Book Title: Tattvasara
Author(s): Hiralal Siddhantshastri
Publisher: Satshrut Seva Sadhna Kendra
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004346/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI devasenAcAryaviracita GEORIR zrI satzrutasevA-sAdhanA kendra ahamadAbAda Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIdevasenAcAryaviracita tattvasAra ( zrI kamalakottikRta saMskRtaTIkA, zrI paM0 pannAlAlajI caudharI kRta bhASAvacanikA, paMDitapravara dyAnatarAyajIkRta hindIpadyAnuvAda tathA gurjarabhASAnuvAdasahita ) ___ anuvAdaka evaM sampAdaka paM0 hIrAlAlajI siddhAntazAstrI, sADhUmala prakAzaka zrI satzrutasevA-sAdhanA kendra ahamadAbAda Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka : caMdulAla choTAlAla mahetA, pramukhazrI satzrutasevA-sAdhanA kendra, puSpavilA, mIThAkhalI, mahArASTra sosAyaTI, ahamadAbAda-380006 prathama saMskaraNa : 1500 pratiyA~ vIra ni0 saM0 2507 vi0 saM0 2037 I0 san 1981 mUlya : pandraha rupaye * prAptisthAna : gujarAta TayUba eNDa seniTarI sTorsa khADiyA cAra rastA, ahamadAbAda-380001 mudraka bAbUlAla jaina phAgulla mahAvIra presa, bhelUpura, vArANasI-221001 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya nivedana zrI satzruta-sevA-sAdhanA kendra, ahamadAbAdakI orase yaha 'tattvasAra' grantha prakAzita karake abhyAsI aura svAdhyAyapremI mumukSuoMkI sevAmeM prastuta karate hue hama prasannatAkA anubhava karate haiN| hindI bhASAmeM isa saMsthAkI orase yaha prathama prakAzana hai, isaliye hindIbhASI samAjako saMsthAkA saMkSipta paricaya denA Avazyaka samajhate haiN| saMsthAkA paricaya aura uddezya . bhagavAn mahAvIrake udAra aura anekAntayukta upadezako unake bAda aneka AcAryoMne aura sAdhu-santoMne apanI-apanI paddhatise lipibaddha kiyA aura Ajataka usa nirmala paramapAvanI jJAnagaMgAmeM DubakI lagAkara anekoMne apane jIvanako unnata aura samRddha bnaayaa| gata zatAbdImeM, pazcima bhAratameM apane viziSTa jJAna aura sAdhanAmaya jIvanase zrImad rAjacandrajIne eka AdhyAtmika vAyumaNDalakA nirmANa kiyA, jisake phalasvarUpa mahAtmA gAMdhIne satya aura ahiMsAke siddhAntako apane jIvana meM agrima sthAna diyaa| zrImadjIne ananya ziSya zrI laghurAjasvAmIse prabhAvita bra0 zrI sItalaprasAdajone jainazAsanakI anekavidha sevA kI aura aneka granthoMke sAtha 'sahaja sukha-sAdhana' granthakA nirmANa bhI kiyaa| zrImad rAjacandra dvArA saMsthApita 'paramazrutaprabhAvaka maNDala'ne jainAcAryoMke aneka uttama granthoMko prakAzita karake jaina sAhitya aura bhAratIya vAGmayako viziSTa sevA kI aura aba bhI vaha kArya zrImad rAjacandra Azrama agAsakI orase cala hI rahA hai| . zrImad rAjacandrajIkI vizAla, binasAmpradAyika viziSTa anubhavapUta AdhyAtmika dRSTise preraNA lekara ahamadAbAdameM san 1975 meM isa saMsthAkA zubhArambha huA, jisake mukhya prayojaka DaoN0 mukunda sonejI haiN| abataka saMsthAkI orase ATha pustakoMkA prakAzana huA hai jo sabhI gujarAtI bhASAmeM haiM, jinake nAma anyatra diye gaye haiN| AdhyAtmika dRSTiko mukhya rakhate hue tattvajJAna, sAdhanApatha, itihAsa, yogasAdhanA, bhaktimArga, nItizAstra, siddhAntazAstra Adi bhAratIya saMskRtike aMgabhUta vividha viSayoMpara likhe gaye prAcIna aura arvAcIna sAhityako pragaTa karanA saMsthAkA mukhya uddezya hai| samAjako unnatikI ora le jAnevAle hara prakArake saMskArapUrNa sAhityako pustakAlayoMke mAdhyamase samAjakI sevAmeM rakhanA, aura yuvAvargakI ruci satsAhityakI ora bar3he aisI vyavasthA karanA bhI saMsthAkA eka uddezya rahA hai, jisake bhAgarUpa eka pustakAlayako sthApanA ahamadAbAdameM kI gaI hai| - isake atirikta svAdhyAya-ziviroM, pravacanamAlAoM aura tIrthayAtrAoMkA Ayojana karake samAjameM AdhyAtmika saMskAroMkA nirmANa karanA, yaha bhI eka khAsa prayojana saMsthAne apane sAmane rakkhA hai| jisameM abhI taka 6 bar3I yAtrAoMkA Ayojana kiyA gayA, jisakA lAbha eka hajArase adhika yAtriyoMne liyA hai| yAtrAke daurAna bhAratake sabhI mukhya jaina tIrthoMkI vandanAkA lAbha mumukSuoMko milA hai| abhItakake ziviroMkA Ayojana gujarAta taka sImita rahA hai, parantu svAdhyAya-satsaMgakI ArAdhanA gujarAtase bAhara bambaI, kalakattA, kumbhoja-bAhubalI, madrAsa, Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasAra TATAnagara, indaura, devalAlI, baiMgalora, hampI (vijayanagara), haidarAbAda, kAraMjA Adi sthAnoMpara huI hai| saMsthA, gaccha-mata-sampradAyakI saMkIrNatAmeM ulajhe binA vItarAga maharSiyoMke svaparakalyANakArI upadezako janatA taka pahuMcAnemeM prayatnazIla hai| prastuta prakAzana zrImad rAjacandrajIne 'upadeza noMdha-15 pR0 669' para 'zrIsatzruta'-zIrSakake antargata aneka granthoMkA ullekha kiyA hai, aura una granthoMkA indriyanigrahapUrvaka abhyAsa karanekI preraNA dI hai| uparokta sthAnapara nirdiSTa prAyaH sabhI grantha prakAzita ho cuke haiM, aura yaha 'tattvasAra' grantha bhI san 1937 meM sva0 jainadharmabhUSaNa bra0 sItalaprasAdajIkRta saMkSipta hindI TIkA sahita di0 jaina pustakAlaya, sUratakI orase pragaTa huA thA, parantu vartamAnameM kahIM bhI upalabdha nahIM hai| ... prastuta grantha eka ati uttama AdhyAtmika grantha hai, jisameM jaina dRSTise tattvoMkA saMkSipta svarUpa batAkara samasta sAdhakoMko parama upakArI aise AtmajJAna aura dhyAnamArgakI ArAdhanAkI preraNA va zikSa dI gaI hai| sabhI adhyAtmapremI mumukSuoMke lie yaha grantha svAdhyAya-dhyAna-tattvAbhyAsameM atyanta upakArI jAnakara aura vartamAnameM anupalabdha honese isakA prakAzana kiyA gayA hai| jaina samAjake labdhapratiSTha mUrdhanya vidvAn zrImAn paM0 hIrAlAlajI siddhAntazAstrIse saMsthAkI grantha-prakAzana-samitike sadasyoMkI bheMTa kuMbhoja-bAhubalI evaM thubaunajI tIrthoMmeM huI aura . samitine apanA sujhAva paMDitajIke samakSa rkkhaa| unhoMne isa sambandhameM anukUla pratyuttara diyA aura bahuta sahaja bhAvase granthake sampAdanakA kArya saMbhAlanekI svIkRti de dii| mAtra pA~ca-chaha mahInoMmeM hI unhoMne isa kaThina granthakA jisa prakAra sucArurupase aura vaijJAnika DhaMgase sampAdana kara diyA hai, isase pAThakavargako unake zrutaprema, kartavyaniSThA aura vizAla adhyayanakI sahajameM pratIti ho jAtI hai| Apake sarvAMgINa sahayogake lie hama ApakA atyanta AbhAra pragaTa karate haiM, aura hameM AzA hI nahIM, kintu vizvAsa hai ki Apa jinavANIkI avirala sevA karake svaparakalyANameM lage raheMge evaM anya nUtana paMDita-samAjako bhI zrutasevAkI preraNA dete rheNge| isa prakAzanake pupharIDiMga AdikA saba kArya zrImAn paMDita bAbUlAla siddhasena jaina, ahamadAbAda vAloMne satzrutabhaktise prerita hokara kiyA hai| isa viziSTa sahayogake lie hama unake AbhArI haiN| granthakA sundara aura sAvadhAnIpUrvaka mudraNakA kArya zrI bAbUlAlajI phAgulla, mahAvIra presa, vArANasIne tatparatAse kiyA hai, ataH ve dhanyavAdake pAtra haiN| antameM, abhyAsI aura sAdhakasamudAya isa uttama granthakA adhyayana-adhyApana karake svaparakalyANameM lageMge aisI bhAvanAsahita, adhyAtmasAdhakoMkI sevAmeM tatpara grantha-prakAzana-samiti, zrI satzruta sevA-sAdhanA kendra Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA bhAratIya darzana zAstroMmeM jahA~ kahIM bhI dhyAnakA varNana kiyA gayA hai, vahA~ sarvatra dhyAnakI siddhike lie kahA gayA hai ki sAdhaka iSTa priya vastuko pAkara harSita na ho aura apriya vastuko pAkara udvigna na ho, kintu donoMmeM samAnarUpase sthira buddhi rahe, parameM mohita na ho, AtmasvarUpameM sthita rahe / indriyoMkA vijetA ho, sarva prANiyoM para apane samAna buddhi rkheN| prazAnta citta ho, paramAtmAmeM samAhita buddhi ho, zIta-uSNa, sukha-duHkha aura mAna-apamAnameM samAna bhAva rakhane vAlA ho / mitra aura zatrumeM udAsIna ho, bandhu aura dveSa rakhane vAloM para madhyastha ho, sAdhujanoMmeM aura pApI puruSoMmeM tathA svarNa aura pASANameM bhI samAna buddhi rakhane vAlA ho| AzA-tRSNAse rahita ho, aparigrahI ho, aura sAvadhAna citta ho, aisA yogI hI ekAntameM ekAkI baiThakara apane AtmAmeM apane Apako saMlagna kare / dhyAnakI siddhi gharake vyApAroMmeM saMlagna ArambhI aura parigrahI gRhasthake sambhava nahIM hai / gRhastha dhyAna karaneke lie jaba bhI A~kha banda karake baiThatA hai, tabhI gharake vyApAra usake sammukha Akara khaDe ho jAte haiN| caMcala manako vazameM karanA gahasthake lie zakya nahIM hai| yahI kAraNa hai ki cittakI caMcalatA zAnta karaneke lie satpuruSoMne pUrva kAlameM gharake nivAsakA tyAga kiyA hai / kadAcit AkAza-kusuma aura khara-zRMgakA honA sambhava hai kintu kisI bhI deza yA kAlameM gRhasthAzramake bhItara rahate hue dhyAnakI siddhi sambhava nahIM haiN| ____ yahI kAraNa hai ki A0 devasenane bhAvasaMgrahameM paMcama guNasthAnakA varNana karate hue jahA~ gRhasthake dhyAnakA niSedha kiyA hai, vahAM chaThe guNasthAnavartI sAdhuke upacAra rUpase dharmadhyAnakA 1. na hRSyetpriyaM prApya nodvijet prApya cApriyam / sthira buddhirasaMmUDho brahmavid brahmaNi sthitaH // (gItA0 5,20) 2. yogayukto vizuddhAtmA vijitAtmA jitendriyaH / . ' sarvabhUtAtmabhUtAtmA kurvannapi na lipyate / / (gItA0 5,7) 3. samaH zatrau ca mitre ca tathA mAnApamAnayoH / zItoSNa-sukhaduHkheSa samaH saMgavivajitaH / / (gItA0 12,18) samaduHkhasukhaH svasthaH samaloSTAzmakAJcanaH / tulyapriyApriyo dhIrastulyanindAtmasaMstutiH // (gItA0 14,24) yogI yujIta satatamAtmAnaM rahasi sthitaH / ekAkI yatacittAtmA nirAzIraparigrahaH // (gItA0 6,10) 4. ghara-vAvArA keI karaNIyA atthi teNa te savve / jhANadviyassa purao ciTThanti NimIliyacchissa // (bhAvasaMgraha0 385) 5. zakyate na vazIkartuM gRhibhizcapalaM manaH / atazcittaprazAntyarthaM sadbhistyaktA gRhasthitiH / / (jJAnArNava0 4,10) khapuSpamathavA zRGgaM kharasyApi pratIyate / na punardeza-kAle'pi dhyAnasiddhirgahAzrame // (jJAnArNava0 4,17) Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasAra aura sAtaveM guNasthAnavartI sAdhuke mukhyarUpase dharmadhyAnakA vidhAna kiyA hai| Ageke guNasthAnoMmeM to zukladhyAna hI hotA hai| prastuta tattvasArameM Adise lekara anta taka Arambha aura parigrahase rahita sAdhuko aura usameM bhI dhyAna karane vAle yogIko lakSyameM rakhakara hI dhyAnakA varNana kiyA gayA hai| AcArya devasenakA spaSTa kathana hai ki mukhya dharmadhyAna to pramAda-rahita saptama guNasthAnameM hI hotA hai| pA~caveM aura chaThe guNasthAnameM to vaha upacArase hI jAnanA caahie'| isakA kAraNa yaha hai ki pA~caveM guNasthAna taka AtaM aura raudra dhyAna hote haiM aura chaThe guNasthAnameM ArtadhyAnake sAtha pandraha prakArakA pramAda bhI pAyA jAtA hai| jaba inameM donoMkI pariNati rahegI, taba dharmadhyAna kahA~ sambhava hai ? hA~, yaha bAta avazya hai ki mithyAtvIke anantAnubandhI kaSAyake udayameM Arta raudradhyAna aura pramAda tIvra hoNge| aviratasamyaktvIke anantAnubandhI ke udayake abhAvameM aura zeSa tIna kuSAyoMke udayameM usase manda hoNge| dezavratIke zeSa do kaSAyoMke udayameM aura bhI manda Arta-raudradhyAna evaM pramAda hoMge / jahA~ jisa samaya kaSAyoMkA jitanA manda udaya hogA, vahA~ usa samaya saMklezakI hAni aura vizuddhiko vRddhise dharmadhyAna honA sambhava hai, yahI kAraNa kAraNa hai ki pUjyapAda Adi AcAryoMne cauthe guNasthAnase lekara sAtaveM guNasthAna taka dharmadhyAna kahA hai / kintu use AcArya devasenane dharmadhyAna na kaha kara bhadradhyAna kahA hai| isakA kAraNa yaha hai ki jitane samaya taka kaSAyakI mandatAse pariNAmoMmeM vizuddhi banI rahatI hai, utane samaya taka to dharmadhyAna rahatA hai, kintu kaSAyoMke udayakI tIvratA hote hI usakI pravRtti pUnaH bhoga-sevanakI ho jAtI hai aura pramatta saMyatakI pravRtti pramAda rUpase pariNata ho jAtI hai| AcArya devasenane bhadradhyAnakA lakSaNa hI yaha kahA hai| yahA~ yaha jJAtavya hai ki chaThe aura sAtaveM guNasthAnakA kAla kevala antarmuhUrta pramANa hai| isase adhika kAla taka sAdhu na chaThe guNasthAnameM raha sakatA hai aura na sAtaveM guNasthAna meM / jaise A~kha khulatI aura banda hotI rahatI hai, athavA zvAsa AtI aura jAtI rahatI hai, usI prakAra sAdha chaThese sAtaveMmeM aura sAtaveMse chaThe gaNasthAnameM AtA jAtA rahatA hai| dUsare zabdoMmeM yaha kahA jA sakatA hai ki bhAvaliMgI saMyamI sAdhuko pravRtti antarmuhUrtase adhika na pramAda-yukta hI rahatI hai aura na pramAda-rahita hI raha sakatI hai| isI kAraNase pramatta aura apramattaM guNasthAnakA utkRSTa bhI kAla antarmuhUrta pramANa kahA hai| chaThe aura sAtaveM guNasthAnavartI saMyata saMsArameM sadA hI pAye jAte haiM, ataH unakI apekSA donoM guNasthAnoMkA sarvakAla kahA gayA hai| 1. mukkhaM dhammajjhANaM uttaM tu pamAyaviraie ThANe / dezavirae pamatte uvayAreNeva NAyanvaM / / (bhAvasaMgraha gA0 371) nAM bhavati / (sarvArthasiddhi0 a0 9 sU0 36 TIkA) 3. bhaddassa lakkhaNaM puNa dhammaM cintei bhoyprimukko| cintiya dhamma sevai puNaravi bhoe jahicchAe / / (bhAvasaMgraha. gA0 365) 4. pamatta-appamattasaMjadA kevaciraM kAlAdo hoMti ? NANAjIvaM paDucca savvaddhA / 19 / egajIvaM paDucca jahaNNaNa egasamayaM / 20 / ukkasseNa antomuhattaM / 21 / (chakkhaMDAgama, kAlAnuyogadvAra, pustaka 5 pR0 350-351) pramattApramattayo nAjIvApekSayA sarvaH kAlaH / eka jIvaM prati jaghanyenakaH samayaH / utkarSeNAntarmuhUrtaH / (sarvArthasiddhi, a0 1 sU08) .. . ac.) Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA tattvasAra kA sAra AcArya devasenane paMca parameSThIrUpa paragata tattvake dhyAnako sAkSAt to puNyakA kAraNa aura paramparAse mokSakA kAraNa kahA hai| (dekho gAthA 4) unhoMne Atma-cintana rUpa svagata tattvake bhI do bheda kiye haiM-savikalpa aura nirvikalpa / inameM savikalpa tattvako vikalpa yukta honeke kAraNa sAsrava arthAt karmoke Asravase yukta kahA hai aura nirvikalpa tattvako saMkalpa vikalpoM se rahita honeke kAraNa nirAsrava arthAt karmoke Asravase rahita kahA hai| (gAthA 5) yahA~ yaha jJAtavya hai ki TIkAkArane isakA spaSTIkaraNa karate hue kahA hai ki caturtha guNasthAnavartI jaghanya ArAdhakako Adi lekara tAratamyake kramase dazama guNasthAnavartI sUkSmasAmyarAya saMyata taka savikalpa Atma-cintana hotA hai, ataH vaha mohakamake sadbhAva bane rahane taka sAsrava hai| gyArahaveM guNasthAnameM mohakarmakA upazama honese tathA bArahaveM guNasthAnameM mohakarmakA sarvathA kSaya ho jAneke kAraNa yahA~ nirvikalpa rUpa jo AtmadhyAna hai, vaha nirAsrava hai| kevala eka sAtAvedanIya prakRtikA Asrava hotA hai, so vaha eka samayakI sthiti bAlA hai ataH Aneke sAtha hI nirjINa ho jAnese AsravameM ginA nahIM gayA hai| nirvikalpa dhyAnake lie indriyoMkA apane viSayoMse virAma lenA sabase pahile Avazyaka hai / jaba indriyoMkI viSaya-pravRtti rukegI, taba manakI caMcalatA rukegI aura manakI caMcalatA rukane se sarva prakArake saMkalpa vikalpa rukeNge| saMkalpa-vikalpoMke naSTa hone para hI nirvikalpa nizcala sthAyI zuddha svabhAva prakaTa hogA / (gAthA 6-7) yaha sampUrNa granthakA arthAt tattvasArakA sAra hai| - AtmAke usa nirvikalpa rUpa zuddha svabhAvakA nAma nizcaya samyagdarzana, jJAna, cAritra hai aura use hI. zuddha cetanA bhI kahA jAtA hai / (gAthA 8) vaha nirvikalpa tattva hI sAra hai aura vahI mokSakA kAraNa hai| yaha jAnakara dhyAtA puruSako nirgrantha hokara usa vizuddha tattvakA dhyAna karanA cAhie / (gAthA 9) . __ nirgrantha kise kahate haiM ? isa praznakA uttara dete hue AcArya devasena kahate haiM ki jisane mana, vacana, kAyase bAhirI aura bhItarI saba prakArake grantha (parigraha) kA tyAga kara nagna digambara rUpa jinaliMga dhAraNa kara liyA hai aise zramaNako nimrantha kahate haiN| bAhirI parigraha daza prakAra kA hai-1 kSetra (kheta), 2 vAstu (makAna), 3 hiraNya (cAMdI), 4 suvarNa (sonA), 5 dhana (gAya-bhaiMsa Adi), 6 dhAnya (gehU~ Adi anna), 7 dAsI (naukarAnI), 8 dAsa (naukara-cAkara), 9 kupya (vastra) aura 10 bhA~Da (bartanAdi) / antaraMga parigraha caudaha prakArakA kahA gayA hai-1 mithyAtva, 2 krodha, 3 mAna, 4 mAyA, 5 lobhakaSAya, 6 hAsya, 7 rati, 8 arati, 9 zoka, 10 bhaya, 11 jugupsA, 12 strI veda, 13 puruSa veda aura 14 napuMsaka veda / ina bahiraMga aura antaraMga rUpa caubIsa prakArake parigrahakA triyogase tyAga karane para hI nirgrantha saMjJA prApta hotI hai / (gAthA 10) - nirgrantha liMga dhAraNa kara leneke pazcAt bhI dhyAna karane vAle yogIko bhikSA, vasatikA Adike lAbha yA alAbhameM, sukha-duHkhameM, jIvana-maraNameM aura zatru-mitrameM samAna buddhi rakhanA Ava: zyaka hai, tabhI vaha dhyAna karanemeM samartha ho sakatA hai, anyathA nhiiN| (gAthA 11) ___ Age AcArya devasena kahate haiM ki yadi tuma zAzvata mokSa sukhakI icchA karate ho to parameM rAga, dveSa, mohakA tyAga kara sadA dhyAnakA abhyAsa karo aura apanI zuddha AtmAko thyaao| (gAthA 16) Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasAra AtmA kaisA hai ? isa prazna ke uttarameM batAyA gayA hai ki nizcaya nayase AtmA ananta jJAna-darzanAdi guNoMse yukta hai, asaMkhyAta pradezI hai, amUrta hai, vartamAnameM gRhIta zarIra-pramANa hai, niraMjana hai, krodhAdise rahita hai, zalya aura lezyAoMse rahita hai, rUpa-rasAdise rahita hai, karmoke bandha, udayAdi sthAnoMse rahita hai, mArgaNA, jIvasamAsa aura guNasthAnoMse bhI rahita hai| (gAthA 17-21) kintu vyavahAra nayase karma-nokarmAdi janita ukta vibhAvoMse yukta bhI hai / (gAthA 22). .. ____jIva aura karmakA saMyoga dUdha-pAnIke milApake samAna hai| donoM ekameka hokara bhI apaneapane svabhAvase yukta rahate haiN| unheM jaise vidhi-vizeSase bhinna-bhinna kara diyA jAtA hai usI prakAra dhyAnake yogase jIva aura karmake saMyogako bhI jJAnI puruSa bhinna-bhinna kara sakatA hai| (gAthA 23-24) ataH unheM bhinna-bhinna karake siddhake samAna apane zuddha paramabrahmasvabhAvarUpa AtmAko grahaNa karanA cAhie / (gAthA 25) usa zuddha parama brahmakA kyA svarUpa hai ? isa praznakA uttara dete hue kahA gayA hai ki karmamalase rahita, jJAnamayI siddha paramAtmA jaisA siddhAlayameM nivAsa karatA hai, vaisA hI isa dehameM sthita parama brahmarUpa AtmAko jAnanA caahie| vaha karma-nokarma se rahita hai, kevalajJAnAdi ananta guNoMse samRddha hai, nitya hai, eka hai, nirAlamba hai, asaMkhyAta pradezI aura amUrta hai (gAthA 26-28). ukta svarUpavAle parama brahmakI prApti manake saMkalpa ruka jAnepara aura indriyoMke viSayavyApAra banda ho jAnepara dhyAnake dvArA hotI hai| (gAthA 29) manakA saMcAra jyoM-jyoM rukatA hai aura indriyoMke viSaya jyoM-jyoM zAnta hote haiM, tyoM-tyoM AtmAkA parama brahmarUpa svabhAva prakaTa hotA jAtA hai| jaise sUrya jyoM-jyoM megha-paTalase rahita hotA huA uttarottara prakAzamAna hotA jAtA hai aura megha-paTalase sarvathA rahita hone para pUrNa rUpase prakAzamAna ho jAtA hai| isI prakAra karma-paTalake dUra honepara AtmAkA zuddha svabhAva bhI pUrNarUpase prakaTa ho jAtA hai| isake lie mana, vacana, kAyakI pravRttikA nirvikAra honA parama Avazyaka hai / (gAthA 30-31) mana, vacana, kAyakI pravatti rukanepara navIna karmoMkA Asrava bhI ruka jAtA hai aura pUrva-baddha karmoMkI nirjarA bhI hotI hai| (gAthA 32) / jabataka mana para-dravyoMmeM Asakta rahatA hai, tabataka ugra tapako karatA huA bhavya puruSa bhI mokSako nahIM pAtA hai| kintu para-dravyoMse Asakti chor3anepara evaM nija svabhAvameM sthira honepara mokSakI prApti alpa