Book Title: Agam 02 Ang 02 Sutrakrutanga Sutra Part 01 Sthanakvasi
Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
View full book text
________________
समयार्थ बोधिनी टीका प्र श्रु अ. १ असत्कार्यवादी बौद्धमतनिरूपणम्
२१९
"
करिष्यति, युगपद्वा, तृतीयपक्षस्याभावात् 'परस्परविरोधेहि न प्रकारान्तरस्थिति - ' रिति नियमात् । तत्र नाद्यः पक्षः प्रशस्तः यतो यदि क्रमेण कार्य करिष्यति नित्यः पदार्थ स्तदा स कालान्तरभाविनीः सर्वा अपि क्रियाः प्रथम क्रियाकाले एव करिष्यति, समर्थस्य क्षेपा ( कालक्षेपा ) ऽयोगादिति न्यायात् । कालक्षेपे चासामर्थ्य वा स्यात् । यद्यपि समर्थोऽयं भावः क्रियाकरणे तथापि सहकारिसमवधाने एव तत्तत् कार्यं करिष्यतीति न वाच्यम् । एवं सति असामर्थ्य स्यात्, स्वेतर सहकारि - सापेक्षवृत्तित्वात् । तस्मात्क्रमेणेति पक्षो सम्यक् । अथ युगपदिति वा कार्य करोति स्थिरभाव इति द्वितीयपक्षोऽपि न समीचीनः नोको भावोऽशेष देशकालवर्त्तिनीः सर्वा अपि क्रियाः युगपदेव संपादयतीति अथवा एक साथ ! तीसरा पक्ष हो नहीं सकता। ऐसा नियम है कि परस्पर विरोधी दो पक्षों के अतिरिक्त तीसरा पक्ष नहीं हो सकता । उक्त दो में से प्रथम पक्ष ठीक नहीं है, क्योंकि नित्य पदार्थ यदि क्रम से कार्य करेगा तो वह कालान्तर में होने वाली सभी क्रियाओं को पहली क्रिया के समय में ही क्यों नहीं कर लेता ? समर्थ पदार्थ कालक्षेप नहीं करता, ऐसा न्याय है । अगर वह कालक्षेप करे तो असमर्थ हो जाएगा । अगर कहो कि पदार्थ तो अर्थक्रिया करने में समर्थ है तथापि सहकारी कारणों का संयोग होने पर ही वह अमुक अमुक कार्य करता है सो ठीक नहीं। ऐसा होने पर तो वह असमर्थ हो जाएगा, क्योंकि वह अपने से भिन्न सहकारियों की अपेक्षा से ही प्रवृत्ति करता हैं । अतएव क्रमसे अर्थक्रिया करने का पक्ष समीचीन नहीं है । स्थायी पदार्थ एक साथ अर्थक्रिया करता है, यह दूसरा पक्ष भी समीचीन नहीं है । एक पदार्थ समस्त देशकालों में होनेवाली समस्त क्रियाओं को एक કરશે ? આ બે વિકલ્પા સિવાયના ત્રીજો કોઈ વિકલ્પ કે એવા નિયમ છે કે પરસ્પર વિધી એવા એ પક્ષા શકે નહીં
કરશે, કે એક સાથે અથ ક્રિયા સંભવી જ શકતા નથી. કારણ ઉપરાંત ત્રીજો કોઇ પક્ષ જ હાઇ ઉપર્યુકત બન્ને પક્ષેામાંના પહેલા પક્ષ સમીચીન નથી. કારણ કે નિત્ય પદાર્થ જો ક્રમપૂર્વક કામ કરે, તેા તે કાલાન્તરે થનારી સઘળી ક્રિયાને પહેલી ક્રિયાના સમયમાં જ શા માટે કરી ન લે ?
સમર્થ પદાર્થ કાળક્ષેપ કરતા નથી”. એવા નિયમ છે. જોતે કાળક્ષેપ કરે તે અસમ
થઈ જાય કદાચ આપ એવું પ્રતિપાદન કરતા હો કે ” પદ્મા છે, પરન્તુસહકારી કારણેાના સયાગ થાય ત્યારે જ તે આ માન્યતા ઉચિત નથી જો અ માન્યતા સ્વીકારવામા આવે સિદ્ધ થશે, કારણ કે તે પેાતાનાથીભિન્ન એવા સહકારીઓને ક્રમે ક્રમેઅક્રિયા કરવાના પક્ષ (વિકલ્પ) સમીચીનનથી.
તેા અક્રિયા કરવાને સમર્થ મુક્ અમુક કાર્ય કરે છે”, પરન્તુ તે પદાર્થની અસમર્થ તા જ આધારે જ પ્રવૃતિ કરે છે તેથી
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૧
