Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
SSSSSSSSSSSSSSS
શા ન સા ૨ - [ ભાવાર્થ સહિત ]
0989999855353899893SSSS
SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS
(tituti
: અનુવાદક : | પૂજ્યપાદ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજય 9) ભદ્રકરસૂરીશ્વરજી મહારાજ સાહેબ
OSSSSSSSSSSSSSSS
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧
૧
૦
ॐ ही श्री अहं नमः ॥
ન્યાયવિશારદ-ન્યાયાચાર્ય, મહોપાધ્યાય, શ્રીયશોવિજયજી
મહારાજ વિરચિત
જ્ઞાનસાર પ્રકરણ
(અર્થ-વિવેચન સહિત)
LLLLT.
'. ITT II
| અનુવાદક : પૂજ્યપાદ, આચાર્યદેવ, શ્રીમદ્ વિજયભદ્રકરસૂરીશ્વરજી મ. સા.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશક અને પ્રાપ્તિસ્થાન :
સુબાજી રવચંદ જયચંદ, જૈન વિદ્યાશાળા, ઠે. દેશીવાડાની પોળ, અમદાવાદ-૧
૯ -
-
- -
ઃ અન્ય પ્રાપ્તિસ્થાનોઃ
ભક્તિ વિનય મંડળ C/o શેષમલજી પંડયા પિસ્ટ બેક્ષ નં. ૫૧૮,
‘, મદ્રાસ-૩.
- -
-
આ ઉપરાંત અમદાવાદ, મુંબઇ, પાલિતાણ તથા શંખેશ્વરજી આદિ સ્થળે રહેલા બુકસેલર પાસેથી પણ મળી શકશે.
-
આવૃત્તિ પહેલી:
મુદ્રક : નકલ ૧૫૦૦
કેનિમેક પ્રિન્ટર્સ ( વિ. સં. ૨૦૩૮
રાજુભાઈ સી. શાહ ઈ. સ. ૧૯૮૨
મામુનાયકની પોળ, 0 મૂલ્ય સાત રૂપિયા
ગાંધી રોડ, અમદાવાદ-૧ Reતા - કાઝા લગ>ge - eત્ર છે
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
अर्ह नमः
કિંચિત નિવેદન આ અનુવાદ કરવાનું કામ પરમકૃપાળુ, શાંતમૂર્તિ પૂજયપાદ, પંન્યાસજી શ્રી ભદ્રંકરવિજયજી ગણિવરના અનુગ્રહથી પાદરામકૃપાળુ, થઈ શકર્યું છે. તેમાં પણ મેં તે એક સામાન્ય ખરડા જેવું લખીને તેઓને સેપેલું. તેઓશ્રીની તબિયતની અસ્વસ્થતાના કારણે લખાણ ત્યાં પડયું રહ્યું. છેવટે તેમણે પિતાના શિષ્ય મુનિરાજ શ્રીકુંદકુંદવિજયજીને સેપ્યું અને મુનિશ્રીએ યથાગ્ય શુદ્ધિકરણ કરીને પ્રેસ કે પી કરાવી પુસ્તક રૂપે પ્રગટ કર્યું છે, એ સઘળે પ્રયત્ન તેમને છે. ભવ્ય છે આ પુસ્તકને ઉપયોગ કરી સ્વાર કલ્યાણ સાધે એ અભ્યર્થના. પંકજ સોસાયટી જેન ઉપાશ્રય | પાલડી અમદાવાદ. ૭
પૂજ્યપાદ ગુરૂદેવશ્રી વિ. સં. ૨૦૩૮ અષાડ સુદ-૨ | વિજયમનહરસૂરિશિષ્ય
ભદ્રકરસૂરિ
લી.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
એ બાલ
શ્રાદ્ધરન, અખ’ડતપસ્વી ભાઈશ્રી શેષમલજી પંડયા મદ્રાસવાળાને ઘણા સમયથી એક એવી ભાવના હતી કે જ્ઞાનસાર ગ્રન્થનું જો સરળ ભાષામાં વિવેચન થાય તે તે અનેક તત્ત્વજિજ્ઞાસુ જૈન-જૈનેતર આત્માને લાભનુ કારણુ મને. તેમણે આ વાત શ્રી નમસ્કાર્મહામત્રના પરમ આરાધક, સૂક્ષ્મતત્ત્વચિ'તક, અધ્યાત્મયાગી, પૂજ્યપાદ, ગુરુદેવ, શ્રીભદ્ર કરવિજયજી ગણવરશ્રી પાસે નમ્ર ભાવે રજૂ કરી.
પરંતુ આ કાર્ય કરવા માટે પેાતાની તબિયતની જેવી અનુકૂળતા જોઈએ તેવી અનુકુલતા ન હેાવાથી પૂજ્ય પાદ ગુરૂદેવશ્રીએ સંઘસ્થવિર પૂજ્યપાદ બાપજી મ. સા.ના સમુદાયના વ માનતપેાનિષ્ઠ, ચારિત્રસંપન્ન, પૂજ્યપાદ આચાય દેવ, શ્રીમદ્વિજયભદ્ર કરસૂરીશ્વરજી મ. સા. આ કાય` સુ ંદર રીતે કરી શકશે એવા આત્મવિશ્વાસથી હૃદયના આશીર્વાદસહિત આ કાય` તેમને સોંપ્યું.
કરુણાશીલ પવિત્ર મહાપુરુષોના આશીર્વાદમાં અચિત્ય સામર્થ્ય હોય છે અને તેમાં પણ આશીર્વાદ ઝીલનાર આત્મા જેટલે વિશેષ પાત્ર હાય છે તેટલું તેનુ ફળ સ્વાતિ નક્ષત્રમાં છીપમાં પડેલા જલબિન્દુની જેમ વિશેષ રૂપે પરિણમે છે. પૂજ્યપાદ ગુરૂદેવશ્રી પ્રત્યે પૂ.પાદ આચાય મ.
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
સા.ના હાર્દિક સમર્પણુભાવના કારણે પૂ. ગુરુદેવશ્રીની આજ્ઞાના સ્વીકાર કરીને તેઓ આવું સુંદરવિવેચન તૈયાર કરી શકયા.
પૂ. આચાર્ય દેવશ્રીની લેખિની એટલી બધી સ્વચ્છ, સ્પષ્ટ અને રસાળ છે કે તેમના કેાઇ પણ ગ્રન્થનું પછી તે ધર્માંસ ંગ્રહ હોય કે સ'વેગર’ગશાળા હાય, દશવૈકાલિક હોય કે સાધુક્રિયા સંધી હાય પણ તેઓશ્રીએ કરેલાં તે તે ભાષાંતરાનું વાંચન કરતાં વાંચનાર સુપાત્ર આત્મા એમાં એવા તરળ થઇ જાય છે કે ઘડીભર ખીજું બધું જ ભૂલી જાય છે અને આત્મવિકાસની કેાઈ નવી જ દિશામાં તે પ્રવેશ કરનારા બની જાય છે.
શેષમલજી પડયાની અંતરંગ ભાવનાથી અને પૂજ્યપાદ ગુરુદેવશ્રીની પરમ કૃપાથી પૂજ્યપાદ આચાય દેવ તરફથી જ્ઞાનસારના વિવેચન રૂપી અમૃતની જે પ્રસાદી આપણને મળી છે, તેનું આક’ઠપાન કરીને તથા વારંવાર તેમાં આત્માને ભીંજાવીને આપણે સંસારના ત્રિવિધ તાપથી, વિષયેાની તૃષાથી અને ક મળથી રહિત બનીએ એ જ અભ્યથના.
—કુ ંદકુંદરિ
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્રમાંક વિષય ૧ પૂણુતા અટક
૨
મનતા અટ્રેક
૩
સ્થિરતા અષ્ટક
૪
માહત્યાગ અષ્ટક
૫ જ્ઞાન અષ્ટક
શમ અષ્ટક
ઇન્દ્રિય જય અષ્ટક
७
.
અનુક્રમણિકા
ત્યાગ અષ્ટક
ક્રિયા અટક
તૃપ્તિ અષ્ટક
નિલે પ અષ્ટક નિઃસ્પૃહતા અષ્ટક
૧૦
૧૧
૧૨
૧૩
૧૪
૧૫
૧૬
મધ્યસ્થતા અટક
૧૭ નિભ યતા અષ્ટક
મૌન અષ્ટક
વિદ્યા અષ્ટક
વિવેક અટક
અનાત્મપ્રશંસા અષ્ટક
૧૮
૧૯ તત્ત્વષ્ટિ અષ્ટક ૨૦ સ સમૃદ્ધિ અટક
પૃષ્ઠ
૨
૧૧
૧૯
૨૭
૩૭
૪૯
૫૭
૬૭
७८
૮૯
૯૯
૧૧૨
૧૨૦
૧૨૯
૧૩૦
૧૪૬
૧૫૬
૧૬૬
૧૭૨
૧૭૯
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧ કમ વિપકચિતન અષ્ટક ૨૨ ભવાદેગ અષ્ટક
૨૩ લાકસ જ્ઞાત્યાગ અષ્ટક
૨૪ શાસ્ત્રસૃષ્ટિ અષ્ટક ૨૫ પરિગ્રહત્યાગ અટક
૨૬ અનુભવજ્ઞાન અષ્ટક
૨૭ ચૈાગસ્વરૂપ અષ્ટક ૨૮ નિયાગ અષ્ટક
૨૯ ભાવપૂજા અટક
૩૦ ધ્યાન અષ્ટક
૩૧ તપ અટક
૩૨ સનયાશ્રયણુ અષ્ટક
ઉપસ’હાર
જ્ઞાનનું મહત્ત્વ
ગ્રન્થકારકૃત પ્રશસ્તિ
જ્ઞાનસારની દુર્લભતા
ગ્રન્થકાર પરિચય
સાચા જૈત (કાવ્ય) પ્રભુ ભક્તિ
ત્વમેવ શરણુ મમ
૧૮૬
૧૯૪
૨૦૧
૨૦૮
૨૧૬
૨૨૪
૨૩૧
૨૪૧
૨૫૧
૨૫૮
૨૬૬
૨૭૫
૨૮૩
૨૮૯
૨૯૪
૨૯૫
૩૦૦
૩૦૩
૩૦૪
૩૦૪
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
५. सी. १७-७ २०-१८
शुद्धि पत्र: અશુદ્ધ
- विपुषो दिवाऽस्यै शान्ता स्वानकुलां जात इनिना विषयः ससारे
शुद्ध विपृषो दिवाऽस्थै शान्तो स्वानुकुलां
७८-1
८०-१२
८३-१८
जातं
ज्ञानिना विषयः संसारे
वैषम्य
वैषम्य
१४३-८ ૧૫૬–૧ १११-८ ૧૬૬-૧૬ ૧૬૯-૩ १७२-१ ૧૭૫–૫
બદલે
२०८-११
स्वभाव कृतमाहा पूर्वपुरुप સિદ્ધિને सप "रुप" तत्त्वदृष्टिः स्थिरता दाम्भाज काग्रय આલંબનયોગ નિયેગનું त ह्मकम रबनिघं
स्वभावा कृतमोहा पूर्वपुरुष સિદ્ધને “रूप” तत्त्वष्टे: स्थिता दाम्भोज काग्र्य અનાલંબનયોગ નિયાગનું तं कर्म निराबा,
૨૧૭-૨૨ २३१-3
२30-3
। । । । । ।
२४०-२३
२४७-१०
२८६-२
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉઝ
" નમઃ |
જ્ઞાનસાર
પ્રવેશ
આજથી લગભગ ત્રણ વર્ષ પહેલાં થઈ ગયેલા શ્રી યશવિજયજી ઉપાધ્યાય ભગવંત, શ્રી જિનશાસનનું ઋણ ચૂકવવા માટે પોતાની એક એક ક્ષણને સાર્થક કરીને સંસ્કૃત, પ્રાકૃત, ગુજરાતી, હિન્દી આદિ વિવિધ ભાષાઓમાં જિનાજ્ઞાસારગર્ભિત અનેક ઉત્તમ ગ્રન્થરની રચના કરીને ઉત્તમ દિને શ્રતને જે વારસે શ્રી સંઘને આપી ગયા છે અને તે દ્વારા આપણા જેવા અલપઝ જી ઉપર જે મહાન ઉપકાર કરી ગયા છે, તેનું ત્રણ કેઈ રીતે ચૂકવાય તેમ નથી. -
અનેકાંતગર્ભિત જૈન સિદ્ધાંતને સાચી રીતે ઓળખે એ બાળકના ખેલ નથી. પૂ. ઉપાધ્યાય શ્રી યશવિજ્યજી મહારાજે બાલ્યાવસ્થામાં એ ખેલ ખેલી બતાવ્યું. બાહ્ય વયમાં દીક્ષા લઈ, મન, વચન અને કાયાથી ગુરુને સમર્પિત થઇ, સાધુ ધર્મ પાળી, પિતાના સમયમાં વિદ્યમાન જૈન-અજૈન શાસ્ત્રોના પારંગત બની, સ્યાદવાદ સિદ્ધાંતને નૂતનવાણીમાં ગૂંથી દેવાનું ભગીરથ કાર્ય તેઓશ્રી કરી ગયા છે.
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
વીતરાગ શાસનને સત્ય માર્ગ શું છે તે જાણવા માટે અને આરાધવા માટે આત્મહિતકર એક પણ વિષય એમણે જતો કર્યો નથી. આચાર, વિચાર, નય, નિક્ષેપ, સ્યાહૂ વાદ, જ્ઞાન, ક્રિયા, વ્યવહાર, નિશ્ચય, ગ, અધ્યાત્મ અને પ્રભુભક્તિ વિષયક તેમના અનેક ગ્રન્થરનું વિવિધ ભાષામાં તલપશી તેઓશ્રીનું પ્રરૂપણ જોતાં કોઈપણ સહૃદય સુજ્ઞ આત્માનું હૃદય તેમના પ્રત્યે અત્યંત આદરવાળું બની નમી પડે છે. અને “વાણુ વાચક જશ તણી કોઈ નયે ન અધૂરી રે” એ વાતની સહેજે પ્રતીતિ થઈ જાય છે. આજે તેઓશ્રીની કૃતિઓ સર્વમાન્ય ગણાય છે. તેમનાં વચનની ટંકશાળિતા માટે કોઈને પણ સંદેહ નથી.
તેઓશ્રીએ જે વિપુલ સાહિત્ય રચ્યું છે, તેમાં “જ્ઞાન. સાર” તેઓશ્રીની એક અદ્ભુત સર્વશ્રેષ્ઠ કૃતિ છે. યોગશાસ્ત્રો અને અધ્યાત્મશાસ્ત્રોને નિચેડ તેને કહી શકાય.
સૂક્ષ્મતત્વચિંતક, અધ્યાત્મગી, પૂજ્યપાદ, ગુરુદેવ, પન્યાસપ્રવર, શ્રી ભદ્રકવિજયજી મ. સા. પાસે ઘણા વર્ષો પહેલાં એક આત્માથી મુનિરાજ આવ્યા હતા. જેમને ન્યાય, વ્યાકરણ ઉપર સારે કાબૂ હતા અને પ્રકરણના પણ તેઓ સુંદર અભ્યાસી હતા. તેમણે નમ્ર ભાવે પૂ. ગુરુદેવશ્રીને જણાવ્યું કે, મેં ધર્મબિન્દુ, ધર્મ સંગ્રહ, શ્રાદ્ધવિધિ, પંચાશક, શાન્તસુધારસ, અધ્યાત્મકલ્પદ્રુમ, ઉપમિતિભવપ્રપંચાકથા, ઉપદેશમાલા, વૈરાગ્યકલ્પલતા, ત્રિષષ્ઠિશલાકાપુરુષચરિત્ર, ભવભાવના આદિ પ્રકરણગ્રન્થ
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
તથા આવશ્યક, દશવૈકાલિક અને ઉત્તરાધ્યયન આદિ આગમ ગ્રન્થનું યથાશક્તિ અવગાહન કર્યું છે. હવે મારે વેગ અને અધ્યાત્મ વિષયક ગ્રન્થનું વાંચન કરવું છે, તે મારે કયા કમથી તે વાંચન કરવું તે અંગે આપશ્રીનું માર્ગદર્શન ઈચ્છું છું. કારણ કે આપશ્રીને એ વિષયમાં બહોળો અનુભવ છે. | મુનિશ્રીના જિજ્ઞાસાભર્યા પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પરમકૃપાળુ પૂજ્યપાદ, ગુરુદેવશ્રીએ ફરમાવ્યું કે હવે તમારે સાથી પ્રથમ જ્ઞાનસાર ગ્રન્થ કંઠસ્થ કરી તેના પદાર્થો બરાબર મનમાં અવધારી લેવા. પછી અનુકૂળતા પ્રમાણે યોગશાસ્ત્ર, ગુણસ્થાનકકમારોહ, શ્રી હરિભદ્રસૂરિ મ. કૃત અષ્ટક,
ડશજી, વિશિંકાએ, એગદષ્ટિસમુચ્ચય, ગબિન્દુ, લલિતવિસ્તર, ગશતક, ધ્યાનશતક, ધ્યાનવિચાર, કાત્રિ શદ્વાત્રિશિકા, અધ્યાત્મસાર, સટીકગવિશિક, વિશેપાવશ્યકભાષ્ય, શાસ્ત્રવાર્તા સમુચ્ચય વગેરે ગ્રન્થોનું અવગાહન કરવું અને ત્યાર પછી જ્ઞાનસાર વાંચવું.
જિજ્ઞાસુ મુનિરાજે ફરીથી જ્ઞાનસા૨નું નામ સાંભળતાં વચ્ચે જ કહ્યું કે બાપજી! આપે જ્ઞાનસાર વાંચવા માટે તે પ્રારંભમાં જ ભલામણ કરી છે તે ફરીથી કેમ ?
પૂજ્યશ્રીએ જણાવ્યું કે પ્રારંભમાં જ્ઞાનસાર ભણવાનું જણાવ્યા છતાં અંતમાં ફરીથી જણાવ્યું છે તેમાં ખાસ હેતુ છે અને તે એ છે કે પ્રારંભમાં તમે જ્ઞાનસારને વાંચશે ત્યારે જ્ઞાનસારને તમને માત્ર સામાન્ય રીતે જ , ખ્યાલ આવશે અને યોગ તથા અધ્યાત્મવિષયક આ
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
બધા ગ્રન્થ વાંચ્યા પછી જ્ઞાનસારનું અવગાહન કરશે એટલે તમને જ્ઞાનસાર ગ્રન્થના ભાવેને વાસ્તવિક ખ્યાલ આવશે અને એમ લાગશે કે ગવિષયક આ બધા જ ગ્રન્થના વાંચન, મનન અને અનુભાવનને સાર એટલે જ્ઞાનસાર.
આ રીતે અનુભવી જ્ઞાની પુરુષની દ્રષ્ટિમાં જ્ઞાનસારનું આવું શ્રેષ્ઠ મહત્વ જણાયું છે અને તેથી જ્ઞાનસારનું નામ જ્ઞાનસાર ખરેખર સાર્થક છે.
શ્રી અરિહંત પરમાત્માના શાસનમાં તમામ ઉપદેશને સાર પૂર્ણતા પ્રાપ્ત કરીને આત્મસ્થ થવું તે છે અને તેને ઉપાય સમાધિભાવની સિદ્ધિ કરવી તે છે.
પૂર્ણતા પ્રાપ્ત કરવા માટે અને સમાધિભાવમાં સ્થિર થવા માટે શામાં-આગમાં જે જે હેતુઓ, જે જે યુક્તિઓ, જે જે ઉપદેશે, જે જે દષ્ટાંતે અને તે માટે જે જે વિસ્તૃત વર્ણને આવે છે, તેમાંનું સારભૂત તત્ત્વ આપણને એક જ સ્થાને આ જ્ઞાનસાર ગ્રન્થમાં જોવા મળે છે. પૂર્ણતાની પ્રાપ્તિ માટેના જે જે ઉપાયે છે, તેમાંને એક પણ ઉપાય ગ્રંથકારશ્રીએ જાતે કર્યો નથી. નૈગમનયથી માંડીને એવંભૂતનય સુધીની વ્યવહાર–નિશ્ચયાત્મક જે જે માર્મિક બાબતે અને ઉપદેશ જૈન શાસનમાં છે તે ઉપદેશને અધિકાર ભેદે યથાસ્થાને સત્ય રીતિએ જવાની તેઓશ્રીની સર્વદેશીય પ્રતિભા સંબંધી જેમ જેમ વિચાર કરવામાં આવે છે તેમ તેમ તેઓશ્રીની કુશાગ્રબુદ્ધિ, યેગ અને અધ્યાત્મવિષયક અનુભવજ્ઞાન, માર્ગપ્રેમ, પરોપકારબુદ્ધિ,
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
શાસનરાગ, આજ્ઞાપ્રધાનતા અને તેમની અપાર કરુણાનું દર્શન સહેજે થઈ જાય છે અને તેમને લાખ વાર નમસ્કાર કરવાનું દિલ થઈ જાય છે.
ખરેખર આપણે મહા ભાગ્યશાળી છીએ કે આજના વિષમકાળરૂપી ઘોર અંધકારમાં આપણને અંતરંગ પ્રકાશથી ભરપૂર જ્ઞાનસારગ્રન્થ જેવા અપૂર્વ ભાવરને પ્રાપ્ત થઈ શકે છે.
આવા ગ્રન્થરના એક એક પદમાં પણ એવું અદ્ભુત સામર્થ્ય હોય છે કે તે આપણામાં સ્વભાવ પ્રાપ્તિ માટેને અપૂર્વ ઉત્સાહ જગાડી દે છે, અને આપણને સ્વભાવ સન્મુખ કરી દે છે.
આ જ્ઞાનસાર ગ્રન્થમાં પૂ. ઉપાધ્યાય મહારાજે પોતાને પ્રાપ્ત થયેલ જ્ઞાનના પરિપાક સ્વરૂપ અનુભવ જ્ઞાનનું અમૂલ્ય અમૃત ઝરણું જગતના જીવે માટે મુક્ત હૃદયે વહેવડાવ્યું છે.
“મારે તે બનનારું બન્યું જ છે, હું તે લેકને વાત શિખાવું રે. ” પિતાની આ ઉક્તિ ખરેખર તેમણે જ્ઞાનસાર દ્વિારા ચરિતાર્થ કરી છે.
તેઓશ્રીને આ રચનારૂપી અનુભવ અમૃતમાં નિત્ય સ્નાન કરનારે સુપાત્ર આત્મા બહલ કમ મળથી રહિત થઈ પવિત્ર બની અપૂર્વ ઉલાસવાળે થઈ આ જીવનમાં જ પિતાની ભૂમિકાને ગ્ય મેક્ષસુખને રસાસ્વાદ પ્રાપ્ત કરી અપૂર્વ આનંદ અનુભવી શકે તેમાં લેશ પણ આશ્ચર્ય નથી, શરત માત્ર એટલી જ કે આપણું આત્મામાં આ જ્ઞાનસારને રસ ભાવિત થ જોઈએ. ભાવિત કરવા માટે
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
આપણે હૃદયની સચ્ચાઈપૂર્વકને પ્રયત્ન કરવું જોઈએ. અનુપ્રેક્ષા દ્વારા તેમાં ઊંડા ઊતરવું જોઈએ.
આ જ્ઞાનસારમાં પૂર્ણતા એ સાર્થના સ્થાને છે એટલે પ્રથમ અષ્ટકમાં આત્માની પૂર્ણ શુદ્ધ અવસ્થાનું સ્વરૂપ બતાવ્યું છે. પછી તે પૂર્ણ સ્વરૂપની પ્રાપ્તિ માટે જરૂરી–પ્રજનભૂત સ્વભાવમગ્નતા આદિ એક એક વિષયનું સ્વરૂપ બતાવવામાં આવ્યું છે. આમાં કુલ ૩૨ અષ્ટક છે. તેને અહીં આપણે સંક્ષેપમાં વિચારીએ. (૧) પૂર્ણતાષ્ટક :
કેઈપણ પ્રવૃત્તિમાં લય (સાધ્ય) પહેલાં નક્કી કરવું પડે છે. લક્ષ્ય નક્કી થયા પછી જ તેને અનુકૂળ પ્રવૃત્તિ કરવાથી લક્ષ્યની સિદ્ધિ થાય છે. માટે અહીં પૂર્ણતાષ્ટક પહેલું કહ્યું છે. પૂર્ણનન્દ મહાપુરુષની જ્ઞાનદષ્ટિ જાગૃત હોય છે અને તેથી તેને તૃષ્ણજન્ય દીનતાનું લેશ પણ દુઃખ હેતું નથી. આ દષ્ટિમાં ઓતપ્રેત થઈ જવાય તે સાચે આત્માનંદ પ્રાપ્ત થાય છે અને આત્મા સિવાયના પરપદાથે પ્રાપ્ત થવાથી કે ચાલ્યા જવાથી તે આનંદમાં મુલ ઓટ આવતી નથી. આ અષ્ટકમાં પૂર્ણતાને માત્ર બેધ જ નથી, પરંતુ અનુભૂતિ પણ છે. તેને અનુભવ કરવા માટે આ અષ્ટકના શબ્દની પાછળ જે ભાવને પ્રવાહ વહી રહ્યો છે ત્યાં સુધી પહોંચવું પડે.
ઉછીનાં લાવેલાં નાણાં પિતાના ગણાતા નથી તેમ પર વસ્તુ કઈ કાળે આત્માની બનતી નથી.
પણ
સાચી થી. આ અષ્ટ
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
રૂપ મળે, ધન મળે, સત્તા મળે તે જ આન થાય એવા ઉદ્ગારા અપૂર્ણતાના પરિચાયક છે. જે મારુ' નથી તે લાખેા પ્રયત્ને પણુ કદી મારું થવાનું જ નથી, તેમ છતાં “જે મારું છે તેને મારું માનતા નથી અને જે મારુ... નથી, પરાયું છે તેને મારું માનુ` છું. ” એ જ સર્વ દુઃખ અને સર્વ પાપનુ મૂળ છે.
આવી સવિચારણા, આ અષ્ટકના ચિન્તન, મનન અને અનુપ્રેક્ષણથી પ્રગટે છે. તેના પ્રકાશ મનને આત્માના ઘરમાં લઈ જાય છે, પરઘરમાં જઈ વસવાના જૂના અને જટિલ રાગથી આત્માને ઇંડાવે છે અને પેાતાના આત્માના ઘરમાં સાહીખીને સુમાર નથી એવા સચેટ અનુભવ કરાવે છે.
(૨) મગ્નતાષ્ટક :
જ્ઞાનસારમાં ખીજુ` મગ્નતાષ્ટક આવે છે. મગ્નતા એટલે આત્મામાં મગ્ન થવું. પૂર્ણતાની પ્રાપ્તિ માટે આત્માના ચૈતન્ય સ્વરૂપમાં વિશ્રાંતિ કરવારૂપ મગ્નપણુ આવશ્યક છે. આત્મસ્વરૂપમાં મગ્ન થયેલે આત્મા પરમાત્મ સ્વરૂપમાં મગ્ન થાય છે, તેથી તેને ક`ધ થતુ નથી. આવી મગ્નતા પ્રાપ્ત કરવા માટે ઇન્દ્રિયાને પાતપેાતાના વિષયામાંથી નિવૃત્ત કરવી પડે છે. મનને આત્માના ઘરમાં પરાવવુ' પડે છે. દુનિયાના છેડે જેમ ઘર ગણાય છે તેમ મનનું ઘર ત્માં ગણાય છે. મનની માતા આત્મા છે.
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮
મનરૂપી બાળક આત્મારૂપી માતાની ગેાદમાં જ નિર્ભય રહી શકે છે. મનના પિતા પરમાત્મા છે. આત્મારૂપી માતાની મમતા તેને પિતારૂપી પરમાત્માના પ્રેમને પાત્ર બનાવે છે. અહાર ગમે તેટલુ ફરવા છતાં કેાઈ જીવને સાચી વિશ્રાંતિ મળતી નથી, પણ સરવાળે થાક જ વધે છે.
સુખ બહાર નથી પણુ આત્મામાં જ છે. મહુાર સુખ હાવાની ભ્રમણા જીવને અદર આત્મામાં સ્થિર થવા દેતી નથી. ખરા રસ અને કસ આત્મામાં છે, એવી દૃઢ પ્રતીતિ થયા પછી ઉપયોગ આત્મામાં રહે છે એટલે કમના અધ થતા નથી પણ નિશ થાય છે.
આત્મમગ્ન પુરુષને
કત્વાભિમાન હતુ` નથી પણુ
સાક્ષીભાવ હાય છે.
સ` દ્રવ્યે સ્વસ્ત્ર પરિણામના કર્તા છે. માટી વગેરે દ્રવ્યે પાતે ઘટાદરૂપે પરિણમે છે, તેમાં તત્ત્વ દૃષ્ટિએ કુંભાર વગેરે તે સાક્ષીમાત્ર છે, તેથી તે કેમ અભિમાન રાખે કે અમે ઘટાદિ પદાર્થના કર્તા છીએ ? સાક્ષીભાવે વતા પુરુષને પુર્નંગલના ગમે તેવા પણ ખેલ લેશ પણુ વિસ્મયને પમાડતા નથી, માટે તેની આત્મમગ્નતા અખંડ રહે છે. આત્મમગ્ન પુરુષની આંખેામાંથી કરુણા સતત રીતે વહેતી હૈાય છે. વાણીમાં ઉપશમ ભાવરૂપી અમૃત હૈાય છે. મેરુ ડોલે પણ પાતે ન ડોલે એવા આત્મમગ્ન પુરુષા ત્રણે ભુવનને વંદનીય બને છે.
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩) સ્થિરતાષ્ટક :
આત્મમગ્ન થવા માટે ચિત્તની સ્થિરતા જરૂરી છે. અસ્થિરતા વિઘાતક છે. અસ્થિરતા ચિત્તની ચંચળતારૂપ છે. ચંચળતાનું કારણ બહિર્વત્તિ છે. બહિર્વત્તિનું કારણ સુખ બહાર હોવાની ભ્રમણ છે. આ ભ્રમણું તૃષ્ણાને * વધારે છે અને જીવને સંસારભ્રમણ કરાવે છે.
સતી સ્ત્રીનું મન સ્વાતિ સિવાય અન્ય કોઈ પુરુષમાં હેતું નથી, તેમ સાચે સાધક આત્મામાં સ્થિર રહે છે. તેનું મન પર પદાર્થોમાં લપટાતું નથી. નિયમ છે કે અસ્થિરતા વડે લૌકિક કે લેકેત્તર કોઈપણ ગની સાધના થઈ શકતી નથી. સંસારના પદાર્થો સ્થિર નથી, તેથી તેના સહારે સ્થિરતા પ્રાપ્ત ન થઈ શકે.
એક આત્મા જ સ્થિર પદાર્થ છે, તેથી તેના સહારે જ સાચી સ્થિરતા પ્રાપ્ત થાય છે. તે માટે નિર્વિકલપ થવું પડે. વિકલ્પરૂપી વાયુ મનરૂપી દીપકને ક્ષણવાર પણ સ્થિર થવા દેતું નથી. નિર્વિકલ્પ અંતઃકરણમાં જ સ્થિરતા પ્રતિષ્ઠિત થાય છે. સ્થિરતા એ આત્મસ્વભાવ છે. જે -વસ્થ છે તે સ્થિર છે, જે અસ્વસ્થ છે તે અસ્થિર છે. અસ્વસ્થને સુખ નથી, સ્વસ્થને દુ:ખ નથી. સિદ્ધ ભગવંતેની પરમ સ્થિરતાનું લક્ષ્ય બાંધવાથી જ આપણામાં સ્થિરતા પ્રગટ થાય છે.
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪) મોહત્યાગાષ્ટક
ચિત્તની સ્થિરતા માટે મહત્યાગ આવશ્યક છે, તેથી સ્થિરતા અષ્ટક પછી મેહત્યાગ અષ્ટક કહ્યું છે. “અહ” અને “મમ” એ મેહના સુભટો છે. “નાહં” અને “ન મમ' એ ચારિત્રરાજાના વફાદાર સુભટ છે. મેહ એટલે આત્મભિન્ન પદાર્થોમાં આત્મીયપણાની બુદ્ધિ. આ મહિના ત્યાગ માટે અહ-મમને ત્યાગ કરવો પડે. એક મ્યાનમાં બે તલવાર રહી શકે નહિ, હું શુદ્ધાભદ્રવ્ય છું અને કેવળજ્ઞાન મારે ગુણ છે. આવા પ્રકારની ભાવના મેહનાશ કરવા માટે તીક્ષણ શસ્ત્રરૂપ છે.
ધન, શરીર, મહેલ, અલંકાર તથા પોતાના માની. લીધેલા ગણ્યા ગાંઠયા સગાસંબંધીઓ આદિમાં જ મમ. બુદ્ધિ ધારણ કરવી એ સુબુદ્ધિ નથી, પણ મેહ છે. આત્માના જ્ઞાન, દર્શનાદિ ગુણેમાં “મમબુદ્ધિએ જ સુબુદ્ધિ છે.
(૫) જ્ઞાનાષ્ટક
જ્ઞાન સિવાય મોહને ત્યાગ થતું નથી તેથી મોહ ત્યાગ પછી જ્ઞાન અષ્ટકનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે. જેમાં જેમ આત્મામાં આત્માનું જ્ઞાન પ્રગટ થતું જાય છે તેમ તેમ મેહને અંધકાર દૂર થતું જાય છે અને આત્મદષ્ટિ ખૂલતી જાય છે. આત્મ સ્વભાવ તરફ દષ્ટિ ખેલી આપે તે જ્ઞાનને જ સમ્યગ જ્ઞાન કહ્યું છે.
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઘણું પાણી લેવવાથી માખણ મળતું નથી પણ થોડું દહીં વલોવવાથી માખણની પ્રાપ્તિ થાય છે, તેમ વીતરાગના એક વચન ઉપર પણ સમ્યફ પ્રકારે ચિંતન-મનન કરવાથી મેળવવા લાયક આત્માનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે.
જ્ઞાન એ પ્રકાશ છે તે સાચું, પણ તે પ્રકાશ આત્માના ઘરને હેય તે, આત્માનું ઘર બતાવનાર હોય તે, બીજે બધેથી ખસેડીને આત્માના ઘર તરફ લઈ જનાર હેય તે, આત્મભાવને સમર્થક હોય તે, મહના જવરને નાશ કરનાર હેય તે, મમવ બુદ્ધિને પોષનાર ન હોય તે
અજ્ઞાન એ અંધકાર છે, એને અર્થ એ કે આત્માને ભૂલીને અનાત્મ પદાર્થોનું મમત્વ ધરવું તે.
તે જ ઉત્તમ જ્ઞાન છે કે જેથી આત્મા વારંવાર નિર્વાણ પદને વિષે તન્મય થાય અને તે જ ઉત્તમ જ્ઞાન છે કે જે આત્માના સ્વભાવ લાભના સંસ્કારનું કારણ બને. આવું જ્ઞાન ડું હોય તે પણ ઉત્કૃષ્ટ છે.
જ્યારે જીભને ઉપગ પરમાત્માના ગુણગાન કરવામાં થાય, આંખને ઉપગ પરમામાનાં વચનોના સંગ્રહરૂપી સભ્ય શ્રુતના અધ્યયનમાં થાય, મનને ઉપગ પરમાત્માના ગુણોના ચિંતન-મનનમાં થાય, હાથને ઉપગ દાન દેવામાં થાય, પગને ઉપગ પરમાત્માની ભક્તિ કરવાનાં ક્ષેત્રેની સ્પર્શના કરવામાં થાય, હૃદયનો ઉપગ પરમાત્માના ધ્યાનમાં થાય ત્યારે સમજવું કે આ બધું સભ્ય જ્ઞાનનું પરિણામ છે.
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
શું ત્યાગ કરવા જેવું છે, શું ગ્રહણ કરવા જેવું છે કે શું જાણવા જેવું છે, એ બધાને બંધ કરાવનારુ જ્ઞાન તે જ સમ્યગૂ જ્ઞાન છે. આવું જ્ઞાન જ આત્માને આત્મરતિવાન બનાવે છે. તે સિવાયનું સઘળું જ્ઞાન એ એકડા વિનાના મીંડા જેવું છે, ચંદ્ર વગરની રજની જેવું છે, તાર વગરની વણ જેવું છે, જળ વિનાના સરેવર જેવું છે, મૂર્તિ વગરના મંદિર જેવું છે.
ટૂંકમાં, જે સમય, જે શક્તિ અને જે બુદ્ધિ, આત્માના જ્ઞાનાદિ ગુણેના વિકાસમાં સાર્થક થાય છે, તે જ સાચી જ્ઞાનસાધના છે.
(૬) શમાષ્ટક:
શમ એ જ્ઞાનનું કાર્ય છે, તેથી અમને જ્ઞાનાષ્ટક પછી કહેવામાં આવ્યું છે. જ્ઞાન જ્યારે વિક૯૫ના વિષયથી પર બની શુદ્ધ સ્વભાવનું આલંબન કરે છે, ત્યારે તેને શમ કહેવામાં આવે છે. શમ એ જ્ઞાનની પરિપક્વ અવસ્થા છે.
સમભાવ એ આતમસ્વભાવ છે. ચંદન અને સુવાસ વચ્ચે જે અભેદ છે તે જ અભેદ, આત્મા અને સમતાભાવ વચ્ચે છે. વિકપના વિષપાનથી સમભાવનું શરીર શ્યામ પડી જાય છે.
શમમાં શમવાની વાત છે. આત્મામાં રમવાની વાત છે. આત્મરમણુતા ટકાવવામાં સમભાવનું જતન છે. એટલે જે વિચાર, વાણી અને વર્તનથી આત્મા સાથેને સ્નેહ દઢ થત
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩ હાય, સમભાવની પૃષ્ટિ થતી હોય, આત્માના પરિણામ શમા વડે મહેક્તા હેય, તેમાં જ રૂચિ તેમ જ પ્રીતિ વધારવી, એ મુમુક્ષુ માત્રનું પરમ કર્તવ્ય છે.
“જેણે સમતા ખેાઈ તેણે આત્મા છે' એ ઉક્તિ ખૂબ વિચારવા જેવી છે. આત્મા અને સમતા વચ્ચે જે અભેદ છે તે જ સાધકે પિતાના જીવનમાં સાધવાને છે. (૭) ઈન્દ્રિયયાષ્ટક :
ઈન્દ્રિયોને જીત્યા સિવાય વૃત્તિઓને ઉપશમ થત નથી, તેથી ઉપશમના કારણરૂપે શમાષ્ટક પછી ઈન્દ્રિયજ્યાષ્ટક કહેવામાં આવ્યું છે.
“ભર ભર ખપ્પર મેરા, મેં યુગ યુગ કી પ્યાસી” આવું કહેનારી ઈન્દ્રિયેના ખપ્પરમાં આપણે કેટલું હેમ્યું તેને નેધ કરીએ, તેમ જ તે તે ઈન્દ્રિયે પિતાપિતાના વિષયમાં તૃપ્ત થઈ કે કેમ તેના ઉપર વિચાર કરીએ તે આપણને એમ જ લાગશે કે “ખાઉં ખાઉ” કરતી આ ઈન્દ્રિયોને લાડ લડાવવા તે ઝેરી સાપને દૂધ પાવા કરતાં પણ અતિ ભયાનક કાર્ય છે. ઈન્દ્રિયેને ગમે તેટલું આપે પણ તે કદી ધરાતી જ નથી, તેને તે સંયમ દ્વારા નાથવી જોઈએ. ઈન્દ્રિયેને નાથવા માટે પંચ પરમેષ્ઠિ ભાગવંતેમાં તેને રસ કરતી કરવી જોઈએ. તે પણ ઈન્દ્રિય
જ્યને એક સુંદર ઉપાય છે. ગમે તે રીતે ઈન્દ્રિને નાથવી જોઈએ. ઈન્દ્રિયે ને નાથનાર શૂરવીરને પણ શુરવીર ગણાય છે.
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
હાથી માથે પણ અંકુશ હેય છે, તેમ ઉન્મત્ત ઈન્દ્રિને વિવેકરૂપી અંકુશ વડે વશવત બનાવી શકાય છે, આત્માભિમુખ બનાવી શકાય છે.
જેઓ ઈન્દ્રિયના સ્વામી છે તેમનું જ સ્વામિત્વ અખંડ રહી શકે છે.
આ અષ્ટક કહે છે કે ઈન્દ્રિયે પાસે આત્માના કામ કરા, આત્માની સેવા કરાવે, પરમાત્માના ગુણગાન ગવરાવે.
(૮) ત્યાગાષ્ટક :
ઔદયિક ભાવરૂ૫ ગૃહસ્થાશ્રમને લગતા ધમેને ત્યાગ કર્યા વિના ઈન્દ્રિયને જય શક્ય નથી, તેથી ઇન્દ્રિયજય અષ્ટ પછી ત્યાગાષ્ટક કહેવામાં આવ્યું છે.
અનાદિ અનંત આ સંસારમાં જીવને કર્મના કારણે જુદા જુદા જીના સંબંધ થાય છે અને તે સંબંધ છૂટી પણ જાય છે. કારણ કે જ્યાં સંગ હોય ત્યાં વિયેગ હિય જ. આ વાત આપણે સારી રીતે જાણીએ છીએ, તેમ છતાં છૂટી જનારા સંબંધને રાગ આપણને પજવે છે, અને તેના કારણે આપણને આર્તધ્યાન થાય છે.
કાંટાથી જેમ કાંટો નીકળે છે, તેમ આત્માના રાગથી સર્વ પ્રકારના રાગરૂપી કાંટા આત્મામાંથી નીકળી જાય છે.
શરીર, સ્વજન, ઘન આદિ છૂટી જવાના સ્વભાવવાળાં છે, માટે સમજણપૂર્વક તેના પ્રત્યેના રાગને ત્યાગ કરવો તેમાં બુદ્ધિની સાર્થકતા છે.
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫
આ અષ્ટક કહે છે કે આત્મ સ્વભાવની પરિણતિમાં વિનભૂત સર્વ પ્રવૃત્તિઓ અને વૃત્તિઓને ત્યાગ કરે. (૯) ક્રિયાષ્ટક :
ભલે ઔદયિકભાવરૂપ બાહ્ય સંબંધોને ત્યાગ કરવામાં આવે પણ લાપશમિક ધર્મની પ્રાપ્તિ અને તેની સ્થિરતા માટે કિયા અનિવાર્ય છે. ક્રિયા વિના તે શક્ય નથી. માટે ત્યાગાષ્ટક પછી કિયાટક કહેવામાં આવ્યું છે.
જ્ઞાનશિયાખ્યાં ક્ષઃ ” અર્થાત્ સમૃગજ્ઞાન અને ક્રિયાને સુમેળથી જીવ શિવપદને પામે છે. જ્ઞાન એ આંખ છે, કિયા એ પગ છે. આંખ દેખાડવાનું કામ કરે છે, પગ પહોંચાડવાનું કામ કરે છે. જ્ઞાનથી પદાર્થ જોઈ શકાય છે, ક્રિયાથી તેને પામી શકાય છે. જ્ઞાન એના સ્થાને જેટલું ઉપકારક છે, તેટલી જ ઉપકારક કિયા એના સ્થાને છે. શાસ્ત્રો દીપકધર્મ બજાવે છે, કિયા મિત્રધર્મ બજાવે છે.
જ્ઞાન મુજબની ક્રિયા કરવાથી જ જ્ઞાન પરિણત થાય છે, અને નહિ કરવાનાં કાર્યો કરતા અટકી જવાને અધ્ય. વસાય ઉત્પન્ન થાય છે. એટલે જ દહેરાસર જવું, જિનભક્તિ કરવી, ચૈત્યવંદન કરવું તેમ જ જિનેન્દ્ર સર્વ અનુઠાનમાં અપૂર્વ વલલાસપૂર્વક ભાગ લે તેમાં જ જાણપણાની સાર્થકતા છે.
ધર્મક્રિયા કરતાં કરતાં જ આત્મા એના સ્વરૂપમાં સક્રિય બને છે.
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ અષ્ટક કહે છે કે વિહિત અનુષ્ઠાન કરવાં, કરાવવાં તેમ જ જેઓ કરી રહ્યા છે તેમની અનુમોદના કરવી એ ધમી આત્માનું ભૂષણ છે અને તેમાં જ શ્રી જિન આજ્ઞાનું બહુમાન છે. (૧૦) તૃત્યષ્ટક :
જ્ઞાન, ક્રિયા અને સમભાવથી આત્મતૃપ્તિ થાય છે, માટે ક્રિયા અટક પછી તૃપ્તિ અષ્ટક કહ્યું છે.
આત્મા સ્વભાવે પૂર્ણ છે, એટલે આત્મમગ્ન મહાત્માને આત્મ-બાહ્ય કેઈપણ પદાર્થની ઇચ્છા થતી નથી. આત્માના જ્ઞાનાદિ ગુણેનું પાન કરવાથી સર્વ અતૃપ્તિએને અંત આવે છે. તૃપ્તિનું લક્ષણ આત્મવીર્યની પૃષ્ટિ છે, રુચિ અનુસાર વીર્ય સ્કુરાયમાન થાય છે. એટલે આત્મરતિવાનનું વીર્ય આત્માને સ્વભાવમાં સ્થિર બનાવે છે.
આગમ વચનેના સમરણ, ચિન્તન, મનન અને ધ્યાનથી આત્માની તૃતિને ઉષાકાળ શરૂ થાય છે. સિંહ ઘાસ ખાતે નથી તેમ આત્માથી પર પદાર્થોની સ્પૃહા કરતે જ નથી. તે આત્મામાં જ તૃપ્ત રહે છે. આવી નિસ્પૃહતા એ આત્મવીર્યની પુષ્ટિની નિશાની છે.
આત્મામાં જ તૃપ્ત બનવાનું સબળ આલંબન આ અષ્ટક પૂરું પાડે છે.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭
(૧૧) નિર્લેપાદકઃ
આત્મામાં જ જેણે તૃપ્તિ મેળવી છે એ તૃપ્ત આત્મા કર્મથી લેપતે નથી તેથી તૃપ્તિ અષ્ટક પછી નિલેપષ્ટક કહેવામાં આવ્યું છે.
આ સંસાર કાજળની કોટડી જેવું છે, તેમ છતાં મહામુનિ શ્રી યૂલિભદ્રજી આદિ મહાત્માઓ તેમાં પણ અલિપ્ત રહીને આત્માનું સાધી ગયા. ડાઘ તેને લાગે છે કે જેમને પુદ્ગલના ખેલમાં રસ હોય છે. કારણ કે રસ નિગ્ધ હોય છે તેથી તેને ડાઘ પડે છે. સંસારમાં મહામુનિએ ધમની આરાધના કરીને સદ્ગતિમાં જાય છે, તેમાં કારણ તરીકે સમ્યગદર્શન અને જ્ઞાનયુક્ત તેમનું ચારિત્ર છે. ચારિત્ર જેટલું નિર્મળ એટલે લેપ ઓછા એ નિયમ છે. ચારિત્રની નિર્મળતાને આધાર ઉપગની અમ્મલિતતા ઉપર છે અને ઉપગની અખલિતતા માટે શાસ્ત્રાભ્યાસ જેટલી જ ઉપકારક ધર્મકિયાએ છે.
લેપ એ લપ છે, વળગાડ છે, તેને સામે ચાલીને વળગવું તે ગળામાં પથ્થર બાંધીને કૂવામાં ઝુંપાપાત કરવા જેવું અકાર્ય છે. માટે સર્વ કર્મક્ષેપ રહિત નિર્લેપ પરમાત્મા અને તેમની આજ્ઞાને આરાધતા ત્યાગી ભગવંતેને ભાવથી ભજવા તે નિર્લેપ આત્મદશા પ્રાપ્ત કરવાના ઉપાયામાં એક શ્રેષ્ઠ ઉપાય છે.
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
(૧૨) નિઃસ્પૃહાષ્ટક :
નિલેપ મનુષ્યને સ્વરૂપના લાભ સિવાય બીજુ કંઈ પણ પ્રાપ્ત કરવાનું હોતું નથી, તેથી આત્મ એશ્વર્યને પામેલે તે નિરહ થાય છે, માટે નિપાષ્ટક પછી નિરપૃહાટક કહેવામાં આવ્યું છે.
નિઃસ્પૃહી સંત સદા સુખી હોય છે. પરસ્પૃહા રાખી ના૨ સદા દુખી હોય છે. પરસ્પૃહા એ ભવની આંખ છે, દુર્ગતિની પાંખ છે, માટે તેને ઉછેદ કરવામાં જ આત્માનું હિત છે.
આ અષ્ટક કહે છે કે આત્મામાં શુ નથી કે જેથી બીજે હાથ માંડ પડે, યાચના કરવી પડે. આત્મામાં અનંત ઐશ્વર્યા છે, તેના ભક્તા બનવા માટે આત્મરતિવાન બનીને પરપૃહાને નાગપાશથી છૂટવું જોઈએ. (૧૩) મૌનાષ્ટક
નિસ્પૃહ મનુષ્ય જગતના તત્વનું મનન કરે છે, તેથી તે મુનિ છે. માટે નિસ્પૃહાટક પછી મીનાષ્ટક કહ્યું છે.
કેવળ ન બેલવું એ મૌનની તાત્વિક વ્યાખ્યા નથી. મનુષ્ય ભલે જિહવાથી ન પણ બોલે પણ મનથી અસત સંકલ્પ-વિકલ્પ કર્યા કરે છે તે મૌની ગણાતું નથી. મૌન શબ્દને જેટલે સંબંધ તન અને વચન સાથે છે, તેના કરતાં અધિક સંબંધ મન સાથે છે. એટલે જ તન–વચનની સાથે
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
મનથી પણ આત્મામાં જ રમણતા કરતા મુનિઓ સદા મીની ગણાય છે. પુદ્ગલને વિષે મન, વચન અને કાયાની પ્રવૃત્તિ ન થવા દેવી એ જ તાવિક માને છે. મૌનનું અદ્ભુત રહસ્ય આ અષ્ટકમાં છે.
(૧૪) વિદ્યાષ્ટક :
મૌન-મુનિપણાનું કારણ વિદ્યા અર્થાત્ તત્વજ્ઞાન છે, તેથી મનાષ્ટક પછી વિદ્યાષ્ટક કહેવામાં આવ્યું છે.
સદા શાશ્વત એવા આત્માના ગુણે પ્રતિ નેહને જગાડે તે વિદ્યા. અનિત્ય પદાર્થોમાં નિત્યપણુની બુદ્ધિ જાગૃત કરી અનાત્મ પદાર્થોમાં નેહ જગાડે તે અવિદ્યા.
વિદ્યા એટલે સન્મતિ, સમ્યગૃષ્ટિ. આ દષ્ટિ પ્રાપ્ત થયા પછી હરહાલતમાં આત્માનું આકર્ષણ આત્માના ગુણ તરફ જ હોય છે, અનાત્મભાવના આકર્ષણ તેના મંદ પડી જાય છે. શરીરના સુંદર રૂપ કરતાં આત્માના ગુણ તરફ તેનું ખેંચાણ વધુ રહે છે. વિદ્યા એ આત્માના જ્ઞાન ગુણનું જ અંગ છે. આ અષ્ટકમાં વિદ્યા અને અવિદ્યાનું સ્વરૂપ ચેગસૂત્રને અનુસરીને કરવામાં આવ્યું છે. (૧૫) વિવેકાષ્ટક :
જે વિદ્યાવાન હોય છે, તે જ શરીર, કર્મ અને આત્માના ભેદ-જ્ઞાનરૂપ વિવેકને પ્રાપ્ત થયેલ હોય છે, તેથી વિદ્યાષ્ટક પછી વિવેકાષ્ટક કહેવામાં આવ્યું છે. જીવ અને
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
અજીવનું જે ભેદજ્ઞાન છે તેનું નામ વિવેક છે. સારાસારના વિવેક વડે જીવન શેભે છે. આત્મા માટે શું હિતકર અને અહિતકર છે તેને નિર્ણય વિવેક વડે કરી શકાય છે. હિતકર ગ્રહણ કરવું અને અહિતકર છેડી દેવું તે વિવેક વંતનું લક્ષણ છે. આ વિવેક ગુણના પ્રકાશમાં ચાલનારનું આત્મહિત જળવાઈ રહે છે અને લેકમાં પણ ધર્મની પ્રભા૧ના થાય છે. આ અષ્ટક મુખ્યત્વે આત્મવિવેકને બેધ આપે છે. આત્મા સાથે આત્મીયતાપૂર્ણ વ્યવહાર રાખવાથી જ પરમાત્માની આજ્ઞાનું પાલન શક્ય બને છે.
એક પછી
થપણે વિપાક તે
(૧૬) મધ્યસ્થાષ્ટક :
દેહાદિ અને આત્માના ભેદજ્ઞાનરૂપ વિવેકની પ્રાપ્તિમાં મધ્યસ્થપણું કારણ છે. રાગને અને શ્રેષને બન્નેને બને પડખે રાખી તેની વચ્ચે રહેવું તે મધ્યસ્થપણું છે, એટલે વિવેકાષ્ટક પછી મધ્યસ્થાષ્ટક કહ્યું છે. જ્યાં સ્વાદુવાદ પરિ શુતિ હોય ત્યાં મધ્યસ્થપણું હેય. મૈત્રી પ્રમોદ અને કાર ય એ ત્રણે ભાવનાઓને પરિપાક તે મધ્યસ્થ ભાવના. કેઈના પણ પક્ષકાર બન્યા વિના જેનું વચન યુક્તિયુક્ત હોય તેને સ્વીકારે, તે મધ્યસ્થ બુદ્ધિવાળા કહેવાય છે અને જે યુક્તિ આત્માનુસંધાનમાં સહાયક છે, રાગદ્વેષને ટાળવામાં સહાયક છે તે જ યુક્તિ છે. બાકી બધી કુયુક્તિ છે. આ અષ્ટક કહે છે કે કઈ પણ વિષયમાં સર્વત્ર અસદાગ્રહનો ત્યાગ કરી શ્રી જિનવચનના જ આરાધક બને.
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭) નિર્ભયાષ્ટક :
મધ્યસ્થ મનુષ્ય ભયરહિત હોય છે તેથી મધ્યસ્થાષ્ટક પછી નિર્ભયાષ્ટક કહ્યું છે. જ્યાં બે છે ત્યાં ભય છે. પરપદાર્થને સંગ ભય પેદા કરે છે. જ્યાં ભય છે ત્યાં અશાત્તિ છે. કેવળ આત્મસ્વભાવમાં મગ્ન મહાત્મા સદા અભય અનુભવે છે. જ્યાં અભય છે ત્યાં શાતિ છે, આનંદ છે. ચાર સંજ્ઞાઓમાં એક ભયસંજ્ઞા છે, તે આત્માને ચંચળ બનાવે છે. પરમાત્માના સ્વરૂપમાં મગ્ન આત્મા જ આ ભયસંજ્ઞારૂપી વળગાડથી મુક્ત બની શકે છે. ભય કેને ? ભય શા માટે ? તેનું ચિંતન કરીને ભયમુક્ત થવાને શ્રેષ્ઠ ઉપાય આ અષ્ટકમાં બતાવવામાં આવે છે.
(૧૮) અનાત્મશંસાષ્ટક :
નિર્ભય મનુષ્ય આત્મપ્રશંસાથી રહિત હોય છે, કારણ કે તેને પિતાના ઉત્કર્ષ અને પરના અપકર્ષની કલપના પણ હેતી નથી. માટે નિર્ભયાષ્ટક પછી અનાત્મશંસાષ્ટક કહ્યું છે.
બીજાના ગુણની અનમેદન–પ્રશંસા કરવી તે આપણે ધર્મ છે, પણ પિતાના ગુણની પ્રશંસા ઈચ્છવી તે આત્મ વિકાસના પંથમાં બાધક છે. ગુણવાનની બીજા સ્વયમેવ પ્રશંસા કરવાના છે. ગુણથી ભરેલા સંતે વગર જાહેરાત પણ જગતમાં પૂજાય જ છે. આત્મ સ્વભાવમાં સુસ્થિર
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨
આત્માએ આત્મપ્રશ'સા તેમ જ પાપકષ ક ઉભયથી પર હાય છે. આવી ઉચ્ચ અવસ્થાની પ્રાપ્તિના ઇલાજ આ અષ્ટકમાં છે.
(૧૯) તત્ત્વષ્ટિ અષ્ટક
જ્યાં સુધી મનુષ્યને તત્ત્વવૃષ્ટિ પ્રાપ્ત થઈ નથી ત્યાં સુધી જ તે આત્મપ્રશ ંસા કરે છે. તત્ત્વદૃષ્ટિ પ્રાપ્ત થયા પછી શરીર આદિ પરપર્યાય વડે પેાતાના ઉત્કષ થી કલપના થતી નથી તેથી અનાત્મશ સાષ્ટક પછી તત્ત્વષ્ટિ અષ્ટક કહેવામાં આવ્યું છે
જોવું એ આંખના વિષય છે, તેથી બાહ્ય રૂપાદિ પ્રત્યે નજર પડી જવી તે સ્વાભાવિક છે. જોવા માત્રથી ક્રમ બંધ થતા નથી, પણ તે રૂપાદિમાં લેાભાઇને રાગી દ્વેષી બનવું તે કમ ખંધનનું કારણ છે. કામિનીનુ ગમે તેટલુ સુદર રૂપ પણ આત્માના રૂપ પાસે રાખના ઢગલા જેવુ` છે. તત્ત્વ દૃષ્ટિવાળાને આત્મા સિવાય કયાંય તિ થતી નથી. આ અષ્ટક કહે છે કે જગતને આત્માની દૃષ્ટિએ નિહાળવામાં જ ખરા માનદ છે.
(૨૦) સર્વીસમૃધ્યટક
d
માહ્યષ્ટિના પ્રચાર બંધ પડે છે અને આંતરદૃષ્ટિ એટલે કે તત્ત્વદૃષ્ટિ જાગૃત થાય છે ત્યારે અંતરમાં સ સમૃદ્ધિ પ્રગટ થાય છે. તેથી તત્ત્વદૃષ્ટિ પછી સર્વ સમૃધૈયટક કહેવામાં આવ્યુ છે.
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩
બાહિર દૃષ્ટિ દેખતાં, બાહિરમન ઘાવે;
અંતર દૃષ્ટિ દેખતાં, અક્ષય પદ પાવે. . | સર્વ શ્રેષ્ઠ સમૃદ્ધિ આત્મામાં છે, બહાર નથી. ધ્યાતા, mય અને ધ્યાનની એકતારૂપ સમાધિ તે જ મુનિનું નંદનવન છે. આ નંદનવનમાં મહાલનાર મુનિ સદા સુખી છે. ઈન્દ્રની સમૃદ્ધિ કાળક્રમે નાશ પામનારી છે, આત્માની સમૃદ્ધિ અવિનાશી છે. આત્મામાં અપાર સમૃદ્ધિ છે. આત્મામાં સ્થિર થવાથી તે સમૃદ્ધિ પ્રગટ થાય છે. બાહ્ય સમૃદ્ધિ ભેગવવાથી જે સુખાદિને અનુભવ થાય છે, તે આત્મિક ગુણોરૂપ સમૃદ્ધિથી સાંપડતા સુખ, શાન્તિ, આનંદ અને સંતેષના મહાસાગરની તુલનામાં એક બિન્દુ તુલ્ય પણ નથી.
આત્માના ઘરમાં વસવાથી જ અખંડ આનંદની પ્રાપ્તિ થાય છે એ આ અષ્ટકને સાર છે.
(૨૧) કર્મવિપાકચિન્તનાષ્ટક :
કર્મ વિપાકનું ચિંતન કરનાર જે આત્મા હૃદયમાં સમભાવ ધારણ કરે છે, તે જ આત્મા સર્વ સમૃદ્ધિનું પાત્ર બને છે તેથી સમૃદયષ્ટક પછી કર્મવિપાકચિન્તનાષ્ટક કહ્યું છે.
કર્મના ખેલ નિરાળા છે. ઘડીકમાં તે હસાવે છે, ઘડીકમાં રડાવે છે. રંકને રાય બનાવે છે, રાયને રંક બનાવે છે. કર્મ ઉચ્ચ-નીચને જતું નથી, રાત દિવસ પણ જોતું નથી. શુભકર્મનું સારું ફળ મળે છે, અશુભકર્મનું માઠું ફળ મળે છે. કર્મવિપાકને ચિંતવતે આત્માથી
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪
કર્મના ખેલ જોઈને હર્ષ કે ઉગ ધારણ કરતું નથી, પણ સર્વ અવસ્થામાં પિતાના આત્માને સદા સમભાવમાં રાખવા પ્રયત્નશીલ રહે છે. હરહાલતમાં સમભાવને ધારણ કરે તે કર્મને હણવાને શ્રેષ્ઠ ઉપાય છે. આ અષ્ટકને એ મુખ્ય સાર છે. (૨૨) ભવદુગાષ્ટક
કર્મ વિપાકનું ચિંતન કરતે જ્ઞાન સંસારથી ઉદ્વિગ્ન થાય છે અને સર્વ પ્રયત્ન સંસારસમુદ્રને તરી જવાના ઉપાયને તે ઈચ્છે છે, તેથી કર્મવિપાકચિન્તનાષ્ટક પછી ભઢેગાષ્ટક કહ્યું છે.
જ્યાં જન્મ છે, જરા છે, રોગ છે, શક છે, સંતાપ છે, રાગ છે, તેષ છે, ક્રોધ છે, દ્રોહ છે, ઈર્ષ્યા છે, અસૂયા છે, અજપ છે, અનિશ્ચિતતા છે, પારાવાર પરાધીનતા છે અને અંતે મરણ છે, તેનું નામ સંસાર છે. સમજુ માણ સને આ સંસાર ભયંકર કેદખાના જે ભાસે છે. કેદીને ગમે તેવું સ્વાદિષ્ટ ભેજન આપવામાં આવે પણ તે તેને સ્વાદિષ્ટ લાગતું નથી, કારણ કે તેને બંધનનું દુઃખ છે. ભવના બંધન વિષે પ્રીતિ એટલે પિતાની બેડીને જ મજબૂત કરવા જેવું અવિચારી કૃત્ય.
આ અષ્ટક ભવના બંધનને ફગાવી દેવા અને આત્માને ભવબંધનથી મુક્ત કરવાની પ્રબળ પ્રેરણા આપે છે.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫
(૨૩) લોકસંજ્ઞાત્યાગાષ્ટક :
સંસારથી ઉદ્વિગ્ન થયેલ જ્ઞાની પુરુષ લેક સંજ્ઞામાં આસક્ત હેતે નથી, પરંતુ તે લેકેત્તર સ્થિતિમાં મગ્ન હોય છે, તેથી ઢેગાષ્ટક પછી લોકસંજ્ઞાત્યાગાષ્ટક કહ્યું છે.
ધર્મ લેકરંજન માટે કરવાનો નથી, અર્થાત્ લકને નજર સામે રાખીને ધર્મ કરવાનું નથી. પ્રભુની આજ્ઞાને નજર સન્મુખ રાખીને ધર્મ કરવાનો છે. ધર્મને સંબંધ પ્રભુની આજ્ઞાની સાથે છે.
ધર્મમાં લેકસાક્ષીની જરૂર નથી. મોટા ભાગે લેક તે અજ્ઞાની હોય છે, માટે ધર્મ આત્મ સાખે કરવાને છે. શાસ્ત્રની આંખે કરવાનું છે. દેવ, ગુરુની સાક્ષીએ કરવાને છે. તેમાં જ સાચો આત્માનંદ છે, એમ આ અષ્ટક જણાવે છે.
(૨૪) શાસ્ત્રાષ્ટક :
લોકસંજ્ઞાને ત્યાગ કરનાર શાસ્ત્ર સાપેક્ષ હોય છે, તેથી લેકસ જ્ઞાત્યાગાષ્ટક પછી શાસ્ત્રાટક કહ્યું છે.
આપ્ત પુરુષનું વચન તે શાસ્ત્ર કહેવાય છે અને જે રાગ, દ્વેષ, મેહથી સર્વથા રહિત હોય તે આપ્ત કહેવાય છે.
આવા આપ્ત પુરુષનાં વચનરૂપ શાસ્ત્રની આંખે જે જેનારા, બેસનારા, ચાલનારા, આચાર પાળનારા સાધુઓ, જગતના જીના સાચા ઉપકારી છે.
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી જિનવચનને આગળ રાખીને ધર્મકરણી કરનારા જ મોક્ષમાર્ગમાં નિર્વિદને આગળ વધે છે. જિનવચનની ઉપેક્ષા કરનારા વિકટ ભવાટવીમાં અટવાયા કરે છે. શાસ્ત્રને સર્વેસર્વા માનનાર જ સાચા આરાધક છે એમ આ અષ્ટક જણાવે છે. (૨૫) પરિગ્રહત્યાગાષ્ટક :
શાસ્ત્રજ્ઞા સાપેક્ષ પુરુષ મૂછીરૂપ પરિગ્રહથી મુક્ત હોય છે, માટે શાસ્ત્રાષ્ટક પછી પરિગ્રહત્યાગાષ્ટક કહ્યું છે.
પરિગ્રહ નામને ગ્રહ કેઈ અપૂર્વગ્રહ છે. તેની સત્તા સમગ્ર વિશ્વ ઉપર છવાયેલી છે. આ ગ્રહના ચક્કરમાંથી છૂટનારા ખરેખર ભડવીર છે. જેમણે આત્માને ગ્રહણ કર્યો છે, તેઓ જ આ ચહની અસરમાંથી મુક્ત બની શકે છે.
(૨૬) અનુભવાષ્ટક :
મૂછીરૂપ પરિગ્રહથી મુક્ત થયેલાને જ અનુભવ થાય છે, માટે પરિચહત્યાગાષ્ટક પછી અનુભવાષ્ટક કહ્યું છે.
અનુભવ જ્ઞાનના ગુણ ઘણું છે, તેની મીઠાશ અલૌકિક છે. અનુભવને માટે કહેવાયું છે કે –
“અનુભવ રત્ન ચિંતામણિ, અનુભવ હૈ રસકૂપ; અનુભવ મારગ મોક્ષને, અનુભવ સિદ્ધસ્વરૂપ”.
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭
તે યથા` છે. આત્માને પામવાની, અનુભવવાની લગન જેમને લાગી છે તેએ મહાભાગ્યશાળી છે.
આત્મા ઇન્દ્રિયાક્રિથી ગાચર નથી, તેથી આત્માની અનુભૂતિના પ્રશ્ન ભલભલા ચિંતકેાને પણ મૂંઝવતા હાય છે. તેમ છતાં તેને અનુભવ સાવ અશકચ નથી, પણ તે માટે સજાગ અને ઊંડી આરાધનાની અપેક્ષા અવશ્ય રહે છે.
આત્માનુભૂતિની આડે આવતા આપણા સમગ્ર આત્મ પ્રદેશેામાં પડેલા કમ કચરાની સાફસૂફી કરવી પડે. તે માટે પરમાત્માની આજ્ઞાનું પાલન અને પરમાત્માનું ધ્યાન અનિવાય છે. પરમાત્માના ધ્યાનમાં રગ લાગે છે ત્યારે જ અનુભવના પ્રારંભ થાય છે, અનુભવના રંગ લાગે છે અને પછી આગળ વધતા તે રગ જીવને પરમાત્મા બનાવી પૂર્ણ અનુભવી બનાવે છે.
(૨૭) યાગાષ્ટક :
અનુભવ થવામાં યાગ કાણુ છે, માટે અનુભવાષ્ટક પછી ચેાગાષ્ટક કહ્યું છે.
નદીના બે છેડા વચ્ચે રહેલા પુલ જેવુ સ્થાન ચેાગનુ છે. ભવસાગરમાં રહેલા આત્માને મેાક્ષ સાથે જોડનાર ચેગ છે.
સંસાર તરફનાં જોડાણા અટકાવીને મેાક્ષ તરફનાં જોડાણા કરવાં તે ચેાગસાધના છે.
કંચન, કામિની, કાયા અને કીતિ આદિ સાથેના બાહ્ય સંખÙાના બંધન છેડવાં અને આસન, વણુ (શબ્દ),
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્થ, આલબન, એકાગ્રતા અથાત્ સિદ્ધરમણ આદિમાં સંબંધ સ્થાપે તે યોગ છે અને એ યંગ ભવને વિયોગ કરવાને સચોટ ઉપાય છે.
ગની માર્મિક વાતે આ અષ્ટકમાં છે. તેને સાર એ છે કે સંસાર વધારનારા જેગોથી દૂર રહી મુક્તિદાયક રોગોની સાધનાના પુરુષાર્થ માં સદા દત્તચિત્ત રહેવું. (૨૮) નિયાગાષ્ટક :
ગીને બ્રહ્મગ્નિમાં કર્મને હેમવાના હોય છે, તેથી ગાષ્ટક પછી નિયાગ અષ્ટકને કહ્યું છે. દ્રવ્યયજ્ઞ એટલે યાગ અને ભાવયજ્ઞ એટલે નિયાગ. ગીને ભાવચન્ન હોય છે.
શાસ્ત્રોક્ત દ્રવ્ય અને ભાવ ભક્તિથી કમેને નાશ થાય છે, તે જ ભાવયજ્ઞ છે તેમ જ ધ્યાનાગ્નિમાં ક્રોધાદિ કષાને હેમ કરે તે ભાવયજ્ઞ છે. જિનભક્તિમાં પ્રવીણ સચેતન આત્માએ આ પ્રકારના યજ્ઞમાં હેમવા જેવાં સર્વ પાપને હેમતા રહે તે આ અષ્ટકનો સાર છે. આત્મા આત્માને સંપૂર્ણ રીતે આત્મારૂપે પામે ત્યાં સુધી આ ભાવયજ્ઞ ચાલુ રાખવાનું છે, તેથી આત્માને અપાર આનંદને અનુભવ થશે.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯
(૨૯) પૂજાષ્ટક :
ભાયજ્ઞને પ્રાપ્ત થયેલાને ભાવપૂજા ડાય છે, તેથી નિયાગાષ્ટક પછી પૂજાટક કહ્યું છે.
આ અષ્ટકમાં ઉપમાપૂર્ણાંક ભાવપૂજાનું પ્રેરક વન છે. પ્રત્યેક ઉપમા આપણા ભાવને વધારે છે, શુદ્ધ કરે છે.
યારૂપી જળ, સંતાષરૂપી ઉજજવળ વસ્ર, વિવેકરૂપી તિલક, શ્રદ્ધારૂપી કેસર, નવવિધ બ્રહ્મચય રૂપી નવ અગ અને પૂજવાના છે આત્મારૂપી દેવને. કેટલી સરસ અને સમુચિત કલ્પના. આ વાત ભાવપૂજાની છે.
આ કક્ષા પ્રભુની દ્રવ્ય પૂજા કરતાં કરતાં આવે છે. ન્યાયાપાર્જિત દ્રવ્યથી શુદ્ધ ચિત્તે વિશ્વોપકારી શ્રી જિનેશ્વર દેવની પૂજા-ભક્તિ કરવાથી જે ભાવાલ્લાસ પ્રગટે છે, તે આરાધકને ઉચ્ચ અવસ્થાએ લઈ જાય છે અને તેને ભાવપૂજાને ચેાગ્ય મુનિપણાની પ્રાપ્તિ કરાવે છે.
પાતપાતાની ભૂમિકામાં રહીને નિષ્ઠાપૂર્વક શ્રી જિનેશ્વર પરમાત્માની પૂજા કરવી તે આ અષ્ટકના સાર છે.
(૩૦) ધ્યાનાક :
ભાવપૂજામાં લીન થયેલાને ધ્યાન હેાય છે, તેથી ભાવ પૂજાષ્ટક પછી ધ્યાનાટક કહ્યુ છે.
ધ્યાન એ અધ્યાત્મનુ' ઉચ્ચ શિખર છે. વ્રતે અને નિયમ તેમાં સહાયક છે.
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક ૦
ધ્યાતા તે અંતરાત્મા, યેય તે પરમાત્મા, પંચ પર મેષ્ઠિ અથવા નવપદજી, અને યેયમાં ધ્યાતાની એકાગ્રતાની બુદ્ધિ તે ધ્યાન છે.
અતરાત્મામાં પરમાત્મભાવને પામવાની જ્યારે પ્રબળ ઝંખના–તીવ્ર તાલાવેલી પેદા થાય છે ત્યારે આવું યાન આવે છે. આવું ધ્યાન ધરવાની શ્રેષ્ઠ તક માત્ર માનવભવમાં જ મળે છે. શક્ય પ્રયત્ન કરી પાત્રતા કેળવી તેને ઝડપી લેવી તેમાં માનવભવની સાચી સાર્થકતા છે
(૩૧) તપષ્ટક :
ધ્યાનનિષ્ઠ મનુષ્યને કર્મને તપાવનાર જ્ઞાનરૂપ તપ હોય છે, તેથી ધ્યાનાષ્ટક પછી તપ અષ્ટક કહ્યું છે.
કર્મોને ભસ્મીભૂત કરનાર લેવાથી તપ એ જ્ઞાન જ છે. અત્યંતર તપ શ્રેષ્ઠ છે અને એ અત્યંતર તપની વૃદ્ધિ કરનારા ઉપવાસ આદિ બાહ્ય તપ પણ અવશ્ય કરણીય છે. જે તપમાં બ્રહ્મચર્ય વધે, ભગવાનની પૂજા થાય, કષાયોને નાશ થાય અને અનુબંધ સહિત શ્રી વીતરાગ પરમાત્માની આજ્ઞા પ્રવર્તે તે તપ શુદ્ધ તપ કહેવાય છે.
તપને અગ્નિ ગમે તેવાં કર્મોને બાળે છે અને આત્માને નિર્મળ બનાવે છે. આત્માને નિર્મળ બનાવવાના લક્ષ્યપૂર્વક બાહા તેમ જ અત્યંતર તપ અવશ્ય આદર જોઈએ, એમ આ અષ્ટક જણાવે છે.
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧
(૩૨) સર્વનયાશ્રયણાષ્ટક
તપસ્વી સર્વનયાશ્રિત થઈ ચારિત્રના ગુણમાં લીન થાય છે, તેથી તપ અષ્ટક પછી સર્વનયાશ્રયણાષ્ટક કહ્યું છે.
જે ચારિત્ર ગુણમાં લીન છે, તે સર્વનયન ઘારક હેય છે. સમવૃત્તિવાળા, સર્વનયાશ્રિત જ્ઞાની અનુપમ આત્મસુખને આસ્વાદ કરે છે. સર્વનયના જાણનારાએનું તટસ્થપણું લેકમાં ઉપકારરુપ થાય છે. કેઈ એક જ નયને એકાંતે વળગી રહેવું તે મૂઢતા છે. તેનાથી વ્યર્થ વિડંબના થાય છે. રાગદ્વેષ વધે છે.
જે મહાપુરુષોએ સર્વનયાત્મક સ્વાદુવાદ ગર્ભિત પ્રવચન લેકમાં પ્રકાશિત કર્યું છે અને જેઓના ચિત્તને વિષે આ પ્રવચન પરિણામ પામેલું છે, તેઓને વારંવાર નમસ્કાર હે!
નિશ્ચયનય એના સ્થાને જેટલે ઉપકારક છે, તેટલે જ ઉપકારક વ્યવહારનય એના સ્થાને છે. સાધકેની ભૂમિકા મુજબ નયની મુખ્યતા ગણતા હોય છે. છઠ્ઠા ગુણઠાણા સુધી વ્યવહારની પ્રધાનતા છે. સાતમા ગુણઠાણ પછી નિશ્ચયની મુખ્યતા છે. એટલે એકાંતે કઈ એક નયા વિશેષને પક્ષ છોડીને સર્વ ને સમ્યક સમવતાર કર તે પ્રવચન પ્રેમીનું લક્ષણ છે.
સંઘસ્થવિર પૂ. શ્રી બાપજી મ. સા.ના સમુદાયના વાત્સલ્યવારિધિ સચારિત્રસંપન્ન, પૂજ્યપાદ આચાર્ય દેવ
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીમદ્ વિજયભદ્ર કરસૂરીશ્વરજી મહારાજશ્રીએ જ્ઞાનસાર ગ્રન્થ ઉપર સુદર વિવેચન ગુજરાતી ભાષામાં તૈયાર કર્યુ છે, જે વિવેચન આ ગ્રન્થમાં પ્રગટ થયું છે.
એ લખાણ તૈયાર થયા પછી તેઓશ્રી શાસનહિતનાં અનેક કાર્યોંમાં રાકાયેલા હાઈ તેની વ્યવસ્થિત પ્રેસ કાપી તૈયાર કરી આપવા તથા પ્રક઼ સ ંશાધન આદિનું કાય સોંપીને તેઓશ્રીએ મારા ઉપર મહાન ઉપકાર કર્યાં છે. કારણ કે તે નિમિત્તે જ આ જ્ઞાનસાર ગ્રન્થનું અચયન કરવાની સુંદર તક મળી અને તેથી મારા આત્માને ઘણા જ લાભ થયા છે. અને તેઓશ્રીની પ્રેરણાથી જ્ઞાનસારમાં પ્રવેશ કરવામાં ઉપયેગી અને એ રીતે જ્ઞાનસારના ટૂંકસાર અહીં રજૂ કરવામાં આવ્યો છે.
કર
આ પ્રવેશ” તે માત્ર જ્ઞાનસાર ગ્રન્થની વિશિષ્ટત પ્રત્યે અંગુલિનિર્દે શ સમાન છે. તેના ખરે ખ્યાલ તે જ્ઞાનસાર ગ્રન્થ અને તેના ઉપર પૂજ્યપાદ આચાય દેવે તૈયાર કરેલુ. વિવેચન સાદ્યંત એકાગ્રતાપૂર્વક વાંચવાથી આવી શકે. આ ‘પ્રવેશ'ના લખાણમાં કાંય પણ જિનાજ્ઞા વિરુદ્ધ
લખાયુ હોય તે અંગે ક્ષમા યાચું છુ.
સૌ કેાઈ જ્ઞાનસાર ગ્રંથના સ્વાધ્યાય દ્વારા આત્મકલ્યાણને સાધા એ જ મ'ગળ મનાકામના
•
શ્રીનમિનાથ જૈન દેરાસર,
૧૧, નવર’ગ કાલેની, નવરંગપુરા, અમદાવાદ-૯
કુંદકુંદસૂરિ
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ ૐ હૈં શ્રી નદૈ નમઃ ।
ન્યાયવિશારદ–ન્યાયાચાર્ય, શ્રીમદ્ ઉપાધ્યાયજી શ્રીયશેાવિજયજી મ. વિરચિત
જ્ઞાનસારના ગુજરાતી અનુવાદ
ખાલાવમાધકારનુ` મંગલાચરણુ
ऐन्द्रवृन्दनतं नत्वा, वीरं तत्त्वार्थदेशकम् । अर्थः श्रीज्ञानसारस्य, लिख्यते लेाकभाषया ॥१॥
-
અર્થ : ઇન્દ્રોના સમૂહથી પૂજાયેલા અને તત્ત્વજ્ઞાનના ઉપદેશક એવા શ્રી વીરપ્રભુને નમસ્કાર કરીને શ્રીજ્ઞાનસાર ગ્રન્થના અ હું લેાકભાષામાં લખું છું.
તા. સા. ૧
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧. પૂર્ણતા અષ્ટક ऐन्द्रश्रीसुखमग्नेन, लीलालग्नमिवाखिलम् । सच्चिदानंदपूर्णेन, पूर्णजगदवेक्ष्यते ॥१॥
અથ : જેમ ઈન્દ્રની લક્ષ્મીના સુખમાં મગ્ન બનેલો દેવેન્દ્ર સર્વ જગતને સુખમાં મગ્ન બનેલું દેખે છે, તેમ (નિશ્ચય નથી) સમ્યજ્ઞાન અને ચારિત્રથી પૂર્ણ એ (સચ્ચિદાનંદ) ગી (સંપૂર્ણ જગતને (સર્વ જીને) દર્શન, જ્ઞાન અને ચારિત્રથી પૂર્ણ દેખે છે.
ભાવાર્થ : પૂર્ણતા એટલે સંપૂર્ણ ગુણોને (શુદ્ધ સ્વરૂપને) પ્રાદુર્ભાવ. જીવ પોતે સ્વરૂપે અનંતગુણાત્મક છે, તેના તે ગુણે જ્યારે પૂર્ણ પ્રગટ થાય છે, ત્યારે વિશ્વના અન્ય જેમાં તે પ્રગટ-અપ્રગટ પણ પૂર્ણ ગુણને જોઈ શકે છે. જેનામાં દેષ હોય છે તે બીજામાં દેને જુએ છે, ગુણવાન ગુણને જુએ છે. આ ગુણદષ્ટિ ગુણને પ્રગટ કરે છે. જેવી દષ્ટિ તેવી સૃષ્ટિ. અપૂર્ણને બીજે અપૂર્ણતા દેખાય છે. આ અપૂર્ણતાનું જ્ઞાન રાગ-દૂષનું કારણ છે અને રાગ-દ્વેષ, જન્મ-મરણાદિ સર્વ દુઃખોનું બીજ છે, માટે પૂર્ણ થવું જરૂરી છે. જેમ અલપઝ ભરવાડ મળેલા હીરાના પૂર્ણ સ્વરૂપને ન જાણવાથી તેની કિંમત સમજી શકતા નથી અને ઝવેરી તેના પૂર્ણ સ્વરૂપને જાણતા હોવાથી તેની સાચી કિંમત કરે છે, તેમ પૂર્ણતાને પામેલ આત્મા વિશ્વના સર્વ જીના પૂર્ણ સ્વરૂપને જાણવાથી રાગ-દ્વેષને કરતું નથી. પદાર્થ માત્રનું
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂર્ણ સ્વરૂપ જ એવું છે કે જે તેનું યથાર્થ જ્ઞાન થાય તે રાગ-દ્વેષ ટળી જાય છે. ઉદાહરણ તરીકે, માત્ર બહારથી જતાં શરીર પ્રત્યે રાગ થાય છે, તે જ શરીરની અત્યંતર અશુચિતા, પરિણામે અનિત્યતા વગેરે જાણતાં રાગ ઊઠી જાય છે. વળી પૂર્ણતા પ્રગટયા પછી રાગ-દ્વેષાદિ વિકારે અને તેના મૂળ કારણભૂત મેહ ટળી જવાથી આત્મા વીતરાગ બને છે. વીતરાગની દૃષ્ટિ નિર્મળ અને પરિપૂર્ણ હવાથી વિશ્વને તે પૂર્ણ સ્વરૂપે જાણે–દેખે છે. જીવ માત્રને પૂર્ણ સ્વરૂપે જાણવાથી રાગ-દ્વેષાદિ વિકારે થતા નથી. રાગ-દ્વેષાદિ અધૂરા કે અલ્પજ્ઞને થાય છે. માટે જીવને પિતાની પૂર્ણતા પ્રગટાવવી જરૂરી છે, ધર્મનું લક્ષ્ય આત્માને પરમાત્મા (પૂર્ણ) બનાવવાનું છે.
હવે આ પૂર્ણતાનું વાસ્તવિક સ્વરૂપ જણાવે છે. पूर्णता या परोपाधेः, सा याचितकमण्डनम् । या तु स्वाभाविकी सैव, जात्यरत्नविभानिभा ॥२॥
અર્થ: પરાયી વસ્તુથી જે પૂર્ણતા છે, તે માગી લાવેલા (પરાયાં) ઘરેણાં જેવી (અનિત્ય) કાલ્પનિક છે, પરંતુ જે સ્વભાવજન્ય પૂર્ણતા છે, તે જ ઉત્તમ રત્નોની કાતિ જેવી (નિત્ય-સુખપ્રદ) છે.
ભાવાર્થ : પૂર્ણતા બે પ્રકારની છે : એક કાલ્પનિક, અને બીજી વાસ્તવિક. તેમાં કાલ્પનિક પૂર્ણતા માગી લાવેલાં પરાયાં ઘરેણાંની શોભા જેવી છે અને તે પરિણામે દુઃખદાયી છે. વાસ્તવિક પૂર્ણતા સ્વભાવરૂપ છે, તે જ કદાપિ નાશ
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
નહિ પામતી જાતિવંત રનની સહજ કાન્તિની જેમ નિત્ય રહેનારી છે, તે જ સુખપ્રદ છે, માટે સુખના અથએ પોતાના સ્વભાવને-ગુણેને પૂર્ણ પ્રગટ કરવા પ્રયત્ન કરે જોઈએ. વસ્તુતઃ પર-જડ પદાર્થની મમતાથી મુક્ત થવાને પ્રયત્ન, એ જ નિજ ગુણોને પ્રગટ કરવાને સારો પ્રયત્ન છે. એ જ વાત હવે કહેવાય છે.
अवास्तवी विकल्पैः स्यात्पूर्णताब्धेरिवोर्मिभिः । पूर्णानन्दस्तु भगवान्, स्तिमितोदधिसनिमः ॥३॥
અર્થ : જેમ સમુદ્રની તરંગથી (વધેલ) ભરતીરૂપ પૂર્ણતા અવાસ્તવિકી એટલે મિથ્થા (નાશવંત) છે, તેમ આત્માની પણ વિકલપજન્ય (માનેલી) પૂર્ણતા મિથ્યા (અસત) છે. શુદ્ધ સ્વભાવવાળે પૂર્ણ આનન્દમય ભગવાન (શુદ્ધ આત્મા) તે સ્થિર સમુદ્ર જે શાન્ત હોય છે.
ભાવાર્થ : સમુદ્રમાં ભરતી આવે છે, ત્યારે મોટાં મેટાં અનેક મેજાએ ઉછળે છે અને સમુદ્ર ઊભરાતે જણાય છે, પણ તે ભરતી સાચી નથી. શરીરે વધેલા સોજાની પુષ્ટતા જેમનાશવંત અને વિકારરૂપ છે, તેમ હું પુણ્યવાન, હું ધનવાન, હું રૂપવાન, હું સત્તાવાન, હું પુત્રવાન વગેરે વિવિધ કલ્પનાજન્ય આભિમાનિક આનંદપણ સાચે આનંદ નથી, પણ તે આત્માના રેગ-વિકાર સ્વરૂપ છે, માટે તત્ત્વથી તે દુખદ છે. જે આત્મા નિજ પૂર્ણતાને સહજ આનંદ ભગવે છે, તે ભગવાન પરમાત્મા સ્થિર-શાન્ત સમુદ્ર તુલ્ય
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
હોય છે, તેને બાહ્ય સગ-વિગજન્ય રાગ-વાદિ વિકલ્પો હેતા નથી, તે સ્વાભાવિક સત્તા, જ્ઞાન અને આનંદમય હોય છે. શાશ્વત સુખી હોય છે. બાહ્ય રાગ-દ્વેષાદિ કે તજજન્ય જન્મ-મરણાદિ કલેશે તેને સ્પર્શતા નથી.
जागर्ति ज्ञानदृष्टिश्चेत् , तृष्णाकृष्णाहिजाङ्गुली। पूर्णानन्दस्य तत् किं स्यादन्यवृश्चिकवेदना ? ॥४॥
અથ : જે ગારુડી–મદારીના મંત્રતુલ્ય તૃષ્ણારૂપી કાળી નાગણના ઝેરને નાશ કરનાર તત્ત્વજ્ઞાનરૂપી દષ્ટિ જાગૃત (ખુલ્લી) છે, તે તે પૂર્ણતાને આનંદ ભેગવનાર જ્ઞાનીને દીનતારૂપ વીંછીના ડંખની વેદના કેમ થાય? અર્થાત્ ન જ થાય.