samayameM hI ho jAtI hai| (gAthA 33) isake viparIta jabataka dehAdi paradravyase mamatva karatA hai, tabataka vaha para samaya-rata hai aura vividha prakArake karmoMse ba~dhatA rahatA hai / (gAthA 34) / jJAnI aura ajJAnIkI vyAkhyA karate hue batAyA gayA hai ki jo puruSa indriyoMke vaza hokara aniSTa vastuse ruSTa hotA hai aura iSTa vastuse tuSTa hotA hai, vaha ajJAnI hai / jo na aniSTa vastuse ruSTa ho aura na iSTa vastuse tuSTa ho vaha jJAnI hai| (gAthA 35) jJAnI puruSa vicAra karatA hai ki jo cetanA-rahita hai vaha to dikhAI detA hai aura jo cetanA-sahita hai vaha dikhAI nahIM detaa| phira meM kisase ruSTa hoU~, yA kisase tuSTa hoU~ ? ataeva madhyastha hI rahanA zreSTha hai| (gAthA 36) yogI puruSako tribhuvanavartI saba jova apane samAna hI jJAnamaya aura ananta guNavAle dikhAI dete haiM, isalie vaha na kisIse ruSTa hotA hai aura na tuSTa hotA hai| kintu madhyasthaM hI rahatA hai| Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA (gAthA 37-38) isa prakAra jo vastu-svabhAvako jAnatA hai usakA mana rAga, dveSa aura mohase DaMvADola nahIM hotA haiM / (gAthA 39) jisakA mana rAga-dveSAdise DaMvADola nahIM hotA, vahI AtmatasvakA darzana karatA hai / isase viparIta puruSako Atma-darzana nahIM hotA hai / (gAthA 40) / ___Age batAyA gayA hai ki manake sthira honepara hI Atma-darzana hotA hai / jaise ki sarovarakA jala sthira honepara usake bhItara girA haA ratna dikhane lagatA hai| (gAthA 41) indriyoMke viSayoMse vimukta vimala-svabhAvI Atmatattvake darzana hote ho kSaNamAtrameM yogIke sarvajJatA prakaTa ho jAtI hai| (gAthA 42) isaliye sabhI para-gata bhAvoMko chor3akara apane jJAnamayI zuddha svabhAvakI bhAvanA karanI cAhiye / (gAthA 43) jo sAdhu sva-saMvedana jJAnameM upayukta hokara AtmAkA dhyAna karatA hai, vaha vItarAga aura nirmala ratnatrayakA dhAraka hai| (gAthA 44) jo zuddha AtmAkA anubhava karatA hai, usake hI nizcaya darzana, jJAna aura cAritra kahA gayA hai| (gAthA 45) .. Age kahA gayA hai ki yadi koI yogI dhyAna-sthita hokara bhI apane zuddha Atma-svarUpakA anubhava nahIM karatA hai to vaha zuddha Atma-svarUpako nahIM prApta kara pAtA hai| jaise ki bhAgya-hIna manuSya ratnako nahIM prApta kara paataa| (gAthA 46) zArIrika-sukhameM Asakta yogI nitya dhyAna karate hue bhI zuddha AtmAko prApta nahIM kara sakatA, kyoMki vaha acetana dehameM mamatva karatA hai, ataH bahirAtmA hai / (gAthA 47-48) kintu jo yogI zarIrake rogoMko usake sar3ane-galaneko aura janma-maraNako dekhakara usase virakta hokara apane AtmAkA dhyAna karatA hai, vaha pAMcoM zarIroMse mukta hokara siddha ho jAtA hai / (gAthA 49) yogI sAdhuke Atma-sAdhanA karate hue aneka prakArake parISaha aura upasarga Ate haiM, usa samaya vaha vicAratA hai ki ugra tapasyAse jo karma udIraNA karake udayameM lAkara bhoganeke yogya the, ve yadi svayaM hI udayameM A gaye haiM, to yaha mere bar3A lAbha hai, isameM koI sandeha nahIM hai| (gAthA 50) isa prakArase jo sAdhu udayAgata karmake phalako bhogate hue usameM na rAga karatA hai aura na dveSa karatA hai, vaha navIna karmakA bandha nahIM karatA hai aura saMcita karmakA vinAza karatA hai| (gAthA 51) kintu jo karma-phalako bhogate hue zubhaaura azubha bhAva karatA hai, vaha punarapi karmoMkA bandha karatA hai / (gAthA 52) Age batAyA gayA hai ki paramArthakA jJAtA bhI sAdhu yadi apane manameM para-vastuke prati paramANumAtra bhI rAga rakhatA hai to vaha karma-bandhanase nahIM chUTatA hai| (gAthA 53) kintu jo sukhaduHkhako sahate hue bhI parameM rAga-dveSa na karake dhyAnameM dRr3hacitta rahatA hai, usakA tapa karmoMkI nirjarA karatA hai / (gAthA 54) kyoMki jJAnI apane svabhAvako chor3atA nahIM hai aura para-bhAva-rUpase pariNamana bhI nahIM karatA hai, kintu Atma-svarUpakA anubhava karatA hai, ataH vaha karmoMkA saMvara bhI karatA hai aura unakI nirjarA bhI karatA hai / (gAthA 55) Age kahA gayA hai ki jo sAdhu para-bhAvoMse vimukta hokara nizcala cittase apane svabhAvakA anubhava karatA hai, vahI nizcaya darzana, jJAna aura cAritra rUpa hai| (gAthA 56) kyoMki nizcayanayase jo AtmA hai vahI darzana hai, vahI jJAna hai, vahI cAritra hai aura vahI zuddha cetanA hai / (gAthA 57) Age batAyA gayA hai ki rAga-dveSake naSTa hone para tathA nija zuddha svarUpake upalabdha honepara yogiyoMke yogazaktise parama Ananda prakaTa hotA hai| (gAthA 58) yadi dhyAna karate hue bhI vaha Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasAra sukhada parama Ananda prakaTa nahIM hotA hai to phira usa dhyAna yA yogase kyA karanA hai ? kucha bhI nhiiN| (gAthA 59) dhyAna-sthita bhI yogIkA mana jaba taka kiMcit mAtra bhI caMcala rhegaa| taba taka parama sukhadAyaka paramAnanda prakaTa nahIM ho sktaa| (gAthA 60) kintu jaba manakI caMcalatA ruka jAtI hai aura sarva saMkalpa-vikalpa zAnta ho jAte haiM, taba jo AtmAkA zAzvata svabhAva prakaTa hotA hai vahI mokSakA kAraNa hai / (gAthA 61) ___Atma-svabhAvameM sthita yogIko karmodayase AnevAle bhI indriyoMke viSayoMkA bhAna nahIM hotA, kintu usa samaya vaha apanI zuddha AtmAko hI jAnatA aura dekhatA hai| (gAthA 62) jisaM yogIko AtmasvabhAvakI upalabdhi ho jAtI hai, usakA mana indriyoMke viSayoMmeM nahIM rmtaa| kintu nirAza hokara AtmAke sAtha ekameka ho jAtA hai, athavA yoM kahanA cAhie ki vaha dhyAnarUpI zastrase mara jAtA hai / (gAthA 63) . - mana kaba taka nahIM maratA ? isa praznakA uttara dete hue batAyA gayA hai ki jaba taka sampUrNa mohakarmakA kSaya nahIM hotA, taba taka mana nahIM maratA hai| kintu mohakarmakA kSaya hote hI manako maraNa to hotA hI hai, sAthameM zeSa rahe ghAtiyA kaukA bhI kSaya ho jAtA hai / (gAthA 64) isakA kAraNa yaha hai ki mohakarma saba karmoMkA rAjA hai| yuddhameM rAjAke mara jAnepara senA jaise svayaM malitamAna hokara bhAga jAtI hai, usI prakAra moharUpI rAjAke maratehI zeSa ghAtiyA karma bhI naSTa ho jAte haiM / (gAthA 65) cAroM ghAtiyA karmoke kSaya hote hI lokAlokakA prakAzaka aura tInoM kAloMke sarva dravyoMkI guNa-paryAyoMko jAnane vAlA nirmala kevalajJAna utpanna ho jAtA hai aura vaha yogI sayogI-sakala paramAtmA bana jAtA hai / (gAthA 66 ) bhAvasaMgraha gAthA 673-674) ___ jabataka yogIkA Ayukarma vidyamAna rahatA hai tabataka vaha tIrthaMkarakevalI yA sAmAnyakevalI kI avasthAmeM bhavya jIvoMko mokSamArgakA upadeza dete hue vihAra karate rahate haiN| jaba Ayukarma antarmuhUrta mAtra raha jAtA hai, taba ve yogoMkA nirodhakara ayogikevalI bana jAte haiN| (bhAvasaMgraha gAthA 679) usa avasthAmeM ve zeSa aghAtiyA karmoMkA kSaya karate hue tribhuvana-pUjya aura lokAgranivAsI siddha parameSThI ho jAte haiM / (gAthA 67) siddha jIva gamanAgamanase vimukta, halana-calanase rahita, avyAbAdha sukhameM sthita aura parartha gaNoMse yA parama ATha gaNoMse saMyukta hote haiN| (gAMthA 68) usa samaya ve indriyoMke kramase rahita hokara sampUrNa loka-alokako aura ananta guNa-paryAyoMse yukta sarva mUrta-amUrta dravyoMko eka sAtha jAnate aura dekhate haiM / (gAthA 69) lokake agrabhAgase Upara dharmadravyakA abhAva honese unakA gamana nahIM hotaa| ataH ve anantakAla taka usI lokAgrapara nivAsa karate haiM / (gAthA 70) yahA~ para kisIne yaha zaMkA kI ki karmoMse mukta hote hI jIva nIcekI ora yA tirache pUrva Adi AThoM dizAoMkI ora kyoM nahIM jAtA ? jabaki sarvatra dharmadravya vidyamAna hai ? isakA samAdhAna karate hue A0 devasena kahate haiM ki yataH jIvakA Urdhvagamana svabhAva hai, ataH vaha karmamukta hote hI Upara jAtA hai / (gAthA 71) siddha jIva pA~ca prakArake zarIroMse rahita, carama zarIrase kucha kama AkAravAle aura Age janma-maraNase vimukta rahate haiM / aise sarva siddhoMko maiM namaskAra karatA huuN| (gAthA 72) isa prakAra jaise A0 devasenane siddhoMko namaskArakara tattvasArakI racanA prArambha kI thI, Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA usI prakAra siddhoMko namaskArakara tattvasArako unhoMne pUrNa kiyA hai| antameM A0 devasena kahate haiM ki jisa sva-paragata tattvameM tallIna hokara jIva isa viSama saMsAra-sAgarako pAra karate haiM vaha sarva jIvoMko zaraNa denevAlA tattva sadA kAla kalyANamaya rahe / (gAthA 73) jo samyagdRSTi puruSa devasena muni-dvArA racita isa tattvasArako sunakara AtmatattvakI bhAvanA karegA, vaha zAzvata sukhako pAvegA / (gAthA 74) ___ tattvasArake AdyopAnta adhyayana karaneke pazcAt yaha prazna uThatA hai ki svagata tattvakI upalabdhi to sarva parigraha, Arambha aura indriya-viSayoMse rahita paramayogiyoM-nirgrantha sAdhuoMko hI ho sakatI hai, taba AjakA mumukSu yA Atmahitecchu zrAvaka yA jena kyA kare ? isa praznakA uttara A0 devasenane tattvasArakI tIsarI gAthAke caturtha caraNa aura cauthI gAthAmeM saMkSepa rUpase sarvaprathama hI de diyA hai aura vistRta uttara unhoMne apane dvArA racita bhAvasaMgrahake paMcama guNasthAnake varNanameM diyA hai / usakA saMkSepase yahAM varNana kiyA jAtA hai| mumukSu yA Atma hitecchu sAdhakako Arta-raudradhyAnakI ugra pravRttiko rokaneke lie sarvaprathama samyaktvako dhAraNake sAtha sthUla hiMsA, jhUTha, corI aura kuzIlakA tyAga, parigrahakA parimANa karanA, tathA madya, mAMsa, madhuke sevanakA yAvajjIvanake lie tyAga karanA Avazyaka hai| ukta azubha kAryoke parityAgake sAtha unakI rakSAke lie digvrata, dezavratake pariNAmakara vyarthaka saMkalpa vikalpoMke tyAgake lie anarthadaNDoMkA-jinase apanA koI bhI prayojana nahIM hai-aise pApopadeza, hiMsAdAna, pramAdacaryA, apadhyAna saura khoTo kathAoMke sunanekA tyAga karanA caahie| ina azubha kAryoMko chor3aneke pazcAt zubha kriyAoMmeM pravRti karanA Avazyaka hai / zubha kriyAoMmeM pravRtti karaneke lie aise sthAna para baiThanA Avazyaka hai ki jahA~ cittake vikSepa karane vAle bAlakoMkA, duSTa strI, puruSa aura pazu-pakSiyoMkA saMcAra evaM kolAhala sunAI na de| yadi apane gharameM yaha saMbhava na ho to kisI dharmasthAna yA ekAnta sthAnameM jAkara niyata kAlake lie sAmayikako svIkArakara baiThanA caahie| . sAmAyika svIkArakara sarvaprathama nauvAra NamokAra maMtrakA smaraNa 27 zvAsocchvAsoMmeM karanA cAhie / arthAt 'Namo arihaMtANaM' padakA zvAsa khIMcate hue, 'Namo siddhANaM' padakA zvAsa chor3ate hue smaraNa kare / isaprakAra eka zvAsocchvAsameM do padoMkA smaraNa kre| punaH zvAsa khIMcate hue 'Namo AyariyANaM' padakA aura zvAsa chor3ate hue Namo uvajjhAyANaM' padakA smaraNa kare / tatpazcAt zvAsa khIMcate hue 'Namo loe' aura zvAsa chor3ate hue 'savvasAhUNaM' padakA smaraNa kre| isa prakAra ekavAra NamokAra maMtrako tIna zvAsocchvAsoMmeM smaraNa karate hue nau vAra NamokAramaMtrakA manameM smaraNa karanA caahie| isa prakriyAke karanese do lAbha tatkAla prApta hote haiM-pahilA yaha ki sAmAyika svIkAra karaneke pUrva manameM jo Arambha-parigraha sambandhI Arta aura raudradhyAnarUpa saMkalpa-vikalpa uTha rahe the, unakA nirodha hotA hai aura dUsarA lAbha paMca parameSThIke smaraNarUpa zubhakAryameM pravRtti prArambha hotI hai| tatpazcAt kucha dera taka pAMcoM parameSThiyoMke svarUpakA cintana karate hue unakI prAkRta, saMskRta yA hindI Adi bhASAmeM racita jo stotra pATha Adi kaMThastha ho use bole, yA pustakake AdhArase manda-manda svarameM uccAraNa kare / punaH caubIsa tIrthaMkaroMko stuti pddh'e| tadanantara prAkRta, Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 tattvasAra saMskRta yA hindI Adi bhASAmeM racita sAmayika pATha bole / antameM samAdhibhakti aura iSTa prArthanA bolate hue kAyotsargakara sAmAyikakA kAla pUrA kare / yaha eka dizAnirdeza hai / kabhI-kabhI bAraha bhAvanAoMkA cintana kare / aneka kaviyoMkI racI huI bAraha bhAvanAe~ prakAzita ho gaI haiM, unakA pATha kare / isa kramameM pratidina navIna-pATha apanI rucike anusAra bolA jA sakatA hai| ukta sAmAyikakI sAdhanA tInoM sandhyAoMmeM aura kama-se-kama do ghar3I, yA eka muhUrta arthAt 48 miniTa taka eka Asanase sthira baiTha karanI caahie| jaba sAmAyikameM sthiratA A jAve, taba usI sAmayikake kAlako bar3hAkara yA ukta samayameM hI AjJAvicaya, apAyavicaya, vipAkavicaya aura saMsthAnavicaya rUpa dharmadhyAnake cAra bhedoMkA cintana kre| inakA saMkSipta svarUpa isa prakAra hai 1. AjJAvicaya-vItarAga sarvajJa jinadevane AtmAke prayojanabhUta jina jIva Adi sAta tattvoMkA nirUpaNa kiyA hai, unake svarUpakA cintana karanA, mokSamArga-darzaka zAstroMkA svAdhyAya karanA aura jina-AjJAko pramANa mAnanA AjJAvicaya dharmadhyAna hai| (bhAvasaMgraha gAthA 367) .. apAyavicaya-mere dvArA upArjita karma hI mujhe duHkhake dene vAle haiM, kisa upAyase maiM ina karmose chuTU, aura kisa upAyase AtmIya svarUpako prApta karUM, aisA vicAra karanA apAyavicaya dharmadhyAna hai / (bhAva saMgraha gAthA 368) 3. vipAkavicaya-isa caturgatisvarUpa maMsArameM jIva apane-apane upArjita karmoMke vipAkarUpa phalako bhogate hue duHkhI ho rahe haiN| kisa karmakA kyA aura kaisA phala bhoganA par3atA hai ? isa prakAra karmoke phalakA vicAra karanA vipAkavicaya dharmadhyAna hai| (bhAvasaMgraha gAthA 369) 4. saMsthAnavicaya-Urdhvaloka, adholoka aura madhyalokake svarUpakA cintana karate hue vaha vicAra karanA ki isa 343 rAjU ghanAkAra lokameM aisA eka bhI pradeza nahIM hai, jahA~para ki maiMne anantavAra janma aura maraNa na kiyA ho ? aba yaha suavasara prApta huA hai ki jaba maiM isa janma-maraNake cakrase chaTa sakatA hai| ataH mujhe aba viSaya-kaSAyoMkI cAMha-dAhase dUra hokara Atma-hitameM laganA caahie| aisA vicAra karanA saMsthAnavicaya dharmadhyAna hai| (bhAvasaMgraha gAthA 370). ahiMsAmayI dharmakA svarUpa-cintana karanA, uttama kSamAdi dazadhauMkA vicAra karanA aura vastusvarUpakA nirNaya karanA, paMcaparameSThIke guNoMkA cintana karanA, saMsAra, deha aura bhogoMkA svarUpa vicArate hue udAsIna rahanA, ye sabhI kArya dharmadhyAnasvarUpa hI haiN| (bhAvasaMgraha gAthA 372-373) ... Atma-cintana karate samaya kaSAyodayase koI ArtadhyAna iSTa-viyoga, aniSTasaMyoga aura vedanA-janita saMkalpa-vikalparUpa prakaTa ho jAye, to AtmanindA-gardA karate hue svAdhyAya aura bAraha bhAvanAoMke dvArA use zAnta karanekA prayatna karanA caahie| tathA apane AtmArAmako saMbodhita karate hue kahanA cAhie ki he Atman ! tuma kyA karaneke lie baiThe the aura aba kyA vicArane lage? aho, Atma-svarUpa bhUlakara aura bAhirI padArthoM meM mohita hokara phira rAga-dvaSake cakrameM phaMsa gaye ? isa prakAra apane Apako saMbodhita karate hue punaH dhyAnameM sthira honekA prayatna 1. kintu kartuM tvayA'rabdhaM kintu vA kriyte'dhunaa| AtmannArabdhamutsRjya hanta bAhyena muhyase / / (A0 vAdIbhasiMha) Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA karate rahanese dhIre-dhIre kucha dinoMmeM saMkalpa-vikalpoMkA uThanA kama hotA jAyagA aura AtmasvarUpameM sthiratA bar3hane lgegii| ukta cAra bhedoMke atirikta dharmadhyAnake aura bhI cAra bhedoMkA varNana dhyAna-viSayaka zAstroM meM kiyA gayA hai-piNDastha, padastha, rUpastha aura rUpAtIta / yadyapi ina bhedoMkA ullekha tattvArthasUtra evaM usakI di0 zve0 TIkAoMmeM, tathA mUlAcAra, bhagavatI ArAdhanA, sthAnAGga, samavAyAGga, bhagavatIsUtra, dhyAnazataka Adi granthoMmeM nahIM kiyA gayA hai| kintu A0 devasenane apane bhAvasaMgrahameM inakA varNana kiyA hai aura paravartI jJAnasAra, tattvAnuzAsana dhyAnastava aura jJAnArNava Adi dhyAna-viSayaka zAstroMmeM tathA vasunandi zrAvakAcAra Adi aneka zrAvakAcAroMmeM inakA vistRta varNana kiyA gayA hai| yahAM yaha jJAtavya hai ki zrAvakAcAroMmeM zrAvakoMke kartavya-vizeSoMke rUpa meM inakA varNana kiyA gayA hai, vahA~ bhAva-saMgraha Adi dhyAna-viSayaka zAstroMmeM sAdhuke lie dharmadhyAnake rUpameM inakA varNana hai| 1. piNDasthadhyAna-piNDa nAma dehakA hai, usake bhItara sthita apanI AtmAko ativizuddha, sphurAyamAna zveta kiraNa rUpa nirmala tejasvI sUryake samAna prakAzavAn evaM vimala guNavAle Atma-svarUpakA cintana karanA piNDastha dhyAna hai / 2. padasthadhyAna-paMcaparameSThIke vAcaka eka akSararUpa 'oM', do akSararUpa 'siddha', tIna akSararUpa 'oM namaH', cAra akSararUpa 'arahaMta', pA~ca akSararUpa 'a si A u sA' Adi se lagAkara : 35 akSararUpa paMca parameSThI-namaskAra (NamokAra) maMtrakA japa karanA, paMca parameSThIke svarUpakA cintana karanA padasthadhyAna haiN| 3. rUpasthadhyAna-zarIrameM sthita AtmAko samavazaraNameM sthita arihaMta bhagavAnke samAna ATha prAtihArya aura anantacatuSTayase saMyukta cintana karanA rUpasthadhyAna hai| 4. rUpAtItadhyAna apanI AtmAko sarva karmamalase rahita, anantajJAnAdi ananta guNoMse .1: piMDo vuccai deho tassa majjhaTThio hu Niya appaa|' jhAijjai aisuddho vipphurio seyakiraNaTo / / 620 // dehattho. jhAijjai dehassaMbaMdhavirahio NiccaM / Nimmalateyaphurato gayaNatale sUra biveva // 621 // . jIvapaesapacayaM purisAyAraM hi NiyayadehatthaM / . . amalaguNaM jhAyaMtaM NANaM piMDatthaahiyANaM // 622 / / (bhAvasaMgraha) 2. eyapayamakkharaM javiyai jaM paMcagururUvasaMbaMdhaM / taM piya hoi payatthaM jhANaM kammANa NiddahaNaM // 627 / / (bhAvasaMgraha) paNatIsa sola chappaNa cadu dugamegaM ca javaha jhAeha / parameTiThavAcayANaM aNNaM ca garUvaesAdo // 48 // (dravyasaMgraha) 3. vara aTThapADiherehiM pariuTTho smvsrnnmjhgo| .. paramappANaMtacauTThayaNNio pavaNamaggaTTho / (473) . jaM jhAijjai evaM rUvatthaM jANa taM jhANaM // 475 uttarArdha (vasunaMdizrAva0) Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasAra saMyukta, rUpAdise rahita arUpI siddhoMke samAna, acala, avinazvara aura zuddha vicAra karanA rUpAtIta dhyAna hai| - yahAM yaha jJAtavya hai ki A0 devasenane rUpastha jyAnako sAlamba kahakara do bheda kiye haiMsvagata aura paragata ) paMcaparameSThIke svarUpa-cintanako paragata rUpastha dhyAna kahA hai aura apane zarIrase bAhira sphurAyamAna tejasvI sUryake sadRza AtmAke svarUpa-cintanako svagata rUpastha dhyAna kahA hai| unhoMne rUpAtIta dhyAnako 'gatarUpa' nAma diyA hai aura use nirAlamba kahate hue likhA hai ki jahA~ na dehake bhItara koI cintana ho, na dehake bAhara ho aura na svagata-paragatarUpa koI cintana ho / na dhAraNA-dhyeyakA vikalpa ho, na manakA koI vyApAra ho / jahA~ indriyoM ke viSayavikAra na hoM aura jahA~ rAga-dveSakA abhAva ho, aisI nirvikalpa samAdhiko nirAlamba gatarUpa (rUpAtIta) dhyAna jAnanA caahie| yadyapi A0 devasenane bhAva saMgrahameM piNDastha dhyAnake pArthivI dhAraNA Adi bheda nahIM kiye haiM, tathApi paravartI dhyAna-viSayaka granthoMmeM, aneka zrAvakAcAroMmeM aura khAsakara jJAnArNavameM dhAraNAoMkA bahuta vizada aura vistRta varNana kiyA gayA hai| pAThakoMkI jAnakArIke lie yahA~ una pAMcoM dhAraNAoMkA saMkSepase varNana kiyA jAtA hai 1. pAthivI dhAraNA-isa madhyalokako kSIrasamudrake samAna nirmala jalase bharA huA cintana kre| punaH usake madhyameM jambUdvIpake samAna eka lAkha yojana vistRta, eka hajAra patravAlA, saMtapta suvarNake sadRza camakatA huA eka kamala vicAre / kamalake bIcameM kaNikApara sumeru parvatakA cintana kre| usake Upara pAMDakavanameM pAMDaka zilA para sphaTikamaNimayI siMhAsanake Upara apaneko baiThA huA kalpanA kare aura yaha vicAre ki maiM yahA~ karmoMko jalAkara apanI AtmAko pavitra karane ke lie baiThA hU~ / isa prakArase cintana karaneko pArthivI dhAraNA kahate