________________
સ્વાધીન છે, જીવ તેને ઉપયોગ કરે તે પુણ્યથી મળેલી ઈન્દ્રિ દ્વારા વિષયને વિરાગ કેળવીને રાગકેસરીને નાશ કરી શકે, અને મૃગતૃષ્ણ જેવા ભ્રામક વિષય સુખને તજી આત્મગુણોના (તૃપ્તિના) સહજ આનંદને ભક્તા બને. મહાત્મા કુરગડુ, નંદિષેણ, સ્થૂલભદ્રજી, ભરતચક્રી વગેરે એનાં દષ્ટાંતો છે.
એક એક ઈન્દ્રિયની પણ પરવશતા પ્રાણઘાતક છે તે કહે છે –
पतङ्गभृङ्गमीनेभ-सारङ्गा यान्ति दुर्दशाम् । एकैकेन्द्रियदोषाच्चेद् , दुष्टैस्तैः किं न पञ्चभिः ॥७॥
અર્થ : જો પતંગિયા, શ્રમ, માછલાં, હાથીઓ અને મૃગલાં, માત્ર એક–એક ઇન્દ્રિયને વશ બનીને પણ દુઃખી થાય છે, તે દુષ્ટ એવી તે પાંચે ઈન્દ્રિયે શું અનર્થ ન કરે?
ભાવાથઃ રૂપના રાગથી પતંગીયા, ગંધના રાગથી ભમરાઓ, રસલુબ્ધ માછલાંઓ, સ્પર્શ (કામ) રાગથી હાથીઓ અને શબ્દના (ગીતના) રાગથી હરિણે પ્રાણ ગુમાવે છે, એ જગપ્રસિદ્ધ છે; જે એક–એક ઈન્દ્રિયના વિષયથી પણ તેમની દુર્દશા થાય છે તે પાંચે ઇન્દ્રિયના વિષયેમાં લુબ્ધ બનેલા માનવની કેવી ભયંકર દુર્દશા થાય? તે શાન્ત ચિતે વિચારવા જેવું છે.
કસાઈ બેકડાને ખૂબ ખવરાવે છે ત્યારે તે મસ્ત બને છે, પણ તેને ખ્યાલ નથી કે એ જ કસાઈ એક દિવસ ગળું કાપવાને છે !