ભાવાર્થ : ઈષ્ટ પદાર્થ ન મળવાની દીનતા તેને જ થાય કે જેના ચિત્તમાં જડ–બાહ્ય પદાર્થો મેળવવાની તૃષ્ણાના તરંગે ઊઠતા હેય. આત્મસ્વરૂપને જ્ઞાતા પોતાના આત્મામાં અનંત ગુણેને ખજાને જોઈ શકે છે, તે ગુણોનું દર્શન– જ્ઞાન થયા પછી બાહ્ય વસ્તુની ઈચ્છા–તૃષ્ણા મૂળમાંથી જ નાશ પામે છે. જેને આવી તૃપ્તિ હોય, તેને તે તે વસ્તુ ન મળવાની દીનતા તે થાય જ કેમ? જેને કાળી નાગણના પણ ઝેરને નાશ કરનારી જડીબુટ્ટી મળી હોય, તેને વીંછીનું ઝેર તો પડે જ કેમ? અર્થાત જેને આત્મસ્વરૂપનું જ્ઞાન નથી, સ્વ-પરને વિવેક નથી, તેને જ બાહ્ય જડ પદાર્થો મેળવવાની ઈચ્છા થાય છે અને એ ઈચ્છા અપૂર્ણ જ રહેતી હેવાથી તેને દીનતાનું દુઃખ થાય છે. માટે જ આત્મજ્ઞાન-સ્વ
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરના વિવેક આવશ્યક છે, અનિવાય છે. તેના અભાવે જ જીવ સ'સારની વિવિધ યાતનાએથી પીડાય છે. દરિદ્રને ત્યાં સુધી જ દ્વીનતા પીડે છે કે પોતાના ઘરમાં રહેલા અખૂટ ખજાને તેણે જોયેા નથી, એમ જીવને ત્યાં સુધી જ દીનતાનું દુઃખ છે કે તેણે પોતાના અન ંત શાશ્વત ગુણોરૂપ પૂર્ણ` ખજાનો જોયા નથી. એ ગુણાનું ભાન થયા પછી પર-બાહ્ય પદાર્થોની ઇચ્છા જ થતી નથી અને ઇચ્છાના અભાવે દીનતા પણ થતી નથી.
पूर्यन्ते येन कृपणास्तदुपेक्षैव पूर्णता । पूर्णानन्दसुधा स्निग्धा, दृष्टिरेषा मनीषिणाम् ||५||
અર્થ : જે બાહ્ય ધન-ધાન્યાદિના ચેાગે કૃપણ પુરુ ષેક પૂર્ણ થાય છે, તે ધન-ધાન્યાદિ બાહ્ય પદાર્થાની ઉપેક્ષા, એ જ જ્ઞાનીઓને પૂર્ણતા છે. એવી પૂર્ણતાના આન ંદરૂપ અમૃતથી ભી'જાયેલી દ્રષ્ટિ તત્ત્વજ્ઞાનીઓની હાય છે.
ભાવાથ : અજ્ઞાની કૃપણ પુરુષા ધન-ધાન્યાદિ બાહ્ય વસ્તુની પ્રાપ્તિથી તૃપ્તિ માને છે, મેળવ્યાના આનંદ અનુભવે છે અને વસ્તુના વિયાગ થતાં અતિ ઘણાં દુ:ખાથી પીડાય છે. એ દુઃખોથી પૂર્વ ભાગવેલા આનદ તે અતિ અશ્પતર હાય છે, એવું જાણનાર જ્ઞાની પુરુષ તે ધન-ધાન્યાદિની ઉપેક્ષામાં જ પૂર્ણતાના અપૂર્વ આનંદઅનુભવે છે. તત્ત્વજ્ઞ પુરુષાની દૃષ્ટિ આવી પૂતાના આનંદ રૂપ અમૃતથી સીંચાયેલી (રાગ-દ્વેષાદિ રાગેાથી રહિત નિર્વિકારી) હાય છે.
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
अपूर्णः पूर्णतामेति, पूर्यमाणस्तु हीयते । पूर्णानन्दस्वभावोऽयं, जगदद्भूतदायकः ॥६॥
અર્થ : જે ધન-ધાન્યાદિ બાહ્ય ભાવથી મુક્ત બને છે, તે અત્યંતર જ્ઞાનાદિ ગુણોની પૂર્ણતાને પામે છે અને જે ધન-ધાન્યાદિ બાહ્ય વસ્તુથી પોતાને પૂર્ણ કરતે હોય છે, તે (જ્ઞાનાદિ ગુણોથી) હીન થાય છે. પૂર્ણતામાં આનંદ અનુભવનાર આત્માને આ સ્વભાવ જગતને આશ્ચર્ય ઉપજાવે તે છે. - ભાવાર્થ : અપૂર્ણ એટલે ધન-ધાન્યાદિ બાહ્ય વસ્તુથી રહિત ત્યાગી-વિરાગી આત્મા, ઉત્તરોત્તર જ્ઞાન-દર્શનચારિત્ર વગેરે આત્માના ગુણેથી પૂર્ણ થતું રહે છે. જેમ ત્યાગ-વૈરાગ્ય અધિક તેમ નિજ ગુણનો પ્રાદુર્ભાવ અધિક થાય છે અને પરિણામે પૂર્ણતાને પામે છે. તેથી વિરુદ્ધ જે ધન-ધાન્યાદિ બાહ્ય પદાર્થોના સંગ્રહથી પૂર્ણ (તૃપ્ત) થવા પ્રયત્ન કરે છે, તેના આત્મિક ગુણે ઘટતા જાય છે. આ પૂર્ણ તાના આનંદને ભેગવનારા આત્માનો સ્વભાવ સંસારી જીના સ્વભાવથી વિલક્ષણ હોવાથી અજ્ઞ અને આશ્ચર્ય ઉપજાવે તેવે છે. રાગીની પૂર્ણતા એ તત્વથી શૂન્યતા છે અને વિરાગીની શૂન્યતા એ તત્વથી પૂર્ણતા છે. માટે જ પુણિયા શ્રાવકની પરમાત્માએ પ્રશંસા કરી હતી. આ ઉપદેશ એમ કહે છે કે જે પૂર્ણ થયું છે, તે બહારથી અપૂર્ણ બને! બાહ્ય ભાવોને જેટલે ત્યાગ-વૈરાગ્ય કરશે તેટલા અંદરથી ભરાશે. મેળવવું, સંઘરવું વગેરે બહારને ઉદ્યમ છેડી,
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
દેશે તો અંતરમાં આત્મલક્ષ્મીને પ્રજાને ખૂલી જશે, બાહ્ય કુટુંબ અને બાહ્ય ગણાતા તમામ સંબંધે છોડશે તે અંતરનું ક્ષમાદિ કુટુંબ અને અંતરને જ્ઞાનાદિ વિશાળ ખજાને પ્રગટ થશે. બહાર ખીસું ખાલી હશે તે અંદરને આત્માને કે ઠાર ઊઘડી જશે. આ છે સાચી પૂર્ણતા પ્રાપ્ત કરવાને સાચે ઉપાય!
બાહ્ય પૂર્ણતા કુટિલ પત્ની જેવી પતિને દ્રોહ કરનારી છે. અંતરની પૂર્ણતા સતી પતનીની જેમ કદાપિ પતિને છેડતી નથી, દ્રોહ કરતી નથી, એકાને આત્માને આનંદ આપે છે.
परस्वत्वकृतान्माथा, भूनाथा न्यूनतेक्षिणः । स्वस्वत्वसुखपूर्णस्य, न्यूनता न हरेरपि ॥७॥
અર્થ : પરપદાર્થમાં પોતાપણાની માન્યતાથી વ્યાકુળ બનતા રાજાઓ પણ સદૈવ પોતાની ન્યૂનતાને (અધૂરાપણાને) જ જુએ છે, તેથી વિરુદ્ધ આત્મલક્ષ્મીમાં જ પોતાપણાની માન્યતાના પૂર્ણ સુખને અનુભવતા આત્માને ઈન્દ્રથી પણ કંઈ ન્યૂનતા નથી.
ભાવાર્થ ; પર-બાહ્ય પદાર્થો ગમે તેટલા મળે તે પણ તેમાં જીવને સવિશેષ તૃણ વધતી હોવાથી ધનવાને, ક્રોડાધિપતિઓ, રાજાઓ, ચક્રવતીઓ અને ઇન્દ્રોને પણ પોતાને પ્રાપ્ત થયેલી સંપત્તિ ન્યૂન જ દેખાય છે, વિશેષ મેળવવાની તૃણું જ વધતી જાય છે. કારણ કે પરપદાર્થોની મમતાને સ્વભાવ જ તૃણુ વધારવાનું છે. તેથી વિપરીત આત્મગુણરૂપ લક્ષમીને સ્વભાવ સંતેષ પ્રગટાવવાનું છે,
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેથી જેમ જેમ પોતાના ગુણારૂપ લક્ષ્મીને પ્રગટાવવાના ભાવ વધતા જાય છે, તેમ તેમ સ ંતાષગુણ પણ વધતા જાય છે. આ સતાષ જેમ જેમ વધે છે, તેમ તેમ બાહ્ય ધનધાન્યાદિ કંઈ પણ ન હેાય તે પણ તેને ઇન્દ્રથી પણ અધિક સુખને અવર્ણનીય અનુભવ થાય છે. માટે સુખના અથી એ બાહ્ય સુખ-સ ́પત્તિ આદિની લાલસા મૂકીને સાંસારિક પટ્ટાશમાં સતાષવૃત્તિ ધારણ કરીને પોતાના આત્મગુણામાં મમતારૂપ સમતા પ્રગટાવવી જોઈ એ. સમતા એ જ પોતાનુ શુદ્ધ સ્વરૂપ છે, તેને પ્રગટાવ્યા પછી આ વિશ્વની કાઈ વસ્તુની ઇચ્છા રહેતી નથી.
બીજી રીતે સ્વજાતીય સબંધથી સર્વ જીવા આપણા સમાન ધમી` છે, તે સ` જીવે પ્રત્યે સ્વત્વ એટલે આત્મીયભાવ ધારણ કરવાથી તે સની સ ંપત્તિ પોતાની ખની જાય છે, તેથી કેાઈની પાસેથી કંઈ પણ લેવાની ઇચ્છા થતી નથી, ઊલટું આપવાની ઇચ્છા થાય છે.
ઘરનેા વડીલ ઘરના સવ માણસાને પોતાના માને છે, તા તેમની પાસેથી લેવાને બદલે આપવામાં તેને આનદ થાય છે, તેમ સર્વ જીવા પ્રત્યે આત્મીયતાને ભાવ પ્રગટે છે, ત્યારે જીવને કઈ પ્રકારે ન્યૂનતા જણાતી -નથી. ઊલટમાં બીજાનાં સુખ-સ'પત્તિ જોઈ ને પોતાને આનંદ થાય છે. માટે બાહ્ય ધન-ધાન્યાદિમાં મમતાને નહિ કરતાં સજાતીય એવા સવ જીવા પ્રત્યે આત્મીયતાના ભાવ પ્રગટ કરવા જોઈ એ.
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ સ્વસંપત્તિમાં આનંદ ભેગવવાનું બળ ચરમાવર્તકાળમાં પ્રાપ્ત થાય છે, તે જણાવવા માટે કહે છે –
कृष्णे पक्षे परिक्षीणे, शुक्ल च समुदञ्चति । द्योतन्ते सकलाध्यक्षाः, पूर्णानन्दविधोः कलाः ॥८॥
અર્થ : કૃષ્ણપક્ષ પૂર્ણ થતાં જ્યારે શુકલપક્ષને ઉદય થાય છે, ત્યારે ચંદ્રની કલાઓ સર્વ પ્રત્યક્ષ પ્રકાશે છે, તેમ આત્માને પણ પૂર્ણતાની સાધનામાં બાધક કૃષ્ણ પક્ષ રૂપ (અચરમાવર્ત) કાળ પૂર્ણ થાય છે અને સાધનામાં સહાયક શુકલપક્ષ રૂપ (ચરમાવર્તા) કાળ શરૂ થાય છે, ત્યારે. (સ્વગુણરૂ૫) સર્વ કલાઓ પ્રત્યક્ષ ભાસે છે–પ્રગટ થવા લાગે છે.
ભાવાર્થ ચંદ્રની શેષ કળાઓ બીજની ચંદ્રકલામાં તિરહિત હોય છે, શુકલપક્ષને ઉદય થતાં તે દિન-દિન પ્રગટ થાય છે અને પૂર્ણિમાએ ચંદ્ર પૂર્ણ સ્વરૂપે પ્રકાશે છે, તેમ જીવની સ્વગુણ સ્વરૂપ સર્વ કલાઓ જીવના ચૈતન્યમાં તિરહિત હોય છે, તે શુકલપક્ષ પ્રાપ્ત થતાં (કાળને પરિપાક થતાં) અનુક્રમે પ્રગટ થઈને પૂર્ણતાને પામે છે. કાળને આ પરિપાક પૂર્ણતાને પ્રગટ કરવાની તીવ્ર ભાવનાપૂર્વક દુકૃતની સતત નિંદા-પશ્ચાત્તાપ અને સુકૃતની ભાવપૂર્વકની પ્રશંસા-અનુમદનાપૂર્વક પરમાત્માને સમર્પિત થવાથી થાય છે. અને એ રીતે પૂર્ણતાને પ્રાપ્ત કરીને જીવ સચ્ચિદાનંદમય બની નિત્ય એકાન્ત અખંડ–અનંત સુખને ભોગી. બને છે.
આ પૂર્ણતા આત્મસ્વરૂપમાં મગ્ન થવાથી પ્રગટે છે. માટે હવે મગ્નતા અટકમાં મગ્નતાનું વર્ણન કરે છે –
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨. મગ્નતા અષ્ટક प्रत्याहृत्येन्द्रियव्यूह, समाधाय मनो निजम् । दधच्चिन्मात्रविश्रान्ति, मग्न इत्यभिधीयते ॥१॥
અર્થ : વિષયોમાં આકર્ષાતા ઈન્દ્રિયેના સમૂહને વિષયમાંથી ખેંચી લઈને (વશ કરીને) અને પિતાના મનને સમતામાં સ્થિર કરીને માત્ર રૌતન્યમાં વિશ્રામને પામેલે આત્મા મગ્ન કહેવાય છે. | ભાવાર્થ : પૂર્વે જણાવી તે પૂર્ણતાને પ્રગટાવવા અધ્યાત્મમગ્નતા અનિવાર્ય છે, માટે અહીં મગ્નતાનું વર્ણન કરતાં જણાવે છે કે જે મહાત્મા, ઈન્દ્રિયેના સમૂહને બાહ્ય શબ્દાદિ વિષમાંથી રોકીને અને મનને સમાધિમાં સ્થિર કરીને માત્ર આત્મજ્ઞાનમાં વિશ્રાન્તિ કરે છે–એકાગ્ર બને છે, તેને મગ્ન કહેવાય છે.
અન્યાન્ય વિકલ્પથી મન જ્યાં સુધી ચંચળ બને છે અને ઇન્દ્રિયે શબ્દાદિ પગલિક વિષયમાં ખેંચાતી હેય. છે, ત્યાં સુધી આત્મરમણુતારૂપ મગ્નતા સિદ્ધ થતી નથી અને એની સિદ્ધિ વિના આત્માના પૂર્ણાનંદને અનુભવ થતું નથી. આ કારણે જ જ્ઞાનીએ વિષય-કષાયને વિજય કરવા માટે મન અને ઇન્દ્રિયોને વશ કરવાને ઉપદેશ કરે છે. આત્મરમણુતારૂપ સહજ સુખને આનંદ એ અનુપમ અને અવર્ણનીય છે કે તેને સ્વાદ ચાખ્યા પછી બાહ્ય પૌગલિક સુખને આનંદ એને મહાવિનરૂપ લાગે છે, એ જ વાત જણાવતાં કહે છે કે –
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
यस्य ज्ञानसुधासिन्धौ, परब्रह्मणि मग्नता । विषयान्तरसंचारस्तस्य हालाहलोपमः ॥२॥
અર્થ : જેને જ્ઞાનસ્વરૂપ અમૃતના સમુદ્ર એવા પરબ્રહ્મમાં (પરમાત્મામાં) લીનતા થાય છે, તેને અન્ય વિષયમાં થતી પ્રવૃત્તિ ઝરતુલ્ય અનિષ્ટ લાગે છે. | ભાવાર્થ : જેને પરબ્રહ્મ એટલે પરમાત્મ સ્વરૂપના જ્ઞાનરૂપી અમૃતના સમુદ્રમાં લીનતા થાય છે, તેને અન્ય બાહ્ય વિષયેની પ્રવૃત્તિ હલાહલ (ઝેર) જેવી અનિષ્ટ લાગે છે. સ્વભાવરમણતાને આનંદ એ અદ્ભુત છે કે તેને અનુભવ નથી થયે ત્યાં સુધી જ વિવિધ વાજિંત્રોના નાદ, દેવરમણીઓનાં રૂપ, ચંદનાદિના ગધે, વિવિધ રસ અને મુલાયમ સ્પર્શોમાં આકર્ષણ રહે છે. ચિંતામણિને મેળવ્યા પછી કાચના કકડા જેમ અનિષ્ટ લાગે છે, તેમ આત્માના સ્વરૂપને આનંદ ચાખ્યા પછી બાહ્ય સંપત્તિ કે સુખે ઝેર જેવાં અનિષ્ટ લાગે છે, એ અપૂર્વ અવર્ણનીય આનંદ આત્મમગ્નતાને છે, એટલું જ નહિ પણ પરમાત્મસ્વરૂપની રમણતામાં લીન થયા પછી પિતાનું અસ્તિત્વ-અહંવ તેમાં એવાઈ જાય છે. પરિણામે “હું કરું છું, મેં કર્યું' વગેરે અહંવૃત્તિને જ નાશ થાય છે અને તેથી પિતે મિથ્યાકતૃત્વાભિમાનને તજીને માત્ર જ્ઞાતા અને દ્રષ્ટા જ રહી જાય છે. એ જ વાતને અહીં જણાવે છે –
स्वभावसुखमग्नस्य, जगत्तत्त्वाऽवलोकिनः । कर्तृत्वं नान्यभावानां, साक्षित्वमवशिष्यते ॥३॥
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
અથ : સ્વભાવમાં એટલે સહજ સ્વરૂપના આનંદમાં મગ્ન અને જગતના સ્વરૂપને યથાર્થ સ્વરૂપે જેનાર આત્માને અન્ય પદાર્થનું કર્તાપણું રહેતું નથી, પણ માત્ર સાક્ષીપણું જ બાકી રહે છે.
ભાવાર્થ તત્વથી શુદ્ધ સ્વરૂપે આત્મા અકર્તા છે. સંસારની સઘળી ખટપટે તે તેને વળગેલે કર્મજન્ય વળગાડ છે, તેનાથી પર રહી જ્યારે તે પિતાના શુદ્ધ સ્વરૂપમાં મહાલે છે, ત્યારે તેનું સ્વરૂપ જ્ઞાનમય હોવાથી દ્રષ્ટા રૂપે વિશ્વ સ્વરૂપને જ્ઞાતા બનીને તે આનંદ જ અનુભવે છે. કારણ કે સત્વચિ-આનંદ તેનું શુદ્ધ સ્વરૂપ છે. જ્યાં સુધી પિતે અપૂર્ણ છે, ત્યાં સુધી સઘળી ખટપટ છે, પૂર્ણને પરમ આનંદ છે. માટે પૂર્ણતા પ્રગટાવવી જોઈએ અને તે માટે સ્વરૂપમગ્ન થવું જોઈએ એ ઉપદેશ છે. સવરૂપમાં મગ્ન બનેલાને બાહ્ય કઈ વસ્તુ આકર્ષણ કરી શકતી નથી, એ વાતને હવે જણાવે છે–
परब्रह्मणि मग्नस्य, श्लथा पौद्गलिकी कथा । क्वामि चामीकरोन्मादाः, स्फारा दारादराः क्व च ॥४॥
અથ: પરબ્રહ્મ એટલે પરમાત્માસ્વરૂપમાં લીન થનારને પુદગલની વાતે નીરસ-વિરસ લાગે છે. તે પછી સુવર્ણના અભિમાન અને સ્ત્રીઓનાં (ભેગના) આદર ક્યાં (કેમ) હોય?
ભાવાથ: આત્મસ્વરૂપમાં લીન આત્માને પુદગલ સંબંધી સુખ-દુઃખની કે લાભ-હાનિ વગેરેની કઈ વાત સ્પર્શતી
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
નથી. જ્યાં શુદ્ધ સ્વરૂપના અખંડ-અનંત આનદની સુંદર લહેરેને અનુભવ થતો હોય, ત્યાં સુવર્ણના અને ઉપલક્ષણથી ધન, ધાન્ય, હાટ, હવેલી વગેરેના ઉન્માદ–અહંકાર ક્યાં રહી શકે? અર્થાત્ આત્મસ્વરૂપમાં રમણતા કરનારને બાહ્ય સંગ-વિયોગના, પ્રતિકૂળતા-અનુકૂળતા વગેરેના કેઈ વિચાર-વિકલ્પો સ્પશી શક્તા નથી અને દેવાંગનાઓના પણ ભેગની તેને ઈરછા થતી નથી. કારણ કે ત્રણે જગતના બાહ્ય-પર પદાર્થના ભોગના સુખ કરતાં સ્વરૂપરમણતાને આનંદ અનંતગુણ અધિક, નિત્ય અને નિરૂપાધિક હોય છે. તેનું કિંચિત્ પ્રમાણ જણાવવા કહ્યું છે કે
तेजोलेश्याविवृद्धिर्या, साधोः पर्यायवृद्धितः । भाषिता भगवत्यादौ, सेत्थंभूतस्य युज्यते ॥५॥
અર્થ: ભગવતી સૂત્ર વગેરે શાસ્ત્રોમાં સાધુને એક માસ, બે માસ વગેરે ચારિત્ર પર્યાયની વૃદ્ધિથી જે તે જેલેશ્યાની (ચિત્તસ્વાથ્યજન્ય આનંદની) વૃદ્ધિ કહી છે તે આવા અધ્યાત્મ મગ્નને ઘટે છે. | ભાવાર્થ : ભગવતી સૂત્ર, પ્રશમરતિ, અધ્યાત્મપનિષદ્ અધ્યાત્મસાર, ધર્મબિંદુ વગેરે વિવિધ ગ્રંથમાં સાધુને અધ્યાત્મમગ્નતાના કારણે ઉત્તરોત્તર ચિત્તાનંદની જે વૃદ્ધિ કહી છે, તે આવા આત્મજ્ઞાનમાં મગ્ન મહાત્માને હેય છે. તે ગ્રંથમાં કહ્યું છે કે ધ્યાનમગ્ન સાધુને પર્યાયના કમે ચિત્તાનંદની વૃદ્ધિ નીચે પ્રમાણે થાય છે ?
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧) એક માસ દીક્ષા પર્યાયવાળાને વાણવ્યંતરદેવના સુખથી પણ અધિક આનંદ હેય.
(૨) બે માસ દીક્ષા પર્યાયવાળાને શેષ ભવનપતિ દેના સુખથી પણ અધિક આનંદ હાય.
(૩) ત્રણ માસ દીક્ષા પર્યાયવાળાને અસુરકુમાર નિકાય દેવેના સુખથી પણ અધિક આનંદ હોય.
(૪) ચાર માસ દીક્ષા પર્યાયવાળાને ગ્રહ, નક્ષત્ર અને તારાના સુખથી પણ અધિક આનંદ હેય.
(૫) પાંચ માસ દીક્ષા પર્યાયવાળાને ચંદ્ર-સૂર્યના સુખથી પણ અધિક આનંદ હાય.
(૬) છ માસ દીક્ષા પર્યાયવાળાને પહેલા-બીજા દેવલોકના સુખથી પણ અધિક આનંદ હેય.
(૭) સાત માસ દીક્ષા પર્યાયવાળાને ત્રીજાથા દેવલેકના સુખથી પણ અધિક આનંદ હોય.
(૮) આઠ માસ દીક્ષા પર્યાયવાળાને પાંચમા-છઠ્ઠા દેવલેકના સુખથી પણ અધિક આનંદ હોય.
(૯) નવ માસ દીક્ષા પર્યાયવાળને સાતમા-આઠમા દેવલેકના દેવેથી પણ અધિક આનંદ હાય.
(૧૦) દશ માસ દીક્ષા પર્યાયવાળા મુનિવરને નવમાદશમા, અગ્યારમાં અને બારમા દેવલોકના દેવાથી પણ અધિક આનંદ હોય.
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧) અગ્યાર માસ પર્યાયવાળા મુનિવરને નવયકના દેથી પણ અધિક આનંદ હોય.
(૧૨) બાર માસ પર્યાયવાળા મુનિવરને અનુત્તરવિમાનવાસી દેવાથી પણ અધિક આનંદ હોય.
પછી પણ ઉત્તરોત્તર વૃદ્ધિ થયા જ કરે, તેનાં પરિણામે તેઓ જીવનમુક્ત ( જીવવા છતાં–સદેહ અવસ્થામાં જ મુક્તિતુલ્ય) આનંદને અનુભવી શકે છે. હવે તે સુખની અવર્ણનીયતા જણાવે છેज्ञानमग्नस्य यच्छम, तद्वक्तुं नैव शक्यते । नोपमेयं प्रियालेषैर्नाऽपि तच्चन्दनद्रवैः ॥६॥
અથ: આત્મજ્ઞાનમાં મગ્ન બનેલાને જે સુખાનુભવ થાય છે, તેનું વર્ણન કઈ રીતે થઈ શકે તેમ નથી. તેને સ્ત્રીના ભેગ સાથે કે ચંદનરસના વિલેપનના સુખ સાથે પણ સરખાવાય તેમ નથી.
ભાવાર્થ : આત્મજ્ઞાનમાં મગ્ન આત્માને જે સુખને અનુભવ થાય છે, તેનું વર્ણન કરવાના શબ્દો ભાષામાં નથી. તવથી જ્ઞાનમગ્નનું સુખ અતીન્દ્રિય છે, તે શબ્દોથી સમજાવાય તેવું નથી. તેની સાથે સ્ત્રીભેગ-સુખને કે ચંદનાદિના વિલેપનના સુખને સરખાવી શકાય નહિ. કારણ કે તે બાહ્ય સુખ મેળવતાં, ભેગવતાં અને ભગવ્યા પછી પણ વિવિધ દુબેને આપનારાં છે, માત્ર ક્ષણિક કાલ્પનિક આનંદ આપી
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭
અતિ લાંબા કાળ સુધી આકરાં વિવિધ દુઃખાને આપે છે, જ્યારે જ્ઞાનમગ્નતાના અખંડ આનંદ શુદ્ધ, ઉપાધિ વિનાના, સ્વાભાવિક અને ઉત્તરાત્તર અધિક આનંદદાયક છે. પ્રકાશને, અંધકારની ઉપમા આપવી જેમ અઘટિત ગણાય, તેમ જ્ઞાનમગ્નતાના આનંદને ખાહ્ય સુખજન્ય આનની ઉપમા અઘટિત છે. પુનઃ એ જ હકીકતને વિશેષતયા જણાવે છે—
शमशैत्यपुषो यस्य, विपुषोऽपि महाकथा । ષ્ઠિ તુમો જ્ઞાનપીયુષે, તત્ર સર્જનતામ્ ગા
અર્થ : ઉપશમની શીતળતાને પુષ્ટ કરનાર એવા જ્ઞાનમગ્નતાના આનંદના એક મિદ્રુમાત્રની પણ વાર્તા (જો) અતિ મહાન છે, તે તે જ્ઞાનાનંદરૂપ અમૃતમાં સથા મગ્ન તે અનેલાના આનંદની પ્રશંસા તે કેટલી-કેવી રીતે કરીએ !
ભાવા : તત્ત્વથી આત્મા પોતે જ અનંત સુખના સ્વામી છે. એની યથા શ્રદ્ધા પણ માહાન્ય આત્માને થતી નથી, તે તેના આનંદનું જ્ઞાન તે તેને થાય જ શી રીતે? ઉપશમ એટલે રાગ-દ્વેષાદિ પરભાવેાથી રહિત સમતાનાસ્વસ્વરૂપને અનુપમ આનંદ! આવા અનુપમ આનંદના અનુભવ કરાવનારા આત્મજ્ઞાનમાં લીન બનેલા આત્માના આનન્દના એક અંશ પણ બાહ્ય વિવિધ સતાપને શાન્ત કરી શકે છે, તે મગ્નતાના સંપૂર્ણ આનંદ કેવા અલૌકિક હાય ? એ આનંદને અનુભવતા ખુદ સજ્ઞા પણ જો તેનુ વણુ ન કરવા અસમર્થ છે, તેા સામાન્ય માનવી કેમ વધુ વી
તા. સા. ૨
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
શકે? તાત્પર્ય કે અધ્યાત્મને આનંદ કઈ રીતે વર્ણવી શકાય નહિ તે અનિર્વચનીય છે. હવે આ વિષયને ઉપસંહાર કરતાં ફરમાવે છે કે –
यस्य दृष्टिः कृपावृष्टि-गिरः शमसुधाकिरः । तस्मै नमः शुभज्ञान-ध्यानमग्नाय योगिने ॥८॥
અથ : જેની દૃષ્ટિ કરુણને વરસાવે છે અને જેની વાણી ઉપશમરૂપ અમૃતનો છંટકાવ કરે છે, તે સમ્યજ્ઞાન અને ધ્યાનમાં મગ્ન બનેલા યેગીને નમસ્કાર થાઓ ! | ભાવાર્થ : આત્મજ્ઞાનને અનુભવ થતાં જ અહંકારમમકારને તુચ્છ આનંદ ટળી જાય છે. સર્વ આત્માઓ આત્મતુલ્ય જણાય છે, સર્વ પ્રત્યે આત્મીયતા પ્રગટે છે, કારણ કે એક પિતાના આત્માનું જ્ઞાન થતાં પિતાને જીવત્વ તુલ્ય સર્વનું જીવત્વ છે અને પિતાની જેમ સૌ જીવવાને ઈચ્છે છે, મરણ કેઈને ઈષ્ટ નથી, સુખ સૌને ગમે છે, દુખથી સઘળા ડરે છે, એવું સર્વ જમાં આત્મસમદર્શન થતાં જ ક્રોધાદિ કષા અને રાગ-દ્વેષ વગેરે દોષ શમી જાય છે. બીજા પ્રત્યે કષાય કરે તે પોતાને જ અન્યાય કરવા તુલ્ય તેને જણાય છે, તેથી તેની દષ્ટિમાંથી ફરતાને બદલે કૃપા વરસે છે અને કૃપાના યોગે વાણીમાં શીતળતા પ્રગટે છે. એવા આત્મજ્ઞાન અને આત્મધ્યાનમાં લીન કૃપાળુ શાન્ત ગિને નમસ્કાર હે !
આ મગ્નતા ચિત્તની સ્થિરતા વિના સાધ્ય નથી, માટે હવે સ્થિરતા અષ્ટકમાં સ્થિરતાનું સ્વરૂપ જણાવે છે.
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩. સ્થિરતા અષ્ટક
वत्स ! किं चञ्चलस्वान्तो, भ्रान्त्वा भ्रान्त्वा विषीदसि । निर्धि स्वसन्निधावेव, स्थिरता दर्शयिष्यति ॥ १ ॥
અર્થ : હે વત્સ ! ચંચળ અ ́તઃકરણવાળા (બનીને) તું ભમી–ભમીને દુઃખી કેમ થાય છે ? તારી સ્થિરતા તને તારી પાસે જ સુખને નિધિ બતાવશે. (માટે સ્થિર થા !)
.
ભાવાથ : દરેક જીવ, સ્વરૂપે અનંત–અક્ષય સુખરૂપ છે, તેથી જ સ જીવા સુખને ઇચ્છે છે અને સુખ માટે પ્રયત્ન કરે છે. પણ આ સુખ પેાતાના સ્વરૂપમાં છે તેનુ તેને જ્ઞાન-ભાન નથી. તેથી સુખની શેાધમાં તે અનાદિ કાળથી મહાર ભટકે છે, આકાશપાતાળ એક કરવા જેવા પ્રયત્ના કરે છે અને વારવાર નિરાશ, હતાશ થાય છે. જો મહારથી–માહ્ય પદાર્થાંમાંથી સુખ મેળવાવાની ઊલટી મહેનત છેડીને આત્મા પેાતાના સ્વરૂપમાં સ્થિર થાય તા તે સ્થિરતા જ તેને પેાતાનામાં રહેલા અનંત સુખના અનુભવ કરાવે. બાહ્ય વસ્તુમાં સાચુ' સુખ છે જ નહિ, તેથી જે વસ્તુ જ્યાં નથી ત્યાંથી તે કેમ મળે?
એક વૃદ્ધા ડોશી સાંજના સમયે કટ્ટુ સાંધતાં સાય પડી જવાથી શેાધવા લાગી, પણ સધ્યાના સમય હાવાથી ત્યાં અંધારું થયું, ત્યારે તેણે વિચાયુ` કે પ્રકાશમાં શેાધુ તા જડે. પછી તે સુધરાઈની અત્તીના રાજમાર્ગ ઉપર પ્રકાશ હાવાથી ત્યાં જઈ સાયને શેાધવા લાગી. તે માગે પસાર
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦
થતા એક સજજનને ડોશી પ્રત્યે દયા પ્રગટી, તેથી તેણે પૂછ્યું, “માજી! શું શોધે છે? ડોશીએ કહ્યું, “ભાઈ! મારી સોય પડી ગઈ છે તે શોધું છું.” તે સજજન પણ શોધવા લાગ્યા, પણ સેય ક્યાંય ન મળવાથી પુનઃ પૂછ્યું, “માજી ! સેય ક્યાં પડી ગઈ છે?” ડેશી બોલ્યાં, ભાઈ! સેય તે મારા ઘરના આંગણે પડી ગઈ છે, પણ ત્યાં અંધારું હોવાથી અહીં પ્રકાશમાં શોધું છું.”સજજને કહ્યું, “માજી! સેય જ્યાં પડી ગઈ હોય ત્યાંથી મળે, અહીં શોધવાથી શી રીતે મળે ? અને પછી ડોશીના ઘર આંગણે શેધ કરી સેય મેળવી આપી.
એમ આત્મા જે સુખ આત્મામાં છે, તેને બહાર શોધે છે, તે કેવી રીતે મળે? માટે બહારના અનિત્ય પદાર્થોમાંથી સુખ મેળવવાની મિથ્યા પ્રવૃત્તિ છેડી અંતરાત્મામાં સ્થિર થઈ ત્યાં સુખને શોધવું જોઈએ.
અસ્થિરતાથી થતી હાનિ જણાવી સ્થિરતા માટે ઉપદેશ આપતાં જણાવે છે કે –
ज्ञानदुग्धं विनश्येत, लोभविक्षोभकुर्चकैः । अम्लद्रव्यादिवाऽस्यैर्या-दिति मत्वा स्थिरा भव ॥२॥
અથઃ ખાટા પદાર્થથી દૂધ બગડી જાય તેમ તેભના વિકાર (વિક) રૂપ કૂર્ચાઓથી જ્ઞાનરૂપી દૂધ બગડી જાય છે, એમ સમજીને સ્થિર (શાન્ત) થા!
ભાવાર્થ: બાહ્ય વસ્તુમાં સુખને શોધવું એ મિથ્યા છે. જેમ જેમ બાહ્ય વસ્તુમાં સુખને શોધે છે તેમ તેમ
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧
જીવ આત્માના સ્વરૂપથી દ્વાતિદૂર થતા જાય છે. તેનું આત્મા સંબંધી અજ્ઞાન વધતું જાય છે અને એ અજ્ઞાન જેમ જેમ વધે તેમ તેમ સુખ દૂર થાય છે-દુ:ખ વધતુ રહે છે. ખાટા પદ્માથી દૂધ ખગડે તેમ માહ્ય વસ્તુઓના લાભથી અને લેાભજન્ય વિવિધ વિકલ્પાથી જ્ઞાનરૂપી દૂધપણુ બગડી જાય છે, માટે માહ્ય વસ્તુઓની મમતા મૂકીને આત્મસ્વરૂપમાં સ્થિર થવું હિતકર છે.
માહ્ય—અભ્યતર વૃત્તિની વિષમતાને કુલટા સ્ક્રીની ઉપમા દ્વારા સમજાવે છે—
अस्थिरे हृदये चित्रा, वाङ्नेत्राकारगापना | पुंश्चल्या इव कल्याण - कारिणी न प्रकीर्तिता ॥३॥
અ: કુલટા સ્ત્રીની જેમ ચિત્ત ચંચળ હાય છતાં (મિથ્યા) વાણી અને નેત્રાના બાહ્ય આકારથી વિવિધ રીતે તેને છુપાવવું, તે કલ્યાણકારક કહ્યું નથી.
ભાવાથ : જેનુ ચિત્ત રાગ-દ્વેષના કે વિષય-કષાયાના વિવિધ વિકલપેાથી અસ્થિર-ચંચળ હાય, છતાં બહારથી વાણી અને નેત્રાના હાવભાવથી લેાકમાં સારા દેખાવવા માટે પ્રયાસ કરે, તે પરપુરુષમાં આસક્ત છતાં પેાતાના પતિને હાવભાવથી પ્રસન્ન કરી પેાતાનાં દુરાચરણને છુપાવનારી કુલટા સ્ત્રીની જેમ માયાવી ગણાય, તેથી તેની લેાકેાને બતાવવા પૂરતી અહારની તે ચેષ્ટા કલ્યાણુ કરતી નથી. આચાર, વિચાર અને ઉચ્ચાર ત્રણે જેના પ્રશસ્ત છે, તે જ કલ્યાણ સાધે છે.
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨
અહીં એટલે વિશેષ સમજ કે મન મલિન છતાં અન્ય જીવને હાનિ ન પહોંચે અર્થાત્ તેનું અનુકરણ કરીને બીજા પણ ઊલટું આચરણ ન કરે, તે હેતુથી બાહ્ય આચાર ઉચ્ચાર પ્રશસ્ત કરે અને એના બળે આંતરિક વિચારને પણ પ્રશસ્ત બનાવવા પ્રયત્ન કરે, તેને આશય સ્વ-પર હિત કરવાનું હોવાથી તે અનુચિત નથી, પણ માત્ર અન્યને ઠગવા માટે જ જે બહારથી સારું આચરણ કરે અને મનમાં મલિનતા સેવે તે સ્વ-પર ઉભયને હાનિકર્તા હેવાથી હિતકર નથી. કેવળ પિદુગલિક સુખની તીવ્ર આશંસાથી કરાતી ધર્મક્રિયા એ કપટક્રિયા છે. ચિત્તશુદ્ધિ એ સર્વ ક્રિયાઓનું સાધ્ય છે. પ્રાથમિક અવસ્થામાં ક્રિયાઓ ચિત્તને શુદ્ધ કરે છે અને પછી શુદ્ધ ચિત્ત ક્રિયાઓની શુદ્ધિ-વૃદ્ધિ કરી અંતિમ પ્રકર્ષને સિદ્ધ કરે છે. તાત્પર્ય કે જેનું ચિત્ત શુદ્ધ નથી અથવા જેને ચિત્તશુદ્ધિનું લેશમાત્ર ધ્યેય પણ નથી, તેની ક્રિયા કઈ રીતે કલ્યાણકારક બનતી નથી.
મનની મલિનતાના કારણે સારી ક્રિયા પણ નિષ્ફળ થાય તેમાં દોષ ક્રિયાને નથી, તે હકીક્ત જણાવતાં કહે છે કે
अन्तर्गत महाशल्यमस्थैर्य यदि नाधृतम् । क्रियौषधस्य को दोषः, तदा गुणमयच्छतः ॥४॥
અર્થ: જે અસ્થિરતારૂપ અંદરના મહાશલ્યને દૂર ન કરે તે ક્રિયારૂપ ઔષધ લાભ ન કરે તેમાં કિયાને કર્યો દેષ ગણાય? અર્થાત્ એમાં ક્રિયાને કઈ દેષ નથી.
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવાર્થ: શરીરમાં જે મળ વગેરે શક્ય હોય તે તેની શુદ્ધિ કર્યા વિના સારી દવા પણ આરોગ્યપ્રદ બનતી નથી, તેમાં દવાને દોષ ગણાય નહિ, તેમ આત્મામાં પણ જડ-અનિત્ય-પૌગલિક વસ્તુઓની ઈચ્છારૂપ શલ્ય રહ્યું હોય તે ધર્મક્રિયારૂપ ઔષધ સફળ ન થાય, તેમાં ધર્મક્રિયાને જરા પણ દેષ નથી. કિન્તુ તેમાં પૌગલિક ઈચ્છાએને જ દેષ છે. દવા રેગનાશ માટે કરાય છે તેમ ધર્મક્રિયાએ આત્માના રાગ-દ્વેષાદિ દેને ક્ષય કરવા માટે કરવાની કહી છે, તેને બદલે પગલિક પદાર્થોને પક્ષ-રાગ કરે, તેથી તેને ધર્મક્રિયા સફળ ન થાય તે તે ક્રિયાને દેષ નથી.
ચિત્તસ્થિરતાને પામેલા જોગીઓનું સ્વરૂપ જણાવતાં
स्थिरता वाङ्मनःकायै-येषामङ्गाऽगितां गता । योगिनः समशीलास्ते, ग्रामेऽरण्ये दिवा निशि ॥५॥
અર્થ: જેઓને મન-વચન-કાયા દ્વારા સ્થિરતા એકમેક બની ગઈ છે તે રોગીએ ગામમાં કે જગલમાં, રાત્રિમાં કે દિવસે સમભાવવાળા હોય છે.
ભાવાર્થ જે મહાત્માઓની સ્થિરતા મન-વચન-કાયાની સાથે ચંદન અને સુગંધની જેમ એકીભાવને પામે છે, અર્થાત જેઓનાં મન-વચન-કાયા બાહ્ય આશંસારૂપ ચંચળ
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
તાને તજીને સ્થિર બન્યાં છે, તે યોગીઓને કઈ દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ કે ભાવમાં રાગ-દ્વેષ થતું નથી. અનુકૂળ-પ્રતિકૂળ સંગોમાં તેઓ સર્વત્ર સમતા-સમાધિનો સુખદ અનુભવ કરી શકે છે. વિવિધ સંકલ્પ-વિકલ્પરૂપ અસ્થિરતા જ અસમાધિ દ્વારા સર્વ દુઃખનું કારણ બને છે.
હવે ચિત્ત સ્થિરતાનો મહિમા જણાવે છેस्थैर्यरत्नप्रदीपश्चेद् , दीप्रः सङ्कल्पदीपजैः तद्विकल्पैरलं धूमैरलंधूमैस्तथाऽऽश्रवैः ॥६॥
અર્થ : જે (આત્મામાં સ્થિરતારૂપી રત્નને દીપક દૈદીપ્યમાન (જળહળે છે, તે સંકલ્પરૂપ દીવાથી પ્રગટતા વિકલ્પરૂપ ધૂમાડાઓથી અને અતિમલિન પાપોથી સર્યું.
ભાવાર્થ : જે આત્મા પિતાના સ્વરૂપમાં સ્થિર થાય તે તેને નિર્વિકલ્પ શુદ્ધ એ આમપ્રકાશ મળે છે કે જેથી તેને અહંભાવરૂપ સંકલ્પ અને મમતારૂપ વિકલ્પો પ્રગટતા નથી, અને એ સંકલ્પ-વિકલ્પજન્ય પાપ પ્રવૃત્તિ પણ થતી નથી. અનાદિકાળથી આત્મભાન ભૂલીને પર પદાર્થોમાં અહંકાર કરવાથી અને તે પદાર્થોની મમતા કરવાથી જ આત્મા કર્મમેલથી મલિન થાય છે અને તેના પ્રભાવે થતી પાપક્રિયાઓથી દુઃખી થાય છે.
અસ્થિરતાથી થતી હાનિને જણાવે છેउदीरयिष्यसि स्वान्तादस्थैर्य पवनं यदि । समाधेधर्ममेघस्य, घटां विघटयिष्यसि ॥७॥
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫
અ: જો 'તઃકરણમાંથી અસ્થિરતારૂપી પવનને પ્રગટ કરીશ, તેા તું સમાધિરૂપ ધર્માંનાં વાદળાની ઘટાને વિખેરી નાખીશ.
ભાવા : જેમ આકાશમાં વાદળા પવન રહિત સખ્ત ગરમીથી બંધાય છે . અને પવનરહિત ગરમીથી વરસે છે, તેમ સમાધિ પણ ચંચળતા રહિત ખાદ્ય અનુષ્ઠાનાથી પ્રગટે છે અને તે સમાધિ જેનાથી સ ́પૂર્ણ આત્મપ્રકાશ (કેવળજ્ઞાન) પ્રગટે તેવા ધર્મીને (શુકલધ્યાનને) આત્મામાં પ્રગટ કરે છે. આ સમાધિ ચિત્તની સ્થિરતારૂપ છે. પવનથી વાદળા વિખરાઈ જાય તેમ અસ્થિરતાથી તે સમાધિ નાશ પામે છે અને પરિણામે તેનાથી પ્રગટ થનાર ધ મેઘ (વાદળા) વિખરાઈ જાય છે. તેથી આત્મપ્રકાશ કે જે સજ્ઞતારૂપ કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ છે તે અટકી જાય છે. શાસ્ત્રની પરિભાષામાં આ ધ`મેઘની વ્યાખ્યા નીચે પ્રમાણે છે.
મહાત્મા પત ંજલી ઋષિ આ સમાધિના ૧–સંપ્રજ્ઞાત અને ૨-અસંપ્રજ્ઞાત એમ બે પ્રકારો કહે છે. તેમના મતે ચિત્તની સંકિલષ્ટ (અશુદ્ધ) વૃત્તિઓને અભાવ તે પહેલી સ ંપ્રજ્ઞાત સમાધિ છે અને સંકિલષ્ટ અસલિષ્ટ સ વૃત્તિના અભાવ તે ખીજી અસ’પ્રજ્ઞાત સમાધિ છે. ધમ મેઘ સમાધિ એ સંપ્રજ્ઞાત સમાધિની સર્વાંત્કૃષ્ટ અવસ્થા છે.
જૈન તત્ત્વજ્ઞાનની દૃષ્ટિએ ક્ષપકશ્રેણવાળાનું કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્તિ પૂર્વ નુ શુકલધ્યાન તે સંપ્રજ્ઞાત સમાધિરૂપ છે, કારણ કે તેમાં સકિષ્ણવૃત્તિઓના નિરોધ હાય છે અને કેવળ
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાનીને અસંપ્રજ્ઞાત સમાધિ ગણાય છે કે જેમાં સર્વથા ચિત્તવૃત્તિઓને નિરોધ હોય છે. જેને આ અસંપ્રજ્ઞાત સમાધિના પણ સગ કેવળજ્ઞાન અવસ્થા અને એગ કેવળજ્ઞાન અવસ્થા એમ બે વિભાગ માને છે. તાત્પર્ય કે પાતંજલ
ગદર્શનમાં કહેલા ધર્મમેઘને જૈનો અગી કે સયોગીની કેવળજ્ઞાન અવસ્થા કહે છે. ચિત્તની અસ્થિરતારૂપ પવનથી આ ધર્મમેઘ (સમાધિરૂપ વાદળે) વિખરાઈ જાય, તેથી કેવળજ્ઞાન પ્રગટાવનાર ધર્મરૂપી મેઘ વરસે નહિ (શુકલ ધ્યાન પ્રગટે નહિ), પરિણામે કેવળજ્ઞાન પ્રગટ થતું અટકી જાય. તાત્પર્ય કે ચિત્તીર્ષથી એ ધર્મ (સમાધિ) પ્રગટ છે કે જે કેવળજ્ઞાન પ્રગટ કરી આત્માને સર્વજ્ઞ બનાવે છે.
આ સ્થિરતા એ જ તત્વથી ચારિત્ર છે તે કહે છે–. चारित्रं स्थिरतारूपमतः सिध्धेष्वपीष्यते । यतन्तां यतयोऽवश्यमस्या एव प्रसिध्धये ॥८॥
અર્થ: ચારિત્ર સ્થિરતારૂપ છે, તેથી સિદ્ધોમાં પણ ચારિત્ર મનાય છે, માટે તે સાધુઓ! આ સ્થિરતાની જ સંપૂર્ણ સિદ્ધિ માટે અવશ્ય પ્રયત્ન કરો! - ભાવાર્થ ઉપર જણાવ્યા પ્રમાણે સ્થિરતા એ ચારિત્ર છે અને સિદ્ધોમાં પણ (શૈલેશિજન્ય) સર્વોત્કૃષ્ટ સ્થિરતા હોવાથી તેઓને અનંત ચરિત્ર માન્યું છે, માટે સાધુતાને પામીને આત્માએ આ સ્થિરતાને સંપૂર્ણ સિદ્ધ કરવી જોઈએ. (કે તેના પ્રભાવે મગ્નતા અને મગ્નતાથી પૂર્ણતા પ્રગટ થાય.)
આ સ્થિરતા મેહાધીન જીવને પ્રગટતી નથી, માટે હવે મેહત્યાગ અષ્ટકમાં મેહનો ત્યાગ કરવા જણાવે છે.
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪. મોહત્યાગ અષ્ટક
अहं ममेति मन्त्रोऽय, मोहस्य जगदाध्यकृत् । अयमेव हि नअपूर्वः, प्रतिमन्त्रोऽपि मोहजित् ॥१॥
અર્થ: હું અને મારું એ આ મહિને મંત્ર (મહાધિષ્ઠિત વિદ્યારે સમગ્ર જગતને અંધ કરે છે અને આ જ મંત્ર જ્યારે નકાર પૂર્વકને (નાનમમ એવો) વિરોધી બને છે ત્યારે તે મેહને જય પણ કરે છે. | ભાવાર્થ : જીવ માત્રને અનાદિ કાળથી મોહના પ્રભાવે સંકલ્પ કરાવનાર અહંકાર અને વિકલપ કરાવનાર મમતા, બે મહારોગ લાગુ પડેલા છે, તેથી આત્મજ્ઞાન અંગે સર્વને અંધાપો છે. આ અંધાપો છે ત્યાં સુધી આત્માની સાચી ઓળખ થઈ શકતી નથી. અંધની જેમ જીવે વિશ્વમાં ભટકે છે અને દુઃખી થાય છે. અહત્વ મમત્વને આ રોગ ધર્મરાજના “હું નથી અને મારું નથી” એ મંત્રથી નાશ થાય છે. તે પ્રતિમંત્ર “હું અને મારું” એની પૂર્વે નકાર જોડવાથી થાય છે. હું અને મારુ એ માત્ર વ્યવહાર પૂરતી ઓપચારિક ભાષા છે, મેહમૂઢ બની તે ઔપચારિક ભાષાને તાત્વિક માનવી એ અંધાપે છે, અન્યાય છે. જ્યારે
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમ્યગ જ્ઞાનના પ્રભાવે આત્મા પોતાના શુદ્ધ સ્વરૂપને જાણે છે, ત્યારે આ અંધાપો દૂર થતાં હું નથી અને મારું નથી” એ સત્યને પામે છે અને પિતાની અખંડ અનંત સુખ સંપત્તિને તે ભેગી બને છે.પરાયી વસ્તુને પોતાની માનવી એજ ઝઘડાનું કારણ છે, ઝઘડે એ જ સંસાર છે. અહંકાર અને મમકાર છૂટી જતાં સંસાર મટી જાય છે.
હવે અહંકાર અને મમકારને તજવાને ઉપાય જણાવતાં કહે છે કે –
शुद्धात्मद्रव्यमेवाऽहं, शुद्धज्ञानं गुणा मम । नान्योऽहं न ममान्ये, चेत्यदो मोहास्त्रमुल्बणम् ॥२॥
અર્થ: હું શુદ્ધ આત્મદ્રવ્ય જ છું અને શુદ્ધ (કેવળ) જ્ઞાન એ મારે ગુણ છે. તે જ્ઞાનથી હું ભિન્ન નથી, અને અન્ય પદાર્થો મારા નથી, એવું આત્મભાન તે મહને નાશ કરવા માટેનું તીવ્ર શસ્ત્ર છે.
| ભાવાર્થ: હું ચેતન છું, ચૈતન્ય એ મારું ધન છે, એ સિવાયની વિશ્વમાં રહેલી સઘળી પગલિક જડ વસ્તુઓ મારી નથી, હું તે શુદ્ધ આત્મા છું, નિત્ય છું અને કેવળજ્ઞાન વગેરે મારા શુદ્ધ ગુણે તે જ મારી સંપત્તિ છે, ધન-ધાન્ય, કુટુંબ, પરિવાર, દેહ વગેરે કંઈ મારું નથી. એ રીતે દીનતા તજીને આત્માને સમજાવવાથી મેહ નાશ પામે છે. જે પિતાનું છે તેને પિતાનું માનવું તે ન્યાય છે,
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરાયી વસ્તુમાં મમતા કરવી તે અન્યાય છે. ન્યાયથી મેહને નાશ થાય છે. માટે પરવસ્તુમાં મમતા તજવી એ આત્મસંપતિને પામવાને અને મેહના નાશને પરમ ઉપાય છે.
અહંકાર-મમકારથી મુક્ત જીવ કર્મથી બંધાતું નથી, તે કહે છે
यो न मुह्यति लग्नेषु, भावेष्वौदयिकादिषु । आकाशमिव पङ्केन, नाऽसौ पापेन लिप्यते ॥६॥३
અર્થ: કર્મના કારણે આત્માને લાગેલા દયિક વગેરે અનિત્ય ભાગમાં જે આત્મા મુંઝાતું નથી, તે જેમ આકાશ કાદવથી ન લેપાય, તેમ પાપથી લેપતે નથી.
- ભાવાર્થ ? શુભાશુભ કર્મોના ઉદયથી થતા તે તે બાહ્ય સંગોને ઔદયિક ભાવે કહેવાય છે અને તે કર્મજન્ય હોવાથી અનિત્ય હોય છે, તે ઉપરાંત આત્માના ગુણોને આવરનારાં (ઘાતી) કર્મોનાં આંશિક ક્ષયથી અને ઉપશમથી પ્રગટતા આંશિક અત્યંતર ધર્મોને ક્ષાપશમિક અને ઓપશમિક ભાવ કહેવાય છે, તે પણ અધુરા અને નાશવંત હોય છે. આ કર્મના ઉદયથી, પશમથી કે ઉપશમથી પ્રાપ્ત ભાવે માં જે મુંઝાય છે–મમતા કરે છે, તે પિતાના પૂર્ણ સ્વરૂપને પ્રગટ કરી શકતા નથી. કિતુ નાશવંતમાં મમતા કરવારૂપ અને અપૂર્ણમાં પૂર્ણતા માનવારૂપ અજ્ઞાનને
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦
કારણે તે કર્મોથી બંધાય છે. તેથી વિરુદ્ધ લેવા દયિક વગેરે ભાવે માં જે મમતા ન કરે તે જેમ આકાશ કાદવથી ન લેપાય તેમ કર્મોથી પાસે નથી.
વસ્તુતઃ કર્મોદય વગેરેથી થતા શુભાશુભ સંગવિગ માત્રથી જીવને કર્મબંધ થતું નથી, પણ તેમાં મમતા, રાગ-દ્વેષાદિ કરે તે કર્મબંધ થાય છે, કારણ કે કર્મબંધમાં મુખ્ય કારણું પરભાવમાં મમતાનાં પરિણામ છે, માટે ઉપર કહ્યા તે દયિકાદિ ભાવમાં મમતા નહિ કરનારને કર્મબંધ થતું નથી. શ્રી તીર્થકર ભગવંતે વગેરે મેક્ષગામી આત્માઓ ગૃહસ્થ જીવનમાં તે તે વ્યવહાર કરવા છતાં વૈરાગી (મમતા રહિત) હેવાથી કર્મોને બાંધતા નથી. ઉલટમાં અનાસક્ત ભાવે રાજ્યાદિ ભોગ ભોગવવાં છતાં કમેને ખપાવે છે. તેઓ જ્ઞાનથી નિશ્ચિતપણે જાણતા હોય છે કે આ ભેગકર્મ આ રીતે જ નિજરી શકે તેવું છે.
અહીં એ ખ્યાલમાં લેવાનું છે કે તેવા નૈષ્ઠિક શુદ્ધ વૈરાગ્ય વિના જે તીર્થકર વગેરેનાં દૃષ્ટાંતેને આગળ કરીને ભેગોને ભેગવે છે, તેઓ તે કેવળ ભવભ્રમણ વધારી સંસારની ચારે ગતિમાં પરિભ્રમણ કરે છે.
| મેહરહિત જ્ઞાની સંસારમાં રહેવા છતાં અને તે તે ભાવને અનુભવવા છતાં રાગ-દ્વેષાદિ ખેદ પામતા નથી, તે હકીકત જણાવતાં કહે છે કે
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
पश्यन्नेव परद्रव्यनाटकं प्रतिपाटकम् । भवचक्रपुरस्थोऽपि, नामूढः, परिखिद्यति ॥४॥
અથ: જ્ઞાની (મમતા રહિત) આત્મા સંસારચક્રરૂપ -નગરમાં રહેલ છતાં, અને તે તે ગતિ-જાતિરૂપ પિળે પળે ચાલતું ઉત્પતિ–વિનાશ વગેરે પુદ્ગલ દ્રવ્યનું નાટક જેવા છતાં ખેદ કરતું નથી. | ભાવાર્થ: કર્મ પરિણામ રાજાની રાજ્યધાનીરૂપ આ સંસારચક્ર નામના નગરમાં વસવા છતાં અને જીની વિવિધ ગતિઓ અને જાતિઓરૂપ પ્રત્યેક મહોલ્લામાં પદ્રવ્ય એટલે પુદગલનું સડણ-પડ–વિધ્વંસન, અથવા જન્મ–જરા-મરણ વગેરે નાટકને જવા છતાં નિર્મમ) જ્ઞાની દુઃખી થત નથી. તત્વથી દુઃખ સંગ વિયેગમાં નથી. પણ તેમાં મમતા અને રાગ-દ્વેષાદિ કરવાથી છે. રાજ્યવૈભવ, શરીર, સમ્પતિ પુત્ર પરિવાર, વગેરેમાં રાગાદિ કરતા મૂઢ આત્મા જે વિવિધ દુઃખેને અનુભવે છે, તે જ સામગ્રી વચ્ચે અનાસક્ત ભાવે રહેનારા જ્ઞાનીઓ સંસાર સમુદ્રને -તરી જાય છે. એથી જ કહ્યું છે કે વિષય-કષાય-ઇન્દ્રિઓને વશ બનેલે આત્મા પોતે જ સંસાર છે અને જ્ઞાનગુણથી તેમાં અનાસક્ત બને તે જ આત્મા જ્યારે કષાયને ઈન્દ્રિયોને જીતે છે ત્યારે મુક્તાત્મા છે. અહીં કર્મ પરિણામ તે રાજા, સંસાર ચક તે પાટનગર, એકેન્દ્રિયાદિ જાતિઓ તે મહેલાપિ, જન્મ-મરણ, સુખ-દુઃખ, સંગ-વિયોગ વગેરે નાટક અને જ્ઞાની અમૂઢ આત્મા ને પ્રેક્ષક જાણ.
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેમ સાચે પ્રેક્ષક નાટકમાં વિવિધ દશ્ય અને અભિનયે વગેરે જેઈને તેમાંથી બે મેળવે છે, તેમ જ્ઞાની-- અમૂઢ આત્મા આ સંસાર નાટકને જેતે તેમાં રાગ-દ્વેષ નથી કરતે પણ સમ્ય બેધને મેળવે છે, તેથી તે દુઃખ ને બદલે જ્ઞાનના આનંદને અનુભવે છે.
હવે મોહને સુરાપાનની ઉપમાથી વર્ણવે છે
विकल्पचषकैरात्मा, पीतमोहासवो ह्ययम् । भवोच्चतालमुत्तालप्रपञ्चमधितिष्ठति ॥५॥
અર્થ : વિકલ્પરૂપ (ચષક એટલે) મદિરાપાનની પ્યાલીએ વડે મેહરૂપ મદિરાનું પાન કરતે આ જીવ નિચે (ઉચ્ચતાલ) ઊંચા હાથે તાળીઓ આપવામાં જ્યાં (ઉતાલ) શેભા મનાય છે એવા સંસારરૂપી દારૂના પીઠાને આશ્રિત બને છે.
ભાવાથ: મદિરાપાન કરનાર જેમ આત્મભાન ભૂલીને જાહેરમાં વિવિધ અયોગ્ય ચેષ્ટાઓ કરે છે, પિતે કેણ છે? શું કરે છે? વગેરે ભાન ગુમાવે છે અને સજજનેની દયાનું પાત્ર બને છે, તેમ પૌગલિક આશંસારૂપ વિકલ્પોથી મોહમૂઢ બનેલે આત્મા પણ વિષય કષામાં મૂર્શિત બનીને તેવી અહિતકર પ્રવૃત્તિઓ કરે છે કે જેથી સજજનોને કરુણા. પ્રગટે છે. અને પરિણામે તે દારૂના પીઠા જેને સંસારમાં ભટકે છે. આ કારણે જ જ્ઞાનીઓ મોહને મદિરા કહે છે.
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વયં શુદ્ધ છતાં મૂઢતાથી વિવિધ કલ્પિત આરોપ કરતે સંસારી જડ આત્મા તે કલ્પનાઓમાં જ કેવી રીતે મૂંઝાય છે, તે જણાવતાં કહે છે કે – निर्मल स्फटिकस्येव, सहज रूपमात्मनः । अध्यस्तोपाधिसम्बन्धी, जडस्तत्र विमुह्यति ॥६॥
અર્થ : આત્માનું સહજ (સ્વાભાવિક) રૂપ સ્ફટિક જેવું નિર્મળ છે, તેમાં વિવિધ ઉપાધિઓને સંબંધ કલ્પીને અવિવેકી જડ જીવ કલિપત રૂપમાં મૂંઝાય છે.
ભાવાર્થ: આત્માનું શુદ્ધ સ્વાભાવિક રૂપ સ્ફટિક જેવું નિર્મળ છે. પણ નિર્મળ સ્ફટિક ઉપ૨ કાળા, રાતા, પીળા વગેરે પુષ્પાદિ પદાર્થોને આરેપ કરવાથી તે જેમ કાળું, રાતું, પીળું વગેરે દેખાય છે, તેમ આત્મા ઉપર પણ ‘હું ધનવાન, હું પુત્રવાન, હું સુખી, હું દુઃખી' વગેરે કલ્પનાનો આરોપ કરવાથી તેના શુદ્ધ સ્વરૂપને ભૂલીને તે કપિત મિથ્યાસ્વરૂપમાં જીવ મૂંઝાય છે. અર્થાત્ મિથ્યા કલ્પનાઓથી પિતાના શુદ્ધ સ્વરૂપને ભૂલીને આરોપિત સ્વરૂપમાં મમતા કરીને મૂંઝાય છે. તત્વથી કર્મજન્ય પર્યા જે મનુષ્યપણું વગેરે પામે છે, તે તેનું સાચું સ્વરૂપ નથી, પણ ક્ષણિક નાશવંત પર્યાયે છે. તેને સાચા માનવાથી શુદ્ધ સહજ સ્વરૂપનું જ્ઞાન–ભાન રેકાય છે અને સિંધ્યા ભાવમાં રાચતે જીવ સંસારમાં ભટકે છે.. " જ્ઞા. સા. ૩
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪
अनारोपसुख' मोहत्यागादनुभवन्नपि । आरोपप्रियलेाकेषु वक्तुमाश्वर्यवान् भवेत् ||७||
અર્થ : માહના ત્યાગથી પેાતાના સહજ સુખને અનુભવતા પણુ (યોગી) કલ્પિત સુખમાં પ્રીતિવાળા લોકોની સમક્ષ પેાતાના તે અનુભૂત સુખનું વર્ણન કરતાં આશ્ચર્ય - વાળા મને છે.
ભાવાર્થ : કલ્પિત સુખમાં પ્રીતિ કરનાર લેાક એવા મૂઢ મની જાય છે, કે તેઆની સામે મેહની મંદતાથી (ક્ષયાપશમથી) આત્માના સ્વાભાવિક સુખને અનુભવતા ચે જો પાતાના અનુભૂત તે સહજ સુખનું વર્ણન કરે, તે સાંભળનારાને તેઓની બુદ્ધિથી તે વણુન કરનાર આશ્ચય પામેલા (હાય તેવા હાસ્યાસ્પદ) જણાય છે. અર્થાત્ કલ્પિત પૌદ્ગલિક સુખમાં મૂઢ બનેલેા જીવ તેમાં એવા આગ્રહી બની જાય છે કે આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપની વાત પણ તેને હાસ્યાસ્પદ અને છે.
અથવા સહેજ સુખને અનુભવ અનિવ ચનીય હોય છે, તેને જણાવવાના શબ્દો ભાષામાં નથી, તે અનુભવથી જ સમજાય તેવું છે, એ કારણે બીજા મેહમૂદ્ર જીવાને તે કેવી રીતે સમજાવવુ ? એમ અનુભવી તે ચેાગી આશ્ચયને પામે છે. ગ્રન્થકાર મહાત્માએ એક સ્તવનમાં સાચું જ કહ્યું છે કે
“જિષ્ણુદ્ધિ પા 1 તણુદ્ધિ છીપાયા, ન કહે કેઉ કે કાનમેં; તાથી લાગી જખ અનુભવકી, તત્ર જાણે કોઉ સાનમે,”
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
તાત્પર્ય કે મેહની મંદતાથી પણ જીવ જે આત્માના સહજ સ્વરૂપને આંશિક આનંદ અનુભવે છે તેની સરખામણીમાં પણ કલિપત બાહ્ય વિશિષ્ટ સંગેનું સુખ કઈ વિસાતમાં નથી, તે સર્વથા મેહરહિત આત્માના આનંદનું વર્ણન કેવી રીતે-કેટલું કરી શકાય ? માટે સાચા શાશ્વત સુખના અથએ બાહ્ય કૃત્રિમ અનિત્ય અને પરિણામે અતિ દુખ આપનારા એવા પદ્ગલિક તુછ સુખના મિહને તજ જોઈએ.
એ જ હકીક્ત હવે જણાવે છે यश्चिदर्पणविन्यस्तसमस्ताचारचारधीः । क्क नाम स परद्रव्येऽनुपयोगिनि मुह्यति ? ॥८॥
અધ: પિતાના જ્ઞાનરૂપ આરીસામાં સમસ્ત (પાંચ) આચાર રૂપ આત્માના પ્રતિબિંબને (સ્વરૂપને) જે દેખે છે, તે નિર્મળ બુદ્ધિવાળે જ્ઞાની નિરુપયોગી એવા બાહ્ય (પર) કયા દ્રવ્યમાં મૂંઝાય ? | ભાવાર્થ : જ્ઞાનાચાર, દર્શનાચાર વગેરે પંચાચાર જેનું તાત્વિક સ્વરૂપ છે, તે સ્વરૂપને અનુભવ કરતે જ્ઞાની, એ આત્મજ્ઞાનરૂપ આરીસામાં નિરુપયેગી પર દ્રવ્યના માત્ર પ્રતિબિંબને જોતાં કેમ મૂંઝાય ? અથવા તવથી એક દ્રવ્ય બીજા દ્રવ્યને ઉપકાર-અપકાર કરતું નથી, એમ જાણ્યા પછી જ્ઞાની અન્ય પૌગલિક તુચ્છ દ્રવ્યમાં કેમ મૂંઝાય ? રાગ-દ્વેષ શા માટે કરે ?
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
આરીસામાં પડેલા પ્રતિબિંબથી આરીસાને કેઈ હર્ષ. શેક થતું નથી, તેમ જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્માને પિતાના જ્ઞાનમાં સમસ્ત વિશ્વનું પ્રતિબિંબ પડે, અર્થાત્ જ્ઞાનથી સમગ્ર વિશ્વના સ્વરૂપને જાણે–દેખે, તે પણું તેને રાગ-દ્વેષાદિ વિકારે થાય નહિ. રાગ-દ્વેષાદિ વિકારે મેહજન્ય છે. નિર્મોહીને નિર્મળ કેવળજ્ઞાનમાં ત્રણે લોકના ત્રણે કાળના સર્વ ભાવે જણાય છે, તે પણ મોહના અભાવે રાગ-દ્વેષાદિ વિકારો થતા નથી. તાત્પર્ય કે રાગ-દ્વેષાદિ ભાવે મેહજન્ય છે. મોહને નાશ થવાથી તે ભાવે નાશ પામે છે. માટે મહત્યાગ કરવો અનિવાર્ય છે.
આ મહિને ત્યાગ સમ્ય જ્ઞાનથી થઈ શકે છે માટે હવે જ્ઞાનાષ્ટકમાં સમ્યગ જ્ઞાનનું સ્વરૂપ જણાવે છે.
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫. જ્ઞાન અષ્ટક
मज्जत्यज्ञः किलाज्ञाने, विष्टायामिव शकरः । ज्ञानी निमज्जति ज्ञाने, मराल इव मानसे ॥१॥
અર્થ : જેમ ડુક્કર (ભંડ) વિષ્ટામાં રાગ કરે છે, તેમ પદાર્થના સારાસારથી અા (અવિવેકી) જીવ અજ્ઞાનમાં (મિથ્યા તત્વમાં) રાચે છે. તેનાથી ઊલટું હંસ જેમ માનસ સરેવરમાં
ચે છે, તેમ જ્ઞાની (વિવેકી) જ્ઞાનમાં (વાસ્તવિકતામાં) આનંદ અનુભવે છે.
ભાવાર્થ : તાવથી પરને પિતાનું અને પોતાનું પરાયું માનવું તે અજ્ઞાન છે. ભૂડ જેમ વિષ્ટામાં રાચે-માગે છે, તેમ અજ્ઞ જીવ પર વસ્તુમાં મમતા કરીને રાચે છે. શરીર, સંપત્તિ, કુટુંબ, પરિવાર વગેરે સંવેગથી મળેલા દેખાતા સર્વ પદાર્થો પારકા છે માટે તેમાં રાચવું તે મહાઅજ્ઞાન છે. જ્ઞાનીને સ્વ-પર પદાર્થને વિવેક પ્રગટે છે, તેથી હંસ જેમ માનસ સરોવરમાં મહાલે છે, તેમ જ્ઞાની પિતાની સંપત્તિમાં મસ્ત રહે છે. જ્ઞાનાદિ ગુણે, ક્ષમાદિ ધર્મો કે સમતાસમાધિ એ આત્મામાં રહેલી પિતાની સંપત્તિ હેવાથી જ્ઞાની તેમાં પરમ આનંદને અનુભવે છે.
સમ્યગૂ જ્ઞાનના એક પદનું પણ મહત્વ ઘણું જ છે, તે કહે છે –
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
निर्वाणपदमप्येक, भाव्यते यन्मुहुर्मुहुः । तदेव ज्ञानमुत्कृष्ट, निबन्धो नास्ति भूयसा ॥२॥
અર્થ: નિર્વાણ (મુક્તિનું) સાધક એક પદ પણ જો વારંવાર આત્મામાં ભાવિત કરવામાં આવે, તે તેટલું જ જ્ઞાન ઉત્કૃષ્ટ (પરિપૂર્ણ છે. ઘણું જ્ઞાનને આગ્રહ નથી.
ભાવાર્થ : રાક લેવા માત્રથી જવાતું નથી, પણ તેને પચાવવાથી તુષ્ટિ – પુષ્ટિ અને જીવન મળે છે, તેમ જ્ઞાન પણ ભણવા-જાણવા માત્રથી હિત થતું નથી. તેને પચાવવું પડે છે, આત્માને જ્ઞાનથી વાસિત કરે જરૂરી છે. ભલે મુક્તિસાધક એક જ ૫૮ હોય, પણ જે તેને વાર વાર ચિંતન-મનન દ્વારા ભાવિત કરવામાં આવે તે તે એક જ પદ પણ ઘણું છે, સંપૂર્ણ છે, ઘણા જ્ઞાનને આગ્રહ નથી.
ગુરુના મુખે સાંભળેલા અર્થને નિરંતર વારંવાર વિચાર કરે તેને નિદિધ્યાસન કહેવાય છે. એક પદનું પણ શાસ્ત્ર અને શાસ્ત્રોક્ત યુકિતથી મનન (નિદિધ્યાસન) કરવામાં આવે, તે તેટલું જ્ઞાન પણ મુક્તિ સાધી શકે છે. કેટારમાં પડેલા બીજને વાવવાથી તેની શક્તિઓ ખીલે છે, કે ઠારમાં પડયું રહેવાથી ખીલતી નથી. તેમ શ્રુતજ્ઞાન-ભણવા માત્રથી હિત થતું નથી. સ્ફટિકને પુષ્પના સાનિધ્યથી માત્ર ઉપરાગ થાય છે, પણ સ્ફટિક તપ બનતું નથી, તેમ શ્રુતજ્ઞાન-ભણવા માત્રથી માત્ર બાહ્ય હકીક્ત રૂપે બંધ થાય છે. આંતર પરિણ
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯
તિમાં અસર થતી નથી. આવુ જ્ઞાન મેહુને જીતી શકતુ નથી. આ જ્ઞાનને શાસ્ત્રોમાં કાઠારમાં રહેલા ખીજ જેવુ શ્રુતજ્ઞાન કહ્યુ` છે.
એ જ શ્રુતજ્ઞાન સાંભલ્યા કે ભણ્યા પછી સૂક્ષ્મબુદ્ધિથી અને શાસ્રસંગત સુંદર યુક્તિએથી તેનુ ચિંતન-મનન કરવાથી જ્યારે તે વિશાળ અને સૂક્ષ્મ અને છે, ત્યારે જળમાં પડેલા તેલના બિંદુની જેમ તે વિસ્તૃત થાય છે, તેને ચિંતાજ્ઞાન કહે છે. મેાક્ષસાધક એક પદ પણુ ચિંતન દ્વારા સ` પદાનું જ્ઞાન કરાવે છે. તેથી જ કહ્યું છે કે જે એકને સંપૂર્ણ જાણે છે, તે સવ`ને જાણે છે અને જે સને જાણે છે તે એકને પણ પરિપૂર્ણ જાણે છે.” જેમ ભરતચક્રને માત્ર વીટીના અભાવે રૂપની અનિત્યતા જણાતા સ` પદાર્થની અનિત્યતાનું જ્ઞાન થયું હતું. ચિંતાજ્ઞાન એ રીતે વ્યાપક અને છે.
એ રીતે જ્ઞાન વિસ્તૃત (વ્યાપક) થયા પછી જ્યારે શાસ્ત્રોક્ત વિધિ-નિષેધા પ્રત્યે કત વ્ય-અકત્મ્ય તરીકે અતિશય શ્રદ્ધા પ્રગટે છે, ત્યારે તે આત્મામાં ભાવિત થવાથી ભાવના જ્ઞાન બને છે. એક પદ પણ આ રીતે ભાવિત અને છે, ત્યારે તે મહુના ત્યાગ કરાવી આત્માને સહજ સ્વરૂપને આનદ ચખાડે છે. આ જ્ઞાન અશુદ્ધ પણ જાતિવ`ત રત્નની કાન્તિ જેવું હાવાથી પ્રથમના શ્રુતજ્ઞાનાદિ કરતાં વિશેષ પ્રકાશ આપે છે. આ જ્ઞાનથી જાણેલું યથાથ છે અને આવા
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦
જ્ઞાનપૂર્વક કરાતી ક્રિયાને સફળ (મેક્ષસાધકો કહી છે. માટે ડું પણ જ્ઞાન આત્મભાવિત કરવું જોઈએ.
અહીં ઘણું જ્ઞાનને આગ્રહ નથી, એમ કહ્યું છે તે શ્રુતજ્ઞાનની ઉપેક્ષા માટે નહિ, પણ ભાવના જ્ઞાનનું મહત્વ જણાવવા માટે છે એમ સમજવું. કારણ કે ચારિત્રગુણ જે મુક્તિને સાધક છે, તેની રક્ષા, પુષ્ટિ અને વૃદ્ધિ જ્ઞાનથી જ થાય છે. એ રીતે જ્ઞાન પરમ ઉપાદેય છે, માટે તેમાં ઉદ્યમ સતત કરવું જોઈએ. ઉપરાંત તેને ચિંતન-મનન દ્વારા વિસ્તૃત અને સૂક્ષ્મ કરી આત્મામાં ભાવિત કરવું જોઈએ.
જ્ઞાન માત્ર બાહ્ય જગતને જ જાણવા માટે નહિ, પણ આત્મ સ્વરૂપને જાણવા માટે ઉપયોગી છે, એ વાત જણાવતાં કહે છે કે –
स्वभावलामसंस्कारकारणं ज्ञानमिष्यते । ध्यान्ध्यमात्रमतस्त्वन्यत् , तथा चाक्तं महात्मना ॥३॥
અર્થ : જે જ્ઞાન આત્માને સ્વભાવની પ્રાપ્તિના સંસ્કારનું કારણ બને તે જ્ઞાન ઈચ્છવાયેગ્ય છે. એનાથી અન્ય જ્ઞાન તે માત્ર અંધકાર રૂપ છે. તે જ પ્રમાણે મહાત્મા પતંજલિ ઋષિએ કહ્યું છે. (મહાત્મા પતંજલિનું કથન હવે પછીના ચેથા લેકમાં જણાવવામાં આવ્યું છે.)
| ભાવાર્થ : વિશ્વમાં જે વસ્તુ પિતાનું કાર્ય સાથે તે વસ્તુ વાસ્તવિક મનાય છે. જે ભેજન ભૂખ ન ભાગે, કે
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧
જળ તૃષ્ણાને શાન્ત ન કરે, તે આહાર-પાણી નિરર્થક છે, જે ઔષધ આરાગ્ય ન પ્રગટાવે તેનુ કઈ મૂલ્ય નથી; તે રીતે જે જ્ઞાનથી આત્માને પેાતાના સ્વરૂપના સંસ્કાર ન પ્રગટે તે જ્ઞાન પણ કેવળ બુદ્ધિના અંધાપા છે– ભારભૂત છે. પ્રકાશ જેમ પદાના દર્શન માટે છે, તેમ જ્ઞાન આત્માના સ્વરૂપને અનુભવવા માટે છે, સમગ્ર વિશ્વને જાણે પણ પેાતાના ઘરને ન જાણે તે જેમ ભૂલા પડેલા છે, તેમ બધું જાણવા છતાં પેાતાનુ (આત્માનું) સ્વરૂપ ન જાણે તે તે અંધ છે. તાત્પર્ય કે જે આત્મ સ્વરૂપનું દ્યોતક અને તે જ જ્ઞાન સમ્યગ્ છે, એ સિવાયનું ખીજું ગમે તેટલુ હોય તે પણ તે તત્ત્વથી અધાપે છે.
મહાત્મા પત જિલ એ વિષયમાં કહે છે કે.
वादांश्व प्रतिवादांश्च वदन्तोऽनिश्चितांस्तथा । તત્ત્વાન્ત નૈવ ઇન્તિ, તિરુપહિવત્ નતૌ રાણા
અર્થ : જેમાં તત્ત્વને નિશ્ચય નથી, તેવા વાદો અને પ્રતિવાદ્યોને કરતા વાદીએ છ મહિના સુધી કઠશેાષ કરે, તા પણ ઘાંચીના બેલ જેમ ગતિના છેડા પામતા નથી, તેમ તેએ અંતિમ તત્ત્વનિયને પામી શકતા નથી.
ભાવાર્થ : સ્વસ્વરૂપને નિણ ય જેઓએ કર્યાં નથી, અર્થાત્ જ્ઞાન દ્વારા જેએએ આત્મ સ્વરૂપને જાણ્યુ નથી, તેવા પતિ પડિતા મહિનાઓ સુધી વાદો અને પ્રતિવાદ –
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંડન અને ખંડન કરે તે પણ ઘાંચીના બેલની જેમ ઠેરના ઠેર રહે છે. લેશ પણ પ્રગતિ કરતા નથી – કલ્યાણ સાધતા નથી. આ માટે જ જે જ્ઞાન આત્મભાવિત થયું હોય તે જ જ્ઞાન બાહ્ય વાચાળતાથી મુક્ત કરીને આત્મહિતને સાધે છે – સુખસાધક બને છે.
એવા જ્ઞાનીનું સ્વરૂપ જણાવે છેस्वद्रव्यगुणपर्याय-चर्या वर्या पराऽन्यथा । इति दत्तात्मसंतुष्टि-मुष्टिज्ञानस्थितिमुनेः ॥५॥
અર્થ : પિતાના દ્રવ્યમાં, ગુણમાં અને પર્યામાં (ચર્યા=) વિચરવું-રમવું તે શ્રેષ્ઠ છે, તેનાથી અન્ય પરદ્રવ્ય, ગુણ, પર્યાયમાં રમતા કરવી હિતકર નથી. આ પ્રમાણે જેણે આત્માને સંતોષ આપે છે, એવી મુષ્ટિજ્ઞાનની–સંક્ષેપથી રહસ્યજ્ઞાનની સ્થિતિ–મર્યાદા મુનિને હોય છે.
ભાવાર્થ : પિતાના શુદ્ધ આત્મારૂપી દ્રવ્યમાં, શુદ્ધ જ્ઞાનાદિ કે ક્ષમાદિ ગુણેમાં અને શુદ્ધ પર્યામાં રમણતા કરવી તે હિતકર છે, એ સિવાયનાં અન્ય દ્રવ્યમાં, તેના ગુણેમાં કે પર્યામાં રાગ કરે હિતકર નથી, એટલું સંક્ષિપ્ત પણ જ્ઞાન મુનિને સર્વ તૃષ્ણાઓને અને સંકલ્પ વિકલ્પને નાશ કરી આત્મસંતોષ આપે છે.
ઉપર જણાવેલું સંક્ષિપ્ત પણ જ્ઞાન તત્વથી સંપૂર્ણ
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૩
જ્ઞાન છે, કારણ કે ચૌદપૂર્વાનુ` રહસ્ય અથવા સમગ્ર શ્રુતજ્ઞાનને સાર એ જ છે.
તે।
અહી' દ્રવ્ય એટલે શુદ્ધ આત્મવસ્તુ. અને તેના ગુણ્ણા એટલે સમ્યગ્ જ્ઞાન-દશન-ચારિત્ર વગેરે. આગુણા સતત આત્માની સાથે જ રહેલા હેાય છે તેને શુદ્ધ પર્યાયેા દ્વારા પ્રગટ કરાય છે અને અશુદ્ધ પર્યાયાથી આવૃત્ત કરાય છે. પર્યાય એટલે દ્રવ્યની ક્રમિક પ્રગટતી નાશ પામતી અવસ્થાએ. તત્ત્વથી ગુણા તા આત્મામાં છે જ, પણ તે અશુદ્ધ (વૈભાવિક) પર્યાયે થી અવાયેલા છે, તેને શુદ્ધ (સ્વાભાવિક) પર્યાય દ્વારા પ્રગટ કરવાના છે. માટે જ સ્વમાં રમણતા કરવાના ઉપદેશ છે. સ્વરૂપમાં રમણતા એ શુદ્ધ પર્યાય છે, તેથી તેના મળે ગુણા પ્રગટે છે અને પરમાં મમતા એ અશુદ્ધ પર્યાય છે, તેના મળે ગુણા અવરાય છે. માટે અહીં સ્વદ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાયમાં રમણવાના (સમાધિનેા) ઉપદેશ છે. આ જ્ઞાન મેાહની ગ્રન્થીને તેાડનાર છે. આવું જ્ઞાન થાય તેા ખીજા પ્રયત્નાની આવશ્યક્તા નથી, એ માટે કહ્યુ છે કે अस्ति चेद् ग्रन्थीभिद् ज्ञानं किं चित्रैस्तंन्त्रयन्त्रणैः १ । प्रदीपाः कोपयुज्यन्ते ? तमोघ्नी दृष्टिरेव चेत् ||६||
અર્થ : જો (પરપદાથ માં રાગ-દ્વેષાદ્વિ કરવારૂપ) માહની ગ્રંથીને તાડનારું જ્ઞાન પ્રગટ્યું છે તે તેને શાસ્ત્રોક્ત વિવિધ અનુષ્ઠાનોના બંધનથી શું પ્રયેાજન છે ? જેની દૃષ્ટિ જ અંધકારને હણે છે તેને દ્વીપક કથાં ઉપયોગી થાય ?
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવાથ: પરવસ્તુમાં મમતાની ગાંઠ કે જે જીવને અનાદિ કાળથી હેય છે, તે તૂટવાથી સ્વમાં જ સમતા કરાવનારું જે શુદ્ધ જ્ઞાન પ્રગટે તે પછી તેને શાસ્ત્રોમાં કહેલાં વિવિધ અનુષ્ઠાનના બંધનની કોઈ આવશ્યક્તા રહેતી નથી. કારણ કે બધાં અનુષ્ઠાનેનું ધ્યેય વિભાવમાંથી મુક્ત થઈ સ્વભાવમાં રમણતા (સમતા-સમાધિ) કરાવવાનું છે. તે રમણતા જે જ્ઞાનના એક અંશથી પણ પ્રગટે તો તેટલું પણ તે શુદ્ધ જ્ઞાન પર્યાપ્ત છે. જે દષ્ટિ જ રાત્રીના અંધકારને ભેદીને પણ વસ્તુને સ્પષ્ટ જોઈ શકે, તે દીપકના પ્રકાશની શું જરૂર છે? તેવી જ રીતે જે જ્ઞાન મેહરૂપી રાત્રીના અંધકારને તેડીને શુદ્ધ આત્મ સ્વરૂપનું દર્શન કરાવે છે તેને વિવિધ બાહ્ય અનુષ્ઠાન રૂપી દીપકે નિરુપયેગી છે. તાત્પર્ય કે શાસ્ત્રોક્ત વિવિધ અનુષ્ઠાને બહિર્ભાવમાંથી મુક્ત થઈ સ્વભાવમાં રમણતા માટે છે. તે સ્વરમણતા ન પ્રગટે ત્યાં સુધી અનુષ્ઠાનો ઉપયોગી છે, સ્વરૂપ રમણતા પ્રગટયા પછી તેમનું કાર્ય પૂર્ણ થાય છે. જે મહાત્માને ગ્રંથીભેદથી સ્વરૂપરમાણુતાકારક જ્ઞાન પ્રગયું છે તેને કિયાનુષ્ઠાને માત્ર વ્યવહારના પાલન પૂરતાં જ કરણીય છે.
અથવા ગ્રંથી ભેદરૂપ સમ્યકત્વપૂર્વકનું સમ્યગ્ર જ્ઞાન પ્રગટ થયા પછી પણ તે સમ્યક્ત્વની રક્ષા શુદ્ધિ અને વૃદ્ધિ માટે જ્ઞાનાભ્યાસની તે આવશ્યકતા છે જ, છતાં અહીં જે ક્રિયાનુષ્ઠાનની નિરર્થકતા કહી છે તે તત્ત્વસંવેદન નામના જ્ઞાનની ઉપાદેયતા અને વિષય પ્રતિભાસ જ્ઞાનની નિરર્થકતા જણાવવા
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૫
માટે છે. શાસ્ત્રમાં શ્રુત-ચિંતા અને ભાવનાજ્ઞાન ઉપરાંત ખીજી રીતે પણ જ્ઞાનના ત્રણ પ્રકારે નીચે પ્રમાણે કહ્યા છે. (૧) વિષય પ્રતિભાસ જ્ઞાન માત્ર વસ્તુ અમુક છે એટલું જ જણાવનારુ હેય, ઉપાદેયના વિવેક વિનાનુ` ખાલકના જ્ઞાન જેવું મિથ્યાત્વીનું શુષ્કજ્ઞાન.
(૨) આત્મપરિણતિમત્ જ્ઞાન ઃ આ જ્ઞાનમાં વસ્તુ હેય, ઉપાદેય કે ઉપેક્ષણીય છે, એવા વિવેક પ્રગટે છે, પણ આચરણ હેતુ નથી. આ જ્ઞાન અવિરતિ સમક્તિ દૃષ્ટિ જીવાને ય છે.