haiN| ,, 2. AgneyI dhAraNA-ukta pAMDuka zilApara baiThA huA dhyAnI apanI nAbhike madhyameM UparakI ora uThA huA evaM khi golaha patravAlA eka zveta kamala vicAra kre| usake pratyeka patra para pIta varNa ke a, A, i, I, u, U, R, R, la, lU, e, ai, o, au, aM, aH ina solaha svaroMko pradakSiNAke kramase likhA huA vicAra kre| isa kamalake madhyameM zveta varNako kaNikA para 'hai' akSara likhA huA soce| isa kamalake ThIka Upara hRdaya-pradezameM adhomukha, ATha patra vAlA malina varNakA ATha dalavAlA eka kamala kalpanA kare aura usake AThoM patroM para kRSNa varNa 1. vaNNa-rasa-gaMdha-phAsehiM vajjio NANa-dasaNa sruuvo| jaM jhAijjai evaM taM jhANaM rUvarahiyaM ti // 476 // (vasunandi zrAvakAcAra) 2. Na ya citai dehatthaM dehabahitthaM Na ciMtae kiNpi| . Na sagaya-paragayarUvaM taM gayarUvaM NirAlaMbaM // 628 / / jattha Na karaNaM ciMtA akkhararUvaM Na dhAraNA dheyaM / Na ya vAvAro koI cittassa ya taM NirAlaMbaM // 629 / / iMdiyavisayaviyArA jattha khayaM jaMti rAya-dosaM ca / maNavAvArA sanve taM gayarUvaM muNeyavvaM // 630 / / (bhAvasaMgraha) 3. jJAnArNava sarga 37 zloka 4-9 / Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA ke jJAnAvaraNAdi AThoM karmoko likhA huA vicAra kre| tatpazcAt nAbhistha kamalake madhya likhe hue 'ha' se dhuMA nikalatA vicaare| dhIre-dhIre vaha ghUma jvAlAke rUpase pariNata hokara hRdayasthita ATha karmavAle kamalako bhasma karatA huA cintana kre| phira vaha agni jvAlA kamalakA madhya bhAga jalAkara, mastaka para pahu~ca kara usakI eka rekhA dakSiNa kandhese aura dUsarI rekhA vAma kandhe se nIcekI ora Akara padmAsanake nIce milatI huI cintana kare / arthAt apane zarIrake bAhira tIna koNakA agni maMDala ho gayA vicaare| punaH ukta tInoM rekhAoMmeM ra ra ra ra agnimaya likhA vicaare| punaH isa trikoNake bAhira tInoM koNoM para agnimayI sAMthiyAkI kalpanA kare aura bhItarI tInoM koNoMmeM OM haM ko agnimaya likhA cintana kre| punaH yaha vicAra kare ki ukta trikoNa agnimaMDalake 'ra'-kAra varNase agnizikhA dhAMya dhAMya hokara prajjvalita hotI huI bhItara to AThoM karmoko aura bAhira zarIrako jalA rahA hai| jalate-jalate karma aura zarIra bhasma ho gaye haiM aura agni jvAlA zAnta ho gaI hai| isa prakArase cintana karaneko AgneyI dhAraNA kahate haiN|' 3. mArUtI yA vAyvI dhAraNA-AgneyI dhAraNAke pazcAt vaha dhyAnI aisA cintana kare ki nirmala evaM prabala vegase bahatI huI vAyune Akara mere sarva ora eka gola maMDala banA liyA hai aura sAMya-sAMya karatA huA vaha vAyumaNDala usa dagdha zarIrakI evaM karmoMkI bhasmako ur3A rahA hai aura kucha kSaNameM use ur3Akara vaha zAnta ho gayA hai| aisA cintana karaneko mArutI dhAraNA . kahate haiN| 4. vAruNI yA jaladhAraNA-ukta sarva bhasmake ur3a jAne para dhyAnI puruSa aisA vicAra kare ki AkAzameM meghoMke samUha garajate aura bijalI camakAte hue A gaye haiM aura masalAdhAra pAnI barasane lagA hai, mere Upara ardhacandrAkAra meghamaNDalameM pa pa pa pa jalake bIjAkSara likhe hue haiM aura unase mere Upara giratI huI jalakI dhArAse AtmA para lagI huI bhasma dhula rahI hai aura kucha dera meM dhula kara merA AtmA bilakula nirmala ho gayA hai| aisA cintana karaneko vAruNI dhAraNA kahate haiM / ..5. tattvarUpavatI dhAraNA-tadanantara vaha dhyAnI aisA cintavana kare ki aba maiM siddhoMke samAna nirmala, zuddha, ananta jJAnAdi guNoMke akhaNDa caitanyapiNDarUpase avasthita hai, pUrNacandrake samAna nirmala prabhAvAlA hU~, aja, ajara, amara aura ananta avinazvara svarUpa maiMne prApta kara liyA hai| isa prakArase zuddha Atma svarUpake cintana karaneko tattvarUpavatI dhAraNA kahate haiN| ukta prakArase pratidina pA~coM dhAraNAoMke cintana karate rahanese manakI caMcalatA dUra hotI hai, indriya-viSayoMkI pravRttikA nirodha hotA hai aura AtmA nirAkulatArUpa parama zAntikA anubhava karane lagatA hai| 1. jJAnArNava sarga 37 zloka 10-19 / 2. jJAnArNava sarga 37 zloka 20-23 / 3. jJAnArNava, sarga 37 zloka 24-27 / 4. jJAnArNava, sarga 37 zloka 28-30 / Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 tattvasAra - ataH sAdhakakA kartavya hai ki jaba bhI gRhasthIko Arambha Adi kAryoMse avakAza mile aura jisa samayako anukUla samajhe, usa samaya padmAsana se baiThakara pA~coM dhAraNAoMke rUpameM piNDastha dhyAna kre| isake pazcAt parameSThI vAcaka maMtroMkA jApa kre| punaH rUpastha dhyAna karate hue rUpAtIta dhyAna kre| yahAM yaha jJAtavya hai ki A0 devasenane ina piNDastha Adi dhyAnoMkA varNana saptama guNasthAna . ke antargata kahA hai| isakA kAraNa yaha hai ki ve isake pUrva pAMcaveM aura chaThe guNasthAnameM upacAra se dharmadhyAna kahate haiM aura mukhya dharmadhyAnakA adhikArI ve saptama guNasthAnavartI dhyAnastha sAdhuko hI mAnate haiM / (dekho bhAvasaMgraha gAthA 371) jaba dhyAnameM citta na lage to adhyAtmazAstroMkA svAdhyAya karanA caahie| kyoMki antaraMga tapoMmeM dhyAnake pUrva svAdhyAya tapa kahA hai| - tattvasAra para pUrvavartI granthoMkA pramAva jisa prakAra AcArya kundakundane pUrvagata aneka prAbhUtoMkA sAra khIMcakara samayaprAbhUta yA samayasAra, pravacanasAra, niyamasAra aura aneka prAbhRtoMkI racanA kI hai, usIprakAra AcArya devasenane apane samayameM upalabdha bhagavatI ArAdhanAkA sAra khIMcakara ArAdhanAsArakI, tathA samayasAra, paramAtmaprakAza aura yoga-viSayaka samAdhitantra, iSTopradeza Adi aneka granthoMkA sAra khIMcakara prastuta tattvasArakI racanAkI hai, yaha bAta Ageke vivaraNase spaSTa jJAta hotI hai / yathA jIvassa Natthi vaNNo Navi gaMdho Navi raso Naviya phaaso| Navi rUvaM Na zarIraM Navi saMThANaM Na saMhaNaNaM // 55 // jIvassa Natthi rAgo Navi doso Neva vijjade moho| No paccayA Na kamma NokammaM cAvi se patthi // 56 // jIvassa patthi vaggo Na vaggaNA va phaDDhayA keii|| No ajjhappaTThANA Neva ya aNubhAyaThANANi // 57 // . jIvassa Natthi keI joyaTThANA ya baMdhaThANA vaa| Neva ya udayaTThANA Na maggaMNaTThANayA keI // 58 // No didibaMdhaTThANA jIvassa Na saMkilesaThANA vaa| va visohiTThANA No saMjama laddhiThANA vA // 59 // Neva ya jIvaTThANA Na guNaTThANA ya atthi jIvassa / jeNa du ede savve puggaladavvassa pariNAmA // 60 // . -samayasAra, ajIvAdhikAra yahI bAta tattvasArameM isa prakAra kahI hai jassa Na koho mANo mAyA loho ya salla lessaao| jAi jarA maraNaM viya NiraMjaNo so ahaM bhaNio // 19 // Natthi kalA saMThANaM maggaNa guNaThANa jiivtthaannaaii| Na ya laddhi-baMdhaThANA NodayaThANAiyA keI // 20 // Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA phAsa rasa rUva gaMdhA saddAdIyA ya jassa patthi puunno| suddho ceyaNabhAvo NiraMjaNo so ahaM bhaNio // 21 // samayasAra aura tattvasAra donoMkI ukta gAthAoMkA artha eka hI hai ki nizcayanayase jIvake varNa, gaMdha, rasa, sparza, zabda Adi kucha bhI nahIM hai, kyoMki ye pudgala dravyake pariNAma haiN| isI prakAra karmake bandhasthAna, udayasthAna, sthiti bandhasthAna, saMklezasthAna Adi bhI nahIM haiN| na mArgaNAsthAna haiM, na guNasthAna haiM, na jIvasthAna haiM, na krodha, mAna, mAyA, lobha, lezyAdi bhI nahIM haiM, kyoMki ye saba karmajanita haiN| isI prakAra kalA, saMsthAna saMhanana Adi bhI nahIM hai| samayasArameM jIva aura karmake sambandhako jisa prakAra dUdha aura pAnIke samAna sahajAta batalAyA gayA hai, ThIka usIke anusAra tattvasArameM bhI kahA gayA hai / yathAsamayasAra-edesi sambandho jaheva khIrodayaM munnedvyo| . Na ta huMti tassa tANi du uvaoga guNAdhiko jamhA // 6 // tattvasAra-edesi sambandho NAyavvo khiir-nniirnnaaenn|| ekatto miliyANaM Niya-NiyasavbhAva juttANaM // 23 // . donoM gAthAoMkA bhAva eka hI hai| samayasArameM jIvako puruSakI apekSA upayoga guNase adhika kahA hai aura tattvasArameM jIva-karmake eka sAtha milanepara bhI donoMko nija-nija svabhAvase yukta kahA gayA hai| samayasArameM kahA gayA hai ki jisake hRdayameM paramANumAtra bhI rAga vidyamAna hai, vaha sarva AgamakA vettA ho karake bhI apanI AtmAko nahIM jAnatA hai| isI bAtako tattvasArameM isa prakAra kahA gayA hai ki jaba taka yogI apane manameM paramANumAtra bhI rAga rakhatA hai, use nahIM chor3atA, tabataka paramArthakA jJAtA bhI vaha zramaNa karmose nahIM chUTatA hai| yathAsamayasAra-paramANumittayaM pi hu rAyAdINaM tu vijjade jss| .. .Na vi so jANadi appANayaM tu savvAgamadharovi // 212 // tattvasAra-paramANumittarAyaM jAma Na chaMDei joi smnnmmi| * so kammeNa Na muccai paramaTThaviyANao samaNo // 53 // pAThaka svayaM anubhava kareMge ki donoM gAthAoMkA bhAva eka hI hai| samayasArameM kahA gayA hai ki nizcayanayameM saMlIna muni hI nirvANako pAte haiN| yathA-NicchayaNayasallINA muNiNo pAvaMti NivvANaM / (gAthA 291 uttarArdha) isI bAtako tattvasArameM isa prakAra kahA gayA hai- jaM allINA jIvA taraMti saMsArasAyaraM visamaM / (gAthA 73 pUrvArdha) arthAt nizcayanayakA Azraya karanevAle jIva isa viSama saMsAra-sAgarake pAra utarate haiN| jo loga vartamAnakAlameM dhyAnakA niSedha karate haiM, unako phaTakArate hue A0 kundakunda kahate haiM Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasAra jo mUDho aNNANI Na hu kAlo bhaNai jhANassa / / 75 / / uttarArdha / bharahe dussamakAle dhammajjhANaM havei sAhussa / taM appasahAva Thide Na hu maNNai so vi aNNANI // 76 // ajjavi tirayaNa suddhA appA jhAevi lahahi iNdttN| loyaMhiya devattaM tattha cuA Nivvudi jaMti // 77 // (mokSaprAbhRta) . arthAt-jo yaha kahate haiM ki Aja dhyAna karanekA kAla nahIM haiM, ve ajJAnI haiN| Aja isa bharata kSetrameM duSamAkAlameM bhI AtmasvabhAvameM sthita sAdhuke dharmadhyAna hotA hai aura ratnatrayase vizuddha jIva AtmAkara dhyAnakarake indrapanA yA laukAntika devapanA pAkara vahA~se cyuta hokara nirvANako jAte haiN| isI bAtako tattvasArameM ina zabdoMke dvArA prakaTa kiyA gayA hai saMkA kaMkhA gahiyA visayapasatthA sumggpnbhtttthaa| ... evaM bhaNaMti keI Nahu kAlo hoi jhANassa // 14 // ajjavi tirayaNavaMtA appA jhAUNa jaMti suraloyaM / tattha cuA maNuyatte uppajjiya lahahi NivvANaM // 15 // arthAt-zaMkA-kAMkSAse gRhIta, viSayoMse vazIbhUta aura sanmArgase bhraSTa kitane hI loga kahate haiM ki yaha dhyAnakA kAla nahIM hai / kintu Aja bhI ratnatrayadhArI jIva AtmAkA dhyAna karake devalokameM jAte haiM aura vahA~se videhakSetrake uttama manuSyoMmeM utpanna hokara nirvANa prApta karate haiN| pAThaka svayaM anubhava kareMge ki donoM granthoMkI gAthAoMmeM zabda aura arthagata bilakula samAnatA hai| ___ukta uddharaNoMse yaha bAta bhalI-bhAMtise siddha hai ki tattvasAra para AcArya kundakundake granthoMkA spaSTa prabhAva hai| ... ___isI prakAra yogakA paryAyavAcaka jo samAdhi zabda hai, usakA tantra yA rahasyako prakaTa karane vAle pUjyapAda-racita samAdhitantrakA bhI anusaraNa tattvasArameM dekhA jAtA hai / yathA acetanamidaM dRzyamadRzyaM cetanaM tataH / kva ruSyAmi kka tuSyAmi madhyastho'haM bhavAmyataH // 46 // (samAdhitantra) ceyaNarahio dIsai Na ya dosai ittha ceynnaashio| . tamhA majjhatthohaM rUsemi ya kassa tUsemi // 36 // (tattvasAra) donoM uddharaNoMkA eka hI artha hai-jo kucha dikhAI detA hai vaha cetanA-rahita acetana pudgala hai aura jo cetanA-sahita jIva hai. vaha adazya hai-dikhAI nahIM detaa| ataH maiM kisase ruSTa hoU~ aura kisase santuSTa hoU~ ? isa kAraNa maiM madhyastha hotA huuN| 2 rAgadveSAdi kalloleralolaM yanmano jalam / sa pazyatyAtmanastattvaM tattattvaM netaro janaH // 35 // (samAdhitantra) Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA rAgaddosAdIhi ya Dahulijjai Neva jassa maNasalilaM / soNiyatacvaM picchaiNa hu picchai tassa vivriio|| 40 // (tattvasAra) arthAt rAga-dveSAdi kalloloMse jisakA manojala DaMvADola nahIM hotA, kintu alola banA rahatA hai, vahI puruSa apane Atmatattvako dekhatA hai kintu isase viparIta puruSa usa Atmatattvako nahIM dekhatA hai / pUjyapAda-racita iSTopadezakA bhI prabhAva tattvasAra para spaSTa dikhAI detA hai / AtmA kaisA hai ? isakA uttara dete hue iSTopadezameM kahA hai svasaMvedanasuvyaktastanumAtro niratyayaH / anantasaukhyavAnAtmA lokAlokavilokanaH // 21 // ___ yahI bAta tattvasArameM isa prakAra kahI gaI hai daMsaNa-NANa pahANo asaMkhadeso hu muttiprihiinno| sagahiyadehapamANo NAyabvo eriso appA // 17 // arthAt-AtmA svasaMvedanase prakaTa hai, apane grahaNa kiye gaye zarIrake pramANa hai, vinAzarahita nitya hai, ananta sukhavAlA hai aura ananta jJAnadarzanase loka aura alokako dekhanevAlA hai| 2 . . adhyAtmayogakA lAbha batalAte hue iSTopadezameM kahA gayA hai parISahAdyavijJAnAdAsravasya nirodhinii| jAyate'dhyAtmayogena karmaNAmAzu nirjarA // 24 // .. yahI bAta tattvasArameM isaprakArase kahI gaI hai maNavayaNakAya rohe rujjhai kammANa Asavo YNaM / . cirabaddhaM galai sayaM phalarahiyaM jAi joINaM // 32 // * 'arthAt-adhyAtmayogase mana, vacana, kAyakI pravRttikA nirodha honepara karmoMkA Asrava rukatA hai aura cira-saMcita karmokI niyamase zIghra nirjarA ho jAtI hai| . svAmI samantabhadrake vRhatsvayambhUstotrakA bhI prabhAva tattvasArakI kucha gAthAoMpara spaSTa rUpase dikhAI detA hai| bha0 kunthunAthakI stuti karate hue kahA gayA hai ki ghAtiyA karmoMke kSaya karanepara ratnatrayake atizaya tejase Apa usIprakAra zobhAyamAna hote haiM jaise ki abhra-rahita AkAzameM pradIpta kiraNavAlA sUrya zobhita hotA hai| isI bhAvako tattvasArakI gAthA 30 meM 'jaha Nahe sUro' kaha kara prakaTa kiyA gayA hai / bha0 dharmanAthakI stuti karate hue svAmI samantabhadra kahate haiM ki ghAtiyA karmoMkA kSaya karake 1. hutvA svakarmakaTuka prakRtIzcatasro ratnatrayAtizayatejasi jAtavIryaH / vibhrAjiSe sakalavedavidhervinetA vyabhre yathA viyati dIptarucirvivasvAn // 84 // ... . 2. jaha jaha maNasaMcArA iMdiya visayA vi uvasamaM aNti| ..... . taha taha payaDai appA appANaM jaha jaheM suuro||30|| Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 tatvasAra Apane mAnuSI prakRtikA atikramaNa kara diyA aura devatAoMke bhI devatA ho gaye / ' isI bhAvako tattvasArakI gAthA 42 meM 'amANusattaM khaNadveNa' kahakara vyakta kiyA gayA hai / tattvasArakA paravartI granthoMpara prabhAva tattvasArake pazcAt race gaye granthoMpara bhI tattvasArakA prabhAva spaSTa dRSTigocara hotA hai| tattvasArakI gAthA 65 meM kahA gayA hai ki jaise rAjAke mAre jAnepara senA svayaM vinaSTa ho jAtI hai, usIprakAra moharAjAke naSTa honepara zeSa ghAtikarma svayaM hI vinaSTa ho jAte haiN| yahI bAta : AptasvarUpameM kahI gaI hai mohakarmaripo naSTe sarve doSAzca vidrutaaH| chinnamUlataroryadvad dhvastaM sainyamarAjavat // 7 // tattvasArakI gAthA 33 meM kahA gayA hai ki jabataka yogIkA citta paradravyameM saMlagna rahatA hai, taba taka vaha ugra tapako karatA huA bhI mokSa nahIM paataa| yahI bAta jJAnArNavameM bhI kahI. gaI hai pRthagitthaM na mAM vetti ystnorviitvibhrmH| kurvannapi tapastIvaM na sa mucyeta bndhnaiH| (32, 47) bhAvasaMgraha aura tattvasArake racayitA eka haiM kucha vidvAn bhAvasaMgraha aura tattvasArake racayitA bhinna-bhinna do devasena AcArya mAnate haiM / parantu dhyAna-viSayaka prakaraNako dekhanepara donoMke racayitA eka hI devasena haiM yaha bAta Age : diye jAne vAle pramANoMke AdhArapara bhalIbhAMtise siddha hotI hai| bhAvasaMgrahameM rUpastha dhyAnakA varNana karate hue kahA gayA hai rUvatthaM puNa duvihaM sagayaM taha paragayaM ca NAyavvaM / saM paragayaM bhaNijjai jhAijjai jattha paMcaparameTThI // 624 // sagayaM taM rUvatthaM jhAijjai jattha appaNo appaa| Niyadehassa bahittho phuraMtaravi-tejasaMkAso // 625 // arthAt-rUpastha dhyAna do prakArakA hai-svagata aura paragata / jisameM paMca parameSThIkA dhyAna kiyA jAya, vaha paragata dhyAna hai aura jisameM apane AtmAko dhyAyA jAve, vaha svagata dhyAna hai / vaha AtmA nija zarIrase bhinna sphurAyamAna sUryake sadRza tejasvI hai| bhAvasaMgrahameM jo bAta do gAthAoMmeM kahI gaI hai, vahI tattvasArameM eka gAthA-dvArA kahI gaI hai| yathA egaM sagayaM taccaM aNNaM taha paragayaM puNo bhnniyN| sagayaM Niya appANaM iyaraM paMcAvi parameTThI / / 3 // 1. mAnuSI prakRtimamyatItavAn devatAsvapi ca devatA yataH / tena nAtha paramAsi devatA zreyase jina vRSa prasIda naH // 75 // 2. diThe vimalasahAve Niyatacce iMdiyatthaparicatte / jAyai joissa phuDaM amANasattaM khaNaddheNa // 42 // Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 21 arthAt-tattva do prakArakA hai-eka svagatatattva aura dUsarA paragata tattva / nija AtmA svagata tattva hai aura pAMcoM parameSThI paragata tattva haiN| svagata tattvako bhAvasaMgrahameM gatarUpa zabdase aura tattvasArameM avikalpa zabdase kahA gayA hai aura donoM dhyAnoMkI prAptike lie indriyoM tathA manake vyApAroMkA aura rAga-dveSakA abhAva Avazyaka batAyA gayA hai / yathA. bhAvasaMgraha-iMdiyavisayaviyArA jattha khayaM jaMti rAya dosaM ca / . maNavAvArA savve taM gayarUvaM muNeyavvaM // 630 // tattvasAra-iMdiyavisayavirAme maNassa gillUraNaM have jiyaa| taiyA taM aviyappaM sasarUve appaNo taM tu // 6 // pAThaka svayaM anubhava kareMge ki donoM gAthAoMmeM jo zabda aura arthagata samAnatA hai, vaha donoMkA eka kartRttva siddha karatI hai| isase Age calakara cAra ghAtiyA karmoke naSTa honepara kevalajJAnako utpattiko bhI samAna zabdoMmeM batAI gaI hai / yathA... bhAvasaMgraha-ghAicaukkaviNAse uppajjai sayala vimala kevalayaM / - loyAloyapayAsaM gANaM NirupadavaM NiccaM // 665 // tattvasAra-ghAicaukke gaTTe upajjai vimalakevalaM gANaM / . loyAloyapayAsaM kAlattaya jANagaM paramaM // 66 // ukta pramANoMke AdhArapara bhAvasaMgraha aura tattvasArake racayitA eka ho devasena siddha hote haiN| . A0 devasenakA samaya aura anya racanAyeM yadyapi tattvasArake antameM apane nAmake atirikta usake racanekA koI samaya nahIM diyA hai, tathApi unhoMne darzanasArake antameM jo do gAthAe~ dI haiM, unase unake samaya aura racanA-sthAnakA patA calatA hai / ve donoM gAthAeM isa prakAra haiM puvvAyariyakayAI gAhAI saMciUNa eyatthaM / siridevasenagaNiNA dhArAe saMvasaMveNa // raiyo dasaNasAro hAro bhavvANa Navasae Navae / siri pAsaNAhagehe suvisuddhe mAhasuddhadasamIe // .. arthAt-pUrvAcArya-racita gAthAoMkA ekatra saMgraha karake devasena gaNIne dhArAnagarImeM nivAsa karate hue yaha darzanasAra joki bhavyoMke liye hArarUpa hai-zrI pArzvanAtha-jinAlayameM vi0 saM0 990 kI mAghasudI dazamIko racA hai| isa prakAra A0 devasenane darzanasArake antameM usake racanA-kAla aura racanA-sthAnakA nirdeza kiyA hai, kintu anya racanAoM meM koI nirdeza nahIM kiyA hai| darzanasArameM unhoMne apaneko 'devasenagaNI' kahA hai| tattvasArameM 'muninAtha devasena' kahA hai aura ArAdhanAsArameM kevala 'devasena' kahA hai| gaNI aura muninAtha padako ekArthaka mAna lenepara donoMke racayitA eka hI devasena siddha hote haiN| Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasAra bhAvasaMgrahake atirikta anya kisI bhI racanAmeM devasenane apane guruke nAmakA koI ullekha nahIM kiyA hai| bhAvasaMgrahakI antima gAthAmeM unhoMne apaneko zrI vimalasena gaNadharakA ziSya . kahA hai / vaha gAthA isa prakAra hai sirivimalaseNagaNaharasisso gAmeNa devaseNo tti| abuhajaNabohaNatthaM teNeyaM viraiyaM suttaM / / 701 // anya racanAoMmeM prakArAntarase guruke nAmakA saMketa avazya upalabdha hotA