________________
૧૭૭
અર્થ : બહિર્દષ્ટિ આત્મા ભરમ ચેળવાથી, કેશના લેચથી કે મેલ ધારણ કરવાથી તેવા શરીરવાળાને મહાત્મા સમજે છે, અને તત્વદષ્ટા જ્ઞાનના આનંદ અનુભવનારને મહાત્મા સમજે છે.
ભાવાર્થ : બહિર્દષ્ટિ જીવની દષ્ટિમાં જડ–પુદ્ગલનું મહત્વ હોય છે. તેથી તે ભસ્મ ચેળવાના, મસ્તક મૂંડવાના, કે મલમલિનગાત્રના કષ્ટથી પિતાને કે પરને મહાન સમજે છે. પણ વસ્તુતઃ ચિત્તમાં જ્ઞાનને આનંદ નથી તે માત્ર તે કાયકષ્ટ છે. એવાં શારીરિક કષ્ટો તે નરક તિર્યંચાદિ માઠા ભવમાં દરેક જીવે ઘણું જ વેઠે છે. એથી મહાત્મા બની જવાતું હોય તે માનવ કરતાં પશુઓને નંબર પ્રથમ આવે, તત્ત્વથી મહત્તા માત્ર કાયકષ્ટ સહવામાં નથી. એટલા જ માટે તત્ત્વષ્ટા તે આત્મજ્ઞાનની પ્રભુતામાં મહત્વ માને છે. અલબત્ત પ્રાથમિક અવસ્થામાં કાયકષ્ટ ઉપાદેય છે. પણ તત્ત્વથી તે કાયાને કષ્ટ હોય કે સુખસામગ્રી હોય, એ બનેથી પર રહી આત્મજ્ઞાનને આનંદ અનુભવે તેમાં જ મહત્વ છે. જે આત્મા નિજ સ્વરૂપને આનંદ અનુભવે છે, તે જ સાચે મહાત્મા છે.
તત્વદષ્ટા મહાત્માઓનું મહત્ત્વ જણાવે છે – न विकाराय विश्वस्यो-पकारायैव निर्मिताः । स्फूरत्कारुण्यपीयुष-वृष्टयस्तत्त्वदृष्टयः ॥८॥ જ્ઞા. સા. ૧૨