(૩) તત્ત્વસ ંવેદન જ્ઞાન ઃ આ જ્ઞાન હેય, ઉપાદેયાદિ વિવેક કરાવવા સાથે ત્યાજ્યના ત્યાગ અને ઉપાદેયના સ્વીકાર કરાવે છે, તે મુખ્યતયા નિમ`ળ-ભાવ ચારિત્રવાળા મુનિઓને હાય છે.
•
માટે અહી. જે ગ્રન્થીભેદવાળા જ્ઞાનીને અનુષ્ઠાનાના ધનની જરૂર નથી, એમ કહ્યુ, તે તત્ત્વસંવેદન જ્ઞાનની મહત્તા જણાવવા કહ્યુ છે. અન્યથા ક્રિયાની તે આવશ્યક્તા મેહના નાશ ન થાય ત્યાં સુધી છે. ધ્યાન પણ ક્યારૂપ છે. શાસ્ત્રોમાં જ્ઞાનપૂર્વકની ક્રિયાથી મુક્તિ કહી છે. ક્રિયા એ ચારિત્રરૂપ છે અને મુક્તિનું અનંતર કારણ ચારિત્ર છે. માત્ર આત્મશુદ્ધિ વધે તેમ તેમ ક્રિયાનુ સ્વરૂપ બદલાતું રહે છે. તેથી “ ક્રિયા નિરર્થક છે, જ્ઞાનથી જ મુક્તિ છે” એમ માની ક્રિયાના અપલાપ કરવા માટે આ કથન નથી, કિન્તુ શુદ્ધ જ્ઞાનની મહત્તા અને શુષ્ક–વિવેક વિનાના નિષ્ફળ જ્ઞાનની નિરર્થકતા જણાવવા માટે છે.
kr
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૬
થોડા પણ સમ્યગ્ જ્ઞાનમાં ભવભ્રમણ ટાળવાની શક્તિ છે તે હકીકત જણાવવા માટે કહે છે કે—
मिथ्यात्वशैलपक्षच्छिद् ज्ञानदम्भोलिशोभितः । નિર્મયઃ સવોની,નયાનને ગા
અથ : પર્યંત જેવા મિથ્યાત્વના પક્ષના છેદ કરનારા એવા જ્ઞાનરૂપી વાથી શેાભતા યાગી (જ્ઞાની) ઇન્દ્રની જેમ આત્માનંદરૂપી નંદન વનમાં નિર્ભયપણે વિચરે છે.
ભાવાથ : વા પર્વતને તેડેતેમ જે જ્ઞાન જીવના મિથ્યાત્વરૂપ પ તને તાડે છે, તેવા જ્ઞાનમાં મસ્ત ચેગી મિથ્યાત્વના નાશ કરીને, ઇન્દ્ર જેમનંદન વનમાં ખેલે તેમ સહજ સ્વરૂપાનંદનું સુખ અનુભવે છે. તાય કે જે જ્ઞાન મિથ્યાત્વના અંધાપાને દૂર કરી આત્મ સ્વરૂપના આનન્દ્વના અનુભવ કરાવે તે જ્ઞાન તત્ત્વથી શુદ્ધ જ્ઞાન છે અને તે ક્રમશઃ સ`ખ ધનામાંથી મુક્ત કરી આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપને અનુભવ કરાવે છે.
તત્ત્વથી જ્ઞાન એ જ આત્માનું સાચું ધન છે, તેને હવે અહી વિવિધ ઉપમાઓથી ઓળખાવતાં જણાવે છે કે
रसायनमनौषधम् ।
पीयूषमसमुद्रोत्थं, अनन्या पेक्षमैश्वयं ज्ञानमाहुर्मनीषिणः ॥८॥
અથ : પડિંતા જ્ઞાનને સમુદ્રમાંથી નહિ પ્રગટેલુ
→
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૭
છતાં અમૃત, ઔષધિ વિનાનું પણુ રસાયણ અને અન્ય કાઈ વસ્તુની અપેક્ષા વિનાનું પણ અશ્વય' કહે છે.
ભાવાર્થ : પડિતાએ શુદ્ધ જ્ઞાનને ત્રણ ઉપમા એ આપી છે, પહેલી ઉપમામાં સમુદ્રમાંથી નહિ પ્રગટેલું અમૃત કહ્યું છે. તે બહારના સમુદ્રમાંથી નહિ પણ આત્માના અનંત ઊ‘ડાણમાંથી પ્રગટેલા શુદ્ધ પ્રકાશ એ જ સાચું અમૃત છે, કારણ કે મરણુને જીતીને જીવને તે અજર-અમર બનાવે છે. મરણુ વખતે જે જ્ઞાન ખસી જાય અને મરણના ભયથી આત્મા દ્વીન અને તે તાત્ત્વિક જ્ઞાન નથી. શુદ્ધ જ્ઞાન તા મરણને મહેાત્સવ મનાવનારું અમૃત છે, કારણ જ્ઞાની જેણે આત્માને જાણ્યા છે તે મરણુને સહુ મરણને કષ્ટરૂપ નહિ પણ અગણિત કષ્ટોમાંથી- ધનામાંથી મુક્ત કરનાર મંગળ માને છે, એમ મરણને મગળ મનાવ નાર હાવાથી જ્ઞાન એ આત્માનુ શુદ્ધ અમૃત છે. તેવા જ્ઞાનથી આપણે જ આપણા મરણુને મંગળ મહે।ત્સવ બનાવી અમર બની શકીએ.
કે સાચા
ભેટે છે,
મીજી ઉપમામાં જ્ઞાનને ઔષધિઓ વિનાનું રસાયણ કહ્યુ છે. રસાયણ જેમ શરીરના રાગેાના નાશ કરે છે તેમ જ્ઞાન પણ આત્માના રાગ-દ્વેષ-કામ-ક્રોધ-મદ--મત્સર વગેરે સર્વ રોગોના નાશ કરી આત્માને નીરેગી મનાવે છે. સ્વરૂપાનંદમાં મગ્ન બનાવે છે અને અવરાયેલા સ ગુણેાને પ્રગટ કરી અનંત શક્તિરૂપ પુષ્ટિ આપે છે, માટે તે આત્માનું શુદ્ધ શ્રેષ્ઠ રસાયણ છે.
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮
ત્રીજી ઉપમામાં જ્ઞાનને બીજી કઈ વસ્તુની અપેક્ષા વિનાનું અશ્વર્ય કહ્યું છે. જગતમાં બધાં અશ્વ પરસાપેક્ષ અને નાશવંત છે, ઈન્દ્રાસન હોય કે ચક્રવતીપણું હેય, કેઈ સ્વાધીન નથી, બધું પરાધીન છે. એક દિવસ નાશ પામી તે જીવની કારમી હાંસી કરાવે છે. જ્ઞાન એવું આશ્વર્યા છે કે તેમાં વિશ્વની અન્ય કોઈ વસ્તુની અપેક્ષા રહેતી નથી. જ્ઞાની સ્વયં પિતાની અનંત ત્રાદ્ધિને શાશ્વત આનંદ ભગવે છે. આવા અનુપમ જ્ઞાનનું વર્ણન કયા શબ્દોમાં કેટલું કરી શકાય ?
હવે આ જ્ઞાની ઉપશમને જે આનંદ ભોગવે છે, તેનું વર્ણન શમાષ્ટકથી કરે છે.
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬. શમ અષ્ટક
સા ।
विकल्पविषयोत्तीर्णः, स्वभावालम्बनः જ્ઞાનસ્ય પાજોચ, સામ: જ્ઞતિંત શા
અર્થ : ષ્ટિ-અનિષ્ટ વિષયેાના વિદ્યાથી પર અને જેમાં સદા આત્માના શુદ્ધ સ્વભાવનુ પ્રતિબિબ છે, તેવા જે જ્ઞાનના પરિપાક તેને શમ કહેવાય છે.
ભાષા : ખાદ્ય વસ્તુઓના ઇષ્ટાનિષ્ટપણાના વિચાર -વિકલ્પ જેમાંથી સ`થા દૂર થયા છે અને જેમાં સદા આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપનેા જ પ્રકાશ છે, એવું પરિપકવ જ્ઞાન તેને શમ કહેવાય છે. આ શમ એ જ સમતા છે, કે જે ચેાગના ચેાથે પ્રકાર છે.
ચેાગનાં પાંચ અંગે નીચે પ્રમાણે કહેલાં છે. (૧) શાઆનુસારે જીવ–અજીવ વગેરે તવાનું ચિંતન તે અધ્યાત્મયોગ છે. તેનાં ૧ અશુભ કર્મના ક્ષય, ૨ સત્ત્વ ગુણના (વીŕલ્લાસના) વિકાસ, ૩ ચિત્તની સ્થિરતા અને ૪ રત્નની કાન્તિતુલ્ય સ્થિર શુદ્ધ એધ, એ ચાર ફળા છે.
(૨) એ જ અધ્યાત્મના કામ-ક્રયાદિ દુષ્ટ વૃત્તિએ રહિત વારવાર દૃઢ અભ્યાસ તે બીજો ભાવનાાગ છે.
ના. સા. ૪
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫o તેનાં ૧. કામ-ક્રોધાદિ વિકપની નિવૃત્તિ, ૨. જ્ઞાનાદિ ગુણેના ચિંતનની પ્રવૃત્તિ અને ૩. શુદ્ધ રતન્યની વૃદ્ધિ, એ ત્રણ ફળે છે.
(૩) પવનરહિત ઘરમાં રહેલા સ્થિર દીપકની જેમ કેઈ એક વિષયમાં ઉપગ રૂપ ચિત્તની સ્થિરતા, તે ત્રીજો થાનગ છે અને તેનાં ૧ સર્વ કાર્યોમાં અન્ય આલંબન રહિત સ્વાશ્રયીભાવ, ૨ ચિત્તની સ્થિરતા અને ૩ ભવપરંપરાને વિચ્છેદ, એ ત્રણ ફળે છે. - (૪) અન્ય વિષયમાં અજ્ઞાનથી થતી ઈચ્છાનિષ્ટપણાની કલપનાને તજી સમભાવ ધારણ કરે, તે થે સમતા યોગ છે. એને જ અહીં શમ જાણ. તેનાં ૧ તપજન્ય લબ્ધિઓને સ્વાર્થે ઉપગ ન કરે, ૨ ઘાતકમેને ક્ષયે પશમ અને ૩ પરાપેક્ષા રૂપ બંધનને સવથા નાશ, એ ત્રણ ફળ છે.
(૫) કર્મ રૂપ અન્ય સંગથી થતી માનસિક ચંચળતા (વિકલ્પો)ને અને શારીરિક હલનચલનાદિ ક્રિયાને સમૂળ નિરોધ, તે પાંચમે વૃત્તિસંગ છે. અહીં માનસિક વિકલ્પના નિરોધથી કેવળજ્ઞાન અને શારીરિક ક્રિયાઓના નિધથી શૈલેશી અવસ્થા પ્રગટે છે. આ ગનાં કેવળજ્ઞાન, શૈલેશી અને નિર્વાણ એ ત્રણ ફળો કહ્યાં છે.
વળી શમને મહિમા વર્ણવે છે કે – શનિન વષિષ્ય, બ્રહ્મસેન સમં आत्माभेदेन यः पश्येदसौ मोक्ष गमी शमी ॥२॥
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ૧
અર્થ : કર્મ જન્ય વિષમતાને નહિ ગણતાં પરમાત્મા સ્વરૂપને અંશ સર્વ માં સમાન છે, એમ સમજી સર્વ જગતને (જીને) જે પિતાના તુલ્ય દેખે છે તે શમવાળો આત્મા મોક્ષગામી છે.
ભાવાર્થઃ વિવિધ જીવની કર્મજન્ય બાહ્ય ભિન્ન ભિન્ન અવસ્થાને અનુરૂપ તેઓની સાથે ઉચિત વ્યવહાર કરવા છતાં તત્વથી સર્વ જી સ્વરૂપે સમાન છે, એમ માની સર્વને પોતાના આત્મા તુલ્ય માનનારના રાગ-દ્વેષાદિ શાન્ત થઈ જાય છે. આવા સમભાવમાં વતે જીવ મુક્તિને પામી શકે છે. સર્વ જીવોને આત્મતુલ્ય માનવાનું વિધાન દ્રવ્યાર્થિક નયથી સમજવું. ગાય-ભેંસ, બ્રાહ્મણ-ચંડાલ, રંક-રાવ, મનુષ્ય-પશુ વગેરે તે તે જેની કર્મજન્ય વર્તમાન અવસ્થાએ તેને કર્મજન્ય પર્યા છે, તેને અનુસારે ઉચિત વ્યવહાર કરવા છતાં દરેકને આત્મા સ્વરૂપે સમાન-મારા આત્મા તુલ્ય છે, એમ માની અન્યના સુખ દુઃખને પિતાના સુખ દુઃખ સમાન માને છે તે સાચો શમી મુક્તિને પામી શકે છે.
વ્યવહારમાં પણ સ્વપુત્રાદિ રોગી છતાં આત્મીય ભાવે તેને નિરોગી બનાવવાનો પ્રયત્ન કરાય છે, તિરસ્કાર કરતે નથી; તેમ જીવમાત્ર તત્વથી પરમાત્મા તુલ્ય છે, જે વિવિધતા દેખાય છે તે કર્મ જન્ય રંગરૂપ છે, માટે કેઈને દુષ્ટ માની તિરસ્કારાદિ નહિ કરતાં રેગી માની તેનો તે રેગ નાશ થાય તેવું વર્તન કરવું જોઈએ, તેને દુષ્ટ માનવે તે અાત છે, કારણ કે તેથી શ્રેષ-તિરસ્કાર વગેરે પ્રગટે છે
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર
રંગી છતાં સ્વરૂપે આત્મતુલ્ય માને તે જ્ઞાન છે, તેનાથી આત્મીયતા પ્રગટે છે. આ આત્મીય ભાવ એ જ શમન પ્રાણુ છે અને તેના દ્વારા જ જીવ પરમાત્મા બની શકે છે.
બાહ્ય અનુષ્ઠાને શમનું કારણ છે, તે જણાવે છે – आरुरुक्षुर्मुनिर्योग, श्रयेद्बाह्यक्रियामपि । योगारुढः शमादेव, शुध्ध्यत्यन्तर्गत क्रियः ॥३॥
અર્થ : સમાધિગ ઉપર ચઢવાને ઇચ્છતે મુનિ બાહ્ય આવશ્યકાદિ) ક્રિયાઓને આશ્રય સ્વીકારે, પણ ગાઅઢગ ઉપર ચઢેલે પુરુષ તે અત્યંતર ક્રિયા પૂર્વકના શમથી જ શુદ્ધ થાય છે.
ભાવાર્થ: વેગ અર્થાત્ શમ-સમાધિને પ્રાપ્ત કરવા માટે બાહ્ય અનુષ્ઠાને આવશ્યક છે, શુદ્ધ- ધર્મના અનુષ્ઠાનેથી મલિન વૃત્તિઓનો નિરોધ અને પરિણામે શમ-સમાધિ પ્રગટ કરી શકાય છે. માળ ઉપર ચઢવા માટે સીડીને આશ્રય લે પડે છે. સીડીના આલંબનથી જેમ ચઢવાની શક્તિ પ્રગટ થાય છે અને માળ ઉપર પહોંચાય છે, તેમ બાહ્ય અનુષ્ઠાનના આલંબનથી આત્મામાં સમાધિરૂપ શમ પ્રગટે છે. માળ ઉપર પહોંચ્યા પછી જેમ સીડી નિરર્થક છે તેમ શમ પ્રગટયા પછી બાહ્ય અનુષ્ઠાનેનું કાર્ય પુરુ થાય છે. પછી તે શમના બળે જ આંતરિક શુદ્ધિ કરતે આત્મા સર્વથા શુદ્ધ થાય છે.
ઔષધની જરૂર આરોગ્ય પ્રગટાવવા પૂરતી છે. નિરોગી થયા પછી ઔષધ જરૂરી નથી. બાળકને માતાના હાથની
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
સહાય ગમનશક્તિ પ્રગટ કરવા પૂરતી છે, ચાલવાની શક્તિ પ્રગટયા પછી જરૂરી નથી. તેમ બાહ્ય વિવિધ અનુષ્ઠાને શમસમાધિ પ્રગટાવવા માટે ઉપયોગી છે, પછી તેની આવશ્યકતા નથી. પછી તે સ્વયં શક્તિથી ગમન કરી શકાય છે તેમ શમ પ્રગટયા પછી એના બળે જ અત્યંતર અસંગક્રિયા કરતે સ પૂર્ણ શુદ્ધ થાય છે. અહીં પ્રીતિ–ભક્તિ અને વચન કિયા તે બાહ્ય અનુષ્ઠાને અને અસંગક્રિયા તે અત્યંત ક્રિયા જાણવી. આ પ્રીતિ વગેરે ચારે અનુષ્ઠાનનું સ્વરૂપ પાછળ સત્તાવીશમા ગાષ્ટકના સાતમા લેકમાં કહેવાશે.
શમન ઉપાય અને ફળ જણાવતાં કહે છે કે ध्यानवृष्टे-दयानद्याः, शमपूरे प्रसर्पति । विकारतीरवृक्षाणां, मूलादुन्मूलनं मवेत् ॥४॥
અર્થ : ધ્યાનરૂપ વર્ષાથી દયા નદીનું શમરૂપી પૂર વધી જતાં કાંઠે રહેલા વિકારરૂપી વૃક્ષનું મૂળથી ઉન્મેલન થાય છે.
ભાવાર્થ: ધ્યાનરૂપ વર્ષ થવાથી દયારૂપી નદીમાં શમરૂપ પૂરની વૃદ્ધિ થાય છે. અર્થાત્ ધ્યાન દ્વારા ભાવકરુણામાંથી શમ પ્રગટે છે, શમનું કારણ યાન છે, માટે પૂર્વે પહેલા કમાં ધ્યાનાગ પછી એથે શમ (સમતા) વેગ કહ્યો છે. આ શમ પ્રગટયા પછી સંકલ્પ-વિકલ્પરૂપ વિવિધ વિકારે નાશ પામે છે, એ સમાધિ જ શમનું ફળ છે.
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪
શમથી જે આત્મહિત થાય છે, તે શમ વિના વિવિધ કષ્ટક્રિયાઓથી પણ થતું નથી. એ વાત જણાવે છે—
ज्ञानध्यानतपःशील-सम्यक्त्वसहितोऽप्यसौ । तं नाप्नोति गुणं साधु, ये प्राप्नोति शमान्वितः ॥५॥
અર્થ: શમયુક્ત સાધુ જે ગુણને પ્રાપ્ત કરે છે, તે ગુણને જ્ઞાન-ધ્યાન-તપશીલ-સમ્યક્ત્વ વગેરે ગુણોથી યુક્ત છતાં શમરહિત સાધુ પ્રાપ્ત કર નથી.
ભાવાર્થ : જ્ઞાન-ધ્યાન-તપ-શીલ-સદાચાર–સમ્યકત્વ વગેરેથી પ્રયત્ન કરવા છતાં વીતરાગતા કેવળજ્ઞાન વગેરે ગુણે શમ વિના પ્રાપ્ત થતા નથી. અર્થાત એ જ્ઞાન-ધ્યાનાદિ યુક્ત અનુષ્ઠાને પણ શમની પ્રાપ્તિથી જ વિશેષ ફળ આપે છે. તાત્પર્ય કે કેવળજ્ઞાનાદિ વિશેષ ગુણોની પ્રાપ્તિમાં શમ મુખ્ય હેતુ છે. શ્રુતજ્ઞાનાદિ ગુણેથી શમ અને શમ દ્વારા કેવળજ્ઞાનાદિ પ્રગટે છે, માટે જ્ઞાનાદિ ગુણવાળા આત્માએ શમ પ્રગટાવવાના ધ્યેયથી સર્વ અનુષ્ઠાને કરવાં જોઈએ.
શમવાળા આત્માનું મહત્વ વર્ણવે છે – स्वयंभूरमणस्पद्धिवर्धिष्णुसमतारसः । मुनियनोपमीयेत, कोपि नाऽसौ चराचरे ॥६॥
અર્થ : જે મુનિને સમતા રસ સ્વયંભૂરમણ સમુદ્રની સ્પર્ધા કરતે હેય તેમ વૃદ્ધિ પામે છે, તે શમવાળા મુનિની
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
પપ
સાથે સરખાવી શકાય તેવે કઈ પણ પદાર્થ સમગ્ર વિશ્વમાં પણ નથી.
| ભાવાર્થ : તિચ્છલના છેડે સર્વથી મોટો અસંખ્યાત
જન પહેળે જે છેલે સ્વયંભૂરમણ સમુદ્ર છે, તેની પણ સ્પર્ધા કરતે એટલે તેથી પણ અધિક વધતે સમતા રસ જે મુનિમાં હોય છે, તે મુનિની સાથે સરખાવી શકાય તે કઈ પદાર્થ આ સમગ્ર વિશ્વમાં નથી. તાત્પર્ય કે શમરસને આનંદ કેઈની સાથે સરખાવી ન શકાય તે અનિર્વચનીય-અનુભવગમ્ય છે.
પુનઃ શમને પ્રભાવ જણાવે છે – शमसूक्तसुधासिक्तं, येषां नक्तदिनं मनः । कदापि ते न दह्यन्ते, रागोरगविषोमिमिः ॥७॥
અર્થ: (શમને પ્રભાવ એ અદ્ભુત છે કે – રાત્રિ-દિવસ જેઓનું મન શમને મહિમા ગાતાં વચનેરૂપી અમૃતથી સિંચાય છે, તેઓ રાગરૂપી સર્પના ઝેરની ઊમિએ (રાગ-દ્વેષાદિના વિકલ્પ) વડે કદી પણ બળતા નથી.
ભાવાર્થ: શમનો સાક્ષાત અનુભવ તે કઈ રીતે સમજાવી ન શકાય તે અનિર્વચનીય છે જ, પણ માત્ર તેનાં સુભાષિત (મહિમાવાચક વાક્યો) પણ એવાં અમૃતતુલ્ય છે, કે જે પુણ્યવાન તેનું ત્રિ-દિવસ શ્રવણ-મનન કરે છે, તેનું મન કદાપિ ાગરૂપી ફણિધરના ઝેરી વિકલ્પી
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૬
અળતું નથી. તાત્પર્ય કે તેના મનમાં રાગના વિકા શાન્ત થઈ જાય છે, નિવિકલ્પ દશાને તે પ્રાપ્ત કરે છે. અને ચંચળથી પણ અતિચંચળ, કોઈ રીતે વશ ન થઈ શકે તેવુ પણ મન નિત્ય શમનું વર્ણન સાંભળવાથી શાન્તસ્થિર થઈ જાય છે.
શમના પ્રભાવે મુનિ આત્મ સામ્રાજ્યને કેવા આનă અનુભવે છે તે જણાવે છે.
गर्जज्ञानगजेोतुङ्ग-रङ्गद्ध्यानतुरङ्गमाः । जयन्ति मुनिराजस्य, शमसाम्राज्य सम्पदः ||८|
અથ : જેમાં ગજ્જુના કરતા જ્ઞાનરૂપી હાથીઓ અને ઊંચે નાચતા ધ્યાનરૂપી અવે છે, તેવી મુનિરાજની શમરૂપી સામ્રાજ્યની સંપત્તિ સદા જયવંતી વસે છે.
ભાવાર્થ : સમગ્ર વિશ્વની ઉપર જેએનું વસ્ત્ર છે, તે માહુ અને અજ્ઞાન જેવા મહાશત્રુએ ઉપર પણ મુનિરાજની શમભાવરૂપી સ*પત્તિ (સેના) વિજય મેળવે છે. તેમાં જ્ઞાનરૂપી હાથીએ ગજના કરતા હેાય છે અને ધ્યાનરૂપી અશ્વો ઊછળી ઊછળીને નાચતા હેાય છે. તાપય કે ઉપશમભાવને પામેલા મુનિરાજ જ્ઞાન-ધ્યાન વડે આત્માના મહાવૈરી અતરંગ શત્રુઓને પણ વિજય મેળવી શકે છે.
આ શમ માટે ઇન્દ્રિયાના જય અનિવાય` છે, તેથી હવે તેનુ વર્ણન ઇન્દ્રિયજય અષ્ટકમાં કરે છે.
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭. ઈન્દ્રિયજય અષ્ટક बिभेषि यदि संसारान्-मोक्षप्राप्ति च कांक्षसि । तदेन्द्रियजयं कर्तु, स्फोरय स्कारपौरुषम् ॥१॥
અર્થ : જે તું સંસારથી ડરતે હોય અને મોક્ષ મેળવવાને ઈચ્છતે હેય, તે ઈન્દ્રિયને જય કરવા ઉગ્ર પરાકમને ફેરવ!
ભાવાર્થ : ઇન્દ્રિયોને જ્ય કર્યા વિના બાહ્ય સંસારરૂપ જન્મ-મરણ કે સંગ-વિયેગાદિના અને અત્યંતર સંસારરૂપ રાગ-દ્વેષ-કામ-ક્રોધાદિનાં કષ્ટોથી છુટાય તેમ નથી. માટે જે આ બાહ્ય-અત્યંતર ઉભય કષ્ટારૂપ સ સારથી ભય જાગ્યે હોય અને મુક્તિના સહજ સ્વાભાવિક સુખને મેળવવાની ઈચ્છા પ્રગટી હોય તે ઈન્દ્રિયને જય કરવા ઉગ્ર પરાક્રમને પ્રગટ કરવું જોઈએ.
| ઈન્દ્રિયેન જય એટલે તવથી વિષયને વિરાગ છે, વિષયેના ભેગોમાં અનાસક્ત બનવું, રાગ-દ્વેષને વશ નહિ થવું તે ઇન્દ્રિયેને જય છે.
જ્યાં સુધી ભેગમાં રાગ-દ્વેષ થાય, ત્યાં સુધી ભેગે. ને ત્યાગ કર્તવ્ય છે એટલું જ નહિ પણ તે અનિવાર્ય છે.
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૮ વિશ્વ વ્યવસ્થા એવી છે કે મનુષ્ય જેમ જેમ પ્રાપ્ત ભેગાદિને ત્યાગ – વિરાગ કરે, તેમ તેમ અધિકાધિક ભેગાદિ સામગ્રી મળે. પરંતુ ત્યાં વૈરાગ્યશીલ મનુષ્ય વિરાગની શક્તિ અધિકાધિક કેળવી અને ત્રણે લેકની સંપત્તિ મળવા છતાં વિરાગી જ બને છે અને મોહને પૂર્ણ વિજય પ્રાપ્ત કરે છે. વિરાગી બનવા માટે પ્રાથમિક કક્ષામાં ત્યાગ અત્યંત ઉપયેગી અને અનિવાર્ય છે, પણ મેહને આખરી વિજય તે વૈરાગ્યથી જ થાય છે. તેમાં ત્યાગ એ વૈરાગ્યની પ્રાપ્તિ માટે અને રક્ષા માટે ખાસ ઉપયોગી છે.
હવે વિષયના રાગની ભયંકરતા વર્ણવે છે– वृद्धास्तृष्णाजलापूर्णरालवालैः किलेन्द्रियैः । मूर्छामतुच्छां यच्छन्ति, विकारविषपादपाः ॥२॥
અર્થ વિષયતૃષ્ણ રૂપ જળથી ભરેલા ઇન્દિરૂપી ક્યારાઓથી વધેલા (પોથેલા) વિવિધ વિકારોરૂપી વિષવૃક્ષો આત્માને ગાઢ મૂછિત (મૂઢ) કરે છે.
ભાવાર્થ: જળથી ભરેલા ક્યારાઓથી જેમ વૃક્ષ વધે છે, તેમ વિષયતૃષ્ણારૂપી જળથી પુષ્ટ બનેલા ઈન્દ્રિરૂપ
ક્યારાઓથી પોષાયેલા વિકારરૂપી ઝેરી વૃક્ષે આત્માને મેહ-- પ્રસ્ત અર્થાત્ મૂઢ બનાવે છે.
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
પટ્ટ
ઈન્દ્રયાને જેમ જેમ વિષયેાથી તૃપ્ત કરવામાં આવે તેમ તેમ તેના વિકારા વધે છે અને વધેલા વિકારા આત્માને મેહમૂદ્રઢ બનાવી વિષયાસક્ત કરી દે છે. દારૂપાનથી મૂઢ અનેલે દારૂના દાસ બની તેની પાછળ જિંદ્યુગી ગુમાવે છે, તેમ વિષયામાં આસક્ત અનેલે જીવ તેના દાસ મની મહામૂલા માનવભવને નિરક ગુમાવે છે, અને શમ સામ્રાજ્યના અનુત્તર સહજ સુખથી વંચિત રહે છે. વિષયેચ્છા વિષયાના ભાગથી કદાપિ શમતી નથી, ઉત્તરાત્તર વધતી જાય છે. માટે જ જ્ઞાનીએ ત્યાગ-વિરાગને સાધે છે અને તેને જ ઉપદેશ કરે છે.
ઈન્દ્રિય વિષયભાગથી કદ્યાપિ તૃપ્ત થતી નથી, તે
કહે છે
सरित्सहस्त्र दुष्पूरसमुद्रोदरसोदरः । तृप्तिमान् नेन्द्रियग्रामो भव तृप्तोऽन्तरात्मना ॥३॥
-
અર્શી : હજારા નદીએથી પણુ પૂર્ણ ન થાય તેવા સમુદ્રના અતળ ઊંડાણ જેવા અતૃપ્ત – ભૂખ્યા ઇન્દ્રિયાના સમૂહ કઈ રીતે ધરાય તેવે નથી, માટે અંતરાત્મ ભાવથી તૃપ્ત અન!
ભાવાથ : વિષયેાની તૃષ્ણા એવી વિષમ છે કે જેમ જેમ તેને દૂર કરવા વિષયેનું સેવન કરવામાં આવે તેમ તેમ
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
તે વધે જ છે, પરિણામે માનવભવમાં તૃપ્તિ ન થતાં તિર્યંચ ગતિમાં જવું પડે, ત્યાં તૃષ્ણ એવી વધી જાય કે વિષ્ટા, માંસભક્ષણ વગેરે દુર્ગ છનીય વિષયથી પણ તૃપ્તિ થાય નહિ, પરિણામે ત્યાંથી નરકમાં જવું પડે, કે જ્યાં તૃષ્ણાની અતિશય કારમી પીડા છતાં વિષયેની લેશ પણ પ્રાપ્તિ નહિં. એમ વિષય-તૃષ્ણને વશ સંસારમાં વિવિધ ગતિ – જાતિઓનાં અનંતા દુઃખે આત્માએ વેડ્યાં તે પણ તૃપ્તિ થઈ નથી. હજારે નદીએથી પણ ન ભરાય તેવાં સમુદ્ર જે ઈન્દ્રિયોને સમૂહ છે તે કઈ પણ રીતે વિષયેથી કદાપિ તૃપ્ત થવાને નથી, માટે એ તૃષ્ણાનાં દુઃખેને ટાળવા માટે અંતરાત્માથી તૃપ્ત થવું જોઈએ. અંતરાત્મામાં જે સ્વાધીન સ્વાભાવિક સુખ છે તેને સ્વાદ એ છે કે તેને ચાખ્યા પછી વિષયભોગજન્ય બાહ્ય સુખની ઇચ્છા પણ રહેતી નથી. અને એ જ સાચી તૃપ્તિ છે.
પાંચ ઇન્દ્રિયના વિવિધ વિપુલ વિષે પ્રત્યેક જીવે અનંતી વાર ભેગવ્યા છે તે પણ આજ સુધી તૃપ્તિ નથી થઈ તે જ પ્રમાણે છે કે વિષયભેગથી કદાપિ તૃપ્તિ થતી નથી. તેને ત્યાગપૂર્વકના વૈરાગ્યથી જ અંતરાત્મસુખને (સંતેષનો) અનુભવ થાય છે અને એ અનુભવને લેશ પણ એ છે કે જેની સામે ત્રણે લેકના, ત્રણે કાળનાં વિષયને સ્વાદ પણ કથિર તુલ્ય બની જાય છે.
ઈન્દ્રિય આત્માને કેવી રીતે પરવશ બનાવે છે તે કહે છે–
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૨
आत्मानं विषयैः पाशैर्भववासपराङ्मुखम् । इन्द्रियाणि निबध्नन्ति, मोहराजस्य किंकराः ॥४॥
અર્થ : સંસાર વાસથી કંટાળેલા-પાંગમુખ બનેલા આત્માને પણ મેહરાજાના સેવકરૂપ ઈન્દ્રિયે (મેહના આદેશથી) વિષરૂપી બંધનેથી બાંધે છે.
ભાવાર્થ : મહમૂઢતાથી પિતાની જણાતી પણ ઈન્દ્રિય તત્વથી પિતાની નથી, પણ મહારાજાના ચાકરે છે. જડ પુદ્ગલેની રચનારૂપ હોવાથી તે જડ છે, તેથી જ તે આત્માને જડ પ્રત્યે આકર્ષિત કરે છે અને જડ વિષમાં રાગ કરાવીને એ રાગરૂપ બંધનથી આત્માને સંસારમાં બાંધી રાખે છે.
ચિતન્ય સ્વરૂપ આત્માને જડ સુખ કેવી રીતે સુખી કરી શકે? તત્ત્વથી તે પરાયા જડની ઈચ્છા માત્ર કરવી તે પણ અન્યાય છે, પછી જડના ભેગનું તે પૂછવું જ શું ? તે મહાઅન્યાય છે અને એ અન્યાયને કારણે જ જીવ દુઃખી થાય છે. તે ચેતન છે તે તેણે ચિતન્યને ભેગ કરો તે ન્યાય છે. એ ન્યાયનું પાલન જ એને સુખી કરી શકે.
વિષયેથી મૂઢ આત્મા કે અંધ બને છે. તે કહે છે
गिरिमृत्स्नां धनं पश्यन्, धावतीन्द्रियमोहितः । अनादिनिधनं ज्ञानं, धनं पार्श्वे न पश्यति ॥५॥.
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૨
અર્થ : ઇન્દ્રિયાના વિષયામાં મૂઢ બનેલા છત્ર પતની માટીને પણ ધનરૂપે જોતા તેને મેળવવા દોડે છે (રખડે છે), પણ તદ્ન પેાતાની પાસે હાવા છતાં અનાદ્ધિ અનંત એવા જ્ઞાનરૂપ ધનને જોઈ શકતા નથી.
ભાવાથ : વિશ્વમાં ધન તરીકે મનાતું સુવણુ -ચાંદી કે રત્ના વગેરે મધુ તથી તેા જડ હેાવાથી પતિની માટીરૂપ જ છે, નાશવંત છે, છતાં ઇન્દ્રિયાના સુખમાં મૂઢ અનેલા જીવ તેને ધન માની તેની પ્રાપ્તિ માટે દોડાદોડ કરે છે, આકાશ-પાતાળને એક કરવા જેટલા પ્રયત્ન કરે છે, પણ પેાતાની પાસે જ રહેલા સ્વાધીન, શાશ્વત અને અવિનશ્વર જ્ઞાન ધનને જોતા નથી.
જ્ઞાન એ પરમ આનંદ છે, તેનુ વર્ણ ન કરવાના શબ્દો વિશ્વમાં નથી, છતાં તુચ્છ ધનની તેને ઉપમા એ કારણે આપી છે કે જીવને ધનના રાગ છે, તેને એ સમજાવવાનુ છે કે જે ધનને મેળવવામાં, સાચવવામાં અને ભેાગવવામાં પણ વિવિધ દુઃખા સહન કરવાં પડે છે, અને એમ છતાં એને છોડીને ખાલી હાથે ચાલ્યા જવુ પડે છે, તેવા બાહ્ય કલ્પિત ધનને છેડીને આત્મામાં રહેલા અખૂટ અનત શાશ્વત જ્ઞાનરૂપ ધનને પ્રગટ કરવા પ્રયત્ન કર! આ જ્ઞાનનું દર્શન (અનુભવ) થતાં જ વિષયાના બંધનથી બાંધનારી પાપી ઇન્દ્રિયાની તાત્ત્વિક એળખ થાય છે અને તરત જ વિષયેની અભિલાષા તૂટી જાય છે, બ્રાહ્ય શબ્દા વિસેની જેમ શ્રી અરિહંતની વાણી, શ્રી સિદ્ધ ભગવંતાનું' રૂપ, શ્રી આચાર્યાંના
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
સહાચારની સુવાસ, શ્રી ઉપાયાના સ્વાધ્યાયને રસ, મુનિઓની પવિત્રતાને સ્પર્શ આદિ અર્થાતર શખ્યાદિ વિષયે પણ આત્મામાં છે તેનું અવગાહન કરી તેમાં મસ્ત બને છે અને ક્રમે ક્રમે જ્ઞાન-ધ્યાનમાં મસ્ત બની આત્મા સ્વરૂપ ભેગને આનંદ લૂંટે છે. | મેહમૂઢ આ માએ વિષયમાં કેવા ઘેલા બને છે તે
पुरः पुरः स्फुरत्तृष्णा, मृगतृष्णानुकारिषु । इन्द्रियार्थेषु धावन्ति, त्यक्त्वा ज्ञानामृतं जडाः ॥६॥
અર્થ : જેઓની તૃણું ઉત્તરોત્તર વધતી રહે છે, તે જડ પુરુષે જ્ઞાનરૂપી અમૃતને તજીને ઝાંઝવાના નીર જેવા (બ્રામક) ઈન્દ્રિયેના વિષમાં દોડે છે.
ભાવાર્થ અપેક્ષાથી વિચારીએ તે ઈન્દ્રિય એ તો વિવેકીજને માટે મેહને જીતવા માટેની પુણ્યથી પ્રાપ્ત થયેલી જીવન સામગ્રી છે. ભયંકર તે વિષયની તૃષ્ણ-અભિલાષા છે, શાસ્ત્રોમાં ઘટનારૂપે કહ્યું છે કે મહારાજાને પાટવીપુત્ર રાગકેસરી છે, તેને મંત્રી વિષયાભિલાષ છે અને પાંચ ઇન્દ્રિયે વિષયાભિલાષની પુત્રીઓ છે, વિષયાભિલાષના બળે તે સંસારનો બધે પ્રપંચ સરજે છે. જે પૂર્વે જણાવ્યું તે જ્ઞાન-ધનને ઉપમ કરી જીવ આ વિષયાભિલાષના પ્રપંચને સમજે તે એ જ ઈન્દ્રિયેના નિગ્રહ દ્વારા મેહને પરાભવ કરી મુક્ત થઈ શકે છે. માત્ર જરૂર છે જ્ઞાન દ્વારા વસ્તુ તત્વને જાણવાની. એ જ્ઞાન
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વાધીન છે, જીવ તેને ઉપયોગ કરે તે પુણ્યથી મળેલી ઈન્દ્રિ દ્વારા વિષયને વિરાગ કેળવીને રાગકેસરીને નાશ કરી શકે, અને મૃગતૃષ્ણ જેવા ભ્રામક વિષય સુખને તજી આત્મગુણોના (તૃપ્તિના) સહજ આનંદને ભક્તા બને. મહાત્મા કુરગડુ, નંદિષેણ, સ્થૂલભદ્રજી, ભરતચક્રી વગેરે એનાં દષ્ટાંતો છે.
એક એક ઈન્દ્રિયની પણ પરવશતા પ્રાણઘાતક છે તે કહે છે –
पतङ्गभृङ्गमीनेभ-सारङ्गा यान्ति दुर्दशाम् । एकैकेन्द्रियदोषाच्चेद् , दुष्टैस्तैः किं न पञ्चभिः ॥७॥
અર્થ : જો પતંગિયા, શ્રમ, માછલાં, હાથીઓ અને મૃગલાં, માત્ર એક–એક ઇન્દ્રિયને વશ બનીને પણ દુઃખી થાય છે, તે દુષ્ટ એવી તે પાંચે ઈન્દ્રિયે શું અનર્થ ન કરે?
ભાવાથઃ રૂપના રાગથી પતંગીયા, ગંધના રાગથી ભમરાઓ, રસલુબ્ધ માછલાંઓ, સ્પર્શ (કામ) રાગથી હાથીઓ અને શબ્દના (ગીતના) રાગથી હરિણે પ્રાણ ગુમાવે છે, એ જગપ્રસિદ્ધ છે; જે એક–એક ઈન્દ્રિયના વિષયથી પણ તેમની દુર્દશા થાય છે તે પાંચે ઇન્દ્રિયના વિષયેમાં લુબ્ધ બનેલા માનવની કેવી ભયંકર દુર્દશા થાય? તે શાન્ત ચિતે વિચારવા જેવું છે.
કસાઈ બેકડાને ખૂબ ખવરાવે છે ત્યારે તે મસ્ત બને છે, પણ તેને ખ્યાલ નથી કે એ જ કસાઈ એક દિવસ ગળું કાપવાને છે !
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૫
જળેા માટે પણ એવુ જ છે, માસ રાગીષ્ટ લેાહીથી ખચવા જળેા મુકાવે છે. તે લેાહીને ચૂસીને જળા પુષ્ટ બને છે, પણ પછી તેને નીચેાવી નાખવામાં આવશે ત્યારે ભયંકર દુ:ખ થવાનુ છે, ને તે જાણતી નથી.
એમ વિષયાને ભાગવતાં તેા માણુસ આનંદ માને છે પશુ તે મૂઢને એ ખ્યાલ નથી કે તેના પરિણામે નરકાદિનાં આકરાં અસહ્ય દુઃખ લાગવવાં પડશે.
ખરેખર ! વિષયે વિષ કરતાંય ભૂંડા છે, વિષ એક જ જન્મમાં પ્રાણુ લે છે, વિષયે અનેક જન્મ-મરણ કરાવે છે. ઇન્દ્રિચાના વિજેતા જ સાચા વિજયી છે, તે કહે છે—
विवेकद्वीपहर्यक्षैः, समाधिधनतस्करैः । इन्द्रियैयों न जीतोऽसौ, धीराणां धुरि गण्यते ॥८॥
અથ' : વિવેકરૂપી હાથીનેા નાશ કરનાર સિંહ જેવી અને સમાધિરૂપ ધનને ચારનારી દુષ્ટ એવી ઇન્દ્રિયાથી જે હાર્યાં નથી, તે પુણ્યાત્મા ધીર પુરુષામાં અગ્રેસર ગણાય છે.
ભાવાથ : જે વિવેકરૂપી હસ્તિ, મેાહની સેનાને જીતીને આત્માને વિજય અપાવે છે, તેના નાશ કરવામાં ઇન્દ્રિય સિંહ જેવી અને જે સમાધિરૂપ સહજ સ ́પત્તિને ચેારનારી છે તે ઇન્દ્રિયાને જીતે તે જ સાચા ધીર-વીર–મહાવીર છે.
રણભૂમિમાં સેંકડો હજારો શસ્ત્રાના ઘાને ઝીલીને વિજય મેળવે છે તે લેાકમાં ધીર–વીર મનાતા પણ વિષયોની
મા. સા. ૫
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
સામે પામર દીન બને છે. વિશ્વમાં સેંકડે યુદ્ધ કરે, છ ખંડનું રાજ્ય મેળવે, પણ જે ઈન્દ્રિયોને જીતી નહિ, તે તે પામર છે. વિષયેચ્છાનો નાશ જેણે કરી આત્માનું સંતેષરૂપ સહજ સામ્રાજ્ય મેળવ્યું છે, તે જ વિશ્વમાં સારો વિજેતા છે.
આ ઈન્દ્રિયોને જય કરવા માટે ત્યાગ એ પરમ ઉપાય છે માટે હવે ત્યાગ અષ્ટકમાં ત્યાગનું સ્વરૂપે વર્ણવે છે.
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮. ત્યાગ અષ્ટક
संयतात्मा श्रये शुद्धोपयोग पितरं निजम् । धृतिमम्बां च पितरौ, तन्मां विसृजत ध्रुवम् ॥१॥
અર્થ : હે માતા-પિતાજી! હવે સંત બનતે હું મારા શુદ્ધ ઉપગરૂપ પરમપિતાને અને ધૃતિરૂપ મારી માતાને આશ્રય કરું છું. માટે હવે તમે મને અવશ્ય છેડે ! - ભાવાર્થ : અહીં એ સમજવાનું છે કે પ્રત્યેક જીવને એક બાહ્ય અને બે અત્યંતર એમ ત્રણ કુટુંબે હેય છે. બહારનું કુટુંબ તે જન્મ જન્મ નવું હોય છે અને આખરે છૂટી જાય છે કે સ્વયં છેડવું પડે છે. અત્યંતર કુટુંબમાં એક મેહકુટુંબ અને બીજું ધર્મકુટુંબ છે. આ ધર્મકુટુંબ એ જ આત્મા અથવા આત્મસ્વરૂપ છે, એ જ તેને ગુણે અને એ જ તેની સાચી શાશ્વત સંપત્તિ છે. તેના અનાદરથી જીવ દુઃખી છે, જે તેને સંબંધ સ્વીકારે તે બધાં દુઃખેથી મુક્ત થઈ સહજાનંદી બની શકે. માટે અહીં તેના સંબંધને બાંધવા બાહ્ય કુટુંબને ત્યાગ કરવાનું વિધાન છે.
તત્વથી જીવને કંઈ મેળવવાનું છે જ નહિ, જે મિથ્યા પકડેલું છે તેને છોડવાનું છે. પણ અજ્ઞાનવશ છવ નવું નવું મેળવવાની જ મહેનત કરે છે અને જેમ જેમ તે મેળવવાના પ્રયત્નો કરે છે તેમ તેમ તત્ત્વથી વધારે દુઃખી થાય
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૮
છે, પેાતાની વસ્તુને ગુમાવતા જાય છે. માટે અહી' પેાતાનુ મેળવવા માટે પાયું તજવાનું જણાવે છે. જ્યાં સુધી પરાયું પકડી રાખે ત્યાં સુધી પેાતાનું પ્રગટ થતું જ નથી. માટે અહી' પ્રથમ ગૃહસ્થ જીવનમાં નિરુપયેાગી પાપકાયાં છેડવાનાં છે અને માતા-પિતાઢિ પૂજ્ય વર્ગની ઉપાસના કરવાની છે. કારણ કે એ ઉપાસના વિના પ્રાયઃ સંયમને ચેાગ્ય વિકાસ થતા નથી. જ્યારે સયમની ચેાગ્યતા પ્રગટે ત્યારે માહ્ય માતા-પિતાદિ સ્વજનેાના સંબધના ત્યાગ કરીને અભ્યંતર ધ કુટુંબના સંબંધ બાંધવાના છે અને તેની સેવા માટે સાધુધમની બાહ્ય ક્રિયાઓ કરવાની છે. એના પરિણામે જ્યારે ધમ કુટુંબના સંબંધ દૃઢ થાય છે, પ્રમાદ (પરભાવની વૃત્તિએ) ઉપર અંકુશ આવે છે, ત્યારે તે સાધુધમ ની બાહ્ય ક્રિયાઓ પણ છોડવાની હાય છે અને અભ્યંતર ક્રિયાથી ધર્માં કુટુંબની સેવા કરવાની હાય છે, તેમ કરતાં વિકાસ વધી જાય છે ત્યારે સપૂર્ણ સ્વાશ્રયી બનવા માટે મેહના નાશ કરી સ્વાવલ’બની બની કેવળજ્ઞાનાદિ ગુણા પ્રગટાવવાના છે. જેમ નીચેનું પગથિયુ છેડવા વિના સીડીના ઉપરના પગથિયે ચઢાતું નથી તેમ આત્માને પણ ઊર્ધ્વીકરણ માટે કમશઃ નીચી કક્ષાઓને છેડીને ઊંચી કક્ષાના આશ્રય લેવાના છે, અને છેવટે સવ પરાશ્રય છેાડી સંપૂર્ણ સ્વાશ્રયી બનવાનુ છે, એમ સવ થા પરાલંબનના ત્યાગ એ જ મુક્તિ છે. માટે અહી સયમી ખનતાં અભ્યતર શુદ્ધ ઉપયાગરૂપ પિતાને અને યરૂપ માતાને સ્વીકારવા માટે બાહ્ય માતા-પિતાને છેડવાનુ કહ્યુ છે. તેમાં શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપના ઉપયોગ તે પિતા
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
અને સુખ–દુઃખાદિમાં સમાધિરૂપ વૈર્ય તે માતા જાણવી. તે માતા-પિતા શુદ્ધ આત્માને–પરમાત્મભાવરૂપ પુત્રને જન્મ આપનારા છે. અર્થાત્ આત્માને પરમાત્મા બનાવનારાં છે.
હવે બંધના સંબંધને છોડવા જણાવે છે– युष्माकं सङ्गमोऽनादि-बन्धवोऽनियतात्मनाम् । धुवैकरूपान् शीलादिबन्धनित्यधुना श्रये ॥२॥
અર્થ : હે બંધુઓ ! તમારે સંબંધ પ્રવાહથી અનાદિ છે. અનિશ્ચિત સ્વરૂપવાળે છે. તેને ત્યાગ કરીને હવે નિત્ય એક જ રૂપવાળા શીલ વગેરે તમારા અભ્યતર) બંધુઓને હું આશ્રય કરું છું.
ભાવાર્થ : જન્મ જન્મ મનુષ્યને નવા નવા ભાઈઓના સંબંધ થાય છે અને તૂટે છે. એથી તેઓ નિયત સાથે રહેનારા સાચા આત્માના બંધુઓ નથી, એટલે પ્રારંભમાં માતા-પિતાની જેમ ભાઈઓને સંબંધ જરૂરી છે, પણ આખર તે સાચા નિત્ય બંધને સંબંધ જ સ્થિર ટકી શકે. તેથી અહીં કહ્યું છે કે પ્રવાહથી અનાદિ છતાં સંગ સંબંધ હોવાથી તે બંધુઓ! તમારે સંબંધ અનિયત છે, તેથી હવે નિશ્ચિત એકરૂપવાળા શિયળ, સત્ય, શમ, દમ, સંતોષ વગેરે ગુણરૂપી શાશ્વત બંધુઓને આશ્રય કરું છું. તાત્પર્ય કે સંયમ સ્વીકારતાં પહેલાં અનિશ્ચિત સંબંધવાળા બંધુઓને સંબંધ પણ છોડવાને છે, એ બાહ્ય સંબંધ છૂટે તે જ ગુણેને સબંધ જોડાય. જેઓ સંયમ સ્વીકારવા છતાં ગૃહસ્થ જીવનના
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
go
સંબંધને રાગ છોડે નહિ, તેના ગુણે પ્રગટી શકે નહિ કારણ કે બાહ્ય ઉપાધિ જ આંતર પ્રકાશમાં બાધક છે. તેને છેડવાથી જ આંતરિક ગુણે પ્રગટ થાય છે. માટે બાહ્ય સંબંધની મમતા છોડીને આત્માનું સમતા સ્વરૂપે પ્રગટાવવું જરૂરી છે.
હવે સ્ત્રી અને જ્ઞાતિજનોના સંબંધને છોડવા કહે છે કે – कान्ता मे समतवैका, ज्ञातया मे समक्रियाः ।
बाह्यवर्गमिति त्यक्त्वा, धर्मसंन्यासवान् भवेत् ॥३।। - ૧ અર્થ : એક સમતા જ મારી (શાશ્વતી) પત્ની છે. અને સમાન આચારવાળા (મુનિવરો) મારા જ્ઞાતિજને છે, એ રીતે બાહ્ય સંબંધીઓ રૂપ ઉપાધિને તજીને આત્મા ધર્મસંન્યાસી થાય. અર્થાત્ ઔદયિક ભાવના સંબંધોને ત્યાગ કરી આત્મા ક્ષપશમ ભાવવાળે થાય. - ભાવાર્થ : પહેલાં કહ્યું તેમ નીચેનું પગથિયું છેડે તે જ ઉપર ચઢી શકે. અહીં જે માતા-પિતાબંધુવર્ગ– પત્ની અને જ્ઞાતિજને વગેરેના બાહ્ય સંબંધે તે નેહરાગ કે કામરાગ રૂપે હોવાથી મોહના ઉદયરૂપ છે. તેને તજ્યા વિના મેહના પશમથી (વૈરાગ્યથી) પ્રગટતા ક્ષાપશમિક ગુણોને સંબંધ થઈ શકે નહિ. માટે અહીં માતા-પિતાદિ બાહ્ય સંબધીઓને (દયિક ભાવોને) સંન્યાસ એટલે ત્યાગ કરવા જણાવ્યું છે.
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ વિષયને સમજવા શે વિશેષ વિચારીએ. શાસ્ત્રોમાં કેગના ઈછાયેગ, શાસ્ત્ર અને સામગ એમ ત્રણ પ્રકારે કહ્યા છે. અહીં એગ એટલે ધર્મવ્યાપાર એ અર્થ સમજવો. તેમાં ૧-ઈચ્છાગ એટલે ધર્મ આરાધવાની ઈચ્છા હોય પણ પૂર્ણ –શુદ્ધ આરાધી ન શકે તેવા આત્માને સાતિચાર ધર્મવ્યાપાર. ૨-શાસૂગ એટલે શક્તિ અનુસાર અપ્રમાદીને શાસ્ત્રાનુસારી દોષરહિત અખંડ ધર્મવ્યાપાર અને ૩-સામગ એટલે શાસ્ત્રમાં સામાન્ય રૂપે કહેલ હોય છતાં સાધક પિતાના સામર્થ્યથી વિશિષ્ટ રૂપે કરે, તે ધર્મવ્યાપાર.
આ સામગના (૧) ધર્મ સંન્યાસ અને (૨) ગસંન્યાસ એમ બે ભેદે છે. તેમાં વળી ધર્મસંન્યાસના તાત્વિક અને અતાવિક એમ બે ભેદ છે. ઉપર કહ્યા તે કર્મના ઉદયન (રાગાદિના) બળે જોડેલા સંબંધોને ત્યાગ કરે તે પ્રત્રજ્યાકાળે અતાત્વિક ત્યાગ અને મહિના આંશિક ક્ષયથી (ક્ષપશમથી) પ્રગટેલા છાઘર્થિક (આંશિક) ગુણોને ત્યાગ તે તાત્વિક ધર્મ સંન્યાસ કહ્યો છે. તે ક્ષેપક શ્રેણિમાં અપ્રમત્તભાવમાં વર્તતા જીવન મેહને ક્ષય થતાં સુધી હોય છે.
બીજા પ્રકારને સંન્યાસ જીવને શેલેશી અવસ્થામાં ત્રણે યોગના નિરોધરૂપ હોય છે.
. ! ઉપર ત્રણ લોકોમાં અતાવિક ધર્મસંન્યાસ કહ્યો. હવે ચેથી કલેકમાં તાવિક ધર્મસંન્યાસનું અને સાતમાં
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૨
લેકમાં પેગસંન્યાસનું વિધાન છે, એમ આ અષ્ટકમાં ઔદયિક-ક્ષાપશમિક બધા બાહ્યભાનો ત્યાગ કરવા જણાવ્યું છે, તેનું કારણ એ છે કે પૂર્ણ તારૂપ શુદ્ધ સંપૂર્ણ આત્મસંપત્તિને પ્રગટ કરવા માટે તે અનિવાર્ય છે.
હવે ક્ષાપશમિક ભાવને ત્યાગ કરવા જણાવે છે કે
धर्मास्त्याज्याः सुसङ्गोत्थाः, क्षायोपशमिका अपि । प्राप्य चन्दनगन्धाभ, धर्मसंन्यासमुत्तमम् ॥४॥
અર્થ : ચંદનગધ જેવા સ્વાભાવિક) ધર્મસંન્યાસને પામે ત્યારે સત્સંગથી પ્રગટેલા (નમિત્તિક) ક્ષાપશમિક ધર્મો પણ તજવા યોગ્ય બને છે. | ભાવાર્થ : પૂર્વ લેકમાં વિવેચનમાં જણાવ્યું તે તાત્વિક ધર્મ સંન્યાસ પ્રગટ થતાં ક્ષયપશામજન્ય (આંશિક અથવા નમિત્તિક) ધર્મો ત્યાજ્ય બની જાય છે, તેને ત્યાગથી ક્ષાયિક (પૂર્ણ-સહજ સ્વરૂપ કેવળજ્ઞાનાદિ ધર્મો (ગુણ) પ્રગટે છે. માટે આ ધર્મ સન્યાસ યંગ તાત્વિક છે. ગંધ બે જાતની હાયઃ (૧) સ્વાભાવિક, (૨) નૈમિત્તિક, ચંદનગંધ ચંદનના સ્વભાવરૂપ છે, તેમ તારિક ધર્મસંન્યાસજન્ય (ક્ષાયિક ભાવના) ગુણે આત્માના સ્વભાવરૂપ છે. તેને પ્રગટાવવા માટે બીજા ઔપચારિક ગંધ જેવા પરિણામે નાશવંત અને જે આલંબનથી પ્રગટેલા હેય, તે ક્ષાપશમિક ધર્મો (નમિત્તિક લેવાથી) ત્યાજ્ય બને છે.
હવે ગુરુને આશ્રય પણ સ્વાશ્રયીભાવ પ્રગટે ત્યાં સુધી ઉપગી છે તે જણાવે છે –
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૩
પુરત રવા નોતિ, શિક્ષાણારચેન યાવના : आत्मतत्त्वप्रकाशेन, तावत्सेव्यो गुरुत्तमः ॥५॥
અથ જ્યાં સુધી ગ્રહણ શિક્ષા અને આસેવન શિક્ષા એ બને શિક્ષાના સમ્યફ પાલનથી પિતાના આત્મામાં ગુરુ પણું ન પ્રગટે ત્યાં સુધી ઉત્તમ ગુરુ સેવવા ગ્ય છે. | ભાવાર્થ આત્મા સ્વરૂપે કેવળજ્ઞાનરૂપ ગુણ દ્વારા સ્વયં ગુરુ છે, પણ આવરણથી એ ગુરુપણું અપ્રગટ છે, શાસ્ત્રોક્ત બે પ્રકારની શિક્ષા કે જે જ્ઞાન અને ક્રિયારૂપ છે, તેને આત્મસાત્ કરવા દ્વારા જે કેવળજ્ઞાન પ્રગટે, તે જ તેનું ગુરુપણું છે. માટે તે ન પ્રગટે ત્યાં સુધી તેને પ્રગટાવવા ઉત્તમ ગુરુની સેવા અવશ્ય કર્તવ્ય છે, કાર્યસિદ્ધ થતાં કારણની કારણુતા નષ્ટ થાય છે, અર્થાત્ તેની જરૂર રહેતી નથી. તેમ બાહ્ય ગુરુની ઉપાસના પૂર્વક જ્ઞાન-ક્રિયાને અભ્યાસ કેવળજ્ઞાનરૂપ ગુરુત્વ પ્રગટાવવામાં કારણ છે, તે પ્રગટયા પછી તે બાહા ગુરુની સેવા પૂર્ણ થાય છે.
અહીં ત્રણ બાબતે ધ્યાનમાં લેવા જેવી છે. એક જ્ઞાન-કિયા ભય આત્મસાત થયા વિના આત્મગુણે પ્રગટતા નથી, બીજી ઉત્તમ ગુરુની ઉપાસનાથી જ એ બને શિક્ષાઓ આત્મસાત્ થાય છે અને ત્રીજી એના દ્વારા ગુરુત્વ પ્રગટયા પછી ગુરુ ઉપાસનાનું કાર્ય પૂર્ણ થાય છે. વસ્તુતઃ તાત્વિક ગુરુપણું માત્ર જ્ઞાન ભણવાથી કે યથેચ્છ ક્રિયાઓ કરવાથી પ્રાપ્ત થતું નથી, પણ ગુરુની ઉપાસના (વિનય) પૂર્વક જ્ઞાન
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્રિયાના અભ્યાસથી પ્રગટે છે. અર્થાત્ કેવળજ્ઞાનરૂપ ગુરુત્વ પ્રગટાવવા શિષ્યભાવ કેળવવું પડે છે અને તે ગુરુના આલબન વિના કેળવાતું નથી, માટે ગુરુ બનતાં પહેલાં શિષ્ય બનવાની અને તે માટે ગુરુતત્વની ઉપાસનાની જરૂર જણાવી છે. અહીં પણ આત્મામાં ગુરુત્વ પ્રગટે પછી જ તેની જરૂર રહેતી નથી એમ જણાવ્યું છે. - હવે જ્ઞાનાચાર વગેરે પંચાચારનું પાલન પણ ત્યારે પૂર્ણ થાય છે તે જણાવે છે – । ज्ञानाचारादयोऽपीष्टाः, शुद्धस्वस्वपदावधि । । __निर्विकल्पे पुनस्त्यागे, न विकल्पो न वा क्रिया ॥६॥
અર્થ જ્ઞાનાચાર વગેરે આચારોનું પાલન પણ પિતાને તે તે શુદ્ધ પદની (જ્ઞાનાદિ ગુણની) પ્રાપ્તિ સુધી જ ઈષ્ટ છે. અને નિર્વિકલ્પ સમાધિરૂપ ત્યાગ સિદ્ધ થતાં કઈ વિકલ્પ કે કઈ ક્રિયા રહેતી નથી.
ભાવાર્થ જ્ઞાનાચાર વગેરે પાંચે આચારેનું પાલન તે તે ગુણોને પ્રગટ કરવામાં કારણભૂત હોવાથી તે જ્ઞાનાદિ ગુણોના પ્રગટીકરણરૂપ કાર્ય સિદ્ધ થતાં સુધી જરૂરી છે. પછી તેની જરૂર રહેતી નથી. તાત્પર્ય કે કેવળજ્ઞાન પ્રગટે
ત્યાં સુધી જ્ઞાનાચાર, ક્ષાયિક સમક્તિ પ્રગટે ત્યાં સુધી દર્શનાચાર, સ્વરૂપમણુતારૂપ યથાખ્યાત ચારિત્રની પ્રાપ્તિ સુધી ચારિત્રાચાર, પરમ શુકલધ્યાનની પ્રાપ્તિ સુધી તપાચાર અને સંપૂર્ણ આત્મવીર્ય પ્રગટતાં સુધી વીર્યચારના
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૫
પાલનની આવશ્યકતા છે. એ પાંચે આચારાના પાલનમાં પશુ ‘અમુક કરણીય છે અમુક કરણીય નથી’ વગેરે વિકલ્પે રહે, ત્યાં સુધી તે સવિકલ્પ દશા છે. જ્યારે સર્વ ગુણાની સિદ્ધિ થવાથી કઈ કરવાનું ન રહે, ત્યારે તે નિવિકલ્પ દશા કહેવાય છે, કારણ કે તે અવસ્થામાં કોઈ વિકલ્પ કે કઈ ક્રિયા કરવાની રહેતી નથી. પછી તે સત્ર વિકલ્પરહિત સ્વાનુભવરૂપ શુદ્ધ ઉપયાગ જ વર્તે છે. શમાષ્ટકમાં ત્રીજા શ્લાકમાં ચેાગારૂઢ આત્મા અભ્યંતર ક્રિયારૂપ શમ દ્વારા શુદ્ધ થાય છે” એમ જે કહ્યું તે આ નિવિકલ્પ શુદ્ધ ઉપયાગ જ સમજવા.
योगसंन्यास तत्यागी, योगानप्यखिलांस्त्यजेत् । इत्येवं निर्गुणं
શ્રમ,પોતનુવદ્યતે માળા
અર્થ : (એમ ક્રમશઃ ત્યાગ કરતા) ત્યાગી છેલ્લે ચેાગસન્યાસથી સઘળા ચેગેાને પણ તજે. એ પ્રમાણે અન્ય દનમાં કહેલ નિર્ગુણ બ્રહ્મ (આ અવસ્થામાં ) ઘટે છે.
ભાવા : પૂર્વ કહ્યા પ્રમાણે ક્રમશઃ ત્યાગ કરતા ત્યાગી છેલ્લે જ્યારે ચેગેાને ત્યાગ કરે, ત્યારે ચાગસન્યાસરૂપ સ↑ ચેગેાના પણ ત્યાગ (નિરાધ) થાય છે. પર એટલે સાંખ્યદર્શીનમાં આત્માને સ્વરૂપે નિČણુ બ્રહ્મ કહ્યો છે તે આ અવસ્થામાં ઘટે છે. પરંતુ સર્વથા આત્માને ગુણુરહિત (જ્ઞાનાદિ સ્વભાવરૂપ ગુણ્ણાથી પણુ રહિત ) માનવા તે અઘટિત છે. કારણ કે ગુણ્ણા એ આત્માનું સ્વરૂપ છે, તેનાથી સ થા રહિત તે કયારેય હૅતા નહિ અને મનશે
2
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૬
પણ નહિ, એમ મને તેા તેનું અસ્તિત્વ જ નાશ પામે. વળી કાઈ દ્રવ્યના (પદાથના) સર્વનાશ તે થતા જ નથી. માટે સાંખ્યા જે આત્માને નિર્ગુČણુ માને છે તે અહીં કહ્યા તે ધર્મોંસન્યાસ અને યેાગસંન્યાસરૂપે ઔપાધિક ગુણાના અને ચેગાના ત્યાગ રૂપે ઘટે. તત્ત્વથી મુક્તાત્મા ઔપાધિક ઔયિક કે ક્ષાયેાપશમિક ભાવાના અને જડસ્વરૂપ મન– વચન-કાયા રૂપ ગેાના ત્યાગ કરે છે. શુદ્ધ કેવળજ્ઞાનાદિ ગુણાનુ' પ્રગટીકરણ તા તેની સ્વરૂપાવસ્થા છે, તેના ત્યાગ થાય જ નહિ.
એ જ વાત હવે જણાવે છે
वस्तुतस्तु गुणैः पूर्णमनन्तैर्भासते स्वतः । रूपं त्यक्तात्मनः साधोर्निरभ्रस्य विधोवि ॥८॥
અથ : જેમ વાદળરહિત ચંદ્ર પેાતાના શુદ્ધ તેજથી સ્વય' પ્રકાશે છે, તેમ જેણે (સવ વિભાવના) ત્યાગ કર્યાં છે તે સાધુનું અનંત ગુણૈાથી પૂર્ણ એવું સ્વરૂપ સ્વયમેવ પ્રકાશે છે.
ભાવાથ : વાદળરહિત ચંદ્ર જેમ પેાતાના સહુજ તેજથી સ્વયં પ્રકાશે છે, તેમ સર્વ વિભાવ–પરભાવના ત્યાગ થતાં પ્રગટેલા અનંતા ગુણા વડે સાધુનું પૂર્ણ સ્વરૂપ પણ સ્વયં પ્રકાશે છે. અર્થાત્ વૈભાવિક ગુણા દૂર થતાં સ્વાભાવિક ગુણા પ્રગટે છે, માટે મુક્તાત્મા સવ થા નિર્ગુણુ નહિ પશુ પૂર્ણ શુદ્ધ ગુણેાથી યુક્ત છે, એમ માનવું તે પરમ
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૭
સત્ય છે. આ અષ્ટકમાં આત્માના સહજ સ્વભાવને પ્રગટ કરવા ક્રમશઃ વૈભાવિક અને નૈમિત્તિક ભાવેાના ત્યાગ કરવા એ જ એક ઉપાય જણાયે છે અને તે વૈજ્ઞાનિક દૃષ્ટિએ પણ સંગત છે.
આ ત્યાગ માટે જ્ઞાનપૂર્વકની ક્રિયા પણ અનિવાય છે, માટે હવે ક્રિયાષ્ટકમાં ક્રિયાનુ સ્વરૂપ જણાવે છે.
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯. ક્રિયા અષ્ટક જ્ઞાની ક્રિયાપદ શાન્તો, માવતીમાં લિથિઃ | स्वयं ती? भवाम्भोधेः, परांस्तारयितुं क्षमः ॥१॥
અથ : જ્ઞાની, ક્રિયામાં તત્પર, શાન્ત, ભાવનાથી ભાવિત અને ઇન્દ્રિયવિજેતા એ આત્મા સંસારસમુદ્રથી પિતે તરે છે અને બીજાને તારવા સમર્થ બને છે.
ભાવાર્થ : અહીં જ્ઞાન, કિયા, ઉપશમ, ભાવના અને ઈન્દ્રિયજય, એ આત્માને સંસારમાંથી તરવાના ક્રમિક ઉચે છે, એમ સૂચવી જે મહાત્મા આ પાંચે સાધનથી સંસારસમુદ્રથી તરવા ગ્ય બને છેતરે છે, તે બીજાઓને પણ તારી શકે છે, એમ જણાવ્યું છે.
જ્ઞાનપૂર્વક કરેલી ક્રિયા ઉપશમરૂપ કાર્યની સિદ્ધિ કરે છે. ઉપશમ એટલે સંસારના બીજભૂત રાગ-દ્વેષ વગેરેને જય, એ જય કર્યા પછી જ ભાવનાઓ દ્વારા સંવેગની વૃદ્ધિ દ્વારા આત્મવીર્ય પ્રગટ થાય છે અને તેના અળે ઈન્દ્રિયને જય (વિષય વિરાગ) પ્રગટે છે. આ વિરાગ તે આત્માનું સ્વરૂપ છે, તે જેનામાં પ્રગટયો હોય તે બીજાઓને પણ ભવસમુદ્રમાંથી પાર ઉતારી શકે છેજે પિતે ડૂબી રહ્યો હોય તે બીજાને કેમ તારી શકે? જે પિતાનું હિત સાધે તે તત્વથી પરનું હિત સાધી શકે છે. અથવા
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
この
સ્વહિતના લક્ષ્યવાળા ખીન્નનું હિત કરી શકે છે. સાધ્ય સ્વહિત છે, અને પરહિત તેનુ સાધન છે. જેમ સ્વહિતના લક્ષ્ય વિનાના પેાતાનું હિત સાધી શકે નહિ, તેમ સ્વહિતનું સાધન જે પરહિત છે, તેની ઉપેક્ષા કરે તે પણ પેાતાનું હિત સાધી શકે નહિ. આ જ વાતને અપેક્ષાએ પરહિતને સાથે તે પેાતાનુ હિત સાધે છે, એમ ‘ચઉપન્ન પુરુષ ચરિય' વગેરે ગ્રંથામાં જણાવી છે.
હવે દૃષ્ટાન્તપૂર્વક ક્રિયારહિત જ્ઞાનની નિરર્થકતાને જણાવે છે—
क्रियाविरहितं વન્ત ज्ञानमात्रमनर्थकम् । गति विना पथज्ञेाऽपि नाप्नोति पुरमीप्सितम् ॥२॥
અ: મા ના જાણુ પણ ગમનની ક્રિયા (વના ઇચ્છિત નગરે પહોંચતા નથી, તેમ ક્રિયા વિનાનું એકલુ જ્ઞાન મેાક્ષરૂપ ફળ સાધવાને અસમર્થ છે.
ભાવાર્થ : બે હાથ વિના તાલી લાગે નહિ, એ પગ વિના ચલાય નહિ, એ ચક્ર વિના રથ ચાલી શકે નહિ, તેમ જ્ઞાન અને ક્રિયા ઉભયના ચેાગ વિના કાર્યની સિદ્ધિ થાય નડે. એકલું જ્ઞાન નિષ્ફળ છે. અલખત્ત, ક્રિયા જ્ઞાનપૂર્ણાંકની જ સફળ છે, પણ એથી ક્રિયાની મહત્તા ઘટતી નથી. પ્રમાદને વશ કોઈ જ્ઞાની ક્રિયાનાં કષ્ટોથી ગભરાઈ ને દૂર ભાગે તે શું કાય સિદ્ધ થઈ શકે ? રાગનુ' નિદાન અને ઔષધ જાણ્યા પછી પણ શું ઔષધ લીધા વિના આરાગ્ય
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
८०
મળે ? આ વિશ્વમાં એવું કયુ કાય છે જે ક્રિયા વિના સિદ્ધ થતુ હોય ? તે તે ભૂમિકાને યાગ્ય તે તે કાર્યોંમાં માનસિક, વાચિક અને કાયિક કે આધ્યાત્મિક, કોઇ ને કોઈ ક્રિયા હાય જ છે. ખરી ભૂખ લાગ્યા પછી શું બેસી રહેવાય છે, કે લેાજન માટે ઉદ્યમ કરવા લાગે છે ? એમ તત્ત્વથી જેને સાચું જ્ઞાન પ્રગટે છે, તે ક્રિયા વિના રહી શકતા જ નથી. સાચું જ્ઞાન પણ તે જ છે કે જે ક્રિયાની પ્રેરણા આપે છે. એકલા જ્ઞાનથી સંતાષવૃત્તિ એ મિથ્યાજ્ઞાન છે. તે પ્રમાદ અને માદ્ધના પક્ષ કરાવી સંસારમાં ભટકાવે છે. દરેક ધર્મોશાસ્ત્રોમાં ક્રિયાથી જ જ્ઞાનની સફળતા જણાવી છે.
એ જ વાત હવે જણાવે છે—
स्वानकुलां क्रियां काले, ज्ञानपूर्णोऽप्यपेक्षते । प्रदीपः स्वप्रकाशोऽपि तैलपूर्त्यादिकं यथा ॥३॥
તા પણ
અર્થ : જેમ દીપક સ્વયં પ્રકાશરૂપ છે, ‘તેલ પૂરવું” વગેરે તે તે કાળે તે તે ક્રિયાની અપેક્ષા રાખે છે, તેમ પૂનાની પશુ તે તે અવસરે આત્માને અનુકૂળ તે તે ક્રિયાની અપેક્ષા રાખે છે.
ભાવાર્થ : કાઈ પણ કાય તેને અનુરૂપ તે તે ક્રિયા વિના સિદ્ધ થતું નથી, દીપકના પ્રકાશ પાતાના છે—સ્વયં પ્રકાશે છે, તા પણ પ્રકાશને પ્રગટાવવા માટે તે—વાટ વગેરેની તેને પણ જરૂર રહે જ છે. તેમ આત્મા સ્વરૂપે સત્ ચિદાનંદ સ્વરૂપ છે, તા પણ તે સ્વરૂપ પ્રગટ કરવા તે
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
તે કાળે તે સ્વરૂપને પ્રગટાવવામાં અનુકૂળ તે તે ક્રિયાઓની તેને અપેક્ષા રહે જ છે.
માટીમાં ઘટ રહેલે છે, માટે તેમાંથી પ્રગટ થાય છે. જેમાં જે ન હોય તે તેમાંથી પ્રગટ થાય જ નહિ. દૂધમાં ઘી છે, તે તેને પ્રગટ કરી શકાય છે. પણ તે સ્વયં પ્રગટ થતું નથી, તે તે કાળે ક્રમશઃ તે તે ક્રિયા કરવી પડે છે. ઘટ પ્રગટ કરવા પ્રથમ માટીને કેળવવાની, અને તે પછી તેને પકાવવાની, એમ તે તે અવસ્થામાં તે તે ક્રિયા કરવાથી જ ઘટ પ્રગટે છે. એમાં એક પણ ક્રિયા વિના ચાલે નહિ, તેમ ક્રમ વિના ક્રિયા કરે તે પણ ઘટ બને નહિ. એ રીતે દૂધમાં ઘી છે. તેને પ્રગટાવવા કમશઃ તેનું દહીં, મંથન, માખણ અને તેને તાપ આપે તે જ ઘી પ્રગટ થાય છે; તેમ આત્મામાં રહેલા તાત્વિક ગુણો કે જે તેનું સ્વરૂપ છે, તેને પ્રગટ કરવા માટે પણ તે તે અવસ્થામાં તે તે પ્રકારની ક્રિયા ક્રમશઃ કરવી જ પડે છે. કિયા વિના કેઈ પણ કાર્યની સિદ્ધિ કદાપિ થતી નથી. જ્ઞાનની જેટલી મહત્તા છે, તેટલી કે અપેક્ષાયે તેથી અધિક મહત્તા ક્રિયાની છે. જ્ઞાન તે વ્યવહારનયથી બીજાનું પણ લઈ શકાય છે, પણ ક્રિયા તો રવયં કરવી પડે છે. રેગી પિતાના રોગને કે ઔષધને ન જાણે-ન સમજે તે તેને વૈદ્ય સમજાવી શકે, પણ ઔષધ ખાવાની ક્રિયા તે સ્વયં કરવી જ પડે, તે વિના સેંકડો વૈદ્યોનું જ્ઞાન પણ કંઈ કરી શકે નહિ, તેમ અહીં ક્રિયા વિના માત્ર જ્ઞાનથી સિદ્ધિ થાય નહિ. શો. સા. ૬
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
| કિયાને અનાદર કરનારને હિતશિક્ષા આપતાં જણાવે
ब्राह्यभावं पुरस्कृत्य, ये क्रियां व्यवहारतः । वदने कवलक्षेपं विना, ते तृप्तिकाङिक्षणः ॥४॥
અર્થ : ક્રિયાના બાહ્યભાવને આગળ કરીને જેઓ કિયાને અપલાપ કરે છે, તેઓ મુખમાં કેળિયે નાખ્યા વિના જ તૃપ્તિને ઇચ્છે છે. | ભાવાર્થ : “કિયા તે બાહ્યભાવ (પુદ્ગલની પ્રવૃત્તિ) છે, આત્મા તે ચેતન છે. પુદગલની જડ કિયાથી આત્માને લાભ ન થાય” એમ ક્રિયાની જડતાને આગળ કરીને જેઓ ક્રિયાનો નિષેધ કરે છે, તેઓ ભેજન લીધા વિના જ તૃપ્તિને ઈચ્છનારા જેવા અજ્ઞાની) છે.
વસ્તુતઃ આત્માના ગુણે તન્યરૂપ છે, તેના ઉપર જડ કર્મોનાં આવરણે લાગેલાં છે, તેને દૂર કરવાથી જ ગુણે પ્રગટ થઈ શકે, માટે પુદ્ગલનાં આવરણેને દૂર કરવા પૌગલિક ક્રિયા વિના ચાલે જ નહિ. લેખાંડને કાપવા લેખંડની અને ઝેરને મારવા ઝેરની જરૂર પડે છે, તેમ કમેને તેડવા પૌગલિક તે તે ક્રિયાની અનિવાર્યતા છે. શું ભણવાની તે તે શારીરિક ક્રિયા વિના જ્ઞાન કમટે? ભેજનની ક્રિયા વિના તૃપ્તિ થાય? ન જ થાય, તેવી જ રીતે જડ કર્મોના નાશ માટે બાહ્યકિયા ઉપાદેય છે. હા, એટલું જરૂરી છે, કે જે ક્રિયાથી પાપકર્મોને બંધ થાય
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૩
તે ક્રિયા હિતકર નથી, પણ ક્રિયા તા પુદ્ગલના ધર્મ છે, તેનાથી તેા પુણ્યમંધ થાય, કાં તૂટે નહિ” વગેરે માનવુ તે ખરાખર નથી. જીભ પુણ્યને મધ એ તે પાપ નાશનું પ્રળ સાધન છે. પાપ એ લાકડાં છે અને તેને ખાળવા માટે પુણ્ય એ અગ્નિ છે. પાપભાવ છે ત્યાં સુધી પુણ્યની કરણી ઉપાદેય છે. વ્યવહાર દશામાં શુભક્રિયા અત્યંત ઉપાદેય છે. પેટના મળના નાશ દીવેલથી થાય, ઘી પીવાથી ન થાય. જેમ દીવેલ મળશુદ્ધિ કરીને સ્વયં નીકળી જાય છે, તેમ શુભપુણ્ય ક, પાપનેા નાશ કરી સ્વયં છૂટી જાય છે. જ્યાં સુધી જડના સંબંધ અને મમતા છે, ત્યાં સુધી તેના પ્રતિકાર સ્વરૂપ શુભધ્યિા વિના ચાલે જ નહિ. જેમ જેમ જડના સંબ ંધ ટે તેમ તેમ મમતા ઘટે, અને મમતા જેમ જેમ મટે તેમ તેમક્રિયાનું સ્વરૂપ પણ બદલાય, સ`થા જડના સંબંધ છૂટવા પછી ક્રિયાની જરૂર નથી. પણ જડમાં બંધાયેલેા-મમતાવાન શુભ ક્રિયા વિના કેમ છૂટી શકે ?
સમ્યક્ ક્રિયાની ઉપાદેયતા સિદ્ધ કરતાં કહે છે કે.
गुणवद्बहुमानादे-नित्यस्मृत्या च सत्क्रिया । जात न पातयेद्भाव - मजातं जनयेदपि ॥५॥
અર્થ : ગુણવંતાના બહુમાન વગેરેથી અને ગ્રહણ કરેલા નિયમેાને હંમેશાં સંભારવા વડે શુક્રિયા પ્રગટેલા ભાવની રક્ષા કરે છે, અને નહિ પ્રગટેલા પણ ભાષને પ્રગટ
કરે છે.
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવાર્થ : જ્યાં સુધી આત્મા સંપૂર્ણ શુદ્ધ થાય નહિ ત્યાં સુધી આત્માની શુદ્ધિ કરે તેવી જ્ઞાનપૂર્વકની શાસ્ત્રાનુસારે કરાતી શુભક્રિયા ગુણનું બહુમાન અને સ્વીકારેલા વ્રતાદિના સતત સ્મરણ વગેરે દ્વારા આત્મામાં પ્રગટેલી શુદ્ધિની રક્ષા કરે છે, અને ઉત્તરોત્તર વિશેષ શુદ્ધિને પ્રગટ કરે છે. આત્મશુદ્ધિ ક્રિયાને વિશિષ્ટ બનાવે છે અને વિશિષ્ટ ક્રિયા આત્માને સવિશેષ શુદ્ધ કરે છે.
જેમ ઉચિત ન્યાયપૂર્વકના વ્યાપારથી ધન-ઉત્સાહ વધે છે, અને એ વધેલા ધન અને ઉત્સાહથી વ્યાપાર વધે છે. ધનના રાગીને વ્યાપાર ધનની સાથે જેમ ઉત્સાહની પણ વૃદ્ધિ કરે છે, તેમ મુક્તિના રાગીની ક્રિયા પુણ્યની સાથે પરિણામને (અધ્યવસાયરથાનકેને) પણ વધારે (શુદ્ધ કરે) છે, અને એ વધેલા પરિણામ ક્રિયાનું બળ વધારે છે. એ રીતે પરસ્પર વૃદ્ધિ થતાં આમા જ્યારે પૂર્ણ શુદ્ધ થાય છે, ત્યારે બાહ્ય ક્રિયા પૂર્ણ થાય છે, અને સ્વરૂપરમાણુતારૂપ ક્રિયા ચાલુ રહે છે. આ સ્વરૂપરમાણુતારૂપ ક્રિયા તે સિદ્ધોમાં પણ સતત હોય છે.
શ્રાપશમિકભાવપૂર્વકની ક્રિયાની ઉપકારકતા જણાવે
છે–
क्षायोपशमिके भावे, या क्रिया क्रियते तया । पतितस्यापि तद्भावप्रवृद्धिर्जायते पुनः ॥६॥
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૫
અર્થ : ક્ષાપશમિક ભાવમાં વર્તતા આત્મા વડે જે ક્રિયા કરાય તે ક્રિયા વડે, ક્રિયાથી પડી ગયેલાને પણ ફરીથી તેના ભાવની વૃદ્ધિ થાય છે.
ભાવાર્થ : ક્ષાપશમિક ભાવ એટલે મને આંશિક ક્ષય-ઉપશમ થતાં જીવનમાં પ્રગટેલી આંશિક શુદ્ધિ. આ શુદ્ધિના બળે જે ક્રિયા કરવામાં આવે છે, તેનાથી મંદ પડેલા ભાવની પણ તે ક્રિયાના પ્રભાવે પુનઃ વૃદ્ધિ થાય છે. અહીં રેગીની ચિકિત્સાનું સ્વરૂપ ધ્યાનમાં લેવા જેવું છે. જેમ વરવાળા રોગીને વધતા જવરમાં ઔષધ ગુણ કરતું નથી, પણ સમયને પરિપાક થતાં તેને વેગ મંદ પડે છે, ત્યારે વિધિપૂર્વક લીધેલું ગ્ય ઔષધ ક્રમશઃ જવરને નાશ કરે છે. તેમ જીવને પણ કને રોગ અનાદિ કાળથી લાગુ પડે છે, મુક્તિ થવામાં અમુક સમય બાકી રહે ત્યારે જીવને તે કર્મરોગ કાળ બળે મંદ પડે છે, અને ત્યારે ચૈતન્યને આંશિક વિકાસ થાય છે. આ અવસ્થાને જૈનદર્શનની પરિભાષામાં ચરમાવર્ત કાળ કહેવાય છે. આ આંશિક વિકાસ પછી તેમાં વૃદ્ધિ કરે તેવી શાસ્ત્રાનુસારી છે તે અવસ્થાને અનુરૂપ ચગ્ય યિારૂપ ઓષધ લેવાથી ક્રમશઃ કર્મગ ઘટતું જાય છે. અને ક્ષપશમ ભાવથી પડી ગયેલા જીવને ફરીથી પણ તે ભાવ ઉત્પન્ન થાય છે, અને તેને સત-ચિત્—આનંદરૂપ સ્વભાવની (આરોગ્યની વૃદ્ધિ થતી રહે છે. એ ક્રિયા અને ભાવની પરસ્પર શુદ્ધિથી સંપૂર્ણ આરોગ્ય પ્રગટે છે. ' છદ્મસ્થને ક્રમશઃ ગુણવૃદ્ધિ માટે ક્રિયા અનિવાર્ય છે તે કહે છે –
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
गुणवृध्यै ततः कुर्यात्, क्रियामस्खलनाय वा । एकं तु संयमस्थानं, जिनानामवतिष्टते ॥७॥
અર્થ : તેથી ગુણની વૃદ્ધિ માટે અથવા પ્રગટેલા ગુણથી ન પડી જવાય તે માટે ક્રિયાને કરવી જોઈએ. એક સંચમસ્થાન તે રાગ-દ્વેષથી મુક્ત એવા વીતરાગને સ્થિર રહે છે.
ભાવાર્થ : જ્યાં સુધી સંપૂર્ણ ગુણો પ્રગટે નહિ, ત્યાં સુધી ક્રિયા અનિવાર્ય છે. કારણ કે ક્રિયા નહિ કરવાથી પ્રગટેલા પણ આંશિક ગુણે પુનઃ અવરાઈ જાય છે. ક્રિયાના પ્રભાવે પ્રગટેલા ગુણેની રક્ષા અને તેમાં વૃદ્ધિ પણ થાય છે. પૂર્ણ આરોગ્ય પ્રગટયા પહેલાં ઓષધને છોડી દેવાથી પ્રગટેલું આરોગ્ય નાશ પામે છે, તેથી જેમ પૂર્ણ આરોગ્ય પ્રગટતાં સુધી ઔષધ જરૂરી છે તેમ ગુણેને સંપૂર્ણ પ્રાદુભવ ન થાય ત્યાં સુધી તે તે અવસ્થાને અનુરૂપ તે તે ક્રિયા અનિવાર્ય છે. એક સંયમસ્થાન (એટલે સંપૂર્ણ ઉત્કૃષ્ટ શુદ્ધિ) તે જેઓને મેહ નાશ થયેલ હોય તે નિર્મોહી (સર્વજ્ઞ) આત્માઓને સ્થિર હોય છે. તે પૂર્વે તે ગુણે અસંપૂર્ણ પ્રગટહ્યા હોય છે, તેને પૂર્ણ કરવા ક્રિયા અનિવાર્ય છે. કઈ પણ કાર્ય અધૂરું છોડી દેવાથી થયું હોય તે પણ નાશ પામે છે, અને ચાલુ રાખવાથી પૂર્ણ થાય છે. આ અષ્ટકના છઠ્ઠા કલેકમાં ધર્મક્રિયા ક્યારે કરવી તે કહ્યું છે. અને આ સાતમા શ્લોકમાં તે ક્યાં સુધી કરવી તે જણાવ્યું છે.