hai| yathAArAdhanAsArakI maMgala gAthAmeM 'vimalaguNasamiddha' padase, darzanasArameM 'vimalaNANa' padase, nayacakrameM 'vigayamala' aura 'vimalaNANasaMjutta' padase guruke 'vimalasena' isa nAmakA AbhAsa milatA hai| ataH ye saba grantha eka hI devasena-racita siddha hote haiN| darzanasAra aura bhAvasaMgraha to eka hI devasenake race haiM, yaha bAta donoM granthoMmeM zvetAmbaramatakI utpattike sambandhameM dI gaI eka hI gAthAkI akSarazaH samAnatAse siddha hai| isa viSayako anya gAthAoMmeM bhI zabda aura arthagata bahuta adhika samAnatA pAI jAtI hai|' abhI taka A0 devasenakI nimnalikhita racanAe~ prakAzameM AI haiM 1. bhAvasaMgraha-isameM caudaha guNasthAnoMke svarUpakA vistRta varNana karaneke sAtha unameM pAye jAnevAle aupazamika Adi bhAvoMkA bhI nirUpaNa kiyA gayA hai| isameM sabase adhika gAthAoM dvArA mithyAtva guNasthAnakA varNana hai / mizraguNasthAnakA 61 gAthAoMmeM, avirata samyaktva guNasthAnakA 91 gAthAoMmeM, dezavirata guNasthAnakA 250 gAthAoMmeM, pramattavirataguNasthAnakA 42 gAthAoMmeM aura ayogikevalI guNasthAnakA 22 gAthAoMmeM varNana kiyA gayA hai| zeSa upazama-kSapaka zreNIgata guNasthAnoMkA aura sayogikevalI guNasthAnakA 64 gAthAoMmeM varNana hai / maMgalAcaraNa, utthAnikA evaM antima upasaMhAra gAthAoMko milAkara pUre granthameM 701 gAthAe~ haiN| inameM guNasthAnake svarUpa-varNana evaM anya matoMkI utpatti-nirUpaNa karane vAlI gAthAe~ prAyaH prAcIna granthoMse saMkalita kI gaI haiM, ataH isakA bhAvasaMgraha yaha nAma sArthaka hai / A0 devasenakI racanAoMmeM yaha sabase bar3I racanA hai| 2. ArASanAsAra-isameM 115. gAthAoMke dvArA darzanArAdhanA, jJAnArAdhanA, cAritrArAdhanA aura tapArAdhanA ina cAra ArAdhanAoMkA varNana kiyA gayA hai| bhagavatI ArAdhanA nAmase prasiddha A0 zivAryakI vistRta mUlArAdhanAkA sAra khIMcakara isakI racanA kI gaI hai| 3. laghucakranaya-isameM 87 gAthAoMke dvArA nayoMkA svarUpa, unakI upayogitA aura bhedaprabhedoMkA varNana kiyA gayA hai| ____4. darzanasAra-isameM 51 gAthAoMke dvArA zvetAmbaramata, bauddhamata, drAvir3asaMgha yApanIyasaMgha, kASThAsaMgha, mAthurasaMgha aura bhillakasaMghakI utpattikA varNanakara unakI samIkSA kI gaI hai| 5. tattvasAra-isa prastuta granthameM 74 gAthAoMke dvArA jIvoMke sabase adhika upAdeya zuddha AtmatattvakI upalabdhi kaise hotI hai, isakA varNana kiyA gayA hai| vastutaH isake pUrva-racita dvAdazAMga vANIke sArabhUta samayasArAdi granthoMkA sAra hI khIMcakara isameM nibaddha kara diyA gayA hai| 1. dekho-darzanasAra gAthA 11-13 aura bhAvasaMgraha gAthA 137-140 / Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 23 uparilikhita sabhI grantha prAkRta bhASAmeM race gaye haiN| : 6. AlApapaddhati-yaha gadya saMskRta bhASAmeM racita ekamAtra grantha abhI taka A0 devasenakA upalabdha huA hai| isameM 16 adhikAroMke dvArA kramase dravya, guNa, paryAya, svabhAva, pramANa, naya, guNa vyutpatti, paryAya-vyutpatti, svabhAva-vyutpatti, ekAnta pakSameM doSa, nayayojanA, pramANalakSaNa, nayasvarUpa aura bheda, nikSepa-vyutpatti, naya bhedoMkI vyutpatti aura adhyAtmanayoMkA bahuta sundara vivecana kiyA gayA hai / jaina syAdvAdako jAnaneke liye yaha nayavAda jAnanA atyAvazyaka hai| saMskRta TIkA aura usake racayitA tattvasArako prastuta eka hI saMskRta TIkA prApta huI hai / zAstra-bhaNDAroMkI aneka sUciyoMke dekhanepara bhI anya koI dUsarI TIkAke honekA koI saMketa nahIM milA / prastuta saMskRta TIkAkI prati ailaka pannAlAla di0 jaina sarasvatI bhavana byAvara kI hai jo kisI prAcIna pratise hAlameM hI nakala kI gaI hai / lekhakakI asAvadhAnIse evaM prAcIna pratiko ThIka nahIM par3ha sakanese aneka pATha azuddha ho gaye haiM aura do-tIna sthaloMke pATha chUTa bhI gaye haiN| una chUTe pAThoMke prakaraNake anusAra banAkara ( .) koSThakameM diyA gayA hai| (dekho-gAthA 20 kI TIkAmeM pA~cavIM aura chaThI naraka bhUmikA koSThakAntargata rikta pATha) . jina aneka sthaloM parake azuddha pATha prayatna karanepara bhI zuddha nahIM kiye jA sake haiM, unheM jyoM kA tyoM dekara ( ? ) isa prakArase koSThaka bhItara praznacihna de diyA gayA hai| ___TIkAkArane apane maMgalAcaraNake bAda zrI nemIzvara Adi tIrthoMkI yAtrAse lauTakara jA dharmopadeza dete hue zrI amarasiMhake liye tattvasArakI TIkA racanekA nirNaya kiyA hai usa nagarakA nAma hastalikhita pratimeM 'zrIyathapura' ko hamane 'zrIpathapura' kiyA hai| para yaha vartamAnameM kauna-sA nagara hai, yaha hama nahIM jAna sake haiN| isase Ageke 'tathaitvadAnnakSmIkRta' pAThako bhI zuddha nahIM kiyA jA sakA aura isI kAraNa usakA bhAva bhI spaSTa nahIM ho sakA hai| isIke Age diye gaye 'ThaH' padakA kyA bhAva hai, yaha samajhameM nahIM Anese hamane 'ThAkura' artha kiyA hai| yadi kisI vidvAnko ukta pATha zuddha pratIta ho jAveM to ve sUcita karanekI kRpA kreN| .. prastuta saMskRta TIkAke racayitAne TIkAke antameM jo prazasti do hai, usase siddha hai ki kASThAsaMgha, mAthuragaccha aura puSkaragaNake bhaTTAraka kSemakItike praziSya aura zrI hemakIrtike ziSya zrI kamalakIrtane isa TIkAko racA hai| kASThAsaMghakI jo gurvAvalI 'tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya-paramparA' ke caturtha bhAgameM dI gaI hai, usase bhI unake ukta kathanako puSTi hotI hai / ukta gurvAvalImeM diye gaye kucha padya isa prakAra haiM adhyAtmaniSThaH prasaratpratiSThaH kRpAvariSThaH prtibhaavrisstthH| paTTe sthitasya trijagatprazasyaH zrIkSemakIrtiH kumudendukIttiH // 33 // tatpaTTodayabhUdhare'timahati prAptodayAd durjayaM rAgadveSamadAndhakArapaTalaM saJcitkarardIrupAn / zrImAn rAjita hemakotitaraNiH sphItAM vikAsazriyaM bhavyAmbhojacaye digambarapathAlaGkArabhUtAM dadhat // 34 // Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasAra kumudavizadakIrtehemakIrteH supaTTe vijitamadanamAyaH shiilsmptshaayH| munivaragaNavandyo vizvalokairanindyo jayati kamalakottiH jainasiddhAntavAdI // 35 // bhAvArtha-kASThA saMghakI guruparamparAmeM anantakIrti hue| unake paTTapara atyanta pratibhAsampanna, adhyAtmaniSTha zrIkSemakIrti AsIna hue| unake paTTa para, rAga, dveSa aura madarUpa andhakAra ko nAza karaneke lie sUryake samAna zrI hemakIrti virAjamAna hue aura unake paTTapara madanakI mAyAko jItane vAle, zolarUpa sampattike dhAraka, uttama munigaNase vandya, lokameM prazaMsAko prApta evaM jainasiddhAntavAdI zrIkamalakItti baitthe| saMskRta TIkAkI prazastike antameM kamalakottine apane lie jina vizeSaNoMko diyA hai, usakI puSTi gurvAvalIke ukta 35 veM padyase bhI hotI hai| itanA spaSTa jJAta ho jAne para bhI na to gurvAvalImeM unake samayakA koI ullekha hai aura na TIkAkI antima prazastimeM hI svayaM TIkAkArane apane samaya aura sthAna AdikA koI ullekha kiyA hai| anya sUtroMse kevala itanA hI jJAta hotA hai ki ukta gurvAvalImeM kamalakIrtike pazcAt kumArasena, hemacandra, padmanandi aura yazaHkIrti kramazaH paTTa para baiThe haiN| yataH bha0 padmanandi zrAvakAcAra sAroddhArakI prati vi0 saM0 1580 kI likhI prati prApta huI hai, jisakA ullekha hamane zrAvakAcAra saMgrahakI prastAvanAmeM kiyA hai| aura isake pUrva usakA racA jAnA siddha hai| ___bhaTTAraka sampradAyake lekhAGka 239 ke anusAra inhoMne bha0 AdinAthakI mUrtikI pratiSThA vi0 saM0 1450 meM karAyI hai| vi0 saM0 1465 aura vi0 saM0 1483 meM utkIrNa kiye gaye bijauliyAke zilAlekhoMmeM inakI prazaMsA kI gayI hai, ataH padmanandikA ukta samaya nizcita hai / yadi kamalakIttike pazcAt unake paTTapara baiThanevAle kumArasena aura hemacandrakA samaya 20 + 20 varSa bhI mAnA jAye to kamalakItikA samaya vi0 saM0 1410 ke Asa-pAsa mAnA jA sakatA hai| zrI kamalakIttine apanI TIkAmeM paM0 vAmadeva-racita trailokya dIpaka nAmaka granthakA ullekha kara usake eka zlokako uddhRta kiyA hai aura trailokya dIpakakI eka prati-jo yoginIpura (dillI) meM likhI gaI hai-usameM lekhana-kAla vi0 saM0 1426 diyA huA hai|, ataH inakA samaya isase pUrva aura paM0 vAmadevase pIchekA honA nizcita hai / isa prakAra Upara anumAnake AdhAra para jisa samayako kalpanAkI gaI hai, yaha ThIka pratIta hotA hai| kamalakIttikI ziSya-paramparAkA ullekha vi0 saM0 1525 meM utkIrNa gvAliyarake mattilekhameM pAyA jAtA hai| usake anusAra kamalakotti ke paTTaparaM sonAgirameM bha0 zubhacandra pratiSThita hue| isakA ullekha rayadhU kavine apane harivaMzapurANakI Adi vA antakI prazastimeM bhI kiyA hai| yathA kamalakitti uttamakhama dhArau, bhavvai bhava-ambhoNihi-tArau // tasya paTTa kaNayaddi pariTThiu, siri suhacaMdu su tava ukkaMThiu // ___ (hari vaM0 Adi-prazasti) jiNa sutta-atthaalahaeNa, sirikamalakitti-payasevavaraNa / sirikaMjakitti-paDheM baresu taccattha-satttha-bhAsaNa-diNesu / uiNa-micchatta-tamohaNAsu suhacaMdubhaDArau sujasavAsu // (hari vaM0 antima prazasti) Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 25 Adima prazastimeM Aye hue 'kaNayaddi' padakA saMskRta rUpa 'kanakAdri' hai aura yataH kanaka nAma suvarNa (sonA) kA hai aura adri nAma giri (parvata) kA hai, ataH kanakAdri nAma 'sonAgiri' kA siddha hai| antima prazastikI prathama paMktimeM 'kamalakitti' aura dUsarI paMktimeM 'paMkajakitti' nAma paryAyavAcI hai, ataH ve eka hI 'kamalakIti' ko siddha karate haiM / ukta pramANoMke AdhAra para yaha siddha hotA hai ki kamalakIrti sonAgirike bhaTTAraka-paTTa para AsIna rahe haiN| kamalakotine apaneko kahIM muni, kahIM yati aura kahIM bhaTTAraka nAmake sAtha gAthAoMkI TIkA karanekA ullekha kiyA hai| jinake nimittase prastuta TIkAkA nirmANa huA hai una zrI amarasiMhane bhI 2-1 sthaloM para unheM bhaTTAraka nAmase sambodhita kiyA hai| gAthAoMkI TIkA prArambha karate hue inhone kahA apanako TokAkAra, kahIM TIkAkartA, kahIM vattikAra aura kahIM vRttikartA kahA hai| isI prakAra kaI sthAnoM para apaneko 'paMkajakItti' bhI kahA hai, kyoMki paMkaja kamalakA paryAyavAcI nAma hai| .. TIkAmeM uddhRta gAthAoM evaM zlokoMko dekhate hue yaha jJAta hotA hai ki ye vyAkaraNa aura zabda-koSake vettA honeke sAtha gommaTasAra jIvakAMDa Adi siddhAnta granthoMke bhI acche jJAtA the / TIkAmeM inhoMne ekattvasaptati nAmaka anekArtha koSakA, pUjyapAda-racita sarvArthasiddhi nAmaka tattvArthavRttikA aura trailokyadIpakakA nAmollekha karake unake uddharaNa diye haiM / TIkAkArane gAthA 62 kI TIkAmeM eka bhAvaliMgI zivakumArakA ullekha kiyA hai, jo ki apane antaHpurake bhItara rahate hue hI SaSThopavAsa karate the aura pAraNAke dina para-gharase lAye hue kAMjika AhArako grahaNa karate the| TIkAkArane yaha udAharaNa caturthakAlake kisI zivakumArakA diyA hai, yA paMcamakAlake kisI udAsIna zivakumAra kA ? yaha jJAta nahIM ho sakA hai| . isa TIkAkI sabase bar3I vizeSatA mUla tattvasArakI gAthAoMko parvomeM vibhAjita karanA hai| prArambhakI ATha gAthAoMko svagata aura paragata tattvakA varNana karanevAlA prathama parva kahA hai| dUsare parvameM 9 se lekara 21 takakI 13 gAthAoMkI vyAkhyA kara use niraMjanasvarUpa svagata tattvakA pratipAdaka kahA hai| tIsare parvameM 22 se lekara 32 takako 11 gAthAoMkI vyAkhyA kara use dhyAnake mAhAtmyakA varNana karane vAlA kahA hai| cauthe parvameM 33 se lekara 45 takakI 13 gAthAoMkI vyAkhyA kara use bhedAbhedaratnatrayAtmakamokSamArgakI bhAvanAke phalakA varNana karane vAlA kahA hai| pA~caveM parvameM 46 se lekara 66 takakI 21 gAthAoMkI vyAkhyA kara use dharma dhyAnakI paramparAse prApta zukladhyAnake phalasvarUpa kevalajJAnakI prAptikA varNana karane vAlA kahA hai| antima chaThe parvameM 67 se lekara 74 takakI 8 gAthAoMkI vyAkhyA karake use siddhoMke svarUpakA varNana karanevAlA kahA hai| TIkAkAra kamalakItine pratyeka gAthAkI utthAnikAmeM tattvasArake racayitA devasenako paramArAdhya, paramapUjya bhaTTAraka vizeSaNake sAtha, kahIM 'bhagavAn' padake sAtha, kahIM 'devasenadeva' kahakara aura kahIM sUtrakAra kahakara ati parama pUjya vizeSaNoMke dvArA unake nAmakA ullekha kiyA hai| . pratyeka parvake prArambhameM TIkAkAra kamalakIttine amarasiMhako sambodhana karane vAlA eka Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 tattvasAra eka AzIrvAdAtmaka padya diyA hai| tathA granthake antameM bhI unhIMko sambodhita karake kahA hai ki he saMsArabhIru amarasiMha, prasiddha aSTa guNoMse yukta siddha bhagavanta tujhe siddhi-pradAtA hoN| pratyeka parvakI antima prazastikA nirmANa sarvatra eka hI prakArakI padAvalImeM karake apanI TIkAko ati nikaTa bhavyajanoMko AnandakAraka, kAyastha mAthurAnvaya ziromaNibhUta, bhavyavara puNDarIka amarasiMhake mAnasa-kamalako vikasita karaneke lie dinakarake samAna, bhaTTArakazrIkamalakIrtideva viracita tattvasArakA vistArAvatAra kahA hai| pratyeka gAthAkI TokA prArambha karate hue gAthAke prathama caraNako dekara ityAdi kahate hue use pada-khaNDanAke rUpase vyAkhyAna karanekA ullekha kiyA gayA hai| padakhaNDanA padakA artha khaNDAnvayI TIkAse hai, jisameM prAyaH kriyApadako dekara punaH 'kam', 'kathambhUtam' Adi prazna uThAte hue gAthAkA vivaraNa kiyA jAtA hai| hamane kahIM bhI 'padakhaNDanArUpeNa' isa padakA artha nahIM likhA hai| TIkAke adhyayana karane para pAThaka svayaM hI yaha anubhava kareMge ki TIkAkAra kamalakIrti ko guruparamparAse adhyAtmazAstroMkA acchA jJAna prApta thA aura ve tatvasArake rahasyake pAraMgata vidvAn the| bhASA chandakArakA paricaya prastuta tattvasArakI mUlagAthAoMkA paM0 dyAnatarAyajIne dohA, caupAI aura soraThA chandameM : padyAnuvAda kiyA hai, jise mUlagAthAkI saMskRta chAyAke nIce diyA gayA hai| ina chandoMko par3hate hue pAThaka anubhava kareMge ki unhoMne tattvasArake marmako kisa prakArase eka-eka chandameM bharakara 'gAgarameM sAgara' bharanekI lokoktiko caritArtha kiyA hai| yaha chandobaddha-racanA dyAnatarAyajI dvArA racita dharma-vilAsameM saMkalita hai| isameM kula 79 chanda haiM / jisameMse tattvasArako 74 gAthAoMse 74 chandoMke atirikna eka dohA maMgalAcaraNakA hai aura 4 soraThA antameM prArthanArUpa haiN| kavi dyAnatarAyajI AgarA-nivAsI the| inakA janma agravAla jAtike goyala gotrameM huA thaa| inake pitAmahakA nAma vIradAsa aura pitAkA nAma zyAmadAsa thaa| dyAnatarAyajIkA janma vi0 saM0 1733 meM huA thaa| inhoMne aneka upadezI bhajana, pUjA-pATha, stotra Adi svataMtra racanAoMke atirikta aneka prAcIna saMskRta aura prAkRta racanAoMkA bhI hindI bhASAke chandoMmeM padyAnuvAda kiyA hai| kavine apanI samasta racanAoMkA saMkalana vi0 saM0 1780 meM dharmavilAsake nAmase kiyA hai| __- bhASA-vacanikAkArakA paricaya tattvasArake prastuta saMskaraNameM byAvara-sarasvatI bhavanase prApta eka bhASAvacanikA bhI dI gaI hai| ise zrI pannAlAla caudharIne bi0 saM0 1931 ke vaizAkhavadI saptamI gurubArake dina raca kara pUrNa kiyA hai| yaha bAta vacanikAke antameM dI gaI prazastise siddha hai| ye pannAlAla caudharI kahA~ke rahane vAle the aura kisa jainakulameM unakA janma huA thA, isakA koI ullekha unhoMne nahIM kiyA hai| vacanikAkI bhASAko dekhate hue ye rAjasthAnake rahane vAle honA caahie|. . Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 27 gAthA 11, 15, 41, 45, 53, 72 aura 74 kI vacanikAko dekhate hue yaha kahA jA sakatA hai ki usake sAmane tattvasArakI saMskRta TIkA rahI haiM, jisake AdhAra para unhoMne ukta gAthAoM para adhika vivecana kiyA hai| gAthAkA artha karaneke pUrva dI gaI utthAnikAoMse bhI ukta bAta siddha hotI hai| ukta gAthAoMke AdhAra para kiye gaye vivecanake atirikta gAthA 72 kI vacanikAmeM diye gaye 'saMsAra-bhIru amarasiMha, tU bhI siddhanikU~ namaskAra kari' isa vAkyase to spaSTarUpase siddha hai ki unake sAmane kamalakIti-racita saMskRta TIkA thii| kyoMki ukta vAkya saMskRta TIkAke 'bho saMsArabhIro amarasiMha, tvamapi namaskuru, isa vAkyakA zabdazaH anuvAda hai| dUsare, amarasiMhake nAmakA ullekha TIkAke sivAya mUla gAthAoMmeM kahIMbhI nahIM hai| TIkAkArane hI Arambhase lekara antataka aneka bAra amarasiMhake nAma kA ullekha kiyA hai| -hIrAlAla siddhAntazAstrI Page #29 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI g" e * * * * * * * * TIkAkArakA maMgalAcaraNa zrI amarasiMha ke lie tattvopadeza karanekI prArthanApara TIkAkAra dvArA tattvasArakI TIkA racanekA saMkalpa karanA tattvasAra-racayitA zrIdevasena dvArA maMgalAcaraNa pUrvAcAryoM dvArA aneka bhedarUpa tattvakA nirUpaNa TIkAkAra dvArA darzanapratimAkA varNana. vratapratimAkA varNana sAmAyikAdi zeSa pratimAoMkA varNana bAraha prakArake tapoMkA svarUpa teraha prakArake cAritrakA varNana caudaha jIvasamAsa aura guNasthAnoMke nAma mithyAtva guNasthAnakA svarUpa sAsAdana guNasthAnakA svarUpa mizraguNasthAnakA svarUpa aviratasamyaktva guNasthAnakA svarUpa saMyatAsaMyata guNasthAnakA svarUpa pramattasaMyata gaNasthAnakA svarUpa apramattasaMyata guNasthAnakA svarUpa apUrvakaraNa guNasthAnakA svarUpa anivRttikaraNaM guNasthAnakA svarUpa sUkSmasAmparAya guNasthAnakA svarUpa upazAntamoha guNasthAnakA svarUpa kSINamoha guNasthAnakA svarUpa sayogikevalI guNasthAnakA svarUpa ayogikevalI gaNasthAnakA svarUpa pandraha prakArake dharmakA varNana solaha kAraNabhAvanAoMkA svarUpa AcArya devasena dvArA svagata aura paragata tattvakA nirUpaNa paragata tattvarUpa paMcaparameSThIke svarUpa-cintanakA phala-nirUpaNa savikalpa aura nirvikalparUpa svagata tattvakA nirUpaNa 2728 zuddhabhAvarUpa abhedaratnatraya evaM zuddhacetanAkA nirUpaNa 29-30 * * * * * * * * * * * * * Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasAra dvitIya parva nirvikalparUpa svagata tattvake dhyAna karanekI preraNA nirgrantha zramaNakA svarUpa sukha-duHkhAdimeM samabhAvI yogIkA svarUpa mokSake lie AvazyakA sAmagrIkA nirUpaNa uttama sAmagrI prApta honepara bhI dhyAnake vinA abhISTa siddhi nahIM hotI paMcama kAlameM dhyAnakA niSedha karane vAle puruSoMkA svarUpa dhyAnakA niSedha karanevAloMko granthakArakA uttara rAga-dveSAdikA tyAgakara Atma-dhyAnake abhyAsa karanekI preraNA AtmAke svarUpakA varNana ekAgra hokara dhyAna karanekI preraNA niraMjana AtmAkA svarUpa zuddha AtmA mArgaNA, guNasthAna, jIvasthAnAdike vikalpoMse rahita hai caudaha mArgaNAoMke nAma gati mArgaNAke antargata prathama narakabhUmikA varNana dUsarI narakabhUmikA varNana * tIsarI narakabhUmikA varNana cauthI narakabhUmikA varNana pA~cavIM narakabhUmikA varNana chaThI narakabhUmikA varNana saptama narakabhUmikA varNana sAtoM bhUmiyoM zarIrikAdi evaM zIta-uSNatAdike duHkhoMkA varNana . kaunase jIva kisa narakameM utpanna hote haiM ? kisa narakase nikale jIva kisa-kisa avasthAko prApta kara sakate haiM ? tiryaggati mArgaNAkA varNana manuSyagati mArgaNAkA varNana devagati mArgaNAke antargata cAroM jAtike devoMkA vistRta varNana indriya mArgaNAke antargata ekendriyoMke caubIsa sthAnoMkA varNana dvIndriya jIvoMke caubIsa sthAnoMkA varNana zrIndriya jIvoMke caubIsa sthAnoMkA varNana caturindriya jIvoMke caubIsa sthAnoMkA varNana paMcendriya jIvoMke caubIsa sthAnoMke jAnanekI sUcanA zeSa mArgaNA sthAnoMke jAnanekA nirdeza / zuddha niraMjana AtmA sparza rasAdi pudgala dharmose rahita hai Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya-sUcI tIsarA parva vyavahAranayase jIvake karma-nokarmAdi paryAyoMkA kathana dRSTAnta-pUrvaka jIva aura karmake saMyogakA kathana dhyAna dvArA jIva-karmake bheda karanekA nirUpaNa jIva-karmakA bheda kara apanI zuddha AtmAke grahaNa karanekI preraNA apanI zuddha AtmA kahA~ rahatI hai ? isa zaMkAkA samAdhAna zuddhanayase zuddha Atma-svarUpakA varNana punaH zuddha AtmasvarUpakA nirUpaNa sva-dhyAnase AtmAke kyA prakaTa hotA hai, isa zaMkAkA samAdhAna dRSTAnta dvArA dhyAnake mAhAtmyakA nirUpaNa mana vacana kAyake nirvikAra honepara paramAtmasvarUpa prakaTa hotA hai dhyAnake mAhAtmyakA nirUpaNa cauthA parva paradravyameM Asakta citta bhavya puruSa ugra tapa karate hue bhI mokSako nahIM pAtA . parasamayameM rata rahaneke phalakA varNana ajJAnI aura jJAnIkA svarUpa svasamaya-rata jJAnI puruSakI madhyasthavattikA varNana jJAnIkI madhyasthatAkA vizeSa nirUpaNa nizcayanayase sarvajIvoMkI samAnatAkA nirUpaNa sva-parake bhedajJAnakA phala nizcala cittavAle jJAnI puruSake mAhAtmyakA varNana dRSTAnta dvArA ukta jJAnI puruSakI mahattAkA varNana Atmatattvake darzana honepara Adhe kSaNameM alpajJa puruSa sarvajJa bana jAtA hai sabhI parabhAvoMko chor3akara apane zuddhasvabhAvakI bhAvanA karanekI preraNA . zuddha AtmAke dhyAna karanekA phala-varNana nizcaya ratnatrayakA svarUpa-varNana pA~cavA~ parva bAhirI dhyAnako karanevAlA bhI manuSya bhAvazrutake vinA AtmAko nahIM jAna sakatA zArIrika sukhameM Asakta dhyAnI puruSa bhI zuddha AtmAko prApta nahIM kara sakatA bahirAtmAkA svarUpa Atma-dhyAnI puruSa hI pAMcoM zarIrase mukta hotA hai jJAnI puruSa udayameM Aye karmakA lAbha hI dekhatA hai udayAgata karmako zAntise bhoganevAle puruSake hI karmoMkA saMvara aura nirjarA hotI hai| udayAgata karmoke phalameM zubha-azubha bhAva karanevAlA manuSya aura bhI adhika karmoMkA bandha ..' karatA hai 103 104 105 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 tatvasAra 106 108 113 115 116 117 118 119 120 122 123 125 126 .127 paramANumAtra bhI rAgako manameM rakhanevAlA zAstrajJa puruSa bhI karmose mukta nahIM hotA hai sukha-duHkhameM samabhAvI puruSakA tapa karma-nirjarAkA hetu hai - chaha bAhirI tapoMkA svarUpa-nirUpaNa chaha bhItarI tapoMkA svarUpa-nirUpaNa nizcaya saMvara aura nirjarAkA svarUpa-varNana nizcaya ratnatrayakA svarUpa-varNana nizcayanayakA Azraya lenevAlA puruSa hI jJAnAdi guNoMse yukta hotA hai rAga-dveSakA abhAva honepara hI yogiyoMke paramAnanda prakaTa hotA hai . jisa yogase paramAnanda prakaTa na ho, usase kyA lAbha ? raMcamAtra bhI caMcala citta yogIke paramAnanda prakaTa nahIM hotA hai sarva vikalpoMkA abhAva honepara hI mokSakA kAraNabhUta zuddha Atma-svabhAva prakaTa hotA hai| AtmasvabhAvameM sthita yogI hI apane zuddhasvarUpakA darzana karatA hai zuddhopayogIkA mana indriya-viSayoMmeM nahIM ramatA hai| jaba taka mohakA kSaya nahIM hotA, taba taka mana nahIM maratA hai| mohake naSTa honepara zeSa ghAtiyA karma svayaM hI naSTa ho jAte haiM ghAtiyA karmoMke kSaya honepara kevalajJAna prakaTa hotA hai - chaThA parva aghAtiyA karmokA kSaya honepara jIva siddha paramAtmA ho jAtA hai siddha paramAtmAkA svarUpa siddha paramAtmA sarvadravyoMke anantaguNa-paryAyoMko dekhate jAnate haiM siddha paramAtmA siddhAlayameM kitane kAlataka rahate haiM mukta jIvake svarUpakA vizeSa vyAkhyAna AcArya dvArA siddhoMko namaskAra tattvasArake kartA zrIdevasenakA phalaprAptipUrvaka AzIrvAda tattvasArakI bhAvanAkA phala TIkAkArakI prArthanA granthake TIkAkArako prazasti paMDitapravara dyAnatarAyakRta padyAnuvAda pariziSTa : gAthAnukramaNikA saMskRtaTIkAgata avataraNa gAthAdi anukramaNikA TIkAgata granthanAma-sUcI TIkAkAra-racita zlokasUcI TokAgata viziSTanAma-sUcI / tattvasArakA gujarAtI-bhASAnuvAda 129 130 131 133 134 135 138 140 141 149 151 152 152 152 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI devasenAcArya-viracita tattvasAra (zrI kamalakIrti-racita vRtti-saMyukta) maGgalAcaraNam yajJAnaM vizvabhAvArthadIpakaM saMzayAvihRt / taM vande tattvasArakhaM devaM sarvavidAMvaram // 1 // srvvid-himvd-vktr-sroruh-vinirgtaa| vAggaGgA hi bhavatveSA me manomala-hAriNI // 2 // gurUNAM pAdapatraM ca muktilakSmI-niketanam / me hRtsarasi sAnandaM krIDatAmantarAyahata // 3 // punaH zrIgautamAdInAM smRtvA caraNapaGkajam / vakSye zrItattvasArasya vRtti saMkSepato mudA // 4 // bhASA vacanikAkArakA maMgalAcaraNa dohA praNami zrI arahaMtakU siddhanikU zira nAya / AcArya uvAya munInikU pUjU mana vaca kAya // 1 // gautama gurukU vaMdi kari vaMdi jinokta suvANi / tattvasArakI dezanA karUM vacanikA jANi // 2 // jinakA jJAna samasta tattvArthoMko prakAzita karaneke lie dIpakarUpa hai, saMzaya, vibhrama, vimohakA nAzaka hai, jo tattvoMke sArake jJAyaka haiM, aura sarvatattvavettAoMmeM zreSTha haiM aise una sarvajJadevakI maiM TIkAkAra kamalakItti vandanA karatA hU~ // 1 // ... sarvajJarUpa himavAn parvatake mukha-kamalase nikalI huI yaha vacana-gaMgA mere manake malako dUra karanevAlI hove // 2 // gurujanoMke caraNa-kamala mukti-lakSmIke niketana (dhvajArUpa yA gRhasvarUpa) haiM aura prArabdha kAryameM AnevAle vighnoMke vinAzaka haiM, ve caraNa-kamala mere hRdaya-sarovarameM nitya krIDA kareM // 3 // punaH zrIgautama Adi gaNadharoMke caraNa-kamaloMkA smaraNa kara maiM harSa-pUrvaka zrItattvasArakI vRttiko saMkSepase kahU~gA // 4 // Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasAra atha zrInemIzvara-mahAtIrthAdiyAtrAvihArakarma vidhAya vyAghuTaya ca zrIpathapuramAgatya mahAmahotsavapUrvakaM dharmopadezaM kurvataH satyato me yathA bhedetararatnatrayAtmakamokSamArgabhAvanAM bhAvayatastarthatvadAnna(?) kSmIkRtaparamArtharatasulakSaNena aMtoSatanayena matimayena ThaH zrIlabdhanAmadheyenedaM vacaH proktam-bho kRpAvArisAgara, caturgatisaMsArAmbudhiyAna, bhaTTAraka dhokamalakottideva, caturvidhasaMghakRtaseva, saMsAra-zarIra-bhoganirmamo madIyo nAtho'yaM tattvAtattva-heyopAdeyaparijJAnalAlasaH zrI amarasiMho varIvatti / tatastattvopadezena bodhyate cettadA varam / ityAkA''kulIbhUtamAnase muhavimRzyAlpamatinApi mayA cintitamiti sarvavidyoktatatvopadeze puNyaM bhaviSyati, puNyena tatvasAropadezAkhyaM zAstraM sampUrNa bhaviSyatIti matvA tattvasAravistArAvatAraM bhAvanAgranthaM katuM -- samudyato'hamabhavam / _athAsannIkRto'pArasaMsAratoreNAntarbhAvitasakala-kevalajJAnamUttisarvavinmahAvIreNa samAviSkRta-samayasAra-cAritrasAra-paJcAstikAyasAra-siddhAntasArAdisAraNasamUrIkRtabAhyAbhyantaradurddharadvAdazavidhatapobhAreNa samabhyasitasamyaktvAdyaSTaguNAlaGkRtaparamAtmasvabhAvena tiraskRtAsaMsArAyAtAjJAnodbhavalokamAtrasaGkalpavikalpAtmakavibhAvena bhasmIkRtadravyakarma-bhAvakarma-nokarmamalakalaGkAnAM siddhAnAM dravya-bhAvarUpAM stuti katukAmena bhedAbhedaratnatrayAnubhavodbhavasamyagjJAnamahA zrInemIzvara-mahAtIrtha Urjayantagiri (giranAra parvata) mahAtIrtha Adi siddha kSetroMkI (vandanA) yAtrArUpa vihAra kAryakara aura lauTakara 'zrIpathapurameM Akara mahAmahotsava-pUrvaka dharmopadeza karate hue jaba maiM bhedAbhedarUpa ratnatrayAtmaka mokSamArgakI bhAvanA kara rahA thA, taba vahA~ke..."paramArtharata sulakSaNavAle ThAkura santoSake suputra, matimAn ThAkura zrInAmadhArakane yaha vacana kahe he kRpAvArisAgara, he caturgati rUpa saMsAra-sAgarase tAraneke lie yAna (jahAja ) rUpa, he caturvidha saMghadvArA sevita bhaTTAraka zrI kamalakIrti deva ! saMsAra, zarora aura bhogose mamatA-rahita merA yaha svAmI zrI amarasiMha, tattva-atattva aura heya-upAdeyake jAnanekI lAlasAvAlA hai, isalie tattvoMke upadeza dvArA yadi ise Apa prabodhita kareM, to bahuta uttama ho ! yaha sunakara Akulita hue apane manameM bAra-bAra vicAra kara alpabuddhi hote hue bhI maiMne cintavana kiyA-sarvajJa-deva-dvArA kahe gaye tattvoMkA upadeza karanepara mere mahAn puNya hogA aura usa puNyase yaha sArabhUta tattvoMkA upadeza karanevAlA yaha tattvasAra nAmaka zAstra sampUrNa ho jAyagA, aisA vicAra kara maiM tattvasArake vistArAvatArarUpa bhAvanA granthako karaneke lie udyata ho gyaa| . __ jinhoMne isa apAra saMsAra-sAgarake tIrako samIpavartI kiyA hai, jinhoMne apane antarameM sampUrNa kevalajJAna mUrtirUpa sarvajJa mahAvIrako bhAvita kiyA hai, jinhoMne samyak prakAra AviSkAra kiye gaye samayasAra, cAritrasAra, paMcAstikAyasAra, siddhAntasAra Adi granthoMke adhyayana aura anusmaraNase bAhya aura Abhyantara dvAdaza prakArake durdhara tapobhArako svIkAra kiyA hai, jinhoMne samyaktva Adi ATha guNoMse alaMkRta siddha paramAtmAke svabhAvakA samyak prakArase abhyAsa kiyA hai, jinhoMne anAdi saMsAravAsase saMlagna ajJAnase utpanna hue loka-pramANa asaMkhyAta saMkalpa aura vikalpAtmaka vibhAvoMkA tiraskAra kiyA hai, jinhoMne dravyakarma, bhAvakarma aura nokarmarUpa mala aura kalaMkako bhasma karanevAle siddha bhagavantoMkI dravya aura bhAvarUpa stuti karanekI icchA kI hai, bhedA1. rayadhu-racita harivaMza purANakI prazastike anusAra kamalakIti sonAgirike bhaTrAraka the / ata: usake samIpavartI vartamAna zivapurI nagarIkA hI unhoMne 'zrIpathapura' nAmase ullekha kiyA hai |--anuvAdaka Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasAra pAmena AsaMsArapradhAvitamohamahArAjazIghragAmitamAsaMglilitapadagAyamAnA'nAdimithyAdarzanAjJAnAviratibhAvAdiviSaya-kaSAya - ThakapeTakadurjayanirjIyasarvavidvItarAgopaviSTAgamAdhyAtmasiddhAntazAstrAvatAritopAyakRtopayogena samIpsitasAkSAdupeyasaMsiddhiziSTAcAraparipAlana-nAstikatAparihAranivighna-(zAstra-parisamAptiphalacataSTayena svagatatattva-paragatatattvabhedabhinna tattvasAra granthamahaM pravakSyAmIti kRtapratijJena paramArAdhya-paramapUjya-bhaTTArakadhIdevasenakRtasUtramidaM saMvarNyate mUlagAthA-jhANaggidaDDhakamme NimmalasuvisuddhaladdhasabbhAve / . gamiUNa paramasiddhe sutaccasAraM pavocchAmi // 1 // saMskRtachAyA-dhyAnAgnidagdhakarmakAn nirmalasuvizuddhalabdhasabhAvAn / ___natvA paramasiddhAn sutattvasAraM pravakSyAmi // 1 // - TIkA-pravakSyAmi kathayiSyAmi / kam ? taM sutattvasAram / tadyathA-tattvamityAdi, tasya bhAvastattvam / 'tattvau bhAve' iti tvprtyyH| zobhanAni ca tAni tattvAni sutattvAni, sutattvAnAM bhA0 va0-maiM jo devasenanAmA AcArya hU~ so suMdara je tattva tinakA sArakU kahUMgA / kahAkari ki utkRSTa je siddha tinakU namaskAra kri| kaise haiM siddha ? dhyAnarUpa jo agni tA kari dagdha kiye haiM karma jinaneM, ara naSTa bhaye haiM karmamala jAteM so to nirmala kahie atizaya kari vizuddha, rAgAdika doSa rahita prApta bhayA hai sUvizaddha samIcIna svabhAva jinakA, aise // 1 // bhedarUpa ratnatrayake anubhava karanese jinake samyagjJAnarUpa sUrya prakaTa huA hai, anAdi saMsArase sAtha daur3anevAle mohamahArAjake zIghragAmI, mohAndhakArase pAda-cArI yAtriyoMko nigalanevAle aise anAdikAlIna mithyAdarzana; ajJAna, aviratibhAvAdi viSaya-kaSAyarUpa durjaya ThagoMke samahako jIta kara sarvajJa vItarAgadevake dvArA upadiSTa Agama aura adhyAtma siddhAntazAstroMke avatArake upAyameM jinhoMne apanA upayoga lagAyA hai, tathA jo sAkSAt upeya ( mokSa ) tattvakI saMsiddhi, ziSTAcAraparipAlana, nAstikatA-parihAra aura nirvighna zAstra-parisamAptirUpa cAra phaloMkI prAptikI icchA vAle haiM aise parama ArAdhya, parama pUjya, bhaTTAraka zrIdevasenAcAryane 'svagata tattva aura paragata tattvase do bhedavAle tattvasAra nAmaka granthako maiM kahU~gA' aisI pratijJA karate hue yaha vakSyamANa gAthAsUtra kahA hai anvayArtha (jhANaggidaDDhakamme) AtmadhyAnarUpa agnise jJAnAvaraNAdi karmoMko dagdha karanevAle, (NimmalasuvisuddhaladdhasabbhAve) nirmala aura parama vizuddha AtmasvabhAvako prApta karanevAle (paramasiddha) parama siddha paramAtmAoMko (NamiUNa) namaskAra karake (sutaccasAraM) zreSTha tattvasArako maiM devasena (pavocchAmi) khuuNgaa| . TIkArya-yadyapi dravyadRSTise AtmA sarvaprakArake maloMse rahita nirmala aura sarva prakArake kalaMkoMse rahita paramazuddha hai, tathApi anAdi kAlase usake sAtha jo jJAnAvaraNAdi dravyakarma, rAgadveSAdi bhAvakarma aura zarIrAdi nokarma laga rahe haiM, unase yaha vartamAnameM samala aura azuddha ho rahA hai / AtmAkI isa malinatA aura azuddhatAko zukla-dhyAnarUpa agnike dvArA jalA karake apane nirmala Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvaMsAra sAraH sutattvasAraH, taM sutattvasAram / kiM kRtvA ? natvA namaskRtya / kAn ? paramasiddhAn-parA utkRSTA, mA lakSmIH samyagjJAnarUpA yeSAM te paramAH, paramAzca te siddhAzca paramasiddhAH, tAn paramasiddhAn / kathaMbhUtAn ? 'mANaggidaDDhakambhe' dhyAnamevAgniH dhyAnAgniH, dhyAnagninA dagdhAni karmANi yaiste dhyAnAgnidagdhakarmANaH, tAn dhyAnAgnivagdhakarmakAn / samAsAntargatAnAM ca rAjAdonAmavantatvAd bahuvrIhI samAse kapratyayo vA bhavati, yathA-taddharmA taddharmaka: paramasvadharmakaH dvimUrddhaH trimUrkha ityAdiSu adantatA bhavati / punazca kiMviziSTAn paramasiddhAn ? 'NimmalasuvisuddhaladdhasambhAve' nirgatAni karmamalAni yasmAdasau nirmalaH suvizuddho labdhaHprAptaH samIcInaH zAzvatoM vA bhAvaH sadbhAvo yaste nirmalasuvizuddhalabdhasadbhAvAstAn, evaM guNaviziSTAn paramasiddhAn natvA-vacanAtmakarUpeNa dravyastavena, antaraGge bhAvazuddhadhA kevalajJAnAviguNasmaraNarUpeNa bhAvastavena ca stutvA satattvasAraM pravakSyAmi // 1 // aura ati vizuddha svabhAvako jinhoMne prApta kara liyA hai, aise siddha bhagavantoMko granthakAra devasenane namaskAra kara sutattvasArako kahanekI pratijJA kI hai| siddhoMke lie unhoMne 'parama' vizeSaNa lagAyA hai| 'para' nAma utkRSTakA hai aura 'mA' nAma lakSmIkA hai| jinako samyagjJAnarUpI utkaSTa lakSmI prApta ho gaI hai, aise parama siddhoMko unhoMne namaskAra kiyA hai| 'natvA' isa vacanAtmaka padake dvArA dravyastava yA dravya namaskAra kiyA hai aura kevalajJAnAdi guNoMke smaraNarUpaM bhAvastava yA bhAvanamaskAra kiyA hai| jinakA astitva pAyA jAtA hai use tattva kahate haiN| unameM AlmAke lie prayojanabhUta tattva 'sutattva' kahalAte haiM / aise sAta tattvoMmeM upAdeya zuddha Atmatattva hai, vahI sarva tattvoMmeM sArabhUta hai, aise sundara tattvasArako devasenAcArya apane isa granthameM kheNge| vizeSArtha-anAdi mUla maMtrameM yadyapi arahaMta parameSThIko prathama sthAna prApta hai, tathApi zrI devasenAcAryane unako namaskAra na karake isa gAthAmeM siddhoMko jo namaskAra kiyA hai, usakA abhiprAya yaha hai ki unakA uddezya zuddha AtmasvarUpakI prApti karanekA hai, aura yataH siddha parameSThI apane zuddha Atma-svarUpako prApta kara cuke haiM, ataH unakA svarUpa sadA mere sammukha rahe, isalie unhoMne unheM namaskAra kiyA hai| isakA kAraNa yaha hai ki jo jisake guNoMko pAnekA abhilASI hotA hai, vaha usakI upAsanA karatA hai| siddhoMne apanA zuddhasvarUpa kisa prakArase prApta kiyA? isakA uttara bhI granthakArane siddhoMke lie diye gaye vizeSaNa dvArA prakaTa kara diyA hai ki dhyAnarUpI agnike dvArA Atma-svarUpako AvRta karanevAle kamAko jalAkara unhoMne apanA zaddha AtmasvarUpa prApta kiyA hai| . dhyAna kyA vastu hai, usakI prApti kaise hotI hai ? aura tattvasAra kyA hai ? ina saba praznoMkA uttara zrI devasenAcAryane apane isa granthameM kramase diyA hai| usakA sAra yaha hai ki jisa upAyase yaha saMsArI jIva sAMsArika klezoMse, klezoMke kAraNabhUta karma-bandhanoMse aura usake kAraNa rAga, dveSa, mohAdi bhAvoMse chUTakara apane zuddha buddha jJAnAnandamaya nirmala parama svabhAvako prApta kara sadAke lie kRtakRtya, sukhI, zuddha aura nizcala dazAko prApta kara letA hai, vahI tattvasAra hai| usa tattvasArakI prAptike lie dharmadhyAna paramparA kAraNa hai aura zukladhyAna sAkSAt kAraNa hai| isa dhyAnakI prAptike lie bAhirI sabhI prakArake parigrahoMkA aura bhItarI sabhI prakArake saMkalpa Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasAra ityukte kazcidAsannabhavyaH prAha-kilakSaNaM tattvamiti cet / mUlagAthA-taccaM bahumeyagayaM puvvAyariehiM akkhiyaM loe| dhammassa vattaNa? bhaviyANa ya bohaNa8 ca // 2 / / saMskRtacchAyA-tattvaM bahubhedagataM pUrvAcAryairAkhyAtaM loke| dharmasya vartanAthaM bhavyajanaprabodhanArtha ca // 2 // TIkA-zrIsarvajJavItarAgamahAvIrapramukhaiH pUrvAcAryaH loke jagati tattvaM proktam / kathambhUtam ? 'bahubheyagarya' vastutastattvaM paramArtharUpamekaprakAram / vyavahAreNa ekadhA-dvidhA-tridhAcaturdhA-paJcadhA-SoDhA-saptadhA-aSTadhA navadhA-dazadhA-prabhRtisaMkhyAtAsaMkhyAtAnantaprakAram / tato bahubhedagatam, bahavazca te bhedAzca bahubhedAstAn bahubhedAn gataM prAptaM bahubhedagataM tattvaM kathitam / kimartham ? dhammassa vattaNaThaM dharmasya vrtnaarthm| sa dharmaH paramArthena vastusvarUpa ekadhA / vyavahAreNa sAgArAnagAradharmabhedena dvividhH| ratnatrayAtmakasvarUpastrividho dhrmH| cavidhArAdhanA darzana-jJAna-cAritra-tapaH-svarUpazcatuvidhazca dharmArthakAmamokSabhedenApi caturvidhaH, prathamAnuyoga-karaNAnuyoga-caraNAnuyoga-dravyAnuyogabhedAcca __ bhA0 va0-lokavirSe pUrvAcAryani. tattva hai so bahuta bhedanikaM prApta bhayA kahata bhaye dharmakA pravartana ke athi 1 bahuri bhavyanikA prabodhana jo jJAnakI uktikA kAraNa, tAkai athi // 2 // AgeM do prakAra tattva kahai haiMvikalpoMkA tyAga Avazyaka hai / jaba taka inakA tyAga nahIM hogA, taba taka zuddha dhyAnakI prApti asaMbhava hai / yaha saba kathana devasenAcAryane isa granthameM Age yathAsthAna kiyA hai| usthAnikA-kisI nikaTa bhavyane pUchA-he bhagavan ! usa tattvakA kyA lakSaNa hai ? AcArya isakA uttara dete haiM anvayArtha-(loe) isa lokameM (puvvAyariehiM) pUrvAcAryoMne (dhammassa vattaNaTuM) dharmakA pravartana karaneke lie (ca) tathA (bhaviyANa pabohaNaTuM) bhavyajIvoMko samajhAneke lie (taccaM) tattvako (bahubheyagayaM) aneka bhedarUpa (akkhiyaM) kahA hai| TokArtha-zrI sarvajJa, vItarAga mahAvIra pramukha pUrvAcAryoMne loka arthAt isa jagatmeM tattva. ko aneka bhedakAlA kahA hai / vastutaH paramArtharUpase tattva eka hI prakAra hai kintu vyavahArase eka, do, tIna, cAra, pA~ca, chaha, sAta, ATha, nau, dazako Adi lekara saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta prakArakA hai, isalie zrIdevasenAcAryane use 'bahubhedagata' kahA hai| arthAt vaha tattva bahuta bhedoMko prApta hai| prazna-pUrvAcAryoMne tattvakA kathana kisalie kiyA hai ? uttara-dharmakA pravartana karaneke lie aura bhavyajIvoMko prabodha deneke lie pUrvAcAryoMne tattvakA kathana kiyA hai| vaha dharma paramArthase arthAt nizcayanayase vastusvarUpAtmaka eka hI prakArakA hai| vyavahAranayase sAgAra-(zrAvaka-) dharma aura anagAra-(muni-) dharmake bhedase do prakArakA hai| samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritrasvarUpa ratnatrayakI apekSA tIna prakArakA hai| darzana, jJAna, cAritra aura tapa ina cAra ArAdhanAoMke bhedase vaha dharma cAra prakArakA hai / athavA dharma, artha, kAma aura Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasAra caturvidhaH dharmaH / AhArauSaSazAstrAbhayadAnavidhinApi caturvidho dharmaH / hiMsA'nRtasteyAbrahmaparigrahenyo virativratamityAdipazcANuvrata-paJcamahAvratarUpeNa vA pnycprkaarH| SaDjIvanikAyarakSAlakSaNaH SaDvidhaH, . .. 