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
હવે જિનાજ્ઞા પાલનથી અસંગક્રિયાની પ્રાપ્તિ થાય છે તે કહે છે –
वचाऽनुष्ठानतोऽसङ्गा, क्रिया सङ्गतिमङ्गति । . सेयं ज्ञानक्रियाऽभेदभूमिरानन्दपिच्छला ॥८॥
અર્થ : વચનાનુષ્ઠાનથી (પરિણામે જે) અસંગ અનુઠાનની પ્રાપ્તિ થાય છે, તે આ આનંદ ઝરતી જ્ઞાન અને ક્રિયાની અભેદભૂમિરૂપ એક્તા છે.
ભાવાર્થ : શાસ્ત્રોમાં અનુષ્ઠાનના પ્રીતિ, ભક્તિ, વચન અને અસંગ, એમ ચાર પ્રકારે કહ્યા છે, તે ઉત્તરોત્તર ગુણના પ્રકરૂપ છે, તેનું વર્ણન પાછળ ર૭માં અષ્ટકમાં કરવાનું છે, તે પણ અહીં સામાન્યથી સમજવું કે જેમ પુત્રને પ્રથમ અન્ન અવસ્થામાં માતા પ્રત્યે (ને) પ્રીતિ હેય છે, પછી તેના ઉપકારનું જ્ઞાન થતાં ભક્તિ (પૂજ્યભાવ) પ્રગટે છે. કૃતજ્ઞતાને એથી પણ અધિક વિકાસ થતાં તેની આજ્ઞાને પૂર્ણ પાળે છે, અને એ અભ્યાસથી છેવટે સજજન મનુષ્ય માતાની આજ્ઞા વિના, સ્વભાવથી જ તેની સેવા કરે છે, તેમ અહીં પણ પ્રાથમિક કક્ષામાં જીવને ધર્મ, ધર્મસાધને અને ધર્મોપદેશક વગેરે પ્રતિ પ્રીતિ પ્રગટે છે, પછી તેના ઉપકારે સમજાય છે. ત્યારે કૃતજ્ઞતા-ભક્તિ-પૂજ્યભાવ પ્રગટે છે અને કૃતજ્ઞતાની અધિક વૃદ્ધિ-શુદ્ધિ થતાં જિનેશ્વરદેવેની આજ્ઞા તેને અનુલ્લંઘનીય બની જાય છે, ત્યારે જિનાજ્ઞાના બળે તેની સર્વ પ્રવૃત્તિ જિનવચનાનુસારિણી બને છે. તેને વચના
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
ce
ઉત્પન્ન થયા
નુષ્ઠાન કહેલું છે, પછી દંડના મળે ભ્રમી પછી જેમ કુલાલચક્ર દંડ વિના સ્વય. ભમે છે તેમ જિનવચનના પણ આલેખન વિના જ જીવની સર્વ પ્રવૃત્તિ સ્વા ભાવિક અને છે, તેને અસંગ અનુષ્ઠાન કહ્યુ' છે. અહીં વચન અનુષ્ઠાન ક્રમશઃ સિદ્ધ થતાં જ્યારે અસંગાનુષ્ઠાન અને છે, ત્યારે બંનેના ભેદ મટી જાય છે અને તે બન્ને એકરૂપ બની જાય છે. આ એકતામાં વચનાનુષ્ઠાનરૂપે શુદ્ધ જ્ઞાનાપયાગ અને અસંગાનુષ્ઠાન રૂપે શુદ્ધ વીચેૉલ્લાસ અને એકરૂપ બને છે, માટે તે અવસ્થા સ્વરૂપાનંદના અમૃતને અરતી જ્ઞાન–ક્રિયા ઊભયનયની એકતારૂપ છે. જ્યાં સુધી પૂણ્ તા પ્રાપ્ત થતી નથી ત્યાં સુધી જ્ઞાન–ક્રિયા અને પરસ્પર સાપેક્ષ અની અન્યાન્ય વૃદ્ધિ કરે છે, અને જ્ઞાન પૂર્ણ થતાં ક્રિયા પૂર્ણ થાય છે, ત્યારે કાય કારણુભાવ મટી અન્ને એકીભાવને
પામે છે.
એ રીતે જ્ઞાન અને ક્રિયાની પૂણ તા થતાં જે તૃપ્તિના સ્વાભાવિક આનંદ પ્રગટે છે, તેનુ વર્ણન હવે પછીના તૃપ્તિ અષ્ટકમાં જણાવે છે—
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦. તૃપ્તિ અષ્ટક पीत्वा ज्ञानामृत भुक्त्वा, क्रियासुरलताफलम् । साम्यताम्बूलमास्वाद्य, तृप्तिं याति परां मुनिः ॥१॥
અર્થ : મુનિ ક્રિયારૂપ કલ્પવેલીનું ફળ ખાઈને, જ્ઞાનરૂ૫ અમૃતનું પાન કરીને અને સમતારૂપી તાંબૂલ આરોગીને અત્યન્ત તૃપ્તિને પામે છે.
ભાવાર્થ: શરીર-જીવન માટે આહાર-પાણી અને તેની ઉપર લેકમાં તાંબૂલ જરૂરી મનાય છે. તેમ અરૂપી આત્માને પણ તે તે આહાર–પાણી વગેરે જરૂરી છે. શરીરની પુષ્ટિથી આત્મા પુષ્ટ થતું નથી, આત્માની તૃપ્તિ માટે તે તેને અનુકૂળ ભજન જોઈએ. સત્ ક્રિયા આત્માનું ભજન છે, જ્ઞાન એ અમૃતજળ છે અને એ બને પચાવનાર સમતા એ તાંબૂલ છે. તત્વથી જ્ઞાનનું ફળ ક્રિયા અને ક્રિયાનું ફળ સમતા છે. મુનિએ પાંચ પ્રકારના સ્વાધ્યાયમાં લીન રહી, સમિતિ-ગુપ્તિ આદિ સત્ ક્રિયાનું સેવન કરી સમતાને એ અવર્ણનીય આનંદ અનુભવે છે, કે જેની સામે વિશ્વના સર્વ બાહ્ય પદાર્થોને આનંદ તુચ્છ છે. - આ જીવે બાહ્ય વિવિધ ભેજને કરીને અને વિવિધ પીણુનું પાન કરીને રાગ-દ્વેષના લેગ બની અશાન્તિની એવી આગ સળગાવી છે, કે જે અનંતાનંત જન્મ થવા
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૦
છતાં હજુ શાન્ત થતી નથી. એને શાન્ત કરવાના અને શાશ્વત તૃપ્તિ પ્રાપ્ત કરવાના આ શ્રેષ્ઠ આધ્યાત્મિક ઉપાય કરીને આજ પૂર્વે અનંતા જીવા તૃપ્ત થયા છે. તૃપ્તિના એ જ સાચા માર્ગ છે.
સમ્યગ્ જ્ઞાનીને પોતાના ગુણાથી જ સદા તૃપ્તિ થાય છે. તેથી બાહ્ય વિષયાનુ તેને પ્રયેાજન નથી એ વાત કહે છે—
स्वगुणैरेव तृप्तिवेदाकालमविनश्वरी । ज्ञानिनो विषयैः किं तैयैर्भवेत् प्तिरित्वरी ||२||
અથ : જો જ્ઞાની પુરુષાને પેાતાના ગુણેાથી જ કદી નાશ ન પામે તેવી (શાશ્વતી) અખંડ તૃપ્તિ (હાય) છે, તે તેઓને તે વિષયાનુ શું પ્રયેાજન છે, કે જેનાથી અલ્પકાલીન તૃપ્તિ થાય.
ભાવાથ : વિષયેાથી અલ્પકાળ માટે તૃપ્તિના અનુભવ થાય છે, તે પણ ભ્રમણા છે, તત્ત્વથી તેા વિષયે જેમ જેમ ભાગવવામાં આવે તેમ તેમ અતૃપ્તિની આગળ વધે છે. પ્રત્યેક જીવે અનતા કાળથી અનંતા જન્મા કર્યાં, તેમાં સમુદ્રોથી પણ અધિક જળપાન કર્યાં. તથા પતાના ઢગ જેટલા આહારને આપ્યા, પણ હજુ તૃપ્તિ થઈ નથી. એ સવને અનુભવ સિદ્ધ છે, તેા પણ મેહમૂદ્ર જીવે એ જ આહાર પાણીની તીવ્ર ઈચ્છા કરે છે, અને એમાં રાગ-દ્વેષ કરીને કાં આંધી સંસારના કારમાં દુઃખાને અનુભવે છે.
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાનીઓ જ્ઞાનથી આ હકિકતને જાણે છે, તેથી તુચ્છમિથ્યા તૂ તને કરનારા વિષયેને તજીને તેઓ જ્ઞાન, ક્રિયા અને સમતારૂ૫ પાન-ભોજન અને તાંબૂલ આરોગે છે, અને તેના પ્રભાવે શાશ્વતી તૃપ્તિને પામે છે. સાચા ગીને જ્ઞાનક્રિયાને આનંદ ઉત્તરોત્તર વધે છે, અને વિષયેની ઇચ્છા મરતી જાય છે. જેના પરિણામે તે શાશ્વતી તૃપ્તિને શાશ્વત આનંદ અનુભવે છે. અહીં જ્ઞાનને જળ, ક્રિયાને ભોજન અને સમતાને તાબૂલ કર્યું છે, તે આધ્યાત્મિક વિજ્ઞાનથી સિદ્ધ છે. ' ઉપશમભાવના અનુભવથી ઇન્દ્રિયોને અગેચર એવી જે તૃપ્તિ થાય છે, તે વરસના ભોજનથી પણ શક્ય નથી, તે કહે છે –
या शान्तैकरसास्वादाद्, भवेत्तृप्तिरतीन्द्रिया । सा न जिव्हेंद्रियद्वारा, षड्रसास्वादनादपि ॥३॥
અથ : શાન્ત રસરૂપ અદ્વિતીય રસના અનુભવથી ઈન્દ્રિયેને અગોચર (અગમ્ય) એવી જે આત્મ-તૃપ્તિ થાય છે, તે જિહ્વા દ્વારા ષસેના આસ્વાદનથી પણ થતી નથી. | ભાવાર્થ : અનુપમ શાન્તરસના અનુભવથી કેવળ અનુભવગમ્ય ઈન્દ્રિયેથી ન સમજાય તેવી જે પરમાનંદરૂપ તૃપ્તિ થાય છે, તે જિહૂવા ઈન્દ્રિયથી કરેલાં ફૂરસ ભેજનથી પણ થતી નથી.
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
હી
અહીં એ સૂચન છે કે જીવને પ્રગટાવ્યા શાન્તરસ વિના આ વિશ્વમાં કદાપિ કયાંય પણ શાન્તિ મળે તેમ નથી, ભલે તે આકાશ-પાતાળ એક કરવા જેટલા ઉદ્યમ કરે, પણ વસ્તુ જ્યાં નથી ત્યાંથી તે કેમ મળે ? ચૈતન્યસ્વરૂપ આત્માને પુગલાના ભાગથી તૃપ્તિ થાય, એ કદી શક નથી. એ માટે તે એણે માર્ગ બદલવા જ પડશે. શાન્તરસ કે જે ચૈતન્યસ્વરૂપ છે, તેને પ્રગટ કરી તેનુ આસ્વા દન કરવું પડશે. તત્ત્વથી શાસ્ત્રોમાં જે કાઈ સમ્યક્ ક્રિયાએ કરવાનું વિધાન છે, તે શાન્તરસને પ્રગટાવવા માટે છે.
આ શાન્તરસનું વર્ણન કરતાં જણાવ્યુ છે, કે જ્યાં પૌદ્ગલિક દુઃખ નહિ-પૌદ્ગલિક સુખની ઇચ્છા નહિ, પુદ્દગલની ચિંતા નહિ, જયાં રાગ નહિ, દ્વેષ નહિ અને જ્યાં કોઈ ઈચ્છા જ નહિ, તે શાન્તરસને સર્વ રસેમાં તે રાજા હાવાથી રસાધિરાજ કહ્યો છે.
તેની પ્રાપ્તિ માટેના ઉપાયે તરીકે ગુરુકુળવાસ, અધ્યાત્મ વિષયક શાસ્ત્રોનુ શ્રવણ-વાચન-ચિંતન-મનન તથા અનિત્યાદિ અને મૈગ્યાદ્રિ ભાવનાઓનુ’ વાર વાર મનન, અપરાધી પ્રત્યે પણ પરોપકાર વૃત્તિ અને અહિંસા, સત્ય, અસ્તેય, બ્રહ્મચર્ય, અપરિગ્રહ વગેરે તેાની સાથે વિવિધ નિયમેાનુ પાલન વગેરેનુ' સેવન કરવું જોઇએ.
-
સાચી અને મિથ્યા અને તૃપ્તિનું સ્વરૂપ જણાવે છે— संसारे स्वभवन् मिथ्या, तृप्ति स्यादाभिमानिकी । तथ्या तु भ्रान्तिन्यस्य, साऽऽत्मवीर्यविपाककृत् ॥३॥
''
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્થ : સંસારમાં સુખેથી (માની લીધેલી) અભિમાનરૂપ તૃપ્તિ સ્વપ્નની તૃપ્તિ જેવી મિથ્યા છે. સાચી તૃપ્તિ તે અબ્રાન્તને (સમ્યગૂ જ્ઞાનીને) હોય છે. (અને) તે જ આત્માની શકિતને (ગુણેને) પકાવનારી (પુષ્ટ કરનારી) છે. | ભાવાર્થ : સ્વપ્નમાં મેં મિષ્ટાન્નનું ભજન કર્યું એવું દેખે, તેથી કંઈ ભૂખ ભાગે નહિ, તૃપ્તિ થાય નહિ, તેમ વિષામાં માની લીધેલાં મિઠા સુખથી આત્માને તૃપ્તિ થાય નહિ, દેહાધ્યાસના કારણે વિષયેથી થતી ક્ષણિક ઈન્દ્રિચેની તૃપ્તિને પિતાની તૃપ્તિ માનીને જીવ ઠગાય છે. વસ્તુતઃ વિષયથી દેહની તૃપ્તિ કે પુષ્ટિ થતી નથી, ઉત્તરોત્તર તૃણ વધે છે, પણ બ્રમણથી (દેહમાં આત્મપણાની મિથ્યા બુદ્ધિથી) જીવ ઠગાય છે. સાચી તૃપ્તિ તે દેહ અને આત્માની ભિન્નતા જેનાથી સમજાય તેવા જ્ઞાનથી યુક્ત સમ્યગ જ્ઞાનીને થાય છે, તેની વિષયેની ઇચ્છા જ મરવા લાગે. છે, અને આત્મગુણોને-આત્માના સામર્થ્યને વિકાસ (વૃદ્ધિ) થાય છે. તત્વથી આત્મગુણોને વિકાસ વિષયના વિરાગથી થાય છે, અને તે વિકાસ જ સાચી તૃપ્તિ છે.
પગલેથી આત્મા કદાપિ પુષ્ટ ન થાય તે જણાવે છે – पुद्गलेः पुद्गलास्तृप्ति, यान्त्यात्मा पुनरात्मना । परतृप्तिसमारोपो, ज्ञानिनस्तन युज्यते ॥५॥
અથ : પુદગલેથી પુદ્ગલે તૃપ્તિ (ઉપચય)ને પામે (વધે-પુષ્ટ થાય) અને આત્માથી (ચૈતન્યાદિ ગુણેથી) આત્મા.
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
તૃપ્તિને પામે, છતાં પુલની તૃપ્તિને (પુષ્ટિને) આત્માની તૃપ્તિ માનવારૂપ મિથ્યા ઉપચાર કરે તે જ્ઞાનીને ઘટિત નથી.
ભાવાથ : આત્મા અને પુદ્ગલ બન્ને દ્ર પરસ્પર ભિન્ન સ્વભાવવાળા છે, તેથી પુદ્દગલને સગથી પુગલે જ પુષ્ટ થાય અને આત્મગુણોની વૃદ્ધિથી (પ્રગટીકરણથી) આત્મા પુષ્ટ થાય એ સ્વભાવસિદ્ધ છે, છતાં અન્યની તૃપ્તિથી પિતાની તૃપ્તિ થાય છે એમ માનવું તે સાચાજ્ઞાનીને માટે એગ્ય નથી. અર્થાત્ પુદ્ગલની તૃપ્તિથી આત્મવિકાસ માનવે તે અજ્ઞાન છે.
પૂવે પૂર્ણતાષ્ટકમાં જણાવ્યું છે તેમ બાહ્યપદાર્થોથી આત્મા પૂર્ણ બનવાને બદલે અપૂર્ણ (અતૃપ્ત) બને છે, અને બાહ્ય જડ પદાર્થોને જેમ જેમ છેડે છે, તેમ તે પિતાના ગુણોથી પૂર્ણ થાય છે.
શું શરીરમાં સોજાની જાડાઈ થવાથી શક્તિ વધી છે એમ કહી શકાય ? કદાપિ નહિ, શક્તિ ઘટવાથી સોજા પ્રગટે છે. માટે તે શક્તિ પ્રગટાવવા સોજા ઉતારવાનો પ્રયત્ન કરે પડે છે, અને જેમ જેમ સજા ઊતરે છે, તેમ તેમ આરોગ્ય (શરીરશક્તિ) વધે છે. એ રીતે આત્માની સાચી પુષ્ટિ (ગુણ વૃદ્ધિ) માટે પણ પુદ્ગલેના ભાગને છોકવા પડે છે. એ કારણે જ અનંત ઉપકારી પરમાત્માએ પુદગલેને ત્યાગ અને વૈરાગ્ય કરવા ઉપદેર્યું છે, અને એ રીતે ત્યાગ-વૈરાગ્ય દ્વારા અનંત આત્માઓ આજ પૂર્વે સાચી શાશ્વતી તૃપ્તિને પામીને તેના શુદ્ધ આનંદને જોગવી રહ્યા છે.
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
સામાન્ય મનુષ્ય તે આ આત્મતૃપ્તિને પણ સમજી શકતા નથી. તે તેના આનંદને તે શી રીતે અનુભવે ? એ વાત જણાવે છે –
मधुराज्यमहाशाकाऽग्राह्ये बाह्ये च गोरसात् । परब्रह्मणि तृप्तिां , जनास्तां जानतेऽपि न ॥६॥
અર્થ: (મધુરાજ્ય=) સુંદર (સુખપ્રદ) રાજ્યની મોટી આશાવાળાથી પણ મેળવી ન શકાય. અને ગેરસાત્ર) વાણના રસથી (પ્રગથી) પણ બ્રાહ્ય (એટલે વર્ણવી પણ ન શકાય.) તેવા (પરબ્રહ્મણિક) પરમાત્મ તત્તવમાં જે (સ્વભાવરમણુતારૂ૫) તૃપ્તિ છે, તેને સામાન્ય મનુષ્ય તે જાણતા પણ નથી.
અથવા બીજો અર્થ–(મધુર આજ્ય5) સુંદર થી અને વિવિધ શાકથી પ્રાપ્ત ન થઈ શકે એવી, ( સા ) દૂધ, દહીં આદિથી પણ (બાહ્ય=) પર-ભિન્ન, (અર્થાત્ સુંદર ઘી, વિવિધ શાક અને દૂધ, દહીં વગેરેથી પણ પર મુક્ત) એવા પરમાત્મતત્વમાં જે (વગુણેના આનંદની) તૃપ્તિ હોય છે, તેને સામાન્ય છે જાણતા પણ નથી તે તેના સ્વાદને તે તે કેવી રીતે અનુભવી શકે ?
ભાવાર્થ : કેવળ બાહ્ય પુદગલેના ભોગોમાં તૃપ્તિને આનંદ માનનારા મિથ્યાશાની આત્માના શુદ્ધસ્વરૂપાનંદને જાણ પણ શકતા નથી. તે તેને અનુભવ
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
તે કરે જ કેમ ? જેણે આત્માનું સ્વરૂપ, તેનું સ્વભાવસિદ્ધ સુખ વગેરે જાણ્યું પણ નથી તેવા સામાન્ય માનવે આત્માની સ્વભાવરમણુતારૂપ તૃપ્તિને અનુભવ કઈ રીતે ન કરી શકે.
- અજ્ઞાનીને પુદ્ગલ ભેગથી ઝેર તુલ્ય વિષયેની ઈચ્છા વધે છે અને જ્ઞાનીને આત્મધ્યાનથી અમૃતના ઓડકાર પ્રગટે છે, તે વાત જણાવે છે –
विषयोर्मिविषोद्गारः, स्यादतृप्तस्य पुद्गलैः । ज्ञानतृप्तस्य तु ध्यानसुधोद्गारपरम्परा ॥७॥
અર્થ: પુદ્ગલ વડે તૃપિત માનનાર એવા મોહમૂહ આત્માને પુદ્ગલેથી (વિષયભેગથી) વિષયના વિકલ્પ રૂપ વિષના ઓડકાર પ્રગટે છે, અને જ્ઞાનતૃપ્ત (જ્ઞાની આત્મ સ્વરૂપમાં રમનાર)ને તે ધ્યાન (આત્મધ્યાન) રૂપ અમૃતના ઓડકારની પરંપરા ચાલે છે.
ભાવાર્થ : વિષયોથી તૃપ્તિ મેળવનાર અતૃપ્તને જેમ જેમ વિષયે ભગવે તેમ તેમ વિષેની ઈચ્છારૂપ ઝેરના ઓડકાર આવે છે, અર્થાત્ વધતી જતી વિષયેની ઈચ્છારૂપ ઝેરના ઓડકાર આવે છે અને એ ઝેરથી આત્માનું મૃત્યુ થાય છે. અર્થાત્ આત્માના ભાવપ્રાણ રૂપ જ્ઞાનાદિ ગુણે નાશ પામે છે, અવરાઈ જાય છે. અને આત્મજ્ઞાનથી જે મહાત્મા પુરુષ તૃપ્તિને અનુભવે છે, તેને તે શુદ્ધ
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધ્યાનરૂપ અમૃતના એડકારની પરંપરા ચાલે છે, તેને અમૃત તુલ્ય આત્મધ્યાન દ્વારા જ્ઞાનાદિ ભાવપ્રાણે પ્રગટ થાય છે. પૂર્ણ શાશ્વત જીવનને તે પ્રાપ્ત કરે છે. તાત્પર્ય કે અજ્ઞાનીને વિષયના ભેગથી વિષયેની ઈચ્છા વધતી જાય છે અને આત્માના જ્ઞાનાદિ ભાવપ્રાણે અવરાઈ જાય છે અને જ્ઞાનીને એટલે કે વિષયે પ્રત્યે વિરાગીને આત્મગુણેને પ્રગટાવનારા ઉત્તમ ભાવ પ્રગટે છે. જેના પ્રભાવે તે તૃપ્નિ અખંડ-શાશ્વત આનંદ અનુભવતે (પરબ્રહ્મ) પરમાત્મા બને છે.
વિષયરાગી ઈન્દ્રાદિ પણ સદા દુઃખી છે અને જ્ઞાની એ સાધુ સદા તૃપ્તિના સુખને અનુભવે છે, એ વાત જણાવે છે
सुखिनो विषयातृप्ता, नेन्द्रोपेन्द्रादयोऽप्यहो । भिक्षुरेकः सुखी लेाके, ज्ञानतृप्तो निरञ्जनः ॥८॥
અથ : અહો ! આશ્ચર્ય છે, કે આ લેકમાં (ભેગવવા છતાં) વિષયેથી તૃપ્તિ નહિ પામતા ઈન્દ્રો અને ચક્રવતીઓ વગેરે કઈ પણ સુખી નથી, માત્ર વિષયોથી વિરક્ત) આત્મજ્ઞાનથી તૃપ્ત એ કર્મમેલથી (અથવા ભાવકર્મરૂપ રાગ-દ્વેષાદિ આંતર શત્રુઓથી) રહિત એ એક ભિક્ષુ-સાધુ જ સુખી છે.
ભાવાર્થ : વિયેની વિશિષ્ટ સામગ્રી પામેલા, જ્ઞા. સા. ૭
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિષયને ભગવનારા, છતાં અતૃપ્ત ઈન્દ્રો અને રાજા મહારાજાઓ વગેરે સર્વે પણ સુખને બદલે માનસિક અસમાધિથી રિબાતા અને કષાયથી પીડાતા હોય છે, માત્ર વિષયથી વિરક્ત રાગ-દ્વેષાદિ અંતરંગ શત્રુઓને વિજેતા એ જ્ઞાનાનંદથી તૃપ્ત એક મુનિ જ વિષય સામગ્રીના અભાવે પણ ઉપશમના આનંદને અનુભવો અલૌકિક સુખને ભેગવે છે.
એ રીતે આત્મસ્વરૂપમાં તૃપ્ત-વિષાથી પર બનેલ આત્મા સંસારમાં વર્તવા છતાં કર્મોથી પાસે નથી, એ જણાવવા હવે નિલેપ અષ્ટક વર્ણવે છે.
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧. નિલેપ અષ્ટક
ससारे निवसन् स्वार्थसज्जः कज्जलवेश्मनि । लिप्यते निखिला लेोका, ज्ञानसिद्धो न लिप्यते ॥१॥
અર્થ કાજળના ઘર જેવા આ સંસારમાં વસતે અને (સંસારમાં જ) સ્વાર્થ સાધવામાં તત્પર (અજ્ઞ) એ સઘળ લેક કર્મથી (રાગ-દ્વેષાદિથી) લેપાય છે, પણ જેને જ્ઞાન સિદ્ધ (આત્મસાત્ ) થયું છે, તે જ્ઞાની પાસે નથી.
ભાવાર્થ : અજ્ઞાનીને સંસારમાં સર્વ પદાર્થો રાગશ્રેષમાં નિમિત્ત બનતા હેવાથી તે આત્માને કાજળની જેમ મલિન કરે છે, તે (અજ્ઞાની) કાજળની કેટડી જેવા આ સંસારમાં વર્તતે સ્વ-પરના વિવેક વિનાને અને સંસારમાંથી (બાહ્ય-પદ્ગલિક ધન-સ્વજનાદિ ભામાંથી) સ્વાર્થ (સુખ) સાધવામાં સજ્જ, અજ્ઞ સર્વલેક (હેય-ઉપાદેયના વિવેકના અભાવે જિનાજ્ઞાની વિરાધના કરત) કર્મથી (રાગદ્વેષાદિથી) લેપાય છે. પણ જેને જડ-ચેતનને સ્વ-પરને વિવેક કરાવના સમ્યગુ જ્ઞાન સિદ્ધ થયું છે. અર્થાત્ મન-વચન-કાયાની સર્વ ક્રિયા સમ્યગૂ જ્ઞાનાનુસારી છે, તે જ્ઞાની (જિનાજ્ઞાની પૂર્ણ આરાધના કરતે, રાગ-દ્વેષાદિને વિજય કરતે નવાં કર્મોથી) લેપતે નથી.
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦
-
તેવા જ્ઞાની કમથી કેમ લેપાતા નથી તે હવે કહે છેनाऽहं पुद्गलभावानां कर्ता कारयिताऽपि च । नानुमन्ताऽपि चेत्यात्मज्ञानवान् लिप्यते कथम् ? ॥२॥
અ` : હું પૌદ્ગલિક ભાવાના કર્તા નથી, કરાવનાર પણ નથી અને અનુમાદન કરનાર પણ નથી. એવે આત્મજ્ઞાની કેવી રીતે લેપાય ? અર્થાત્ કર્માંધ કેમ કરે? ભાવા : હું શુદ્ધ આત્મદ્રવ્ય છું, ચેતન છું, મારું સ્વરૂપ ચૈતન્ય છે, તે હું જડ ક્રિયા કેમ કરી શકું ? માટે મારા શુદ્ધ સ્વરૂપથી હું પૌદ્ગલિક ક્રિયાના કરનાર, કરાવનાર અને અનુમેદનાર પણ નથી, એમ જે પૌલિક ભાવામાં પેાતાનુ કતૃત્વ માનતા નથી, તે આત્મા કમથી લેપાતા નથી.
શુદ્ધ નયથી એક દ્રશ્ય ખીજા દ્રવ્યને કઈ કરી શકતુ નથી, આત્મા સ્વગુણુંાના કર્યાં છે, અને કર્માં પૌદ્ગલિક ભાવેના કર્તા છે. છતાં ‘હું પૌદ્દગલિક ભાવાના કર્યાં છુ” એમ માનવું તે અજ્ઞાન છે, અને તે અજ્ઞાનથી ક`મધ થાય છે. પર ંતુ જે શુદ્ધ તત્ત્વજ્ઞાની છે, તેને કમ`બંધ થતા નથી.
અહી જૈનર્દેશન માન્ય વિવિધ નચેાથી આત્મામાં કતૃત્વ અતૃત્વ કેવી રીતે ઘટે છે તે વિચારીએ, કે જેથી આ વિષયને અને પછીના વિષયને પણ સ્પષ્ટ સમજી શકાય.
શુદ્ધદ્રવ્યને જ વસ્તુ
૧. શુદ્ધદ્રવ્યાર્થિ ક નય કે જે માને છે, તે નયની અપેક્ષાએ આત્મા કાઈ જ ભાવાના કર્યાં નથી,
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૧
પિતાના શુદ્ધભાવને પણ કર્તા નથી. આ નય પદાર્થને કુટસ્થ નિત્ય(સવ–પર કઈ પ્રવૃત્તિરહિત) માને છે, તેથી આ નયની દૃષ્ટિએ દરેક દ્રવ્ય પિતે પિતાનામાં પણું કંઈ પ્રવૃત્તિ કરતાં નથી, અને જે પ્રવૃત્તિ જ ન હોય તે કર્તુત્વ કેમ ઘટે ? માટે તેના મતે દરેક દ્રવ્યે ઉદાસીન છે, કશું જ કતાં નથી. જેમ આકાશ ઉદાસીન હોવાથી કઈ રંગથી લેપાતું નથી, તેમ આત્મદ્રવ્ય પણ ઉદાસીન હેવાથી કઈ કર્મથી લેવાતું નથી. આ નય આત્માને સદેવ શુદ્ધવરૂપવાન માને છે. અર્થાત્ દીપક અને તિ જેમ ભિન્ન નથી, તેમ આત્મા અને તેનું શુદ્ધ સ્વરૂપ ભિન્ન નથી. તેનું શુદ્ધ સ્વરૂપ તે જ પિતે આત્મા છે, તેથી તેને કંઈ કરવાપણું નથી.
અહીં પ્રશ્ન થાય કે આત્મા જ્ઞાની છે તે તે જાણવાની કિયા તે કરે જ છે, પછી તે કર્તા કેમ નહિ? તેનું સમાધાન એ છે કે જે ન હોય તેવું નવું સર્જન કરવાની અપેક્ષાએ આત્માને અક્ત માન્ય છે, હેય તેને જાણવાની દૃષ્ટિએ નહિ. જેમ દીપક તે તે ભાવને પ્રકાશ્યા કરે છે, નવું સર્જન કરતું નથી, એ દષ્ટિએ અકર્તા છે.
એમ છતાં પ્રશ્ન થાય કે આત્માને પરભાવને કર્તા ભલે ન માને! પણ સ્વભાવને કર્તા કેમ નહિ? તેનું સમાધાન એ છે કે જે આત્માને સ્વભાવને કર્તા માનીએ તો સ્વભાવની ઉત્પત્તિ પૂર્વે તે સ્વભાવરહિત જડ હતું એમ માનવું પડે, અને જે જડ હેય તે ગમે તેટલા પ્રયત્ન પણ તે ચેતન બને જ નહિ, એમ અસંગતિ થાય, માટે
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨ શુદ્ધ દ્રવ્યાર્થિક નય આત્માને સ્વભાવને પણ અકર્તા માને છે. “દ્રવ્ય થકી અવિચલિત અખંડિત નિજગુણ આતમરાયારે.” આ દ્રવ્યાર્થિક નયની દૃષ્ટિએ આત્મા શુદ્ધસ્વભાવને કર્તા નથી, પણ માત્ર શુદ્ધ સ્વભાવને ધારક છે.
૨. શુદ્ધ પર્યાયાર્થિક નયઃ શુદ્ધ પર્યાયને સત માનનારા શુદ્ધપર્યાયાર્થિક નયના મતે આત્મા શુદ્ધસ્વભાવને કર્તા છે. આ નય માને છે કે દરેક પદાર્થ પોતાના ભાવેને (ગુણ-પર્યાનો ) જ કર્તા છે. પરદ્રવ્યના ભાવને કર્તા નથી. કારણ કે જે એક દ્રવ્ય બીજા–પર દ્રવ્યના ભાવને કર્તા બને તે તે પરદ્રવ્યરૂપ બની જાય, અને તેને પોતાને નાશ થઈ જાય, એમ આત્માને પુદગલભાને કર્તા માનવાથી નાશ સ્વીકાર પડે, માટે આત્મા પરભાવેને નહિ પણ પિતાના જ શુદ્ધ ભાવેને કર્તા છે. આ નય શુદ્ધ પર્યાયાર્થિક હેવાથી તે શુદ્ધપયાને આશ્રયીને વિચારે છે, અને પર્યાયે તે પ્રતિક્ષણ ઉત્પત્તિ અને નાશધર્મવાળા છે, તેથી એના મતે આત્મા પ્રતિક્ષણ પિતાના શુદ્ધભાને કર્તા છે. આ લેકમાં આત્માને પુદ્ગલભાને અકર્તા આ દૃષ્ટિએ કહ્યો છે.
૩. સૂત્રનયથી : આત્મા રાગાદિક વિભાવનો પણ કર્તા છે. આ નયનું એ મન્તવ્ય છે, કે આત્મા સ્વયં જ્યારે જે જે ભાવે પરિણમે છે, ત્યારે તે તે ભાવેને તે કર્તા બને છે, અન્યથા તેને કર્મ બંધ ન થાય. એ રીતે આ નય નિજમાં પરભાવનું કર્તવ્ય માને છે. પણ પરમાં પોતાનું કરવા મા નતે નથી.
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૩
અહી' એ પ્રશ્ન થાય કે જો આત્મા નિજમાં પરભાવનો કર્યાં છે, તે તે નિજમાં પરદ્રવ્યના કર્તા કેમ નહિ? તેનું સમાધાન એ છે કે તે નિજમાં સ્વ-પર ઉભયદ્રવ્યની ક્રિયા કરે તે એક દ્રવ્યમાં ઉભય દ્રબ્યાની ક્રિયાના પ્રસંગ આવે, અને શ્રી જિનમતમાં એક દ્રવ્યમાં એ દ્રબ્યાની ક્રિયા માન્ય નથી, તેથી જિનાજ્ઞાા વિરોધ થાય. પુનઃ પ્રશ્ન થાય કે જો એક દ્રવ્યમાં સ્વ-પર બે ક્રિયા સંમત નથી, તે આત્મામાં કમના મધ કેમ ઘટે ? તેનું સમાધાન એ છે, કે સ ંસારી આત્મા પેાતાના રાગાદિ અશુદ્ધ ભાવેને કરે છે, ત્યારે તે અશુદ્ધ ભાવાનુ આલમન પામીને કામ ણુવ ણુાનાં પુદ્દગલા સ્વયં તે તે જ્ઞાનાવરણાદિ ક્રમ રૂપે પરિણમે છે. જેમ લાહસુખક પાતે કાંઇ કરતું નથી, તે પણ તેની પાસે રહેલુ લાખંડ સ્વયં આકર્ષાઈને લેહચુ'ખકને ચાંટે છે, તેલની ચીકાશવાળા શરીરે ઊડતી રેતીના રજકણે સ્વયં ચાંટે છે, તેમ પાતામાં રાગાદિ વિભાવને કરવાથી જીવને ક રૂપી રજ સ્વયં ચાંટે છે. આમ ઋજુસૂત્રનયના મતે આત્મા સ્વમાં અશુદ્ધભાવાના કર્યાં છે, પણ કખ ધ આદિ પૌલૈંગલિક ક્રિયાના કર્તા નથી.
પુનઃ એ પ્રશ્ન થાય કે જો કમ પુદ્ગલા સ્વયં આત્માને ચાંટે છે, તે જીવને કર્માં ના કર્યાં કેમ કહેવાય ? તેનું સમાધાન એ છે કે વાદળ જળને વરસાવે છે, છતાં તે ધાન્યને વરસાવે છે, એમ કહેવાય છે. તેમાં કારણ એ છે કે તેણે વરસાવેલા જળથી ધાન્ય પાકે છે. એ રીતે આત્મા રાગાદિ
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪ વિભાવને કરે છે, તેના કારણે કમેં તેને સ્વયં ચૂંટે છે, તેથી કારણમાં કાર્યને ઉપચાર કરીને આત્માને કર્મને કર્તા કહેવાય છે. તત્ત્વથી તે તે કર્મને કર્તા નથી, પણ રાગાદિ વિભાવને કર્તા છે.
૪. નૈગમ અને વ્યવહાર : આ બે નયે ઉપચારને પણ માનતા હોવાથી તેઓની દષ્ટિએ આત્મા કર્મને પણ કર્યા છે. આ માને છે કે આત્મા જે રાગાદિભાવોને કરે છે, તેનું સુખ–દુઃખાદિ ફળ કાળાન્તરે આવતું હોવાથી રાગાદિ અને સુખદુઃખાદિને કાર્યકારણ ભાવને સાંધનાર વચ્ચે કેઈ નિમિત્ત માનવું જોઈએ, તે નિમિત્ત કર્મ છે. અર્થાત્ આત્મા રાગાદિ ભાવને કરે છે, તેનાથી કર્મ બાંધે છે, અને તે કર્મ કાળાન્તરે સુખદુઃખાદિ ફળને આપે છે. બીજી યુક્તિ એ પણ છે કે આત્મામાં રાગાદિ ભાવે અને કર્મ પુદ્ગલ ક્ષીર નીરની જેમ એવાં એકમેક બની રહે છે, કે જેથી આ રાગાદિ ભાવે અને આ કર્મ પુદ્ગલે, એ ભેદ કર દુષ્કર છે, તેથી જે આત્મા રાગાદિને કર્તા છે, તે કર્મને પણ કર્તા છે. એ રીતે રાગાદિ ભાવોની જેમ આત્મા કર્મને પણ કર્યા છે, એમ નૈગમ-વ્યવહાર નાનું મંતવ્ય છે.
હવે આત્મા અને પુદ્ગલના ભેદને જે માને છે, તે કર્મથી લેવાતું નથી. એ વાત જણાવે છે – लिप्यते पुद्गलस्कन्धो, न लिप्ये पुद्गलैरहम् । चित्रव्योमाअनेनेव, ध्यायन्निति न लिप्यते ॥३॥
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૫
અર્થ : જેમ વિચિત્ર વર્ણ વાળું આકાશ અંજનથી લેવાતું નથી, તેમ હું પુદ્ગલથી લેપાતું નથી, પુદ્ગલેથી (તે) પુદ્ગલોને સમૂહ લેપાય છે, એવું ધ્યાન કરતે આત્મા લેપાતે નથી. | ભાવાર્થ : કર્મો એ જ કાર્મણ નામનું શરીર છે, તે દરેક આત્માને અનાદિકાળથી લાગેલું અત્યંતર શરીર છે. જ્યારે જીવ રાગાદિમાને કરે છે, ત્યારે કાશ્મણ વર્ગમાં પુદ્ગલો કર્મરૂપે પરિણમીને એ કામણ શરીરમાં મળી જાય છે. તત્ત્વથી કાર્મણ શરીર પણ કર્મના સમૂહરૂપ હેવાથી પુદ્ગલરૂપ જ છે, તેથી તેમાં જે નવા કર્મો મળે છે, તે પુદગલની સાથે જ જોડાય છે, આત્માની સાથે જોડાતા નથી. હા, કાર્મણ શરીરને સંબંધ આત્માની સાથે છે પણ તેથી કર્મ આત્માને લાગે છે એમ કહેવાય નહિ. કારણ કે આત્માને કાર્મણ શરીર સાથે સંગ સંબંધ છે, તાદમ્ય સંબંધ નથી. સંગ સંબંધ તાત્વિક નથી, ઔપચારિક છે. જેમ આકાશમાં ઈન્દ્રધનુષ્ય વગેરે વિવિધ વર્ગોને સંબંધ થવા છતાં આકાશ તેનાથી લેપાતું નથી, તેમ આત્મા પણ કામણ શરીરને સોગ છતાં તેનાથી લેપાતું નથી.
નિશ્ચયનયના મતે આત્મા કદાપિ પુદ્ગલેના સંબંધથી લેપાબંધ . જેમ નિર્મળ સફટિક વિવિધ વર્ણનાં વસ વગેરેના સંબંધથી તે તે વર્ણવાળું દેખાય છે, પણ -તત્ત્વથી તે તે વર્ણમય બનતું નથી, તેમ આત્મા પણ કર્મથી જોડાવા છતાં પુદ્ગલમય બનતું નથી, સ્ફટિકની જેમ અલિપ્ત
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૬
જ રહે છે. કર્માંના સબધથી તે રાગી-દ્વેષી વગેરે દેખાય છે, પશુ તત્ત્વથી તેા રાગાદ્ધિથી અને કર્માથી રહિત તે શુદ્ધ જ છે.
હવે સ` ક્રિયા ચિત્તશુદ્ધિ માટે ઉપયાગી છે, અને જો આત્મા તત્ત્વથી શુદ્ધ જ છે, તે તેને આવશ્યકાદિ ક્રિયાઆનું શું પ્રયેાજન છે? તેનું સમાધાન કરતાં કહે છે કે
लिप्तता ज्ञानसम्पात - प्रतिघाताय केवलम् । निर्लेपज्ञानमग्नस्य, क्रिया सर्वोपयुज्यते ||४||
અર્થ : ‘હું નિલે પ છુ” એવા જ્ઞાનમાં મગ્ન આત્માને સઘળી ક્રિયામાત્ર આત્મા કથી લિપ્ત છે.’ એવા (મિથ્યા) જ્ઞાનના સંભવને રાકવા માટે જ ઉપયેાગી છે.
ભાવાર્થ : જેમ નીરેાગીને રાગથી બચવા માટે પણ પથ્યપાલન ઉપયાગી છે, તેમ શુદ્ધ આત્માને અશુદ્ધચિત્તથી અચવા માટે આવશ્યકાદિ સ` ક્રિયાએ ઉપયોગી છે. શુદ્ધ આત્માને પણ તેને જ્યાં સુધી માહના ઉય છે, ત્યાં સુધી ચિત્તની મલિનતા સંભવિત છે, માટે ‘કર્મ જડ છે, હું ચેતન છુ, નિર્લિપ્ત છુ” એવાં શુદ્ધ જ્ઞાનમાં વ`તા આત્માને પણ માહના ઉદયથી ‘હું કાઁથી લેપાયેલા છુ” એવી ભ્રાન્તિ થવાના સંભવ છે, તેમાંથી બચવા માટે આવશ્યકાદિ સઘળી ક્રિયાઓ ઉપયાગી છે.
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૭
હવે લિપ્તતા અને
અલિપ્તતાનુ ફળ જણાવે છે—
तपः श्रुतादिना मत्तः क्रियावानपि लिप्यते । भावनाज्ञानसम्पन्नो, निष्क्रियोऽपि न लिप्यते ॥५॥
અથ : તપ, શ્રુત વગેરેના મઢ કરનાર ક્રિયાવાન પણ કર્મોથી લેપાય છે, અને ભાવનાજ્ઞાનથી યુક્ત ક્રિયા રહિત હાવા છતાં તે આત્મા લેપાતા નથી.
ભાવાર્થ : આત્માના સ્વરૂપને પ્રાપ્ત કરાવનારા શુદ્ધ સંસ્કારને પાષક એવા ભાવનાજ્ઞાનથી યુક્ત ભવ્યાત્માને જેમ જેમ જ્ઞાન અને ક્રિયા વધે છે, તેમ તેમ ઉપશમ ભાવ વધે છે, અહુ કારને બદલે નમ્રભાવ પ્રગટે છે, સર્વ જીવ પ્રત્યે આત્મતુલ્યપરિણતિ પ્રગટે છે, તેથી તે બાહ્યક્રિયા રહિત હોય તે પણ અભ્યંતર ઉપશમભાવના ચેગે તે કથી લેપાતા નથી.. તપ અને શ્રુત અર્થાત્ ક્રિયા અને જ્ઞાનના ઉદ્યમ કરવા છતાં પણ જો તેને મદ થાય તે જીવ કમ ખ'ધથી લેપાય છે. ગમે તેટલું જ્ઞાન ભણે અને કષ્ટ-ક્રિયા કરે પણ જેને મઢ થાય. તે કમથી ભારે થાય છે. પૂ. ઉપાધ્યાયજી મહારાજે બહુ સરળ. ભાષામાં આ વાત કહી છે કે—
જ્ઞાન-ધ્યાન–હયાયવરે, તપ-જપ-શ્રુત પરતંત-સલુણે,. છંડી શમ પ્રભુતા લહે, મુનિ પણ પરિગ્રહવ ત—સલુ..” અર્થાત્ નમ્રભાવ પ્રગટચા વિના જ્ઞાન—ક્રિયા અહંકારજનક બનીને આત્માને કખ ધનુ કારણ બને છે. માટે આત્મ-
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮
પરિણતિમ એવા ભાવનાજ્ઞાનથી યુક્ત એ અહંકારમુક્ત મુનિ કર્મથી પાસે નથી.
અવસ્થાભેદે લિપ્તતા અલિપ્તતા ઉભય દષ્ટિથી લાભ થાય છે. તે કહે છે अलिप्तो निश्चयेनात्मा, लिप्तश्च व्यवहारतः । शुध्ध्यत्यलिप्तया ज्ञानी, क्रियावान् लिप्तया दृशा ॥६॥
અર્થ : નિશ્ચયનયના મતે જીવ કર્મથી બંધાયેલ નથી અને વ્યવહાર નથી જીવ કર્મથી બંધાયેલ છે. જ્ઞાની અલિપ્ત (નિશ્ચય) દષ્ટિ વડે શુદ્ધ થાય છે અને ક્રિયાવાન લિપ્ત (વ્યવહાર) દૃષ્ટિથી શુદ્ધ થાય છે.
ભાવાર્થ : અહીં કર્મયોગી અને જ્ઞાનયોગી બે પ્રકા૨ના સાધકને ઉદ્દેશીને શુદ્ધિના ભિન્ન ભિન્ન બે ઉપાય જણાવ્યા છે. પ્રાથમિક અવસ્થામાં સાધકની દષ્ટિ વ્યવહારુ હેય છે, તેથી તે આત્માને કર્મથી બંધાયેલે માને છે અને તેને તેડવાના ઉદ્દેશથી આવશ્યક વગેરે ક્રિયા કરતે ચિત્તશુદ્ધિને પામે છે. અહીં સુધી તેને કર્મવેગી કહેવાય છે. પછી ચિત્તશુદ્ધિ થતાં જ્યારે નિશ્ચય દષ્ટિ પ્રગટે છે, ત્યારે તેને “આત્મા, કર્મથી અલિપ્ત-શુદ્ધબુદ્ધ-નિરંજન છે.” એવું પિતાના શુદ્ધ સ્વરૂપનું જે જ્ઞાન થાય છે, તે જ્ઞાનથી જ તે શુદ્ધ થાય છે. આ અવસ્થામાં તે જ્ઞાનગી કહેવાય છે. જેમ સિંહનું બચ્ચું પણ વણઝારના પિઠિયા સાથે રહેલું, જ્યાં સુધી પિતાને પિઠિયા તુલ્ય માને છે, ત્યાં
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૯
સુધી તે વણઝારના સહકારથી જીવન ગુજારે છે, અને જ્યારે તેને “હું તે સિંહ છું.” એવું ભાન થાય છે, ત્યારે સ્વયં પિતાના બળથી જીવે છે. તેમ આત્મા પણ પિતાને બંધાચેલે માને છે, ત્યારે તે બંધન તેડવાના પ્રયત્ન (ક્રિયાઓ) કરે છે. અને જ્યારે એને પિતાના શુદ્ધ સ્વરૂપનું ભાન થાય છે, ત્યારે શુદ્ધ જ્ઞાનના બળે તે પરભાવથી રહિત (મુક્ત) બને છે. એ રીતે પ્રથમ વ્યવહારનયની ક્રિયાની ઉપાદેયતા છે, અને ચિત્તશુદ્ધિ થયા પછી નિશ્ચયની (જ્ઞાનયેગની) ઉપાદેયતા છે. છતાં જેઓ પ્રાથમિક અવસ્થામાં જ ક્રિયાને અનાદર કરીને જ્ઞાનને માત્ર જ મહત્વ આપી પિતાની ભૂમિકાને ઉચિત એવી ક્રિયાઓને ત્યાગ કરે છે, તેઓને તે ઉપરના ગુણ સ્થાનકની પણ પ્રાપ્તિ થતી નથી, અને તેથી તેઓ જ્ઞાન અને ફિયા ઉભયથી માર્ગ ભ્રષ્ટ થઈ સંસારમાં રખડે છે.
ज्ञानक्रियासमावेशः, सहैवोन्मीलने द्वयोः । भूमिकाभेदतस्त्वत्र, भवेदेकैकमुख्यता ॥७॥
અર્થ: જ્ઞાન અને ક્રિયા બનેને સાથે જ વિકાસ થતે હોવાથી (તત્ત્વથી તે) જ્ઞાન-ક્રિયા બન્નેની એકતા હોય છે, તથાપિ (અહીં સાધકની લેગ્યતા રૂ૫) ભૂમિકાના (ગુણસ્થાનકના) ભેદથી એક એકની મુખ્યતા (અને બીજાની ગૌણતા જણાવી) છે.
ભાવાર્થ સાધક પ્રાથમિક દ્રષ્ટિમાં ક્રિયાને મહત્વ આપે છે, ત્યારે પણ (જ્ઞાન રહિત ક્રિયા નિષ્ફળ રહેવાથી) ક્રિયા
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૦
સાથે ગૌણપણે જ્ઞાન પશુ હોય જ છે. માત્ર તે અવસ્થામાં તેને ક્રિયા મુખ્ય અને જ્ઞાન ગૌણુભાવે હાય છે. પછી જ્યારે ચિત્તશુદ્ધિ થતાં આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપનું જ્ઞાન–ભાન થાય છે, ત્યારે તેની સાધનામાં જ્ઞાન મુખ્ય હોય છે, અને ક્રિયારહિત જ્ઞાન પાંગળુ હાવાથી જ્ઞાન સાથે ક્રિયા ગૌણુપર્ણો પણ હોય જ છે. એમ સાધકની ચેાગ્યતાને આશ્રયીને પ્રથમ કક્ષામાં તેને ક્રિયાની મુખ્યતા હાય છે, અને જ્ઞાનની ગૌણતા હાય છે. તે પછી ઉત્તર કક્ષામાં જ્ઞાનની મુખ્યતા અને ક્રિયાની ગૌણુતા હાય છે. વસ્તુતઃ તે જ્ઞાન-ક્રિયા અને સાથે હાય છે.
सज्ञानं यदनुष्ठानं, न लिप्तं दोषपङ्कतः । शुद्धबुद्धस्वभावाय, तस्मै भगवते नमः ||८||
અર્થ : જ્ઞાન સહિત જેની ક્રિયા દોષરૂપ કાદવથી ખરડાતી નથી, તે શુદ્ધ (ક્રિયા) અને યુદ્ધ (જ્ઞાન) સ્વભાવવાળા ભગવંતને નમસ્કાર થાઓ !
ભાષા : જે મહાત્માની ક્રિયા જ્ઞાનપૂર્ણાંકની છે, તેને ક્રિયાના ગ રૂપ દોષ લાગતા નથી, અર્થાત્ જ્ઞાનપૂર્વકની શુદ્ધ ક્રિયાથી જેને આત્મા ઉપશમ ભાવને પામ્યા છે, તે ક્રિયાથી શુદ્ધ અને જ્ઞાનથી યુદ્ધ સ્વભાવવાળા ભગવાન (પરમ ચૈાગીને) નમસ્કાર થાએ.
અહી' એ રહસ્ય જણાવ્યુ છે, કે આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપનુ” જ્ઞાન થવાથી આત્માને પુદ્ગલના સંગ વિકારરૂપ જણાય છે. તેથી ક્રિયા દ્વારા યાગી પુગલના સંગથી છૂટવા
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૧
પ્રયત્ન કરે છે. આવી સમજપૂર્વકની ક્રિયા તેને અહંકારનું કારણ બનતી નથી, પણ સ્વરૂપાનંદને અનુભવ કરાવે છે. શું શરીરને બાહ્ય મેલ કે અંદરને તાવ ઊતરે ત્યારે સજજનને અહંકાર થાય? ન જ થાય. ઊલટે મેલ કે તાવ ઊતર્યાને આનંદ થાય. તેમ જ્ઞાનપૂર્વકની ક્રિયા દ્વારા જે મહાત્માને ઉપશમ વધે છે, અને મદરૂપ દોષ થતું નથી તે વારંવાર વંદનીય છે તેને નમસ્કાર થાઓ ! કારણ કે તે જ સાચે ચગી છે, જ્ઞાની છે અને વપર હિતસાધક છે.
હવે આવા મેગીને જે નિસ્પૃહતા પ્રગટે છે, તે નિસ્પૃહતાનું વર્ણન કરે છે–
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨. નિસ્પૃહતા અષ્ટક
स्वभावलाभात् किमपि, प्राप्तव्यं नाऽवशिष्यते । इत्यात्मैश्वर्यसम्पन्नो, निःस्पृहो जायते मुनिः ॥१॥
અથ જીવને પિતાના સ્વભાવના પ્રગટીકરણ સિવાય અન્ય કંઈ પણ મેળવવાનું બાકી રહેતું નથી, તેથી આત્માના ઐશ્વર્યને પામેલે મુનિ નિઃસ્પૃહ બને છે.
ભાવાર્થ: જીવ જે કંઈ કરે છે કે મેળવે છે, તેમાં તેને પિતાના સુખ સિવાય બીજું કંઈ મેળવવાનું હતું નથી, તે સર્વ પ્રયત્ન સુખ માટે જ કરે છે. આ સુખ પિતાના અશ્વમાં છે અને એવું આશ્વર્ય પિતાના શુદ્ધસ્વભાવમાં જ રહેલું છે, તેથી શુદ્ધસ્વભાવને પ્રગટ કરવા સિવાય બીજું કંઈ કરવાનું નથી, માટે પિતાના એશ્વર્યાને પામેલે મુનિ નિઃસ્પૃહ બને છે.
પૃહાવાન અને નિસ્પૃહ કે હોય છે, તે જણાવે છે – संयोजितकरः के के, प्रार्थ्यन्ते न स्पृहावहैः १ । अमात्रज्ञानपात्रस्य, निःस्पृहस्य तृणं जगत् ॥२॥
અર્થ: સ્પૃહાવાળા જ બે હાથ જોડીને કોને કોને પ્રાર્થના નથી કરતા? (સર્વને પ્રાથે છે) ત્યારે અતિશય
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૩
જગત તથ
જ્ઞાનના પાત્ર એવા નિઃસ્પૃહીને આખુ' તુલ્ય હાય છે.
ભાવા : જેને પેાતાની શુદ્ધ સંપત્તિનું જ્ઞાન નથી અને પરપદાČમાં સુખ માને છે, તેવા અજ્ઞાની સુખ માટે કેની પાસે શું શુ' નથી માગતા ? જે કેઈ મળે તેની પાસે તેણે માનેલી સુખસામગ્રીની તે યાચના કરે છે. અર્થાત્ અજ્ઞાનથી જીવ અનાદિ કાળથી ભિખારીની જેમ રાત્રી-દિવસ મેળવવાની અને માગવાની મિથ્યા પ્રવૃત્તિ કર્યાં જ કરે છે, તે પણ તેની ભૂખ લેશ પણુ ભાંગતી નથી; કારણ કે તે માહમૂઢ છે, અજ્ઞાની છે, તેથી વિરુદ્ધ જે પેાતાનું સુખ પેાતાના આત્મામાં જ જાણે છે, દેખે છે અને તેથી પદાર્થની સ્પૃહાથી રહિત છે, તે અતિશાયી જ્ઞાનને પામેલા નિઃસ્પૃહને સમગ્ર વિશ્વ પણ તૃણુ તુલ્ય છે. તૃણુની જેમ તે માહ્ય સંચાગે ને છેડી દે છે.
T
પર
સ્પૃહાની ભ્રય કરતા વર્ણવે છે—
छिन्दन्ति ज्ञानदात्रेण, स्पृहाविषलतां बुधाः । मुखशेोषं च मूर्छा च, दैन्यं यच्छति यत्फलम् ||३||
અર્થ : જે (પૃહારૂપી વિષની વેલડી જીવને) મુખને શેાષ, મૂર્છા અને દીનતારૂપી કળાને આપે છે, તે સ્પૃહારૂપ વિષની વેલીને જ્ઞાનીએ જ્ઞાનરૂપી દાતરડાથી કાપી નાખે છે. ભાવાય : બાહ્ય સંચાગામાં સુખની ભ્રમણાવાળા માં. સા. ૮
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪ અજ્ઞાનીને જે બાહ્ય પદાર્થોની સ્પૃહા હોય છે, તે વિષવેલડી જેવી છે. વિષવેલડી જેમ જીવને મુખશેષ, મૂછ અને દીનતાને પ્રગટ કરે તેમ આ પૃહા જેની તેની સામે પ્રાર્થના કરવાથી મુખશેષ, માંગ્યું મળે ત્યારે મૂછ-રાગ અને ન મળે તે દીનતા કરાવે છે. આવી દુઃખદાયક પૃહારૂપી વિષવેલડીને જ્ઞાનીઓ સમ્યજ્ઞાનરૂપી દાતરડાથી કાપી નાખે છે અર્થાત્ જ્ઞાનીને પોતાને અધ્યાત્મને અખૂટ ખજાને જાણ્યા પછી બાહ્ય સુખ-સામગ્રીની સ્પૃહા નાશ પામે છે. જીવને ચારે ગતિમાં જે દુખ ભેગવવાં પડે છે તેમાં તવથી આત્મજ્ઞાનને અભાવ જ કારણ છે. આત્માના શુદ્ધસ્વરૂપને જાણ્યા પછી દુખ સ્પર્શતું પણ નથી.
આ દુષ્ટ સ્પૃહાને છેડવાને ઉપદેશ કરતાં કહે છે કે – निष्कासनीया विदुषा, स्पृहा चित्तगृहाद् बहिः । अनात्मरतिचाण्डाली-सङ्गमङ्गीकरोति या ॥४॥
અર્થ: આત્માથી ભિન્ન એવા પુદ્ગલમાં પ્રીતિરૂપ ચંડાલણને સંગ કરનારી જે પૃહા છે, તેને જ્ઞાની પુરુષે પિતાના મનમંદિરમાંથી બહાર કરવી જોઈએ.'
ભાવાથ: અનાત્મા એટલે જડ-પુદ્ગલ અથવા રાગદ્વેષાદિ દેશે તેની પ્રીતિરૂપ ચંડાલણીને સંગ કરનારી સ્પૃહા, તે ચંડાલણ કરતાં પણ દુષ્ટ છે. તેણે ભવે ભવે અનંત ઋદ્ધિના સ્વામી પણ આત્માને ભિખારીથી પણ ભિખારી બનાવ્યું છે, ભયંકર પાપ કરાવ્યાં છે, પ્રાયઃ તે સર્વ જી.
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૫
ને પીડાકારક છે અને ચારે ગતિમાં રખડાવીને દુ:ખી કર્યાં છે. સ્પૃહાને વશ પડેલા જીવા કેવાં કેવાં અકાર્યાં કરે છે અને દુઃખી થાય છે, તે સંસારમાં સત્ર પ્રત્યક્ષ છે. આવી દુષ્ટા પૃહાને જ્ઞાની પુરુષે મનમંદિરમાંથી બહાર કરવી જોઈએ. કારણ કે સ્પૃહાને દૂર કરી નિઃસ્પૃહતાથી મનને પવિત્ર મનાવ્યા પછી જ પરમકૃપાળુ પરમાત્માને ત્યાં પધ રાવી શકાય છે અને સ` સંતાપની નિવૃત્તિ મેળવી શકાય છે.
પૃહાને વશ પડેલા જીવ તૃણુથી પણ હલકે થવા છતાં સંસારસમુદ્રમાં ડૂબે છે, તે જણાવે છે—
વ્રુદાવન્તા વિષેયન્તે, યવસ્તુળ તૂહવત્ । महाश्वर्यं तथाप्येते, मज्जन्ति भववारिधौ ॥५॥ અથ જગતમાં સ્પૃહાના દાસ જીવેા તૃણુ અને આકડાના રૂની જેમ અતિ હલકા (ક ́મત વિનાના તુચ્છ) દેખાય છે. તે પણ આશ્ચય છે કે તેએસ સારસમુદ્રમાં ઝૂમે છે.
:
ભાવાર્થ : પૃહાને વશ પડેલા જીવે ભિખારી જેવા હાય છે. તત્ત્વથી તેા સાચા જ્ઞાની સિવાય જગતમાં પ્રાયઃ સર્વ જીવે રાત-દ્વિવસ કાઇ ને કઈ રીતે ભીખ માગતા જ હાય છે, કહેવાતા શ્રીમંતા પણ લક્ષ્મીના ભૂખ્યા હાય છે અને વિવિધ રીતે સ કાઈ લક્ષ્મીની ભીખ માગતા હાય છે. જેની પાસે અનંતી સાચી લક્ષ્મી છે તે આત્મા પણુ અજ્ઞાનથી આવું જીવન જીવે છે તે મેાહની કરામત છે,
-
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૬ તેનાથી છૂટવું તે જ સાચી શ્રીમંતાઈ છે. પૃહાવંત છવના જીવનની કિંમત ઘટી જવાથી તે ઈજજતથી તૃણ અને આકડાના રૂથી પણ હલકે બની જાય છે છતાં કર્મોને ભાર વધી જવાથી તે સંસારમાં ડૂબે છે-૨ખડે છે. એમ જાણી બાહ્ય સુખસામગ્રીની સ્પૃહા તજીને અત્યંતર લક્ષ્મીને પ્રગટાવવા જીવનમાં સંતેષને વિકસાવ એ આ કલેકને ઉપદેશ છે.
એક કવિએ કહ્યું છે કે આવા હલકા પણ જીવને વાયુ ખેંચી જ નથી તેનું કારણ એ છે કે વાયુને પણ ભય લાગે છે કે મારી પાસે આવે તે મારી પાસે પણું કંઈ માગણી કરે, માટે એનાથી દૂર રહેવું સારું !
નિસ્પૃહ કદી પિતાને પ્રસિદ્ધ કરતે નથી, એ વાત જણાવે છે –
गौरवं पौरवन्धत्वात् , प्रकृष्टत्वं प्रतिष्ठया । ख्याति जातिगुणात् स्वस्य, प्रादुष्कुर्यान्न निःस्पृहः ॥६॥
અર્થ : નિસ્પૃહ આત્મા લેકને વન્દનીય હેવાથી પિતાને મળતી મોટાઈને, માન-પ્રતિષ્ઠાથી પ્રાપ્ત થયેલી પિતાની ઉત્તમતાને અને ઉત્તમ જાતિ-કુળ, વગેરે ગુણેથી મળેલી પ્રસિદ્ધિને પ્રગટ કરતું નથી –બીજાને આગળ બેલીને જણાવતે નથી.
ભાવાર્થ નિસ્પૃહ આત્મા કપૂજ્યતા વગેરે પિતાની મેટાઈને, માન-પ્રતિષ્ઠા વગેરે ઉત્તમતાને અને ઉત્તમ કુળજાતિ વગેરેથી ફેલાયેલી કીતિને બીજાની સમક્ષ પ્રસિદ્ધ કરતે
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧
નથી. અર્થાત્ આત્મશ્લાઘાથી તે પર રહે છે. જે આત્મા પેાતાના ગુણા ખીજાની સામે જાહેર કરે છે, તે મદલામાં સામા પાસેથી કંઇ મૈં કંઈ, છેવટે માન પણ મેળવવાને ઈચ્છતા હાય છે. જેને બીજાની પાસેથી કંઈ મેળવવાની સ્પૃહા નથી તેને પેાતાના ગુણા બીજાની સામે ગાવાનું કંઇ કારણ નથી.
આ શ્લાકના સાર એ છે કે મીજાની પાસેથી તુચ્છ સ્વાર્થ સાધવા માટે કે પ્રશ ંસા મેળવવા માટે આપણે કિમતિ અમૂલ્ય ગુણાને વેચી દેવા ન જોઇએ. જે માન-પૂજા કે તુચ્છ સ્વાર્થ માટે પેાતાના ગુણે! ગાય છે, ગવરાવે છે કે ખીજા ગાય તેથી ખુશી થાય છે, તે પેાતાના અમૂલ્ય ગુણાને તુચ્છ ક્ષણિક આભિમાનિક સુખની ખાતર વેચી દે છે—ગુમાવે છે અને નિર્ગુણુ બની જાય છે.
હવે નિઃસ્પૃહીના આનંદને વર્ણવતાં કહે છે કે— भूशय्या भैक्षमशन, जीर्णं वासेा वनं गृहम् । तथापि निःस्पृहस्याहा ! चक्रिणोऽप्यधिकं सुखम् ||७||
અર્થ : અહા! આશ્ચય છે કે નિઃસ્પૃહને શય્યા માટે ભૂમિ, લેાજન ભિક્ષાથી મેળવેલુ, વસ્ર જીણુ અને ઘર તરીકે વન હોય છે, તે પશુ તેને ચક્રવતી કરતાં પણ અધિક સુખ હાય છે.
ભાવાર્થ : નિ:સ્પૃદ્ધ આત્માને બાહ્ય વસ્તુની અપેક્ષા
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮.
હેતી નથી તેથી ભૂમિ ઉપર શયન કરે, ભિક્ષાથી ભજન મેળવે, વસ્ત્રો જીર્ણ હોય અને ઘર-બાર વિનાને વનમાં રહેતો હોય, તે પણ તે ચક્રવતી કરતાં પણ અધિક સુખને અનુભવ કરે છે. " તાત્પર્ય એ છે કે બાહ્ય મહેલ-મહેલાતેનાં, રાજ્ય વૈભવનાં કે ઈન્દ્રાસનનાં સુખ મળે, તે પણ તે તૃણને
પૃહાને વધારનારાં હોવાથી સ્પૃહા વધતી જાય છે અને તેને મેળવવાનાં વિવિધ દુખે સહન કરવો પડે છે, માટે સ્પૃહાવંતને સ્વપ્ન પણ સુખ હોતું નથી, જે સુખ માને છે તે મિથ્યા કલ્પના છે. સાચું સુખ તે સંતોષમાં છે– નિરપૃહતામાં છે, તેથી નિસ્પૃહ મુનિને બાહ્ય સુખની સામગ્રીને અભાવ છતાં તે સંતોષથી ચકવાત કરતાં પણ અધિક સુખી હોય છે.
આ લેકને ઉપદેશ એ છે કે સાચા સુખના અથીએ બાહ્ય સુખની પૃહાને તજીને સંતેષને–નિ:સ્પૃહતાને આનંદ ચાખવું જોઈએ. એ કારણે જ જ્ઞાનીઓ ભેગને તજીને ભેગને સ્વીકારે છે અને તેથી તેઓને રાજા-મહારાજાએ પૂજે તે પણ નિઃસ્પૃહ બની સ્વતંત્રતાનો સ્વાધીન આનંદ અનુભવે છે. તો સુખ-દુ:ખનું સાચું સ્વરૂપ જણાવતાં કહે છે કે
परस्पृहा महादुःखं, निःस्पृहत्वं महासुखम् । , एतदुक्तं समासेन, लक्षणं सुखदुःखयोः ॥८॥
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૯
અ : પરસ્પૃહા એ મહાદુઃખ છે અને નિઃસ્પૃહતા એ મહાસુખ છે, એ પ્રમાણે (જ્ઞાનીઓએ) સુખ-દુઃખનુ લક્ષણ સક્ષેપથી કહ્યું છે.
ભાવાર્થ : તત્ત્વથી પરાધીનતા-પરતંત્રતા એ જ દુઃખ છે—સૌથી માટી જેલ કરતાં પણ અધિક દુઃખ પરાશ્રીનતા—પરસ્પૃહાનું છે, જેને પરસ્પૃહા નથી, તેને આ જગતમાં કઈ પણ પ્રકારનુ દુઃખ નથી. માટે નિઃસ્પૃહતા એ જ મોટામાં મોટું સુખ છે. આ સુખ-દુઃખનું આટલું જ લક્ષણ જ્ઞાનીઓએ સંક્ષેપમાં કહ્યુ છે. એના સાર એ છે કે દુઃખથી મુક્ત થવુ' હાય અને સુખ અનુભવવુ હાય તે બાહ્ય-જડ પદાર્થાંની સ્પૃહા છેડીને નિઃસ્પૃહ મને ! સ અનુષ્ઠાનાના સાર પણ એ જ છે કે મમતાને તજીને સમતાસમાધિના આનદ લેાગવા !
આ નિઃસ્પૃહતા મૌનથી સિદ્ધ થાય છે, માટે હવે મૌનનું સ્વરૂપ જણાવે છે.
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩, મૌન અષ્ટક
मन्यते यो जगत्तत्त्वं स मुनिः परिकीर्तितः । सम्यक्त्वमेव तन्मौनं, मौनं सम्यक्त्वमेव वा ॥१॥
અર્થ : જે જગતના યથાર્થ સ્વરૂપને અથવા જગતને તત્ત્વરૂપે જાણે છે તેને મુનિ કહ્યો છે. (તત્ત્વથી મુનિપણુ એ મૌન છે અને મુનિને જગતનાં તત્ત્વાની શ્રદ્ધા-સમકિત હાય છે) તેથી સમ્યક્ત્વ એ જ મૌન, અથવા મૌન એ સભ્યવ જ છે.
ભાવાર્થ : તત્ત્વથી સભ્ય એટલે જગતના સ્વરૂપની જ્ઞાનપૂર્વકની યથા શ્રદ્ધા. મુનિને નિશ્ચયનયથી એ શ્રદ્ધા હાય જ છે, તેથી મુનિના ધર્મને મૌન કહેા કે સમ્યક્ત્વ કહેા, બન્ને એક જ છે.
આ વન એવ ભૂત નયની દૃષ્ટિએ કયુ છે, એવ’ભૂત નયની માન્યતા છે કે—તે જ જ્ઞાન જ્ઞાન ગણાય કે તેને અનુરૂપ શ્રદ્ધા પ્રગટાવે, અને શ્રદ્ધા તે જ યથાર્થ ગણાય કે જે તે પ્રમાણે આચરણ કરાવે. અર્થાત્ જ્ઞાન, શ્રદ્ધા અને આચરણ એમ ત્રણેના ચેગ હાય તા જ સમ્યક્ત્વ સમ્યક્ત્વ મનાય. આવું સમ્યક્ત્વ મુનિમાં જ હાય, કારણ કે મુનિમાં જ જ્ઞાન–શ્રદ્ધા સાથે આત્મરમણુતા રૂપ ચારિત્ર હેાય છે. આત્મરમણુતા એ જ તે નયના મતે મુનિપણું એટલે મૌન છે.
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧
તેથી સમ્યક્ત્વ એ જ મૌન (મુનિપણુ) મને મૌન (મુનિ) તે સમ્યક્ત્વ જ છે, એમ સિદ્ધ થયુ.
અથવા એવ’ભૂત નયના મતે કાર્ય-કારણના ભેદ નથી, જે કારણ તે જ કાયરૂપ બને છે, અહીં સમ્યક્ત્વ એ સુનિધમ નુ મોતનુ કારણ છે, તેથી પણ સમ્યક્ત્વ એ જ મૌન અને મૌન તે સમ્યક્ત્વ જ છે, એમાં ભિન્નતા નથી. નિશ્ચયથી આત્મા અને ગુણાનો અભેદ છે, તેને જણાવતાં કહે છે કે—
आत्माऽऽत्मन्येव यच्छुद्धं, जानात्यात्मानमात्मना । सेयं रत्नत्रये ज्ञप्तिरुच्याचारैकता मुनेः ||२||
રા
અથ : આત્મા આત્મામાં જ આત્મા વડે જે શુદ્ધ આત્માને જાણે છે, તે આ જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્ર રૂપ ત્રણ રત્નામાં જ્ઞાન, શ્રદ્ધા અને આચારની એકતા મુનિને હાય છે.
ભાવાર્થ : સાતા હોવાથી નિશ્ચયનયના મતે આત્મા પેાતે કર્યાં છે, શુદ્ધ આત્માને જાણે છે માટે કમ પણ પાતે જ છે, જ્ઞાનગુણુરૂપ પેાતાના સ્વરૂપ દ્વારા જાણે છે માટે કરણ પણ પાતે જ છે અને પેાતાનામાં (તે ગુહ્યુસ્વરૂપ આત્માને) જાણે છે માટે અધિકરણ-આધાર પણ પાતે જ છે. એમ મુનિનું આ પ્રકારનું આત્મજ્ઞાન તે જ્ઞાન, દન અને ચારિત્ર ત્રણની એકવરૂપ છે, કારણ કે જાણવાની ક્રિયામાં શુદ્ધ આત્મખાધ તે જ્ઞાન છે, મેધથી થતા આત્મસ્વરૂપને નિર્ધાર
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
નિર્ણય, તે રુચિ એટલે શ્રદ્ધા છે અને એ રૂચિદ્વારા થતું સ્વરૂપ રમણુતારૂપ અભેદ પરિણમતે આચાર એટલે ચારિત્ર છે.
એમ મુનિને એવંભૂત નયથી જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્ર, એ ત્રણ જુદાં નથી, એક જ આત્મસ્વરૂપ છે, માટે મુનિને જ્ઞાનાદિ ત્રણ રત્નોમાં અભેદ પરિણતિ હોય છે, અર્થાત આ જ્ઞાન, આ દર્શન અને આ ચારિત્ર એવી ભિન્નતા રહેતી નથી. એક રસ બની ગયેલા દૂધ-સાકરમાં આ દૂધ અને આ સાકર એ ભેદ પાડી શકાતું નથી તેમ નિશ્ચયનયથી આત્મસ્વરૂપ બની ગયેલા શુદ્ધ ગુણમાં આ જ્ઞાન, આ દર્શન, આ ચારિત્ર, એ ભેદ ઉપલબ્ધ થતું નથી.
હવે આ જ્ઞાનાદિ નયભેદે ભિન્ન છે તે કહે છે – चारित्रमात्मचरणात् , ज्ञान वा दर्शनं मुनेः । शुद्धज्ञाननये साध्य, क्रियालाभात् क्रियानये ॥३॥
અર્થ : શુદ્ધજ્ઞાનનયના મતે મુનિને ચારિત્ર, જ્ઞાન, કે દર્શન આત્મસ્વરૂપમાં રમણતાથી સિદ્ધ થાય છે અને ક્રિયાયના મતે મુનિને (જ્ઞાન–શ્રદ્ધાના ફળસ્વરૂપ) કિયાની પ્રાપ્તિથી (જ્ઞાનદર્શન-ચારિત્ર) સિદ્ધ થાય છે.
ભાવાર્થ : આ કલેકમાં મુનિને (આત્માને) જ્ઞાનદર્શનચારિત્રની પ્રાપ્તિ ભિન્ન ભિન્ન નયના મતે કેવી રીતે સિદ્ધ થાય છે તે જણાવતાં કહે છે કે જે નય ક્રિયાથી જ સર્વ કાર્યોની સિદ્ધિ માને છે તે ક્રિયાનયના મતે જ્ઞાન અને શ્રદ્ધા
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૩
થી ક્રિયા કરે તેને જ જ્ઞાન-દર્શનચારિત્રની સિદ્ધિ થાય છે. અર્થાત્ ગમે તેટલું જ્ઞાન કે શ્રદ્ધા હોય, પણ આવશ્યકાદિ, તે તે કિયા ન કરે તે જ્ઞાનાદિ સિદ્ધ ન થાય. તેના મતે તરવાની કળાનો જાણકાર પણ જે તરવાની ક્રિયા ન કરે (હાથ-પગ ન ચલાવે) તે તરી શકે નહિ. તાત્પર્ય કે – ભણવાની ક્રિયાથી જ્ઞાન, જિનપૂજા–ભક્તિ વગેરેથી દર્શન અને આવશ્યકાદિ ક્રિયાથી ચારિત્રની સિદ્ધિ થાય, એ કિયા નયને મત છે.
બીજે જ્ઞાનનય કે જે જ્ઞાનને જ તવ માને છે, તેના મતે તે આત્મરમણતાથી એટલે આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપમાં રમણતાથી જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રની સિદ્ધિ થાય છે. શુદ્ધાત્મરમણતા રહિતને જ્ઞાન, દર્શન કે ચારિત્ર એક પણ સિદ્ધ થતું નથી. અર્થાત્ શુદ્ધાત્મરમણુતા વિનાનાને ચારિત્રની આવશ્યકાદિ કિયાએ કરે તે પણ તેને ચારિત્ર નથી. તેમ જ્ઞાન અને દર્શન પણ નથી.
અહીં પ્રશ્ન થાય કે આત્મસ્વરૂપ ૨મણુતા વિના ચારિત્રની સિદ્ધિ ભલે ન માને ! પણ ચતુર્થાદિ ગુણસ્થાને દર્શનમેહને શોપશમાદિ થતાં સમ્યગ દર્શન માન્યું છે અને જ્યાં દર્શન હેય ત્યાં જ્ઞાન પણ હોય જ, તે તેને જ્ઞાન-દર્શન કેમ ન મનાય? તેનું સમાધાન એ છે કે જે ગુણ પિતાનું ફળ ન આપે તે ગુણને શુદ્ધ નિશ્ચયનય ગુણ માનતે નથી. સુરાપાનથી વિવિધ હાનિ થાય છે એમ જાણવા
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૪
અને માનવા છતાં સુરાપાનને કે નહિ, તે તેના જાણુવા માનવાનું કઈ ફળ નથી, તેની સમજણ અને શ્રદ્ધા મિથ્યા છે, તેમ આ નયના મતે જ્ઞાનન્દન પ્રગટવા છતાં આત્મરમણુતારૂપ ચારિત્ર સિદ્ધ ન થાય, ત્યાં સુધી તે સાન, દેશન નિષ્ફળ છે. માટે શુદ્ધ જ્ઞાનનય સ્વરૂપરમણુતાથી જ્ઞાન, શન અને ચારિત્રની સિદ્ધિ માને છે.
એ જ વાતને હવે એ લેાકાથી જણાવે છે કે
',
यतः प्रवृत्तिर्न मणौ, लभ्यते वा न तत्फलम् । अतात्त्विकी मणिज्ञप्ति - मणिश्रद्धा च सा यथा ॥ ४ ॥ तथा यतेो न शुद्धात्म-स्वभावाचरणं भवेत् । फलं दापनिवृत्तिर्वा न तज्ज्ञानं न दर्शनम् ||५||
"
અં : જેમ મણિનું જ્ઞાન હૈ।વા છતાં મણિ મેળવવાની પ્રવૃત્તિ ન થાય, અથવા પ્રવૃત્તિ કરવા છતાં (મણિની પ્રાપ્તિરૂપ) ફળ ન મળે તે મણિનું જ્ઞાન અને મણિની શ્રદ્ધા અતાત્ત્વિકી (અવાસ્તવિક–મિથ્યા) છે.
તેમ જેનાથી શુદ્ધ આત્મ સ્વભાવમાં ચરણ એટલે રમગુતારૂપ આચરણ ન થાય અથવા (આચરણ કરવા છતાં) રાગાદિ દ્વેષની નિવૃત્તિ ન થાય, તે જ્ઞાન જ્ઞાન નથી અને દર્શન દર્શન નથી.
ભાવાથ : અહીં નિશ્ચયનયના મતે ક્રિયાનયની અને જ્ઞાનનયની મુખ્યતાથી જ્ઞાન-દશન-ચારિત્રની સિદ્ધિ માની
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૫ છે. તે પણ કિયારહિત જ્ઞાન અને જ્ઞાનરહિત ક્રિયા નિષ્ફળ છે, તેથી ક્રિયાની મુખ્યતા હોય ત્યારે પણ ગૌણપણે જ્ઞાન અને જ્ઞાનની મુખ્યતામાં ગૌણપણે ક્રિયા પણ માનવી જ જોઈએ. જેમ ઉદ્યમથી કમાણી અને કમાણીથી ઊદ્યમ વધે છે, તેમ અહીં પણ જ્ઞાન-શ્રદ્ધા દ્વારા ક્રિયા અને ક્રિયા દ્વારા જ્ઞાન-શ્રદ્ધા વધે છે, અને એ રીતે સાપેક્ષભાવે વધતાં ક્રિયા અને જ્ઞાન પરાકાષ્ઠાને પામે છે, ત્યારે બન્ને અભિન્ન–એકરૂપ બની જાય છે. ક્રિયા વ્યવહાર નયપ્રધાન છે અને જ્ઞાન નિશ્ચયનયપ્રધાન છે. છતાં વ્યવહારનિશ્ચય અને પરસ્પર સાપેક્ષ બને છે ત્યારે જ (અંધ-પંગુની જેમ) કાર્ય સાધક બને છે.
સાચા મુનિનું (મૌનનું સ્વરૂપ જણાવતાં કહે છે કે – यथा शोफस्य पुष्टत्वं, यथा वा वध्यमण्डनम् । तथा जानन् भवोन्माद-मात्मतृप्तो मुनिभवेत् ॥६॥
અથ મુનિ સેજાની પુષ્ટતાને, અથવા વધ્યના (ફાંસી વગેરે દેહાન્ત દંડ પામેલાના અંત સમયે) શણગારને, જેમ (પરિણામે અહિતકર માને છે. તેમ સંસારને ઉન્માદરૂપ (બાહ્ય સુખ-સામગ્રી કે માન-સન્માન વગેરેને અહિતકર) માનતે મુનિ આત્મગુણેમાં સંતોષી–તૃપ્ત બને છે.
ભાવાર્થ જેમ શરીરે સોજા ગરૂપ છે અને ફાંસી વગેરે દેહાન્ત દંડ પામેલાને છેલે કરેણના ફૂલહાર વગેરે શણગાર મરણની નિશાની છે, તેમ પુણ્ય પ્રાપ્ય સુખ-સામગ્રીન
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૬
પણ સંસારના ઉન્માદ (કર્મરોગ) રૂપ જાણતે મુનિ પિતાના જ્ઞાનાદિ ગુણેથી તૃપ્ત બને છે. બાહ્ય સુખ-સમ્પત્તિ કે માન-સન્માનનાં સુખમાં લીન થવાથી પરિણામે તે અનેક મરણને આપનારાં બને છે, એમ તે માને છે.
આ આત્મતૃપિતરૂપ મનનું સ્વરૂપ જણાવતાં કહે છે કે – सुलभं वागनुच्चार, मौनमेकेन्द्रियेष्वपि । पुद्गलेष्वप्रवृत्तिस्तु, योगानां मौनमुत्तमम् ॥७॥
અર્થ : વાણના અનુચારરૂપ મૌન તે એકેન્દ્રિય જીમાં પણ સુલભ છે, પરંતુ પુદ્ગલેમાં ગોની જે અપ્રવૃત્તિ, તે જ મૌન ઉત્તમ છે.
ભાવાર્થ વચન નહિ બોલવારૂપ મૌન તે એકેન્દ્રિય જીને પણ સહજ સુલભ છે, તેઓને જીભ હતી જ નથી, એ મન તો દરેક જીવે અનંતાનંત (પુદ્ગલપરાવર્ત) કાલ સુધી એકેન્દ્રિયપણામાં પાળ્યું છે. તાત્ત્વિક મન તે મન, વચન અને કાગથી પુદ્ગલેમાં પ્રવૃત્તિ ન થવી તે છે.
તત્વથી જીવને પાંચ ઈન્દ્રિયની પ્રાપ્તિ પુણ્યથી (આવરણના ક્ષપશમથી) થાય છે, માટે તે આત્મગુણેની સાધના માટેનું સાધન છે, છતાં મેહવશ જીવને શબ્દ, રૂપ, ગંધ, રસ, સ્પર્શ વગેરે પુદ્ગલના ગુણને પક્ષ અનાદિ
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૭. કાલથી હોવાથી તે ઈન્દ્રિ દ્વારા જીવ તે પુદ્ગલ ધર્મના સુખમાં ફસાઈ જાય છે. તત્વથી ઈન્દ્રિયે પુદગલના સુખ ભેગવવા માટે નથી, પણ તેને વૈરાગ્ય કેળવી પ્રાન્ત વીતરાગ થવા માટે છે. માટે પુદ્ગલના શબ્દાદિ ગુણે પ્રત્યે વૈરાગ્ય કેળવી તેમાં અનાસક્ત બનવું, તે શ્રેષ્ઠ માન મુનિને ધર્મ છે. આ મૌન મુનિને સંસારમાં પણ મુક્તિને આનંદ આપે છે અને પરિણામે મુક્તિને પ્રાપ્ત કરાવે છે, માટે શ્રેષ્ઠ છે.
આવું ઉત્તમ મૌન આત્મપરિણત મુનિને હોય છે. તે કહે છે–
ज्योतिर्मयीव दीपस्य, क्रिया सर्वाऽपि चिन्मयी । यस्यानन्यस्वभावस्य, तस्य मौनमनुत्तरम् ॥८॥
અર્થ : જેમ દીપકની સર્વ ક્રિયા (હિલચાલ) પ્રકાશમય હોય છે, તેમ જેની સઘળી ય ક્રિયા જ્ઞાનમય છે, જે અન્ય પદાર્થમાં પરિણમતે નથી, (સ્વરૂપમાં રમણતા કરે છે) તેનું મૌન સર્વથી શ્રેષ્ઠ છે. | ભાવાર્થ : જેમ દીપકની હાલવું, ચાલવું, ઊંચે વધવું, તિરછું વર્તવું, વગેરે સઘળી પ્રવૃત્તિ કેવળ પ્રકાશરૂપ હેય છે, તેમ જે આત્માની સર્વપ્રવૃત્તિ સ્વભાવરમણુતામાં પરિ. ણમે છે, અર્થાત્ જેની મન, વચન, કાયાની સર્વ પ્રવૃત્તિ વિભાવમાંથી મુક્ત કરી સ્વભાવની સિદ્ધિ કરે છે, તે મહા
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્માનું મૌન સત્કૃષ્ટ છે. આ મૌન એ જ મુનિનું તાત્ત્વિક ચામિત્ર છે, તત્ત્વજ્ઞાન અને રુચિ દ્વારા મુનિ ા ચારિત્રને સિદ્ધ કરે છે અને એ ચારિત્રથી સક્રમથી મુક્ત થઈ અજરામર અને છે. માટે એવુ' ચારિત્રરૂપ મન તે સર્વોત્કૃષ્ટ મૌન છે.
આ મૌનનું મૂળ વિદ્યા છે માટે હવે તેનુ સ્વરૂપ
જણાવે છે.
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪. વિદ્યા-અષ્ટક
नित्यशुच्यात्मताख्याति-रनित्याशुच्यनात्मसु । अविद्या तत्त्वधीविद्या, योगाचार्यैः प्रकीर्तिता ॥१॥
અર્થ?ગાચાર્યોએ અનિત્યમાં નિત્યપણાની, અપવિત્રમાં પવિત્રતાની અને અનાત્મામાં આત્મપણાની ખ્યાતિને (બુદ્ધિને) અવિદ્યા કહી છે અને જે જેવું હોય તેમાં તેવી તપણાની બુદ્ધિને વિદ્યા કહી છે.