'devapUjA gurUpAstiH svAdhyAyaH sNymstpH| dAnaM ceti gRhasthAnAM SaT karmANi dine dine // ityAdi SaTprakArazca bhavati / 'dhUta-mAMsa-surA-vezyA-pApaddhi-caurya-paradArAdisaptavyasanaparityAgarUpaH saptaviSo dhrmH| jAti-kulezvarya-rUpa-jJAna-tapobala-zilpamadASTakatyajanAdevASTadhA syAt / mAnuSI-tairazcI-devISu strIparyAyeSu manovacanakAya-kRtakAritAnumatAbrahmanavavidhaparityAgamUlo navavidho dhrmH| uttamakSamA. mArdavAjava-satya-zauca saMyama-tapastyAgAkiJcanyabrahmacaryadazaprakAradharmapratipAlanAt dazaprakAro dharmo bhavati / ekendriya-dvIndriya-trIndriya-caturindriya-paJcendriya (jIva-) rakSA-rUpaH paJcendriya-viSayanivRttilakSaNo'pi vA dazavidhaH / darzana-vrata-sAmAyika-proSadha-sacittaparityAga-rAtribhaktabrahmacaryArambhatyApaparigrahatyAgAnumata-rahitAnuddiSTAhArasvabhAvaikAdazaguNapratipAlanAt ekAdazaprakAro'sti / tadyathA-tatrAdau samyagdarzanaM vivRNomi-kSayopazama-vizuddhatA-dezanA-prAyogya-karaNalabdhimokSa ina cAra puruSArthoM kI apekSAse vaha cAra prakArakA hai| athavA prathamAnuyoga, karaNAnuyoga, caraNAnuyoga aura dravyAnuyogake bhedase dharma cAra prakArakA hai / athavA AhAra, auSadha, zAstra aura abhayadAnake bhedase cAra prakArakA hai| hiMsA, asatya, steya (corI), abrahma (kuzIla) aura parigraha ina paMca pApoMse eka deza viratirUpa pAMca aNuvratoMkI apekSA, athavA sarvadezaviratirUpa : paMca mahAvratoMkI apekSA vaha dharma pAMca prakArakA hai| pRthivIkAya, jalakAya, agnikAya, vAyukAya, vanaspatikAya aura trasakAya ina chaha prakArake jIva-nikAyakI rakSArUpase chaha prakArakA dharma hai| athavA-devapUjA, gurUpAsti, svAdhyAya, saMyama, tapa aura dAna ye gRhasthoMke pratidina SaT karttavya kahe gaye haiM, unakI apekSAse vaha dharma chaha prakArakA hai| (athavA-sAmAyika, vandanA, stavana, pratikramaNa, Alocana aura kAyotsarga, muniyoMke ina chaha AvazyakoMkI apekSA dharma chaha prakArakA hai) yaha ityAdi padase sUcita kiyA gayA artha hai|| dyUta (juA), mAMsa, surA (madirA), vezyA, pApaddhi (zikAra) corI, aura para-dArAgamana Adi sapta vyasanoMke parityAgarUpase sAta prakArakA dharma hai| jAti, kula, aizvarya, rUpa, jJAna, tapa, bala aura zilpa, ina aSTa madoMke tyAgarUpase dharma ATha prakArakA hai| mAnuSI, tiryacinI, devIrUpa strI paryAyoMmeM mana vacana kAya dvArA kRta, kArita aura anumodanArUpa nau prakArake abrahmatyAgarUpase nau prakArakA dharma kahA gayA hai| uttamakSamA, mArdava, Arjava, satya, zauca, saMyama, tapa, tyAga, AkiMcanya aura brahmacartha ina daza prakAroMke dharmoMko pAlana karanese dharma daza prakArakA hai| athavA-ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya, paMcendriya, ina pA~ca prakArake jIvoMkI rakSA karanese, tathA pAMca indriyoMke viSayoMkA tyAga karanese daza prakArakA kahA gayA hai| darzana, vrata, sAmAyika, proSadha, sacitta-parityAga, rAtribhakta, brahmacarya, ArambhatyAga, parigrahatyAga, anumatityAga aura anuddiSTa AhArasvarUpa gyAraha guNoM (pratimAoM)ke paripAlanase vaha dharma gyAraha prakArakA hai| unameMse AdimeM darzana pratimAvAleko jisa samyagdarzanakA dhAraNa karanA Avazyaka hai, Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasAra paJcakavazAvutpadyate samyagdarzanam / tathA coktam khayaubasamaNa-visohi ya desaNa-pAoggakaraNaladdhIhi / cattAri vi sAmaNNA karaNe sammatta-cArittaM // 1 // tathAhi-jJAnAvaraNAdInAM ghAtikarmaNAM kSayopazamo bhAvaH, vikArakarakaluSitabhAvAbhAvAt pariNAmavizuddhatA, sarvoktasanmArgakramotpannabhedAbhedaratnatrayArAghakaparamagurUpadezAddezanA ca, mithyAdarzanAdyaSTakarmaNAM saptati-viMzatitriMzatkoTAkoTisAgarasthitInAM yadA laghusthitigatAnAmekakoTAkoTimadhyabhUtAnAM laghutA bhavati tadA prAyogyalabdhiH syAt / etAzcatasro labdhayaH sAmAnyarUpAH, yato'nekazaH praaptaaH| karaNalabdhau satyAM tu samyagdarzanaM syAt / karaNalabdhistu adhaHkaraNamapUrvakaraNamanivRttikaraNaM ceti / tatsamyagdarzanaM paJcaviMzatidoSarahitamuktaM pUrvAcAryaH / te doSAH ke ? mddhtryaadyH| uktaM ca-- . mUDhatrayaM madAzcASTau tathA'nAyatanAni SaT / ___ aSTau zaGkAdayazceti dRgdoSAH pnycviNshtiH|| usakA svarUpa-vivaraNa karate haiM-kSayopazamalabdhi, vizuddhilabdhi, dezanAlabdhi, prAyogyalabdhi, karaNalabdhi ina pAMca labdhiyoMke dvArA samyagdarzana utpanna hotA hai / jaisA ki kahA hai kSayopazamalabdhi, vizuddhilabdhi, dezanAlabdhi aura prAya gyalabdhi ye cAra sAmAnya labdhiyAM haiM, jo ki bhavya aura abhavyoMke lie samAna haiM / kintu karaNalabdhi bhavya jIvake hI hotI hai aura usake honepara hI samyaktva aura cAritra prApta hotA hai // 1 // .. - ina labdhiyoMkA artha isa prakAra hai-samyaktva-prAptike yogya jJAnAvaraNAdi ghAti-karmoMkA kSayopazama bhAva honA kSayopazamalabdhi hai / AtmAmeM vikAra utpanna karanevAle kaluSita bhAvoMkA abhAva honese pariNAmoMmeM nirmalatA AnA vizuddhilabdhi hai| sarvajJa-bhASita sanmArga-prAptike kramase utpanna hue bheda-abheda rUpa ratnatrayake ArAdhaka parama guruke upadezakI prApti honA dezanAlabdhi hai| mithyAdarzana Adi ATha karmoMkI jo utkaSTa sthiti sattara, bIsa, tIsa aura tetIsa koDAkor3I sAMgaropama kahI gaI hai-arthAt darzanamohanIyakI 70 koDAkor3I, cAritramohanIyakI 40 kor3Akor3I, nAma-gotra karmakI 20 koDAkor3I, jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya aura antarAya karmakI 30 koMDAkor3I aura AyukarmakI 33 sAgaropama-pramANa sthitimeM sthita karmoMkI sattA ghaTakara eka kor3Akor3Ike madhyagata antaHkor3Akor3I pramANa laghu sthiti raha jAve taba prAyogyalabdhi hotI hai / ye cAra labdhiyAM sAmAnyarUpa haiM, kyoMki ve aneka bAra prApta ho cukI haiN| kintu karaNalabdhike honepara hI samyagdarzana prApta hotA hai| yaha karaNalabdhi adhaHkaraNa, apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa rUpa tIna pariNAma-vizeSoMkI prAptirUpa hai / ina karaNa-pariNAmoMke honepara tatkAla samyagdarzana utpanna hotA hai / vaha samyagdarzana pahalI darzana-pratimAmeM paccIsa doSoMse rahita honA Avazyaka hai, aisA pUrvAcAryoMne kahA hai| prazna-ve paccIsa doSa kaunase haiM ? uttara-tIna mUr3hatA Adi / jaisA ki kahA hai tIna mUr3hatAeM, ATha mada, chaha anAyatana aura ATha zaMkAdika, ye samyagdarzanake paccIsa doSa kahe gaye haiN| Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasAra M tadyathA-devamUDha-samayamUDha-lokamUDharUpAstrayo boSAH / mUDhatvaM ajJAnatvam / jAti-kulazvayaMrUpa-jJAna-tapo-bala-zilpAbhimAnAdayo mavA aSTau dossaaH| tathA mithyAvarzanaM mithyAjJAnaM mithyAcAritraM tadArASakAzca SaDanAyatAni bhavanti / ihalokabhaya-paralokabhaya-vedanAbhaya-maraNabhaya-trANabhayaaguptibhaya-AkasmikabhayAdisaptabhayagrasitA zaGkA, jIvadayAlakSaNo dharmo dharmo'sti na veti zaGkA 1 / paJcendriyaviSayAbhilASarUpA AkAMkSA 2 / ratnatrayArAdhaka-malamalinagAtrottamapAtreSu ghRNA vicikitsA 3 / ajJAnabhAvo mUDhatvam 4 / pareSAM doSANAM vidyamAnAnAmavidyamAnAnAM vA'nAcchAdanamapagrahanadoSaH 5 / tIvrapApakarmavipAkAt svasvabhAvAtsvasthAnAcca bhraSTAnAM jIvAnAmasthitikaraNamasthApanam 6 / RSi-yati-munyanagArAdicaturvidhasaMgheSvanAdaravizeSo'vAtsalyakaraNam 7 / atheti sAmarthyena vA jinoktaprabhAvanAM na karotIti yatra so'prabhAvanAdoSaH / ete paJcaviMzatiryoSAH dRSTaH samyagdarzanasya bhavanti / etaiH paJcaviMzatibhirdoSavinirmuktaM samyagdarzanaM nirmalaM bhavet / - ina paccIsa doSoMkA spaSTIkaraNa isa prakAra hai-mUDhatA nAma ajJAnatA yA viveka-hInatAkA hai| ye mUDhatArUpa doSa tIna haiM-devamUDhatA, samayamUDhatA aura lokamUr3hatA / mada nAma abhimAna, garva yA ahaMkArakA hai-madarUpa doSa ATha haiM-jAtimada, kulamada, aizvaryamada, rUpamada, jJAnamada, tapamada, balamada aura zilpamada / [inake atirikta aura bhI aneka prakArake madoMkI sUcanA Adi padase kI gaI hai, una sabakA antarbhAva yathAsaMbhava ina AThoM hI madoMmeM ho jAtA hai / ] anAyatana nAma adharma aura adharmake sthAnoMkA hai| anAyatana doSa chaha haiM-mithyAdarzana aura mithyAdarzanake. ArAdhaka, mithyAjJAna aura mithyAjJAnake ArAdhaka, mithyAcAritra aura mithyAcAritrake ArAdhaka / samyaktvake jo ATha aMga kahe gaye haiM, unake pratipakSarUpa ATha doSa hote haiN| ihalokabhaya; paralokabhaya, vedanAbhaya, maraNabhaya, trANa-(rakSA-) bhaya, agupti-(dhanAdikI asurakSAkA) bhaya aura Akasmikabhaya Adi sAta prakArake bhayoMse grasita yA bhayabhIta rahanA zaMkA doSa hai| [yadyapi sabhI jIva kisI na kisI prakArake bhayase trasta rahate haiM, tathApi yaha samyaktvakA doSa hI hai, kyoMki prANIne jo kucha bhI pApakarma saMcita kiyA huA hai, usake udaya Anepara use nirbhayatApUrvaka bhoganA hI samyaktva hai| use bhoganese DaranA to doSa hI hai / ] bhagavAnne jIvadayArUpa yA ahiMsA lakSaNa dharma kahA hai, vaha yathArthameM dharma hai, yA ki nahIM? isa prakAra zaMkA rakhanA bhI zaMkA doSa hai| pAMca indriyoMke viSayoMkI abhilASA rakhanA AkAMkSA doSa hai 2 / ratnatraya dharmake ArAdhaka uttama pAtra munijanoMke malase malina zarIrameM ghRNAkA bhAva rakhanA vicikitsA doSa hai 3 / vivekahInatArUpa ajJAna bhAva rakhanA maDhatA doSa hai4| dUsare vyaktiyoMke vidyamAna yA avidyamAna doSoMkA AcchAdana na karanA, pratyuta inako prakAzita karanA apagRhana doSa hai 5 / tIvra pApa karmake udayase apane AtmasvabhAvase yA apane sthAnase bhraSTa, patita yA calita hue, yA ho rahe jIvoMko unake sthAnameM yA dharmameM sthita yA sthira nahIM karanA asthitikaraNa yA asthApana nAmakA doSa hai 6 / RSi, yati, muni aura anagArarUpa cAra prakArake muni saMghameM, [yA muni, AryikA, zrAvaka zrAvikArUpa cAra prakArake zramaNa saMghameM] Adara, prIti aura vAtsalya bhAva nahIM rakhanA avAtsalyakaraNa nAmakA doSa hai 7 / Arthika aura zArIrika sAmarthya hote hue bhI arthase yA zArIrika sAmarthyase jina-bhASita jinazAsanake mAhAtmyakI prabhAvanA na karanA, usakA pracAra aura prasAra na karanA aprabhAvanA doSa hai| ye paccIsa doSa dRSTi yA samyagdarzanake hote haiM / ina paccIsa doSoMse vimukta honepara hI samyagdarzana nirmala hotA hai| Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasAra tatsamyaktvaM vyavahAra-nizcayabhedena, dvividham, upazama-kSayopazamanAyikarUpeNa trividham / tathAhi tattvArthabhavAnaM samyagdarzanamiti vyavahArasamyaktvam / uktaMca nAstyahaMtaH paro devo dharmo nAsti dayAM vinaa|| tapaH paraM na nainyAvetatsamyaktvalakSaNam // 3 // dravyakarma-bhAvakarma-nokarmamalakalaGkarahitaparabrahmaparamAtmasadRzanijAtmaghavAnaM ruciHpratItiH nizcaya Astikyamiti nAnAzabdAnAmekArya eva hi jJAtavyastattvavidbhiriti nizcayasamyaktvam / apratyAkhyAna-krodha-mAna-mAyA-lobhAnAM kaSAyacatuSTayAnAmupazame sati nirvikArakarmAjanarahita-nirvikalparAgAdirahitaikadezAtmAnubhUtilakSaNasyAntaraGge bahiraGga caikadezena SaDjIvanikAyAnAM madhye dvIndriya-trIndriya-caturindriya-paJcendriyarUpatrasajIvarakSaNalakSaNasya niraticAreNa makAratraya-paJcaphalodambarAdisaptavyasanaparityAgarUpasya jIvasya varzanapratimA prathamA bhvti| tathA coktam aTThai pAlai mUlaguNa, visaNu Na ekkai hoi| . sammatte suvisuddhamai paDhamau sAvai so ji' // 4 // yaha samyadarzana nizcaya aura vyavahArake bhedase do prakArakA hai, upazama, kSayopazama aura kSAyikake rUpase tIna prakArakA hai| aba inakA svarUpa kahate haiM-jIvAdi tattvoMke yathArtha svarUpakA zraddhAna karanA samyagdarzana hai, yaha vyavahAra samyaktvakA svarUpa hai / kahA bhI hai. arahanta devase zreSTha anya koI deva nahIM hai, dayA dharmase bar3hakara anya koI dharma nahIM hai aura nirgranthatAse utkRSTa anya koI tapa nahIM hai, isa prakArakA dRr3hazraddhAna honA, yahI vyavahAra samyaktvakA lakSaNa hai // 3 // / dravyakarma, bhAvakarma aura nokarmarUpa mala evaM kalaMkase rahita paramabrahma, paramAtmA-sadRza nija AtmAkA zraddhAna, ruci, pratIti, nizcaya aura Astikya buddhi honA-ina sabhI nAnA zabdoMkA eka hI artha tattvavettAoMko jAnanA cAhie-nizcaya samyaktva hai| ___ apratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA aura lobha ina cAra kaSAyoMke upazama honepara nirvikAra, karmarUpa aMjanase rahita, nirvikalpa, rAgAdirahita ekadeza AtmAnubhUti lakSaNa avasthA antaraMgameM haM nepara, tathA bahiraMgameM chaha jIva-nikAyoMmeMse dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paMcendriyarUpa trasakAyika jIvoMkI rakSA-lakSaNa ekadezase viratike honepara madya, mAMsa, madhu ina tIna makAroMke, bar3a, pIpala, Umara, kaThUmara aura pAkara ina pAMca udumbara phaloMke tathA dyUta Adi pUrvokta sAta vyasanoMke tyAga karane vAle aura ukta aSTamalagaNAdikA niraticAra paripAlana karanevAle jIvake darzanapratimA nAmakI pahilI zrAvaka-pratimA hotI hai| jaisA ki kahA hai ____ jo AThoM mUlaguNoMko pAlatA hai, jisake eka bhI vyasanakA sevana nahIM hai aura samyaktvameM ati vizuddhamati hai, arthAt samyaktvakA niraticAra nirdoSa pAlana karatA hai, vahI prathama pratimAkA dhAraka zrAvaka hai / / 4 // 1. sAvayadhamma dohA-26 / Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasAra ityuktalakSaNA prathamapratimA-bhAvakadharmo'sti / 1 tathA dvitiiyvrtprtimaa| tathA hi-ekadezena hiMsA'nRtasteyAbrahmaparigrahebhyaH paJcapApebhyo viratilakSaNAni paJcANuvratAni, digvirati-dezavirati-jIvAhAri-jIvasArayurAdi(?)rUpAnarthadaNDaviratirUpANi triguNavatAni sAmAyika-proSadhopavAsa-bhogopabhogasaMkhyAtithisaMvibhAgAntasallekhanAlakSaNAni catvAri zikSAvatAnIti dvAdazavratapAlanarUpA vratapratimA 2 / pUrvAhlika-madhyAhnikA'parAhlikakAleSu zrIsarvajJavItarAgacaityAlaye svagRhapratimAgne vA pUrvadizi kAyotsargeNa padmAsanayogena vA ArauidraparityAgalakSaNasAmAyikakriyAnurUpA tRtIyA pratimA 3 / ___ zukla-kRSNASTamI-caturdazIcatuSke parvaniyamena caturthopavAsalakSaNA proSadhapratimA caturthI bhavati 4 / sacittavastutyAgarUpA paJcamI pratimA 5 / divAbrahmacarya-rAtribhaktasvarUpA SaSThI pratimA 6 / sarvathAbrAhmanivRttirUpA brahmacaryapratipAlanalakSaNA ca saptamI brahmapratimA bhavati / pApArambhaparityaktazIlA'STamI ArambhatyAgarUpA pratimA 8 / svazarIraprayogivastrAhAramAtraparigraharUpA'paraparigrahaparityAgalakSaNA hi navamI pratimA syAt 9 / pApAnuyAyikAryAnumatirahitA dharmAnumatisahitA vA'nIhitavRtyopAsakagRhe svIkRtAhArarUpA vazamI anumatipratimA kathyate 10 / __ isa prakAra Upara jisakA svarUpa kahA gayA hai, usa prakArase use dhAraNa karanA prathamapratimArUpa zrAvakadharma hai 1 / tathA dUsarA vrata-pratimArUpa zrAvakadharma isa prakAra hai-hiMsA, asatya, caurya, abrahma aura parigraha ina pAMca pApoMse ekadeza viratirUpa pAMca aNavata. digvirati. dezavirati aura AhAra (bhakSaNa) karanevAle billI-kuttA Adi hiMsaka jIvoMkA saMrakSaNa-pAlana-poSaNAdi karane, astra-zastra dene aura pApa kAryoMke upadezarUpa anartha daMDoMkI viratirUpa tIna guNavrata tathA sAmAyika, proSadhopavAsa, bhogopabhoga saMkhyAna aura atithisaMvibhAgarUpa cAra zikSAvrata ina bAraha vratoMkA pAlana karanA aura jIvanake antameM sallekhanA dhAraNa karanA yaha dUsarI vratapratimA hai 2 / prAtaHkAla, madhyAhna kAla aura sAyaMkAlameM bhI sarvajJa vItarAgadevake caityAlayameM athavA apane gharameM virAjamAna jina-pratimAke Age pUrva dizAmeM (athavA uttara dizAmeM) mukha karake kAryotsargase (khar3e hokara) athavA padmAsanayogase (baiThakara) Arta aura raudradhyAnake parityAgasvarUpa sAmAyikakI vidhi-pUrvaka kriyA karanA tIsarI sAmAyika pratimA hai 3 / / pratyeka mAsakI zuklA-kRSNA aSTamI aura caturdazI ina cAroM paryoMmeM niyamase caturtha bhaktarUpa upavAsa karanA cauthI proSadhapratimA hai 4 / sacitta vastuke khAne-pInekA tyAgarUpa pAMcavIM sacittatyAga pratimA hai 5 / dinameM brahmacaryakA pAlana karanerUpa rAtribhakta nAmakI chaThI divAmathunatyAga pratimA hai 6 / abrahma (kuzIla) sevanakA sarvathA nau bAr3harUpase nivRtti karake brahmacaryake pratipAlana svarUpa sAtavIM brahmacarya pratimA hai 7 / pAparUpa ArambhoMkA sarvathA parityAga karanA AThavoM ArambhatyAga pratimA hai 8 / apane zarIrake upayogameM AnevAle vastrAMkA aura AhArapAnakA parigraha rakhakara anya samasta prakArake parigrahakA tyAga kara denA navamI parigrahatyAga pratimA hai 9 / pApoMke anuyAyI kAryoMkI anumati nahIM denA, dhArmika kAryoMkI anumati denA tathA anIhita vRttise arthAt AkAMkSA rahita hokara upAsaka (zrAvaka) ke gharameM AhArako svokAra karanA Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ www tattvasAra svIkRtottamazrAvakavratAkRtakAritAnumatAhAramaGgIkRtasaMyamAsaMyamapariNAmA'nuddiSTAhArasvarUpA caikAdazI pratimA 11 / ityekAdazapratimAgatajaghanya-madhyamottamadhAvakavibhedabhinna ekAvazaviSo dharmaH 11 // dvAdazadhA dharmAH kathyante / tadyathA-anazanAdibAhyAbhyantaratapobhedAt / tatra SaT prakAraM bAhyaM tapaH / na azanaM anazanamupavAsaH prathamaM bAhyaM tapaH 1 / ekanAsAghekapAsanyUnamAhArAdikaM yatra gRhyate tadavamodayaM dvitIyaM bAhyaM tapaH 2 / sAgArApekSayA vastusaMkhyArUpaM ekavastvAdigrahaNaM vRttiparisaMkhyAnaM tpH| anagArApekSayA ekahATaghardhagrAmaparyantamaTanaM bhikSArtha yatra tad vRttiparisaMkhyAnaM tRtIyaM bAhyaM tapaH 3 / madhura-kaTukAmlakaSAyatIkSNarasapaJcAnAM dugdha-dadhi-ghRtekSurasatailalavaNa-SaDarasAnAM vA madhye ekarasagrahaNamanyarasatyajanamutkRSTaM rasaparityAgatapaH / jaghanyapaJcarasagrahaNamekatyAgAkhyaM caturthaM bAhyaM tapaH 4 / strI-punnapuMsakatiryaggatijIvarahitasthAne zayanAsanAdikaM yatra kriyate sadviviktazayyAsananAmadheyaM paJcamaM bAhyaM tapaH 5 / caturtha-SaSThASTama-dazamadvAdaza-caturdaza-pAkSika-mAsikopavAsA'tApanayogAvisahanaM kAyaklezAkhyaM bAhyaM tapaH 6 / dazavIM anumati (tyAga) pratimA kahI jAtI hai 10 / uttama zrAvakake vratoMko svIkArakara kRta, kArita aura anumatise rahita AhArako aMgIkAra karanA tathA saMyamAsaMyama pariNAmarUpa aura anuddiSTa AhArasvarUpa gyArahavIM uddiSTAhAra tyAga pratimA hai 11 / isa prakAra gyAraha pratimAoMmeM AdikI chaha pratimAoMke pAlanevAle jaghanya zrAvaka haiN| madhyakI tIna pratimAoMkA pAlana karanevAle madhyama zrAvaka haiM aura antima do pratimAoMke pAlanevAle uttama zrAvaka haiN| isa prakAra jaghanya, madhyama aura uttama zrAvakake bhedavAlA yaha gyAraha prakArakA zrAvakadharma hai 11 / ... aba bAraha prakArakA dharma kahate haiM--vaha bAhya aura Abhyantara tapake bhedase mUlameM do prakArakA hai| unameM bAhya tapa chaha prakArakA hai-azana (bhojana) na karaneko anazana (arthAt upavAsa) kahate haiN| yaha pahilA bAhya tapa hai 1 / puruSakA jo svAbhAvika AhAra hai usameM eka, do, cAra Adi grAsase nyUna AhAra Adiko grahaNa karanA dUsarA avamodarya bAhyatapa hai 2 / sAgAra (zrAvaka) kI apekSA vastuko saMkhyArUpa eka do vastu Adiko grahaNa karanA vRttiparisaMkhyAna tp.hai| anagAra (muni) kI apekSA eka galI, do galI Adi ardhagrAma paryanta bhikSAke lie ghUmanA vRttiparisaMkhyAna nAmaka tIsarA bAhya tapa hai 3 / madhura (mIThA) kaTuka, Amla (khaTTA) kaSAya (kasailA) aura tIkSNa (carparA) rUpa pAMca rasoM athavA dUdha, dahI, ghI, ikSurasa, tela aura lavaNa (namaka) ina chaha rasoMmeMse eka rasako grahaNa karanA aura anya rasoMkA tyAga karanA utkRSTa rasaparityAgatapa hai| pAMca rasoMko grahaNa karanA aura eka rasakA tyAga karanA jaghanya rasa parityAga tapa hai| (do-tIna Adi rasoMko grahaNa karanA aura zeSakA tyAga karanA madhyama rasaparityAga tapa hai|) yaha rasaparityAga nAmaka cauthA bAhya tapa hai 4 / strI, puruSa, napuMsaka, aura tiryaMca gatike jIvoMse rahita ekAnta sthAnameM zayana-Asana Adi karanA viviktazayyAsana nAmakA pAMcavAM bAhya tapa hai 5 / caturtha bhakta (eka