ભાવાર્થ: તત્ત્વ એટલે તત્પણું, અર્થાત જે જેવું હોય તેને તત્પણે (તેવું માનવું-જાણવું તે સત્ય હેવાથી વિદ્યા અર્થાત્ સમ્યજ્ઞાન છે અને જે જેવું ન હોય તેને તેવું માનવું તે અતત્વમાં તત્ત્વ માનવારૂપ હેવાથી અવિદ્યા અર્થાત્ મિથ્યાજ્ઞાન છે, એમ એગદષ્ટિને પામેલા પતંજલિ ઋષિ વગેરે
ગાચાએ કહ્યું છે. અહીં જૈનાચાર્યોને બદલે ગાચાર્યો કહેવામાં એ આશય છે કે જેન-અજૈન કઈ પણ સભ્ય બુદ્ધિવાળા આત્માનું કથન સમ્યફ હોય તે જિનવચન છે. જનદર્શનને વ્યક્તિ સાથે સંબંધ નથી, તત્વ (સત્ય) સાથે સંબંધ છે. જ્યાં જ્યાં તત્ત્વ છે ત્યાં ત્યાં જૈનત્વ છે.
અનાદિ કાળથી જીવને મિથ્યાત્વને ઉદય હોવાથી સત્યને અસત્ય – અસત્યને સત્ય, નિત્યને અનિત્ય, અનિત્યને જ્ઞા. સા. ૯
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૦
નિત્ય, પવિત્રને અપવિત્ર, અપવિત્રને પવિત્ર તથા જડને ચેતન અને ચેતનને જડ વગેરે માનવારૂપ મિથ્થાબંધ છે, તે માટે તે જ સત્યની ઓળખ થાય અને તે જ સ્વપરને વિવેક થાય. એ વિવેક પ્રગટે તે જ પુરુષાર્થ દ્વારા સાચા સુખની પ્રાપ્તિ કરી શકે. માટે અહીં તરવબુદ્ધિનું સ્વરૂપ સમજાવ્યું છે.
આત્મા નિત્ય, પવિત્ર અને ચિતન્યસ્વરૂપ છે, છતાં તે અનિત્ય, અપવિત્ર અને જડ એવા પુદ્ગલમાં આત્માનું સુખ શોધે છે, તે તેની ભ્રમણ છે, અવિદ્યા છે, માટે તે દૂર કરી નિત્ય, પવિત્ર એવા ચૈતન્યવંતને આત્મા માનવે તે વિદ્યા છે. - આ વિદ્યાને મહિમા વર્ણવે છે–
यः पश्येन्नित्यमात्मान-मनित्यं परसङ्गमम् । छलं लब्धुं न शक्नोति, तस्य मोहमलिम्लुचः ॥२॥
અર્થ : જે આત્માને નિત્ય (સદા અવિનાશી) અને પરપુદ્ગલના સંગને અનિત્ય (વિનશ્વર) દેખે છે, તેના છિદ્રને (ષને પામવા (ઠગવા) મોહ ચાર સમર્થ થતું નથી.
ભાવાથ: મોહ આત્માને અજ્ઞાનની સહાયથી ભૂલ કરાવીને વશ કરી શકે છે. આ ભૂલ આત્મા અવિદ્યાથીઅજ્ઞાનથી કરે છે, જે અવિદ્યાનો નાશ થાય તે આત્મા જડ-ચેતનને, શત્રુ-મિત્રને, હિતાહિતને, અને મેહને
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩
। પણ પિછાની શકે, પછી માડુ તેના છિદ્રને પામી શકે નહિ અને તેને વશ કરી શકે નહિ. કારણ કે પ્રકાશ થતાં જ ચાર જેમ ભાગી જાય છે, તેમ વિદ્યા જ્ઞાનના પ્રકાશ થતાં જ માહરૂપી ચાર ભાગી છૂટે છે. તેનું જોર અવિદ્યા હાય ત્યાં સુધી જ ચાલે છે.
એ જ વાતને સ્પષ્ટ જણાવે છે
तरङ्गतरलां लक्ष्मी-मायुर्वायुवदस्थिरम् । अदभ्रधीरनुध्याये - दभवद् भङ्गुरं वपुः ||६||
અથ`: (અન્નધી:) નિપુણ બુદ્ધિવાળા આત્મા લક્ષ્મીને સમુદ્રનાં માજા' જેવી ચપળ, આયુષ્યને વાયુની જેમ અસ્થિર અને શરીરને વાદળના જેવું નાશવંત (છે એમ) વારવાર વિચારે.
-
ભાવાથ : નિપુણ બુદ્ધિવાળા – જ્ઞાની – વિદ્યાવાન આત્મા તત્ત્વથી લક્ષ્મીને સમુદ્રનાં મેાજાં જેવી ચપળ છે, આયુષ્ય વાયુની જેમ અસ્થિર છે અને શરીર પણ વાદળાની જેમ ક્ષણુ વિનશ્વર છે. એમ વિચારે છે, ત્યારે માહનુ' જોર ભાંગી જાય છે. કારણ કે જીવને મૂઢ મનાવવામાં લક્ષ્મી, જીવન અને શરીર એ ત્રણ મુખ્ય નિમિત્તો છે. તેની સાચી ઓળખના અભાવે જીવ માહુમૂઢ બનીને વિવિધ ખટપટોમાં ફસાય છે. વિદ્યા પ્રગટતાં જ જ્યારે એ ત્રણેના તાત્ત્વિક સ્વરૂપનું જ્ઞાન-ભાન જીવને થાય છે, ત્યારે તેનાથી વિરક્ત
થઈ તે માહના પરાભવ કરી શકે છે.
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૧
હવે શરીરમાં પવિત્રતાના ભ્રમ કેવા વિષમ છે તે જણાવે છે.
शुचिन्यप्यशुचीकतु, समर्थेऽशुचिसंभवे । देहे जलादिना शौच-भ्रमो मूढस्य दारुणः ॥ ४ ॥
અર્થ : પવિત્ર પણ વસ્તુઓને અપવિત્ર કરવામાં સમથ અને અશુચિમાંથી ખનેલા એવા મલિન પશુ શરીરમાં પાણી વગેરેથી તેને પવિત્ર મનાવવાના મૂઢ આત્માનાભ્રમ અતિ ભયકર છે.
ભાવાથ: આહાર, પાણી, વસ્ત્ર, પુષ્પ, વિલેપન વગેરે સવ પવિત્ર વસ્તુઓને શરીર ક્ષણમાં અપવિત્ર મનાવે છે પણ પાતે કઈ રીતે પવિત્ર બનતું નથી, એ શરીરનું સામર્થ્ય આબાલ-વૃદ્ધ પ્રસિદ્ધ છે, વળી તે અશુચિમાંથી ઉત્પન્ન થયુ છે, અશુચિથી પાષાયેલું છે, અને અશુચિથી ભરેલુ છે, એ પણ પ્રસિદ્ધ છે. છતાં તેને જળ વગેરેથી પવિત્ર બનાવવાને મૂઢ જીવના ભ્રમ પ્રત્યક્ષ જોવા, જાણવા અને સમજવા છતાં દૂર ન થાય તેવા અતિ ભયંકર છે.
હવે આત્માની પવિત્રતા વિષે જણાવે છે કે—
यः स्नात्वा समताकुण्डे, हित्वा कश्मलजी मलम् । તનને યાતિ માહિયં, સેન્તરાત્મા પઃ સુશ્વિક ખા
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
અભઃ જે રમતારૂપી કુંડમાં સવાન કરીને પાપજન્ય મેલને દૂર કરીને નિતાને જાતે નથી, તે અંતઆત્મા અત્યંત પવિત્ર છે.
ભાવાર્થ મિદષ્ટિ એટલે અહિલ્યાણ અને ચેથાથી આરમાં ગુણસ્થાનકવાળો સમકિતષ્ટિ તે અંતરાત્મા તમા સ્નાતક–કેવળજ્ઞાની એટલે પરમાત્મા, એમ આત્માના અવસ્થા–ભેદે ત્રણ પ્રકાર છે. તેમાં અંતરાત્મા સમકિતદષ્ટિ પ્રગટવાથી મિથ્યાત્વરૂપ મેલથી રહિત થલે હવાથી તેટલા અશે તે પાપ-મેલથી રહિત હોય છે અને ભવિષ્યમાં શેષ કર્મોરૂપી મેલને સમતા દ્વારા દુર કરી ઉત્કૃષ્ટથી અર્ધપુદ્ગલ પરાવર્તમાં તે સંપૂર્ણ રત્નાતક એલરહિત બને છે, તે પછી પુનઃ તેને કર્મોને મેલ લાગતું નથી માટે તે અત્યંત પવિત્ર છે, એમ અહીં ભાવિ નયની અપેક્ષાએ તેને અત્યંત પવિત્ર કહ્યો છે. વળી પાપકર્મ રૂપી મેલને દૂર કરવાને ઉપાય સમતા કહી. તેમાં એ સમજવાનું છે કે બાહ્ય સંગ-વિયેગમાં રાગ-દ્વેષ વગેરે સંકલ્પ-વિકલને કરવાથી કર્મો બંધાય છે માટે લેકસ્થિતિના સ્વરૂપને વિચારી શુભાશુભ સંગ-વિયાગમાં સગ-ધને વશ નહિ થતાં સમતારૂપી સામાયિકની સાધના કરવી જોઈએ. વિદ્યાવત (સમ્યજ્ઞાની) એ સિદ્ધિ કરી શકે છે. માટે અથપતિએ વિદ્યાના બળે આત્મા સમતારૂપી અમૃતના” કુંડમાં સ્નાન કરીને પાપ મેલને દૂર કરી શકે છે એમ જણાવ્યું છે.
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૪
. અહીં જે અંતરાત્મા પુનઃ મલિનતાને પામતે નથી, એમ કહ્યું છે, તે સિદ્ધાનિક મને સમકિતવત આત્મા પુનઃ ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિનું કર્મ નથી બાંધતે તે અપેક્ષાએ સમજવું
. હવે પુદ્ગલમાં. આત્મભાવરૂપ અવિદ્યા, એ વિચિત્ર પાશ છે તે સમજાવે છે :
| મામા નવા જશે, દેહ-હિં-નાદ્વિપ .. यः क्षिप्तोऽप्यात्मना तेषु, स्वस्य बन्धाय जायते ॥६॥
અર્થ: દેહ ઘર અને ધન વગેરેમાં મારાપણાની બુદ્ધિ (મમતા) થવી તે એક અલૌકિક કેટિને પાશ (બંધન) છે. કે જે પાશ આત્માએ દેહાદિને વિષે નાખે છે તે પણ આત્માના પિતાના જ બંધને માટે થાય છે. (એ એની અલોકિકતા છે.)
- ભાવાર્થ શરીર ઘર અને ધન વગેરે પર વસ્તુમાં મમતારૂપ બંધન કરવા છતાં આશ્ચર્ય છે કે તે કદાપિ બંધાતા નથી, તેને મમતાથી બાંધનાર આત્મા પોતે જ બંધાય છે. તાત્પર્ય કે જીવ ગમે તેટલી મમતા કરે તે પણ શરીર-ઘરધન વગેરે કદી કોઈના થયા નથી અને થવાનાં પણ નથી, છૂટી જ જાય છે. ઊલટું આત્મા પોતે જ તે મમતાથી બંધાય છે અને પરિણામે પરાધીન પણે ચારે ગતિમાં રખડે છે. માટે પરપદાર્થમાં મમતા કરવી તે અવિદ્યા છે. તેને તજીને
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૫
પેાતાના ગુણમાં (સ્વરૂપમાં) મમતા કરવી તે વિદ્યા છે, એ વિદ્યા આત્માને શરીરાદિના બંધનથી છેડાવી મુક્તિના પરમત્કૃષ્ટ સ્વાધીન સુખને આપે છે.
હવે વિદ્યાના મહિમા અને ફળ જણાવે છે—
मिथायुक्तपदार्थानामसंक्रमचमत्क्रिया । चिन्मात्र परिणामेन विदुषैवानुभूयते ||७||
અ: પરસ્પર મળેલા (જીવ અને પુદ્ગલરૂપ) પદાર્થોંના અસક્રમના (ભેદના) ચમત્કાર, માત્ર જ્ઞાનની પરિણતિવાળા વિદ્વાન જ અનુભવી શકે છે.
ભાવાર્થ : અનાદિ કાળથી જીવ અને પુટ્ટુગલ અને ભિન્ન છતાં ખીર-નીરની જેમ પરસ્પર એ રીતે આતપ્રેત મળી ગયા છે કે જેથી ‘ આ શરીર અને આ જીવ, આ પુદ્ગલના પર્યાં. અને આ જીવના પર્યાયા,’ એવા ભેદ માત્ર જ્ઞાનની પરિણતિવાંળે। વિશિષ્ટ જ્ઞાની જ અનુભવી શકે છે. તે બન્નેના ભેદ છે એ વાત અજ્ઞાનીને તે ચમત્કારરૂપ ભાસે છે. અર્થાત્ જીવ અને પુગલનું' ભેદજ્ઞાન થયા વિના વિવેક પ્રગટતા નથી અને વિવેક પ્રગટ્યા વિના હૈય-ઉપાદેયના વિભાગ થઈ શકતા નથી, માટે જ અજ્ઞાની જીવ પરપટ્ટામાં હું અને મારું માની ઠગાય છે. સમ્યગ્રાની (વિદ્યાવત) આત્મા એ ભેદને જાણે છે, તેથી જડને પરપદાથ માની તેનાથી છૂટી શકે છે અર્થાત્ વિદ્યા સ્વ-પરના વિવેક કરાવી આત્માને જડના બંધનથી છેડાવી મુક્તિરૂપ ફળ આપે છે.
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૬
આ વિદ્યાના બળે ચેાગીને આત્મામાં પરમાત્મ દશ ન થાય છે તે કહે છે
अविद्यातिमिरध्वंसे, दृशा विद्याञ्जनस्पृशा । पश्यन्ति परमात्मानमात्मन्येव हि योगिनः ॥८॥
અર્થ : અવિદ્યા (અજ્ઞાન) રૂપ અંધકારના નાશ થતાં વિદ્યારૂપ અજનને સ્પર્શેલી દૃષ્ટિથી ચેાગીએ નિશ્ચે પેાતાના આત્મામાં જ પરમાત્માનું દર્શન કરે છે.
ભાવાથ : તત્ત્વથી આપણે! આત્મા જ પરમાત્મા છે પણ અજ્ઞાન-અવિદ્યાના અંધકારથી તેનુ' સાચુ' દ ન થઈ શકતુ નથી, ચેાગી મહાત્માઓને એ અવિદ્યાના અંધકાર દૂર થવાથી વિદ્યારૂપ અજનને પામેલી દૃષ્ટિ વડે તેઓ નિશ્ચે આત્મામાં જ પરમાત્માનું દર્શન કરે છે. તાપ` કે અજ્ઞાનથી જીવ-આત્માનાં સુખને બહાર શેાધે છે, જ્યારે તેનુ અજ્ઞાન ઢળે છે ત્યારે અનંત સુખમય પેાતાનું પરમાત્મ સ્વરૂપ પેાતામાં (આત્મામાં) જ દેખાય છે. માટે અવિદ્યારૂપ અધકારને દૂર કરી જ્ઞાનચક્ષુ પ્રગટ કરવા જોઇએ. એ જ આત્માનુ સાચુ નેત્ર છે, એનાથી જ વસ્તુતત્ત્વનો યથા ધ થાય છે અને એ મેધ થતાં જ અનાદિ ભ્રમ દૂર થઇ સાચે મુક્તિના માર્ગ મળે છે.
હવે વિદ્યાના ફળરૂપ વિવેકનું સ્વરૂપ જણાવે છે.
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫. વિવેક અષ્ટક
कर्म जीवं च संग्लिटं, सर्वदा क्षोरनीस्मत् । विभिन्नीकुरुते योऽसौ, मुनिहंसा विवेकवान् ॥१॥
અથઃ સર્વદા દૂધ અને પાણીની જેમ એકમેક થયેલા કર્મને અને જીવને જે મુનિરૂરી હંસ જુદા કરે છે (જાણે છે) તે વિવેકી છે.
ભાવાર્થ : જીવ અને કર્મને સાગ અનાદિકાળથી ખીર-નીરની જેમ ઓતપ્રેત છે, તેને હંસ જેમ દૂધ અને પાણીને પિતાની ચાંચથી ભિન્ન કરી પાણીને છેડી દૂધનું પાન કરે છે, તેમ જે મુનિરૂપી હંસ જ્ઞાનરૂપી ચાંચથી પુદ્ગલરૂપ કર્મને ભિન્ન કરીને જીવના શુદ્ધ સ્વરૂપના આનંદને ચાખે છે, અનુભવે છે તે સાચે વિવેકી છે.
અહીં એ વાત જણાવી છે કે જ્ઞાનથી જાણ્યા પછી પણ હેયને ત્યાગ અને ઉપાદેયને સ્વીકાર કરે તેને વિવેક કહેવાય છે. આ વિવેક જ્યારે પ્રગટે છે ત્યારે જ જ્ઞાન સફળ થાય છે, અથવા સમ્યજ્ઞાન આ વિવેક પ્રગટાવે છે. માત્ર જાણવાથી કંઈ ફળ નથી. જાણ્યા પછી પણ હેય-ઉપાદેયને વિભાગ કરી હેયને ત્યાગ કરે ત્યારે જ
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮
ઉપાદેયની પ્રાપ્તિરૂપ કાય ની સિદ્ધિ થાય છે. આ વિવેક
એ જ તત્ત્વથી ચારિત્ર છે.
વિવેકની દુર્લભતા જણાવે છે
देहात्माद्यविवेकाऽयं सर्वदा सुलभो भवे । भवट्यापि तद्भेद-विवेकस्त्वतिदुर्लभः ॥२॥
અર્થો : સંસારમાં દેહ અને આત્માના અભેદ્યરૂપ આ અવિવેક (તા) સર્વાંદા સુલભ છે, તેના ભેદરૂપી વિવેક જ ક્રોડા ભવાથી પણ (પ્રાપ્ત ન થાય તેવા) અતિદુ ભ છે.
ભાવાર્થ : સ`સારમાં સર્વ જીવાને શરીરમાં આત્મબુદ્ધિરૂપી અવિવેક સદા હાય છે, પ્રાયઃ સવ જીવેા દેહના દુ:ખે દુઃખ અને દેહના સુખે સુખ અનુભવતા હોય છે. તેઓને આત્માના સુખ-દુઃખના વિચાર પણ અતિદુર્લભ હોય છે. આવી દૃઢ વાસનાથી સ જીવે અનાદિકાળથી બદ્ધ હોય છે, તે વાસના પ્રત્યક્ષ જોવા-જાણવા છતાં અને ગુર્વાદિથી એ ઉપદેશ સાંભળવા છતાં ન છૂટે તેવી દૃઢ હેાય છે, આ વાસનારૂપી અવિવેક તે પ્રાયઃ સર્વ જીવાને સુલભ છે પણ તેને વિવેક એટલે આત્મા અને દેહાર્દિ પુર્વાંગલ અને પરસ્પર ભિન્ન છે. એવુ' ભેદજ્ઞાન અને એ જ્ઞાનના પ્રભાવે દેહના પક્ષના ત્યાગ તે ક્રોડા ભવાની સાધનાથી પ્રાપ્ત થાય તેવા અતિદુર્લભ છે. ભલે તેની પ્રાપ્તિ અતિદુલ ભ હાય છતાં તે વિવેકની પ્રાપ્તિ અનિવાય છે, કારણ કે તેની પ્રાપ્તિ વિના કેાઇ રીતે આત્માની મુક્તિ શકય નથી, માટે
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૯
જ તત્ત્વથી જ્ઞાની કરતાં પણ વિવેકીને મહાન કહેવામાં આન્યા છે.
હવે અવિવેકનુ ફળ જણાવે છે
शुद्धेऽपि व्याम्नि तिमिराद्, रेखाभिर्मिंश्रिता यथा । विकारैर्मिंश्रिता મતિ, તથામવિવતઃ ॥॥
અર્થ : જેમ તિમિરના રાગથી શુદ્ધ પણ આકાશમાં રેખાએથી મિશ્રપણું (આકાશ રેખાવાળુ) દેખાય છે તેમ અવિવેકના કારણે શુદ્ધ પણ આત્મામાં વિકારોથી મિશ્રતા દેખાય છે.
ભાવાથ : જીવને આત્મા રાગી-દ્વેષી-ક્રાધી–માની– કપટી–લેાભી-કામી વગેરે દેખાય છે, તે તેના અવિવેકનુ કારણુ છે. અવિવેકથી પુદ્ગલના (કમ`ના) વિકારાને તે આત્માના વિકારે માની લે છે, તેથી આત્મા ક્રોધાદિ વિકારવાળા દેખાય છે. “તત્ત્વથી આત્મા શુદ્ધ યુદ્ધ નિરજન નિરાકાર છે, જે ક્રોધાદિ દેખાય છે, તે તે ક જન્ય વિકારો છે' એવી વિવેકદૃષ્ટિ ખૂલે તે આત્માનું શુદ્ધ સ્વરૂપ દેખાય. પછી તે શુદ્ધ સ્વરૂપને પ્રગટાવવાની રુચિ તીવ્ર અને અને તેના સમ્યગ્ ઉપાયેામાં પ્રવૃત્ત ખની પેાતાના શુદ્ધ સ્વરૂપને પ્રાપ્ત કરનારા મને.
શુદ્ધ આકાશમાં પણ જેમ નેત્રના તિમિર નામના રાગથી વિવિધ રંગની રેખાઓ દેખાય છે, તેમ અવિવેકના
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪o
કારણે શુદ્ધ પણ આ મામાં વિવિધ વિકારોની મિત્રતા દેખાય છે અને તેથી રાગ-દ્વેષાદિ કરતે જીવ સંસારમાં રખડે છે, કારણ કે સંસારનું મૂળ અજ્ઞાન અને તજજન્ય અવિવેક છે.
પુનઃ પણ અવિવેકનું ફળ જણાવે છે – यथा योधैः कृतं युद्धं, स्वामिन्येवोपर्यते । शुद्धात्मन्यविवेकेन, कर्मस्कन्धोर्जितं तथा ॥४॥
અર્થ : જેમ દ્ધાઓએ કરેલા યુદ્ધને સ્વામિમાં (રાજાદિમાં) આરેપ કરાય છે, તેમ અવિવેકથી કર્મ સ્કલ્પના વિલાસને શુદ્ધ આત્મામાં આરોપ કરાય છે, | ભાવાર્થ : ઉપચારથી સુભટોએ કરેલા યુદ્ધને આરોપ જેમ રાજા વગેરેમાં કરાય છે, “રાજા યુદ્ધ કરે છે” એમ બેલાય છે, તેમ (તરવથી આભાએ નહિ કરેલા) કર્મના સમૂહથી કરાતા રાગ-દ્વેષાદિ ભાવેને શુદ્ધ આત્મામાં આવેપ કરાય છે. જીવ રાગી છે, દ્વેષી છે, ક્રોધી છે વગેરે કહેવાય છે તે ઉપચાર માત્ર છે. વસ્તુતઃ આત્મા તે જડને અર્જા છે. જે ચેતન દ્રવ્ય જડ ક્રિયા કરે તે ચેતનને બદલે જડ બની જાય અથર્ આત્માને નાશ થઈ જાય, એ કઈ રીતે સંગત નથી. માટે આત્મા ક્રોધી છે, કર્મો બાંધે છે, જન્મે છે, મરે છે વગેરે શુદ્ધ નય સ્વીકારતે નથી. પિતાના અવિવેકના કારણે શુદ્ધ આત્માને દોષિત માનવાથી તેના પ્રત્યે ક્રોધાદિના પરિણામ થાય, તેનાથી કર્મોને બંધ થાય
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૬
અને જન્મ-મરણનાં કષ્ટો સહવા પડે, એમ અવિવેક સંસારનું ફળ છે.
પુનઃ દષ્ટાન્તપૂર્વક એ વાત જણાવે છે– इष्टकाद्यपि हि स्वर्ण, पीतोन्मत्तो यथेक्षते । आत्माऽभेदभ्रमस्तद्वद्, देहादावविवेकिनः॥५॥
અર્થ : જેમ ધતૂરાના પાનથી ઉન્માદી જીવ ઈંટ વગેરેને પણ સેના રૂપે જુએ છે તેમ અવિવેકીને દેહ વગેરેમાં આત્માના અભેદરૂપ ભ્રમ (પ્રગટે) છે. | ભાવાર્થ : જેમ કેઈએ ધતૂરાનું પાન કર્યું હોય, તેથી ઉન્માદને વશ ઈટને સેનું માને–સાનું છે એમ કહે તે તે સત્ય નથી, તેમ અવિવેકને વશ જીવ, દેહ વગેરે પર વસ્તુથી આત્માને અભિન્ન માને-જુદા ન માને તે તેને મિથ્યા ભ્રમ છે, સત્ય નથી.
અવિવેક અને વિવેકનું કારણ જણાવે છે – इच्छन् न परमान् भावान , विवेकाद्रेः पतत्यधः। परमं भावमन्विच्छन्, नाऽविवेके निमज्जति ॥६॥
અર્થ: પરમ ભાવેને એટલે આત્માના શુદ્ધ ગુણોને નહિ ઇચ્છતે આત્મા વિવેકરૂપ પર્વતથી નીચે પડે છે અને એ પરમ ભાવને વારંવાર ઈચ્છતે આત્મા અવિવેકમાં ડૂબતે નથી.
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૨
ભાવાર્થ : સાધકને વિવેકના પ્રભાવે પ્રથમ કક્ષામાં રાગ-દ્વેષ કષાયે વગેરેની મંદતા અને તેના પ્રભાવે વિવિધ લબ્ધિએ વગેરે ગુણા પ્રાપ્ત થાય છે, તેના દુરુપયોગ કરતા અથવા તેના અભિમાનને વશ થયેલા તે જ્યારે આત્માના શુદ્ધ જ્ઞાનાદિ શ્રેષ્ઠ ગુણ્ણાની ઈચ્છા છેડી દે છે, ત્યારે વિવેકરૂપી પતથી તે નીચે પડે છે. અહીં વિવેકને પ`ત જણાન્યા છે, તેમાં એ હેતુ સંભવે છે કે પર્વતથી પડતાં જેમ અધિક માર લાગે છે, તેમ વિવેકથી પ્રગટેલા ગુણાના અભિમાનથી કે તુચ્છ અહિક સ્વાર્થ માટે તેનો ઉપયેગ કરવાથી (જેટલ' કમ ગુણુ રહિતને બધાય તેનાથી) અધિક ક્રમ તેને બંધાય છે અર્થાત્ નિર્ગુણીની અપેક્ષાએ ગુણાના દુરુપયોગ કરનાર વધારે કમ` આંધે છે.
એથી વિરુદ્ધ જે વારંવાર પરમ ભાવને આત્માના શુદ્ધ ગુણ્ણાને) ઈચ્છે છે, તે અવિવેકમાં ડૂબતે નથી, અર્થાત્ તેના વિવેક ઉત્તરાત્તર શુદ્ધિ અને વૃદ્ધિ પામતા તેને કર્મોના ખ ધનથી મુક્ત કરે છે.
આ કારણે જ મુનિ સંયમના મળે પ્રાપ્ત ગુણ્ણાના અહુંકાર ન કરે અને પ્રાપ્ત થયેલી લબ્ધિઓના પેાતાના તુચ્છ ઐહિક સ્વાર્થ માટે ઉપયાગ ન કરે, એમ શાસ્ત્રોમાં જણાવ્યુ છે.
પાતંજલ યેાગદશનમાં એક વિષયના વૈરાગ્ય અને બીજો ગુણેાના વૈરાગ્ય એમ વૈરાગ્યના બે પ્રકારો જણાવ્યા છે. તે પણ આ રીતે સંગત થાય છે. વિષયેને વૈરાગ્ય દુષ્કર છે તેથી પણ ગુણાના વૈરાગ્ય દુષ્કર-દુરતમ છે.
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૩
મહાત્મા સ્થૂલભદ્રની સ્પર્ધા કરનાર સિ ંહગુફાવાસી મુનિ સિંહની ગુફાના દ્વારે ચાર મહિના ઉપવાસ કરી અખંડ કાચેાત્સ`માં રહી વિષયાને વાગ્ય કરી શકેચા, પણુ પેાતાની તપાલબ્ધિરૂપ ગુણના અભિમાને ચઢીને શ્રી સ્થૂલભદ્રજીની સ્પર્ધારૂપ અવિવેકથી પડચા અને મહાત્મા સ્થૂલભદ્રજીથી ધર્મ ને પામેલી શ્રાવિકાએ તેમને વિવેક પ્રગટાવી પુનઃ માગે ચઢાવ્યા.
आत्मन्येवात्मनः कुर्यात्, यः षट्कारकसङ्गति । क्वाsविवेकज्वरस्यास्य, वैषम्य जडमज्जनात् ||७||
ગાગા
અર્થ : જે સ્વ આત્મામાં જ આત્માના છ કારકની સગતિ કરે અને પુદ્ગલમાં મગ્નતાથી થતા અવિવેકરૂપી જગરની વિષમતા કયાં (રહે)
:
ભાવા પુદ્ગલ અને આત્મા અને ભિન્ન છે' એવા ભેદ જ્ઞાનરૂપ વિવેક દ્વારા જે સ્વ આત્મામાં જ આત્માની સવ પ્રવૃત્તિરૂપ છ કારકાને સંગત કરે, તેને (પુદ્ગુગલના આશ્રયના અભાવ હેાવાથી) પુદ્ગલના રાગથી થતા અવિવેકરૂપ વર કેમ પીડી શકે? અર્થાત્ નજ પીડી શકે.
'
અહીં છ કારકની સંગતિ આ પ્રમાણે થઇ શકે : ૧ આત્મા સહજભાવે સ્વયં જ્ઞાતા હેાવાથી કર્તા છે. ૨ જાણવાની ક્રિયાનું ફળ જે જ્ઞાન, તેનેા આધાર આત્મા છે. અર્થાત્ તેનુ જ્ઞેય પણ સ્વ સ્વરૂપ છે, માટે આત્મા કમ છે.
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
૩ જાણવાનુ સાધન જે કરણ તે જ્ઞાનયોગ પશુ પેાતે જ છે, કારણ કે શુદ્ધ આત્મા જ્ઞાનેયાગ સ્વરૂપ છે.
૪ સંપ્રદાન એટલે ક્રિયા જેને માટે કરાય તે પણુ. આત્મા જ છે, કારણ કે શુદ્ધ આત્માને જાણવાની ક્રિયા આત્મા માટે જ કરવાની છે.
૫ અપાદાન એટલે ભિન્ન થવાની મર્યાદા-હદ-ભૂમિ. અહી શુદ્ધ આત્મા એ પૂર્વ જ્ઞાનપર્યાયથી અન્ય ઉત્તર જ્ઞાન પર્યાય જાણવાના છે, માટે પૂર્યાંય તે અપાદાન છે તેના આધાર પણ આત્મા પોતે જ હાવાથી તે સ્વયં અપાદાન પણ છે. ૬ જેમાં ક્રિયારૂપ પ્રવૃત્તિ થાય તે અધિકરણ. અહી શુદ્ધ આત્માને જાણવાની ક્રિયા પણ પેાતાનામાં જ હેાય છે. માટે તે અશ્વિકરણ પણ છે. તાત્પય કે આત્મા આત્મા વડે, આત્મા માટે આત્માથી (પૂ` પર્યાયથી ભિન્ન) આત્માને (ઉત્તર પર્યાયને) આત્મામાં જ જાણે તે ષટ્કારક સંગતિ
સમજવી.
ધ્રુવે વિવેક વડે આત્મા મનેા નાશ શી રીતે કરે તે કહે છે—
संयमात्र विवेकेन, शाणेनोत्तेजितं मुनेः । धृतिधारोल्बण कर्म, शत्रुच्छेदक्षमं भवेत् ॥८॥
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૫
અર્થ: વિવેકરૂપી શાણુ (સરાણુ) વડે અત્યંત તેજસ્વી (તીક્ષ્ણ બનાવેલુ) ધૈયરૂપી ધારાથી ઉગ્ર (મનેલુ) મુનિનું સચમરૂપી શસ્ર ક્રમ રૂપ શત્રુના છેદ કરવામાં સમર્થ બને છે.
ભાવાથ: સયમ દ્વારા કર્માંના છેદ કરવાના હાવાથી મુનિને સંયમ એ શસ્રરૂપ છે. આ સંયમરૂપ શસ્ત્ર વિવેકરૂપી સરાણુથી તેજસ્વી તીક્ષ્ણ મને છે અને ધૈય રૂપી ધારાથી ઉગ્ર બને છે ત્યારે તે શસ્ત્રથી કમ' શત્રુના છેદ કરીને મુનિ સર્વ ક્રમ મુક્ત થાય છે અર્થાત્ સંયમ જ્યારે વિવેક દ્વારા સંતાષયુક્ત અને છે ત્યારે કમ નિજ શરૂપ કર્મીની સિદ્ધિ થાય છે. એમ સંયમમાં જડ-ચેતનના ભેદજ્ઞાનરૂપ વિવેક અને એ વિવેક દ્વારા પ્રગટેલી નિરીહતા ભળે છે, ત્યારે તે સયમ કર્મોના નાશ કરી મુક્તિ આપે છે,
હવે વિવેકથી પ્રગટ થતા મધ્યસ્થ ભાવનું વણ ન કરે છે.
મા. સા. ૧૦
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬. મધ્યસ્થતા અક
स्थीयतामनुपालम्भं, मध्यस्थेनाऽन्तरात्मना । कुतर्क कर्करक्षेपैस्त्यज्यतां बालचापलम् ॥१॥
અર્થ : શુદ્ધ અ ંતરંગ પરિણામ વડે મધ્યસ્થ-રાગદ્વેષથી પર મનીને ઉપાલંભ (કે) ન આવે તેવી રીતે રહેા. કુયુક્તિરૂપ કાંકરા નાખવાની માલ્યાવસ્થાની ચપળતાના ત્યાગ કરે.
ભાવાથ : મધ્યસ્થ ભાવ મેાહના ક્ષયે પશમજન્ય હાવાથી ગુણ છે, આગ્રહ-દુરાગ્રહ તેના વિધી છે અને તે મેહજન્ય હાવાથી દુ ́ણુ છે, માણસ મધ્યસ્થ ભાવને ધારણ કરે છે ત્યારે નિર્દોષ અને છે, કારણ કે પ્રાયઃ પ્રત્યેક પદાર્થ' અનેક ધર્માત્મક હાવાથી તે તે અપેક્ષાપૂર્ણાંક સ્વધર્મીના સ્વીકાર કરવા તે જ ન્યાય છે, માટે આત્માએ તત્ત્વના સ્વીકાર કરવા માટે મધ્યસ્થ મનવુ જોઇએ. મધ્યસ્થમાં નિર્દોષતા છે માટે (માહ્યવૃત્તિએ તે તે વ્યવહાર કરવા છતાં) અંતરાત્માથી મધ્યસ્થ ભાવે રહેવું. કોઈ એક જ પક્ષને એકાંતપણે સિદ્ધ કરવા કુતરૂપ કાંકરાને ફેકી માલ ચાપલ્ય કરવુ' નહિ,
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
:૪૭ જેમ શરીરની બાલ-વન-પ્રૌઢ વગેરે અવસ્થાએ હોય છે, તેમ આત્માની પણ તે અવસ્થામાં હોય છે. બાળકની જેમ હઠીલે, આગ્રહી સ્વભાવ (વયથી વૃદ્ધ હોય તે પણ) બાળકપણાને અજ્ઞાનને સૂચક છે. બાળક અવસ્થા પૂર્ણ થતાં વયના પરિણામે જેમ પરિણામિકી બુદ્ધિ પ્રગટે છે, ત્યારે પ્રાયઃ મનુષ્ય સમજદાર શાણે બને છે તેમ આત્માને પણ ભવ–બાલ્યકાળ પૂર્ણ થતાં સ્વભાવે જ શાણે-મધ્યસ્થ બને છે. પછી વર્ષથી તે બાળક કે વૃદ્ધ હોય તે પણ દરેક તત્ત્વને અનાગ્રહ ભાવે સમજવા કે શિષ કરે છે અને સત્યને સ્વીકારે છે. આ અવસ્થા પ્રગટે છે ત્યારે જ તે ધર્મ પ્રાપ્તિને વેગ્ય બને છે. અન્યથા જેમ જેમ જ્ઞાન-બુદ્ધિ અધિક તેમ તેમ આગ્રહ અધિક હોય છે અને તે આગ્રહને વશ “સાચું એ મારું માનવાને બદલે મારું એ જ સાચું' કરવા વિવિધ કુયુક્તિઓને આશ્રય કરી સત્યને બદલે મિથ્યા માર્ગે ચઢી જાય છે, એ કારણે જ સમ્યગ્રદર્શનવાળાના (મધ્યસ્થના) જ્ઞાનને સમ્યગૃજ્ઞાન કહ્યું છે અને મિથ્યાત્વના (આગ્રહીના) જ્ઞાનને શાસ્ત્રમાં મિથ્યાજ્ઞાન કહ્યું છે. જ્ઞાન દ્વારા વિવેક અને વિવેકથી પણ માધ્યસ્થ પ્રગટે છે, ત્યારે જ સત્ય તત્ત્વની પ્રાપ્તિ થાય છે, માટે માધ્યશ્ચ ગુણ જરૂરી છે એમ જાણવું.
મધ્યસ્થ અને આગહીનું સ્વરૂપ જણાવે છે – मनोवत्सा युक्तिगवीं, मध्यस्थस्यानुधावति । तामाकर्षति पुच्छेन, तुच्छाग्रहमनःकपिः ॥२॥
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૮
અર્થ : મધ્યસ્થના મનરૂપી વાછરડા યુક્તિરૂપી ગાયની પાછળ દોડે છે-અનુસરે છે અને તુચ્છાગ્રહીના મનરૂપી વાંદરા યુક્તિરૂપી ગાયને પૂછડાથી પકડીને (પાતાની તરફ) ખેચે છે.
ભાવાર્થ : વાછરડા જેમ પેાતાની માતા ગાયની પાછળ ચાલે, તેમ મધ્યસ્થનું મન યુક્તિરૂપી ગાયની પાછળ પાછળ ચાલે છે. અર્થાત્ યુક્તિને અનુસરે છે અને તુચ્છ (મિથ્યા) આગ્રહીનું મન વાંદરા જેમ ગાયનું પૂછડું ખેંચે, તેમ યુક્તિને પાછળથી એટલે યુક્તિથી પેાતાના તરફ ખેચે છે.
અહીં મનને વાછરડાની અને વાંદરાની ઉપમા આપી છે તેમાં મધ્યસ્થ અને આગ્રહીના સ્વભાવનું સૂચન છે. વાછરડા જેમ માતાનું દૂધપાન કરી પાષણ મેળવે છે, તેમ મધ્યસ્થ આત્મા યુક્તિના આશ્રય કરી તત્ત્વજ્ઞાનરૂપ દૂધપાનથી આત્માને પુષ્ટ કરે છે, તેથી વિરુદ્ધ આગ્રહી વાંદરા ગાયને પૂછડાથી ખેચે તેમ યુક્તિને પુયુક્તિ દ્વારા તાડે છે, પાનરૂપ તત્ત્વથી વંચિત રહે છે અને અજ્ઞાનથી જંગલ જેવી ભવ અટવીમાં ભટકતા થાય છે.
મધ્યસ્થનું સ્વરૂપ જણાવે છે—
नयेषु स्वार्थसत्येषु मेघेषु परचालने । समशील मनोयस्य स मध्यस्थो महामुनिः ॥३॥
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૧૪૯
અર્થ : પિતપતાના અર્થમાં સત્ય અને બીજાને મિથ્થા ઠરાવવામાં નિષ્ફળ એવા સર્વનામાં જેનું મન સમાન ભાવવાળું છે તે મહામુનિ મધ્યસ્થ છે. | ભાવાર્થ નય એટલે અપેક્ષા, અપેક્ષિત સત્ય. દરેક ને પિતાપિતાની અપેક્ષાએ સાચા છે માટે જ પિતાને સત્ય માનવા છતાં બીજાને મિથ્યા નથી માનતે તે સુનય છે–સત્યવાદી છે. એવા સ્વ સ્વ અપેક્ષાએ સત્ય અને બીજાને પણ મિથ્યા નહિ માનનારા સર્વ માં જેને સમાનભાવ છે તે મધ્યસ્થ હોવાથી મહામુનિ છે, અથવા તે મહામુનિ મધ્યસ્થ છે.
ઉદાહરણ તરીકે, જે પુત્રની માતા છે તે પોતાના ભાઈની બહેન પણ છે. પોતાના પતિની પત્ની પણ છે અને તેના પિતાની પુત્રી પણ છે. એમ વિવિધ સંબંધ ધરાવનાર તેને પુત્ર માતા માને અને બીજા તેના સંબંધોને પણ તે તે અપેક્ષાએ સત્ય માને છે તે વાસ્તવિક જ્ઞાતા (મધ્યસ્થ) છે. અને ન માને તે તેને માતાની પૂર્ણ—સત્ય ઓળખ નથી. તેમ પદાર્થના અમુક ધર્મોને માને અને બીજા ધમેને વિરોધ કરે તેને પદાર્થનું વાસ્તવિક (પૂર્ણ) જ્ઞાન નથી. અંશમાં પૂર્ણતા માનવારૂપ મિથ્યાજ્ઞાન છે. માટે બધા નામાં સમાનવૃત્તિવાળે મધ્યસ્થ છે, મહામુનિ છે. અર્થાત્ જેમ જેમ આત્મા મહાન બને છે, તેમ તેમ તે એકાન્ત દુરાગ્રહને તજી મધ્યસ્થ બને છે. આ મધ્યસ્થ જ યથાર્થ તત્વને પામી શકે છે.
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૧૫૦
મધ્યસ્થ રાગ-દ્વેષથી પર હોય છે તે કહે છે— स्वस्वकर्मकृतावेशाः, स्वस्वकर्मभुजो नराः । न रागं नाऽपि च द्वेष, मध्यस्थस्तेषु गच्छति ॥४॥
અર્થ : “મનુષ્ય પિતપોતાના કર્મને પરવશ થયેલા છે અને પિત પિતાના કર્મના ફળને ભેગવનારા છે” એમ જાણે તે મનુષ્યની પ્રવૃત્તિમાં મધ્યસ્થ પુરુષ રાગને પ્રાપ્ત થતું નથી. કારણ કે તત્વથી અશુભ કે શુભ પણ કર્મો એ આત્માનું બળ નથી તેથી કર્મવશ પડેલે જીવ જે પ્રવૃત્તિ કરે છે તે તત્વથી આત્માની નથી એમ માની તત્ત્વને જાણ મધ્યસ્થ બહારથી તે તે રીતે તેઓની સાથે ઔચિત્ય પ્રવૃત્તિ કરવા છતાં અંતરંગથી મધ્યસ્થ રહે છે.
મધ્યસ્થનું કર્તવ્ય જણાવે છે – मनः स्याद् व्यापृतं यावत् , परदोष-गुणग्रहे । कार्य व्यग्रं वर तावन्मध्यस्थेनाऽऽत्मभावने ॥५॥
અર્થ : જ્યાં સુધી મન પારકા દેશ અને ગુણને ગ્રહણ કરવામાં પ્રવર્તતું હોય ત્યાં સુધી મધ્યસ્થ પુરુષે તેને આત્માના ચિંતનમાં વ્યગ્ર કરવું–જોડવું તે શ્રેષ્ઠ છે.
ભાવાર્થ : બીજાના ગુણ-દોષને જોવા તે પરાયી ચિંતા છે અને પિતાના ગુણ દેષને જોવા તે સમાધિનું કારણ છે. ચિંતન પછી સમાધિ અને અંતે નિર્વિકલ્પદશા
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૧
સાધ્ય છે. તેમાં બીજાના દેષ જેવાથી તે હાનિ જ થાય એટલે પ્રાથમિક કક્ષામાં બીજાના દોષ છેડીને ગુણ જોવા એ કર્તવ્ય છે, પણ આખરે તે આત્માને શુદ્ધ કરવાનું છે તે પોતાને દેષ –ગુણ જોયા જાણ્યા વિના તે શક્ય ન બને માટે બીજાના દેષગુણ જોતાં મનને પિતાના દોષ–ગુણ જોવામાં લીન બનાવવું એ પરગુણ જોવા કરતાં ય શ્રેષ્ઠ છે. મધ્યસ્થ આત્મા વિશિષ્ટ કક્ષાને પામેલે હોવાથી તેણે બીજાના દેષ-ગુણ જેવાને બદલે પિતાના દોષ–ગુણ જોવામાં મનને જોડવું, એ શ્રેષ્ઠ (વિશેષ હિતકર) છે. તાત્પર્ય કે બીજાના દોષ જોવાથી તે હાનિ થાય, ગુણ જેવાથી લાભ થાય પણ એથી અધિક લાભ પિતાના દોષ–ગુણ જેવાથી થાય. તેમાં તાત્પર્ય એ છે કે પરને વિષે મનને જોડવું તે ચિંતન સ્વરૂપ છે અને પિતાના આત્મામાં મનને જોડવું તે સમાધિ સ્વરૂપ છે. માટે પરના ષ–ગુણ જોવાને બદલે પિતાના દોષ–ગુણ જેવા એ શ્રેષ્ઠ છે..
હવે મધ્યસ્થ ભાવથી થતા હિતને જણાવે છે – विभिन्ना अपि पन्थानः, समुद्रं सरितामिव । मध्यस्थानां परं ब्रह्म, प्राप्नुवन्त्येकमक्षयम् ॥६॥
અર્થ: જેમ નદીઓના ભિન્ન ભિન્ન પણ માગે (છેલે) સમુદ્રમાં મળે છે, તેમ મધ્યસ્થ આત્માઓના ભિન્ન ભિન્ન પણ માર્ગે અંતે એક અક્ષય–પરમબ્રહ્મને પામે છે. પરમાત્મ સ્વરૂપને પ્રાપ્ત કરે છે.
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૨
ભાવાર્થ : નદીઓ જુદા જુદા સ્થાને વહેતી પણ આખરે એક અક્ષય સમુદ્રમાં ભળી જાય છે તેમ મધ્યસ્થાના [અપુનર્થધક, સમ્યગદર્શન, દેશવિરતિ, સર્વવિરતિ, પ્રમત્તભાવ અપ્રમત્તભાવ વગેરે અવસ્થાએામાં ભિન્ન ભિન્ન પણ આરાધનાના પ્રકારે અંતે અક્ષય એવા એક પરમાતમભાવને પામે છે. તાત્પર્ય કે મધ્યસ્થ આત્માની સર્વ પ્રકારની આરાધના અંતે મુક્તિ પ્રાપક બને છે.
પગે ચાલે, રેલવેથી, મેટરથી કે પ્લેનથી મુસાફરી કરે પણ આખરે જેમ મેડા વહેલા સૌ પિતાને ઈષ્ટ સ્થાને પહોંચે છે, તેમ નાની મોટી સર્વ આરાધનાને ઉદ્દેશ જે એક જ સમભાવ છે તે મોડા વહેલા તે ઈષ્ટસિદ્ધિને કરી શકે છે. એમ મધ્યસ્થની સર્વ આરાધના હિતકર છે.
મધ્યસ્થ આત્મા પક્ષ-પ્રતિપક્ષથી દૂર રહે છે તે કહે છે – स्वागमं रागमात्रेण, द्वेषमात्रात् परागमम् । न श्रयामस्त्यजामो वा, किन्तु मध्यस्थया दशा ॥७॥
અર્થ : (મધ્યસ્થ કહે છે કે, અમે માત્ર રાગથી સવ આગમને આશ્રય (સ્વીકાર), કે માત્ર દ્વેષથી પર આગમને ત્યાગ કરતા નથી, કિન્તુ મધ્યસ્થ દષ્ટિથી કરીએ છીએ.
ભાવાર્થ : મધ્યસ્થ આમા રાગ-દ્વેષને વશ થઈને કઈ વસ્તુને સ્વીકાર કે પરિહાર કરતા નથી પણ મધ્યસ્થ ભાવે ગુણ-દેષને વિચારી સત્યને સ્વીકાર અને અસત્યને પરિહાર કરે છે. એમ અહીં મધ્યસ્થ આમા જણાવે છે કે
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૩
અમે માત્ર રાગને વશ થઈ અમારા આગમના સ્વીકાર કે માત્ર દ્વેષને વશ થઈને પર આગમના ત્યાગ નથી કરતા, કિન્તુ મધ્યસ્થ દૃષ્ટિથી ગુણ-દોષને વિચારી હિતકરના સ્વીકાર અને અહિતકરના પરિહાર-ત્યાગ કરીએ છીએ.
મધ્યસ્થની વિશાળ દૃષ્ટિ જણાવતાં કહે છે કે मध्यस्थया दशा सर्वेष्वपुनर्बन्धकादिषु । चारिसंजीवनीचारन्यायादाशास्महे हितम् ॥८॥
અર્થ : (મધ્યસ્થદૃષ્ટિ આત્મા પેાતાનું મંતવ્ય જણાવે છે કે) અમે અપુનમ “ધકાર્દિક આદિ સવ પ્રત્યે મધ્યસ્થ દૃષ્ટિથી ચારિસ જીવનીને ચારો ચરાવવાના ન્યાયથી કલ્યાણુની આશા કરીએ છીએ.
ભાવાર્થ : મધ્યસ્થની દૃષ્ટિ ઉદાર અને છે તેથી તે નાના મેાટા સર્વ ગુણામાં પરિણામે હિતનું દશ ન કરે છે, તે વાતનુ સ્પષ્ટીકરણ કરતાં જણાવે છે કે મધ્યસ્થ દૃષ્ટિથી અમે ચારિસંજીવની ચારના ન્યાયે અપુનખ "ધકાદિ પહેલા ગુણસ્થાનકવાળાથી ઉત્તરાત્તર ગુણસ્થાનકને પામેલા સ આત્મામાં હિતની (કલ્યાણુની) આશા (ઈચ્છા) રાખીએ છીએ.
ચારિસ'જીવની ન્યાય માટે શાસ્ત્રમાં કહેલ દૃષ્ટાન્ત આ પ્રમાણે છે. એક સ્ત્રીએ પેાતાના પતિને વશ કરવા તેને મત્રલી ઔષધી (કામણ) ખવડાવી, તેના પ્રભાવે તે
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૪
વશ થયે પણ માનવને બદલે બળદ બની ગયે. તેથી બાઈ અતિદુઃખી થઈ, પણ પતિ હોવાથી તેનું પાલન કરતી રહી. એકદા જંગલમાં તેને ઘાસ ચરાવવા ગયેલી અને ત્યાં વૃક્ષ નીચે તે બેઠી હતી, ત્યાંથી આકાશમાર્ગે જતા ચારણ-વિદ્યાધરના મુખે સાંભળ્યું કે “તે બળદ પતિને જે ચારે ચરાવી રહી છે તેમાં એક સંજીવની ઔષધી પણ ઊગેલી છે. બળદ જે તેનું ભક્ષણ કરે તે પુરુષ બની જાય” પણ બાઈ તે ઔષધીને ઓળખતી નથી તેથી તેણે ઊગેલા સઘળા ઘાસને ક્રમશઃ કાપી કાપીને બળદને ખવડાવવા માંડ્યું. તેમાં સંજીવનીનો છોડ પણ ખાવામાં આવવાથી બળદ પુનઃ પુરુષ બની ગયે.
આ દષ્ટાન્તનો ઉપાય એ છે કે ઔષધિની ઓળખ વિના પણ તેના ધ્યેયથી તેણે સઘળી વનસ્પતિને ઉપગ કર્યો તે તેમાં ક્રમશઃ સંજીવની ઔષધિની પણ પ્રાપ્તિ થઈ તેમ અપુનબંધકાદિ પહેલા ગુણસ્થાનકવતી જ તત્ત્વથી મેક્ષમાર્ગ ને જાણતા નથી છતાં પિતાને માન્ય દર્શનમાં પણ મોક્ષ માર્ગને (અનુકૂળ દાન-દયા-પરોપકાર વગેરે કરતાં પરિણમે મેક્ષમાર્ગને) પણ પામે છે અને ઉત્તરોત્તર આરાધક બની અંતે મુક્તિ મેળવે છે.
અપુનર્બધ વગેરેનું સ્વરૂપ આ પ્રમાણે છે.
અપુનર્ધધક : યથાપ્રવૃત્તિકરણથી કર્મોની સ્થિતિને ઘટાડતે અંતઃ કેડાછેડી સાગરોપમ જેટલી કરે, તે પછી તેમાં રાગ-દ્વેષાદિ મંદ થઈ જવાથી પુનઃ ઉત્કૃષ્ટ (અંતઃ
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૫
કોડાકોડ સાગરોપમથી અધિક) સ્થિતિને બાંધે નહિ તે નિયમ શુકલપાક્ષિક હોય એટલે ઉત્તરોત્તર આત્મવિકાસને યોગ્ય હેય, આધ્યાત્મિક વિકાસની પ્રાથમિક ભૂમિકાને પામેલે હેવાથી પાપકર્મોમાં તીવ્ર આસક્તિ રહિત હોય, સંસારની ભયાનક્તાનું ભાન થવાથી સંસાર પ્રત્યે તીવ્ર આદર ન હોય, સર્વત્ર ઔચિત્ય વ્યવહારને આચરે. (આ અપુનબંધકનું લક્ષણ જાણવું)
માર્યાભિમુખ અને માર્ગપતિતઃ અહીં માર્ગ એટલે મોક્ષમાર્ગ અર્થાત્ દુરાગ્રહ, વિષય તૃષ્ણારૂપ વકતા વગેરે ટળવાથી પ્રગટેલા મધ્યસ્થતા, સંતેષ વગેરે પ્રાથમિક ગુણેઆ ગુણની સમુખ એટલે રુચિવાળે (અપુનબંધક) તે માર્ગાભિમુખ અને એ ગુણેને પામેલે તે માગપતિત. અહીં માર્ગ પતિતને અર્થ માગને પામેલે-માર્ગે ચડેલે, એ પ્રમાણે જાણ.
સમકિતદષ્ટિ ઉત્તરોત્તર વિશુદ્ધિરૂપ અપૂર્વકરણ, અનિવૃત્તિકરણ અને અંતઃકરણરૂપ અધ્યવસાના બળે મિથ્યાત્વ મેહનીય કર્મને ઉપશમ, ક્ષયે પશમ કે ક્ષય થવાથી પ્રાપ્ત થયેલ આત્માની શુદ્ધ તવરુચિ, સંસાર પ્રત્યે નિર્વેદ (કંટાળેથાક) રાગ-દ્વેષાદિ દોષથી મુક્ત થવાની તીવ્ર તાલાવેલી, સર્વ જી પ્રત્યે આત્મતુલ્યવૃત્તિ, દ્રવ્ય – ભાવ દયા અને જિનવચન પ્રત્યે અટલ વિશ્વાસ વગેરે સમક્તિનું લક્ષણ જાણવું.
નિર્ભય હોય તે જ મધ્યસ્થ બની શકે માટે હવે નિર્ભયતાનું વર્ણન કરે છે.
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭. નિર્ભયતા અષ્ટક
यस्य नास्ति परापेक्षा, स्वभावद्वैतगामिनः । तस्य किं न भयभ्रान्ति-क्लान्तिसन्तानतानवम् ॥१॥
અર્થ: માત્ર સ્વભાવ – આત્મ સ્વરૂપમાં લીન જે મહાત્માને પર (પૌદ્ગલિક સુખ વગેરેની અપેક્ષા નથી તેને તે તે વિવિધ ભયેની ભ્રમણાના થાકની પરંપરામાં ન્યૂનતા (ઘટાડે) કેમ ન થાય? અર્થાત્ ભને ઘટાડે થાય જ.
ભાવાર્થ: તત્વથી ભય તેને જ હોય છે કે જે પરાયી વસ્તુમાં મમતા – માલિકી કે ભેગ કરે છે, કારણ કે તે અન્યાય કરે છે. પિતાની વસ્તુના માલિક બનવામાં કે ભેગવ વામાં કઈ ભય નથી, કારણ કે તે પિતાની છે. પોતાના ઘરમાં પ્રવેશ કરનાર કે રહેનાર નિર્ભય હોય છે અને પરાયા ઘરમાં પ્રવેશ કરનાર અન્યાયી, ચેર વગેરે મનાય છે. તથા હમેશાં તે ભયભીત રહે છે માટે જે મહાત્મા સ્વ–પરને જાણે છે અને સ્વમાં રમે (૨) છે, પરની ઈચ્છા પણ કરતે નથી તે નિર્ભય બને છે, જેને પરઘરમાં પ્રવેશ કરતા ભય લાગે છે, તેને બીજાને ભય નડતે નથી એમ અહીં પણ આમા પરની પૃહા તજીને સ્વઘરમાં સ્વ સ્વરૂપમાં રમે (રહે) તેને ય કેમ હોય? અર્થાત્ તેના સર્વ ભયે નાશ પામે છે. આમધન એવું છે કે તે કેઈથી લૂંટાતું નથી અને
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૭
ગમે તેટલું ભેગવવા છતાં ખૂટતું નથી. પરધન એવું છે કે ગમે તેટલા પ્રયને પિતાનું થતું નથી, છૂટી જ જાય છે અને જેમ જેમ ભગવાય તેમ તેમ ખૂટે છે, માટે જે મહા
મા પર પગલિક સુખની અપેક્ષા ત્યજીને સ્વસ્વરૂપને પ્રાપ્ત કરવા પ્રયત્ન કરે છે તેને સર્વ ભયે ઘટતાં ઘટતાં નાશ પામે છે, અને પોતે સર્વથા નિર્ભય બને છે.
સંસારી જીવને પડનારા સાત ભયે નીચે પ્રમાણે છેઃ ૧ ઇહલેક ભય સ્વજાતિથી મનુષ્યને મનુષ્યથી) ભય. ૨ પરેક ભય : વિજાતિયી (મનુષ્યને દેવાદિથી) ભય. ૩ આદાન ભય : ધન સંપત્તિ વગેરે ચેરાઈ-લૂંટાઈ
જવા વગેરેને ભય. ૪ આજીવિકા ભય ભરણપોષણ વગેરે આજીવિકાને ભય. ૫ અકસ્માત ભય : અણધારી આપત્તિને (ધરતીકંપ,
વીજળી પડવા વિગેરેનો) ભય. ૬ અપકીતિ ભય ? અપયશ થવાનો ભય અને ૭ મરણ ભય : મૃત્યુને ભય.
આ સાત ભયથી પ્રાયઃ સંસારી – અજ્ઞ જીવ સદા મૂંઝાતે હોય છે, તેમ થવામાં પરવસ્તુની મમતા અને સંગ્રહ એ જ મુખ્ય કારણ છે. જેને પરની અપેક્ષા નથી તેને આ સાતમાં એક પણ ભય નડતું નથી.
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૮ હવે તાત્ત્વિક સુખનું વર્ણન કરે છે– भवसौख्येन किं भूरि-भयज्वलनभस्मना । सदा भयोज्झितं ज्ञानसुखमेव विशिष्यते ॥२॥
અર્થ: ઘણા ભારૂપી અગ્નિથી ભસ્મીભૂત બનેલા સાંસારિક સુખથી શું ? સદા ભયરહિત જ્ઞાનનું સુખ એ જ વિશિષ્ટ છે. | ભાવાર્થ : સાંસારિક પગલિક સુખની પાછળ વિવિધ ભયની આગ જલતી હોય છે, એથી તત્વથી તે સુખ નથી. જે મેળવવામાં, સાચવવામાં, ભેગવવામાં અને ભગવ્યા પછી પણ વિવિધ જાતના ભયથી હૃદય સળગતું હોય તેને સુખ માનવું એ કેવળ મેહજન્ય કલ્પના છે. સાચું સુખ તે નિર્ભયતામાં અને સ્વાધીનતામાં છે, માટે સદાય ભયથી રહિત એવું જ્ઞાનસુખ તે જ વિશિષ્ટ સુખ છે.
હવે જ્ઞાનનું સુખ કેવું વિશિષ્ટ છે તે જણાવે છે न गोप्यं क्यापि नारोप्य, हेय देयं च न क्वचित् । क्व भयेन मुनेः स्थेय, ज्ञेयं ज्ञानेन पश्यतः ॥३॥
અર્થ: જ્ઞાનથી સેયને (આત્મા) જાણતા-જેતા મુનિને ક્યાંય કંઈ છુપાવવા જેવું નથી, ક્યાંય રાખી મૂકવા (સંઘરવા) જેવું નથી, તેમ ક્યાંય તજવાનું કે આપવાનું નથી, તે મુનિનો ભય ક્યાં રહી શકે ?
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૮
- ભાવાથઃ ભય સઘળાય પરવરતુની મમતાને કારણે છે. પિતાની વસ્તુમાં ભય ક્યાંય થતું નથી. તેથી માત્ર જ્ઞાનમાં રમણતા કરનાર (આત્મસ્વરૂપને અને ભવનાટકને જ્ઞાનથી જોતાં) મુનિને ક્યાંય છુપાવવાનું રક્ષણ કરવાનું, બીજે સ્થાપન કરવાનું (મૂકવાનું), તજવાનું કે આપવાનું છે જ નહિ; તે તેનો ભય ક્યાં રહે? અર્થાત્ મમતારહિત માત્ર જ્ઞાનાનંદને ભેગવતે મુનિ મરણથી પણ નિર્ભય છે, તે બીજા ભયે તે તેને સ્પર્શે જ કેવી રીતે? માટે સંસારમાં નિર્ભય માત્ર આત્મસંતુષ્ટ મુનિ જ છે.
હવે આત્મજ્ઞાની જ્ઞાનશસ્ત્રથી ભયાનક પણ શત્રુઓને હણે છે તે કહે છે –
एक ब्रह्मास्त्रमादाय, निघ्नन् मोहचमू मुनिः । बिभेति नैव संग्राम-शीर्षस्थ इव नागराट् ॥४॥
અથ? એક બ્રહ્મ એટલે આત્મ સ્વરૂપ શસ્ત્રને પકડીને મેહની સેનાને હણત મુનિ યુદ્ધમાં મોખરે રહેલા નાગરાત્ એટલે ગજેન્દ્રની જેમ લેશ પણ ભયને પામતે નથી.
ભાવાર્થ : જેની પાસે મંત્રાધિષ્ઠિત કરેલું શસ્ત્ર હોય તે સુભટ યુદ્ધથી લેશ પણ ડરતે નથી. યુદ્ધભૂમિમાં મોખરે રહેલે રાવણ હાથી, જેમ લેશ પણ ભયને પામતે નથી, તેમ એક આત્મજ્ઞાનરૂપ શસ્ત્રને ધારણ કરતે મુનિ, મેહની સેનાને પરાભવ કરતે લેશ પણ ભય પામતે નથી.
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૦
સંસારનાં યુદ્ધ હિંસક હોય છે, તે યુદ્ધોથી વિજયની પ્રાપ્તિ કે શત્રુને હણવાની માન્યતા કલ્પના માત્ર છે. તત્વથી તે બાહ્ય યુદ્ધથી બાહ્ય-અત્યંતર બંને પ્રકારના શત્રુઓ વધે છે અને જીવ હારે છે, અને મોહનો જ જય થાય છે, એ કારણે મુનિએ બાહ્યયુદ્ધથી વિરામ કરીને આત્મસ્વરૂપ રમણતા-સમતારૂપ શસ્ત્રથી અહિંસક યુદ્ધને કરે છે. આ યુદ્ધથી મેહરૂપ શત્રુઓને એ નિમ્ળ નાશ થાય છે કે પછી બાહ્ય–અત્યંતર કે શત્રુ તેના રહેતા નથી. આત્મજ્ઞાનરૂપ શસ્ત્રથી મેહને હણવે એ અહિંસક યુદ્ધ છે. મુનિ એ યુદ્ધમાં અતિ નિર્ભય હેય છે.
હવે આત્મજ્ઞાનરૂપી મયૂર ભયરૂપી સર્પોને ભગાડે છે તે કહે છે–
मयूरी ज्ञानदृष्टिश्चेत्, प्रसर्पति मनोवने । वेष्टनं भयसर्पाणां, न तदानन्दचन्दने ॥५॥
અર્થ : જ્ઞાનદષ્ટિરૂપી મોરલી (તેલ) જે મનરૂપી વનમાં વિચરે છે, તે સ્વરૂપાનંદરૂપી ચંદન વૃક્ષ ઉપર ભયરૂપી સર્પો વીંટાઈ શકતા નથી.
ભાવાર્થ : મેર સર્પને શત્રુ હોય છે. મેરને કે તેના માત્ર એક પીંછાને પણ જોતાં જ સર્પો નાસભાગ કરે છે. વળી સર્પોને ચંદનની ગંધ અતિપ્રિય હોવાથી તથા ચંદનનું વૃક્ષ શીતળ હેવાથી સર્પો ચંદનના વૃક્ષને વીંટાઈને રહે છે. અહીં એ પ્રસંગને અધ્યાત્મદષ્ટિએ
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૧
ઘટાવીને મુનિની નિયતાનું વર્ણન કરે છે કે જ્ઞાનદષ્ટિરૂપ મેરલી જે મનરૂપ વનમાં વિચરે તે ભયરૂપી સ મુનિના જ્ઞાનાનંદરૂપી ચંદનવૃક્ષને વીટી શકે નહિ. અર્થાત્ જેવા મનમંદિરમાં આત્મજ્ઞાનને પ્રકાશ પ્રગટે છે તેને ભયરૂપી અંધકાર નાશ પામે છે.
હવે આત્મજ્ઞાનરૂપ બખ્તર કર્મ સામેના યુદ્ધમાં મુનિને નિર્ભય બનાવે છે તે કહે છે – कृतमाहात्रवैफल्य, ज्ञानवर्म बिभर्ति यः । क्व भीस्तस्य क्व वा भङ्गः, कर्मसङ्गरकेलिषु ॥६॥
અર્થ : મોહના શસ્ત્રોને નિષ્ફળ કરનાર જ્ઞાનરૂપ બતરને જે ધારણ કરે છે, તે મહામુનિને કર્મ સાથેની યુદ્ધ ક્રીડામાં ભય પણ કયાં અને હાર પણ કયાં? અર્થાત્ તે નિર્ભયતાથી વિજયને મેળવે છે. | ભાવાર્થ : આત્મજ્ઞાન એક એવું ચમત્કારી બખ્તર છે કે તેને ધારણ કરનારને મેહનાં (રાગ-દ્વેષાદિ કેઈ) શસ્ત્રો લાગતાં નથી, બધાં નિષ્ફળ બને છે. તેથી આત્મજ્ઞાન માં રમણતાવાળે મુનિ નિર્ભયપણે કર્મયુદ્ધમાં રમત માત્રમાં (વિના પ્રયાસે) વિજય વરે છે.
સિંહના બચ્ચાને પિતાના સત્વનું ભાન ન હોય ત્યારે એક વૃક્ષના પાંદડાના અવાજથી પણ ગભરાય છે અને પોતે જ્ઞા. સા. ૧૧
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિહુ વનરાજ છે, એવુ ભાન થતાં મેાટા હાથીઓની ઘટાના પણ રમતમાત્રમાં પરાભવ કરે છે, તેમ અન તશક્તિવાળા આત્મા જ્યાં સુધી તે પેાતાની શક્તિને જાણતા નથી ત્યાં સુધી સત્ર ભય પામે છે. પણ જ્યારે તેને આત્મજ્ઞાન થાય છે, પેાતાની જ્ઞાનાદિ સંપત્તિને તેને પિછાણે છે, ત્યારે પરવસ્તુથી નિરપેક્ષ મની તે પેાતાના આત્મબળથી કર્મોની બળવાન પણ સેનાને બાળકની રમતની જેમ વિના પ્રયાસે જીતી શકે છે.
પુનઃ પણ નિયતાને વણુ વે છે.
तूलबल्लघवो मूढा, भ्रमन्त्य भयानिलैः । नैक रोमाऽपि तैर्ज्ञानगरिष्ठानां तु कम्पते ||७||
અર્થ : અજ્ઞાનથી (આકડાના) રૂ જેવા હલકા મૂઢ આત્માઓને ભયરૂપી પવન આકાશમાં ભમાડે છે અને તે ભયે જ્ઞાનથી મહાન એવા આત્માઓના તા એક રામ પણ કપાવી શકતા નથી.
ભાવાર્થ : અજ્ઞાનીને ભય છે. જ્ઞાની સદા નિય હાય છે. અથવા જે ભય પામે છે તે અજ્ઞાની (આત્મસ'પત્તિથી અજાણુ) છે અને જે નિર્ભય છે તે જ્ઞાની છે.
અજ્ઞાની પેાતાને તુચ્છ-હલકો માને છે. તેથી તે તે ભયે તેને આકડાના રૂને પવન જેમ આકાશમાં ભમાવે તેમ ભયભીત કરીને સંસારમાં ભમાવે છે. તેથી વિરુદ્ધ જ્ઞાની જ્ઞાનથી મહાન હોય છે. તેના એક રામ પણ એ ભયેથી
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૩
કંપતું નથી. અર્થાત જ્ઞાનીને સદા નિસ્પૃહતા હોવાથી તે નિર્ભય છે અને અજ્ઞાની છે તે જડ સુખની પૃહાવાળે હેવાથી યાચક જે હલકે બને છે. તેથી સાતે ભયે તેને સંસારમાં રખડાવે છે.
હવે ચારિત્રવંત જ્ઞાની સર્વથા નિર્ભય હોય છે તે જણાવે છે –
चित्ते परिणतं यस्य, चारित्रमकुतोभयम् । ... अखण्डज्ञानराज्यस्य, तस्य साधोः कुतो भयम् ? ॥८॥
અર્થ : અખંડ જ્ઞાનરૂપ સામ્રાજ્યને પામેલા જેના ચિત્તમાં કઈને જ્યાં ભય નથી એવું ચારિત્ર પરિણત થયું છે, તે સાધુને કોનાથી ભય છે? અર્થાત્ તે નિર્ભય છે. - ભાવાર્થ : જ્ઞાન અને ચારિત્ર ઉભયના વેગે આત્મા નિર્ભય બને છે. એકલું જ્ઞાન કે જ્ઞાન નિરપેક્ષ ચારિત્ર તત્વથી મિથ્યા છે, માટે અહીં જ્ઞાન-ક્રિયા ઉભયને સમાગ જે મુનિમાં છે તે મુનિને કર્મ કે મરણને પણ ભય રહેતો નથી. જે જ્ઞાનપૂર્વકના ચારિત્રથી મરણને મહત્સવ બનાવી શત્રુભૂત કમેને નાશ કરી સર્વદા સંપૂર્ણ નિર્ભય બની શકે તેને ભય ક્યાંથી હોય ?
હવે આત્મ પ્રશંસા પરમાં આત્મબુદ્ધિથી થાય છે તે અનાત્મભાવરૂપ છે તેથી તેના પરિવાર માટે કહે છે.
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮. અનાત્મ પ્રશંસા અષ્ટક
गुणैयदि न पूर्णोऽसि, कृतमात्मप्रशंसया । गुणैरेवाऽसि पूर्णश्चेत्, कृतमात्मप्रशंसया ॥१॥
અર્થ : જે તું ગુણેથી પૂર્ણ નથી (અપૂર્ણ છે) તે આત્મપ્રશંસાનું કંઈ પ્રયજન નથી, અને જે ગુણોથી પૂર્ણ જ છે, તે (પણ) આત્મપ્રશંસાનું કંઈ પ્રયજન નથી.
ભાવાર્થ : સ્વમુખે પિતાની પ્રશંસા કરનાર મૂઢ આત્મા તત્ત્વથી પોતાની જ નિંદા કરે છે. કારણ કે સ્વપ્રશંસા કરવાનું કઈ પ્રજન છે જ નહિ. જે પોતે ગુણથી અપૂર્ણ છે, તે પ્રશંસા કરવી મિયા છે. અને પૂર્ણ છે, તો પણ પ્રશંસા કરીને કંઇ મેળવવાનું બાકી નથી, એમ અપૂર્ણને કે પૂર્ણને પણ પ્રશંસા નિષ્ણ
જન છે, છતાં પ્રશંસા કરે છે, ત્યારે તાત્વિક દષ્ટિએ તે નિર્ગુણ કરે છે. અર્થાત્ પોતે જ પોતાની પ્રશંસા કરી કિંમત ગુમાવે છે.
સ્વપ્રશંસાથી હાનિ થાય તે જણાવે છે –
श्रेयोदमस्य. मूलानि, स्वोत्कर्षाम्भः प्रवाहतः । पुण्यानि प्रकटीकुर्वन्, फलं किं समवाप्यसि ॥२॥
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ
અર્થ : (હું આત્મન ) તારા કલ્યાણુરૂપ વૃક્ષનાં મૂળ એવાં પુણ્યને સ્વઉમવાદરૂપ જળના પ્રવાહથી પ્રગટ કરતા તું શું ફળ પામીશ ?
ભાવાથ: વૃક્ષનાં મૂળ જમીનમાં દટાયેલાં ગુપ્ત ડાય તે જ તે વૃક્ષ ટકે, તેની વૃદ્ધિ થાય અને તેમાં ફળે ઉત્પન્ન થાય, તેમ આત્મકલ્યાણુરૂપ વૃક્ષના મૂળભૂત પુણ્યરૂપી મૂળિયાં છે, તે પેાતાના ઉત્કર્ષ ગાવાથી પ્રગટ થાય છે, અર્થાત્ આત્મપ્રશ'સાથી પુણ્યના નાશ થાય છે. ઊલટું. અહું કારજન્ય પાપ મંધાય છે. એમ પુણ્યરૂપી મૂળિયાંના અર્થાંપત્તિએ નાશ થવાથી કલ્યાણુ વેલડી સૂકાઈ જાય અને તેમાં ફળરૂપ આત્મસ્વરૂપની પ્રાપ્તિ અટકી જાય. એમ સ્વાત્ક પેાતાના પતનનુ કારણ બને છે. માટે જ્ઞાની પુરુષા પેાતાના ગુરુને ગાતાં નથી એટલું જ નહિ સાંભળતાં પણ મુખ નીચુ કરી દે છે. કારણ કે સંપત્તિને ગુપ્ત રાખવાથી રક્ષણ થાય છે, તેમ ગુણ્ણાને પણ ગુપ્ત રાખવાથી જ તેની વૃદ્ધિ થાય છે. પ્રગટ કરવાથી નાશ થાય છે.
સ્વાની વિચિત્રતા જણાવે છે.
आलम्बिता हिताय स्युः परैः स्वगुणरश्मयः । અહો! સ્વયં ગૃહીતાજી, વાસન્નિ મોહ્યો
અથ : (ગુણાની વિચિત્રતા છે કે) પેાતાના ગુણારૂપી દોરડાંના આશ્રય બીજા કરે તે તેમાનું તે હિત કરે
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૬
(તારે) છે, અને પોતે જ પિતાના ગુણોને પકડે (ગાય) તે તે તેને સંસાર સમુદ્રમાં ડૂબાવે છે. | ભાવાર્થ : ગુણેની એવી વિચિત્રતા છે કે એક ગુણીના ગુણને બીજાએ (સ્તુતિ વગેરે દ્વારા) આશ્રય કરે (પ્રશંસા કરે) તે તેને ગુણે વધે છે. અર્થાત્ તેનું હિત થાય છે. પણ પિતે પિતાના ગુણોને આશ્રય (રવમુખે પ્રશંસા) કરે તે તેના ગુણે તેને સંસારમાં ડૂબાડે છે.
ઘડો અધૂરો છલકાય છે, પૂર્ણ ભરેલે છલકાતું નથી. તેમ ગુણથી અધૂરે (તત્ત્વથી નિર્ગુણ) પોતાના ગુણને ગાય છે તેમાં સ્કર્ષનું એય હેય છે, અને તે વિભાવરૂપ હોવાથી પ્રાપ્ત ગુણોને પણ નાશ થાય છે. માટે આત્મશ્લાઘા અકરણીય છે.
હવે સ્કર્ષને તજવાને ઉપાય કહે છે– उच्चत्वदृष्टिदोषोत्थ-स्वोत्कर्षज्वरशान्तिकम् । पूर्वपुरुपसिंहेभ्यो, भृशं नीचत्वभावनम् ॥४॥
અર્થ : ઉચ્ચપણની દૃષ્ટિરૂપ દેશમાંથી પ્રગટેલા આત્મપ્રશંસારૂપ તાવને શાન્ત કરનાર ઔષધ પૂર્વપુરુષસિંહેથી પિતાનું અત્યંત ન્યૂનપણું ભાવવું તે છે.
ભાવાર્થ : માણસ ત્યાં સુધી જ પિતાને મહાન– માટે માની શકે છે, કે જ્યાં સુધી તેણે પૂર્વકાલે થઈ
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૭
ગયેલા અનેકાનેક મહાપુરુષના ગુણેનું સ્મરણ કે ચિંતન કર્યું નથી. વર્તમાન અવસર્પિણી કાળના પ્રભાવે જેમ જેમ કાળ પસાર થાય તેમ તેમ જડ-ચેતન દરેક પદાર્થો પ્રાયઃ ન્યૂનગુણધર્મવાળા બને છે. સામાન્ય નિયમ પ્રમાણે કહેવાય છે, કે “જે આજે છે તે આવતી કાલે નહિ મળે.” એ રીતે જીના ગુણોમાં પણ ઉત્તરોત્તર ન્યૂનતા થતી જ રહે છે. એવી સ્થિતિમાં માણસને પિતાનું મહત્ત્વ ત્યાં સુધી જ જણાય છે, કે પૂર્વ પુરુષના અતિશ્રેષ્ઠ પુરુષાર્થમય જીવનકવનને તે યાદ કરતું નથી.
ગુરુતત્વની આરાધના આ રીતે પિતામાં લઘુતાભાવ પ્રગટાવી, મિથ્યાભિમાનને ઉતારી આંતર ચક્ષુને પ્રગટાવી સન્માર્ગે ચઢાવે છે.
જ્ઞાનીને બાહ્ય સંપત્તિને મદ હોતે નથી, તે કહે છે– शरीररुपलावण्य-प्रामारामधनादिभिः । उत्कर्षः परपर्याय-श्चिदानंदघनस्य कः ? ॥५॥
અર્થ : જ્ઞાન અને આનંદના સમૂહ એવા આત્માને શરીરનું રૂપ-લાવણ્ય તથા ગામ-આરામ (બાગબગીચા)ધન વગેરે પરપર્યાથી ઉત્કર્ષ કે ?
ભાવાર્થ : જેને પિતાના અનંતજ્ઞાન અને ચારિત્રરૂપ અખૂટ ગુણે સવાધીન છે, તેને જગતના જીવેએ વારંવાર ભગવીને ફેંકી દીધેલા પુદ્ગલના પરાયા વિકારે જે શરીર,
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૮
રૂ૫, સૌંદર્ય, કે ગામ-નગર, બાગબગીચા તથા ધનસંપત્તિ વગેરેને ગર્વ કેમ ઘટે?
આત્માની સંપત્તિ અને સૌંદર્ય નિર્વિકાર અવિનશ્વર છે. ગમે તેટલું ભેગવવા છતાં લેશ પણ ખૂટે-બગડે નહિ તેવું છે, અને તે પિતાની પાસે સ્વાધીન છે, એ જાણ્યા પછી જીવને જગતની એંઠ જેવા પુદ્ગલના વિકારરૂપ રંગરાગ કે ધન-સંપત્તિ વગેરે બાહ્ય સંગે તુચ્છ લાગવાથી તેને ઉત્કર્ષ–ગર્વ ગળી જાય છે. ઊલટામાં બાહ્ય સંગો તેને સ્વરૂપઆનંદમાં બાધક જણાય છે. તેથી તેને ઉત્કર્ષ તે કરતું નથી, પણ તેને બંધન માને છે અને તેને છેડવામાં તે આનંદ માને છે.
જ્ઞાની મુનિને બાહ્ય ભાવથી ઉતકર્ષ ન થવાનું કારણ જણાવે છે –
शुद्धाः प्रत्यात्मसाम्येन, पर्यायाः परिभाविताः । શશુદ્ધાથાપટવાનો મહામુને દ્દા
અથઃ શુદ્ધ પર્યાયે પ્રત્યેક આત્મામાં સમાન હોવાથી અને અશુદ્ધપર્યાયે તુચ્છ હોવાથી વિચારવંત) મહામુનિને તે ઉત્કર્ષ માટે થતા નથી. . ભાવાર્થ : મહામુનિ પિતાના શુદ્ધ જ્ઞાનથી જ્યારે આત્મસ્વરૂપને વિચારે છે, ત્યારે સર્વ આત્માઓના શુદ્ધ જ્ઞાનાદિ પર્યાયે સમાન હોવાથી તેમાં ઓછાવત્તાપણાને ભેદ
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
રહેતું નથી, ધરણ કે સર્વ જીવે શુદ્ધનયરી સ્વરૂપે સમાન છે, જે આત્મ સંપત્તિ નિગદના આત્માને છે, તે તેટલી જ સિધિને પણ છે તેથી હું મેટા અને બીજા નાના એ ઉત્કર્ષ તેને થતું નથી. વળી સંસારી જીને કર્મના કારણે અશુદ્ધ જે પૌગલિક પર્યાયે હેય છે, તે ન્યૂનાધિક હોય છે. પણ તે જગતની એંઠરૂપ તુછ નાશવંત હોવાથી પિતાને અધિક પ્રાપ્ત થયા હોય તે પણ નાશવંત અને સ્વરૂપાનંદમાં બાધક હેવાથી તેને ઉત્કર્ષ (ગર્વ) મહામુનિને થતું નથી. અહંકાર કે દીનતા અજ્ઞાનીને જ હોય છે. જ્ઞાનને બેમાંથી એક પણ દોષ હેત નથી.
કર્ષથી કેવી રીતે ગુણનાશ થાય છે, તે સમુદ્રના દૃષ્ટાંતથી જણાવે છે–
क्षोभं गच्छन् समुद्रोऽपि, स्वोत्कर्षपवनेरितः । गुणौघान् बुबुदीकृत्य, विनाशयसि किं सुधा ॥७॥
અર્થ : જેમ સમુદ્ર મર્યાદિત છતાં પવનથી પ્રેરાઈને પણને પરપોટા બનાવીને તેને ફેકટ નાશ કરે છે, તેમ હે આત્મન ! તું ગુણને સમુદ્ર છતાં ગર્વરૂપી પવનથી પ્રેરાઈને ગુણેના સમૂહને (સ્વલાઘાથી) પરપોટા તુલ્ય બનાવીને ફેકટ કેમ વિનાશ કરે છે?
ભાવાર્થ ? આત્માને હિતશિક્ષા રૂપે જણાવે છે કે સમુદ્ર એટલે મુદ્રા (મર્યાદા)વાળો પણ તું, સમુદ્ર જેમ પવનથી પ્રેરાઈને પાણીને પરપોટારૂપ બનાવી નાશ કરે છે
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૦
(સૂકવી નાંખે છે), તેમ ગવ રૂપી પવનથી ક્ષેાભ પામીને નિજ ગુણાના સમૂહને સ્વલાઘાથી પરપાટારુપે પ્રગટ કરીને ફોકટ કેમ નાશ પમાડે છે ? અર્થાત ગુણ્ણાનો ઉત્કૃષ કરીને પ્રસિદ્ધ કરેલા ગુણેા નાશ પામે છે ઃ માટે જ્ઞાની મુનિ પેાતાના ગુણેાને સ્વમુખે તે ખેાલતા નથી, પણ મી પ્રશંસા કરે તે સાંભળી પણ શકતા નથી. સાંભળતાં લજ્જા પામે છે.
વૃક્ષને ફળે આવતાં જેમ વૃક્ષ નીચુ' નમે છે, તેમ તત્ત્વથી ગુણે। જેમ જેમ પ્રગટે છે, તેમ તેમ આત્મા લઘુ અને છે, તેથી ગુણવાન આત્મા પેાતાના ગુણ્ણાના ઉત્કષ કરતે! નથી, પણ વધુ નમ્ર બને છે,
સાચા યાગી કેવા ડાય છે તે કહે છે
निरपेक्षानवच्छिन्नाऽनन्त चिन्मात्रमूर्तयः । योगिनो गलितोत्कर्षा - पकर्षानल्पकल्पना ॥८॥
અથ : જેએને સ્વાલ્કની અને પરાપક ની બધી કલ્પનાએ ગળી ગઈ છે, તે ચેાગીએ નિરપેક્ષ, અમર્યાદિત અને અનંત એવા જ્ઞાનની માત્ર મૂર્તિએ (જ્ઞાનસ્વરૂપ) છે. ભાવાથ : જેએને બાહ્ય સપત્તિના ઉત્કૃષ` કે દીનતા નથી તે જ સાચા યાગીઓ શુદ્ધ સ ંપૂર્ણ અનંત જ્ઞાનમાં રમણતા કરે છે. આત્માનું શુદ્ધ કેવળજ્ઞાન અન્ય કાઈ સહાયની અપેક્ષા વિનાનુ,દેશ–કાળની મર્યાદારહિત,સ દેશ-સ કાળનુ અને અનંત હાય છે, મતિઆદ્ધિ ક્ષાયે પશમિક જ્ઞાના ઇન્દ્રિ
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૧
યાદિની સહાયવાળાં, અમુક દેશ-કાળ પૂરતાં અને આખરે નાશ પામનારાં હોય છે. કેવળજ્ઞાન એ સર્વદોષથી મુક્ત હોય છે. આવું કેવળજ્ઞાન તે ગીઓ પ્રાપ્ત કરી શકે છે, કે જેઓને બાહ્ય સંગ-વિયેગમાં ઉત્કર્ષ કે દીનતા (હર્ષ. શક) સ્પશી શકતાં નથી. અથવા તેવા ગીઓ કેવળજ્ઞાનરૂપી લક્ષમીને પામી જ્ઞાનમય બને છે.
- હવે સ્વશ્લાઘાના પરિવાર માટે જરૂરી તત્વદષ્ટિનું વર્ણન કરે છે –
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯. તત્ત્વદૃષ્ટિ અષ્ટક
रुपे रुपवती दृष्टि-ईष्ट्वा रुपं विमुह्यति । मज्जत्यात्मनि नीरुपे, तत्त्वदृष्टिस्त्वरुपिणी ॥१॥
',
અથ” : રૂપવાળી (ચક્ષુ) દૃષ્ટિ, રૂપી (ડ) વસ્તુમાં રૂપને જોઈને મેહમૂઢ બને છે, અને અરૂપી એવી તન્ત્રદૃષ્ટિ (જ્ઞાનચક્ષુ) અરૂપી આત્મામાં લીન અને છે.
ભાવાર્થ : માઘનેત્રો પુદ્ગલની રચના છે, અરૂપી આત્મસ્વરૂપને જોવાની તેની શક્તિ નથી. તે તે ખાહ્ય જડ પદાર્થાને જ દેખે છે અને એમાં જ સર્વસ્વ માની મૂઢ અને છે; પણ જ્યારે આત્માનું જ્ઞાનચક્ષુ પ્રગટે છે, અને એના મળે તેને પેાતાનું દર્શન થતાં આત્મા પેાતાની અનંત સુખ-સોંપત્તિને દેખે છે, ત્યારે બાહ્ય રૂપ, રંગ તે તેને પેાતાની આત્મ સપત્તિના ભાગમાં વિઘ્નકર ભાસે છે, તેથી તેમાંથી છુટકારા (મુક્તિ) મેળવવા માટે જ તેની તાલાવેલી વધે છે. એવા અપૂર્વ આનંદ આત્મદર્શીનમાં છે. તેની સામે બાહ્ય રૂપ-રંગ તે સથા તુચ્છ છે. બાહ્યદૃષ્ટિ અને તદૃષ્ટિનું દન કેવુ હાય તે કહે છે—
भ्रमवाटी बहिर्दृष्टि-भ्रमच्छाया दीक्षणम् । अनान्तस्तच्चदृष्टिस्तु, नाऽस्यां शेते सुखाशया ॥२॥
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
193
અથ : ખાદ્ઘદૃષ્ટિ ભ્રમણાની વાડી છે અને તેનુ દર્શન (દેખવુ) તે ભ્રમણાની છાયા છે, (જ્યારે) તત્ત્વદૃષ્ટિ આત્મા તે અભ્રાન્ત (ભ્રમણારહિત) છે, તેથી તે આ (ભ્રમણાની છાયા)માં સુખની ઇચ્છાથી સૂતા (આશ્રય કરતા) નથી.
ભાવાથ : માહ્યર્દષ્ટિ (બહારનું દન) એ ભ્રમણાઆના મગીચા છે. તેનાથી કદાપિ આત્મદર્શન થતું નથી, માટે તેનું દર્શીન (દેખવું) તે જીવને માટે ભ્રમણા કરાવનાર છાયારૂપ છે. જેમ કાઈ માણસ શાન્તિની આશાથી વિષવૃક્ષની છાયાના આશ્રય કરે તેા, તેને સુખને બદલે વિષ ઝેરની આપત્તિ ઊભી થાય છે, તેમ બાહ્યષ્ટિથી જડ વસ્તુમાં સુખની કલ્પના કરનાર તે જડ વસ્તુના આશ્રય કરે છે, તેા આત્માને વિવિધ આપત્તિ ઊભી થાય છે. તેથી અભ્રાન્ત તત્ત્વદૃષ્ટિ (જ્ઞાની) આત્મા પુદ્ગલના રૂપ-રંગને જોઈ ને સુખની આશાથી તેનેા આશ્રય કરતા નથી. તાત્પર્ય કે જ્ઞાનીને જડ વિષયે વિષતુલ્ય ભાસે છે. તેથી તે વિષયેાથી દૂર રહી પેાતાની આત્મસ'પત્તિને આનંદ અનુભવે છે, અને અજ્ઞાની જડ પદાર્થીમાં સુખ માની તેને આશ્રય કરે છે, તેથી ઠગામ છે. દુ:ખી દુ:ખી થાય છે. હરિણા ભ્રમણાથી મરુ ચિકાને જળ માની તેનું પાન કરવા ઢાઢે છે, પણ જળની પ્રાપ્તિ થતી નથી. ઊલટું દોડવાથી શ્રમ અને તૃષ્ણા વધે છે, અને અંતે મરણને શરૂ થા છે તેમ જડ વસ્તુમાં સુખનુ દશન (મરુ અભિચકામાં જળનાં
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૪
દર્શીન જેવું) મિથ્યા છે. અજ્ઞ જીવ એમાં સુખ દેખે છે. પણુ તે મિથ્યા ભ્રમણા હેાવાથી સુખને બદલે અધિકાધિક દુઃખી થાય છે અને સૌંસાર અટવીમાં અથડાતા કુટાતા મૃત્યુને પ્રાપ્ત થાય છે.
વસ્તુ એક છતાં દૃષ્ટિભેદે થતા હિતાહિતને જણાવે છે ग्रामा रामादि माहाय, यद् दृष्टं बाह्यया दृशा । तदेवान्त-नत વૈવસંજ્
तवदृष्टया
અર્થ : ખાદ્ઘદૃષ્ટિથી જોયેલાં ગામ-ઉદ્યાન વગેરે મેહનુ કારણ બને છે. તેને જ તત્ત્વદ્રષ્ટિથી અંતરમાં વિચારતાં તે વૈરાગ્યરૂપ સપત્તિનુ કારણ બને છે.
ભાવાર્થ : ખાદ્ઘદષ્ટિથી જોયેલા બાહ્ય પદ્માf-ગામનગર-બાગ-બગીચા વગેરે જીવને મેાહમૂદ્ર કરે છે. તે જ પદાર્થોં અંતરદૃષ્ટિથી વિચારતાં આત્માને વૈરાગ્યનું કારણુ
અને છે.
ખાદ્ય ચ ચક્ષુ માત્ર પટ્ટાના વર્તમાન માહ્યરૂપને જ દેખે છે. તેથી તેના પ્રત્યે મેહ (રાગ-દ્વેષાદ્વિ) પ્રગટે છે, એ જ પદાર્થોને જ્ઞાનચક્ષુ તેના દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાયરૂપ પૂર્ણ સ્વરૂપે દેખે છે, તેથી રાગ-દ્વેષને બદલે વૈરાગ્ય પ્રગટે છે. વિશ્વના કોઈ પણ જડ પદાર્થ નુ જ્ઞાનદષ્ટિથી સ્વરૂપ વિચારતાં તેની અનિયતાદિ સ્પષ્ટ જણાય છે. તેથી માહને મઠ્ઠલે વૈરાગ્ય પ્રગટે છે. જે વિશ્વ અજ્ઞાનીને રાગ
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૫
શ્રેષનું કારણું બને છે, તે જ વિશ્વ જ્ઞાનને વૈરાગ્ય જનક બને છે.
એ જ હકીકત સ્ત્રીના દૃષ્ટાન્તથી જણાવે છે— बाह्यदृष्टेः सुधासारघटिता भाति सुन्दरी । तत्वदृष्टेिस्तु सा साक्षात् , विण्मूत्रपिठरोदरी ॥४॥
અર્થ : જે રૂપસુંદરી સ્ત્રી બાહ્યદષ્ટિ (અજ્ઞ) જીવને અમૃતના રસથી ઘડેલી (સુખપ્રદ) ભાસે છે, તે સ્ત્રી તત્વ. દષ્ટિને (જ્ઞાનીને) તે સાક્ષાત્ વિષ્ટા અને મૂત્રભરેલી હાંડલીરૂપ પેટવાળો (દુર્ગછનીય) ભાસે છે.
ભાવાથી : બાહ્ય દષ્ટિથી જોનાર અજ્ઞાનીને જે સ્ત્રી સુંદર રૂપવાળી અમૃતરસથી ઘડેલી સુખપ્રદ જણાય છે, તે જ સ્ત્રી જ્ઞાનીને અશુચિના સ્થાનરૂપ સાક્ષાત્ વિષ્ટા અને મૂત્રથી ભરેલા ઉદરવાળી દુર્ગછનીય જણાય છે, તેથી જ્ઞાનીને રાગ થતો નથી, પણ વરાગ્યની જ વૃદ્ધિ થાય છે.
એ જ વાતને શરીરના દષ્ટાનથી જણાવે છે – लावण्यलहरीपुण्य, वपुः पश्यति बाह्यदृग् । तत्त्वदृष्टिः श्वकाकानां, भक्ष्यं कृमिकुलाकुलम् ॥५॥
અર્થ : બાહ્યદષ્ટિવાળે જીવ શરીરને સુંદરતાનાં મેજથી પવિત્ર દેખે છે, અને તત્ત્વદષ્ટિ તેને કીડાઓના સમૂહથી ભરેલું, કુતરા-કાગડાઓનું ભક્ષ્ય જુએ છે.
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૬
ભાવાર્થ : બહિષ્ટિ જીવને ચર્મચક્ષુથી શરીરમાં માત્ર ઉપરની ચામડી સુંદરતાના તરંગે જેવી પવિત્ર દેખાય છે, તે જ શરીરને અંતરાત્મા જ્ઞાન દષ્ટિથી કૃમિઓનું ઘર અને હાડ-માંસ-રુધિર વગેરે અશુચિના. કથળારૂપ દેખે છે.
પુનઃ બન્ને દૃષ્ટિનું સ્વરૂ૫ રાજભુવનના દષ્ટાન્તથી જણાવે છે–
गजाश्वैर्भूपभवनं, विस्मयाय बहिर्टशः । तत्राऽश्वेभवनात् कोऽपि, भेदस्तत्त्वदृशस्तु न ॥६॥
અર્થ : બહિદષ્ટિ આત્માને હાથીઓ અને ઘડાઓથી શેભતું રાજભુવન વિસ્મય પમાડે છે, અને તત્વષ્ટિ આત્માને તે રાજભુવનમાં હાથી-ઘોડાના જંગલથી કઈ વિશેષતા ભિન્નતા) દેખાતી નથી. - ભાવાર્થ : હાથી, ઘેડા વગેરે વૈભવથી યુક્ત રાજ. મંદિર બહિર્દષ્ટિ આત્માને મેહ પ્રગટાવે છે. જ્ઞાનીને તે ત્યાં હાથી–ઘેડાના વનથી અધિક કંઈ પણ જણાતું નથી. અર્થાત્ તે રાજભવનને પણ માત્ર હાથી-ઘડાના વન તુલ્ય સમજે છે. અને તેમાં તે જરા પણ આશ્ચર્ય પામતે નથી.
પુનઃ બીજી રીતે જણાવે છે– भस्मना केशलोचन, वपुर्धतमलेन वा । महान्तं बाह्यडगू वेत्ति, चित्साम्राज्येन तत्त्ववित् ॥७॥
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૭
અર્થ : બહિર્દષ્ટિ આત્મા ભરમ ચેળવાથી, કેશના લેચથી કે મેલ ધારણ કરવાથી તેવા શરીરવાળાને મહાત્મા સમજે છે, અને તત્વદષ્ટા જ્ઞાનના આનંદ અનુભવનારને મહાત્મા સમજે છે.
ભાવાર્થ : બહિર્દષ્ટિ જીવની દષ્ટિમાં જડ–પુદ્ગલનું મહત્વ હોય છે. તેથી તે ભસ્મ ચેળવાના, મસ્તક મૂંડવાના, કે મલમલિનગાત્રના કષ્ટથી પિતાને કે પરને મહાન સમજે છે. પણ વસ્તુતઃ ચિત્તમાં જ્ઞાનને આનંદ નથી તે માત્ર તે કાયકષ્ટ છે. એવાં શારીરિક કષ્ટો તે નરક તિર્યંચાદિ માઠા ભવમાં દરેક જીવે ઘણું જ વેઠે છે. એથી મહાત્મા બની જવાતું હોય તે માનવ કરતાં પશુઓને નંબર પ્રથમ આવે, તત્ત્વથી મહત્તા માત્ર કાયકષ્ટ સહવામાં નથી. એટલા જ માટે તત્ત્વષ્ટા તે આત્મજ્ઞાનની પ્રભુતામાં મહત્વ માને છે. અલબત્ત પ્રાથમિક અવસ્થામાં કાયકષ્ટ ઉપાદેય છે. પણ તત્ત્વથી તે કાયાને કષ્ટ હોય કે સુખસામગ્રી હોય, એ બનેથી પર રહી આત્મજ્ઞાનને આનંદ અનુભવે તેમાં જ મહત્વ છે. જે આત્મા નિજ સ્વરૂપને આનંદ અનુભવે છે, તે જ સાચે મહાત્મા છે.
તત્વદષ્ટા મહાત્માઓનું મહત્ત્વ જણાવે છે – न विकाराय विश्वस्यो-पकारायैव निर्मिताः । स्फूरत्कारुण्यपीयुष-वृष्टयस्तत्त्वदृष्टयः ॥८॥ જ્ઞા. સા. ૧૨
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૮
અથ : કૂંશયમાન કરુણારૂપ અમૃતની વૃષ્ટિવાળા તત્ત્વદૃષ્ટિ આત્માએ વિકારને માટે નહિ, પણ વિશ્વના ઉપકાર માટે જ ઉત્પન્ન કરેલા છે.
ભાવા : જેએના અંતરમાંથી સતત કરુણારૂપ અમૃત વસે છે અને લેશ પણ અહુકાર નથી, તેવા તવૃષ્ટિ આત્માએ વિકાર (રાગ-દ્વેષાદિ) માટે નહિ, પણ વિશ્વના ઉપકારને માટે જ ઉત્પન્ન કરેલા છે.
તત્ત્વથી આવા તત્ત્વષ્ટિ આત્માએ જ વિશ્વમાં સાચા ઉપકારી છે, કે જેઓ પાતે તરે છે અને બીજાને તારે છે. માટે તેવાઓના જન્મ વિશ્વોપકારક છે. તેમનુ અસ્તિત્વ માત્ર પણ જગતને આલમનરૂપ બની ઉપકાર કરે છે, તેા તેમની કરુણાભરી દૃષ્ટિનું તે પૂછવું જ શું ?
આ તત્ત્વદૃષ્ટિથી બહ્રિષ્ટિના જ્યારે લેપ થાય છે, ત્યારે આત્મા પેાતાની અનંત ઋદ્ધિના સ્વામી બને છે. તે જણાવવા હવે સ`સમૃદ્ધિ અષ્ટક વણુ વે છે.
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦ સ સમૃદ્ધિ અષ્ટક
बहिर्दृष्टिप्रचारेषु मुद्रितेषु महात्मनः । બન્તરેવાડવમાસન્તે, ટાઃ સન્તઃ સમૃદ્ધ
શા
અર્થ : મહ્રિષ્ટિના પ્રચારો (આકષ ણા) અટકી જાય છે, ત્યારે તે મહાત્માને સ` સમૃદ્ધિ સ્પષ્ટ ભાસે છે.
આત્મામાં જ
ભાવાય : મહિઁ દૃષ્ટિના પ્રચાર અર્થાત્ જડનાં આકષ ણા અટકે છે, ત્યારે જ દ્રષ્ટિ અતર્મુખ બને છે, અને ત્યારે જ આત્માની અખંડ અનંત સ્વાધીન સંપત્તિનું દશ ન થાય છે. અથવા ખીજી રીતે કહેવુ હાય તા આત્માની શાશ્વતી સ્વાધીન સંપત્તિનું ભાન થાય છે, ત્યારે બાહ્યષ્ટિના લેપ થાય છે, આ કારણે જ જીવને અભ્યાસરૂપે આદ્યપ્રલાલને માંથી મુક્ત થવાના અને આત્મગુણ્ણાને વિકસાવવાના વ્યવહાર માગ ઉપદેશ્યા છે.
જેથી પ્રથમ એ વ્યવહાર માર્ગ નું આચરણ કર્યાં વિના જ જેએ બાહ્ય પ્રàાલામાં નિર્ભીયપણે પ્રવૃત્તિ કરવા છતાં પેાતાને તત્ત્વદૃષ્ટા માને–મનાવે છે, તે વાસ્તવિક માગ નથી, તે તે ઝેર ખાઈ ને જીવનાર જેવા દયાપાત્ર છે.
સવ સમૃદ્ધિ આત્મામાં સ્વાસ્ક્રીન છે, એમ નથી જાણ્યુ ત્યાં સુખી જ બાહ્યસુમનાં સ્માશા રહી પાકે છે,
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૦
માટે આત્મસ્વરૂપને જણાવનારી તત્ત્વદૃષ્ટિનો આશ્રય કરવે એ જ સર્વ સમ્પત્તિની પ્રાપ્તિના ઉપાય છે. હવે ઉપમાથી આત્માની ઇન્દ્ર તુલ્યતા વણુ વે છે.
समाधिर्नन्दनं धैर्य, दम्भोलिः समता शची । ज्ञानं महाविमानं च वासवीरियं मुनेः ||२|
અથ` : સમાધિરૂપી નંદનવન, ધૈય રૂપી વા, સમતારૂપી ઇન્દ્રાણી અને જ્ઞાનરૂપી મહાવિમાન, એમ મુનિને ઇન્દ્રતુલ્ય સમ્પત્તિ છે.
ભાવાથ : ઇન્દ્રને નન્દનવન, વ, ઇન્દ્રાણી અને મહાવિમાન, વગે૨ે પુણ્યથી મળેલી સ'પત્તિ છે, તે મહામુનિને (ધ્યાતા, ધ્યેય અને ધ્યાનની એકતારૂપ) સમાધિરૂપી નદનવન, મા પરિષહાને જિતનારું' ધૈયરૂપી વજ્ર, આત્માનંદને આપનારી સમતારૂપી ઇન્દ્રાણી અને સ્વાત્મધરૂપ મહાવિમાન, એ આધ્યાત્મિક સ'પત્તિ હાય છે. તત્ત્વથી તા મુનિના આનંદના અંશ પણુ ઇન્દ્રને હા નથી. કારણ કે તે પરાયી વસ્તુના ભાક્તા છે, અને મુનિ સ્વસંપત્તિના ભેાક્તા છે, તેા પણ ઉપમાથી ઇન્દ્રની સરખામણી કરી, અહીં મહામુનિનું સ્વરૂપ જણાવ્યુ છે.
હવે ચક્રવર્તીની તુલ્યતાથી મુનિનું વર્ણન કરે છે—
विस्तारित क्रियाज्ञान- चर्म छत्रो निवारयन् । मोहम्लेच्छमहावृष्टि, चक्रवर्ती न किं मुनिः १ ॥३॥
',
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૧
અથ" : ક્રિયારૂપી ચાઁત્ન અને જ્ઞાનરૂપી છત્રરત્નને વિસ્તારતા અને તેના બળે મેહરૂપી મ્લેચ્છની (શત્રુની) મહાવૃષ્ટિનું નિવારણ કરતા મુનિ ચક્રવતી કેમ નહિ ?
ભાવા : ચક્રવતી ને ચૌદ્રરત્ના હોય છે. તેમાં ચમ રત્ન અને છત્રરત્નથી તે જળના ઉપદ્રવથી પેાતાનુ અને સૈન્યનું રક્ષણ કરે છે. એ રીતે અહીં ઘટના કરી મુનિને પણ ચક્રવતી જણાવ્યા છે.
ક્રિયારૂપી ચ રત્નને નીચે (જળની ઉપર) અને જ્ઞાનરૂપી છત્રરત્નને આકાશમાં વિસ્તારીને મેહરૂપ મ્લેચ્છરાજાની મહાવૃષ્ટિથી આત્માનું રક્ષણ કરતા મુનિને ચક્રવતી કેમ ન કહેવાય ? અર્થાત્ મુનિ ચક્રવતી છે.
અહીં મેાહની રાગ-દ્વેષાદિ ઝેરી વૃષ્ટિથી જ્ઞાન અને ક્રિયા દ્વારા આત્માનું રક્ષણ કરતા મહામુનિ સ્વરાજ્યને સાધે છે. એમ આધ્યાત્મિક ચક્રવતી પણું જાણવુ.. હવે મુનિને શેષનાગની ઉપમાથી વણુવે છેनवब्रह्मसुधाकुण्ड - निष्ठाधिष्ठायको मुनिः । नागलेाकेशवद्धाति, क्षमां रक्षन् प्रयत्नतः ॥४॥
અથ : બ્રહ્મચર્યની નવવાડરૂપ અમૃતના નવકુંડાની નિષ્ઠાના (સ્થિરતાના) અધિષ્ઠાયક (સ્વામી) અને પ્રયત્નપૂર્ણાંક ક્ષમાનું (પૃથ્વીનુ)રક્ષણ (ધારણ) કરતા મુનિ નાગેન્દ્રની (શેષનાગની) જેમ શાલે છે.
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૨ ભાવાર્થઃ લૌકિક મત પ્રમાણે આ પૃથ્વીને શેષનાગ ધારણ કરે છે, અને તે નર અમૃતકુંડને સ્વામી મનાય છે. એ ઘટનાથી મુનિને શેષનાગની ઉપમા આપતાં અહીં જણાવ્યું છે.
બ્રહ્મચર્યની નવવાડોરૂપી નવ અમૃતના કુંડમાં સ્થિરતાને અધિષ્ઠાયક, અર્થાત્ નવાવાડનું પાલન કરવા પૂર્વક શુદ્ધ બ્રહ્મચર્યને સ્વામી અને અપ્રમભાવે ક્ષમાધર્મને (શેષનાગ પક્ષે પૃથ્વીના) રક્ષક એ મુનિ શેષનાગ-નાગેન્દ્રતુલ્ય શોભે છે.
હવે મહાદેવની ઉપમાથી મુનિને વર્ણવે છે – मुनिरध्यात्मकैलासे, विवेकवृषभस्थितः । शोभतेविरति-ज्ञप्ति गङ्गागौरीयुतः शिवः ॥५॥
અર્થ : અધ્યાત્મરૂપ કૈલાસ પર્વત ઉપર, વિવેકરૂપી વૃષભ ઉપર બેઠેલા, વિરતિ અને જ્ઞાનરૂપી ગંગા અને પાર્વતી સહિત મુનિ મહાદેવની જેમ શોભે છે ?
ભાવાથ મહાદેવ કૈલાસ પર્વત ઉપર રહે છે, વૃષભ તેમનું વાહન છે, અને ગંગા-પાર્વતી તેઓની પત્નીઓ છે. તેમની સાથે મુનિને સરખાવે છે કે –
અધ્યાત્મરૂપ કૈલાસ પર્વતમાં વસતા, હેય-ઉપાદેયના નિશ્ચયરૂપી વિવેક વૃષભ ઉપર બેઠેલા અને વિરતિરૂપી ગંગા અને (જ્ઞપ્તિ=) જ્ઞાનરૂપી પાર્વતીથી યુક્ત એવા મુનિ મહાદેવની જેમ શોભે છે.
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
અહીં ચારિત્રધર્મનું સ્વરૂપ જણાવ્યું છે, જેમ કેઅધ્યાત્મના બળે હેય-ઉપાદેયને વિવેક કરી જે જ્ઞાન અને ક્રિયામાં સતત ઉદ્યમ કરે, તે ચારિત્રર્વત મુનિ સાગા, મહાદેવ છે.
હવે મુનિને વિષ્ણુની સાથે સરખાવે છે– ज्ञानदर्शनचन्द्रार्क-नेत्रस्य नरकच्छिदः । सुखसागरमग्नस्य, किं न्यूनं योगिनो हरेः ॥६॥
અથ ? જ્ઞાન અને દર્શનરૂપ ચંદ્ર અને સૂર્ય એ બે જેઓને નેત્રો છે, નરકરૂપ અસુર (દૈત્ય)ને જેણે નાશ કર્યો છે અને સુખરૂપ સમુદ્રમાં જે મગ્ન છે, તે ગીને વિથી શું ઓછું છે?
| ભાવાર્થ : વિષ્ણુને ચંદ્ર અને સૂર્ય બે નેત્રે છે, દેને તે ઘાતક છે, અને અષાઢી (દેવપેઢી) એકાદશીથી
ક્ષીર સમુદ્રમાં શેષનાગની શૈયામાં પિઢે છે. એવી વૈષ્ણની માન્યતા છે, તેની સાથે સમાનતા બતાવતાં મુનિનું વર્ણન કરતાં કહે છે કે :| મુનિને ચંદ્ર અને સૂર્ય તુલ્ય જ્ઞાન અને દર્શન બે નેત્રે છે, મુનિ નરકરૂપ અસુરના ઘાતક છે અને અનંત અક્ષય આત્મસુખરૂપ સમુદ્રમાં જે મન છે, તે મુનિને વિષ્ણુથી કંઈ ન્યૂન નથી.
અહીં જ્ઞાન અને દર્શન એ બે નેત્રે હોવાથી મુનિને નરગતિરૂપ ખાડામાં પડવાનું નથી તથા સદા જે આત્મ
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૪ સુખમાં મગ્ન રહે છે, તે ગોની અપેક્ષાએ વિશગુની સંપત્તિ પણ ઓછી ગણાય. છતાં અહીં ઉપમાથી ઘટના કરી છે.
હવે મુનિને બ્રહ્મા સાથે સરખાવે છે या सष्टिब्रह्मणो बाह्या, बाह्यापेक्षाऽवलम्बिनी । मुनेः पराज्नपेक्षाऽन्तर्गुणसृष्टिस्ततोऽधिका ॥७॥
અર્થ : બ્રહ્માની બાહ્ય પદાર્થોની અપેક્ષાવાળી જે બાહ્ય વિશ્વરચનારૂપ સુષ્ટિ છે, તેનાથી અધિક પર પદાર્થની અપેક્ષા વિનાની અંતરંગ ગુણોના પ્રગટીકરણરૂપ મુનિની સૃષ્ટિ છે. " ભાવાર્થ : બ્રહ્મા બાહ્ય વિશ્વના સુષ્ટા મનાય છે, તેની અપેક્ષાયે અંતરગુણ રૂપ વિશ્વના સૃષ્ટા મુનિની સૃષ્ટિ અધિક છે. - બ્રહ્ના બાહ્ય સૃષ્ટિના સટ્ટા મનાય છે, અને યેગી એવા મુનિ આંતર ગુણ રૂપ અનંત સૃષ્ટિના સર્જક છે, તેથી બ્રહ્મા કરતાં પણ મુનિની સૃષ્ટિ અધિક છે. . એ રીતે ઈન્દ્ર, ચકવતી, નાગેન્દ્ર, બ્રહ્મા, વિષ્ણુ અને મહાદેવ વગેરે જગતમાં જે ઈશ્વર તરીકે પૂજાય છે, તે સર્વથી પણ આત્મલક્ષમીરૂપ સર્વ સમૃદ્ધિને પામેલે ગીમુનિ અધિક પૂજ્ય છે. એમ જણાવી આવા રોગીને અરિહંતપણું પણ દુર્લભ નથી, એ જણાવે છે કે
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૫ रत्नस्त्रिभिः पवित्रा या, स्रोतोभिखि जाह्नवी । सिद्धयोगस्य साऽप्यहत्पदवी न दवीयसी ॥८॥
અર્થ : ત્રણ પ્રવાહથી પવિત્ર જે ગંગા તેની જેમ ત્રણ રસ્તેથી પવિત્ર તે અરિહંતપદવી પણ ગસિદ્ધ મહાત્માને દૂર નથી.
ભાવાર્થ : ગંગા ત્રણ પ્રવાહથી સ્વર્ગ–મૃત્યુ અને પાતાલરૂપ ત્રણ લેકમાં વહે છે, તેમ લોકોમાં મનાય છે. તેની સામે તીર્થંકરપણાને પ્રભાવ પણ ત્રણ લેકમાં વતે છે, તેની સમાનતા વડે ગીનું વર્ણન કરે છે કે – ત્રણ પ્રવાહથી પવિત્ર એવી જે ગંગા, તેના જેવી જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્રરૂપ ત્રણ રત્નોથી પવિત્ર અરિહંતપદવી (તીર્થંકરપણું) તે પણ ગસિદ્ધ મહાત્માને દૂર નથી. - અહીં અરિહંતપણાને ગંગાની સાથે સરખાવવામાં
એ હેતુ સંભવે છે કે અન્ય ધર્મવાળાઓ ગંગાને સમગ્ર વિશ્વને પવિત્ર કરનારી માને છે. પણ તે પવિત્રતા માત્ર બાહ્ય શરીરની શુદ્ધિરૂપ છે, ત્યારે અહીં અરિહંતપણું ત્રણે લોકના આત્માને કર્મરૂપી મેલથી રહિત–પવિત્ર બનાવે છે. માટે તે પવિત્રતા તાત્વિક છે, આધ્યાત્મિક છે.
આ રીતે બહિરાત્મ દષ્ટિનો લેપ થતાં પ્રગટતી અંતરાત્મદષ્ટિથી મળતી સર્વ સમૃદ્ધિનું સ્વરૂપ જણાવી તેને પ્રગટ કરવામાં હેતુભૂત કર્મવિપાક ચિંતનનું વર્ણન કરે છે.
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧. કર્મ વિપાક ચિંતન અષ્ટક
दुःख प्राप्य न दीनः स्यात् , सुखं प्राप्य च विस्मितः । मुनिः कर्मविपाकस्य, जानन् परवशं जगत् ॥१॥
અર્થ : જગતને કર્મવિપાકથી પરાધીન જાણતે મુનિ, દુઃખને પામીને દીન ન થાય અને સુખને પામીને વિસ્મય ન પામે.
ભાવાર્થ ઃ સમગ્ર વિશ્વવતી જીવે કર્મના ઉદયને આધીન છે, એમ જ્ઞાનથી જાણતા મુનિને દુખમાં દીનતા કે સુખમાં આશ્ચર્ય થતું નથી.
સુખ-દુઃખમાં રાગ-દ્વેષના પરિણામ કરવાથી કને બંધ થાય, પુનઃ તે કર્મોના ઉદયથી સુખ-દુખની પ્રાપ્તિ થાય, એમ દ્રવ્યકર્મ અને ભાવ કર્મને પરસ્પર કાર્યકારણ ભાવ હેવાથી મુનિ ઉદયમાં આવેલાં કર્મોને રાગ-દ્વેષ (અહંકાર-દીનતા) વિના સમભાવથી ભેગવે. જેમ દેવું ન કરવું કે મુદત પાક્યા પહેલાં ચૂકવી દેવું, એમાં સજનતા છે, અને મુદતે લેણદાર લેવા આવે તેની સામે લડવું તે દુર્જનતા છે, તેમ કર્મ પણ ઉદયમાં ન આવે ત્યાં સુધી જિનાજ્ઞાના બળે વિવિધકરણ દ્વારા તેને ખપાવી દેવું જોઈએ; છતાં ન ખપે અને ઉદયમાં આવે તે તેને સમતાપૂર્વક ભેગવવું જોઈએ, એ સજજનતા છે–સાધુતા છે. એ શુદ્ધ વ્યવહાર ધર્મ છે.
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૭ નિશ્ચયથી તે કમ જડ છે. તે ચેતનને કંઈ લાભહાનિ કરતું નથી, એમ સમજી મુનિ તેના ઉદયમાં દીનતા કે આશ્ચર્ય પામે નહિ.
હવે પાપ કર્મના વિપાકનો મહિમા જણાવે છે– येषां भ्रभङ्गमात्रेण, भज्यन्ते पर्वता अपि । तैरहो ! कर्मवैषम्ये, भूपैभिक्षापि नाप्यते ॥२॥
અર્થ : જેઓના નેત્રની ભ્રકુટી ફરકવા માત્રથી પર્વતે પણ તૂટી જાય, તેવા સમર્થ રાજાઓ પણ કર્મના અશુભવિપાક પ્રસંગે ભીખ પણ મેળવી શકતા નથી.
ભાવાર્થ : શુભ-પુણ્ય કર્મના પ્રભાવે જે રાજાની આંખ ફરતાં પર્વત જેવા શત્રુઓ પણ ધ્રુજી ઊઠે છે, તે રાજાઓ પણ જ્યારે તેમના પાપને ઉદય થાય છે, ત્યારે ભીખ માગવા છતાં તેમને ભીખ ન મળવાથી તેઓ ભૂખે મરે છે. - પુણ્યમાં ગર્વ કે પાપના ઉદયમાં દીનતા કરવી તે મિથ્યા. છે. તત્વથી પુણ્ય-પાપ આત્માનું કંઈ હિત-અહિત કરી. શકતું નથી. બાહ્ય સુખ-દુઃખ નાશવંત છે, એમ સમજી મુનિ તેમાં હર્ષ-શેક કરે નહિ.
એ રીતે પાપનો મહિમા વર્ણવી હવે પુણ્યને પ્રભાવ જણાવે છે – जातिचातुर्यहीनाऽपि, कर्मण्यभ्युदयावहे । ક્ષાત્ જોર ના સ્થા-છ વિધાનતાઃ રૂા.
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૮
અર્થ : જાતિહીન અને બુદ્ધિરહિત એવા રંક પણ અભ્યુદય કરનારા (પુણ્ય) કર્મના ઉદય થતાં ક્ષણમાત્રમાં છ ખંડ પૃથ્વીને એક છત્રથી ઢાંકનારા રાજાધિરાજ બને છે.
ભાવાર્થ : (પાપ કર્માંના ઉયે) હીન જાતિમાં જન્મેલા, બુદ્ધિ વિનાના, એવા રક હોય છતાં, (પાપાય પૂર્ણ થતાં) જ્યારે પુણ્યના ઉદય થાય છે, ત્યારે તે (પુણ્યના પ્રભાવે ) સમગ્ર વિશ્વમાં એકછત્રીય રાજ્યવાળા મેટા રાજા બને છે. એવા પ્રભાવ પુણ્યને છે.
શુભાશુભ કર્મની વિષમતાને ઊંટની પીઠની ઉપમાથી વણુ વે છે
विषमा कर्मणः सृष्टि-दृष्टा करभपृष्ठवत् । जात्यादिभूतिवैषम्यात्, का रतिस्तत्र योगिनः ||४||
અથ : જાતિ વગેરે સંપત્તિની વિષમતા કરનારી હાવાથી કમ`ની સૃષ્ટિ ઊઉંટની પીઠ જેવી વિષમ હાય છે. તેમાં યેગીને પ્રીતિ કેવી ? અર્થાત્ તેમાં મેગીને પ્રીતિ
ન હાય.
ભાવાર્થ : શુભાશુભ કર્માંના ઉદયે જીવ કોઈ વાર ઉચ્ચ કુળમાં તે કોઈ વાર નીચ કુળમાં જન્મે, કાઈ વાર રાજાધિરાજ તે કોઈ વાર રંકથી પણ રક થાય, અને કાઈ વાર બૃહસ્પતિ જેવા પંડિત તા કોઈ વાર મૂર્ખ શિરામણ અને એમ ઊંચી-નીચી ઊ'ટની પીઠની જેમ કની રચના વિષમ
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૯
છે. એવું જોતાં યાગીને (જ્ઞાનીને) તેમાં ગ્માનંદ કેમ થાય ? અર્થાત્ જ્ઞાની સંસારમાં કાઁના વિષમ વિપાકને જાણીને તેનાથી વિરક્ત અને છે.
પુનઃ કર્મીની દુષ્ટતા વધુ વે છે—
आरूढाः प्रशमश्रेणि, श्रुतकेवलिनोऽपि च । भ्राम्यन्ते ऽनन्तसंसार - महो दुष्टेन कर्मणा ॥५॥
અથ : અહા આશ્ચય છે કે ઉપશમ શ્રેણી ઉપર ચઢેલા અને શ્રુતકેવળી એવા પણુ મુનિવરેને દુષ્ટ ક
અનંત સોંસારમાં ભમાવે છે.
ભાવાર્થ : અહે ! આશ્ચય છે કે ગુણસ્થાનકની વૃદ્ધિરૂપ ઉપશમ શ્રેણીએ ચઢેલા અગિયારમા ગુણસ્થાને પહોંચેલા અને સંપૂર્ણ શ્રુતધર એવા ચૌદ પૂ`ધરાને પણ દુષ્ટ કમ અને તકાળ સુધી સસારમાં ભમાવે છે.
આત્મા તત્ત્વથી અનંત ખળી છતાં કમનુ બળ કાઈ વાર એવું જોર કરે છે, કે છેક મુક્તિની નજીક પહોંચેલા ઉપશમ શ્રેણીને પામેલા મહાજ્ઞાનીઓના જ્ઞાનને પણ નિષ્ફળ કરી ચારગતિરૂપ સંસારમાં અનંત કાળ સુધી ભટકાવે છે. માટે જ કહ્યુ` છે કે કેઈ વાર આત્મા ખળીચે તે। કાઈ વાર ક મળીયુ. અર્થાત્ કમ સામેના યુદ્ધમાં અનેક વાર હાર-જીત કરતા આત્મા સસારમાં રખડે છે અને વિજયની અણીએ પહેાંચેલા પણ જીવ પુનઃ હારી જાય છે. માટે
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦
કર્મને લેશમાત્ર વિશ્વાસ કરવા જેવું નથી. કર્મ જીવને સુખ-સગવડ આપી તેમાં બેભાન બનાવી દુરુપયોગ કરાવીને પટકે છે. માટે સુખ-સગવડમાં લેશ પણ રાચવું યોગ્ય નથી.
બાહ્ય સર્વ કાર્યોમાં કર્મવિપાકની મુખ્યતા જણાવે છે – अर्वाक सर्वाऽपि सामग्री, श्रान्तेव परितिष्ठति । विपाकः कर्मणः कार्य-पर्यन्तमनुधावति ॥६॥
અથ : સઘળી પણ (સુખ-દુઃખ આપનારી) સામગ્રી થાકી ગઈ હોય તેમ પહેલાં જ અટકી જાય છે, પણ કર્મને વિપાક કાર્યની પૂર્ણતા સુધી પાછળ પાછળ ચાલે છે.
ભાવાર્થ : સુખ-દુઃખમાં મુખ્યતા કર્મના વિપાકની છે. સામગ્રી ગૌણ છે. અશુભ કર્મોને વિપાક થવા પહેલાં જ સુખ-સામગ્રી ચાલી જાય છે, અગર રહે તે પણ સુખ આપી શકતી નથી. તેમ શુભકર્મોને પરિપાક થવા પૂર્વે દુઃખનાં નિમિત્તે ખસી જાય છે, અગર રહે તે પણ દુઃખી કરી શકતાં નથી.
તન-ધન-કુટુંબ-પરિવાર વગેરે સઘળું સુખનું સાધન અશુભકર્મોના ઉદય થવા પૂર્વે જ વિખરાઈ જાય છે. અગર સુખને બદલે દુઃખનું કારણું બની જાય છે. એવાં દષ્ટાન્ત જગતમાં પ્રત્યક્ષ દેખાય છે. કેટલાય માણસો સુખની સામગ્રીના અભાવે દુઃખી છે, તે કેટલાય છતી સામગ્રીએ દુખ જોગવતા હોય છે. એમ શુભકર્મોના પણ ઉદય પૂર્વે
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૧
દુઃખનાં કારણે ચાલ્યાં જાય છે, અગર સુખદાયક બની જાય છે. પુદય થતાં શત્રુ હટી જાય છે. અગર મિત્ર બની જાય છે. એવાં પણ દષ્ટાન્ત જેવાં મળે છે.
એમ છતાં અજ્ઞાની જીવ સામગ્રીને જ મુખ્ય માનીને તેમને મેળવવા આકાશ-પાતાળ એક કરે છે. કર્મવિપાકનું મહત્વ તેને સમજતું નથી, પરિણામે અશુભકર્મોના ઉદય થતાં તેની બધી મહેનત ઊંધી વળે છે. એથી વિરુદ્ધ જ્ઞાની સામગ્રીને ગૌણ માની કર્મને મુખ્ય ગણે છે. તેથી તે કર્મના પ્રભાવે સર્વ સુખ-સામગ્રી પામવા છતાં તેમાં નિર્લેપ રહી પરમપદને પણ પ્રાપ્ત કરે છે. તાત્પર્ય કે સુખ-દુખના અનુભવમાં મુખ્યતા કર્મવિપાકની છે. આ કર્મવિપાક સુખીને દુઃખી કે દુખીને સુખી પણ કરી શકે છે.
ના ધર્મધનને કેવી રીતે હરે
આ કર્મ વિપાક છે. તે કહે છે –
असाक्चरमावर्ते, धर्म हरति पश्यतः । चरमावर्तिसाधोस्तु, छलमन्विष्य हृष्यति ॥७॥
અથ આ કર્મવિપાક અંતિમ પુદ્ગલ પાવતની પ્રાપ્તિ પૂર્વેના (અચરમાવર્ત) કાળમાં (તે) સાધુના ધર્મ ધનને પ્રત્યક્ષ લૂંટે છે અને શરમાવર્ત કાળમાં સાધુનું છિદ્ર શોધીને હર્ષ પામે છે. (લૂંટે છે.)
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૨
ભાવાર્થ : મુક્તિને પ્રાપ્ત કરવામાં એક પુદ્ગલ પરાવર્તથી અધિક કાળ જેને શેષ હોય તે જ અચરમાવત કહેવાય છે. અને એક પુદ્ગલ પરાવર્તથી અધિક કાળ શેષ ન હોય તેને ચરમાવતી કહેવાય છે.
ભવસ્વભાવે જ અચરમાવતી જીવને કર્મને કે તેના અશુભ વિપાકને ભય હોતું નથી, તેથી જાણતાં દેખતાં (સમજવા છતાં) તેના ધર્મધનને કર્મવિપાક લૂંટે છે. અર્થાત્ તે કર્મ વિપાકનાં કારમાં ફળે જાણવા છતાં ભય પામતું નથી, તેથી ધર્મને છેડીને બાહ્ય સુખ માટે પાપાચરણ કરે છે અને ધર્મ ધનને ગુમાવે છે.
ચરમાવર્તી સાધુને કર્મવિપાકની મુખ્યતા હોય છે, તેથી તે સાવધ રહે છે, છતાં કર્મ વિપાક ભાન ભુલાવીને તેના ધર્મનું હરણ કરે છે. એમ કર્મવિપાક ભયંકર છે. અનાદિકાળથી અહંકાર અને દીનતા કરાવી જીવનના ધર્મ ધનને નાશ કરે છે. તેથી જ્ઞાની પુણ્ય કે પાપ ઉભય પ્રકારના કર્મવિપાકને સમજીને અહંકાર કે દીનતાને વશ થતું નથી. તેથી તેના ધમધનને (જ્ઞાનાદિ ગુણોને) કર્મ વિપાક હરણ કરી શકતો નથી. અર્થાત્ ગમે તેવા શુભાશુભ કર્મને ઉદયમાં પણ તે રાગ-દ્વેષને વશ થયા વિના પિતાની સમાધિરૂપ ધર્મધનની રક્ષાપૂર્વક વૃદ્ધિ કરે છે –
साम्यं विभति यः कर्मविपाकं हृदि चिन्तयन् । स एव स्याश्चिदानंद-मकरन्दमधुव्रतः ॥८॥
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૩
અથ : એવા વિષમ કવિપાકને હૃદયમાં વિચારત જે (મહાત્મા શુભાશુભ કર્મોના ઊદયમાં રાગ-દ્વેષ વિના) સમતાને ધારણ કરે છે, તે જ જ્ઞાનાન ંદના મકરન્દનો ભ્રમર અને છે.
ભાવાર્થ : કના વિષમ વિપાને જાણીને હૃદયમાં તેનું ચિંતન કરતા જે મહાત્મા તેમાં રાગ-દ્વેષ કર્યા વિના સમભાવમાં રહે છે, તે જ જ્ઞાનાનંદરૂપ પુષ્પરસના ભાગી ભ્રમર અને છે. અર્થાત્ જ્ઞાનરૂપ અમૃતના આસ્વાદ જે સમતા તેનો આનંદ ભાગવી શકે છે. (મજન્ય સુખ-દુઃખમાં રાગ-દ્વેષ કરતા નથી.)
હવે કમ વિપાકની વિષમતાના જાણ મુનિ સૌંસારમાં વિરત રહે, તેથી હવે ભવાદ્વેગનું વર્ણન કરે છે—
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨. ભવાદ્વેગ અષ્ટક
यस्य गम्भीरमध्यस्याज्ञानवज्रमयं तलम् । रुद्धा व्यसनशैलौघैः, पन्थानो यत्र दुर्गमाः || १ || पातालकलशा यंत्र, भृतास्तृष्णामहानिलैः । कषायाश्चित्तसंकल्प - वेलावृद्धिं वितन्वते ॥२॥ स्मरौर्वाग्निज्वलत्यन्त - यंत्रस्नेहेन्धनः सदा । यो घोररोगशोकादि - मत्स्यकच्छपसङ्कलः ||३|| दुर्बुद्धिमत्सरद्रोहै- विद्युदुर्वातगर्जितैः ।
यत्र सांयात्रिका लेाकाः पतन्त्युत्पातङ्क ||४||
,
ज्ञानी तस्माद् भवाम्भोधे- र्नित्योद्विग्नोऽतिदारुणात् । तस्य संतरणोपायं सर्वयत्नेन काङ्क्षति ॥५॥
અથ : જે સ`સારરૂપ સમુદ્રના મધ્યભાગ અતિ ગંભીર (ઊડા) છે, તળિયું અજ્ઞાનરૂપી વજાપય છે અને જેમાં સંકટારૂપી પતાના સમૂહથી ઘેરાયેલા માર્ગો અતિ દુ॰મ છે. (૧) વળી તૃષ્ણારૂપી મહાવાયુથી ભરેલા કષાયારૂપી પાતાલ કલશાએ ચિત્તના સંકલ્પરૂપ વેલાથી જેમાં ભરતી વિસ્તારે છે. (૨) જેમાં કામરૂપી વડવાનલ નિત્ય સ્નેહરૂપી
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઈજનોને બાળી રહ્યો છે, અને જે ભયંકર રોગ-શોક વગેરે મરછ અને કચ્છપોથી (કાચબાથી) વ્યાપ્ત છે. (૩) જેમાં દુર્બુદ્ધિ, મત્સર અને દ્રોહરૂપી વીજળી, દુષ્ટ (તોફાની) પવન અને ગર્જનાઓ થતી હેવાથી ભવ્ય પ્રાણીઓ રૂપી મુસાફર લોકે ઉત્પાત (ઉન્માર્ગ)રૂપી મહા સંક્ટમાં સપડાય છે. () તે અતિ ભયંકર સંસારરૂપી સમુદ્રથી સદા ઉદ્વિગ્ન જ્ઞાની આત્મા સર્વ પ્રયત્નોથી તેમાંથી પાર ઉતરવાનો ઉપાય ઈચછે છે. (૫) | ભાવાર્થ : અહીં સંસારને મહાસમુદ્ર તરીકે જણાવી તેનાથી છૂટવા જ્ઞાની કેવી રીતે પ્રયત્ન કરે છે તે વર્ણવ્યું છે. તેમાં જૈન ભૂગોળના મતે લવણું સમુદ્રમાં પાણીની નીચે ચારે દિશામાં એક એક લાખ જન ઊંડા અને પહોળા ચાર પાતાલ કલશે છે, તે દરેકમાં નીચે ત્રીજા ભાગમાં કેવળ વાયુ, મધ્યભાગમાં જળ અને વાયુ તથા ઉપરના ત્રીજા ભાગમાં કેવળ જળ છે. જગત સ્વભાવે જ તેમાંને વાયુ દરરોજ બે વાર પ્રકુપિત થાય છે, તેથી તે પાણી ઊભરાઈને બહાર નીકળવાથી સમુદ્રમાં ભરતી આવે છે, અને વાયુ શાન્ત થતા પુનઃ પાણી તે કળશાઓમાં ભરાવાથી ઓટ આવે છે. એ હકીકતને અનુસરીને સંસારરૂપી સમુદ્રનું અહીં ભયંકરપણું જણાવે છે કે –
જે સંસારસમુદ્ર મધ્યમાં અતિ ગંભીર છે. અર્થાત તેના અદ્દભુત રહસ્યને (સ્વરૂપને) જાણવું અતિ કઠિન છે. તેનું તળિયું અજ્ઞાનરૂપી વાનું છે, અર્થાત અજ્ઞાનનો નાશ
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર તે વજને તેડવા જે દુષ્કર છે. (૧) ચાર કષાયેરૂપી તેમાં પાતાલ કહાશ છે. તે તૃણારૂપી વાયુથી ભરેલા છે; અને સંકલ્પરૂપી પવન પ્રકુપિત થતાં જીવનો સંસાર વધવા રૂપ તેમાં ભરતી આવે છે, અને સંકલ્પ શાન્ત થતાં સંસારમાં ઓટ આવે છે. અર્થાત્ સંસાર તૂટે છે. (૨) વિષયેચ્છારૂપી વડવાનલ (અગ્નિ) તેમાં સ્નેહને (સમુદ્ર પક્ષે જળને) બાળી રહ્યો છે. અર્થાત્ વિષયના રાગથી જીવને મૈત્રીઆદિ, શુભભાવેને નાશ થતાં સનેહ તૂટે છે. વળી જે સંસારસમુદ્રમાં રગ-શેકરૂપી ભયંકર મચ્છ-કચ્છપાદિ (જળચર) જીવે આત્માની આભસંપત્તિરૂપી રૂધિરને ચૂસી મુડદાલ બનાવે છે. (૩) જેમાં દબુદ્ધિરૂપી વીજળી, મત્સ્યરૂપી તેફાની પવન અને દ્રોહરૂપી ગર્જનાઓના ખળભળાટ ચાલે છે, તેથી મુક્તિમાર્ગના મુસાફર આત્માઓ માર્ગભ્રષ્ટ થઈ સંકટમાં સપડાય છે. (૪) આવા અતિભયંકર સંસારસમુદ્રથી સદા ઉદ્વિગ્ન જ્ઞાનીઓ સર્વપ્રયત્ને તેમાંથી પાર ઉતરવાના સત્ય ઉપાયને ઈચ્છે છે, પ્રયત્નપૂર્વક શૈધે છે. (૫)
તે ઉપાયે કેવા અપ્રમત્ત પણ કરે છે, તે જણાવે છે – तैलपात्रधरो यद्वद्, राधावेधोद्यतो यथा । क्रियास्वनन्यचित्त : स्याद्, भवभीतस्तथा मुनिः ॥६॥
અર્થ : જે રીતે તેલના પાત્રને ધારક, તથા જે રીતે રાધાવેધ માટે ઉઘત મનુષ્ય ક્રિયામાં એકાગ્ર ચિત્ત બને તે રીતે સંસારથી ડરેલે મુનિ ક્રિયામાં એકાગ્ર ચિત્ત બને.
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૭૧
ભાવાર્થ : અહી ભયભીત થયેલા આત્મા સા સંસારસમ્રુદ્ધને તરવા કેવા પ્રમત્ત બને, તે જણાવવા એ દૃષ્ટાન્ત આપ્યા છે, તે આ પ્રમાણે—
૧. એક શેઠના પુત્રને મન સ્થિર કરી શકાય જ નહિ', તેવે આગ્રહ હતા, તેને સમજાવવા રાજાએ (કાઈ યુક્તિથી) ગુનેગાર મનાવરાવ્યા, અને તેને દેહાન્તદ'ડની શિક્ષા કરમાવી. છેવટે તેના વાલીઓની વિનતીથી રાજાએ જણાવ્યું કે તેલથી સપૂર્ણ છàાછલ ભરેલુ' પાત્ર હાથમાં લઈ સમગ્ર નગરમાં ફ્રીને પાઠે આવે તે તેની સજા માફ કરુ, જો રસ્તે ચાલતાં એક મિંદુ પણ તેલ નીચે પડશે તે ત્યાં જ તેના શિરચ્છેદ થશે. મરણમાંથી બચવાના અન્ય ઉપાય ન હેાવાથી શેઠના પુત્રે તે કબૂલ રાખ્યું, અને રાજાએ તેલથી છàાછલ ભરેલુ છીછરું પાત્ર તેના હાથમાં પકડાવ્યું. તેની સાથે ખુલ્લી તલવારવાળા મારાએને રાખ્યા અને સમગ્ર શહેરના રાજમાગેર્યાં ઉપર પાંચે ઇન્દ્રિયાને આકષ ણ કરે તેવાં સ'ગીત, નાટકો, શ્યા તથા સુગી માન સ્વાદ્રિષ્ટ પદાર્થાં વગેરે એવા ગાઢવાવ્યા કે ત્યાગી વિરાગી પણ લલચાય. છતાં પાત્રમાંથી એક પણ ખિન્ડ્રુ નીચે પડતાં જ સાથે ચાલતા મારા ધડ–મસ્તક જુદું કરી દેશે.” એવા તીવ્ર મરણને ભય હાવાથી શેઠ-પુત્ર વ્રુત્તચિત્તે પાત્રની રક્ષા કરતા સમગ્ર રાજ્યમાર્ગો ફરીને રાજાની સન્મુખ આવી પહેાંચ્યા, ત્યારે રાજાએ પૂછ્યું, રાજ્યમાગ માં તે શું જોયું-જાણ્યુ? તેણે કહ્યું, માત્ર તેટ
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૮.
પાત્ર સિવાય મેં કંઈ જોયું કે જાણ્યુ નથી, મારું મન તે તેલપાત્રમાં જ સ્થિર હતું. આ પ્રયાગથી રાજાએ તેને સમજાવ્યું કે એક જ મરણના ભયથી તું મનને સ્થિર કરી શકચો, તેા ભાવિ અનેકાનેક મરણુથી ભય પામેલા જ્ઞાનીએ વિષયાથી મનને અલિપ્ત કેમ ન રાખી શકે? અર્થાત્ રાખી શકે. એમ તે શેઠપુત્રે સ્વીકાર્યુ. એમ મરણના ભયથી શેઠ પુત્ર જેમ પેાતાના કાય માં એકાગ્રચિત્ત અન્ય; તેમ સ ંસારથી ભય પામેલે મુનિ ક્રિયામાં અનન્ય ચિત્ત બની રહે છે.
૨. એ જ રીતે સુરેન્દ્રદત્ત નામના એક રાજપુત્રને રાધાવેધના પ્રસ'ગ હતા, ત્યારે તેને જણાવવામાં આવ્યુ હતુ કે જો નિષ્ફળ જઈશ તે આ ખાજુમાં રહેલા શસ્ત્રધારીએ ત્યાં જ તારું મસ્તક છેઠ્ઠી નાંખશે. એ ભયથી આજુબાજુમાં તેને ચૂકાવવાના પ્રયાગેા ગાઠવેલા છતાં મનને સ્થિર કરી દુષ્કર એવા પણુ રાધાવેધ તેણે સાધ્યેા હતે.
સ'સારસમુદ્રને તરવા તે રાધાવેધથી પણ દુષ્કર છે. માટે સંસારથી ભય પામેલા મુનિ પેાતાની ક્રિયામાં સતત મનને એકાગ્ર બનાવી સંસારસમુદ્રને તરી જાય છે. તાત્પર્ય કે પરભાવમાં જતા મનને સ્થિર કરવાથી જ સંસા રને પાર કરી શકાય છે.
હવે સંસારના ભય જાગતાં મરણ વગેરે ઉપસગેŕના ભય ટળી જાય છે, તે કહે છે—
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૯
विषं विषस्य वनेश्च, वहिनरेव यदौषधम् । तत्सत्यं भवभीताना-मुपसर्गेऽपि यन्न भीः ॥७॥
અથઃ ઝેરનું ઔષધ ઝેર, અરે અગ્નિનું ઔષધ અગ્નિ જ છે, તે સત્ય છે, કારણ કે સંસારથી ભય પામેલાએને ઉપસર્ગમાં પણ ભય લાગતું નથી.
ભાવાર્થ: રેગના ઝેરને મારવા ઝેરી દવાનો ઉપયોગ વૈદ્ય-ડોકટરો કરે છે, અને અગ્નિથી દાઝેલા વગેરેને પણ શેક વગેરેના ઉપાયે કરવામાં આવે છે, તેમ સંસારના ભય જાગવાથી ઉપસર્ગોને ભય ટળી જાય છે. સંસારમાં જે સાત ભથી જ રિબાય છે તે જે ભવભ્રમણને ભય જાગે તે બધા ભય ટળી જાય. અર્થાત્ ભવભ્રમણથી ડરેલે મરણથી પણ ડરતે નથી. મરણને ભેટીને પણ ધર્મની–આત્માની રક્ષા કરે છે.
ભવભયથી મુનિ સ્થિરતાને પામી અંતે સર્વથા નિર્ભયપદને પ્રાપ્ત કરે છે, તે કહે છે કે –
स्थय भवभयादेव, व्यवहारे मुनिव्रजेत् । स्वात्मारामसमाधौ तु, तदप्यन्तर्निमज्जति ॥८॥
અથઃ વ્યવહાર નયથી મુનિ સંસારના ભયથી જ (સ્વભાવમાં) સ્થિરતાને પામે છે, અને પિતાની આત્માનંદરૂપ સમાધિ પ્રગટતાં તે તે ભય પણ સમાધિમાં અંતર્ગત થઈ જાય છે.
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૦
ભાવાર્થ: પ્રાથમિક કક્ષામાં મુનિ સંસારના ભયથી પિતાના સ્વરૂપમાં સ્થિર થાય છે, અને જ્યારે તેને આત્માનંદરૂપ સમાધિ (સ્વરૂપ રમણતા) પ્રગટે છે, ત્યારે તે તે ભય પણ સમાધિમાં જ અંતર્ભત (સમાધિરૂપ) બની જાય છે. અર્થાત્ પછી તેને ભવભય પણ રહેતું નથી. સર્વથા નિર્ભય અવસ્થાને પ્રાપ્ત કરે છે. જડ-ચેતનનું ભેદજ્ઞાન થયા પછી તેને પિતાનું લૂંટાવા જેવું કંઈ રહેતું નથી. કારણ કે આત્માના જ્ઞાનાદિ સ્વભાવ સિવાય વિશ્વમાં તેનું કંઈ રહેતું નથી, અને જ્ઞાનાદિ ગુણો સ્વભાવરૂપ હોવાથી તેના નાશને ભય રહેતું નથી, એમ તે સર્વથા નિર્ભયપદને વરે છે.
સંસારથી ઉદ્વિગ્ન આત્માને પણ લોકસંજ્ઞા આત્મસ્વરૂપ સાધનામાં બાધક બને છે, માટે હવે લોકસંજ્ઞાને ત્યાગ કરવા માટે કહે છે–
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩. લોકસંજ્ઞાત્યાગ અષ્ટક
प्राप्तः षष्ठं गुणस्थानं, भवदुर्गादिलङ्घनम् । लोकसंज्ञारतो न स्यान्मुनिलोकोत्तरस्थितिः ॥१॥
અર્થ : સંસારરૂપ વિષમ પર્વતનું ઉલ્લંઘન કરવારૂપ છઠ્ઠા પ્રમત્ત(સર્વવિરતિ) ગુણસ્થાનકને પામેલે એ લેકત્તર માર્ગમાં રહેલ મુનિ જોકસંજ્ઞામાં રાગ ન કરે. | ભાવાર્થ : સંસાર અતિ વિષમ પર્વતને ઓળંગવા જે કઠિન છે, તેને ઓળંગવા માટે ચૌદગુણસ્થાનકની (જીવની તે તે પ્રકારની ઉત્તરોત્તર ગુણવિશિષ્ટતા રૂ૫) મર્યાદાઓ જણાવેલી છે. તેમાં પ્રથમ છ ગુણસ્થાનક વિષમ પર્વત ઉપર ચઢવા જેવાં કઠિન છે, કારણ કે ત્યાં મિથ્યાત્વનું, કષાનું અને વિષયના રાગરૂપ પ્રમાદનું તીવ્ર જોર હોય છે. પ્રમાદ અવસ્થાનું છેલ્લું ગુણસ્થાનક તે છઠું ગુણસ્થાનક છે. તે પછી પ્રમાદ ટળી જવાથી અપ્રમત્તદશા પ્રગટે છે. અપેક્ષાએ કહીએ તે ત્યાંથી આગળ વધવામાં સરળતા હોય છે, તેથી જીવ સાતથી તેરમાં ગુણસ્થાને એક જ અંતમુહૂર્તમાં ચઢી શકે છે. માટે અહીં છઠ્ઠા ગુણસ્થાનકને સંસારરૂપ વિષમ પર્વતને ઉલંઘન કરવા તુલ્ય કહ્યું છે. પણ એ ભૂમિએ પહોંચ્યા પછી પણ ત્યાં લોકસંજ્ઞા (યશ કીતિ–માન સન્માન)ને કારણે પતનને ભય હેય છે.
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૨
માટે અહીં જણાવ્યું કે મેક્ષમાર્ગમાં રહેલે મુનિ છઠ્ઠા ગુણસ્થાનકને પામીને (યશ કીતિ–માન સન્માન રૂ૫) લેકસંજ્ઞામાં ફસાય નહિ.
હવે લોકસંજ્ઞાને પ્રભાવ વર્ણવે છે – यथा चिंतामणि दत्ते, बटगे बदरीफलैः ।। હા રાતિ , તથૈવ વનરકનૈ પારા
અથ: જેમ મૂર્ખ (ચપટી) બોરના સાટે ચિંતામણિને આપી દે છે, તેમ ખેદ રૂપ છે કે (મૂર્ખ–અજ્ઞજીવ) કરંજનની ખાતર ઉત્તમધર્મને તજી દે છે.
ભાવાર્થ: ખેદજનક છે કે બાળક જેમ બરની લાલચથી ચિંતામણિને આપી દે તેમ અજ્ઞાન-મૂઢ જીવ
કરંજનની લાલચે ચિંતામણિથી પણ અતિ દુર્લભ એવા શ્રેષ્ઠધમને તજી દે છે.
લોકેષણ એવી વિષમ છે. કે જીવતી ચામડી ઉતારતાં પણ કઈ “અહે ! આવું દુઃખ સહન કરનાર આ મહાત્મા મહારાગી છે. મહાસાવશાળી છે.” વગેરે કેઈ તેની પ્રશંસા કરે, તે ક્ષણ વાર ચામડી ઉતારતાં થતી વેદનાને પણ જીવ વિસરી જાય. એમ અનાદિ કાળની વેરણ છતાં તે મહત્ત્વાકાંક્ષાને તજવી દુષ્કર છે. માટે જ અજ્ઞ-મૂઢ
જનરંજનની લાલચે અનંત શાશ્વત સ્વાભાવિક સુખને પ્રાપ્ત કરાવનાર એવા ધર્મને તજી દે છે. અર્થાત્ .
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૩ .
લાકેષણાના જય દુષ્કર છે. મહાયાગીએ પણ તેનાથી હારી જાય છે, અને ભવમાં ભટકતા થઈ જાય છે. પુનઃ એ જ હકીકત જણાવે છે–
लोकसंज्ञा महानद्यामनुश्रोतोऽनुगा न के । प्रतिश्रोतोऽनुगस्त्वेको, राजहंसो महामुनिः ||३||
અર્થ : લેાકસ જ્ઞારૂપ મેાટી નદીમાં-પ્રવાહના વહે– ણુમાં કાણુ તણાતા નથી ? સામે પૂરે તરનાર તે એક મહામુનિરૂપી રાજહંસ છે.
ભાવાર્થ : નદીમાં મચ્છ-કચ્છપ વગેરે જળચરા, અને કાષ્ટ વગેરે સર્વ પ્રાયઃ પાણીના પ્રવાહ જે તરફ વહેતા હેાય તે તરફ જાય છે, કારણ કે પ્રવાહના મળે ચાલતાં કષ્ટ પડતું નથી, સામા પૂરે તરવામાં કષ્ટ લાગે છે. એક રાજહંસ જ એવું પ્રાણી છે કે જે સામા પૂરે ગતિ કરે છે. તેમ સ'સારસમુદ્રમાં પણ પ્રાયઃ સર્વ જીવા લાકપ્રવાહે જ ચાલતા હાય છે, લેાકેષણાના ત્યાગ કરી મુક્તિના માગે ચાલનાર તેા એક રાજહુ'સ જેવા મહામુનિ જ હોય છે. સૌંસારમાં પ્રાયઃ સ` કોઇ અનુકૂળતાનેા પક્ષ કરનાર હાય છે, અને તે અનુકૂળતાને પક્ષ પ્રાણીઓને સંસારમાં ભટકાવે છે. એક મહામુનિ જ અનુકુળતાને તજીને પ્રતિકૂળતામાં પ્રસન્ન રહે છે. રાગને તજી વૈરાગ્યના સહજ આનદ્ર અનુભવે છે.
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૪
- લેકમાર્ગ ભવભ્રમણ કરાવનાર છે, તે જણાવે છેलोकमालम्ब्य कर्तव्य, कृतं बहुभिरेव चेत् । तदा मिथ्यादृशां धर्मों, न त्याज्यः स्यात्कदाचन ॥४॥
અર્થ : જો લેકને અનુસરીને ઘણાઓએ કર્યું, માટે આપણે પણ તેમ કરવું જોઈએ એમ માનીએ) તે મિથ્યાદૃષ્ટિઓને ધર્મ કદી પણ તજવા ગ્ય ન બને! | ભાવાર્થ : વિશ્વમાં સદૈવ લોકપ્રવાહના પક્ષકાર ઘણુ હેય છે, માટે ઘણાએ જે કરે તે કરવા ગ્ય માનીએ તે મિથ્યાષ્ટિએ ધર્મ કદાપિ તજી શકાય નહિ. પ્રાયઃ જીવે અનાદિ કાળથી લેકેષણાને વશ લેકના માર્ગે ચાલનારા છે. મુક્તિના માર્ગે તે કોઈ વિરલ ચાલે છે. માટે ઘણું કરે તે નહિ કરતાં થેડા પણ જ્ઞાનીઓ જે માગે ચાલે તે માર્ગે ચાલવું જોઈએ. એમાં જ આત્માનું સાચું હિત છે.
એ જ વાતને દષ્ટાન્તપૂર્વક જણાવે છે-- श्रेयोऽर्थिनो हि भूयांसो, लोके लोकोत्तरे न च । स्तोका हि रत्नवणिजः, स्तोकाश्च स्वात्मसाधकाः॥५॥
અર્થ : લોકમાર્ગમાં અને લોકોત્તરમાર્ગમાં કલ્યાણના અથી ઘણું હેતા નથી. ઝવેરીએ શેડ હેય છે અને સ્વઆત્મહિત સાધનારા પણ થડા જ હોય છે.
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવાર્થ ઃ આ લોકમાં કે પરકમાં પણ મુક્તિની સાધના કરનારા ઘણા લેતા નથી. બાહ્ય સુખ સોને ઈષ્ટ. છે. તેથી આ જન્મમાં કે પરજન્મમાં બાહ્ય સુખ સાધનારા ઘણું હોય છે. મુક્તિના સાધક ઘણું હેતા નથી. જગત સ્વભાવે પણ જેમ રત્નના વેપારીઓ (ઝવેરીઓ) ઘેડ હેય છે. તેમ સ્વ-આત્મહિતના (મુક્તિના) સાધક પણ થોડા જ હોય છે. અર્થાત્ આત્મતત્વને બેધ (જ્ઞાન) અતિ દુર્લભ છે, તેથી પણ તેની રૂચિ અતિતરદુર્લભ છે, અને તેથી પણ તેની સાધના અતિતમ દુષ્કર છે.
લેકસંજ્ઞાને વશ પડેલા જીવોનું સ્વરૂપ જણાવે છે–– लोकसंज्ञाहता हन्त ! नीचैगमनदर्शनैः । शंसयन्ति स्वसत्याङ्ग-मर्मघातमहाव्यथाम् ॥६॥
અર્થ: ખેદજનક છે કે લોકેષણાથી પરાભવ પામેલા છે, પિતે નીચું (ધીમે) ચાલવાથી અને નીચું જેવાથી જાણે પોતાના સત્યરૂપી અંગમાં મર્માઘાત થવાથી મહાવેદનાને અનુભવતા હોય તેમ જણાવે છે.
ભાવાર્થ : ખેદકારક છે કે લેકમાં યશ મેળવવા માટે ધીમી ગતિએ, અને નીચું જોઈને ચાલતા જ જાણે પિતાના (આત્માના) સત્યરૂપ શરીરમાં મર્માઘાત થવાથી મહાપીડાને અનુભવતા હોય તેમ લોકોને જણાવે છે.
જેમ કેઈ માણસને મર્મસ્થાનમાં પ્રહાર થવાથી શીઘ્ર ચાલી શકે નહિ, અને ઊંચું દેખી શકે નહિ, તેમ
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૬
આહ્ય કીતિની ઈચ્છાથી લાકેાને પ્રસન્ન કરવા–નીચું જોઇને ધીમે ધીમે ચાલનારા મનુષ્યા પણ પાતે(સાચામાળ છોડીને ઊલટા માર્ગે ચાલતા હેાવાથી) સત્યરૂપી અંગના (આત્માના સ્વરૂપના) ઘાત થવાથી જાણે મહાવ્યથાથી પીડાતા હોય એમ પેાતાની જાતને જાહેર કરે છે, એમ ગ્રન્થકારે ઉત્પ્રેક્ષા કરી છે.
હવે ધમ આત્મસાક્ષીએ સિદ્ધ થાય છે, લેાકર જનની જરૂર નથી એ વાત જણાવે છે-
आत्मसाक्षिक सद्धर्म - सिद्धो किं लोकयात्रया ? तत्र प्रसन्नचंद्रश्च भरतश्च निदर्शने ||७||
અથ : આત્મસાક્ષીએ સિદ્ધ થતા સધમ માં લાકસાક્ષીનું શું પ્રયેાજન છે? આ વિષયમાં રાજષિ પ્રસન્નચંદ્ર અને ભરતચક્રી દૃષ્ટાન્ત રૂપ છે.
ભાવાથ : આત્મધમ એટલે આત્મશુદ્ધિ, એને તા આત્મા પેાતે જ જાણી શકે, ખીજા છદ્મસ્થ સામાન્ય લાક જાણી શકતા નથી માટે લેાકાને જણાવવાનું કોઈ પ્રયેાજન નથી. પેાતાના આરેાગ્યના કે રાગના અનુભ૧ પેાતાને થાય કે કોઈ દ્ય પરીક્ષા કરી શકે, ખીજા અજ્ઞ લેાકેા બીજાના રાગ–આરોગ્યને ન સમજી શકે. તેમ પેાતાના ધમ (આત્મશુદ્ધિ આરોગ્ય) ને પેાતે અથવા વિશિષ્ટજ્ઞાનીઓ જાણી શકે, તેમાં સામાન્ય લેાકાની સાક્ષી નિરુપયોગી છે, તે શા
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૭
માટે લોકોને જણાવવું જોઈએ? આ વિષયમાં પ્રસન્નચંદ્ર રાજર્ષિ અને ભરતચક્કીનાં દૃષ્ટાન્ત જૈન સાહિત્યમાં પ્રસિદ્ધ છે. પ્રસન્નચંદ્ર રાજર્ષિએ વનમાં કેવળ પિતાના આંતર વ્યાપારથી અને ભરતચકીએ આરિસાભુવનમાં અનિત્ય ભાવનાથી આત્મસાક્ષીએ કેવળજ્ઞાનને પ્રગટ કર્યું હતું.
હવે ઉપસંહાર કરતાં કહે છેलोकसंज्ञोज्झितः साधुः, परब्रह्मसमाधिमान् । मुखमास्ते गतद्रोह-ममतामत्सरज्वरः ॥८॥
અર્થ : જોકસંજ્ઞાથી મુક્ત, પરમ આત્મતત્વમાં સમાધિને અનુભવો, તથા દ્રોહ-મમતા અને મત્સરરૂપ જવરથી રહિત સાધુ સુખે રહે છે.
ભાવથ : લોકેષણાથી પર બનેલ સાધુ લોકેષણાને તજવાથી સ્વભાવમાં સ્થિર બને છે, તેથી કોઈને દ્રોહ, કેઈ અન્ય પદાર્થની મમતા, કે મત્સર વગેરે તેના વિકારે ટળી જાય છે, માત્ર એક પરબ્રહ્મ એટલે પરમાત્મ સ્વરૂપમાં રમતે તે સમાધિપૂર્વક સુખે રહે છે. સ્વરૂપરમાણુતાની પરમ સમાધિના સુખને ભેગવે છે. બધી ઉપાધિ લેકેષણના કારણે હોય છે. તેને તજવાથી સમાધિને પરમઆનંદ અનુભવી શકાય છે, માટે સાધુ લોકેષણથી મુક્ત બની માત્ર સ્વરૂપાનંદને અનુભવે છે.
- હવે સાધનામાં શાસ્ત્રદષ્ટિની મહત્તા હેવાથી તેને -જણાવતાં કહે છે કે –
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪. શાસ્ત્રષ્ટિ અષ્ટક
चर्मचक्षुर्भूतः सर्वे, देवाश्चावधिचक्षुषः । सर्वतश्चक्षुषः सिद्धाः, साधवो शास्त्रचक्षुषः ॥१॥
અર્થ : સર્વ મનુષ્યો ચામડાનાં નેત્રોને ધારણ કરનારા, દેવે અવધિજ્ઞાનરૂપ ચક્ષુવાળા, સિદ્ધો સર્વ આત્મપ્રદેશરૂપ ચક્ષુવાળા અને સાધુએ શાસ્ત્રરૂપ ચક્ષુવાળા હોય છે.
ભાવાર્થ : જીવન સાધનામાં નેત્રનું ઘણું મહત્વ છે, જેયા જાણ્યા વિનાની પ્રવૃત્તિ અંધતુલ્ય નિષ્ફળઅહિતકર બને છે. તેથી અહીં વિવિધ દૃષ્ટિનું સ્વરૂપ જણાવે છે. તેમાં સર્વ સામાન્ય મનુષ્ય બાહ્ય ચર્મચક્ષુથી દેખાય તેને પૂર્ણ સત્ય માને છે, દેવે અવધિજ્ઞાનરૂપ આંતરચક્ષુના આધારે વર્તન કરે છે. સિદ્ધો સર્વ આત્મ પ્રદેશ પ્રગટેલા કેવળજ્ઞાન-કેવળદર્શનરૂપ બે નેત્રે દ્વારા સર્વ આત્મપ્રદેશથી સમગ્ર વિશ્વને જાણે દેખે છે. અને સાધુ પુરુષે શાસ્ત્રરૂપ ચક્ષુથી તે તે કાલિક ભાવોને જાણીને તે પ્રમાણે વર્તન કરે છે.
અહી ચર્મચક્ષુ કેવળ પરિમિત વસ્તુના બાહ્યરૂપને જ જણાવનાર હોવાથી તે વિશ્વસનીય નથી. અવધિજ્ઞાન આત્મપ્રત્યક્ષ હોવાથી વિશ્વસનીય છતાં માત્ર રૂપી પરિમિત
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૯
પદાર્થોને જ જણાવે છે. શાસ્ત્ર કેવળી કથિત હોવાથી પરોક્ષ છતાં સત્ય અને ત્રણે કાળના ત્રણે લેકના રૂપી અરૂપી સર્વ પદાર્થોને જણાવનાર હોવાથી સાધુએ તેને આશ્રય કરે છે, પક્ષ છતાં કેવળી કથિત હોવાથી અવધિની અપેક્ષાએ તેનું મહત્વ વિશેષ છે, અને સિદ્ધો તે સંપૂર્ણ કેવળજ્ઞાન થવાથી તેમના સર્વ આત્મપ્રદેશે ચક્ષુરૂપ હોવાથી સમગ્ર વિશ્વના સર્વ ભાવેને તે પ્રત્યક્ષ દેખે છે.
હવે મનુષ્યને શાસ્ત્રચક્ષુનું મહત્વ હેવાથી તેને જણાવતાં કહે છે કે
पुरः स्थिरतानिवोधि-स्तियग्लोकविवर्तिनः । सर्वान् भावानवेक्षन्ते, ज्ञानिनः शास्त्रचक्षुषा ॥२॥
અથ: જ્ઞાનીઓ શાસ્ત્રરૂપ ચક્ષુ દ્વારા ઊર્ધ્વ-અધે અને તિછ લેકમાં તે તે રૂપે રહેલા સર્વ પદાર્થો જાણે સામે પ્રત્યક્ષ રહેલા હોય તેમ દેખે છે.
ભાવાર્થ: શ્રુતજ્ઞાની મુનિવરે શાસ્ત્રરૂપ ચક્ષુથી ત્રણેલેકમાં (સમગ્ર વિશ્વમાં તે તે રૂપમાં રહેલા અને નવા નવા પર્યાયને પ્રાપ્ત કરવા સર્વ પદાર્થોને જાણે નજર સામે (પ્રત્યક્ષ) જતાં હોય તેમ મન દ્વારા દેખે છે. (અર્થાત શ્રુતજ્ઞાન સહિત માનસ અચક્ષુ દર્શનથી પ્રત્યક્ષની જેમ દેખે છે.) ઝા, સા. ૧૪
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦
અહી' એટલું વિશેષ સમજવું કે કૈવળી જે સ ભાવાને જુએ છે તે શ્રુતજ્ઞાનીની અપેક્ષાએ અન તગુણુ વિશિષ્ટ જુએ છે, અને શ્રુતજ્ઞાનથી સર્વ પદાર્થાનુ જ્ઞાન થવા છતાં તે કેવળજ્ઞાનની અપેક્ષાએ અનંતગુણુ હીન હેાય છે. હવે શાસ્ર શબ્દની વ્યાખ્યા અને સ્વરૂપ જણાવતાં કહે છે કે
1;
शासनात् त्राणशक्तेश्व, बुधैः शास्त्रं निरुच्यते । वचनं वीतरागस्य, तत्तु नान्यस्य कस्यचित् ||३||
અ: પડિંતા (શાસ્ત્રને) હિતશિક્ષા કરનાર હાવાથી અને તેમાં રક્ષણશક્તિ હાવાથી (શાસૂ+ત્ર=) શાસ્ત્ર કહે છે, તે શાસ્ત્ર તે વીતરાગનુ જ વચન છે. ખીજા કાઈનું વચન શાસ્ત્ર નથી.
ભાવાર્થ : પડિંતા શાસ્ત્ર' એવું સાન્ત્ર નામ તેનામાં શાસન (હિતશિક્ષા) કરવાની અને (ત્રાણ=) રક્ષણ કરવાની શક્તિ હાવાથી કહે છે, તે શાસ્ત્ર તે વીતરાગનુ જ વચન હાઈ શકે, બીજા કોઈનું પણ નહિ. કારણ કે જેનામાં અજ્ઞાન કે અલ્પજ્ઞાન તથા રાગાદિ દૂષણેા હોય, તે છદ્મસ્થ વિશ્ર્વના સવભાવેાને સંપૂર્ણ જાણી શકે નહિ, અને શુદ્ધ (સત્ય) પ્રરૂપી શકે પણ નહિં, વીતરાગ જ સજ્ઞ-સÖદેશી અને રાગાદિ કલકાથી મુક્ત હેાવાથી તેનુ જ વચન પરમાથી હિતકર અને રક્ષક બની શકે, માટે તેનુ જ વચન એ શાસ્ત્ર બની શકે.
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૧
હવે આવા શાસ્ત્રને સમર્પિત થવાથી થતા લાભે જણાવતાં કહે છે કે
शास्त्रे पुरस्कृते तस्माद्, वीतरागः पुरस्कृतः। पुरस्कृते पुनस्तस्मिन् , नियमात् सर्वसिद्धयः ॥४॥
અર્થ: (વીતરાગનું વચન જ શાસ્ત્ર બની શકે) તેથી શાસ્ત્રને મુખ્ય કરવાથી (શરણ સ્વીકારવાથી) તત્વથી વીતરાગને આગળ કર્યા (તેનું શરણ સ્વીકાર્યું) કહેવાય, અને વીતરાગને આગળ કરવાથી (સમર્પિત થવાથી) નિશ્ચ સર્વ સિદ્ધિઓ પ્રાપ્ત થાય છે.
ભાવાર્થ: શાસ્ત્ર વીતરાગ કથિત લેવાથી શાસ્ત્રને અનુસરનાર તવથી વીતરાગને અનુસરે છે, અને વીતરાગને અનુસરવાથી સર્વ (કાની) સિદ્ધિઓ થાય છે. કારણ કે તે વીતરાગ અને સર્વજ્ઞ હોવાથી તેના વચન મુજબ પ્રવૃત્તિ કરનારની કઈ ક્ષતિ થાય નહિ અને સર્વકાર્યો સિદ્ધ થાય જ.
- હવે શાસ્ત્રને જેઓ અનાદર કરે છે તેમને ઉદ્દેશીને કહે છે કે
અદાર્થડનુધાવત્તા, શાલીપ વિના નહીં ! प्राप्नुवन्ति परं खेदं, प्रस्खलन्तः पदे पदे ॥५॥
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૨
અર્થ : શાસ્ત્રરૂપી દીપક વિના અજાણ્યા માર્ગે દોડતા જડ મનુષ્ય પગલે પગલે ઠોકરાય છે, અને અત્યંત ખેદને પામે છે.
અતિ એક કલાક સતત પ્રયત્ન અને તેથી
ભાવાર્થ : અજાણ્યા માર્ગે અંધારામાં દીવા વિના ચાલતા મનુષ્યને જેમ પગલે પગલે ઠેક લાગે, અને તેથી અતિ ભેદને પામે, તેમ જડ અવિવેકી મોક્ષમાર્ગના મુસાફરી કદી નહિ જોયેલા-જાણેલા અજાણ્યા માર્ગે શાસ્ત્ર રૂપી દીપકની સહાય વિના દેડે (સતત પ્રયત્ન કરે) તે પગલે પગલે અર્થાત દરેક વિષયમાં ભૂલ થાય અને તેથી તેઓ અત્યંત દુઃખને પામે. જે દ્રવ્યમાર્ગમાં પણ પ્રકાશ વિના ચાલતું નથી તે મોક્ષરૂપી ભાવમાગે જ્ઞાનપ્રકાશ વિન શાસ્ત્ર નિરપેક્ષ પ્રવૃત્તિથી સિદ્ધિ કેમ થાય?
મુક્તિની સાધનામાં સ્વયં જ્ઞાની, અથવા જ્ઞાનીની નિશ્રાવાળે, એ બેને જ ગ્ય કહ્યા છે. જેમ સ્વયં દેખતે અથવા દેખતાની આંગળી પકડીને ચાલનારે જ યથાસ્થાન પહોંચી શકે, તેમ અહીં પણ વિચારવું.
શાસ્ત્રનિરપેક્ષ આરાધનાની નિષ્ફળતા દાન્તપૂર્વક જણાવતા કહે છે કે
शुध्धाञ्छाद्यपि शास्त्राज्ञा-निरपेक्षस्य नो हितम् । भौतहन्तुर्यथा तस्य, पदस्पर्शनिवारणम् ॥६॥
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૩ અર્થ : જેમ ભૌતમતિના ઘાતકને તેના પગને સ્પર્શ નહિ કરવાનું વિધાન હિતકર ન બન્યું, તેમ શાસ્ત્ર આજ્ઞાની ઉપેક્ષા કરનાર સ્વછંદમતિને શુદ્ધ આહાર ગવેષણ વગેરે કિયાએ પણ હિતકર ન થાય. | ભાવાર્થ ? તત્ત્વથી તે શાસ્ત્રને આદર મેહમંદતાથી જ થાય છે. જેને મોહિની મંદતા થાય છે, તે પિતાને અજ્ઞાની સમજે છે, તેથી તેને શા મહા ઉપકારી લાગે છે. મહમૂહની મતિ કુમતિ હોય છે. તેથી તે સારાસારને વિવેક કરી શકતું નથી, અને વિવેક વિનાની પ્રવૃત્તિ હાનિ કરનાર બને છે. તેથી શાસ્ત્ર નિરપેક્ષ સ્વચ્છેદ મતિ આત્મા ગમે તેવી કષ્ટ ક્રિયા કરે તે પણ તેનું હિત થતું નથી, અહિત થાય છે. જે શાસ્ત્રને આદર નથી તે એ જે કષ્ટ ક્રિયાઓ કરે છે તે કોની આજ્ઞાથી કરે છે? જે મનની આજ્ઞાથી કરે છે, તે તે મન મેહને વશ હેવાથી અહંકાર રૂપ જ છે, માટે તે શુદ્ધ આહાર ગવેષણાદિ જે જે સારી પણ કિયા કરે તે પણ તેને તત્વથી હિતકર થતી નથી.
ભૌતમતિનું દૃષ્ટાન્ત આ પ્રમાણે છે. ભૌતમતિ સાધુ એકદા પિતાના ભક્ત ભીલરાજા પાસે ગયે, ત્યારે રાણીને તે સાધુ પાસેનું સુંદર મયૂરપીચ્છનું છત્ર ગમી ગયું, અને તે છત્ર લેવાની ઈચ્છા થઈ. તેથી રાજાએ સાધુ પાસે માગણી કરી, પણ ભૌતમતિએ છત્ર આપ્યું નહિ, અને ચાલે ગયે. આજ્ઞાભંગ થવાથી રાજાએ સુભટને આજ્ઞા કરી કે ભૌતમતિને હણીને પણ છત્ર લાવે, માત્ર તેના
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૧૪ ચરણે પૂજ્ય છે, માટે ચરણેને ઘા નહિ કરે. રાજાની આજ્ઞા પ્રમાણે સુભટે તમતિના ચરણને ન લાગે તે રીતે બાણથી તેને હણ્ય અને છત્ર લાવી રાજાને આપ્યું.
અહી સજાની ભતમતિના ચરણની મૂઢ ભક્તિ જેવી, સ્વછંદમતિની શુદ્ધ આહાર પણ ગષણાદિ કિયા સમજવી અને ભૌતમતિને વધ કરવા તુલ્ય શાસ્ત્રને અનાદર સમજે.
હવે શાસ્ત્રની ઉપયોગિતા અને તેનું મહત્ત્વ જણાવતાં
अज्ञानाहिमहामन्त्रं, स्वाच्छन्द्यज्वरलचन्नम् । धर्मारामसुधाकुल्यां, शास्त्रमाहुमहर्षयः ॥७॥
અર્થ : મહર્ષિઓ, શાસ્ત્રને અજ્ઞાનરૂપી સપને માટે મહામંત્ર તુલ્ય, સ્વછંદતારૂપ તાવ માટે લંઘનરૂપ અને ધર્મરૂપી બગીચા માટે અમૃતની નીક તુલ્ય કહે છે.
ભાવાર્થ : અજ્ઞાન એ સર્પના ઝેર કરતાં પણ ભયંકર ઝેર છે, ભવોભવ ભાવ પ્રાણેને નાશ કરનાર છે, તેનું ઝેર શાસ્ત્રમતિથી ઊતરી જાય છે. સ્વછંદતા પણ મેહને ઉન્માદી જવર છે. તેને ઉતારવા માટે શાસ્ત્રમતિ લાંઘન તુલ્ય છે, અને એ બે રોગને નાશ કરવા પૂર્વક આત્મ ધર્મરૂપ બગીચાને (પુષ્ટિને) વિકાસ કરનાર શાસ્ત્ર અમૃતની નકતુલ્ય છે, એમ મહાજ્ઞાની મહાત્માએ અનુભવથી કહે છે.
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૫
રોગતાવાર ૨, શાસ્ત્રજ્ઞા શારાજા शास्रकदृग् महायोगी, प्राप्नोति परमं पदम् ॥८॥
અથ : શાસ્ત્રને જાણ, શાસ્ત્રમાં કહેલા આચારને પાલક શાસ્ત્રને ઉપદેશ કરનાર, અને શાસ્ત્ર જ જેને એક ચક્ષુ છે, તે મહાગી પરમપદને પ્રાપ્ત કરે છે | ભાવાર્થ : અનાદિ અજ્ઞાનરૂપી અંધકારમય જીવનમાં જેને શાસ્ત્રરૂપ ચક્ષુ પ્રાપ્ત થાય છે અર્થાત્ શ્રુતજ્ઞાનાવરણીય કર્મોના ક્ષયે પશમથી જેને શાસ્ત્રના ગંભીર અર્થોને પણ જાણવાની સ્યાદ્વાદ દષ્ટિ ખૂલે છે, તે શાસ્ત્રના જાણુ, શાસ્ત્રકથિત પંચાચારના યથાર્થ પાલક અને નય-નિક્ષેપાદિને અનુસારે તે તે શ્રોતાને ગ્ય શાસ્ત્રને ઉપદેશ કરનાર, એ તત્વથી મહાયોગી છે, અને તે પરમપદ–મેક્ષને પ્રાપ્ત કરે છે. શાસ્ત્રને મહિમા વર્ણવતાં અનેક સ્થળે કહ્યું છે કે શાસ્ત્રની આરાધના મોક્ષનું કારણ બને છે અને શાસ્ત્રની વિરાધના સંસારનું કારણ બને છે.
પરપદાર્થની મમતારૂપ પરિગ્રહવાળાને તવથી શાસ્ત્રજ્ઞાન થતું નથી. માટે હવે પરિગ્રહ ત્યાગ માટે કહે છે –
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫. પરિગ્રહત્યાગ અષ્ટક
न परावर्तते राशे - वक्रतां जातु नोज्झति । परिग्रहग्रहः कोऽयं विडम्बितजगत्रयः ॥ १ ॥
અર્થ : કદાપિ જે રાશિને બદલતા નથી, વક્રતાને તજતા નથી અને ત્રણે જગતને વિડંબના કરે છે, તે આ પરિગ્રહરૂપી ગ્રહ કાઈ આશ્ચયકારક છે.