upavAsa) SaSThabhakta (do upavAsa) aSTamabhakta (tIna upavAsa) dazamabhakta, dvAdazabhakta, caturdaza bhakta, pAkSika, mAsika upavAsoMke sAtha AtApana Adi yogoMke dvArA zArIrika klezoMko sahanA kAyakleza nAmakA chaThA bAhya tapa hai 6 / Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 tattvasAra pA-viSamantaraGga tpH| tathAhi-anAvamAnabhAvenopAjitapApakarmaNAM zoSanaM jinoktayuktyA yatikAyate tat prAyazcittAlyamAntaraM prathamaM tpH1| samyagdarzanavinaya-samyagjJAnavinayasamyakcAritravinaya-tadArASakapuruSopacAravinayabhedena caturviSaM vinayAlyamAntaram dvitIyaM tapaH 2 / AcAryopAdhyAyatapasvizaikyaglAnagaNakulasaMghasAghumanojJAnAM vAtsalyabhedena dazavidhaM tRtIyamAntaraM vAtsalyAlyaM tpH3| vAcanApRcchanAnuprekSA''snAyadharmopadezAdivikalpAtpaJcaprakAraM svAdhyAya- . nAmadheyamAntaraM caturtha tapaH 4 / bAhyAbhyantarazarIra-rAgadveSAdityajanaM paJcamamAntaraM vyutsargAlyaM tpH5| padastha-piNDastha-rUpastha-rUpAtIta-bhedena dharmadhyAna pRthaktvavitarkavIcAra-ekatvavitarkAvocAra-sUkSmakriyA-pratipAti-vyuparatakriyAnivRttInItyAdizukladhyAnamitibhedenAntaraM SaSThaM dhyAnAlyaM tapaH 6 / iti bAhyAbhyantaradvAvazaghAtapobhedena dvAdazavidhastapodharmaH syAt 12 / / trayodazaSA cAritram / tatra paJcamahAvatAni pUrvoktAni / samitayaH pazca / tadyathA-sUryodayAstamanayormadhye mArge pratite yugaM pramANaM nirokSya gamyate yatra devavandanAnimittaM gurUNAM vA. pAdapa namaskatuM sA IryAsamitiH 1 / dRSTazrutAnubhUtapratyakSeNa dharmopadezanimittaM kathyate yatra sAM bhASAsamitiH 2 / jinoktapiNDasukhacA nirIkya bhukte yatra sA eSaNAsamitiH 3 / jJAnasaMyamopakaraNAni pustaka-kuNDikAdIni dRSTayA pratilekhya gRhyate nikSipyate vA. yasmin sA AdAna antaraMga tapa bhI chaha prakArakA hai-anAdikAlika ajJAnabhAvase upAjita pApakarmoMkA zodhana jina-prarUpita yogya vidhise jo kiyA jAtA hai, vaha prAyazcitta nAmakA pahilA antaraMga tapa hai 1 / samyagdarzanakI vinaya, samyagjJAnakI vinaya, samyakcAritrakI vinaya, aura ratnatrayake. ArAdhaka puruSoMkI vinayarUpa upacAra vinayake bhedase cAra prakArakA vinaya nAmaka dUsarA antaraMga tapa hai 2 / AcArya, upAdhyAya, tapasvI, zaitya, glAna, gaNa, kula, saMgha, sAdhu aura manojJa muniyoMkI vAtsalya (yA vaiyAvRttya) ke bhedase vAtsalya (yA vaiyAvRttya) nAmakA tIsarA antaraMgatapa hai 3 / vAcanA, pRcchanA, anuprekSA, AmnAya aura dharmopadeza Adike bhedase pAMca prakArakA svAdhyAya nAmaka cauthA antaraMgatapa hai 4 / bAhyameM zarIrase mamatvakA tyAga karanA aura antaraMgameM rAga-dveSAdi bhAvoMkA tyAga karanA vyutsarga nAmakA pAMcavAM antaraMga tapa hai 5 / padastha, piNDastha, rUpastha aura rUpAtItake bhedase cAra prakArakA dharmadhyAna karanA. tathA pathaktvavitarka vIcAra, ekatva vitarkaavIcAra, sUkSmakriyApratipAti aura vyuparatakriyAnivRtti ina cAra prakArakA zukladhyAna karanA, isa prakAra dharmadhyAna zukladhyAnarUpa chaThA dhyAnanAmakA antaraMga tapa hai 6 / - isa prakAra bAhya-AbhyantararUpa bAraha prakArake tapoMke bhedase tapodharma bAraha prakArakA hai 12 / cAritra rUpa dharma teraha prakArakA hai| unameMse pAMca mahAvrata pUrvameM kahe gaye haiN| pAMca samitiyAM isa prakAra haiM-sUryodayake pazcAt aura sUryAstake pUrva madhyavartI kAlameM mArgake janasaMcAra yukta honepara devavandanAke nimitta yA gurujanoMke caraNa-kamaloMko namaskAra karaneke lie yugapramANa (cAra hAtha) bhUmiko (nAsAdRSTise) dekhate hue gamana karanA pahilI IryAsamiti hai 1 / dRSTa, zruta, anubhUta aura pratyakSase dharmopadezake nimitta hita, mita, priya vacana bolanA dUsarI bhASAsamiti hai 2 / jinabhASita piNDazuddhi-pUrvaka anna-pAnako bhalIbhAMtise dekhakara bhojana-pAna karanA tIsarI eSaNAsamiti hai 3 / jJAna aura saMyamake upakaraNa pustaka, kamaNDalu Adiko AMkhase bhalIbhAMti Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvaMsAra nikSepaNasamitiH 4 / nirjane sthAne zuddha prAsuke cAvalokya malamUtrazleSmaniSThIvanAdikaM tyajyate yatra sA vyutsargasamitiH 5 / manogupti-vacanagupti-kAyaguptitrayaM 3 iti trayodazaprakAraM cAritraM trayobazavidho dharmaH / athavA samatA-stuti-vandanA-pratikramaNa-pratyAkhyAna-kAyotsargavikalpAt SaDAvazyakAni 6 / samitayastAH paJca / asiddhikA-niSiddhike dve 2 / iti trayodazakriyAsthAnarUpo dhrmH| ekendriya-sUkSma-bAdara-dvIndriya-zrIndriya-caturindriya-paJcendriya - saMzyasaMkSiparyAptAparyAptabhedena rakSaNaM yatrAso jinoktayuktyA caturdazaviSo dhrmH| caturdazaguNasthAnarUpeNa vaa| tadyathA-tathA coktaM gommaTasArazAstre zrI gommaTendreNa micchA sAsaNamisso aviravasammo ya desavirado ya / viravA pamatta idaro apunva-aNiyahi-suhumo ya // 5 // uvasaMtakhINamoho sayogikevalijiNo ajogI y| coddasa jIvasamAsA kameNa siddhA ya gAyavvA // 6 // micchodaeNa micchattamasaddahaNaM tu tacca-atyANaM / ___ eyaMtaM vivarIyaM viNayaM saMsayidamaNNANaM // 7 // viparItatattvagrahaNaM sAMkhya-naiyAyika-vaizeSika-bauddha-cArvAkAdipaJcaprakAramithyArUpaM vA yatra tanmithyAtvaguNasthAnam 1 / . . dekhakara grahaNa karanA aura rakhanA cauthI AdAna-nikSepaNa samiti hai 4 / nirjana, zuddha, prAsuka sthAnameM jIva-jantuoMko dekhakara mala, mUtra, kapha, thUka Adiko chor3anA pAMcavIM vyutsargasamiti hai 5 / manogupti, vacanagupti aura kAyagupti ye tIna prakArakI guptiyAM haiM 3 / / :: isa prakAra teraha prakArake cAritrarUpa teraha prakArakA dharma hai 13 / athavA samatA, stuti, vandanA, pratikramaNa, pratyAkhyAna aura kAryotsargake bhedase chaha Avazyaka 6, pUrvokta pAMca samiti 5, asiddhikA aura niSiddhikA ye do 2, isa prakAra teraha kriyAsthAnarUpase teraha prakArakA dharma tathAhi * ekendriya bAdara, sUkSma, dvIndriya trIndriya, caturindriya, paMcendriya saMjJI-asaMjJI ye sAtoM paryApta aparyAptake bhedase caudaha prakArake jovoMkA jinokta yuktise rakSaNa karanA yaha caudaha prakArakA dharma hai / athavA caudaha guNasthAnoMke bhedase caudaha prakArakA dharma hai 14 / jaisA ki gommaTasAra zAstrameM zrI gommaTendra (nemicandra siddhAntacakravartI) ne kahA hai mithyAtva 1, sAsAdana 2, mizra 3, aviratasamyaktva 4, dezavirata 5, pramattavirata 6, apra* mattavirata 7, apUrvakaraNasaMyata 8, anivRttikaraNasaMyata 9, sUkSmasAmparAyasaMyata 10, upazAnta moha 11, kSINamoha 12, sayogikevalIjina 13 aura ayogikevalI jina 14 ye kramase caudaha jIvasamAsa (guNasthAna) aura siddha jAnanA cAhie // 5-6 // mithyAtvakarmake udayase sapta tattvoM aura nava padArthoMkA zraddhA nahIM karanA mithyAtva nAmakA prathama guNasthAna hai / yaha mithyAtva pAMca prakArakA hai-ekAnta, viparIta, vinaya, saMzaya aura ajJAna mithyAtva // 7 // ___ jahAM viparIta tattvakA grahaNa ho, vaha mithyAtva guNasthAna hai| athavA sAMkhya, naiyAyika, vaizeSika, bauddha aura cArvAka Adi pAMca prakArake mithyA matoMkA zraddhAna karanA mithyAtvaguNasthAna hai| Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasAra tathAhi-astyeva, nAstyeva, nityameva, anityameva, ekamevAnekameva, tattvamityAdi sarvathA avadhAraNarUpo'bhiprAya ekAntamithyAtvaM nAma 1 / ahiMsAvilakSaNa-saddharmaphalasya svargApavargasya hiMsAdipApaphalatvena paricchindAno'bhiprAyo viparItamithyAtvam 2 / samyagdarzanAdinirapekSaNa deva-gurupAdapUjAdilakSaNena vinayenaiva mokSa ityabhiprAyo bainayikamithyAtvaM nAma 3 / pratyakSAvinA pramANena parigRhyamAnasyArthasya dezAntare kAlAntare caiva svarUpAvadhAraNopapattestatsvarUpanirUpakAnAmAptAnAmabhimAnadaMdahyamAnAnAmapi parasparaviruddhazAstropadezakAnAmavaJcakatvanizcayAbhAvAdidameva tattvamidaM na bhavatIti paricchattamazakyamityubhayAzAvalambanAbhiprAyaH saMzayamithyAtvaM nAma 4 / vicAryamANe jIvAdipadArthA na tiSThanti, tataH sarvamajJAnameva, jJAnaM nAstItyabhinivezaH ajJAnamithyAtvaM nAma 5 / . eyaMta buddhadariso vivarIo bahma tAvaso vinno| iMdo viya saMsaiyo makkaDiko ceva aNNANI // 8 // ... . micchattaM vedaMto jIvo vivarIyadasaNo hodi| Na ya.Samma rocedi hu mahuraM khu rasaM jahA jarido // 1 // micchAiTThI jIvo uvaiTuM pavayaNaM Na saddahadi / saddahadi asabbhAvaM uvaiTuM vA aNuvaiTuM ca // 10 // ekAnta Adi mithyAtvoMkA khulAsA isa prakAra hai-vastu tattva astirUpa hI hai, nAstirUpa hI hai, nitya hI hai, anitya hI hai, eka hI hai, aneka hI hai, ityAdi sarvathA 'hI' isa avadhAraNArUpa abhiprAyakA nAma ekAnta mithyAtva hai 1 / svarga aura apavarga (mokSa) kI prApti ahiMsAdi NavAle sada-dharmakA phala hai use hiMsAdi pAparUpa yajJAdikA phala mAnanekA abhiprAya viparIta mithyAtva hai 2 / samyagdarzanAdise nirapekSa deva-pUjA, guru-pAda-pUjA Adi rUpa vinayase hI mokSa prApta hotA hai, isa prakArakA abhiprAya vainayika mithyAtva hai 3 / pratyakSa Adi pramANoMse grahaNa kiye gaye padArthakA dezAntara aura kAlAntarameM tathaiva svarUpa prApta honepara usakA nizcaya ho sakatA hai| kintu vastuke svarUpakA nirUpaNa karanevAle, 'maiM Apta puruSa hU~' isa prakAra ke abhimAnase jalanevAle aura paraspara viruddha zAstropadeza karanevAle puruSoMkI avaMcakatAke nizcaya na honese 'yaha tattva hai' aura 'yaha tattva nahIM hai' aisA nizcaya karanA azakya hai, isa prakArase ubhaya koTike avalambanarUpa abhiprAyakA nAma saMzayamithyAtva hai 4 / tarkase vicAra karanepara jIvAdi padArtha siddha nahIM hote haiM. ataH sarva vasta ajJAnarUpa hI hai. jJAnarUpa koI vasta nahIM hai. isa prakArakA abhiniveza rakhanA ajJAnamithyAtva hai 5 / . buddhadarzI (bauddha Adi matavAle) ekAnta mithyAtvI haiM, brahma (pazuyajJa karanevAle brAhmaNa Adi) viparIta mithyAtvI haiN| tApasa Adi vinaya mithyAtvI haiN| indra Adi AcArya saMzayamithyAtvI haiM aura maskarI Adi ajJAnamithyAtvI haiM // 8 // mithyAtvakarmakA vedana karanevAlA jIva viparIta zraddhAnI hotA hai| jisa prakAra pittajvaravAle puruSako madhura (mIThA) rasa nahIM rucatA hai, usI prakAra mithyAtvI jIvako sad-dharma nahIM rucatA hai // 9 // mithyAdRSTi jIva jina-upadiSTa-pravacana kA zraddhAna nahIM karatA hai| kintu anya. mithyAtvIjanoMke dvArA upadiSTa yA anupadiSTa asatyArtha tattvoMkA zraddhAna karatA hai.||10||............ . Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasAra ityAdi mithyAtvaguNasthAnam 1 / ... anantAnubandhikoSa-mAna-mAyA-lobhAnyatarodaeNa prathamopazamasamyaktvAtpatito mithyAtvaM nAdyApi gacchatItyantarAlavartI sAsAdanaguNasthAnam / uktaM ca gommaTasAre sammattarayaNapavvayasiharAdo miccha bhuumismbhimuho| ____NAsiyasammatto so sAsaNaNAmo muNedavvo // 11 // darzanamohanIyamidhaprakRtyudayena mizrabhAvaM dadhi-guDamizrabhAvavat zraddhatte samyagmithyAtvaguNasthAnam 3 / so saMjamaMNa giNhadi desajamaM vA Na baMdhade aauN| samma vA micchaM vA paDivajjiya maradi NiyameNa // 12 // yatra samyaktvabhAve mithyAtvabhAve vA pUrvamAyurbaddhaM tatraiva guNe mriyate niyamAt / anAdyanantAnubandhikoSa-mAna-mAyA-lobha-mithyAtvaprakRti - samyaktvaprakRti- samyagmithyAtvaprakRtIti saptaprakRtInAmupazamAd upazamasamyaktvaM bhavati / samyaktvaprakRtyudayAt kSayopazamasamyaktvaM bhavati SaNNAmudayAbhAvAcca / saptAnAM prakRtInAM kSayAt kSAyikasamyaktvaM syAt / iti dvitIyakaSAyApratyAkhyAnacatuSkovayAtsaMyamAbhAvAvasaMyatasamyagdRSTiH svIkRtasarvajJavItarAityAdi prakArase mithyAtva guNasthAnakA svarUpa jAnanA caahie| anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA aura lobha kaSAyameMse kisI ekake udayase prathamopazama samyaktvase paMtita huA jIva jabataka mithyAtvako prApta nahIM hotA hai, tabatakakI antarAlavartI avasthAvAlA vaha jIva sAsAdana guNasthAnI hai| jaisA ki gommaTasArameM kahA hai samyagdarzana ratnarUpa parvatakI zikharase girA huA aura mithyAtvarUpI bhUmike sammukha huA, tathA jisakA samyaktva naSTa ho cukA hai, aisA jIva sAsAdana nAmaka dUsare guNasthAnavAlA jAnanA cAhie // 11 // ...darzana mohanIyakI mizra prakRtike udayase dahI-gur3akI mizratAke samAna jo samyaktva aura yithyAtvako mizra avasthAko dhAraNa karatA hai, vaha mizraguNasthAnavAlA jIva hai 3 / yaha mizra guNasthAnI jIva na sakala saMyamako grahaNa karatA hai, na dezasaMyamako hI dhAraNa karatA hai aura na Ayukarmako hI bAMdhatA hai| kintu samyaktva yA mithyAtva jisa dazAmeM pahile Ayuko bAMdhA hai, usI samyaktva yA mithyAtva guNasthAnako niyamase prApta hokara maratA hai // 12 // jisa samyaktvabhAvameM athavA mithyAtvabhAvameM pahile Ayuko bAMdhA hai usI guNasthAnameM .. jAkara niyamase maratA hai| anAdikAlase saMlagna anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobha kaSAya, mithyAtvaprakRti samyaktvaprakRti aura samyagmithyAtvaprakRti ina sAta prakRtiyoMke upazamase upazamasamyaktva hotA hai| samyaktvaprakRtike udayase aura zeSa chaha prakRtiyoMke udayAbhAvase kSayopazama samyaktva hotA hai / sAtoM hI prakRtiyoMke kSayase kSAyika samyaktva hotA hai| __.. dUsarI apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya catuSkake udayase saMyama na honeke kAraNa vaha samyagdRSTi Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasAra goktajIvAjIvAditattvaH karmamalakalaGkarahitaparamAtmasamAnAtmasvarUpakRtopAdeyabuddhiH abiratabhAvodayAt talavaragRhItataskaravat pravRttapaJcendriyaviSayaH samyagjJAnavairAgyayuktaH, niHzaGkAdyaSTAGgasamyaktvaguNalAkRtaH antaraGgakRtasaMyamapariNAmokhamaH aajnyaavicyaapaayvicy-vipaakvicysNsthaanvicylkssnndhrmdhyaankRtaabhyaasH| evaMviSapariNAmapariNato'viratasamyagdRSTiguNasthAnavartI bhvti| tatropazama-kSayopazama-kSAyikasamyaktvatrayANAM jaghanyamadhyamotkRSTabhedena sthitimAha--upazamasya jaghanyotkRSTato'ntarmuhUrtA sthitiH| kSayopazamasya jaghanyAntarmuhUrtA sthitiH / utkRSTena SaTSaSThisAgaropamA c| kSAyikasyotkRSTA trayastriMzatsAgaropamA katipayavarSakoTipUrvAdhikA sthitiH / jaghanyenAntarmuhUrtA ca saMsArApekSayA / uktaM ca ___No iMdiesu virado jIve thAvara-tase vaapi| jo saddahadi jiNuttaM sammAiTThI avirado so // 13 // atha pratyAkhyAnAvaraNatRtIyakaSAyacatuSkodayAddezasaMyato bhavati / tathAhi-bAhyo niraticAratrasajIvakRtarakSaH kAryavazAt sthAvarajIvavadheSu pravRtto'ntaraGge jinasarvajJoktazuddhabuddhakarmAanavinirmuktarAgAdirahitaikadezabhAvitAtmAnubhUtiH,upazama-kSayopazama-kSAyikasamyaktvavirAjamAnaH asaMyata kahalAtA hai / vaha sarvajJa vItarAgadevake dvArA upadiSTa tattvoMko svIkAra karatA hai, karmamala-kalaMkase rahita siddha paramAtmAke samAna apane AtmasvarUpameM upAdeyabuddhi rakhatA hai, avirata- . bhAvake udayase heya jAnate hue bhI paMcendriyoMke viSayoMmeM pravRtta rahatA hai| jaise kotavAlake dvArA pakar3A gayA cora corIko burA jAnatA huA aura apanI nindA karatA huA bhI avasara pAte hI punaH corI karane lagatA hai / yaha aviratasamyagdRSTi jIva samyagjJAna aura vairAgyase saMyukta hotA hai. niHzaMkita Adi ATha aMgarUpa samyaktvake gaNoMse alaMkRta hotA hai. antaraMgameM saMyama dhAraNa karaneke pariNAmoMmeM udyamI rahatA hai, AjJAvicaya, apAyavicaya, vipAkavicaya aura saMsthAnavicayarUpa dharmadhyAnoMkA abhyAsa karatA hai / isa prakArake pariNAmoMse yukta jIva aviratasamyagdRSTi caturtha guNasthAnavartI hotA hai| aba ina upazama, kSayopazama aura kSAyika ina tInoM samyaktvoMkI jaghanya, madhyama aura utkRSTa bhedarUpa sthiti kahate haiM-upazamasamyaktvakI jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuhUrtapramANa hai| kSayopazamasamyaktvakI jaghanya sthiti a tarmuhUrta hai aura utkRSTa chayAsaTha sAgaropama hai| kSAyikakI jaghanya sthiti saMsArakI apekSA antarmuhUrta hai aura utkRSTa kucha pUrvakoTI varSase adhika tetIsa sAgaropama hai / (siddhoMkI apekSA utkRSTa sthiti anantakAla hai / ) kahA bhI hai jo jIva indriyoMke viSayoMse virata nahIM hai, tathA trasa aura sthAvara jIvoMke ghAtase bhI virata nahIM hai| kintu jo jinadeva-kathita tattvoMkA zraddhAna karatA hai, vaha jIva aviratasamyagdRSTi hai // 13 // __ aba paMcama guNasthAnakA svarUpa kahate haiM-tIsarI pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyacatuSkake udaya se jIva dezasaMyamakA dhAraka hotA hai / yaha dezasaMyata bAhirameM niraticAra trasajIvoMkI rakSA karatA hai, kAryake vazase sthAvara jIvoMke ghAtameM pravRtta hotA hai, antaraMgameM sarvajJa jinadevaprarUpita zuddha, buddha, karmarUpa aMjanase vimukta, rAgAdi bhAvoMse rahita, eka deza zuddha AtmAnubhUtise bhAvita Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasAra kopIna-kamaNDalubhikSApAtraikapadRvastramAtraparigrahaH, varzana-vrata-sAmAyika-proSadhopavAsa-sacittatyAgarAtribhakta-brahmacaryArambhatyAga-pariprahatyAgAnanumatyanuddiSTAhAralakSaNakAdazapratimAkRtanivAsaH saMyatAsaMyatapaJcamaguNasthAnavartI bhavati / tathAhi jo tasavahAu virado aviradao taha ya thaavrvhaayo| ekkasamayamhi jIvo viravAviravo jiNekkamaI // 14 // atha caturthakaSAyasaMjvalanacatuSkatIvodayena viratapramattAkhyaSaSThaguNAnuyAyino bhavati / tathAhi-pravRttavyaktAvyaktapramAdodayAH, bhedAbhedaratnatrayAtmakamokSamArgAnubhavasphuritaprabhAvAH, trasasthAvararakSaNa-lakSaNasakalacAritravirAjamAnAH, rUpastha-rUpAtItadharmadhyAnaparAyaNA evaMvidhA virtprmttaakhyaaH| pramAdAH kathyante catasro vikathA jJeyAH kaSAyA hi cturvidhaaH| karaNAni ca paJcaiva nidrA sneho pramAdinAm // 15 // iti zlokakathitakrameNa pramAdAH paJcavaza / tatra vyaktAvyaktarUpAH SaSThaguNavatino bhavanti / uktaM ca-. hotA hai, upazama, kSamopazama aura kSAyika ina tInameMse kisI eka samyaktvase virAjamAna hotA hai, kaupIna (laMgoTI), kamaNDala, bhikSApAtra aura eka paTamAtra vastrakA parigraha rakhanevAlA utkRSTa zrAvaka hotA hai, tathA darzana, vrata, sAmAyika, proSadhopavAsa, sacittatyAga, rAtribhakta, brahmacarya, ArambhatyAga, parigrahatyAga, ananumati aura anuddiSTa AhArako grahaNa karane rUpa gyAraha pratimAoMmeM nivAsa karanevAlA jAva saMyatAsaMyata nAmaka paMcama guNasthAnavartI hotA hai / jaisA ki kahA haikadA hai : jo trasa jIvoMke vadhase virata hai, tathA sthAvara jIvoMke vadhase avirata hai, kintu jina bhagavAnmeM hI apanI zraddhA-buddhi rakhatA hai, vaha eka samayameM eka sAtha hI 'viratAvirata' kahalAtA hai // 14 // . . . ... aba chaThe guNasthAnakA svarUpa kahate haiM-cauthe saMjvalana kaSAyacatuSkake tIvra udayase jIva pramattavirata nAmake chaThe guNasthAnake dhAraka hote haiN| unake vyakta aura avyakta pramAdakA udaya rahatA hai, ve bheda aura abhedarUpa ratnatrayAtmaka mokSamArgake anubhavase sphurAyamAna prabhAvavAle hote haiM, basa-sthAvara jIvoMke rakSaNasvarUpa sakalacAritrase virAjamAna hote haiM, rUpastha aura rUpAtIta dharmadhyAnameM parAyaNa hote haiN| isa prakArake svarUpavAle pramattavirata nAmaka chaThe guNasthAnavI jIva hote haiN| aba pramAda kahate haiM strIkathA, bhaktakathA, rASTrakathA aura rAjakathA ye cAra vikathAeM jAnanI cAhie / krodha, mAna, mAyA, lobha ye cAra kaSAya haiM. pAMcoM indriyAM, nidrA aura sneha ye pandraha pramAda pramAdI jIvoMke hote haiM / / 15 // isa zlokameM kahe gaye kramase pandraha pramAda jAnanA caahie| inameM kabhI vyakta aura kabhI avyakta pramAdavAle chaThe gaNasthAnavartI saMyata hote haiN| kahA bhI hai Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasAra . ..... sayala pattAvattapamA jo vasai pamattasaMjado hodi| sayalaguNasolakalio mahabbaI cittlaayrnno||16|| athApramattaguNasthAnatinaH saMjvalananokaSAyamandodayapravartinaH