ભાવાર્થ : ન્યાતિશ્ચક્રમાં શનિ-મગળ વગેરે ગ્રહા છે, તે ક્રમશઃ મેષાદ્ધિ રાશિઓમાં સક્રમે છે, એક જ રાશિમાં સ્થિર રહેતા નથી. વળી કેઈ વાર ઊલટી ગતિએ ચાલવારૂપ વક્રી થાય છે તે પુનઃ માગી (સરળગતિવાળા) પણ થાય છે અને તે જીવાને એકાન્ત પીડતા નથી, સુખ પણ આપે છે. આ પરિગ્રહરૂપી ગ્રહ તે એવા વિલક્ષણ છે કે તે સંસારીજીવે રૂપી રાશીમાં સંક્રમેલા કદાપિ અન્ય રાશિને બદલતા નથી. વળી તે જીવની ગતિથી (સ્વભાવથી) વિપરીત ગતિવાળા છે. અર્થાત્ જીવ સમતા ધર્મોવાળેા છે અને પરિગ્રહરૂપી ગ્રહ તેથી વિપરીત મમતા ધર્મવાળા છે. વળી તે ત્રણજગતના સર્વ જીવાને પીડે છે, એમ વિલક્ષણ સ્વભાવવાળા આ પરિગ્રહરૂપી ગ્રહ કોઈ અદ્ભુત છે.
અથવા આ પરિગ્રહ રૂપી ગ્રહ એવે છે કે તે જેને પીડે . તેને જ અન્ય ગ્રહેા પીડે છે, અર્થાત્ અન્ય સ` ગ્રહેાના
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૭
તે નેતા–રવાની છે. તેનાથી જે આત્મા મુક્ત થાય છે, તેને અન્ય ગ્રહે પીડવાને બદલે અનુકૂળ બની સુખ આપે છે. માટે સુખના અથીએ બીજા ગ્રહોની પીડાથી મુક્ત થવા માટે પ્રથમ પરિગ્રહરૂપી ગ્રહથી મુક્ત થવું જોઈએ.
હવે આ પરિગ્રહની ભયંકરતા જણાવતાં કહે છે કેपरिग्रहग्रहावेशाद् , दुर्भाषितरजःकिराम् । श्रूयन्ते विकृताः किं न, प्रलापा लिङ्गिनामपि ? ॥२॥
અર્થ: પરિગ્રહરૂપી ગ્રહનો પ્રવેશ થવાથી દુછવચન રૂપી ધૂળને ફેલાવનારા વેષધારીઓના પણ વિકારવાળા પ્રતાપે શું નથી સંભળાતા? | ભાવાર્થ : ત્યાગીને વેષ ધારણ કરવા છતાં પરિગ્રહના આવેશથી અપશબ્દ રૂપ ધૂળને ઉડાડનારા, રાગ-દ્વેષ– અહંકાર વગેરે વિકારવાળાં દુર્વચને બેલે છે તે શું નથી સંભળાતાં? સંભળાય છે. અર્થાત્ ત્યાગીને વેષ ધારણું કરવા છતાં અને વિવિધ કાર્યકષ્ટરૂપ ક્રિયાઓ કરવા છતાં મિથ્યામતના આગ્રહથી અથવા ધન-ધાન્ય–ક્ષેત્ર-મકાન વગેરેના પરિગ્રહથી ગૃહસ્થની જેમ તેઓ પણ દુર્વચનરૂપી રજને ફેલાવનારાં ક્રોધ–અહંકાર-રાગ-દ્વેષ વગેરે વિકારવાળાં વચને બોલે છે, એમાં પરિગ્રહ એ જ મુખ્ય હેતુ છે.
હવે અપરિગ્રહને મહિમા વર્ણવે છેयस्त्यक्त्वा तृणवद् बाह्य-मान्तरं च परिग्रहम् । उदास्ते तत्पदाम्भाज, पर्युपास्ते जगत्त्रयी ॥३॥
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૮
અર્થ : જે બાહ્ય અને અત્યંતર (બને) પરિગ્રહને ત્યજીને ઉદાસીન અર્થાત્ રાગદ્વેષરહિતપણે રહે છે, તેના ચરણકમળની પર્ય પાસના ત્રણે જગત કરે છે.
ભાવાર્થ: બાહ્ય ધન-ધાન્યાદિ નવ પ્રકારને અને અત્યંતર મોહનીયાદિ કર્મના વિપાકરૂપ ચૌદ પ્રકારને એ બને પરિગ્રહને ત્યાગ કરીને જે સદા સમતામાં રમે છે, તે મહાત્માના ચરણેને ત્રણે લેકના જ પૂજે છે કારણ કે તે દુષ્કરકારી છે.
વિવેકી જીવને તે જે જે સંગો પ્રાપ્ત થાય છે, તેમાં નિર્મમભાવ કેળવીને તે પિતાના અપરિગ્રહ (સ્વરૂપ રમણતા) ગુણને પ્રગટાવવા માટે પ્રયત્નશીલ રહે છે. પરંતુ જે અજ્ઞાની જીવે અવિવેકના કારણે તેમાં રાગમમતા કરે છે તેજ તેમને સંસારનું કારણ બને છે. જીવ ગમે તેટલી મમતા કરે તે પણ આખરે તે સંવેગોને વિયાગ જ થાય છે. વિગ થતાં જીવ મમતાને છેડીને જે સમતાને અનુભવે તે જ તેને જન્મ સફળ થાય છે. અન્યથા મારું મારું કરતાં મરીને મહાદરિદ્રી બને છે. અને પિષેલી મમતા તેને સતત દુઃખી કરે છે. તત્ત્વથી સગો ભેગવવા માટે નથી પણ વૈરાગ્ય-સમતા પ્રગટાવવા માટે છે. જે મળેલી પણ સુખસામગ્રીમાં નિર્મમ રહે છે, તેને ઉત્તરોત્તર સામગ્રી અધિક મળે છે. અને દઢ થયેલી નિર્મમતા તેમાં ઉદાસીન બનાવી ઉત્તરોત્તર અકિંચનતા ગુણને સિદ્ધ કરી અજરામર બનાવે છે.
હવે કેવળ બાહ્યત્યાગની નિષ્ફળતા જણાવે છે –
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૯
चित्तेऽन्तर्ग्रन्थगहने, बहिनिग्रन्थता वृथा । त्यागात् कञ्चुकमात्रस्य, भुजगो न हि निर्विषः ॥४॥
અર્થ : ચિત્ત આંતર પરિગ્રહથી (મમતાથી) વ્યાકુળ હેય તે બાહ્ય નિર્ચથતા (ત્યાગ) મિથ્યા છે, માત્ર કાંચળી તજવાથી કંઈ સાપ ઝેરરહિત બનતો નથી.
ભાવાર્થ : જે ચિત્ત મમતા રૂપ અત્યંતર પરિગ્રહથી ભરેલું હોય તે બાહ્ય વસ્તુઓનો ત્યાગ નિષ્ફળ છે. ઊલટી આંતર મમતાની વૃદ્ધિ પણ થવા સંભવ છે. સાપ કાંચળીને ઉતારે છે તેથી તેનું ઝેર ઊતરતું નથી, વધી જાય છે. માટે ચિત્તને મમતાથી મુક્ત કરવા માટે બાહ્ય ત્યાગ કરે હિતકર છે. જે મમતાને મારવા અને સમતાને પ્રગટાવવા બાહ્ય ત્યાગ કરે છે તે જ નિગ્રંથ બની શકે છે અને સમતાના અતુલ આનંદને અનુભવી શકે છે અર્થાત્ બાહ્ય ત્યાગ કરણીય છે, પણ તે નિર્ગસ્થતા માટે.
હવે પરિગ્રહના ત્યાગથી પરિણામે સકલ દોષને નાશ થાય છે તે જણાવે છેत्यक्ते परिग्रहे साधोः, प्रयाति सकलं रजः । पालित्यागे क्षणादेव, सरसः सलिलं यथा ॥५॥
અર્થ: જેમ પાળીને નાશ થતાં સરોવરનું પાણી ક્ષણમાં જ વહી જાય છે, તેમ પરિગ્રહને ત્યાગ કરતાં સાધુનું સઘળું પાપ ચાલ્યું જાય છે. (અટકી જાય છે.)
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૦
ભાવાર્થ: સર્વ પાપનું મૂળ પરિગ્રહ છે. તે જેમ પાળી તૂટતાં સરોવરમાંથી પાછું ચાલ્યું જાય છે તેમ પરિગ્રહને છોડી દેતાં સાધુના સઘળાં પાપ અટકી જાય છે. પરિગ્રહ-મમતા એ સર્વ પાપનું કારણ છે, તે કારણ દૂર થતાં પાપરૂપી કાર્ય થઈ શકતું નથી. માટે પાપથી મુક્ત થવા પરિગ્રહને-મમતાનો ત્યાગ કરવો જોઈએ.
त्यक्तपुत्रकलत्रस्य, मूर्छामुक्तस्य योगिनः । चिन्मात्रप्रतिबद्धस्य, का पुद्गल नियन्त्रणा ? ॥६॥
અર્થ: સ્ત્રી-પુત્રાદિના ત્યાગી, મૂર્ણરહિત અને એક માત્ર જ્ઞાનાનંદમાં જ લીન છે એવા ભેગીને પુગલનું બંધન કેમ હોય ? (ન હોય).
ભાવાર્થ : બહારથી સ્ત્રી-પુત્રાદિ સર્વને ત્યાગ કરનાર અને અત્યંતર મૂછને પણ ત્યાગ કરનાર, માત્ર જ્ઞાનમાં જ રમણતા કરનાર યોગીને પુદગલને (કર્મ) બંધ કેમ થાય ? અર્થાત્ ન થાય.
અહીં એટલું વિશેષ સમજવું કે આવા મહામાને મમતાના અભાવે રાગ-દ્વેષ નિમિત્તે કર્મ બંધ ન થાય, પણ ગુસ્થાનક નિમિત્તે તે થાય. છતાં એમાં રસ-સ્થિતિ વગેરે અત્યપ બંધાવાથી તેના વિપાક નહિવત્ હોય એ અપેક્ષાએ અહીં પુગલબંધ ન થાય તેમ કહ્યું છે. ગુણસ્થાનક નિમિત્તે બંધ થાય તે પણ પુણ્યાનુબંધી પુણ્ય વરૂપ થવાથી વિપાકેદય થતાં આત્માને તે બંધન (રાગ
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૧ દેવ) રૂ૫ ન બને, પણ વૈરાગ્યની વૃદ્ધિમાં કારણ બની પૂર્વે બાંધેલાં કર્મોથી પણ છોડાવે. એ અપેક્ષાએ અહીં બંધ ન થાય તેમ સમજવું.
હવે જ્ઞાનીને ધર્મોપરણાદિ પણ પરિગ્રહનું કારણ બનતાં નથી, પણ અપરિગ્રહતાને દઢ કરે છે તે જણાવે છે–
चिन्मात्रदीपको गच्छेद् निर्वातस्थानसन्निभैः । निष्परिग्रहतास्थैर्य, धर्मोपकरणैरपि ॥७॥
અર્થ : જ્ઞાનમાત્ર દીપકને ધારણ કરનાર સાધુ પવનરહિત સ્થાન સદેશ ધપકરણ વડે પણ નિષ્પરિચહભાવમાં સ્થિરતાને પામે છે.
ભાવાર્થ : પવનરહિત સ્થાનમાં જેમ દીપક સ્થિર થાય છે, તેમ જ્ઞાનરૂપી દીપકને ધારણ કરનાર અપ્રમત્ત સાધુને તે પવનરહિત સ્થાન તુલ્ય ધર્મોપકરણે પણ નિષ્પરિ. ગ્રતાને દઢ કરે છે.
તત્વથી ઉપકરણાદિ પરિગ્રહ નથી, પણ તેમાં મૂછ– મમતા કરવી તે પરિગ્રહ છે. ભગવાન મહાવીર દેવે મૂછને પરિગ્રહ કહ્યો છે. જે એમ ન માનીએ તે આહારપાણી કે શરીર વગેરે પણ પરિગ્રહ બની જાય, અને શરીર તથા તેના આધારભૂત આહારપાણી વગેરે વિના તે સંયમ
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
રરર
જીવન જીવાય જ નહિ. જેમ શરીર અને તેના આધારભૂત આહારપાણીને સંયમમાં ઉપકારક માન્યા છે, તેમ વસ્ત્રપાત્રાદિ ધર્મ ઉપકરણો પણ સંયમમાં ઉપકારક છે, પરિગ્રહ નથી. સંયમમાં ઉપકારક ઉપકરણે રાખવા છતાં તેમાં નિર્મમભાવ કેળવવા દ્વારા નિષ્પરિગ્રહતાને જ દઢ કરવામાં તે ઉપયોગી બને છે. જ્ઞાની એવા અપ્રમત્ત સાધુને તે સંયમસાધક વસ્તુને ઉપગ કરવા છતાં નિર્મમભાવ દઢ થાય છે. હા, ધર્મ ઉપકરણમાં મમત્વાદિ થાય તે તે પરિગ્રહ છે. ધર્મ સાધનાથે રાખવા માત્રથી પરિગ્રહ નથી.
હવે તત્વથી પરિગ્રહ અને અપરિગ્રહનું સ્વરૂપ જણાવે છેमूर्छाच्छन्नधियां सर्व', जगदेव परिग्रहः । मूर्छया रहितानां तु, जगदेवाऽपरिग्रहः ॥८॥
અથ: જેઓની બુદ્ધિ મૂછથી આવૃત્ત (મૂછવાળી) છે તેઓને સઘળુંય જગત પરિચહ છે. પરંતુ મૂછથી રહિત આત્માઓને તે સઘળુંય જગત અપરિહરૂપ છે.
ભાવાર્થ : તત્વથી દરિદ્ર- રંક પણ અપ્રાપ્ત પદાર્થોમાં પણ જે મમતા કરે છે, તે રાજગૃહીના કમકની જેમ તે પરિવહી બની દુર્ગતિમાં જાય છે અને છ ખંડની દ્ધિ ભેગવવા છતાં ભરતીકી વગેરેની જેમ જે નિર્મમભાવવાળે બને છે, તે અપરિગ્રહી એ તે મુક્તિને પામે છે. ગૃહસ્થ
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૩
છતાં જે નિમ મતાના ચેાગે સિદ્ધ થાય છે, શાસ્ત્રમાં તેને ગૃહીલિંગસિદ્ધ તરીકે જણાવ્યા છે. જો વસ્તુના સંચાગ માત્રથી પરિગ્રહી માનીએ તે કાઈ રીતે તે ઘટે નહિ. માટે મૂર્છારહિત ચેાગીને સઘળું જગત પણ અપરિચત છે. હવે શ્રુતજ્ઞાની એવા અપશ્રિહીને પણ અનુભવ વિના મુક્તિ થાય નહિ, માટે અનુભવ જ્ઞાનનો મહિમા વર્ણવે છે.
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬. અનુભવજ્ઞાન અષ્ટક
-
સઘ્યેય વિનાન્નિમ્યાં, વહ થયો. પૃથકૢ । बुधैरनुभवो दृष्टः केवलार्कारुणोदयः ||१||
અર્થ : જેમ દિવસ અને રાત્રિથી સધ્યાકાળ ભિન્ન છે, તેમ કેવળજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાનથી ભિન્ન છતાં કેવલજ્ઞાનરૂપી સૂર્યાંય પૂર્વે અરુણાદય તુલ્ય એવું અનુભવજ્ઞાન જ્ઞાનીઓએ જોયુ છે.
ભાષા : શ્રુતજ્ઞાન પછી અનુભવજ્ઞાન પ્રગટે છે અને ત્યાર પછી અંતર્મુહૂતમાં જ કેવળજ્ઞાનરૂપી સૂર્યના ઉડ્ડય. થાય છે. અર્થાત્ અનુભવજ્ઞાન શ્રુતજ્ઞાનનું કાય છે અને કેવળજ્ઞાનનું કારણ છે. આ અનુભવજ્ઞાન ક્ષેપકશ્રેણીમાં પ્રગટે છે. જેમ રાત્રીને અંતે ઉષા અરૂણૢાદય થાય છે. અને તે પછી સૂય્યદય થાય છે તેમ શ્રુતજ્ઞાન અને ચારિત્રના પરિપાક થતાં (બારમા ગુણુસ્થાનકે જીવમાં) અનુભવજ્ઞાન પ્રગટે છે. તે પછી અંત માં કેવળજ્ઞાન પ્રગટે છે એમ જ્ઞાનીઓએ પેાતાના જ્ઞાનથી જોયુ છે. આ અનુભવજ્ઞાનને શાસ્ત્રમાં પ્રાતિભજ્ઞાન પણ કહ્યું છે.
હવે અનુભવજ્ઞાનના મહિમા જણાવે છેव्यापारः सर्वशास्त्राणां दिगप्रदर्शन एव हि । पारं तु प्रापयत्ये कोऽनुभवो भववारिधेः ||२||
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૫ અર્થ : સવશાસ્ત્રોનું કાર્ય માત્ર દિશાસૂચન કરવું તે જ છે. સંસારસમુદ્રથી પાર પમાડનાર તે માત્ર એક અનુભવ જ છે.
ભાવાર્થ : સર્વશાત્રે માર્ગ બતાવે છે અર્થાત હેયઉપાદેયને વિવેક કરાવે છે. પરંતુ સંસારસમુદ્રથી પાર ઉતારનાર તે એક અનુભવજ્ઞાન જ છે. શાસ્ત્રો એ દ્રવ્યકૃત છે, તેના પ્રભાવે પ્રગટતું અનુભવજ્ઞાન એ ભાવથુત (આત્મપ્રકાશ) છે. એના પ્રભાવે જ કેવળજ્ઞાનરૂપ સૂર્યને ઉદય થાય છે.
જેમ કેઈ અજાણ્યા મુસાફરને જ્ઞાની મનુષ્ય માર્ગનું–દિશાનું સૂચન કરી શકે છે, પછી ચાલવાની ક્રિયા તે મુસાફરને પોતાને જ કરવી પડે છે અને એ ચાલે છે તે જ ઇષ્ટ સ્થળે પહોંચી શકે છે. એ રીતે સંસારવત્તી અન્નપ્રાણુઓને શ્રી જિનેશ્વર શ્રુતજ્ઞાન દ્વારા માર્ગદર્શન કરાવે છે. પછી જીવ પોતે જ્ઞાન ક્રિયા દ્વારા અનુભવજ્ઞાનને પ્રાપ્ત કરીને કેવળજ્ઞાનને પ્રગટ કરે છે.
પુનઃ અનુભવની વિશેષતા જણાવે છેअतीन्द्रियं परं ब्रह्म, विशुद्धानुभवं विना । शास्त्रयुक्तिशतेनाऽपि, न गम्यं यद् बुधाः जगुः ॥३॥ ज्ञायेरन हेतुवादेन, पदार्था यद्यतीन्द्रियाः ।
कालेनैतावता प्राज्ञः, कृतः स्यात् तेषु निश्चयः॥४॥ જ્ઞા. સા. ૧૫
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૬
અથ : ઇન્દ્રિયથી અજ્ઞેય એવા (પરબ્રહ્મ =) સ થા વિશુદ્ધ આત્મતત્ત્વને, વિશુદ્ધ અનુભવજ્ઞાન વિના સેંકડો શાસ્ત્ર યુક્તિએથી પણ જાણવું શકચ નથી તે માટે પડિતાએ કહ્યું છે કે
જો (અતીન્દ્રિય =) ઇન્દ્રિયાથી ન જાણી શકાય તેવા પદાર્થ† યુક્તિવાદથી (તર્ક-વિતર્ક થી પૂર્ણ સ્પષ્ટ ) જાણી શકાતા હાત તેા આટલા લાંબા કાળે (પણ) પડિતાએ તે પદાર્થાંમાં (તેના સ્વરૂપાદિના ) નિશ્ચય કરી લીધા હોત !
ભાવાથ : ઇન્દ્રિયે પૌલિક છે, તેનાથી પુદ્ગલના ગુણધર્મો શબ્દ-રૂપ-ગંધ-રસ અને સ્પર્શ ના મેધ થાય. તત્ત્વથી પુગલના ગુણધમાં શબ્દાદિ પાંચ છે, તેથી તેને જાણવાના સાધનભૂત ઇન્દ્રિયા પણ જીવને ઉત્કૃષ્ટથી પાંચ હાય છે. અર્થાત્ ઇન્દ્રિયા પુદ્ગલનુ જ્ઞાન કરાવવામાં સહાય કરે છે. આત્મા ચેતન-અરૂપી છે, તેનું સ`પૂર્ણ જ્ઞાન ઇન્દ્રિયથી શકય નથી, તેના જ્ઞાન માટે તેા અરૂપી ભાવશ્રુત જોઈ એ. શાસ્ત્રો દ્રષ્યશ્રુત છે માટે શાસ્રગત સેંકડો યુક્તિથી પણ આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપને જાણી શકાય નહિ. એ કારણે જ પડિતાએ કહ્યુ છે કે
જો ઇન્દ્રિયેાથી અજ્ઞેય અતીન્દ્રિય એવા પદાર્થા હેતુવાદથી એટલે ત વાદથી-દલીલેાથી જાણી શકાતા હૈાત તેા ભૂતકાળ અનંતા ગયા એટલા લાંખા કાળે પણ પંડિતે તે અતીન્દ્રિય પદાર્થાના સ્વરૂપને નિશ્ચય કરી શકયા હૈાત ! પણ હજુ
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭ સુધી એ નિર્ણય થયે નથી માટે તે ભિન્ન ભિન્ન દર્શનના ભિન્ન ભિન્ન પરસ્પર વિરુદ્ધ (ખંડન–મંડનાત્મક) અભિપ્રારૂપ શાસ્ત્રો ચાલ્યાં આવે છે. જે શુદ્ધ નિશ્ચય થયે હેત તે ભિન્ન ભિન્ન દર્શને કેમ હોત ?
અહીં એ આશય છે કે આત્મા પદાર્થ અતીન્દ્રિય છે અને તેના ગુણ-પર્યાયે પણ અતીન્દ્રિય છે માટે તેને જણાવનાર શ્રુતજ્ઞાનથી પણું વિશિષ્ટ કઈ જ્ઞાન (સાધન) માનવું જ જોઈએ અને એ જ અનુભવજ્ઞાન અથવા સામર્થ્યવેગ છે.
પુન અનુભવજ્ઞાનને મહિમા દષ્ટાન્તપૂર્વક જણાવે છે– માં ન વાન, શલાનધિની ? | विरलास्तद्रसास्वाद-विदोऽनुभवजिह्वया ॥५॥
અર્થ : શાસ્ત્રરૂપી ક્ષીરમાં કેની કોની કલપના રૂપી કડછી પ્રવેશ નથી કરતી? ઘણાની કરે છે, પણ અનુભવજ્ઞાન રૂપી જિહ્વા દ્વારા તેને (શાસ્ત્રરૂપી ખીરને) રસ ચાખનારા તે વિરલા હોય છે. | ભાવાર્થ : ખીરને બનાવતા કડછી કલાક સુધી દૂધને ડહેળે છે પણ તેનો સ્વાદ તે લેશ પણ પામતી નથી અને જિહ્વા સ્પર્શમાત્રથી ખીરના સ્વાદને પામે છે. એ ન્યાય અહીં ઘટાવીને જણાવે છે કે કલ્પનાશક્તિથી શાસ્ત્રોનાં ગંભીર તને ચિરકાળ શોધનારા પણ તેના
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮
તાત્ત્વિક એધરૂપ રસને પામી શકતા નથી, અનુભવજ્ઞાનરૂપી જિહ્વા જેને પ્રાપ્ત થાય છે તે તાત્ત્વિક ખાધરૂપ રસને ચાખનારા કેાઈ વિરલા હાય છે.
તત્ત્વાના અનુભવ માટે અનુભવજ્ઞાન જ ઉપકાર છે. જેમ દીપક વગેરેના પ્રકાશની સહાયથી નેત્રા પદાથ ને જાણી શકે છે. કેવળ પ્રકાશ, કે માત્ર નેત્રા અકિચિત્ર છે. તેમ શ્રુતજ્ઞાનરૂપી પ્રકાશની સહાયથી પ્રગટેલું શાસ્રના પરિપાકરૂપી નેત્રતેજ અર્થાત્ અનુભવજ્ઞાન, એ જ તાત્ત્વિક બેધ કરાવે છે અને તેના પ્રભાવે કેવળજ્ઞાન પ્રગટે છે, માટે અહી અનુભવજ્ઞાનને અરૂણાય તુલ્ય કહ્યું છે.
માત્ર પુસ્તકો દ્વારા વાદવિવાદ કે ચિંતન-મનનથી આત્મસ્વરૂપનો મેધ ન થાય, અનુભવથી જ થાય તે કહે છે—
पश्यतु ब्रह्म निर्द्वन्द्वं, निर्द्वन्द्वानुभवं विना । कथं लिपीमयी दृष्टि - वमयी वा मनोमयी १ ॥६॥
અથ : રાગ-દ્વેષાદિ કલેશેારહિત એવા અનુભવજ્ઞાન વિના માત્ર (લિપીમયી−) શાસ્ત્ર પુસ્તકની દૃષ્ટિ, (વાહૂમયી) વાણી (ઉપદેશ)મયી દૃષ્ટિ, કે (મનોમયી =) ચિંતન મનનરૂપ દૃષ્ટિ (નિદ્વન્દ્વ=) રાગ-દ્વેષાદિ સંકલેશેાથી રહિત નિર્મળ (બ્રહ્મ=) આત્માને કેવી રીતે જોઈ શકે ?
ભાવાથ : શાસ્ત્રગ્રંથારૂપ લિપીમય નેત્ર, આત્મસ્વરૂપની ચર્ચા–વાદ-વિવાદરૂપ વાણીમય નેત્રા, કે ચિંતન
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
મનનરૂપ મનમયને, એ ત્રણે દષ્ટિ હોવા છતાં મેહક્ષય રૂપ સર્વ સંકલેશરહિત અનુભવજ્ઞાન પ્રગટ્યા વિના શુદ્ધ બ્રહ્મને (આત્મસ્વરૂપને જોઈ જાણી શકાય તેમ નથી અર્થાત શુદ્ધ આત્માને અનુભવ વિના માત્ર શાસ્ત્રોથી, વાદ-વિવાદથી કે માનસિક ચિંતન-મનનથી જાણી ન શકાય.
અનુભવજ્ઞાન આત્માની ઉજાગરદશારૂપ છે તે કહે છે – न सुषुप्तिरमोहत्वाद् नापि च स्वापजागरौ । कल्पनाशिल्पविश्रान्ते-स्तुर्यैवाऽनुभवो दशा ॥७॥
અથઃ અનુભવ એ મોહરહિત હોવાથી નિદ્રારૂપ સુષુપ્તિ નથી તેમ કલ્પનારૂપ કળાને પણ તેમાં વિરામ હેવાથી તે સ્વપ્ન કે જાગૃત દશા પણ નથી તેથી અનુભવ એ ચેથી ઉજાગર દશા છે.
ભાવાર્થ : આત્માની નિદ્રા, સ્વપ્ન, જાદુ અને ઉજાગર એમ ચાર દિશાઓ કહી છે, તેમાં મિથ્યાત્વના પ્રભાવરૂપ મોહમૂઢતા તે નિદ્રા છે, કા દ્વારા રાગ-દ્વેષાદિ જન્ય કલપનારૂપ સંકટ અને વિકલ્પો એ વખ અને જાદુ દશા છે. અનુભવમાં તે મિથ્યાત્વ અને કલાને પણ અભાવ હોવાથી નિદ્રા, સ્વપ્ન અને જાગૃદુદશાથી પણ પર એ ચેથી ઉજાગર દશા છે.
અનુભવ એ મૃત અને ચારિત્રના ફળરૂપ છે તે જણાવે છે–
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૦
अधिगत्याऽखिलं शब्द - ब्रह्म शास्त्रशा मुनिः । ब्रह्माऽनुभवेनाऽधिगच्छति ॥८॥
स्वसंवेद्य
परं
અર્થ : મુનિ શાસ્રદૃષ્ટિથી સકલ શબ્દ બ્રહ્મને (શ્રુતજ્ઞાનને) જાણીને અનુભવજ્ઞાન દ્વારા પાતે જ જાણી શકે તેવા સ્વપ્રકાશરૂપ વિશુદ્ધ આત્મસ્વરૂપને જાણે છે.
ભાવા : શાસ્ત્રો દ્વારા સંપૂર્ણ શ્રુતજ્ઞાનને જાણનાર શ્રુતકેવલી મુનિ મહાત્મા તેના પ્રભાવે પ્રગટેલા અનુભવ વડે સ્વપ્રકાશક એવા પરમ શુદ્ધ (બ્રહ્મ=) આત્માને જાણે છે.
તાત્પર્ય કે ચારિત્રવત મુનિ મહાત્મા શાસ્ત્રાનુસાર ચારિત્રનું નિર્મળ આરાધન કરતા સંપૂર્ણ શ્રુતજ્ઞાની અને ક્ષીણમાહી થવાથી પ્રગટેલા અનુભવથી પેાતે જ જાણી શકે તેવા આત્માને સાક્ષાત્કાર કરી શકે છે. માત્ર શ્રુતજ્ઞાનથી આત્મજ્ઞાન શકય નથી. આત્માના પરિપૂર્ણ જ્ઞાન માટે અનુભવજ્ઞાન જ સફળ હેતુ છે.
આ અનુભવ પ્રાપ્ત થવામાં યાગ કારણ છે માટે હવે ચેાગાષ્ટકમાં ચેાગતું સ્વરૂપ વણુ વે છે.
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭. યોગસ્વરૂપ અષ્ટક माक्षेण योजनाद् योगः, सर्वोऽप्याचार इष्यते। विशिष्य स्थानवार्थाऽलम्बनैकाग्रयगोचरः ॥१॥
અર્થ : મોક્ષની સાથે આત્માને જોડનારે સઘળાય આચાર એ યોગ કહેવાય છે. તે પણ અહીં વિશેષ કરીને (થાન) શરીરની મુદ્રા, સૂત્રોના અક્ષરે, તેને અર્થ, આલંબનરૂપ પ્રતિમાદિ અને તેમાં મનની એકાગ્રતા એમ ગના પાંચ પ્રકારે કહેલા છે.
ભાવાર્થ : ગની વ્યાખ્યા એ છે કે જે જે ધર્મ વ્યાપાર આત્માને મોક્ષની સાથે જોડે તે ચેગ. આ વ્યુત્પત્તિસિદ્ધ અર્થ સઘળાય સદાચારમાં ઘટતે હેવાથી સામાન્યતયા સઘળી ધર્મ પ્રવૃત્તિરૂપ આચારને વેગ કહેલે છે. વિશેષરૂપે તે સ્થાન એટલે પદ્માસનાદિ વિવિધ આસન તથા કાર્યોત્સર્ગાદિ ત્રણ મુદ્રાઓ વગેરે શરીરાકૃતિ, ૨–વર્ણ એટલે ક્રિયા વખતે બેલાતાં સૂત્રોના શબ્દોઅક્ષરે, ૩–અર્થ એટલે તે સુત્રને–વર્ણને અર્થ, ૪આલંબન એટલે બાહ્ય પ્રતિમાદિ વગેરે જેનું ધ્યાનાદિ કરાય તે પદાર્થ અને એકાગ્રતા એટલે આલંબન વિના જ વિકલ્પરહિત ચિત્તની સ્થિરતા-સમાધિ. તેને નિરાલંબન
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩ર
(અથવા અનાલંબન પણ) કહેવાય છે. એમ વિશેષથી યેગના પાંચ પ્રકારે છે.
ચૈત્યવંદનભાષ્યમાં દશ ત્રિકના વર્ણનમાં અહીં કહેલા સ્થાનાગને મુદ્રાત્રિક અને વર્ણ, અર્થ તથા આલંબન એ ત્રણને આલંબનત્રિક કહેલા છે.
આ સ્થાનાદિ આચાર નિશ્ચયનયના મતે આશયથી શુદ્ધ હોય તે જ તે યંગ છે અન્યથા દ્રવ્યકિયા માત્ર છે. તે આશયના પાંચ પ્રકારે છે.
૧ પ્રણિધાન : હીનગુણુ વગેરે પ્રતિ વૈષ વિનાની સ્વ–પર ઉપકારની બુદ્ધિથી વર્તમાન ધર્મવ્યાપારમાં ઉપયુક્ત ચિત્ત.
૨ પ્રવૃત્તિ : વર્તમાન ધર્મ વ્યાપારમાં વિધિશુદ્ધ અને ઉત્સુક્તાદિ દોષરહિત તીવ્ર પ્રયત્ન (ઉદ્યમ).
૩ વિનય : ધર્મવ્યાપારમાં વિનાને જય કરવાના પરિણામ-તે વિદને ભૂખ-તૃષાદિ પરિષહ રૂપ, શારીરિક રંગ રૂપ અને મનની બ્રાતિ ચંચળતાદિ રૂપ એમ ત્રણ પ્રકારે છે. તેમાં પરિષહેને તિતિક્ષા (સહન કરવાની ભાવનાથી, રેગાને શરીર આત્માને ભેદ જ્ઞાન દ્વારા એટલે કે –“માત્ર તે શરીરને બાધક છે આત્માને બાધક નથી,” એવી ભાવનાથી અને મનની ભ્રાન્તિને અવિત્યાદિ બાર તથા મૈત્રી આદિ ચાર ભાવનાઓના બળે
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૩
દૂર કરે. એમાં પરિષહને જીતવા તે જઘન્ય, રેગને જીતવા તે મધ્યમ અને મનને જીતવું તે ઉત્કૃષ્ટ વિજય કહ્યો છે.
૪ સિદ્ધિઃ અહિંસાદિ ધર્મોની આત્મામાં સિદ્ધિ. આ સિદ્ધિ ગુણધિક પ્રત્યે બહુમાન વગેરેથી, મધ્યમસમાન ગુણવાળા પ્રત્યે પરોપકારભાવ વગેરેથી અને હીનગુણ-નિર્ગુણી પ્રત્યે દયા-કરુણ-દાન વગેરેથી થાય.
પ વિનિયોગઃ પિતાને સિદ્ધ થયેલા અહિંસાદિ ધમેને ઉપાય દ્વારા અન્ય એગ્ય અને પ્રાપ્ત કરાવવાના પરિણામ. એમ નિશ્ચય નયના મતે આ પાંચ પ્રકારના આશયથી યુક્ત ધર્મવ્યાપારને વેગ કહ્યો છે, તે પણ વ્યવહારથી અહીં કહેવાતા સ્થાનાદિરૂપ ધર્મવ્યાપારને પણ ચેગ કહેવાય છે. તેને હવે જ્ઞાનક્રિયા રૂપે વિભાગ તથા તેના અધિકારીનું સ્વરૂપ જણાવે છે –
कर्मयोपदयं तत्र, ज्ञानयोगत्रयं विदुः । विरतेष्वेव नियमाद् बीजमात्रं परेष्वपि ॥२॥
અથ: તેમાં બે કર્મચાગ (ક્રિયારૂ૫) છે અને ત્રણજ્ઞાનયોગ (જ્ઞાનવરૂપ) છે. આ યુગ નિયમથી વિરતિ, -વંતમાં જ હોય છે. બીજા માર્ગનુસારી વગેરેમાં તે માત્ર બીજ રૂપે હોય છે. | ભાવાથ: વેગ એ જ્ઞાન અને સાત્રિના સુએજ્ય પ્રગટતી આત્મશુક્તિરૂ૫ છે. છતાં શાહી ને વિરામ
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૪
જણાવે છે કે પ્રથમના સ્થાન, વર્ણ એ બે પેગ ક્રિયાની મુખ્યતારૂપ હેવાથી કિયામક છે. અને પછીના અર્થ, આલંબન અને એકાગ્રતા એ ત્રણગે જ્ઞાનની મુખ્ય તારૂપ હેવાથી જ્ઞાનાત્મક છે. પ્રથમના બેમાં જ્ઞાન ગૌણપણે અને પછીના ત્રણમાં ક્રિયા ગૌણપણે રહેલી છે. તત્ત્વથી તે પાંચમાં મુખ્ય ગૌણભાવે જ્ઞાન-કિયા ઉભય હોય છે. તેથી આ ચોગે જ્ઞાન-ક્રિયાત્મક વિરતિ ધર્મને પામેલા આ તમાઓમાં જ અવશ્ય હોય છે. બીજા અપુનબંધક, માર્ગાનુસારી વગેરે આત્માઓમાં તે તેનું બીજ (ગ્યતા) માત્ર હોય છે. વિરતિને વેગ થતાં તે બીજ વૃક્ષની જેમ ઊગી નીકળે છે. તેઓથી નીચી કક્ષામાં વર્તતા સકૃતબંધક, દ્વિબંધક વગેરેમાં તે બાહ્યભાવે ધર્મક્રિયા હોય તે પણ વ્યવહાર નયે પણ આ વેગનું બીજ હેતું નથી.
હવે તે પ્રત્યેક યુગના ચાર ચાર ભેદને જણાવે છે
-નિર્દે-સંવે-નશમેરિકાળિઃ | મેવાડ પ્રત્યે મચ્છ-ગવૃત્તિ–સ્થિર-સિદ્ધયા રા
અર્થ : તે પ્રત્યેકના કૃપા – નિર્વેદ, સંવેગ અને. પ્રશમને પ્રગટ કરનારા (ક્રમશઃ પ્રગટતા) ઈચ્છા, પ્રવૃત્તિ, રિથરતા અને સિદ્ધિ એમ ચાર ચાર ભેદે છે.
ભાવાર્થઃ ઉપર જણાવ્યા તે સ્થાન, વર્ણ, અર્થ અને આલંબન અને એકાગ્રતા એ પાંચે ગેમાં ઉત્તરોત્તર વિકાસરૂપ ક્રમશ પ્રગટતા ઈછાયેગ, પ્રવૃત્તિયેગ, સ્થિરતા અને
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૫
સિદ્ધિયેગ, એમ ચાર ચાર ભેદ છે અને તે આત્મામાં કૃપા, નિર્વેદ, સંવેગ અને પ્રશમગુણને પ્રગટ કરે છે, એમ (૫૪૪ =) વીશ ભેદ થાય છે.
તેમાં કૃપા એટલે જીવોનાં દુઃખ અને દુઃખનાં કારને દૂર કરવાને પરિણામ, નિર્વેદ એટલે રાગ-દ્વેષાદિ અંતરંગ સંસારથી મુક્ત થવાને વૈરાગ્યરૂપ પરિણામ, સંવેગ એટલે આત્માના જ્ઞાનાદિ ગુણોને પ્રગટાવવાનો તીવ્ર પરિણામ અને પ્રશમ એટલે કામ-ક્રોધ, રાગ-દ્વેષાદિ મેહનો. ઉપશમ-શાન્તિ. ઉપરોક્ત સ્થાનાદિ પાંચ મેગેના વિકાસરૂપ એ ચાર ગુણે આત્મામાં ક્રમશ: પ્રગટ થાય છે. માટે તે પાંચના ઉત્તરભેદે વશ કહ્યા છે. [એ વિશના પણ પ્રીતિ, ભક્તિ, વચન અને અસંગ એમ ચાર ચાર ભેદ થતાં કુલ (૨૦ ૪૪૦) ૮૦ ભેદો થાય છે, તે સાતમાં લેકમાં જણાવાશે.)
હવે તે ઈચ્છાગ વગેરે ચારનું સ્વરૂપ જણાવે છે– इच्छा तद्वत्कथाप्रीतिः प्रवृत्तिः, पालनं परम् । स्थैर्य बाधकभीहानिः, सिद्धिरन्यार्थसाधनम् ॥४॥
અર્થ (તત્ =ગવાન =) યોગીની કથા-વાર્તામાં પ્રીતિ તે ઈચ્છાગ, પ્રયત્નપૂર્વક (ગના શુભ ઉપાનું) પાલન કરવું તે પ્રવૃત્તિયેગ, તે પાલનમાં વિદને પ્રગટે છે. પણ તેને ભય ન લાગે તે સ્થિરતા અને તે સ્થાનાદિ
ગોથી) બીજાઓના પણ હિતને સાધવું તે સિદ્ધિગ જાણ.
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૬
ભાવાર્થ : ઈચ્છા વગેરે ચારે અવસ્થાએ ઉત્તરોત્તર અધિક વિકાસરૂપ છે. તેમાં કેગના સ્વરૂપની કે યોગીઓની કથા-વાર્તા સાંભળવા-જાણવાની ઈચ્છા થાય, જાણ્યા પછી આનંદ થાય, તેનું પાલન કરવાને ઉત્સાહ પ્રગટે, પણ પાલન કરવામાં તથાવિધ અનુકૂળ સાધન સામગ્રીના અભાવે યથાર્થ પાલન ન કરી શકાય, ત્યાં સુધીના પરિણામને ઈચ્છાગ જાણવે. આ યેગમાં વિધિનું સંપૂર્ણ પાલન ન હેય છતાં વિધિ પ્રત્યે અને વિધિના પાલકે પ્રત્યે બહુમાન અવશ્ય હોય, તેથી એ અર્થ થયે કે વિધિ અને વિધિના પાલકો પ્રત્યે પૂર્ણ બહુમાનપૂર્વક યથાશક્ય બને અભ્યાસ કરે તે ઈચછાયેગ. ત્યાર પછી વીર્યને વિકાસ થતાં શાસ્ત્રોક્ત વિધિપૂર્વક સંપૂર્ણ શુદ્ધ સાધના તે પ્રવૃત્તિયોગ. ત્યાર પછી દઢ અભ્યાસથી પ્રવૃત્તિમાં સ્થિરતા જાગે અને વિદનેને કે અતિચાર લાગવાને ભય પણ ટળી જાય, ત્યારે તેને સ્થિરતાયોગ જાણવે. અને એ સ્થિરતા એવી સુંદર અને કે સાધકને પિતાને તે નિર્ભયતા – શાન્તિ પ્રગટે, પણ તેની નિર્ભયતાથી તેના સંપર્કમાં આવતા અન્યમાં પણ નિર્ભયતા પ્રગટે, તેઓનું પણ હિત થાય. તેઓના કષાયાદિ શાન થઈ જાય, પશુઓ વગેરે પણ તેનાથી નિર્ભય અને, એ અવસ્થાને સિદ્ધિયોગ સમજે. અને સિદ્ધ કરનારા એવા સિદ્ધગીની છાયામાં આવેલા હિંસક પણ હિંસા કરી શકે નહિ, મૃષાવાદી મૃષા બોલી શકે નહિ અને જાતિ વિરવાળા જે પણ પરસ્પરના વૈર વિસરીને સાથે રહી શકે વગેરે અન્યનું પણ હિત થાય છે.
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૭
સક્ષેપમાં ઇચ્છાયાગમાં ચેાગનું પાલન અલ્પ અને સાતિચાર હાય, પ્રવૃત્તિયેાગમાં તે સંપૂર્ણ છતાં દોષો લાગવાના ભય હાય, સ્થિરતા ચેાગમાં વિઘ્ના કે દોષાના ભય પણ ન હેાય અને સિદ્ધિયેાગમાં સ્વપર ઉભયનું હિત હાય. હવે આ યાગ સાધના કેવી રીતે કરવી તે કહે છે
अर्थाssलम्बनयो चैत्य - वन्दनादौं विभावनम् | श्रेयसे योगिनः स्थान- वर्णयोर्यत्न एव च ॥५॥
અથ : યાગીને ચૈત્યવંદનાદિ ક્રિયા એમાં સૂત્રના અનુ અને પ્રતિમા િઆલ ખનનું સ્મરણ-ચિન્તન કરવુ અને સ્થાનમાં તથા વર્ણના ઉચ્ચારમાં ઉદ્યમ કરવા તે જ કલ્યાણકર છે.
ભાવાથ : ચેાગીએ ચેહવન્દન વગેરે ક્રિયામાં અ એટલે સૂત્રાના અર્ધાં તેના વિચાર-ચિન્તન કરવુ' અને આલખન એટલે પ્રતિમાદિ, તેના પ્રત્યે દૃષ્ટિ સ્થિર કરવી તથા સ્થાન એટલે તે તે પ્રસ ંગે દેહાકૃતિરૂપ તે તે મુદ્રા કરવાના અને વણુ એટલે તે તે સૂત્રાના ઉચ્ચાર દોષરહિત કરવાના પ્રયત્ન કરવા અર્થાત્ મન-વચન અને કાયયેાગને ક્રિયામાં જોડવા તે જ હિતકર છે.
હવે આલખનચાગના પ્રકારે અને સ્વરૂપ જણાવે છે– आलम्बनमिह ज्ञेयं, द्विविधं रूप्यरूपि च । अरुपिगुणसायुज्ययोगोऽनालम्बनः વઃ ॥૬॥
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૮
અર્થ : અહી' આલેખન એ પ્રકારનું જાણવુ, એક રૂપી અને બીજુ અરૂપી. તેમાં અરુપી એવા ગુણામાં જે તન્મયતા તે સર્વાંત્કૃષ્ટ આલમનયેાગ જાણવા.
ભાવા' : અહીં આલંબનનારૂપી અને અરૂપી એ પ્રકાશ છે. તેમાં રૂપીનુ આલંબન લેવું તે આલ'બનચાગ સમજવા અને અરૂપી જે આત્મગુણા (અથવા સિદ્ધોના ગુણે!) તેમાં તન્મયતા તે અનાલખન ચેગ જાણવા. આ ચાગ સર્વાંમાં ઉત્કૃષ્ટ (શ્રેષ્ઠ ) છે.
જો કે અનાલ'અનયેાગમાં પણ અરૂપી ગુણાનું આલ -અન તેા છે, તથાપિ તે આત્મગુણ સ્વસ ́પત્તિરૂપ હોવાથી પરાશ્રય ( પુર્દૂગલના આશ્રય) રૂપ નથી, સ્વાશ્રયી ભાવ છે, માટે તેને અનાલ મન કહેવામાં દોષ નથી.
હવે સ્થાનાદિ ચેગના બીજી રીતે પ્રકાર કહે છે
—
प्रीतिभक्तिवचेोऽसङ्गैः, स्थानाद्यपि चतुर्विद्यम् । तस्मादयोगयोगाप्ते - मक्षयेोगं क्रमाद्भवेत् ॥७॥
અથ' : સ્થાનાદિ યાગે પણ (પ્રત્યેક) પ્રીતિ, ભક્તિ, વચન અને અસહ્ગ એ ચાર ભેદ્દેથી ચાર ચાર પ્રકારે છે. તે (સ્થાનાદિ) ચેાગથી અનુક્રમે ચાગાભાવ રૂપ અયેાગ (એટલે યોગનિરાધ) રૂપ અયાગી ગુણસ્થાનકની પ્રાપ્તિ થતાં માક્ષના યાગ થાય છે.
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૩૯ ભાવાર્થ : પૂર્વે ત્રીજા લેકમાં જણાવેલા સ્થાનાદિન વિશ ભેદોના પ્રત્યેકના પ્રીતિ, ભક્તિ, વચન અને અસંગ એમ ચાર ચાર ભેદો થાય છે, અને એ રીતે કુલ એંશી ભેદો થાય છે. તે સ્થાનાદિયેગની સાધનાથી ક્રમશઃ અગી ગુણસ્થાનકે શૈલેશી રૂપ અગની પ્રાપ્તિ થાય છે અને તેનાથી મોક્ષને વેગ (પ્રાપ્ત) થાય છે.
આ પ્રીતિ વગેરેનું સ્વરૂપ આ પ્રમાણે છે.
અન્ય સઘળાં કાર્યો છેડીને ધર્મ અનુષ્ઠાનમાં જે અતિશય પ્રીતિ થાય તે (૧) પ્રીતિ અનુષ્ઠાન અને અનુષ્ઠાનમાં જે બહુમાનપૂર્વક વિશુદ્ધિ પ્રગટે તે (૨) ભકિત અનુષ્ઠાન જાણવું, તત્વથી તે વિશિષ્ટ પ્રકારનું પ્રીતિ અનુષ્ઠાન તે જ ભક્તિ અનુષ્ઠાન છે, પણ જે અનુષ્ઠાનમાં તેના આલંબન પ્રત્યે પ્રીતિ અનુષ્ઠાન કરતાં આદર અધિક પ્રગટે અને એ આદરથી વિશુદ્ધિ પણ વધે તેને ભક્તિ અનુષ્ઠાન કહ્યું છે. જેમકે પત્ની અને માતાનું પાલન સમાન રીતે કરવા છતાં પત્ની પ્રત્યે પ્રીતિ હોય છે અને માતા પ્રત્યે પૂજ્યભાવ રૂપ -ભક્તિ હોય છે. વળી પત્નીની અપેક્ષાએ માતાના પાલનમાં કાળજી–આદર પણ અધિક હોય છે, તેમ અહીં પણ પ્રીતિ અનુષ્ઠાનની અપેક્ષાએ ભકિતમાં આદર બહુમાન સાથે કાળજી વિશેષ હોય છે એમ બન્નેમાં ભેદ જાણો.
સઘળાં ધર્માનુષ્ઠાનમાં યથાર્થ લયપૂર્વક જિનવચનનું પાલન થાય, જે જિનવચનાનુસારી હોય, તે સાધુની ક્રિયાને (૩) વચન અનુષ્ઠાન જાણવું અને વચનાનુષ્ઠાનના દઢ -અભ્યાસથી શાસ્ત્રના ઉપયોગ વિના પણ સહજ સ્વભાવે જે
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૦
યથાર્થ રૂપે થાય તે (૪) અસંગ અનુષ્ઠાન જાણવું. અર્થાત વચન અનુષ્ઠાન શાસ્ત્ર મરણપૂર્વક શાસ્ત્રાનુસારી હોય અને અસંગમાં શાસ્ત્ર મરણ વિના પણ દઢ અભ્યાસથી યથાર્થતા હોય એમ ભેદ જાણ.
આ પ્રીતિ-ભક્તિ અનુષ્ઠાને ગૃહસ્થસાધુ ઉભયને હેય, વચન અનુષ્ઠાન અપ્રમત્ત મુનિને હેય અને અસંગ. અનુષ્ઠાન તે જિનકપી વગેરે મહામુનિઓને જ હોય કે જેઓ અંતે તેર-ચૌદ ગુણસ્થાનકને પ્રાપ્ત કરવાના હેય.
હવે આગમસૂત્રે કોને આપી શકાય ? તે કહે છેस्थानाद्ययोगिनस्तीर्थों-च्छेदाद्यालम्बनादपि । सूत्रदाने महादोषः, इत्याचार्याः प्रचक्षते ॥८॥
અર્થ : “તીર્થને ઉચ્છદ થશે એમ માનીને પણ સ્થાન વગેરે વેગથી (સર્વથા) રહિતને સૂત્રદાન કરવામાં મહાદેષ છે, એમ આચાર્યો કહે છે.
ભાવાર્થ : આગમસૂત્રે મહામંત્રરૂપ છે તે યેગ્યા આત્માને જ ભણાવવાથી પર હિતકર થાય. તે માટે કહ્યું છે કે “જે નહિ ભણાવીએ તે પરિણામે આગમ. અને તીર્થને (શાસનનો) પણ વિચ્છેદ થશે” એમ માનીને પણ સ્થાન–વર્ણ વગેરે ભેગથી (સર્વથા) રહિત આત્માને સૂત્રદાન કરવામાં મહાદોષ છે, એમ શ્રી હરિભદ્રસૂરિજી વગેરે આચાર્યોએ (તેમના રચેલા લલિત વિસ્તરા વગેરે તે તે ગ્રન્થમાં) કહ્યું છે.
હવે નિરોગનું (એટલે ભાવયજ્ઞનું) વરૂપ જણાવે છે.
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯ નિયાગ અષ્ટક
यः कर्म हुतवान् दीप्ते, ब्रह्माग्नौ ध्यानधाय्यया । स निश्चितेन यागेन, नियागप्रतिपत्तिमान् ॥१॥
અર્થ : જેણે પ્રદીપ્ત એવા બ્રહ્મરૂપ અગ્નિમાં ધ્યાન રૂપી (ધાચયા એટલે) મંત્ર વડે કર્મને હેમ્યાં (બાળ્યાં) છે, તે આત્મા નિશ્ચિત એટલે નિશ્ચય (ભાવ) વડે નિયાગને પામેલે છે.
ભાવાર્થ: લૌકિક દર્શનેમાં હિંસક યજ્ઞને પણ ધર્મ ક્રિયા રૂપે સ્વીકાર કરાયેલે છે, અને તેમાં પશુ આદિન હેમ કરવાનું વિધાન કરવામાં આવ્યું છે. જીવતત્વને તત્વ રૂપે જાણનાર-માનનાર કઈ પણ આ પશુવધવાળીયજ્ઞક્રિયાને ધર્મ ક્રિયા કહી શકે નહિ. ધર્મનું મૂળ દયા છે, તેના અભાવે (હિંસાથી) ધર્મ થાય જ કેમ? માટે અહીં ભાવયાગનું સ્વરૂપ વર્ણવ્યું છે. તાવથી તે આત્માને લાગેલાં કર્મોની નિજ અહીં જણાવેલી છે, પણ તેને યજ્ઞની ઉપમાથી ઘટાવીને એ ક્રિયાને નિયાગ–નિશ્ચિત-નિર્ધારિત યાગ કહ્યો છે. તેનું સ્વરૂપ જણાવતાં કહે છે કે
જેણે પ્રદીપ્ત એવા જ્ઞાનમય આત્મામાં (જ્ઞાનમાં) જ્ઞા. સા. ૧૬
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધ્યાનરૂપી (ધાવ્યયા એટલે) તેમના મંત્ર દ્વારા કર્મને હોચ્યાં (બાળ્યાં) છે, તે આત્મા નિશ્ચિત એટલે નિર્ધારિત યાગવડે નિયાગને (એટલે ભાવયજ્ઞને) પામેલ છે.
અહીં ઉપગ રૂપ આત્મજ્ઞાન એ પ્રદીપ્ત અગ્નિ છે, ધ્યાન એ તેમને મંત્ર છે અને કર્મ એ કાષ્ટ જાણવું. અર્થાત્ આત્મારૂપી અગ્નિકુંડમાં પ્રદીપ્ત (સળગેલા–પ્રગટેલા) જ્ઞાનરૂપી અગ્નિમાં (ધર્મ-શુક્લ) ધ્યાનરૂપી મંત્રપૂર્વક કર્મને હોમ કરવાથી જેનાં કર્મો બળી જાય છે, તે ભાવયજ્ઞને પામેલે જાણ.
હવે એ નિયાગની એટલે ભાવયજ્ઞની ઉપાદેયતા અને દ્રવ્યયજ્ઞની હેયતા જણાવતાં કહે છે કે –
पापध्वंसिनि निष्कामे, ज्ञानयज्ञे रतो भव सावधैः कर्मयज्ञैः किं ? भूतिकामनयाऽऽविलैः ॥२॥
અર્થ : પાપને દવંસ કરનારા અને નિષ્કામ એટલે કઈ પણ ભૌતિક સુખ-સામગ્રીની કામનાથી રહિત, એવા જ્ઞાનયજ્ઞમાં (હે મહાનુભાવ !) તું રાગ કર ! (તેના પ્રત્યે આદર અને પ્રયત્ન કર!) જે ય પાપરૂપ અને ભૌતિક સ્વાર્થરૂપ મલિનતાથી યુક્ત છે તેવા કર્મય વડે તને શું પ્રયજન છે?
ભાવાર્થ : તાવથી યજ્ઞક્રિયા આત્માના હિત અને શુદ્ધિ માટે કરવાની હોય છે, તે “મૂતિમ પશુમામેત'
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૨૪૩
યાપરવાળ લિમા શક્તિ ન રહિત
અથવા “સ્વામી મન્નિ ઝુહુયા” વગરે વેદોક્ત જીવવધ રૂપ પાપવ્યાપરવાળા અને ભૌતિક ઈચ્છારૂપ કામનાથી (તુચ્છ સ્વાર્થથી) વ્યાપ્ત-મલિન એવા પશુયજ્ઞરૂપ કર્મયથી શું? તેવા યોથી આત્મહિત કે મનની શુદ્ધિ કેવી રીતે થાય? માટે પાપને દવંસ કરનાર અને કામનાથી રહિત એવા જ્ઞાનયજ્ઞમાં રાગ (આદર-પ્રવૃત્તિ) કર ! અર્થાત્ પહેલા શ્લેકમાં જણાવેલા નિયાગ એટલે ભાવયજ્ઞમાં રાગ-આદરબહુમાન અને પ્રવૃત્તિ કર !
હવે અન્ય દર્શનીએ કર્મયજ્ઞને પણ મનશુદ્ધિ દ્વારા કરાતે હેવાથી જ્ઞાનયજ્ઞ કહે છે, તેમને ઉદ્દેશીને કહે છે–
वेदोक्तत्वान्मनःशुद्धया, कर्मयज्ञोऽपि योगिनः । ब्रह्मयज्ञ इतीच्छन्तः, श्येनयागं त्यजन्ति किम् ? ॥३॥
અર્થ : કર્મયા (પશુયા) પણ વેદમાં કહેલે હેવાથી અને મનની શુદ્ધિ દ્વારા કરાતે હેવાથી ગીને એટલે આત્મજ્ઞાનીને તે બ્રહ્મયજ્ઞ એટલે જ્ઞાનયજ્ઞ છે, એમ ઈચ્છનારા વેદાન્તીએ વેદમાં કહેલા શ્યન યજ્ઞને કેમ કરતા નથી ? - ભાવાર્થ : કર્મયજ્ઞ વિષે વેદાન્તીઓ એમ માને છે કે કર્મયજ્ઞ પાપરૂપ અને સકામ જ હોય છે, એ એકાન્ત નથી, કારણ કે આલેક-પરલોકના સુખ વગેરેની ઈચ્છાથી તે યજ્ઞને કરનારા અજ્ઞાનીઓ માટે તે યજ્ઞ હિંસા રૂપ અને સ્વાર્થથી મલિન છે, પણ (આત્મજ્ઞાની એવા) જ્ઞાનયોગીઓને તે હિંસારૂપ કે સકામ પણ નથી, તેથી તત્વથી તેઓને તે
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૪
બ્રહ્મ (જ્ઞાન) યજ્ઞ છે. જે ચિત્તની (આત્માની) શુદ્ધિ દ્વારા કરાય તે જ્ઞાનયજ્ઞ છે. બ્રહ્મજ્ઞાની એવા ચેાગીઓને આત્મજ્ઞાન થયેલુ હાવાથી તેઓને આલેાક-પરલેાકના ફળની કામના હાતી નથી, અને હામાતાં પશુઓ પ્રત્યે દ્વેષ હાતા નથી, માત્ર વેદમાં વિહિત હાવાથી તેઓ વેદની ભક્તિથી (આજ્ઞાથી) કરે છે, તેથી તેઓ હિંસકભાવથી નહિ પણ ચિત્ત શુદ્ધિ વડે કરે છે. હિંસા તે દ્વેષપૂર્ણાંક જીવને મારવાથી થાય છે. મીમાંસામાં કહ્યુ છે કે, દ્વેષપૂર્વ પ્રાળિવધ હિંસા” માટે વેદ વિહિત હિંસા એ હિ"સા નથી. એ રીતે બ્રહ્મજ્ઞાનીઓને કમ યોગ એ તત્ત્વથી જ્ઞાનયોગ છે. (આ વેદાન્તીએના મત છે.)
વેદાન્તીએની આ માન્યતાને લક્ષ્યમાં લઈ ને અહી તેઓને પ્રશ્ન કરે છે કે—તા તે ચૈનયાગના કેમ ત્યાગ કરે છે ? Àનયાગ પણ વેદ્યમાં વિહિત છે, કહ્યુ` છે કે “ફ્ટેનેનામિપરણ્ યજ્ઞે”—અર્થાત્ શત્રુવધ ઇચ્છનારે સ્પેનયજ્ઞ
કરવા.
અહી જો સ્પેનયાગ ચિત્તશુદ્ધિના અભાવથી ત્યાજ્ય માન્યા હાય તે અન્યપશુયજ્ઞા પણ તજવા જ જોઈએ. કારણ કે ચેનયજ્ઞમાં ચિત્તશુદ્ધિના અભાવે જો હિંસા છે, તેા અન્ય પશુયજ્ઞામાં પણ તે હિંસા છે જ.
જો એમ કહેતા હૈા કે સ્પેનયજ્ઞ તે શત્રુને મારવાની મુદ્ધિથી કરવાના હાવાથી શત્રુ પ્રત્યે દ્વેષના કારણે તે ચિત્તશું પૂર્ણાંક ન થાય, તે અન્ય પશુયજ્ઞમાં પણ તે તે પશુ
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
એને મારવાની ક્રિયા, તે છે જ! તે તે ચિત્તશુદ્ધિ પૂર્વક કેમ થાય? અથવા એમ જણાવતા છે કે વેદ વિહિત હોવાથી અન્ય ય ચિત્તશુદ્ધિ પૂર્વક થાય, તે ચેનયજ્ઞ પણ વેદવિહિત છે, તે ચિત્તશુદ્ધિ પૂર્વક કેમ ન થાય? અથવા એમ કહેતા હે કે ચેનયજ્ઞમાં તે શત્રુને હણવાની બુદ્ધિ હેવાથી ચિત્તશુદ્ધિ નથી, તે અન્ય યમાં પણ પશુઓને હણવાની ક્રિયા છે. તે ત્યાં ચિત્તશુદ્ધિ કેમ ઘટે? શું વેદ વિહિત હેવા માત્રથી યજ્ઞમાં મરતા પશુ વગેરેને દુઃખ ન થાય? અને દુઃખ થાય છે તે અહિંસક કેમ બને? માટે તવબુદ્ધિથી હિંસામય યજ્ઞ એ પાપરૂપ હોવાથી મેગીને તે કરણીય નથી.
હવે અધિકારી ભેદે જ્ઞાનયજ્ઞનું સ્વરૂપ જણાવે છે– ब्रह्मयज्ञः परं कर्म, गृहस्थस्याऽधिकारिणः । पूजादि वीतरागस्य ज्ञानमेव तु योगिनः ॥४॥
અર્થ : ન્યાય સંપન્ન વૈભવ વગેરે શાક્ત ગુણવાળા ગૃહસ્થ કે જે (સાવધ પ્રવૃત્તિવાળે હેવાથી) અધિકારી છે, તેવા અધિકારી ગૃહસ્થને (માત્ર સ્વરૂપથી જ સાવધ એવી) વીતરાગની પૂજા વગેરે ક્રિયાએ પરંકર્મ એટલે બ્રહ્મયજ્ઞ છે, જ્ઞાનગીને નહિ. તેને તે શુદ્ધજ્ઞાન (રમણતા) એ જ બ્રહ્મયજ્ઞ છે.
ભાવાર્થ “અધિકારિવશાત્ શાત્રે ધર્મસાધકસંરિથતિ” એ ન્યાયે પ્રત્યેક અનુષ્ઠાન પ્રત્યેકને કરણીય
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
નથી, તે તે ચેતાને પામેલા આત્માને યંગ્યતાને અનુસાર ભિન્ન ભિન્ન અનુષ્ઠાન કરણીય છે. બાળ અને વૃદ્ધ કે ધનિક અને નિર્ધન વગેરે ભિન્ન ભિન્ન અવસ્થાવાળા છોને જીવનવ્યવહારમાં જેમ વિવેક હેાય છે, તેમ આત્મકલ્યાણનાં કાર્યો પણ જીવની તે તે ગ્યતાને (અલસ્થાને) અનુરૂપ હોય તે જ હિતકર છે. અહીં એ વાત જણાવી છે કે જે ગૃહસ્થ છે અને ન્યાયે પાર્જિત ધન, શિષ્ટાચારની પ્રશંસા, વગેરે અથવા અક્ષુદ્રતા વગેરે ગુણવાળે હેવાથી અધિકારી છે, તેવા ગૃહસ્થને નિષ્કામ ભાવનાથી અને મનશુદ્ધિથી કરાતી વીતરાગની (સ્વરૂપમાત્રથી સાવધ એવી) પૂજા વગેરે કિયા બ્રહ્મયજ્ઞ એટલે જ્ઞાનયજ્ઞ છે. કારણ કે તેને પરિણામે તે નિરવદ્ય જીવનને પ્રાપ્ત કરાવનાર બને છે. તેથી નિરવઘ અધ્યાત્મગને પ્રાપ્ત કરવા તેને તે કરણીય છે. પણ જે આત્મજ્ઞાનને પામેલે જ્ઞાનગી હોય, તેને તે જ્ઞાન એ જ પરમ (નિરવદ્ય) બ્રહ્મયજ્ઞ (હેવાથી તે જ કરણીય) છે.
અહીં વેદાનતીઓ કહે કે મેગીઓને સાવધયજ્ઞ બ્રહ્મયજ્ઞ ન બને એમ તમે કહે છે, તે જૈન ગૃહસ્થને વીતરાગની પૂજા વગેરેમાં પણ જલ, પુષ્પાદિને ઉપગ થતું હોવાથી તેમાં એકેનિદ્રય જીવેની વિરાધના તો છે જ, તે તે બ્રહ્મયજ્ઞ કેમ બને ? તેનું સમાધાન એ છે કે જૈન ગૃહસ્થ વીતરાગની પૂજા વગેરે આલોક-પરલેકના ભૌતિક સુખાદિની પ્રાપ્તિ માટે કરતા નથી, કિન્તુ
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
e
મૂળ કૃતજ્ઞભાવે નિષ્ણમવૃત્તિથી સપૂર્ણ અહિંસા શાવ પ્રગટાવવા માટે કરે છે, માટે તે બ્રહ્મયજ્ઞ છે. તેની વિરુદ્ધ તમારા યજ્ઞા તે આલેાક કે પરવાના સાંસારિક સુખ કે શત્રુને પાલવ વગેરે મલિન વૃત્તિથી પાંચેન્દ્રિ પશુઓના પ્રાણાથી કરવામાં આવે છે. માટે તે બ્રહ્મયજ્ઞ બની શકે નહિ, એમ મધ્યસ્થ અને સુક્ષ્મબુદ્ધિથી વિચારતાં સમજાય તેવી સ્પષ્ટ હકીકત છે.
હવે અનધિકાર ચેષ્ટાની નિષ્ફળતા જણાવતાં કહે
છે કે—
น
भिन्नाद्देशेन विहित कम कर्मक्षयाक्षमम् । क्लृप्तभिन्नाधिकारं च पुत्रेष्टयादिवदिष्यताम् ॥५॥
અર્થ : જેમ (પુત્રેષ્ટિ એટલે) પુત્ર પ્રાપ્તિના ઉદ્દેશથી કરેલા યજ્ઞ કે જેમાં ભિન્ન અધિકારની (ફળની) કલ્પના છે, તે યજ્ઞ, કર્મક્ષય કરવા સમર્થ નથી, તેમ ભિન્ન એટલે પુણ્ય વગેરેના ઉદ્દેશથી કરેલું કમ-અનુષ્ઠાન પણ ક્રમ ક્ષય કરવા સમર્થ નથી.
શથી
ભાવાથ : તત્ત્વથી જે અનુષ્ઠાન જેવા કરવામાં આવે તેવુ તેનુ ફળ મળે. ક્રિયા એક જ પ્રકારની છતાં ઉશ્ન ભિન્ન હાય તેા ફળ ભિન્ન મળે છે. જેમ કે ખિલાડી પેાતાના બચ્ચાને અને ઉંદરને બન્નેને એક જ મુખથી પકડે છે, પણ તેમાં બચ્ચાના રક્ષણના અને ઉંદરના
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૨૪૮
ભક્ષણને ઉદેશ હોવાથી એકે એહિંસા અને બીજી હિંસા છે, તેમ અહી પણ સમજવું જેમ પુત્રપ્રાપ્તિ વગેરે ભિન્ન ફળની કલપનાવાળે (પુત્રેષ્ટિકા એટલે) પુત્ર માટે કરાતે યજ્ઞ તે કર્મક્ષય કરી શકતા નથી, તેમ સંસારસુખની પ્રાપ્તિ કે શત્રુના પરાભવ માટે કરાતું યજ્ઞકર્મ પણ કર્મક્ષય કરી શકે નહિ.
પુનઃ દોષ જણાવે છે– ब्रह्मार्पणमपि ब्रह्मयज्ञान्तर्भावसाधनम् । ब्रह्माग्नौ कर्मणा युक्त, स्वकृतत्वस्मये हुते ॥६॥
અર્થ: બ્રહ્મયજ્ઞમાં અંતર્ભાવનું સાધન એવું જે બ્રહ્માર્પણ એટલે પરમાત્માને (યજ્ઞનું ફળ) અર્પણ કરવું, તે પણ પિતાના કતૃત્વપણારૂપ અહંકારને હેમે છે. (અર્થાત્ અહંકારને છેડયા પછી) બ્રહ્મ એટલે આત્મજ્ઞાનરૂપ અગ્નિમાં (જ્ઞાનાવરણીયાદિ કર્મોને હેમવાથી યોગ્ય બને.
ભાવાર્થ: વેદાંતીઓ માને છે કે અમે જે કંઈ અનુઠાન કરીને તેમાં “મેં કર્યું” એવા સ્વતૃત્વરૂપ અહંકારને તજીને એનું ફળ બ્રહ્મને પરમાત્માને) અર્પણ કરીએ છીએ, એથી દરેક અનુષ્ઠાનમાં નિરહંકાર વૃત્તિ રહેવાથી કર્મયજ્ઞને બ્રહ્મયજ્ઞમાં અંતર્ભાવ થાય છે, (જ્ઞાનયજ્ઞની જેમ) કર્મ યજ્ઞથી પણ આધ્યાત્મિકભાવરૂપે ફળ મળવાથી તે બ્રહ્મયજ્ઞ બને છે.
આ
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
[, તે અંગે અહીં કહે છે, કે બ્રહ્મયજ્ઞના અંતભવને સાધવા બ્રહ્માર્પણ કરવું તે યોગ્ય છે. પણ તે તમે કરે છો તે રીતે નહિ, કિન્તુ પિતાના સ્વરૂપ અભિમાનને તજીને બ્રહ્મ એટલે આત્મજ્ઞાનરૂપી અગ્નિમાં જ્ઞાનાવરણીય વગેરે કમેને હૈમવાથી તે ચગ્ય બને, એ જ ઉત્તમ બ્રહ્માર્પણ છે. તેથી વિપરીત પિતે અનુષ્ઠાન-યજ્ઞકર્મ કરવું અને તેનું ફળ પરમાત્માને અર્પણ કરવું, તેમાં નહિ તે પરમાત્મા પ્રત્યે કૃતજ્ઞભાવ પ્રગટે અને પિતે કર્મ કરવા છતાં ઈશ્વરે કર્યું છે, તેમ માનવું તે પણ ન ઘટે.
હવે શુદ્ધ નિયાગનું સ્વરૂપ જણાવે છે– ब्रह्मण्यर्पितसर्वस्वा, ब्रह्मदृग् ब्रह्मसाधनः । ब्र णा जुहवदब्रह्म, ब्रह्मणि ब्रह्मगुप्तिमान् ॥७॥ ब्रह्माध्ययननिष्ठावान, परब्रह्मसमाहितः । . ब्राह्मणो लिप्यते नाऽधै-नियागप्रतिपत्तिमान् ॥८॥
અર્થ : જેણે બ્રહ્મમાં સર્વસ્વ અર્પણ કર્યું છે, બ્રહ્મમાં જેની દૃષ્ટિ છે, બ્રહ્મ જેનું સાધન છે, બ્રહ્મ વડે બ્રહ્મમાં અબ્રહ્મને જે હેમે છે, જે બ્રહ્મગુપ્તિવાળે છે, બ્રહ્મઅધ્યયનમાં જે નિષ્ઠાવાન છે, પરબ્રહ્મ સાથે એકતાના પરિણામવાળે છે, અને નિયાગને જે પામેલે છે, તે બ્રાહ્મણ પાપથી પાસે નથી. (૭-૮)
ભાવાર્થ: અહીં શુદ્ધ નિયાગનું સ્વરૂપ અને ફળ આ બે ગાથામાં જણાવ્યું છે. તેમાં બ્રહ્મશબ્દના કારક
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
જwo
ભેદે ભિન્ન ભિન્ન અર્થ જણાવ્યા છે. જેમકે, બ્રહ્મણિ એટલે શુદ્ધ આત્મજ્ઞાનમાં સર્વસ્વ એટલે જ્ઞાન, વય, લાભ અને ભેગાદિરૂપ પથમિક ભાવના ગુણેને જેણે સ્થાપના (અર્પણ કર્યા છે. અર્થાત્ પ્રગટેલા તે તે ગુણને આત્મશુદ્ધિ માટે જ ઉપયોગ કરનાર છે.) બ્રહ્મ એટલે આત્મજ્ઞાનમાં અથવા શુદ્ધ પરમાત્મસ્વરૂપમાં જ જેની દષ્ટિ છે, જ્ઞાન એ જ જેનું સાધન (કરણ) છે, અથવા આત્મામાં દૃષ્ટિ તે જ જેને પરબ્રહ્મનું સાધન છે. જ્ઞાનેપગ (અંતરાત્મભાવ) રૂપ બ્રહ્મ વડે આધાર (જ્ઞાનાત્મા) રૂપ બ્રહ્મમાં જેણે, અબ્રાને (એટલે બહિરાત્મભાવને) હેપે છે, જે બાહ્યઅત્યંતર ઉભય પ્રકારના બ્રહ્મચર્યની ગુપ્તિ (નવવાડે તથા અત્યંતર સર્વવિરતિ)થી યુક્ત છે, (૭) આચારાંગના પ્રથમ કંધર્મા કહેલાં નવ અધ્યયનરૂપ બ્રહ્મચર્યમાં જે નિષ્ઠાને પામેલ (એટલે તેની પૂર્ણ મર્યાદામાં વ) છે, પરબ્રહ્મ એટલે શુદ્ધ પરમાત્મવરૂપમાં (અંતરાત્માથી) જે સમગ્ર સમાધિવાળો (ધ્યાન દ્વારા એકતાને પામેલ) છે. આવા નિયાગને (શુદ્ધયાગને) પામેલ બ્રાહ્મણ (એટલે શ્રમણ, ભિક્ષુ કે નિગ્રંથ કઈ પણ) પાપથી લેપાત નથી. અનાદિ કર્મસમૂહના સંબંધને તેડીને તે શુદ્ધ-બુદ્ધ-મુક્ત બને છે. માટે જ્ઞાનગીએ આ નિયાગને કરે જોઈએ. સાવદ્ય કર્મયને તજવાં જોઈએ.
હવે દ્રવ્યપૂજાના રૂપક દ્વારા ઉપચારથી ભાવપૂજાનું વર્ણન કરે છે–
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯. ભાવપૂજા અષ્ટક
दयाऽम्भसा कृतस्नानः, संतोषशुभवस्त्रभृत् । विवेकतिलकभाजी, भावनापावनाशयः ॥१॥ भक्तिश्रद्धानघुसणान्मिश्रपाटीरज द्रवः । नवब्रह्मागतो देवं शुद्धमात्मानमर्चय ॥२॥
અર્થ : દયારૂપ જળથી સ્નાન કરેલે, સંતેષરૂપ પૂજાનાં વને પહેરેલે, વિવેકરૂપ તિલથી ભતે, શુભભાવનાથી પવિત્ર ચિત્તવાળે, હે મહાનુભાવગી! તું ભક્તિરૂપી કેસર સાથે મેળવેલા શ્રદ્ધારૂપી ચંદનરસ વડે શુદ્ધ પરમાત્મારૂપી દેવની તેનાં બ્રહ્મચર્યરૂ૫ નવ અંગેની પૂજા કર ! (૧)
ભાવાર્થ : જેમાં બહિરાત્મભાવરૂ૫ મેલને ત્યાગ કરીને અંતરાત્મભાવ દ્વારા શુદ્ધ પરમાત્મસ્વરૂપ એવા પિતાના આત્માને અભેદ ભાવે મળવું તે તરવથી ભાવપૂજા છે. એ પૂજા કેવી રીતે થાય ? પિતાના પરમાત્મસ્વરૂપને કેવી રીતે પ્રાપ્ત (પ્રગટ) કરી શકાય? તેને જણવતાં કહે છે કે-હે મહાનુભાવ એગી! તું દયારૂપી જળથી નાન કરીને, સંતેષરૂપી પવિત્ર વસ્ત્રોને પહેરીને, વિવેકરૂપ તિલકથી શુભ અને શુભભાવથી પવિત્ર ચિત્ત (આશયધ્યેય)ળે ભક્તિરૂપી કેસરમાં મેળવેલા શ્રદ્ધારૂપી ચંદન
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૨
૨સ વડે તારા (પરમશુદ્ધ) પરમાત્મ સ્વરૂપરૂપી દેવનાં બ્રહ્મચર્યરૂપ નવ અંગેની પૂજા કર !
૬
.
Re
હવે પુષ્પમાળા, વસ્ત્ર તથા આભરણ પૂજાનું વર્ણન
क्षमापुष्पस्रजं धर्म-युग्मक्षौमद्वयं तथा । ध्यानाभरणसारं च, तदङ्गे विनिवेशय ॥३॥
અર્થ: તે દેવના શરીરે ક્ષમારૂપી પુષ્પમાળને, નિશ્ચય વ્યવહાર બે ધર્મોરૂપી બે ઉત્તમ વસ્ત્રોને તથા ધ્યાનરૂપી શ્રેષ્ઠ અલંકાર-આભરણને સ્થાપન કર (પહેરાવ) ! | ભાવાર્થ : સુગંધી એવી ક્ષમારૂપી પુષ્પમાળને, નિશ્ચય અને વ્યવહારરૂપ (સ્વ–પર હિતકર) બને ધમૅરૂપી બે શ્રેષ્ઠ વસ્ત્રોને અને ધર્મ-શુકલરૂપ બે ઉત્તમ ધ્યાનરૂપી મહા કિંમતી આભરણોને તારા તે પરમાત્મસ્વરૂપી દેવના શરીરે સ્થાપિત કર, અર્થાત્ પરમાત્માને એ રીતે પુષ્પમાળ, વસ્ત્રો અને અલંકારોથી અલંકૃત કર!
હવે અષ્ટમંગળ તથા ધૂપપૂજા માટે કહે છે – मदस्थानभिदात्यागै-लिखाऽग्रे चोष्टमङ्गलम् । ज्ञानाग्नौ शुभसंकल्प-कोकतुण्डं च धूपय ॥४॥
અથ તે પરમાત્માની સન્મુખ આઠ મદસ્થાનના ત્યાગ રૂપ અષ્ટમંગલનું આલેખન કર અને જ્ઞાનરૂપ અગ્નિમાં -શુભ સંકલ્પરૂપ કૃણાગુરુને ધૂપ કર !
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૩
ભાવાર્થ : જાતિમદ, કુળમદ વગેરે આઠ મદ્રસ્થાનેને ત્યાગ એ જ તત્વથી અષ્ટમંગળ છે. માટે તેના દ્વારા પરમાત્માની સામે ભાવ અષ્ટમંગળના આલેખનથી અષ્ટમંગલપૂજા અને આત્મજ્ઞાનરૂપી અગ્નિમાં શુભ વિકલ્પરૂપ સુગંધી કૃષ્ણગુરુને બાળવારૂપ ધૂપપૂજા કર !
અહીં ક્ષાપશમિક ભાવના ગુણે પણ અહંકારમાં નિમિત્ત ન બને તે માટે આઠ મદને ત્યાગ કરે તે જિનપૂજા છે, અને જ્ઞાનગીને અશુભ સંકહે તે ટળી ગયા હોય, જે શુભ સંકલ્પ હય, તે પણ તજીને નિર્વિકલ્પ સમાધિ પ્રાપ્ત કરવા માટે શુભ સંકલ્પને જ્ઞાનરૂપી અગ્નિમાં સળગાવવારૂપ ધૂપપૂજા કરવાનું કહ્યું છે. અર્થાત્ આત્મજ્ઞાનમાં ઉપયુક્ત બનીને સર્વથા સંક૯પમુક્ત-નિર્વિકલ્પ સમાધિને પ્રાપ્ત કરવારૂપ જિનપૂજા (એટલે અંતરાત્માથી પરમાત્મદશાને અભેદ સાધવારૂપ) ભાવપૂજા કર ! એમ જણાવ્યું છે.
હવે લૂણ અને આરતી ઉતારવા માટે કહે છે – प्रागधर्मलवणातारं, धर्मसंन्यासवहनिना । कुर्वन् पूरय सामर्थ्य राजन्नीराजनाविधिम् ॥५॥ .
અથ: ધર્મસંન્યાસરૂપ અગ્નિથી પૂર્વે પ્રગટેલા ક્ષાપશમિક જ્ઞાનાદિ ધર્મોરૂપ લુણને ઉતારતે તું સામÁગરૂપ દેદીપ્યમાન આરતીની વિધિને પૂર્ણ કર! એટલે આરતીને ઉતાર!
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪
ભાવાર્થ : નિશ્ચયનયે ભાવપૂજા દ્વારા આત્માના પૂર્ણ શુદ્ધ સ્વરૂપને પ્રગટાવવાનું છે, તેથી તેમાં બાધક સર્વ ભાવનો ત્યાગ કરે એ જ નિશ્ચયથી ભાવપૂજા છે. માટે અહીં જણાવ્યું છે, કે ધર્મસંન્યાસરૂપ અગ્નિ વડે પૂર્વના (દયિક અને ક્ષાપશમિક) ધર્મો (ગુણો) રૂપ લૂણુને ઉતારતે એટલે ધર્મસંન્યાસ લેગ દ્વારા તે તે પૂર્વ ગુણોને ત્યાગ કરત-(એને આલંબનને તજી દેતે) એ તું એ રીતે લૂણ ઉતાર! અને સામર્થયેગથી શોભતે આરતીની વિધિને પૂર્ણ કર! અર્થાત્ યેગસન્યાસરૂપ સામર્થ્યાગ દ્વારા મન-વચન-કાયાના ભેગોને નિરોધ કરવા રૂ૫ આર. તીને ઉતાર ! (જે આત્મવીર્ય મન-વચન-કાયાના વ્યાપારમાં પ્રવર્તે છે, તેને શુદ્ધ આત્મવરૂપનમણુતાના વ્યાપારમાં પ્રવર્તાવ !) અર્થાત્ મન-વચન-કાયાના બાહ્યગોને નિરોધ કરીને સભ્ય જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્રરૂપ અત્યંતર શુદ્ધગમાં રમણતા કર !
આ ગ્રન્થના આઠમાં ત્યાગ અષ્ટકના ચેથા શ્લેકમાં સામર્થયેગના ૧. ધર્મસંન્યાસ, અને ૨. ગસંન્યાસ એમ બે પ્રકારે કહ્યા છે, તેમાં અહીં લૂણ ઉતારવા રૂપે
દયિક-ક્ષાપશમિક ધર્મોના ત્યાગરૂપ પહેલે ધર્મસંન્યાસ અને આરતી ઉતારવા રૂપે મન-વચન-કાયાગના ત્યાગરૂપ બીજો યોગસંન્યાસ કરવાનું જણાવ્યું છે.
હવે ભાવપૂજામાં મંગલદીપક અને નૃત્યપૂજાનું વર્ણન
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्फुरन्मङ्गलदीपं च स्थापयानुभव पुरः । यो गनृत्यपरस्तौर्यत्रिक संयमवान સવા
અર્થ : (શુદ્ધ પરમાત્માની પૂજા કરતે તુ તેની) સામે અનુભવજ્ઞાનરૂપ ીયમાન મંગલદીપકની સ્થાપના કર ! અને સયમયેાગમાં રમણતારૂપે નાચ કરતા તું (ગીતનૃત્ય અને વાજિંત્રના સહયાગની જેમ) ધારણા, ધ્યાન અને સમાધિ એ ત્રણની એકતારૂપ ત્રણ વાજિંત્રાના સહયોગ જેમાં છે, એવા સંયમવાળા ખન !
ભાવાર્થ : ભાવપૂજામાં લૂણ અને આરતી ઉતાર્યાં પછી દ્વીપક સ્થાપન અને નૃત્યપૂજા કેવી રીતે કરવી, તે જણાવતાં કહે તે છે કે-શુદ્ધ પરમાત્મતત્ત્વની પૂજા કરતા એવા અંતરાત્મા તું તારા શુદ્ધ પરમાત્મભાવરૂપ દેવની સામે (૨૬ અષ્ટકમાં) પૂર્વે જણાવેલા અનુભવજ્ઞાનરૂપી મંગલદીપકની સ્થાપના કર! અને સંયમાગની સાધનારૂપ નાચમાં તત્પર બનેલે (સંયમમાં રમતે) તું ધારણા, ધ્યાન અને સમાધિની એકતારૂપ ગીત-નૃત્ય અને વાજિંત્રની એકતા જેમાં છે, એવા ઉત્કૃષ્ટ સયમવાળા થા !
(પાત જલ ચેાગદશનમાં કહ્યુ` છે કે પ્રથમેત્ર સંયમઃ” 11 અર્થાત્ ધારણા, ધ્યાન અને સમાધિની એક કોઈ વિષયમાં એકતા તે સંયમ છે.)
હવે ભાવ ઘટનાદનુ સ્વરૂપ જણાવી ભાવપૂજાને ઉપસંહાર અને ફળ જણાવે છે
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૬
उल्लसन्मनसः सत्यघण्टां वादयतस्तव । भावपूजारतस्येत्थं, करक्रोडे महादयः ||७||
',
અ: ઉલ્લસિત મનથી સત્યરૂપ ઘંટાનાદને કરતાં એ રીતે ભાવપૂજામાં લીન બનેલા તારા મેાક્ષ તારી હથેળીમાં છે.
ભાવા : એ પ્રમાણે ઉલ્લાસ પામેલા મનવાળા (અથવા મનથી) સત્યરૂપી ઘંટાને વગાડતા, ભાવપૂજામાં લીન બનેલા તારા મહેાય એટલે મેક્ષ અથવા શુદ્ધ પરમાત્મસ્વરૂપની પ્રાપ્તિ તારી હથેળીમાં એટલે સ્વાધીન છે.
(અહીં ઘટાનાદ એટલે ભવ્યજીવને પરમાત્મસ્વરૂપ પ્રાપ્ત કરાવવાના ઢંઢેરા સમજવા, કારણ કે એક આત્મા મુક્તિને પામે છે, ત્યારે તે વિશ્વમાં મુક્તિ પ્રાપ્ત કરવાની પ્રેરણા કરતા જાય છે. એમ ભાવપૂજા દ્વારા સ્વરૂપ પ્રાપ્તિ રૂપ નિશ્ચયની અને અન્ય જીવાને ઉપકાર કરવા રૂપ વ્યવહાર ધર્મની સાધના કરતા આત્મા પરમપદને પામે છે.
હવે દ્રવ્યપૂજા અને ભાવપૂજાનું સ્વરૂપ તથા તેના અધિકારી જણાવે છે—
द्रव्यपूजा चिता भेदा -पासना गृहमेधिनाम् । भावपूजा तु साधूना - ममेदोपासनात्मिका ॥८॥
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૫૭
અર્થ : ભેદોપાસનારૂપ દ્રવ્યપૂજા ગૃહસ્થોને ઉચિત છે, અને અભેદોપાસનારૂપ ભાવપૂજા તે સાધુઓને ઉચિત છે.
ભાવાર્થ: બાહા જળ, ચંદનાદિ દ્રવ્ય દ્વારા કરાતી દ્રવ્યપૂજા કે જે ભેદ પાસનારૂપ છે, તે ગૃહસ્થને કરણીય છે, અને આત્મગુણરૂપ પિતાના ભાવ દ્વારા કરાતી ભાવપૂજા કે જે અભેદ પાસનારૂપ છે, તે સાધુઓને કરણીય છે. જો કે ગૃહસ્થને પણ ભવનેપવીત માનસા નામે ભાવપૂજા હોય છે, તે પણ કાયિકી ભાવપૂજા તે ચારિત્રવંતને જ હોય એટલી વિશેષતા સમજવી.
અહીં પરમાત્મા સેવ્ય અને પોતે સેવક, એવા સેવ્ય –સેવક ભાવે કરાતી પૂજા તે ભેદે પાસના જાણવી અને પરમાત્મા સાથે આત્માની એકતાની સિદ્ધિ માટે કરાતી પૂજા તે અભેદોપાસના જાણવી. પુનઃ પુનઃ ભેદે પાસના કરતાં આત્મા અભેદોપાસનાને અધિકારી બને છે. ભેદોપાસના વિના અભેદોપાસનાની પ્રાપ્તિ થતી નથી.
હવે ધ્યાનાષ્ટકને કહે છે. જ્ઞા. સા. ૧૭
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦. ધ્યાન અષ્ટક
ध्याता ध्येयं तथा ध्यानं, त्रयं यस्यैकतां गतम् । मुनेरनन्यचित्तस्य, तस्य दुखं न विद्यते ॥१॥
અર્થ : જેને ધ્યાતા, ધ્યેય અને ધ્યાન એ ત્રણે એકતાને પામ્યાં છે, તે એકાગ્રચિત્તવાળા મુનિને દુઃખ હેતું નથી.
ભાવાર્થ : ધ્યાતા એટલે ધ્યાન કરનાર અંતરાત્મા, ધ્યેય એટલે શુદ્ધ પરમાત્મસ્વરૂપને પામેલાં અરિહંતસિદ્ધનું શુદ્ધ પરમાત્મસ્વરૂપ. જેનું ધ્યાન કરવામાં આવે છે તે ધ્યેય કહેવાય. અને ધાન એટલે ધ્યાતાને દયેયની સાથે જોડનારી કિયા. એ ત્રણ જેનાં એકતાને પામે તે મહામુનિને દુઃખ રહેતું નથી.
દુઃખ પુદ્ગલના સંયેગ-વિયોગથી થાય છે. પણ જે આત્મા ધ્યાન કરતાં પોતાના આત્માને પરમાત્મસ્વરૂપે જુએ છે, અર્થાત્ પોદ્દગલિક સંબંધોથી પર પિતાના શુદ્ધ સ્વરૂપને દેખે છે, તેને પુદગલના સંયોગ-વિયોગની અસર થતી નથી, તેથી તેને દુઃખ થતું નથી.
જેમ નાટકમાં રાવ કે રંકને પાઠ ભજવનાર નાટકીઓ ગમે તે પાઠ ભજવે તે પણ પિતાને મૂળ સ્વરૂપે એક
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૯
પાત્રરૂપ માને છે, રાજા કે રંક માનતું નથી, તેથી તેને નાટકના કૃત્રિમ રાજ્ય કે રંકપણથી હર્ષ-શોક થત નથી, તેમ આત્મા પણ પરમાત્મસ્વરૂપનું ધ્યાન કરતાં તદાકાર બને છે ત્યારે તેને કર્મજન્ય વિકારરૂપ હું મનુષ્ય, પુરુષ, સુખી-દુખી વગેરે છું, એ ઉપયોગ નષ્ટ થાય છે. એને શુદ્ધ-બુદ્ધ સચ્ચિદાનંદમય છું, એવો ઉપયોગ પ્રગટે છે, તેથી તેને કઈ દુખ રહેતું નથી.
હવે આ ત્રણની એકતાથી સમાપિત્તિયાગ થાય છે, તે કહે છેध्याताऽन्तरात्मा ध्येयस्तु, परमात्मा प्रकीर्तितः । ध्यानं चैकाग्र्यसंवित्तिः, समापत्तिस्तदेकता ॥२॥
અથ: સમ્યગ દર્શનમાં ઉપયોગવાળે અંતરાત્મા તે ધ્યાન કરનાર ધ્યાતા, ધ્યાન કરવા યોગ્ય જે સિદ્ધભગવંત અથવા ઘાતકર્મોથી મુક્ત અરિહંત પરમાતમાં તે ધેય, અને વિજાતીય જ્ઞાનના અંતર રહિત કેવળ સજાતીય જ્ઞાનની ધારાનું સતત સંવેદન તે ધ્યાન, એ ત્રણેની એકતાને સમાપત્તિ કહેવાય છે.
ભાવાર્થ : અંતરાત્મા ધ્યાતા, પરમાત્મા ધ્યેય અને તેમાં એકાગ્રતાનું અખલિત સંવેદન તેને ધ્યાન કહ્યું છે. અને આ ત્રણેની એકતા (તદાકારતા) તેને સમાપત્તિ કહેવાય છે.
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૦
કે જે અરિહ ંતને દ્રવ્ય, ગુણુ અને પર્યાયથી જાણે છે, તેને પેાતાના તેથી તેના માહ ક્ષય પામે છે,
કહ્યું
જાણે છે તે પેાતાના આત્માને
શુદ્ધ સ્વરૂપનું જ્ઞાન થાય છે, —તેને દુઃખ રહેતું નથી.
ધ્યાનનું લક્ષણ જણાવતાં કહ્યું છે કે જે સ્થિર અધ્યવસાય અર્થાત્ મનની સ્થિરતા તે ધ્યાન છે, અને જે ચલાયમાન મન છે તે ચિત્ત છે. આ ચિત્ત તે ભાવના અથવા અનુપ્રેક્ષા કે ચિંતનરૂપ હાય છે.
હવે સમાપત્તિને દૃષ્ટાન્ત દ્વારા સમજાવે છે.
'
मणाविव प्रतिच्छाया, समापत्ति परात्मनः । क्षीणवृत्तौ भवेद् ध्याना - दन्तरात्मनि निर्मले ||३||
અર્થ : જેમ નિર્મળ મણિમાં (સ્ફટિકમાં) અન્ય વસ્તુના પડછાયો પડે, તેમ ક્ષીણુવૃત્તિવાળા નિર્મળ અંતરાત્મામાં ધ્યાન દ્વારા પરમાત્માનું પ્રતિબિંબ પડે તેને સમા પત્તિ કહી છે.
ભાવાથ' : જેમ નિર્માંળ મણિમાં અન્ય પદાર્થનુ પ્રતિબિ'બ પડે, તેમ ગાઢ રાગ-દ્વેષાદિની વૃત્તિઓ રૂપ મેલ ક્ષીણ થવાથી નિર્મળ બનેલા અંતરાત્મામાં (સ્થિર ચિત્તમાં) ધ્યાનથી જે પરમાત્માનું પ્રતિબિંબ પડે તે સમાપત્તિ છે. આ સમાપત્તિથી ઉત્તરાત્તર પ્રાપ્ત થતા ફળને કહે છે—
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧
आपत्तिश्च ततः पुण्य- तीर्थकृत्कर्मबन्धतः । तद्भावाभिमुखत्वेन संपत्तिश्च क्रमाद् भवेत् ॥४॥
અર્થ : તે સમાપત્તિથી આપત્તિ એટલે પુણ્યસ્વરૂપ તીર્થંકર નામકમના બંધરૂપ ફળની પ્રાપ્તિ થાય અને તે તીર્થંકર નામકમ ની અભિમુખતાથી અનુક્રમે સપત્તિરૂપ ફ્ળ થાય.
ભાવાથ : આ પ્રકરણમાં સમાપત્તિ, આપત્તિ અને સંપત્તિ એમ ત્રણ શબ્દો વાપરવામાં આવ્યા છે, તેમાં સમાપત્તિના અર્થ આ અષ્ટકના ત્રીજા લેાકમાં ઉપર આવી ગયા છે. અહી જે આપત્તિ શબ્દ વાપરવામાં આવ્યેા છે તે પારિ ભાષિક અર્થમાં છે. તેના અથ તીથ કર નામકર્મોના બંધ થવા તે છે.
સમાપત્તિના ફળ તરીકે તીર્થંકર નામકમ રૂપ ઉત્કૃષ્ટ પુણ્યપ્રકૃતિના આત્માને ખધ થાય તેને અહીં આપત્તિ શબ્દથી જણાવવામાં આવેલ છે. એટલે કે તીથંકર નામ– કમ' બાંધવું' તે આપત્તિના અથ છે. આ આપત્તિરૂપ તીથંકર નામકમ` ખાંધે તે જ આત્મા ત્રીજા ભવે તીર્થંકર અને.
તે તીર્થંકર નામકમ જ્યારે ઉયાભિમુખ અને અર્થાત્ નજીક આવે ત્યારે તેને અહીં સપત્તિ તરીકે કહેવામાં આવેલ છે. અર્થાત્ શ્રી તીર્થંકર ભગવ તાના છેલ્લા ભવમાં ચ્યવન વખતે પણ ઇન્દ્રાદિ દેવા તેમની સ્તુતિ કરે
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે, ત્યારંથી કેમ ઉતેરે તકરાની પદ્ધિ પ્રાપ્ત થાય છે, તેને અહી સંપત્તિ કે ઈ.
તત્વથી તીર્થકર નામકર્મને વિપાકેદય તેરમા ગુણસ્થાનકે થાય છે, છતાં તેને પ્રભાવ એવો છે કે શ્રી તીર્થ - કરને આત્મા છેલલા ભવમાં એવીને માતાની કુક્ષિમાં અવતરે ત્યારથી જ દેવે ક્રમશઃ તેમના કલ્યાણકો વગેરે ઉજવે છે. માટે તે કર્મ વિપાકેદની સન્મુખ થાય ત્યારથી પણ ક્રમશ સંપત્તિરૂપ ફળ આપે છે એમ કહ્યું છે.
આ રીતે ધ્યાનનું ફળ સમાપતિ, સમાપત્તિથી આપત્તિ અને આપત્તિથી સંપત્તિ એમ ક્રમશઃ ફળ મળે છે.
इत्थं ध्यानफलाद् युक्तं, विंशतिस्थानकाद्यपि । कष्टमात्रं त्वभव्याना-मपि नो दुर्लभं भवे ॥५॥
અર્થ : એ પ્રમાણે ધ્યાનનું (ત્રિવિધ) ફળ મળવાથી (તેવા આત્માને) વિંશતિસ્થાનકતપ વગેરે આરાધના પણ ચોગ્ય (સફળ) છે. માત્ર કાયલેશરૂપ નિષ્ફળ) તપ તે આ સંસારમાં અભવ્યોને પણ દુર્લભ નથી. | ભાવાર્થ : એ રીતે ધ્યાનનું ક્રમશઃ સમાપત્તિ, આપત્તિ અને સંપત્તિરૂપ ફળ મળતું હોવાથી તે આત્માને વિંશતિસ્થાનકતપ વગેરે પણ તવથી (તે અરિહંતાદિ તે તે પદોની આરાધના રૂપે) ધ્યાન સ્વરૂપ હેવાથી કરવું યેગ્ય (સફળ) છે. ધ્યાન વિનાનું માત્ર કાયકલેશરૂપ વિંશતિસ્થા
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩
નક તપ વરે છે આ સંસારમાં અભષ્પને પણ દુર્લભ નથી. અર્થાત્ તે પણ કરે છે, છતાં ધ્યાનના અભાવે તૈમને તે નિષ્ફળ બને છે. આ કથનથી અહીં વિંશતિસ્થાનક તપની આરાધના વગેરે ધ્યાન સ્વરૂપ બને તે રીતે કરવી જોઈએ, એમ સૂચવ્યું છે. માત્ર કાયકષ્ટ રૂપે કરવાથી તેનું ફળ મળતું નથી.
હવે ત્રણ ટ્વેકથી ધ્યાની મહાત્માનું સ્વરૂપ અને તેના આનંદનું વર્ણન કરે છે – વિન્દ્રિયસ્થ ધસ્ય, કરામ્ય સ્થિરમાર ! सुखासनस्य नासाग्रन्यस्तनेत्रस्य योगिनः ॥६॥ रुद्धबाह्यमनोवृत्ते - र्धारणाधारयारयात् । પ્રક્રિયામય, વિદ્યાવસુધા૪િ Iણા साम्राज्यमप्रतिद्वन्द्व-मन्तरेव वितन्वतः । . ध्यानिनो नोपमा लोके, सदेवमनुजेऽपि हि ॥८॥
અર્થ: (૧) ઈન્દ્રિયોને વિજેતા, (૨) ધૈર્યશાળી, (૩) પ્રશાન્ત, () સ્થિરતાને પામેલે, (૫) સુખાસને બેઠેલ, (૬) નાકના અગ્રભાગે દૃષ્ટિને સ્થાપી છે જેણે એ, (૭) પ્રવૃત્તચક્રયેગી, (૮) ધારણુની સતત ધારાના વેગથી બહાર ઈન્દ્રિયેના વિષયમાં જતી મને વૃત્તિને રોકનાર, (૯) રાગાદિથી રહિત, (૧) અકલુષિત ચિત્તવાળે, (૧૧) પ્રમાદ રહિત, (૧૨) જ્ઞાનરૂપ અમૃતના આનંદને અનુભવ અને (૧૩) નિજ આત્મામાં
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૪
જ નિષ્કંટક સ્વરાજ્યના સામ્રાજ્યના વિસ્તાર કરતા, એવા ધ્યાનીને મનુષ્ય અને દેવાથી યુક્ત એવા લેકમાં પણ નિશ્ચે કેઇ ઉપમા નથી.
ભાવાર્થ : અહીં ધ્યાની મહાત્માનુ ં સ્વરૂપ જણાવતાં ત્રણ શ્લેાકાથી કહે છે કે જેણે સ્વરૂપના ઉપયોગમાં જોડવાથી પર પુર્વાંગલમાં જતી ઇન્દ્રિયોને રોકવા રૂપે ઇન્દ્રિયો ઉપર વિજય મેળવ્યો છે, સ્વવીયના સામર્થ્યથી પરીષહ-ઉપસગેŕના પ્રસંગે ચલિત ન થતાં ધૈયથી પરીષહાર્દિને જે જીતે છે, કષાય - નાકષાયોના વેગ ભાગી જવાથી જે પ્રશાન્ત-છે. શાન્તચિત્તે આત્મસ્વરૂપને અનુભવે છે, સ્વરૂપ રમણતામાં જે સ્થિર છે, સાધનાની પરિણતિવાળા જેને આત્મા સુખરૂપ છે, અથવા સુખકર-અનુકૂળ આસને બેઠો છે, જેણે (મનની ચપલતા તજવા માટે) પેાતાની દૃષ્ટિને નાસિકાના અગ્રભાગે સ્થાપેલી છે, જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્રરૂપ રત્નત્રયના પરિણામ રૂપ ચાગને સાધતે જે પ્રવૃત્તચક્રયોગી છે, એક જ ધ્યેયમાં ચિત્તને સ્થિર કરવા રૂપ ધારણાના સાતત્યથી બાહ્ય ઇન્દ્રિયોમાં આર્માંતી ચિત્તવૃત્તિઓને જેણે રાકી દીધી છે, (તેથી) જે સંકલ્પ રહિત પ્રસન્ન ચિત્તવાળા છે, જે અજ્ઞાન, સંશય વગેરે આઠ પ્રમાદથી રહિત-અપ્રમત્ત છે, જે આત્મજ્ઞાનના આનંદરૂપે અમૃતનુ આસ્વાદન કરે છે, અને એ રીતે પેાતાના આત્મામાં જ બાહ્ય-અભ્યંતર શત્રુઆ (વિઘ્ના) રહિત નિષ્ઠ'ટક (પરભાવાથી અસ્પૃષ્ય ) એવા સ્વગુણની સંપત્તિરૂપ અને સ્વભાવરૂપ પરિવારયુક્ત, સ્વતંત્રતા
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫
રૂપ સ્વસામ્રાજ્યને જે વિસ્તાર કરી રહ્યો છે, તેવા ધાનીને દેવસહિત- મનુષ્યલકમાં (સ્વર્ગ-મનુષ્યલકમાં) પણ નિચે કેઈ ઉપમા નથી. અર્થાત્ ત્રણે લોકમાં તેની તુલના કરે તેવું કઈ નથી.
અહીં ધ્યાન કરવા માટે જણાવેલાં પદ્માસન વગેરે વિવિધ આસનોમાંથી જે આસને મન સ્થિર થાય તે સુખસન જાણવું. પ્રારંભમાં જે વિષમ જણાય તે પણ લાંબા અભ્યાસથી સુખાસન બની જાય છે. તેવી આસન-મુદ્રાવાળે અને પ્રવૃત્તચોગી એટલે ચાર પ્રકારના યેગીમાં ત્રીજા પ્રકારને ભેગી શાસ્ત્રોમાં ગોત્રગી, કુળયેગી, પ્રવૃત્ત ચકગી અને નિષ્પન્મયોગી, એમ યોગીના ચાર પ્રકારે કહ્યા છે. તેમાં યોગીના ગોત્રમાં જન્મેલે પણ જે તેની કુળમર્યાદા રહિત હોવાથી યોગને પામવા માટે અયોગ્ય તે ૧. ગોત્રયોગી, જે યોગીકુળમાં જન્મેલે તેની મર્યાદાને પાલક ભવિષ્યમાં યોગ્યસાધનાને યોગ્ય તે ૨. કુળયોગી, જે યોગસાધનામાં પ્રવૃત્ત થયો હોય તે. ૩. પ્રવૃત્તચક્રોગી અને જેણે ગસિદ્ધિ કરી હોય તે ૪. નિષ્પન્નયોગી જાણ. અહીં યોગનો સાધક હેવાથી યોગી એટલે પ્રવૃત્તચક્રયોગી સમજે.
હવે તપ અષ્ટકથી તપનું સ્વરૂપ વર્ણવે છે
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧. તપ અષ્ટક
જ્ઞાનમેર વુધાઃ શg, Mાં તાપનારઃ . तदाभ्यन्तरमेवेष्टं, बाह्यं तदुपबृंहकम् ॥१॥
અર્થ : કર્મને તપાવનાર હોવાથી જ્ઞાન એ જ તપ છે, એમ જ્ઞાનીઓ કહે છે. તે તપના બે પ્રકારે છેઃ અલ્યન્તર અને બાહ્ય) તેમાં અભ્યન્તર તપ જ ઈષ્ટ છે, બાહ્ય તપ તેનું ઉપબૃહક એટલે સહાયક-વૃદ્ધિ કરનાર હોય તે તે પણ ઈષ્ટ છે. | ભાવાર્થ: પૌગલિક સુખની તૃષ્ણથી કષ્ટ સહન કરવું, કે લેકેષણાથી કે દીનતાથી ઉપવાસ વગેરે કરવા તે વાસ્તવિક તપ નથી, કારણ કે “કમને તપાવે તે તપ” એવી શાસ્ત્રોક્ત તપની વ્યાખ્યા તેમાં ઘટતી નથી, માટે ઈન્દ્રિયજન્ય બાહ્ય સુખની અભિલાષા રહિત અને આત્મદ્રવ્યની શુદ્ધિના સાધક એવા આત્માનું કાયકષ્ટ વગેરે આચરણ તે તપ છે.
પ્રશ્ન ઉપવાસાદિ તપથી અશાતા વેદનીય અને ભેજનથી શાતા વેદનીય ખપે છે એમ બન્નેમાં કર્મો ખપતાં હોવાથી અને સમાન છે, તે ઉપવાસાદિ કષ્ટ શા માટે કરવું? તેનું સમાધાન કરતા જ્ઞાની પુરુષે ફરમાવે છે કે
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
ૌજનમાં છે કાયે જીની વિરાધને થાય છે. ઉંપવાસમાં તેને અભાવ હોવાથી નવીન કમેને બંધ નથી, વળી સંવરપૂર્વક સંકામ નિર્જરા થતી હોવાથી ઉપાદિ હિતકરે છે. અનાદિ વાસનાને કારણે જીવને જોજન કરવામાં તે શાતાના ઉદયથી ઈષ્ટ સંયોગમાં સંગ (રાગ) રૂપ એકતાની પરિણતિ સ્વાભાવિક થાય છે. જ્યારે ઉપવાસ, આતાપના વગેરેમાં કર્મની નિજરને ઉપયોગ હોવાથી તે દ્વારા અસંગ (વૈરાગ્ય ભાવની સિદ્ધિ થાય છે, માટે અસંગભાવની. સાધનામાં ત્યાગ જ હિતકર છે, લેગ હિતકર નથી.
આહાર ત્યાગ વગેરે દ્રવ્યતા છે અને આત્મ સ્વરૂપની એકાગ્રતા તે ભાવતપ છે. અહીં દ્રવ્યતા પૂર્વકને ભાવત" ઈષ્ટ છે.
આત્માને લાગેલાં કમેને તપાવનાર હોવાથી પંડિત જ્ઞાનને જ તપ કહે છે, તેથી અહીં પ્રાયશ્ચિત્તાદિ અન્તરંગ તપ અને તે અન્તરંગતપની વૃદ્ધિ પુષ્ટિ કરે તે ઉપવાસ વગેરે બાહાતપ પણ ઈષ્ટ છે.
હવે અજ્ઞાનીના અને જ્ઞાનીના તપનું સ્વરૂપ જણાવે છે–
आनुश्रोतसिकी वृत्ति बर्बालानां सुखशीलता । प्रातिश्रोतसिकी वृत्ति-ज्ञानिनां परमं तपः ॥२॥
અથ : સંસારના પ્રવાહને અનુસરતી સુખશીલતા
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૮
તે અજ્ઞાની જીવાની વૃત્તિ છે અને સ'સારના પ્રવાહથી વિપરીત પરમ તપ તે જ્ઞાનીઓની વૃત્તિ છે.
ભાવાર્થ : અનાદિ સ'સારના પ્રવાહને (માર્ગ ને) અનુસરવારૂપ સુખશીલતા, જેવી કે ઇન્દ્રિયાના સુખમાં આનંદ–મગ્નતા, વિષયસુખની અભિલાષા, વગેરે વૃત્તિ અજ્ઞાની જીવાની છે અને સાંસારના પ્રવાહથી વિપરીત પરમતપ તે જ્ઞાનીઓની વૃત્તિ છે.
આત્મસ્વરૂપને અનુસરતી અને સ`સાર પ્રવાહથી પ્રતિકૂળ પ્રવૃત્તિને તપ કહેવાય છે. દ્રવ્યતપ સહિત પ્રાયશ્રિત્ત વગેરે ભાવતપના પરિણામ તે આત્મસ્વરૂપમાં તન્મયતા રૂપ છે. આ તપથી જ સકળ કર્માંના ક્ષય થાય છે, માટે ચાર જ્ઞાનના ધારક શ્રી અરિહુ તદેવે પણ તે ભવમાં પેાતાની મુક્તિ છે, એમ જાણવા છતાં માસક્ષમણાદિ ઉત્કૃષ્ટ તપને આચરે છે.
હવે કાઈ તપને દુઃખરૂપ માને છે, તેને કહે છે
धनार्थिनां यथा नास्ति, शीततापादिदुःसहम् । तथा भवविरक्तानां, તત્ત્વજ્ઞાનાર્થિનામ િશા
અ` : જેમ ધનના અથી ને ધન મેળવવામાં ઠંડીતાપ વગેરે કષ્ટ દુઃસહુ લાગતુ નથી, તેમ સંસારથી વિરક્ત ચિત્તવાળા તત્ત્વજ્ઞાનના અથી એને પણ (તપશ્ચર્યાં આદિનું) કષ્ટ દુઃસહુ નથી.
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવાર્થ ધનના અથનું લક્ષ્ય ધનપ્રાપ્તિનું હોવાથી તેને મેળવવામાં સહન કરાતા ઠંડી-તાપ-શ્રમ વગેરે કચ્છે તેને દુસહ લાગતા નથી એ સર્વને અનુભવ સિદ્ધ છે–પ્રત્યક્ષ છે, તેમ સંસારનાં સુખેથી વિરક્ત થયેલા તત્વજ્ઞાનના સાધક એવા જ્ઞાનીઓને આત્મશ્રેય માટે સહન કરાતાં પરીષહઉપસર્ગો વગેરે કબ્દો અને અર્થપત્તિથી ઉપવાસ વગેરે તપનાં કષ્ટો દુસહ લાગતાં નથી.
પશુ-પક્ષી આદિ પણ પિતે માનેલી ઈષ્ટ સિદ્ધિ માટે કટોને પ્રસન્નતાથી સહન કરે છે. જીવની પ્રકૃતિ છે કે સ્વ ઈષ્ટસિદ્ધિ માટે તે કોને હર્ષથી સહન કરે છે. તે જેને ભવથી મુક્તિ અને તત્વજ્ઞાન ઈષ્ટ છે તેને તે માટે કરાતા તપ વગેરેમાં કષ્ટો કષ્ટરૂપે દુઃસહ કેમ લાગે ? જેને કષ્ટરૂપ જણાય તેને તાત્વિક ભવવૈરાગ્ય નથી, એમ માનવું જોઈએ.
તપનું કષ્ટ કેમ દુસહ નથી લાગતું તે જણાવે છે – सदुप्रायप्रवृत्ताना-मुपेयमधुरत्वतः । ज्ञानिनां नित्यमानन्द-वृद्धिरेव तपस्विनाम् ॥४॥
અથ: સાચા ઉપાયમાં પ્રવતેલા જ્ઞાની એવા તપસ્વીઓને ઉપયની એટલે મોક્ષરૂપ સાધ્યની સિદ્ધિરૂપ મીઠાશથી નિત્ય આનંદની વૃદ્ધિ જ થાય છે.
ભાવાર્થ જેમ ધનના અથીને ઉદ્યમ કરતાં કષ્ટો, સહન કરવાં છતાં પ્રાપ્ત થતા ધનની મીઠાશથી (ઈષ્ટ સિદ્ધિના
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૭૦
આનંદથી) નિત્ય આનંદ જ વધતું રહે છે. કષ્ટ છતાં કષ્ટ જણાતું નથી તેમ મેક્ષાભિલાષી જ્ઞાની તપસ્વીઓને પોતે તપરૂપ સમ્યગ્ર ઉદ્યમમાં પ્રવર્તતા હોવાથી મુક્તિની સાધનારૂપ કાર્યસિદ્ધિની મીઠાશથી નિત્ય આનંદની વૃદ્ધિ જ થાય છે.
રણમાં યુદ્ધ કરતા સુભટને શસ્ત્ર પ્રહારે દુઃખદ બનતા નથી, કિન્તુ તે વિજયને આનંદ અનુભવે છે, અને રોગી કટુ ઔષધ ખાવા છતાં આરોગ્યની સિદ્ધિથી હર્ષિત બને છે, એ રીતે અહીં જ્ઞાનીને પણ પિતાની ઈષ્ટ સિદ્ધિને આનંદ વધતું રહે છે. કારણ કે તેના કાર્યની સિદ્ધિ માટે તપ એ સમ્યગૂ ઉપાય હોવાથી તેને દુઃસહ લાગતું નથી, પણ તપ વખતે તેને સાધ્ય સિદ્ધિને આનંદ હોય છે.
એ રીતે તપને દુઃખરૂપ માનનારા બૌદ્ધોને ઉદ્દેશીને કહે છે –
इत्थं च दुःखरूपत्वात् , तपोव्यर्थमितीच्छताम् । बौध्धानां निहता बुध्धि-बौध्धिानन्दाऽपरिक्षयात् ।।५।।
અથ: એ રીતે (બૌદ્ધાનંદ એટલે જ્ઞાનના આનંદને (તપ દ્વારા) ક્ષય ન થતું હોવાથી “તપ એ દુઃખરૂપ હોવાથી વ્યર્થ (નિષ્ફળ) છે એવી માન્યતાવાળા બૌદ્ધની બુદ્ધિ હણાયેલી (કુંઠિત થયેલી છે.
ભાવાર્થ ઃ (ત્રીજા-ચોથા લેકમાં જણાવ્યા પ્રમાણે) તપથી જ્ઞાનભનિત અંતરંગ આનંદને ક્ષય થતું નહિ હેવાથી
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૧ તપ દુઃખરૂપ હેવાથી નિષ્ફળ છે” એમ માનનારા બૌદ્ધોની બુદ્ધિ હણાયેલી (કુતિ) છે.
તત્વથી તપ અશાતાકર્મના ઉદયરૂપ નથી પણ વિશિષ્ટ જ્ઞાન (આત્મજ્ઞાન), સંવેગ (મેક્ષની ઈચ્છા) અને કષાયના નિરોધરૂપ શમગર્ભિત હેવાથી તપ ક્ષાપશમિક ભાવરૂપ અને અવ્યાબાધ સુખરૂપ છે. એમ શ્રી હરિભદ્રસૂરિજીએ પણ સ્વરચિત અગિયારમા તપ અષ્ટકમાં જણાવ્યું છે.
હવે શુદ્ધ તપનું સ્વરૂપ જણાવે છે – यत्र ब्रह्म जिनार्चा च, कषायाणां तथा हतिः ।। सानुबन्धा जिनाज्ञा च, तत् तपः शुध्धमिष्यते ॥६॥
અર્થ : જેમાં બ્રહ્મચર્ય (વધુ), જિનપૂજા હોય, કષાયોની હાનિ હોય અને જિનાજ્ઞાને અનુબન્ધ (વધત) હેય, તે તપને શુદ્ધ તપ માન્યો છે.
| ભાવાર્થ જે તપમાં વિષયાસક્તિ ઘટવા રૂપ બ્રહ્મચર્યની વૃદ્ધિ થાય, જિનાજ્ઞા પ્રત્યે આદર–બહુમાનરૂપ જિનપૂજા હોય, કષાયો-નોકષાયોને હ્રાસ થાય અને સ્યાદ્વાદ સાપેક્ષ જિનવચને પ્રત્યે અનુબન્ધ વધે, તે તપને શુદ્ધ તપ કહ્યા છે. તપ એ તરવથી કર્મની નિર્જરામાં મુખ્ય હેતુ છે. તેનાથી આત્મ તત્ત્વને પ્રકાશ થાય છે, અને એ પ્રકાશ બ્રહ્મચર્યરૂપ, ઉપશમરૂપ અને સત્યસ્વરૂપ હોવાથી આત્માના ક્ષાસિક : ગુણેને પ્રગટાવવામાં તે અમેઘ સાધનભૂત બને છે.
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭ર
હવે તપની મર્યાદાને જણાવે છે तदेव हि तपः कार्य, दुनि यत्र नो भवेत् । येन योगा न हीयन्ते, क्षीयन्ते नेन्द्रियाणि च ॥७॥
અથ : નિશ્ચયથી તે જ તપ કરવો જોઈએ કે જેમાં દુર્થાન ન થાય, યોગો સદાય નહિ અને ઇન્દ્રિયો ક્ષીણ ન થાય.
ભાવાર્થ: દરેક અનુષ્ઠાન અતિપ્રવૃત્તિ વગેરે દેથી રહિત નિર્દોષ હોય તે જ તેનું તાત્વિક ફળ મળે છે. તપ કર્મ નિર્જરા માટે છે તેથી નિશ્ચયથી તે જ તપ કરે યોગ્ય છે કે તેમાં આરૌદ્ર રૂપ દુધ્ધન થવું ન જોઈએ, બાહ્ય અભ્યન્તર યોગે (સંયમનાં કાર્યો કે મન-વચન-કાય બળ)ની હાનિ ન થવી જોઈએ અને ઈન્દ્રિયોનું બળ (જે આરાધનાનું મુખ્ય સાધન છે તે) ક્ષીણ ન થવું જોઈએ.
હવે એ તપ કેવા ઉદ્દેશથી કરે તે જણાવે છે–
मृलोत्तरगुणश्रेणि-प्राज्यसाम्राज्यहेतवे । बाह्यमाभ्यंतरं चेत्थं, तपः कुर्यान महामुनिः ॥८॥
અર્થ એ રીતે મહામુનિ મૂલગુણો અને ઉત્તરગુણોની શ્રેણિરૂપ વિશાળ આત્મસામ્રાજ્યની સિદ્ધિ માટે બાહ્ય અને અત્યંત૨ તપને કરે.
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૩
ભાવાર્થ : પાંચ મહાકતા વગેરે મૂલગુણા અને પિંડ વિશુદ્ધિ વગેરે ઉત્તરગુણાની પર’પરારૂપ વિસ્તૃત આત્મસામ્રાજ્યને સિદ્ધ કરવા માટે મહામુનિ આ રીતે અનશન-ઉદ્ગાદરિકા વગેરે છ પ્રકારના ખાદ્ય અને પ્રાયશ્ચિત્ત-વિનય વગેરે છ પ્રકારના અભ્યન્તર તપ કરે.
પાંચ મહાવ્રતા, દશ યતિધર્મ, સત્તર પ્રકારે સયમ, દશ પ્રકારે વૈયાવચ્ચ, નવ બ્રહ્મગુપ્તિ, જ્ઞાનાદિ ત્રણ, ખાર પ્રકારે તપ અને ચાર કષાયોને નિગ્રહ એ સિત્તેર મૂલગુણા છે અને ચાર પ્રકારના પડની વિશુદ્ધિ, પાંચ સમિતિ, ખાર ભાવના, બાર શ્રમણુ પ્રતિમા, પાંચ ઇન્દ્રિયાના નિરોધ, પચીસ પડિલેહણુ, ત્રણ ગુપ્તિ અને ચાર પ્રકારના અભિગ્રહ, એ સિત્તેર ઉત્તરગુણા છે.
જેનુ' પાલન નિત્ય-સતત ઢાય તે મૂલગુણે અને જેનું પાલન નૈમિત્તિક (કારણે કરવાનુ) હેાય તે ઉત્તરગુણ છે. અથવા મૂલગુણા સંયમના આધારભૂત છે અને ઉત્તરગુણા મૂલગુણ્ણાના ઉપમૃ હુક-રક્ષક છે.
આ મૂલગુણા અને ઉત્તરગુણા પ્રગટ થવા એ જ આત્માનું શુદ્ધ સ્વાતંત્ર્યરૂપી મહાસામ્રાજ્ય છે. તેને પ્રગટ કરવા માટે અભ્યંતર તપ અને તેમાં કારણભૂત બાહ્ય તપ કરવા જરૂરી છે. તે પૂર્વના લૈકામાં જણાવ્યા પ્રમાણે કરવાથી કાયની (માક્ષની) સિદ્ધિ થાય છે.
મ. સા. ૧૮
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪
તેમાં લાના ઉલ્લાસનું કારણુ એવા પ્રભાવનાકારક આદ્ય તપ યાકપ્રસિદ્ધ હાથ છે અને આત્મશુણામાં તમયતા રૂપ અવતર તપ લેાક જોઈ જાણી ન શકે તેવા છે.
વળી તપ સવર અને નિર્જરા રૂપ છે. તેમાં જ્ઞાન અને ચારિત્રની તીવ્રતા રૂપે સવર છે અને જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર, વીય ઉપયાગરૂપ આત્મગુણાની એકત્તાના આસ્વાદન રૂપે (અનુભન્ન રૂપે ) નિર્દેશ છે. એમનવા કમ બન્ય અટકાવવારૂપ સવરપૂર્ણાંક સત્તાગત કર્માંને ખપાવવારૂપ નિજ રાથી આત્માના મેાક્ષ થાય છે.
એ રીતે તપનુ સ્વરૂપ જાણીને તેનું આચરણ કરવું એ જ સંયમની સિદ્ધિના (સફળતાના) સચોટ ઉપાય છે. હવે સર્વાં નાના આશ્રય કરવા રૂપ છેલ્લુ અષ્ટક કહે છે—
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨. સર્વેનયાશ્રયણ અષ્ટક
धावन्तोऽपि नयाः सर्वे, स्युर्भावे कृतविश्रमाः । चारित्रगुणलीनः स्या-दिति सर्वनयाश्रितः ॥१॥
અથ : પિત પિતાની માન્યતાને સિદ્ધ કરવા દોડતા પણ સર્વ ન વસ્તુના ત તે કઈ સ્વભાવમાં જ સ્થિર થાય છે તેથી ચારિત્રગુણમાં રક્ત સાધુ, સર્વ નાનો આશ્રિત
બને !
ભાવાર્થ : વસ્તુમાત્ર અનંત ધર્મવાળી હોવાથી પોતે માનેલા કોઈ એક ધર્મને સિદ્ધ કરવા અન્ય નાને અપલાપ કરતા પણ તે દરેક ને આખરે તે તે વસ્તુના જ કઈને કઈ ધર્મને સિદ્ધ કરે છે, અમુક નય અમુક ધર્મને સિદ્ધ કરે છે તે બીજે સ્વમાન્ય અમુક બીજા ધર્મને સિદ્ધ કરે છે. એમ પ્રત્યેક નયે તે જ પદાર્થના ભિન્ન ભિન્ન ધર્મોને સિદ્ધ કરવા પ્રયત્ન કરે છે, માટે વસ્તુના પૂર્ણ સ્વરૂપને જાણવાની ઈચ્છાવાળા મુનિએ તે સર્વનયોને આશ્રય કરવો (માનવા) જોઈએ, કે જેથી પક્ષ–પ્રતિપક્ષથી રહિત મુનિને સમતા--સામાયિકરૂપ ચારિત્રગુણ નિરાબાધ અને કોઈ એક નયને સવીકાર કે પરિહાર કરવાથી રાગદ્વેષ થાય. વસ્તુતત્વનું પૂર્ણ જ્ઞાન ન થાય. અને એવા અપૂર્ણ જ્ઞાનીનું જ્ઞાન દૂષિત હવાથી ચારિત્ર પણ દૂષિત
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૬
થાય, માટે શુદ્ધ ચારિત્રના રાગી મુનિએ સવ નચેાને તેની તે તે અપેક્ષા પૂર્ણાંક સ્વીકારવા જોઇએ.
હવે સર્વાં નયના આશ્રય કરવાથી અને ન કરવાથી શુ થાય તે કહે છે–
पृथग् नया मिथः पक्ष - प्रतिपक्षकदर्शिताः । समवृत्तिसुखास्वादी, ज्ञानी सर्वनाश्रितः ||२||
ચ્ય
00 ભિન્ન ભિન્ન બધા નચે પરસ્પર વાદ અને પ્રતિવાદથી (પાતાની સિદ્ધિ અને અન્યનું મિથ્યાપણુ· સિદ્ધ કરતા) કદનાને પામે છે–વિડત અને છે. તે કારણે સમવૃત્તિ એટલે સમતા-માધ્યસ્થતાના સુખને અનુભવતા જ્ઞાની સ` નચાને માનનાર હાય છે.
ભાષા : અહી નયેા એટલે ઉપચારથી તે તે માન્યતાવાળા ભિન્ન ભિન્ન મતાવલખીએ. તેઓ પરસ્પર વાદ-વિવાદને કરતા દુઃખી થાય) છે. અને સ` નયાને તે તે અપેક્ષાએ સત્ય માનનાર જ્ઞાની સમતા-સમાધિના સુખના અનુભવ કરે છે. પ્રત્યેક નય (માન્યતા) સ્વ સ્વ અપેક્ષાએ સત્ય હાય છે, તેથી સ` નચેાને સ્વીકારવાથી પૂર્ણ સત્યની પ્રાપ્તિ થાય છે. માટે જ્ઞાની એટલે સનયાને તે તે અપેક્ષાએ સત્ય રૂપે સ્વીકારનાર સુનિ સમતાના પરમ સુખને અનુભવે છે.
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૭૭ શ્રી જિનેશ્વરદેવનું શાસન સર્વ નયાશ્રિત છે. આ શાસનમાં રાગ-દ્વેષાદિના વિકાર શાન્ત થતા હોવાથી સમતારૂપી અમૃતનું આસ્વાદન થાય છે. જૈનશાસનની આ એક વિશિષ્ટતા છે.
હવે સર્વ ને પ્રમાણભૂત ક્યારે ગણાય, તે કહે છે– नाप्रमाणं प्रमाण वा, सर्वमप्यविशेषितम् । विशेषितं प्रमाणं स्या-दिति सर्वनयज्ञता ॥३॥
અર્થ : અવિશેષિત એટલે નિરપેક્ષ સઘળુંય અપ્રમાણ (મિથ્યા) નથી, તેમ પ્રમાણે (સત્ય) પણ નથી. જે જે વિશેષિત (એટલે તે તે અપેક્ષાયુક્ત-સાપેક્ષ) છે, તે પ્રમાણ છે. એ રીતે સર્વ નેનું જાણપણું ઘટે છે.
ભાવાર્થ સ્વ પર સર્વ વચને જે તે વિશેષણ રહિત નિરપેક્ષ હોય તે તે અપ્રમાણિક (મિથ્યા) નથી, તેમ પ્રમાણિક (સત્ય) પણ નથી. જે જે વિશેષણયુક્ત છે તે સત્ય છે. એ રીતે સાપેક્ષ (અનેકાન્ત) દૃષ્ટિથી સર્વ નાનું જાણપણું થાય છે.
જિનવચન પણ નિરપેક્ષ હોય તે તે એકાંતદષ્ટિરૂપ હેવાથી મિથ્યા છે, અને અન્ય દર્શનકારનાં વચને પણ સાપેક્ષ (અનેકાન્ત) દૃષ્ટિથી ગ્રહણ થાય તે તે પ્રમાણભૂત છે.
જિનઆગમનાં પ્રત્યેક વચને સ્થાપદથી યુક્ત અર્થાત્ અનેકાન્તરૂપ છે માટે તે સમ્યક કૃત છે. અન્ય દર્શનનાં
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
*૭૮
પશુ અનેમન્ત ષ્ટિવાળાં વચન અનેકાન્ત દૃષ્ટિથી જૈનઇ'નને માન્ય બને છે. માટે જ કહ્યુ` છે કે ષટ્ દર્શન જિન અંગ ભણીજે” છએ દર્શન રૂપી શ્તિાઓના જૈનદર્શન રૂપ મહાસાગરમાં સમાવેશ થઇ જાય છે. માટે સ વચનાના વાન્ચને તે તે નમ્રની દૃષ્ટિથી સાપેક્ષપણે સ્વીકારનાર સર્વ નચેાના જ્ઞાતા બને છે.
लोके सर्वनयज्ञानां ताटस्थ्यं वाप्यनुग्रहः । स्यात् पृथग् नयमृढानां स्मयातिर्वाऽतिविग्रहः || ४ ||
અથ : સાપેક્ષ દૃષ્ટિથી સ નયેને જાણનારા જ્ઞાનીએનું લેાકમાં મધ્યસ્થપણુ હોય છે અથવા વ્યવહાર દશામાં ઉપકાર બુદ્ધિ હોય છે. તેથી વિપરીત ભિન્ન ભિન્ન નયની એકાંત દૃષ્ટિથી મૂ બનેલાઓને લાકમાં અહુકારની પીડા અથવા અત્યંત ક્લેશ હાય.
ભાવાર્થ : સ્વ પર હિત માટે નિરભિમાનતા તથા અનુગ્રહ બુદ્ધિ જરૂરી છે, તે સાપેક્ષપણે સનયાને સ્વીકારનાર જ્ઞાનીઓમાં જ ઘટિત છે. કારણ કે તેમને સવ દૃષ્ટિના સ્વીકાર હાવાથી હું સાચા અને બીજો મિથ્યા એવું અભિમાન થતું નથી. તેથી તે ખીજાઓને પણ સત્યના સ્વીકાર કરાવી શકે છે. તેથી વિપરીત જે પેાતાના મતમાં એકાંત આગ્રહી તેમ જ અહંકારી અને છે, તેનુ વચન મધ્યસ્થતાના અભાવે લેાકમાં ગ્રાહ્ય ખનતું નથી. વિગ્રહજનક અને છે. માટે તે તે અપેક્ષાપૂર્વક
ઉલટુ
E
સવ નાના સ્વીકાર કરવા
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯
જોઈએ. તે તે દષ્ટિએ દરેકને સત્ય માનવા જોઈએ અને જે શ્રોતાની જેવી ગ્યતાદિ હોય તેને તે તે નયથી સત્ય સમજવવું જોઈએ. એ રીતે લેકમાં પણ ઉપકાર થાય.
અનેકાન્ત-એકાંત દષ્ટિથી અનુક્રમે હિતાહિત થાય છે, તે કહે છે
धेयः सर्वनयज्ञानां, विपुलं धर्मवादतः । शुष्कवादाद्विवादाच, परेषां तु विपर्ययः ॥५॥
અથ : સર્વ નયના જ્ઞાતાઓને ધર્મવાદથી ઘણું કલ્યાણ થાય છે અને બીજા એકાન્તવાદીઓને તે શુષ્કવાદથી અને વિવાદથી અકલ્યાણ થાય છે.
| ભાવાર્થ : સર્વ નયને જ્ઞાતા (અનેકાન્તવાદી) મધ્યસ્થ હોવાથી તેના વાદને ધર્મવાદ કહ્યો છે. તે વાદમાં જીતે તે પ્રતિવાદી પણ મધ્યસ્થ હોવાથી તેના મતને સ્વીકાર કરે અને હારે તે પોતે નિરહંકારી હોવાથી પ્રતિવાદીના સત્યને સ્વીકાર કરી શકે. એમ બંને રીતે કલ્યાણ થાય.
તેથી વિપરીત એકાન્તવાદીઓને શુષ્કવાદ કે વિવાદથી ઉલટું અકલ્યાણ થાય. વાદના પ્રકારે શાસ્ત્રમાં નીચે પ્રમાણે કહ્યા છે :
૧. તત્વના જિજ્ઞાસુ વાવ-પ્રતિવાદીને વાતે ધર્મવાદ, ૨. જે વાદથી તત્વ પ્રાપ્તિ ન થાય તે શુષ્કવાદ,
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૦
અથવા અભિમાની, ક્રૂર, ધ`દ્વેષી કે મૂઢ, એ ચારમાંથી કોઈની સાથે પણ વાદ કરવા તે પણ શુષ્કવાદ, આવા વાદમાં કેવળ કઠે શાષણ જ થાય, કંઈ લાભ ન થાય. કારણ કે વાદી અભિમાની હાય તા હારે તે પણુ સત્ય સ્વીકારે નહિ, ક્રૂર હોય તા હારવાથી વરી મને, ધમકી હાય તા હારે તેા પણ ધને-સત્યને સ્વીકારે નહિ અને મૂઢ તેા અજ્ઞ હાવાથી તે વાદ્યને અધિકારી જ નથી. એ રીતે શુવાદથી અહિત થાય.
૩. ધન-માન વગેરે મેળવવા વાદ કરવા તે વિવાદ કહેવાય. આ વિવાદમાં નીતિપૂર્વક જીતવું દુષ્કર છે, છતાં જીતે તે પણ સામાને ધનપ્રાપ્તિ રોકાય તેથી અંતરાય કર્મ આધાય, તથા હાર તા શાક, દ્વેષ, અશુભકર્માના મધ વગેરે આલાક અને પરલેાકનું અહિત થાય.
હવે સર્વાં નયના આશ્રયરૂપ સ્યાદ્વાદના પ્રરૂપકને અને તેને પામેલાને નમસ્કાર કરે છે.
प्रकाशितं जनानां यैमतं सर्वनयाश्रितम् । चित्ते परिणतं चेदं येषां तेभ्यो नमोनमः ||६|
:
કરનાર
અથ જેઓએ સત્ર નયાના આશ્રય (અનેકાન્ત) મતને લેાકેાની સમક્ષ પ્રકાસ્યા (ઉપદેશ્યા) છે તે શ્રી અરિર્હ ંત ભગવત વગેરેને અને તે અનેકાન્ત જેના
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૧ ચિત્તમાં સમ્યફ પરિણામ પામે છે તે ચતુર્વિધ શ્રી સંઘને પુનઃ પુનઃ નમસ્કાર થાઓ !
ભાવાર્થ : અનાદિ મિથ્યાત્વ વગેરેના કારણે સત્ય તત્વની પ્રાપ્તિના અભાવે જીવને સંસારમાં રખડવું પડયું છે. કાલાદિ કારણ સામગ્રીનો પરિપાક થતાં મંદ મિથ્યાત્વી વગેરે જેને જ સત્યની પ્રાપ્તિ થાય છે. તેઓને આ
સ્યાદ્વાદ દષ્ટિથી સર્વનય સાપેક્ષ તપદેશ કરનારા પરમેષ્ઠિ -ભગવંતે તથા તેને તરૂપે સ્વીકારનારા ભવ્ય આત્માઓ અને નમસ્કાર કરવા ગ્ય હોવાથી તેઓને વારંવાર નમસ્કાર થાઓ ! આ રીતે નમસ્કાર પણ પરિણામે તત્વ પ્રાપ્તિની ગ્યતાને પમાડે છે.
હવે એવા સ્યાદ્વાદીઓને જગતમાં સર્વત્ર જય થાય છે. તે કહે છે
निश्चये व्यवहारे च, त्यक्त्वा ज्ञाने च कर्मणि ।
પાણિવિ–મારા સુમિત્રા IIણા અમૂરઝક્ષ્યઃ સર્વત્ર, પક્ષપાતવિનિતાઃ | जयन्ति परमानन्द-मयाः सर्वनयाश्रयाः ॥८॥
અર્થ : નિશ્ચય અને વ્યવહારમાં તથા જ્ઞાન અને ‘ક્રિયામાં, (સર્વત્ર) એક પાક્ષિક ભ્રમણાને તજીને જ્ઞાનના પરિપાકરૂપ શુદ્ધ ભૂમિકાએ ચઢેલા, લક્ષ્યને (સાધ્યને) નહિ ચૂકનારા, પક્ષપાત રહિત મધ્યસ્થ ભાવને પામેલા
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૨
એના જીવ નાના (સ્યાદ્વાદના) આશ્રય કરનારા પમ માનદમય બનેલા મહામુનિએ આલેક, પલકમાં સર્વાંત્ર યંત્ર'તા વર્તે છે.
'
ભાવાથ' : Rsિ'સા, જૂઠ, ચારી, મૈથુન, પરિગ્રહ વગેરે સ' પાપાનુ' મૂળ મિથ્યાજ્ઞાન અને અવિરતિ છે. અનેકાન્ત દૃષ્ટિથી મિથ્યાત્વ દૂર થાય છે અને શુદ્ધ તત્ત્વનું જ્ઞાન તથા શ્રદ્ધા દૃઢ થાય છે. તેના પ્રભાવે અવિરતિ ફ્ર થતાં વિરતિધર્માંની પ્રાપ્તિ થાય છે, ત્યારે સર્વ પાપા અટકી જવા રૂપ સવર અને નિરા થાય છે. માટે કહ્યું છે કે સ પાપાનુ` મૂળ અજ્ઞાન છે તેથી પણ આકરા દોષ એકાન્તવાદ રૂપ મિથ્યાજ્ઞાન છે. આ મિથ્યાજ્ઞાન સર્વાંનયાશ્રિત અનેકાન્ત દૃષ્ટિના વીકારથી ટળે છે, પછી જ્ઞાન સમ્યક્ મને છે અને તેના અળે હેય-ઉપાદેય તત્ત્વોના વિવેક પ્રગટતાં જ મોક્ષમાર્ગની (વિરતિની) પ્રાપ્તિ થાય છે.
આવા સ્યાદ્વાદી અને વિરતિવત આત્માઓનું સ્વરૂપ અને આનંદ વર્ણવતાં કહે છે કે— માત્ર નિશ્ચય કે વ્યવહારનય અથવા માત્ર જ્ઞાન કે ક્રિયારૂપ (સ^) એકાન્ત પક્ષના ભ્રમ તજીને સ` નયેયને આશ્રય કરનાર અને તેથી સમ્યજ્ઞાનના પરિપાકરૂપ ઉચ્ચ ભૂમિકાએ (ગુણસ્થાનકે) આરૂઢ થયેલા સ્વલક્ષ્યને નહિ ચૂકનાર (અપ્રમત્ત) અને સર્વાંત્ર પક્ષપાતરહિત (મધ્યસ્થ) એવા મહામુનિએ પરમ (આધ્યાત્મિક) આન ંદને અનુભવતા આલાક પરલાકમાં સર્વત્ર જયવતા વર્તે છે. અહી ગ્રન્થની સમાપ્તિ થાય છે.
હવે× ન્થની ચૂલિકા રૂપે ઉપસ'દ્વાર કરે છે.
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપસંહાર पूर्णों मग्नः स्थिरो मोहो, ज्ञानी शान्तो जितेन्द्रियः । त्यागी क्रियापरस्तृप्ती, निर्लेपो निस्पृहो मुनिः ॥१॥ विद्याविवेकसम्पन्नो, मध्यस्थो भयवर्जितः । अनात्मशंसकस्तत्त्व-दृष्टिः सर्वसमृध्धिमान् ॥२॥ ध्याता कर्मविपाकानामुद्विग्नो भववारिधः । लोकसंज्ञा विनिर्मुक्तः, शास्त्रदृग् निष्परिग्रहः ॥३॥ शुध्धानुभववान् योगी, नियागप्रतिपत्तिमान् । भावार्चाध्यानतपसां, भूमिः सर्वनयाश्रितः ॥४॥ स्पष्ट निष्टङ्कितं तत्त्व-मष्टकैः प्रतिपन्नवान् । मुनिमहोदयं ज्ञान - सारं समधिगच्छति ॥५॥
અથ : આ ગ્રંથમાં કહેલાં બત્રીસ અષ્ટકનો ક્રમ ઉત્તરોત્તર કાર્ય–કારણ સંબંધવાળે છે, તેથી અહીં તેના નામ નિદેશપૂર્વક વર્ણન કર્યું છે. જેમ કે નિર્મળ ચારિત્રના આરાધક એવા મુનિ (૧) જ્ઞાનાદિ ગુણેથી પૂર્ણ मेथी । तभा (२) भान, मेथी। तभी (3) स्थिर, मेथी । (४) मा २हित, मेथी ४ (५) ज्ञानी, मेथी । (6) Fund, मेथी । (७) raiन्द्रय, मेथी ४ (८) त्या, यी ४ (८) जिया त५२ अर्थात् प्रीति माह.
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૪
અનુષ્ઠાનાથી ઉત્તીણ થઈ અસંગ અનુષ્ઠાનના આરાધક, એથી જ (૧૦) આત્મ સંતુષ્ટ, એથી જ (૧૧) નિલે`પપાપલેપથી મુક્ત, એથી જ (૧૨) સ્પૃહા રહિત અને તેથી જ (૧૩) મુનિ અર્થાત્ ભાવથી મૌની.
એ કારણે જ (૧૪) વિદ્યા સંપન્ન, એથી જ (૧૫) વિવેકવાન, એથી જ (૧૬) મધ્યસ્થ, એથી જ (૧૭) નિભČય, એથી જ (૧૮) સ્વશ્લાઘાથી પર, એથી જ (૧૯) તત્ત્વદૃષ્ટિને પામેલા, એથી જ (૨૦) પ્રગટ સર્વ આંતર સમૃદ્ધિવાળા, અને
એ સમૃદ્ધિની સ્થિરતા માટે જ (૨૧) કમ વિપાકના ચિંતક, એથી જ સંસારના સ`વ્યવહારથી (૨૨) ઉદ્વિગ્ન, એથી જ (૨૩) લેાકસ જ્ઞાથી મુક્ત, એથી જ (૨૪) શાસ્ત્રદૃષ્ટિથી લેાકેાત્તર માગે વનારે, એથી જ (૨૫) બાહ્ય અભ્યન્તર પરિગ્રહથી સર્વથા રહિત.
એથી જ (૨૬) શુદ્ધ અનુભવજ્ઞાની, એથી જ (૨૭) તાત્ત્વિક (ભાવ) યોગને પામેલે, એથી જ (૨૮) નિયા ગના (ભાયજ્ઞના) સાધક, એથી જ (૨૯) ભાવપૂજાની, (૩૦) વિશિષ્ટ ધ્યાનની અને (૩૧) શુદ્ધ તપની ભૂમિકાને (યોગ્યતાને) પામેલા અને તેથી જ (૩૨) સનયાના (અનેકાન્તને!) આશ્રય કરનારા મુનિ
એમ બત્રીસ અષ્ટકેાથી સ્પષ્ટ નિશ્ચિત કરેલા તત્ત્વને પામેલે મુનિ મહાન ઉદય (મેાક્ષ) છે જેમાં એવા જ્ઞાનના
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૫
સારભૂત ચારિત્રને પામે છે, સર્વથા નિર્મળ ચારિત્રને આરાધક બને છે.
ભાવાથઃ માત્ર આત્મ સંપત્તિની પૂર્ણતારૂપ મેક્ષ સાધ્ય છે, માટે અહીં પૂર્ણતાને સર્વ પ્રથમ જણાવી છે અને ત્યાર પછી તેમાં અનંતર કે પરંપર કારણભૂત શેષ ગુણેનું વર્ણન ક્રમશઃ કર્યું છે. શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે જ્ઞાનથી વિશુદ્ધ ચારિત્ર પ્રાપ્ત થાય છે અને ચારિત્રથી પરમ મુક્તિની પ્રાપ્તિ થાય છે. માટે સામાયિકથી આરંભીને ચૌદમાં પૂર્વ બિન્દુસાર સુધી જે સર્વ શ્રુતજ્ઞાન છે, તેને સાર વિશુદ્ધ ચારિત્ર છે અને ચારિત્રને સાર નિર્વાણ અથૉત્ મેક્ષ છે, એમ જ્ઞાનને સાર પરંપરાએ મેક્ષ છે. તેની પ્રાપ્તિ આ જ્ઞાનસારથી થાય છે.
હવે ત્રણ કોળી જ્ઞાનસારને મહિમા વર્ણવવા માટે જ્ઞાનસારને પામેલા મહામુનિની વિશિષ્ટતા વર્ણવે છે.
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાનસારને પામેલા મહાત્માને અહી' જ મેાક્ષ છે.
निर्विकारं स्वनिधं, ज्ञानसारमुपेयुषाम् । विनिवृत्तपराशानां मोक्षोऽत्रैव महात्मनाम् ||६||
9
અથ : વિકાર રહિત માટે પીડાથી પણુ રહિત, એવા જ્ઞાનસારને પામેલા, મહાત્માએ કે જેને પર ભૌતિક-બાહ્ય આશાએ-ઇચ્છાઓ શાન્ત થઈ છે, તેને અહી' સસારમાં જ મેક્ષ છે–મુક્તિ તુલ્ય આનંદ છે.
ભાવાર્થ: અજ્ઞાન થા બાહ્યઈચ્છાએ અને આશાએની જાળમાં જેનુ ચિત્ત ગૂંથાયેલું છે, તેને વિવિધ વિકારા અને વિધ્નાની પર પરારૂપ સ`સારનું કષ્ટ છે. જ્ઞાનીને એ સ` નિવૃત્ત થવાથી મુક્તિની ઇચ્છા પણ રહેતી નથી. સૌંસાર અને મૈાક્ષ અને તેને સમાન અની જાય છે, એમ જ્ઞાનસાર કે જે સવ વિકારો અને વિવિધ પીડાઓના કારણભૂત સવ ઇચ્છાઓના-આશાઓના નાશ કરનાર છે, તે જ્ઞાનસારને પામેલા મહાત્માઓને અહીં મુનિ જીવનમાં જ મુક્તિ (ના આનંદ) છે. અર્થાત્ જ્ઞાનસાર જીવને અહીં જ મુક્તિને અનુભવ કરાવે છે. વળી
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૭
चिचमाद्रीकृत ज्ञान-सारसारस्वतोमिभिः । नाप्नोति तीव्रमोहाग्नि-प्लोषशोषकदर्थनाम् ॥७॥
અર્થ : જ્ઞાનસારરૂપ સારસ્વત એટલે જિનવચન તરંગથી ભીંજાયેલું ચિત્ત તીવ્રમેહરૂપી અગ્નિદાહથી શેષની તૃષ્ણની) પીડાને પામતું નથી.
ભાવાર્થ : જેમ ભીંજાયેલી વસ્તુને અગ્નિ બાળી શકતું નથી પણ બુઝાઈ જાય છે, તેમ જ્ઞાનસારરૂપ જિનવચનના તરંગથી ભીંજાયેલું–કેમળ બનેલું ચિત્ત આકરા પણ મેહરૂપી અગ્નિના દાહથી તૃષિત થતું નથી. અર્થાત્ જ્ઞાનસારથી ભાવિત થયેલા ચિત્ત ઉપર મેહની અસર થતી નથી, તેની મહજન્ય સર્વ તૃણુઓ નષ્ટ થઈ જાય છે અને ચિત્ત પરમ તેષને અનુભવે છે. વળી–
अचिन्त्या कापि साधनां, ज्ञानसारगरिष्ठता। गतिययोर्ध्वमेव स्या-दधःपात कदापि न ॥८॥
અર્થ: સાધુઓને જ્ઞાનસારની ગુરૂતા (મોટાઈને ભાર) કેઈ એવી અચિંત્ય હોય છે કે જેનાથી તેઓની ગતિ ઊંચી જ થાય છે, કદી પણ અધઃપતન થતું નથી.
ભાવાર્થ: સામાન્ય નિયમ પ્રમાણે ભારે પદાર્થ નીચે ગબડે છે, છતાં જ્ઞાનસારની ગુરુનારૂપી ભાવ એ છે કે તેને પામેલા (જ્ઞાન-ક્રિયાવંત) મુનિઓનું તે ગમન
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૮ ગુરુતા છતાં ઊંચે જ થાય છે અર્થાત્ ઊંચી ગતિને જ તે પામે છે, અધઃપતન કદી થતું નથી. અર્થાત્ તેઓ નીચી ગતિમાં કદી પણ જતા નથી. એ જ્ઞાનસારની અચિંત્ય શકિત અતિ આશ્ચર્યરૂપ છે.
હવે ચાર સ્પેકથી ક્રિયાની અપેક્ષાએ જ્ઞાનનું મહત્વ ઘણું અધિક છે તે વર્ણવે છે.
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાનનું મહત્ત્વ
शक्षयो हि मण्डुक - चूर्णतुल्यः क्रियाकृतः । પતન્યૂ ઇશો, જ્ઞાનસાતઃ પુનઃ |KI
અથ : ક્રિયાથી કરેલેા (બાહ્ય-અભ્યંતર) લેશેાના નાશ દેડકાના શરીરના ચૂર્ણ જેવા છે અને જ્ઞાનસારથી કરેલા તે નાશ દેડકાના ખાળેલા શરીરના ચૂણુ જેવા છે.
ભાવાર્થ : વરસાદ થતાં જ દેડકાઓની ઉત્પત્તિ થાય છે, તેનુ કારણ મરેલાં દેડકાંનાં શરીરની માટી બની જાય છે અને તે માટીમાં મળી જાય છે, તેથી પાણી મળતાં જ તે પુનઃ સજીવન (દેડકાં) બની જાય છે. પશુ મરેલાં તે દેડકાંઓનાં શરીર અગ્નિથી મળી ગયાં હાય તા વરસાદના પાણીથી ભીજાવા છતાં પુનઃ દેડકાં ઉત્પન્ન થતાં નથી. એ દૃષ્ટાન્તથી અહીં જણાવે છે કે ક્રિયા દ્વારા કરેલા રાગદ્વેષાદિ ક્લેશને નાશ દેડકાંના શરીરના (માટીમાં મળેલા) ચૂણુ જેવા છે, કારણ કે નિમિત્ત મળતાં પુનઃ તે લેશે। જાગ્રત થાય છે. જ્ઞાનસારથી કરેલા કલેશેાને નાશ દેડકાંના ખળેલા શરીરના ચૂણુ જેવા છે, કારણ કે પુનઃ તે સજીવન થતા નથી. અર્થાત્ માત્ર ક્રિયાથી કરેલા કલેશક્ષય પુનઃ પ્રગટે છે, પણ જ્ઞાનપૂર્વક ક્રિયાથી કરેલા કલેશક્ષય પુનઃ પ્રગટ થતા નથી. માટે કલેશક્ષયમાં જ્ઞાનની મહત્તા છે.
તા. સા. ૧૯
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૦
આ વિષયમાં અન્ય દર્શનીઓએ પણ જે કહ્યું છે તે દર્શાવે છે –
ज्ञानपूतां परेऽप्याहुः क्रियां हेमघटोपमाम् । युक्तं तदपि तद्भावं, न यद् भग्नापि सोज्झति ॥१०॥
અર્થ: બીજાઓએ પણ જ્ઞાનથી પવિત્ર બનેલી ક્રિયાને સુવર્ણને ઘટ તુલ્ય કહી છે, તે તેમનું કથન પણ ગ્ય છે, કારણ કે તે કઈ કારણે ભાગે-અટકી જાય તે પણ તેના ભાવને છેડતી નથી. | ભાવાર્થ : બીજા (બૌદ્ધ વગેરે) પણ જ્ઞાનથી પવિત્ર બનેલી (જ્ઞાનપૂર્વકની) ક્રિયાને સેનાને ઘટની ઉપમા આપે છે અર્થાત તેને સુવર્ણ ઘટ તુલ્ય કહે છે, તે પણ તેમનું કથન એગ્ય છે. કારણ કે જ્ઞાનપૂર્વકની કિયા નષ્ટ થતી નથી, તેમ છતાં કોઈ તથવિધ કર્મના ઉદયે ક્રિયા અટકી જાય અર્થાત કિયા ન કરી શકે, તે પણ તેને ભાવ નાશ પામતે નથી. પણ તેનો ભાવ આ રીતે અખંડ રહે છે જેમ કે
(૧) સમકિત પામેલે જીવ કેઈ કારણે સમકિતથી ભ્રષ્ટ થાય તો પણ તેને ક્યારે ય સાત કર્મોની અંતઃ
ઠાકોડી સાગરોપમથી અધિક સ્થિતિને અને ઉત્કૃષ્ટ રસને બંધ થતું નથી અને પુનઃ શુભ નિમિત્ત મળતાં તે સમકિત પામે છે.
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૨૧
(૨) દેશવિરતિ કે સર્વવિરતિથી પડેલાને પણ સમ્યફત્વ હેવાથી વિરતિની ક્રિયા જવા છતાં ભાવ અખંડ રહે છે અને પુનઃ તે વિરતિની પ્રાપ્તિ પણ તેને થાય છે.
(૩) સર્વ વિરતિધર સાધુ પણ તથાવિધ કર્મોદયે શાસ્ત્રાનુસારી વિશુદ્ધ ક્રિયા અનુષ્ઠાનનું પાલન ન કરી શકે તે પણ જ્ઞાનના પ્રભાવે તેને ભાવ જ નથી અને ભાવની વિશુદ્ધિના બળે પુનઃ વિશિષ્ટ ક્રિયાની પણ તેને પ્રાપ્તિ થાય છે.
એમ જ્ઞાનનું ક્રિયાની અપેક્ષાએ મહત્ત્વ છે તે અંગે જણાવે છે –
क्रियाशून्यं च यज्ज्ञानं, ज्ञानशून्या च या क्रिया। अनयोरन्तरं यं, भानुखद्योतयोरिव ॥११॥
અર્થ : ક્રિયા રહિત જે જ્ઞાન અને જ્ઞાન રહિત જે ક્રિયા, એ બેમાં સૂર્ય અને ખજૂઆ જેટલું અંતર જાણવું.
ભાવાર્થ : જ્ઞાન સહિત ક્રિયા અભવ્યને અતિ ઉગ્ર પ્રકારની હોય છે. તેના પ્રભાવે તે નવ રૈવેયક સુધીનાં ભૌતિક સુખ પામે છે, પણ જ્ઞાનના અભાવે આત્માને ઉપકાર થતું નથી તેથી તેની કિયા અનુમોદનીય પણ નથી. માત્ર ખજૂઆના પ્રકાશની જેમ ભૌતિક સુખ આપી સંસારમાં રખડાવે છે અને ક્રિયા રહિત પણ અવિરતિ સમગ્ર દષ્ટિનું
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૨ જ્ઞાન સૂર્યતુલ્ય આત્મપ્રકાશક હેવાથી તે અનુમોદનીય છે, કારણ કે પરિણામે વિરતિ દ્વારા મુકિતની પ્રાપ્તિ કરાવે છે.
અહીં એટલું વિશેષ કે ક્રિયા રહિત પણ ક્રિયાના આદરવાળું જ્ઞાન સૂર્ય તુલ્ય છે અને જ્ઞાનના અનાદરવાળી ક્રિયા હોય તે કિયા ખજૂઆ તુલ્ય સમજવી. પરંતુ માલતુષ મુનિ વગેરેની ક્રિયા જ્ઞાન રહિત હોવા છતાં પણ તે ક્રિયા જ્ઞાનના આદરવાળી હેવાથી મુક્તિપ્રાપક બની શકી છે.
એ રીતે જ્ઞાન પણ ક્રિયાના આદરવાળું ન હોય તે તે મિથ્યાજ્ઞાન હોવાથી અભવ્યના જ્ઞાનની જેમ તેનું લેશ પણ મહત્ત્વ નથી. અન્યથા કિયાવાદીને શુકલપાક્ષિક કહ્યો છે તે મિથ્યા કરે.
હવે નિશ્ચયથી ચારિત્ર પણ જ્ઞાનને જ ઉત્કર્ષ છે તે
चारित्रं विरतिः पूर्णा, ज्ञानस्योत्कर्ष एव हि । ज्ञानाऽद्वैतनये दृष्टिदया तद्योगसिध्धये ॥१२॥
અર્થ : નિશ્ચયનયથી જ્ઞાનને ઉત્કર્ષ એ જ પૂર્ણ વિરતિરૂપ ચારિત્ર છે, માટે ભેગની (જ્ઞાન-ક્રિયારૂપ ચારિત્રની) સિદ્ધિ માટે જ્ઞાન નયમાં જ દષ્ટિ રાખવી, જ્ઞાનનું લક્ષ્ય રાખવું.
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૩ ભાવાર્થ આ લેકને ભાવ એ છે કે “ક્રિયા જ્ઞાનપૂર્વક કરવી તે જ હિતકર છે કારણ કે જ્ઞાન નય ચારિત્રને જ્ઞાનના જ ઉત્કર્ષરૂપ માને છે, તેના મતે ચારિત્ર જ્ઞાનથી ભિન્ન નથી, પણ જ્ઞાનનું જ કાર્ય–ફળ છે. જો કે ગસિદ્ધિ એ જ્ઞાન અને ક્રિયાના ઉત્કર્ષરૂપ છે, પણ જ્ઞાન નયની દષ્ટિએ ક્રિયાને જ્ઞાનમાં અંતર્ભાવ થતું હોવાથી જ્ઞાનના ઉત્કર્ષથી
ગની સિદ્ધિ થાય છે, એ અપેક્ષાથી અહીં કહ્યું છે કે ગની સિદ્ધિ માટે જ્ઞાન નયમાં દષ્ટિ રાખવી. પણ અનેકાંતથી એને ભાવ એ થયું કે ક્રિયા-જ્ઞાન ઉભયરૂપ ગની સિદ્ધિ માટે ક્રિયા જ્ઞાનપૂર્વક કરવી.
અહીં ઉપસંહાર સમાપ્ત થાય છે. હવે ગ્રન્થકાર પ્રશસ્તિને જણાવતાં કહે છે કે –
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગ્રન્થકાર કૃત પ્રશસ્તિ
सिद्धिं सिद्धपुरे पुरन्दरपुरस्पर्धावहे लब्धवान्, चिदीपोऽयमुदारसारमहसा दीपोत्सवे पर्वणि । एतद्भावनभावपावनमनश्चञ्चच्चमत्कारिणां, तैस्तैर्दीपशतैः सुनिश्चयमतैनित्योऽस्तु दीपोत्सवः॥१॥
અર્થ: આ જ્ઞાનસારરૂપી દીપક (ગ્રન્થ) ઇન્દ્રપુરીની સ્પર્ધા કરતા સિદ્ધપુર નામના નગરમાં, દીવાળી પર્વમાં, મેટા સુંદર મહોત્સવ પૂર્વક સિદ્ધિને પામે. (પૂર્ણ થયે). આ ગ્રન્થની ભાવનાને રહસ્યથી પવિત્ર થયેલા મનમાં ચમકતા ચમત્કારવાળા (આ ગ્રન્થનું ભાન કરનારા) મહામાઓને, તે તે ઉત્તમ નિશ્ચય નયને માન્ય જ્ઞાનરૂપી સેંકડો દીવાઓ (પ્રગટવા) રૂપે નિત્ય દિવાળી થાઓ !
હવે જ્ઞાનસારની દુર્લભતા જણાવે છે—
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાનસારની દુર્લભતા
केषाञ्चिद्विषयज्वरातुरमहा चित्तं परेषां विषाsऽवेगोदककुतर्कमुर्छितमथान्येषां कुवैराग्यतः । लग्नालकमबोधकूपपतितं चास्ते परेषामपि, स्तोकानां तु विकारभाररहितं तज्ज्ञानसाराश्रितम् ॥२॥
અર્થ: આ વિશ્વમાં આશ્ચર્ય છે કે કેટલાકનું ચિત્ત વિષયાસક્તિના તાવથી પીડિત છે, બીજા કેટલાકનું ચિત્ત વિષના આવેગ સરખું અને તેથી તુરત અહિત કરનારા એવા કુતર્કોથી મૂછિત છે, અન્ય કેટલાકનું ચિત્ત વળી (દુઃખગર્ભિત-મહગર્ભિત એવા) દુષ્ટ વૈરાગ્યરૂપ હડકાયા કૂતરો કરડવાથી હડકવા લાગેલું છે અને બીજા કેટલાકનું ચિત્ત અજ્ઞાનરૂપી અંધકૂવામાં પડેલું છે. થેડાઓનું જ મન જ્ઞાનસારને આશ્રિત હોવાથી વિકારના ભાર વિનાનું નિર્વિકારી) છે.
ભાવાથ : વિંધમાં જ્ઞાનનું રહસ્ય પામવું જીવને ઘણું જ દુર્લભ છે, કારણ કે મેહને વશ કેટલાક જ વિષયાસક્તિથી એવા પીડાય છે કે સભાન છતાં જ્ઞાનામૃતનું પાન કરી શકતા નથી, કેટલાક કુતર્કોના ઝેરથી તદ્દન મેહમૂછિત બેભાન થયેલા છે, તેથીય અધિક કેટ
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૬
લાક તે વૈરાગ્યના નામે પણ એવા મેહને ઊંધા માર્ગે ચઢેલા છે કે હડકવા લાગેલે માણસ જેમ બીજાને બચકાં ભરે તેમ પિતે મેહમૂઢ બન્યા છે અને બીજાઓને પણ ઊંધા માગે દેરી રહ્યા છે અને કેટલાક તે બિચારા મહામેહરૂપી ઘેર અંધકારના એવા ઊંડા કૂવામાં ડૂખ્યા છે કે તેઓને જ્ઞાનને લેશ પ્રકાશ પણ મળતું નથી. બહુ છેડા જ આત્માઓ જ્ઞાનના આસ્વાદનથી નિર્વિકાર જીવનને પામેલા છે.
- હવે તે જ્ઞાનામૃતનું પાન કરનારને ચારિત્રરૂપી લક્ષ્મી સાથે વિવાહ થાય છે, તે કહે છે –
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચારિત્ર લક્ષ્મી સાથે આનન્દઘન એવા પૂર્ણાત્માનું
પાણિગ્રહણ जातोद्रेकविवेक-तोरणततौ धावल्यमातन्वते हृद्गेहे समयोचितः प्रसरति स्फीतश्चगीतध्वनिः। पूर्णानन्दघनस्य किं सहजया तद्भाग्यभङ्गयाऽभवचैतद्ग्रन्थमिषात् करग्रहमहश्चिनं चरित्रश्रियः ॥३॥
અં: આ ગ્રંથના (અધ્યયનના) બહાનાથી પૂર્ણાનંદના સમૂહને પામેલા તે આત્માના, અત્યંત વૃદ્ધિ પામેલા વિવેકપ તેરણની શ્રેણીથી શોભતા હૃદયરૂપી ઘરમાં (ધાવલ્ય) ઉજ્વલતા (અથવા નિર્મળતા) વિસ્તાર પામે છે અને સમયને યેગ્ય (માંગલિક) ગીતને સુંદર ધ્વનિ ઉછળે છે. એમાં તેના સહજ સદ્ભાગ્યના ઉદયથી આશ્ચર્ય ભૂત એ ચારિત્રરૂપી લક્ષમી સાથે તેને કરમેલાપને (લગ્ન) મહત્સવ શું નથી થતું ? (અર્થાત્ જ્ઞાનસારથી નિર્વિકાર જીવનને પામેલા તે આત્માને ચારિત્ર લક્ષમી પ્રાપ્ત થાય છે.)
ભાવાર્થ: આ જ્ઞાનસારના આસ્વાદનથી જીવનમાં મેહના વિકાર જેના ટળી જાય છે, તે પૂર્ણાનંદને પામેલા ભાગ્યશાળી આત્માના હદયરૂપી ઘરમાં સુંદર વધી રહેલાં
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૮
વિવેકરૂપી તે રણે બંધાય છે, વૈરાગ્યરૂપી મંગળગીતને ધવનિ ગાજતે થાય છે અને પ્રગટેલા સદ્ભાગ્યથી ચારિત્રરૂપ સુંદરી સાથે કરમલાપને (લગ્નને સુંદર મહત્સવ થાય છે અર્થાત્ તે આત્મા નિવિને વિશિષ્ટ ચારિત્રલક્ષ્મીને પામે છે.
હવે એ રીતે ચારિત્રલક્ષ્મીને વરેલા તે મહામુનિ પિતાના અધ્યાત્મનગરમાં કેવા મંગળ સાથે પ્રવેશ કરે છે તે કહે છે –
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
શાસ્ત્રનગરમાં સચ્ચિદાનંદઘન શુદ્ધ આત્માને
મંગળ પ્રવેશ भावस्तोमपवित्रगोमयरसैलिप्तव भूः सर्वतः संसिक्ता समतोदकैरथपथि न्यस्ता विवेकस्रजः । अध्यात्मामृतपूर्णकामकलशश्चक्रेत्र शास्त्रो पुरः, पूर्णानन्दघने पुरं प्रविशति स्वीयं कृतं मङ्गलम् ॥४॥
અર્થ : પૂણુનન્દઘન (સચ્ચિદાનંદ) એ આત્મા (પિતાના આત્મજ્ઞાન- અધ્યાત્મરૂપી) નગરમાં પ્રવેશ કરતાં મંગળ કરે છે તે કહે છે) કે (નગરના આંગણાની) ભૂમિ જાણે ભાવનાના સમૂહરૂપ પવિત્ર ગેમયથી સર્વ બાજુએ લીપી હેય તેવી છે. સમતારૂપી જળ છંટકાવ કરેલી છે. માર્ગમાં વિવેકરૂપી પુષ્પમાળાઓ લટકાવી છે, આગળ અધ્યાત્મરૂપી અમૃતથી ભરેલા પૂર્ણ કામકુંભને સ્થાપન કર્યો છે, એમ સચ્ચિદાનંદ પૂર્ણ બ્રહ્મસ્વરૂપ શુદ્ધ આત્મા આ ગ્રન્થમાં–નગરમાં પ્રવેશ કરે છે. ત્યારે તેણે પિતાનું જ મંગળ કર્યું છે.
હવે ગન્ધકાર મહામાં પોતાને પરિચય જણાવે છે –
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગ્રન્થકાર પરિચય गच्छे श्रीविजयादिदेवसुगुरोः स्वच्छे गुणानां गणैः प्रौढिं प्रौढिमधाम्नि जीत विजयप्राज्ञाः परामेयरुः । तत्सातीयंभृतां नयादिविजयप्राज्ञोत्तमानां शिशोः श्रीमन्यायविशारदस्य कृतिनामेषा कृतिः प्रीतये ।।५।।
અર્થ : સુગુરુ શ્રી વિજયદેવસૂરિનો ગચ્છ કે જે ગુણેના સમૂહથી નિર્મળ (ભા) અને પ્રતિભાનું ઘર થયે, તે ગચ્છમાં પંડિત શ્રી જિતવિજ્યજી મોટી મહત્તાને પામ્યા. પંડિતેમાં ઉત્તમ એવા શ્રી નવિજયજી પંડિત તેઓના ગુરુભાઈ થયા, તેઓને શિષ્ય શ્રીમાન ન્યાયવિશારદ (ન્યાયાચાર્ય શ્રી યશોવિજ્યજી ઉપાધ્યાય)ની આ ગ્રન્થરચના પંડિતેને પ્રીતિ માટે થાઓ.
મૂલગ્રન્થ ઉપર પજ્ઞ બાલાવબોધ લખનાર મહામહોપાધ્યાયજી શ્રી યશોવિજયજી મહારાજ કૃત બાલાવબંધની પ્રશસ્તિ
बालालालापानवद् बालबोधी नाऽयं किन्तु न्यायमालासुधौषः । आस्वायैनं माहहालाहलाय (लस्य) ज्वालाशान्ते/विशाला भवन्तु ॥१॥
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૧
અર્થ : આ બાલાવબેાધ (ગ્રન્થને ગુજરાતી અર્થ) બાળકના મુખની લાળને ચાટવા જેવે નથી, કિન્તુ ન્યાયમાલા (ન્યાયી જીવન) રૂપ અમૃતના પ્રવાહતુલ્ય છે. તેનુ આસ્વાદન કરીને ભવ્યજીવેા માહરૂપ હલાહલ ઝેરની અગ્નિવાલા શાન્ત થવાથી વિશાળ બુદ્ધિવાળા થાઓ !
आतन्वाना भारती भारतीनस्तुल्या वेशा संस्कृते प्राकृते वा ।
शुक्तिसूक्तियुक्तिमुक्ताफलानां, भाषाभेदो नैव खेदान्मुखः स्यात् ||२||
અર્થ: પ્રતિભા અને પ્રીતિને વિસ્તારનારી, સ'સ્કૃત અને પ્રાકૃત (સાધારણ) ભાષામાં સમાન આદરવાળી અને યુક્તિરૂપ માતીઓની સુંદર વચનરૂપ છીપ તુલ્ય એવી અમારી આ વાણી છે; તેથી વિદ્યાનાને આ ભાષાના ભેદ (એટલે ગૂર્જર ભાષામાં અવતાર--માલએધ) ખેદ્યકારક નહિ જ થાય.
सूरजीतनयशान्तिदास हुन्मादकारणतः विनादतः कृतः । आत्मबोधघृतविभ्रमः श्रीयशोविजयवाचकैरयम् ॥३॥
અર્થ : આત્મજ્ઞાનની શૈાભાને ધારણ કરનાર એવા આ બાલાવબેય શ્રીમદ્ યાત્રિયજી ઉપાધ્યાય ભગવંતે (અઢારમી સદીના પૂર્વાધમાં અમદાવાદ વાસ્તવ્ય) શ્રી સુરજી શ્રાવકના સુપુત્ર શાન્તિદાસના ચિત્તને આનંદ પમાડવા માટે વિનાદથી (પ્રસન્ન ચિત્ત) કર્યાં છે.
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
ટખા સહિત જ્ઞાનસાર ગ્રન્થના સરળ ગુજરાતી અનુવાદ
ન્યાય વિશારદ, ન્યાયાચા, મહેાપાધ્યાય, શ્રી યશેાવિજયજી મ. કૃત ટખા સહિત જ્ઞાનસાર ગ્રન્થના તપગચ્છાધિય, સંઘસ્થવિર, પૂજ્યપાદ, આચાય' મહારાજ શ્રીવિજયસિદ્ધિસૂરિપટ્ટાલ કાર, સ્વર્યંત શમ-ક્રમાદિગુરુવિભૂ ષત પૂ. આચાર્યં શ્રી વિજયમેઘસૂરિપટ્ટધર, ગાંભર્યાદિચુણા પેત પૂજ્ય આચાર્ય શ્રીવિજયમનાહરસૂરિ શિષ્ય, ભદ્ર કરસૂરિએ આળ જીવેને સરળતાથી બેધ થઈ શકે તે રીતે સરળ ગુજરાતી ભાષામાં રાખેલે અનુવાદ સમાપ્ત થયા.
4
શ્રી જ્ઞાનસાર અષ્ટક ગુજરાતી અનુવાદ સહિત સ પ
e
પીપ
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાચો જૈન
(રાગ–ધન્યાશ્રી) જેન કહે કયોં હવે પરમગુરુ ! જૈન કહે કયોં હૈ? ગુરુ-ઉપદેશ વિના જન મૂઢા, દર્શન જૈન વિગે;
પરમગુરુ! જૈન કહે કયાઁ હેવે ? ૧ કહત કૃપાનિધિ સમ-જલ ઝીલે, કર્મ–મયલ જે છે અતુલ પાપ-મલ અંગ ન ધારે, શુદ્ધ રૂપ નિજ જે. ૫૦ ૨ સ્યાદ્વાદ પૂરન જે જાને, નયગતિ જસ વાચા ગુન પર્યાય દ્રવ્ય જે બુઝે, સઈ જૈન હે સાચા. ૫૦ ૩ કિયા-મૂઢમતિ જે અજ્ઞાની, ચાલતા ચાલ અપૂઠી; જૈન દશા ઉનમેંહી નાહી, કહે સે સબહી જૂઠી. પ૦ ૪ પર-પરિનતિ અપની કર માને, કિરિયા ગ ગહિલે; ઉનકું જૈન કહે કયું કહિયે, એ મૂરખમેં પહિલ. ૫૦ ૫ જૈનભાવ જ્ઞાનિ માંહી સબ, શિવ સાધન સહીએ, નામ વેષશું કામ ન સી, ભાવઉદાસે રહીએ. ૫૦ ૬ જ્ઞાન સકલ નય સાધન સાધ, ક્રિયા ઝાનકી દાસી; ક્રિયા કરત ધરતુ હે મમતા, યાહી ગલેમેં ફાંસી. ૫૦ ૭ કિયા બિના જ્ઞાન નહિ કબહું, ક્રિયા જ્ઞાન બિનું નાંહી; ક્રિયા જ્ઞાન દેકમિલત રહેતુ હે, જ્યાં જલ-રસ જલમાંહી. ૫૦ ૮ ક્રિયા-મગનતા બાહિર દીસત, જ્ઞાન ભગતિ જસ ભાંજે, સશુરુ શીખ મુને નહિ કબહું, સે જન જન લાજે. ૫૦ ૯ બતાવ-બુદ્ધિ જિનકી પરિણતિ હે, સકલ સૂત્રકી ચી જગ જસવાદ વધે નહી કે, જૈન દશા જસ ઊંચી. ૨૦૧૦
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રભુ ભક્તિ
(રાગ-સામેરી) મેરે પ્રભુસું પ્રગટ્યા પૂરવ રાગ, જિન- ગુન ચંદ- કિરનનું ઉમયે, સહજ સમુદ્ર અથાગ
મેરે૧ ધાતા દયેય ભયે દેય એક હ, મિ ભેદક ભાગ; કુલ બિદારી છલે જબ સરિતા, તબ નહિ રહત તડાગ.
મેરે૨ પૂરન મન સબ પૂરના દીસે, નહિ દુબિધાકો લાગ; પાઉ ચલત પનહીં જે પહિરે, નહિ તસ કંટક લાગ.
|
મેરે ૩ ભયે પ્રેમ લોકેત્તર જૂઠ, લેકબંધક તાગ; કહે કોઉ કછુ હમ તે ન રુચે, છૂટિ એક વીતરાગ..
મેરે ૪ વાસત હે જિનગુન મુઝ બિલકું, જેસે સુરતરુ બાગ; એર વાસના લોંન તાતે, જસ કહે તું વડભાગ.
મેરે. ૫ ત્વમેવ શરણં મમ
(રાગ-કાફી) તે બિન ઓર ન જાચું, જનંદરાય ! તે. મેં મેરે મન નિશ્ચય કીને, એહમાં કછુ નહિ કાચું.
જિનં. તે ૧ તુમ ચરન કમલ-પર ભ્રમર-મન મેરે, અનુભવરસભર ચાખું; “અંતરંગ અમૃતરસ ચાખો” એહ વચન મને સાચું;
પ્રભુજી! તે ૨ જસ પ્રભુ ધ્યાયે મહારસ પાયે, અવર રસેં નહિ રાચું; અંતરંગ ફર દરસન તેરે, તુજ ગુણરસ સંગ માચું.
પ્રભુજી! તે ર
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ 299939999999999SSSSSS$99ssgesse) DES39999999SSSSSSSS (SSSSSSSSSSSSSSSSSS આવરણ * દીપક પ્રિન્ટરી * અમદાવાદ 380001 2$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$ $$$$$$$$