bhaveyurapramattAlyAnaguNasthAnaM yavA tdaa| bAhye pUrvoktasamyaktvatrivirSakatamapUrvakasakalacAritraniraticAradhAriNo'ntaraGga rUpAtItadharmadhyAnAnukoTivattino nijitendriyaviSaya-tIvakaSAyA dravyazrutAbhyAsakauzalyAviSkRtAtmotthasvasaMvedanajJAnAnubhUtizaktayaH, evaMvidhAH apramattasaptamaguNasthAnattino bhavanti / (7) / ___ atha saMjvalana-nokaSAyamandatarodaye sati adhaHkaraNapravRttau AntarmuhUrtakAlaM sthitvA apUrvA. pUrvapariNAmakaraNAvapUrvakaraNapravRttilakSaNASTamaguNasthAnattino bhavanti / tathAhi-tatraike upazama jo mahAvratI sAdhuke sakala mUlaguNa zIlase saMyukta hotA huA bhI vyakta aura avyakta pramAdameM nivAsa karatA hai, vaha citrala AcaraNavAlA pramatta saMyata hai // 16 // . vizeSArtha-jisa pramAdakA svayaMko spaSTa anubhava ho, use vyakta pramAda kahate haiM aura jisakA svayaMko spaSTa anubhava na ho vaha avyakta pramAda kahalAtA hai| citrala nAma citakabare hariNa kA hai| jaise usakA svAbhAvika sunaharA raMga bIca-bIcameM kAle dhabboMse yukta hotA hai, usI prakAra mahAvrata AdikA pAlana karate hue bhI bIca-bIca meM kabhI kisI saMjvalana aura nokaSAyakA tI udaya ho jAnese vyakta aura kabhI usake manda udayameM avyakta pramAda rahatA hai, tathA kabhI indriyoM ke khAna-pAna Adi viSayoMmeM evaM nidrAdike samaya vyakta pramAda pAyA jAtA hai, isalie pramattasaMyata. guNasthAnavartI sAdhuke AcaraNako citrala AcaraNa kahA jAtA hai| . . aba saptama apramatta virata guNasthAnakA svarUpa kahate haiM-jaba maMjvalana aura nokaSAyoMkA manda udaya pravartita hotA hai, taba saMyata sAdhujana apramatta guNasthAnavartI hote haiM / usa samaya ve bAhirase to niraticAra sakalacAritrake dhAraka hote haiM aura antaraMgameM pUrvokta tIna prakArake samyaktvameMse kisI eka samyaktvake dhAraka, rUpAtIta dharmadhyAnakI uccakoTike sAdhaka, indriyoMke viSaya aura tIvra saMjvalanakaSAyake vijetA, tathA dravyazrutake abhyAsakI kuzalatAse AviSkRta Atmotpanna svasaMvedana jJAtAnubhUtikI zaktivAle hote haiN| isa prakArake svarUpavAle apramattavirata nAmaka saptamaguNasthAnavartI sAghu hote haiN| yahAM yaha vizeSa jJAtavya hai ki chaThe aura sAtaveM guNasthAnakA kAla antarmuhUrta hai / ataH bhAvaliMgI sAdhuke sote yA jAgate, baiThe yA calate aura khAte-pIte sabhI dazAoM meM unake donoM guNasthAnoMmeM pravartana hotA rahatA hai| yadi aisA nahIM hotA hai to unheM dravyaliMgI caturtha-paMcama guNasthAnavartI sAdhu jAnanA cAhie / aura yadi samyaktvakA unake abhAva hai to ve prathama guNasthAnavartI dravyaliMgI sAdhu haiN| aba AThaveM guNasthAnakA svarUpa kahate haiM-saMjvalana aura nokaSAyoMke mandatara (sAtaveM guNasthAnakI apekSA aura bhI adhika manda) udaya honepara adhaHkaraNa pariNAmakI pravRttimeM antarmuhUrta kAlataka sthita raha kara prati samaya apUrva-apUrva vizuddhivAle pariNAmoMke dhAraNa karanese ve hI apramatta saMyata apUrvakaraNa pariNAmoMmeM pravRttisvarUpa aSTama guNasthAnavartI hote haiN| - isa guNasthAnameM do zreNI hotI haiM-eka upazama zreNI aura dUsarI kSapaka zreNI / jo tadbhava mokSagAmI kSAyika samyaktvI saMyata haiM, ve cAritra mohanIyakA kSapaNa karaneke lie kSapaka zreNIpara car3hate haiM / kintu jo cAritramohanIyake upazamana karaneke lie udyata hote haiM, ve zreNIpara ArohaNa karate haiN| Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasAra kAH kSapakAzcAnye caturdazapUrvadharAH pRthaktvavitarkavIcArAsvaprathamapAvazukladhyAnAbhyAsakauzalyAvirbhUtasvAtmAnubhUtinirvikalpasamAdhibalazithilIkRtaghAtikarmANaH nikaTIkRtAnAdhanantasaMsArasAgarapArAH, evaMvidhAH apUrvakaraNaguNasthAnavartinaH / uktaM ca- . aMtomuhuttakAlaM gamiUNa assaapvttkrnnNte|. paDisamayaM sujhaMto apunvakaraNaM samulliyai // 17 // atha sa eva sad-dRSTi: aupazamikaH kSAyikazceti nava-navakSaNeSa prathama-zukladhyAnaprabhAveNopazamita-apitaghAtikarmAviSatriMzata-prakRtizca navamaguNasthAnAnivRttakaraNavartI bhavati (9) / uktaMca samae samae bhinnA bhAvA tamhA apussvkrnnoh| aNiyaTTI vi taha cciya paDisamayaM ekkapariNAmo // 18 // sa eva samyagdRSTiraupazamikabhAvaH kSAyikabhAvazceti sUkSmalobhakaSAyopazamana-kSapaNakaraNodyataH tatpUrvoktazukladhyAnaprathamapAdaprabhAveNa nirvikArIkRtanijAtmapariNAmakausumbhavastramiva sUkSmarAgapariNataH evaMvidhaH sUkSmasAmparAyaguNasthAnavartI bhavati 10 / ___ isa guNasthAnameM kitane hI mohakamake upazAmaka hote haiM aura kitane hI usake kSaya karanevAle kSapaka hote haiN| ye donoM hI caturdazapUrvoke jJAtA, zukladhyAnake pRthaktvavitarkavIcAra nAmaka prathamaMpAdake dhAraNa karaneke abhyAsakI kuzalatAse AvirbhUta nirvikalpa samAdhike balase dhAtikarmoM kI zaktiko zithila karanevAle, tathA anAdi-ananta saMsAra-sAgarake pArako nikaTa karanevAle hote haiM / isa prakArake apUrvakaraNa guNasthAnavartI saMyata jAnanA cAhie 8 / kahA bhI hai apramatta saMyata antarmuhUrtakAlataka adhaHpravRttakaraNako karake pratisamaya anantaguNI vizuddhise vizuddha hotA huA apUrvakaraNa guNasthAnako prApta hotA hai // 17 // ... isake anantara vahI aupazamika samyagdRSTi aura kSAyika samyagdRSTi saMyata pratyeka navInanavIna kSaNameM prathama zukladhyAnake prabhAvase ghAtikarma Adiko chattIsa prakRtiyoMko upazamazreNIvAlA upazama karatA huA aura kSapaka zreNIvAlA unakA kSaya karatA huA anivRttikaraNa nAmaka navama guNasthAnavartI hotA hai 9 / kahA bhI hai yataH AThaveM guNasthAnavI jIvake samaya-samayameM apUrvatA liye hue bhinna-bhinna pariNAma hote haiM, ataH use apUrvakaraNa saMyata kahate haiN| anivRttikaraNa guNasthAnameM bhI isI prakAra (apUrvakaraNake samAna) hI pratisamaya apUrva apUrva pariNAma hote haiN| kintu usase isa guNasthAnameM vizeSatA yaha hai ki eka samayavartI jIvoMke samAna vizuddhivAlA eka hI pariNAma hotA hai // 18 // . isake pazcAt aupazamika bhAvavAlA vahI upazamasamyagdRSTi aura kSAyikabhAvavAlA vahI kSAyika samyagdRSTi saMyata kramazaH sUkSmalobhakaSAyake upazamana aura kSapaNa karanemeM udyata hotA huA usI pUrvokta zukladhyAnake prathamapAdake prabhAvase nirvikArIkRta nijAtmapariNAmI hokarake bhI dhule hue kusumalI raMgake vastrake samAna sUkSmarAgase pariNata hotA huA sUkSmasAmparAya guNasthAnavAlA hotA hai 10 / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 tattvasAra atha pUrvokta eva sada-vRSTiH sarvamohanIyakarmopazamaprabhAvAnnirmalatamabhAvAnubhavopalabdhaprathamazukladhyAnanijAtmazaktirityekAdazopazAntamohaguNasthAnavAsI jIvo bhavati 11 / athAnantaraM ekatvavitarkavIcAranAma dvitIyazukladhyAnapAvenAntarmuhartakAlaM sthitvA nijazuddhAtmadravye zuddhAtmaguNe vA zuddhaparyAya vaiteSAM madhye ekatamaM dravyaM guNaM vA dhyAtvA ca kSINamohaH san darzanAvaraNaSaTprakRtayaH / tAH kA? nidrA-pracale 2 cakSurvarzanAvaraNIyamacakSurdarzanAvaraNIyamavadhiHvarzanAvaraNIyaM kevaladarzanAvaraNIyamiti catasraH, iti SaT / jJAnavaraNakarmaNaH paJca-matijJAnAvaraNa-zrutajJAnAvaraNAvadhijJAnAvaraNamanaHparyayajJAnAvaraNakevalajJAnAvaraNAnIti / antarAyakarmaNaH pshc-daanaantraay-laabhaantraay-bhogntraayopbhogntraay-viiryaantraayaakhyaaH| iti SoDazaprakRtInAM kSaye kSINamohaH prAptAnantacatuSTayaH kSINakaSAyaH dvAdazaguNasthAnavartI jino bhavati 12 / ____ athAnantaraM tavante samprAptasakalavimalakevalajJAnaH sUkSmakriyApratipAtIti tRtIyazukladhyAnaparAyaNaH catustriMzadatizayASTaprAtihAryAnantacatuSTaya nAma SaTcatvAriMzada-guNavirAjamAno dharaNendra-cakravarti-surendra-trilokezAvikRtasamavazaraNAdikevalajJAnapUjAH kizcidUna koTipUrvapramANa isake pazcAt aupazamika bhAvavAlA upazama zreNIkA Arohaka vahI samyagdRSTi saMyata sarvamohanIya karmake upazama kara deneke prabhAvase nirmalatama bhAvoMke anubhavase upalabdha evaM prathama zukladhyAnase apanI Atmikazaktiko prApta karanevAlA (sUkSma lobhakA upazama karake upazAntamoha nAmaka gyArahaveM guNasthAnavartI hotA hai 11 / / kSapaka zreNIkA Arohaka kSapaka dazaveM guNasthAnameM sUkSma lobhakA kSaya karaneke anantara ekatvavitarka-avIcAra nAmaka dUsare zukladhyAnake pAdake sAtha antarmuhUrtakAlataka bArahaveM guNasthAnameM rahakara apane zuddha AtmadravyameM, athavA zuddha-AtmagaNameM, athavA zuddha paryAyameM, inameMse kisI eka ke madhyameM kisI eka dravya, guNa yA paryAyako dhyAtA huA kSINamohI. banakara solaha prakRtiyoMkA kSayakara tadanantara samayameM anantacatuSTayakA dhAraNa karanevAlA kSINakaSAya nAmaka bArahaveM guNasthAnavartI jina hotA hai 12 / prazna-ve solaha prakRtiyA~ kauna sI haiM ? uttara-darzanAvaraNIyakarmako chaha prakRtiyA~-1 nidrA, 2 pracalA, 3 cakSudarzanAvaraNa, 4 acakSadarzanAvaraNa, 5 avadhidarzanAvaraNa, 6 kevaladarzanAvaraNa, jJAnAvaraNIyakarmakI pAMca prakRtiyAM1 mAtajJAnAvaraNa, 2 zrutajJAnAvaraNa, 3 avadhijJAnAvaraNa, 4 manaHparyayajJAnAvaraNa, 5 kevala jJAnAvaraNa, tathA antarAyakarmakI pA~ca prakRtiyA~-1 dAnAntarAya, 2 lAbhAntarAya, 3 bhogAntarAya, 4 upabhogAntarAya aura 5 viiryaantraay| ye saba milakara (6+5 + 5 = 16) solaha- prakRtiyA~ hotI haiN| inameMse kSINamohI jIva bArahaveM guNasthAnake upAntya samayameM pahile nidrA aura pracalAkA kSaya karatA hai aura antima samayameM zeSa caudaha prakRtiyokA kSaya karatA hai| ___ukta prakRtiyoMkA kSaya karaneke antameM sampUrNa vimala kevalajJAnako prApta ho, sUkSmakriyApratipAtI nAmake tIsare zukladhyAnameM parAyaNa, cauMtIsa atizaya, ATha pratihArya aura anantacatuSTaya, ina chayAlIsa guNoMse virAjamAna, dharaNendra cakravartI aura surendra ina tInoM lokoMke Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasAra sthitiko bhavyajanapuNyapreritagamano lokAloka-prakAzanabhAskaraH syogikevlijinstryodshgunnsthaanvto bhavati 13 / ukta ca kevlnnaanndivaayrkirnnklaavppnnaasiyaannnnaanno| NavakevalalajhuggamasujaNiyaparappavavaeso // 19 // athAnantaraM laghupaJcacAkSarasthitiko'yogikevalI caturdazaguNasthAnavartI bhavati / tathAhivyuparatakriyAnivRtyAkhyazukladhyAnacaturthapAdAmbupUraprakSAlitAzeSAghAtikarmamalakalaGko vicaramAntyasamaye dvisaptatiprakRtInAM kSayaM antyasamaye trayodazaprakRtInAM ca kSayaM kRtvA samyaktvAdyaSTaguNAlaGkRto dravyakarma-bhAvakarmAJjanarahito'vagatasvabhAvaH paramAtmA siddho'zarIrI jJAnamAtraH kiJcidUnacaramazarIrAkArAsaMkhyAtapradezoM lokAnanivAsI samayakAnantaramevaMvidho niSkalaH siddho bhavati 14 / iti caturvazaguNasthAnAtmakazcaturdazaviSo dharmaH syAt / . evaM pUrvoktavikathA-kaSAyendriya-nidrA-snehAkhyapaJcadazadhA pramAdaparityAgarUpaH paJcadazadhA dharmo bhavati 15 / SoDazakAraNabhAvanAtmakaH SoDazaprakAro dhrmH| tadyathA-paJcaviMzatidoSAtItAtyantagRhItAtmazaktidarzanavizuddhiH 1 / darzanajJAnacAritra-tadArAdhakavinayopayuktA vinayasampannatA 2 / svAmiyoMke dvArA sevita, samavazaraNa Adi kevala jJAna-pUjAko prApta, kucha kama koTi pUrvavarSa-pramANa sthitike dhAraka, bhavyajanoMke puNyase prerita gamanavAle, loka aura alokako prakAzana karaneke lie sUrya-samAna sayogikevalI jina terahaveM guNasthAnavartI hote haiM 13 / kahA bhI hai - kevalajJAnarUpI divAkara (sUrya) kI kiraNoMke samUhase ajJAnarUpI andhakArake nAza karane vAle, kSAyika samyaktva, jJAna, cAritra, darzana, dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIrya' ina nau kevalalabdhiyoMke prakaTa honese jinako 'paramAtmA' yaha saMjJA prApta huI hai, aise sayogI jina hote haiM // 19 // isake anantara 'a i u R lu' ina pAMca laghu akSaroMke uccAraNa kAlapramANa sthitike dhAraka caudahaveM guNasthAnavartI ayogikevalI jina hote haiN| ve vyuparatakriyAnivRtti nAmaka zukladhyAnake caturtha pAdarUpa jalake pravAhase samasta aghAtiyA karma-mala-kalaMkako prakSAlana karate hue dvicarama samayake antameM bahattara prakRtiyoMkA kSaya karake aura antima samayameM teraha prakRtiyoMkA kSaya karake kSAyika samyaktva Adi ATha guNoMse alaMkRta, dravyakarma, bhAvakarmarUpa aMjanase rahita, zuddha Atma-svabhAvako prApta, audArikAdi zarIroMse rahita azarIrI, kintu jJAnarUpa zarIrake dhAraka, caramazarIrase kucha kama AkAravAle asaMkhyAtapradezI aura lokAgranivAsI eka samayake anantara hI isa prakArake niSkala siddha paramAtmA ho jAte haiM 14 / / isa prakAra caudaha guNasthAnarUpa caudaha prakArakA dharma hotA hai| isI prakAra pUrvokta cAra vikathA, cAra kaSAya, pAMca indriyAM, nindrA aura sneha ina pandraha prakArake pramAdoMke tyAgarUpa pandraha prakArakA dharma hotA hai 15 / tIrthaMkara prakRtikI bandha karAnevAlI solahakAraNa bhAvanAoMke bhAne-svarUpa solaha prakArakA dharma hotA hai| inakA vivaraNa isa prakAra hai-pUrvokta paccIsa doSoMse rahita honese atyanta vizuddha AtmazaktikI prApti honA darzanavizuddhi nAmaka prathama bhAvanA hai 1 / darzana, jJAna, cAritra Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasAra trINi guNavatAni catvAri zikSAvatAnIti zolasaptakaM tathA sAgArApekSayA svadArAbhakta-paradArAparAGmukharUpaM dvividhaM zolamityAdigRhIta-(vrata-)paripAlanaM zIlamucyate / evaM vighazIlavateSvanaticAratA tRtIyA bhAvanA 3 / zrIsarvajJavItarAgoktadravyazrutAvalambotpannasvasaMvedanajJAnaM bhAvazrutaM dravyazrutaM vA, punaH punazcintanamabhIkSNajJAnaM tasminnupayogo'bhISaNajJAnopayogazcaturthabhAvanA 4 / jinoktanizcaya-vyavahArUpe dharme dharmaphale vA'nurAgaH prItirvA saMyoga evaM paJcamI bhAvanA 5 / . AtmazaktyanusAreNa AhArauSadhazAstrAbhayadAnAdicaturvidhaM dAnaM dIyate yasyAM sA SaSThI dAnabhAvanA 6 / tathaiva bAhyAbhyantararUpaM tapastapyate yatra sA tapobhAvanA saptamI 7 / sarvajJoktanayavibhAgena krameNa bharAbhedaratnatrayopalabdhibhAvanA bhavAntara prApaNarUpA samAdhiH sAdhu uttamaH samAdhiH sAdhusamAdhiraSTamabhAvanA 8 / pUrvoktAcAryopAdhyAyAdidazaprakAravaiyAvRttyakaraNasvarUpA navamabhAvanA 91 arhatAM sarvajJAnAM kevalajJAnAbamantaguNeSu samyagmanovacanakAyeranuSThAna-smaraNarUpA bhaktirarhada-bhaktiH dazamI bhAvanA 10 / samyagdarzanAcAra-samyagjJAnAcAra-samyakcAritrAcArasamyaktapazcaraNAcAra-vIryAcArAkhyAna vyavahAra-nizcayarUpAn svayamAcarantyanyabhavyajanaziSyAn AcArayantyAcAryAsteSvAcAryeSu bhaktirAcArya-bhaktirekAdazabhAvanA 11 / sarvajJoktAgamAdhyAtmaaura inake ArAdhakoMke prati vinayase upayukta rahanA dUsarI vinayasampannatA bhAvanA hai 2 / tIna gaNavrata aura cAra zikSAvrata ina sAtako zIla kahate haiN| tathA gahasthakI apekSA svadAra-sevana aura paradAra-parAGmukharUpa do prakArake vratako bhI zIla kahate haiN| tathA dhAraNa kiye hue aNuvratamahAvratoMke bhalIbhAMtise niraticAra paripAlanako bhI zIla kahA jAtA hai| isa prakArake zIlavratoMko aticAra-rahita pAlanA tIsarI bhAvanA hai 3 / zrI sarvajJavItarAga-prarUpita dravyazrutake avalambanase utpanna hue svasaMvedana jJAnarUpa bhAvazrutako, athavA dravyazrutako punaH-punaH (vAraMvAra) cintana karanA abhIkSNa jJAna kahalAtA hai, usameM nirantara apanA upayoga lagAye rahanA abhIkSNajJAnopayoga nAmakI cauthI bhAvanA hai 4 / jina-bhASita nizcaya aura vyavahArarUpa dharmameM tathA dharmake phalameM anurAga rakhanA, prIti karanA (athavA saMsArase nirantara bhayabhIta rahanA) saMvega nAmakI pAMcavIM saMvegabhAvanA hai 5 / apanI zaktike anusAra AhAra, auSadha, zAstra aura abhayadAna Adi cAra prakArake dAnoMkA dete rahanA, yaha chaThI dAna bhAvanA hai| (dAnako dene meM apane dhanake lobhakA tyAga karanA par3atA hai, ataH ise anya graMthoMmeM tyAga bhAvanA kahA hai|) pUrvokta bAhya aura Abhyantara tapoMkA tapanA so sAtavIM tapobhAvanA hai 7 / sarvajJokta naya-vibhAgake kramase bhedAbhedarUpa ratnatraya-prAptikI bhAvanA karanA, tathA bhavAntara svarga-mokSake prApta karAnevAlI citta-zAnti rakhanA samAdhi kahalAtI hai| sAdhu arthAt uttama samAdhiko sAdhusamAdhi kahate haiN| yaha AThavIM bhAvanA hai 8 / pUrvokta AcArya, upAdhyAya Adi daza prakArake sAdhuoMkI vaiyAvRttya karanA navamI bhAvanA hai 9 / arhanta sarvajJadevoMkI kevala jJAna Adi anantaguNoMmeM samyak mana vacana kAyake dvArA pUjA-pATharUpa anuSThAna karanA, unake guNoMke smaraNarUpa bhakti rakhanA arhad-bhakti nAmakI dazavIM bhAvanA hai 10 / samyagdarzanAcAra, samyagjJAnAcAra, samyakcAritrAcAra, samyaktapazcaraNAcAra aura samyak vIryAcAra nAmaka nizcaya-vyabahArarUpa paMca AcAroMkA jo svayaM AcaraNa karate haiM tathA anya bhavyajanoM aura ziSyoMko AcaraNa karAte haiM, ve AcArya kahalAte haiN| una AcAryoM meM bhakti rakhanA so AcArya-bhakti nAmakI gyArahavIM bhAvanA hai 11 / sarvajJokta AgamoM aura adhyAtma zAstroMke jJAtA upAdhyAya 'bahuzruta' kahalAte haiN| unameM niSkapaTa bhAvase bhakti rakhanA Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasAra 23 zAstrajJA bahuzrutAsteSu niSkapaTabhAvabhaktiH bahuzrutabhaktiH dvAdaza bhAvanA 12 / jinoktadravyazrutapratItirUpA bhaktiH pravacanabhaktistrayodaza bhAvanA 13 / sarvajJoktasamatAstuti-vandanA-pratikramaNapratyAkhyAnakAyotsargalakSaNaSaDAvazyakeSu niraticAratA yA sA AvazyakAparihANirUpA catuvaMza bhAvanA 14 / jinendroktanizcaya-vyagahAramokSamArga svayamAcaran san bhavyajanAnAmagre prakAzayatIti mArgaprabhAvanA paJcadazakA 15 / sarvajJAnAM prakarSa vacanaM pravacanaM tasmin vAtsalyarUpA pravacanavatsalatvaM SoDaza bhAvanA 16 / iti zrItIrthaMkaranAmagotrasamavazaraNAdivibhUtiSoDazakAraNabhAvanAtmakaH SoDazavidho dhrmH| - ityAdijinoktadharmasya bahavo bhedAH saMkhyAtAsaMkhyAtAzca bhvnti| atra bhAvanAgranthe grnthmystvbhyaavsmaabhirnocyte| ityevaMvidhasya dharmasya pravartanAtha bhavyajanaprabodhanArthaM ca / (ke bhavyAH?) te bhavyAH kathyante yeSAM bhAvikAle ratnatrayaM prakaTIbhaviSyati te bhvyaaH| yeSAMta kAlAntare'pi kevalajJAnaM vyaktaM na bhaviSyati te abhavyAH / kecanAbhavyasamAnA bhavyAH, eke dUrabhavyAH kecnaa''snnbhvyaaH| iti bhavyatvalakSaNam // 2 // . atha katipayavidhaM tattvamiti prazne sati bhaTTArakazrIdevasenadevA AhuHbahuzrutabhakti nAmakI bArahavIM bhAvanA hai 12 / jina-bhASita dravyazrutakI pratItirUpa zraddhA rakhanA, usake abhyAsa meM prIti evaM bhakti rakhanA so pravacanabhakti nAmakI terahavIM bhAvanA hai 13 / sarvajJa-prarUpita samatA, stuti, vandanA, pratikramaNa, pratyAkhyAna aura kAyotsarga lakSaNavAle chaha AvazyakoMmeM niraticAritArUpa jo pravRtti hai, vaha AvazyakAparihANirUpa caudahavIM bhAvanA hai 14 / jinendradevake dvArA kahe gaye nizcaya aura vyavahAra mokSamArgakA svayaM AcaraNa karate hue bhavyajanoMke Age use prakAzita karanA so mArgaprabhAvanA nAmakI pandrahavIM bhAvanA hai 15 / sarvajJadevoMke prakRSTa vacanoMko pravacana kahate haiM, usa pravacanameM vAtsalya rakhanA so pravacanavatsalatva nAmakI solahavIM bhAvanA hai 16 / .. isa prakAra zrItIrthakara-nAmagotrakI aura samavazaraNAdi vibhUtikI kAraNarUpa solaha kAraNabhAvanAtmaka solaha prakArakA dharma hai| , ityAdi prakArase jinokta dharmake bahuta bheda haiM jo ki vistArarUpameM saMkhyAta aura asaMkhyAta hote haiN| kintu isa bhAvanAgranthameM graMtha-vistArake bhayase hama (TIkAkAra) nahIM kahate haiN| isa ukta prakArake dharmake pravartana karaneke lie tathA bhavyajanoMke prabodhake lie bhI devasenAcArya isa tattvasArakI racanA kara rahe haiN| prazna-kauna jIva bhavya kahalAte haiM ? ... uttara-jina jIvoMke bhaviSyakAlameM ratnatraya dharma prakaTa hogA, ve jIva bhavya kahalAte haiM / kintu jina jIvoMke kAlAntarameM bhI kevalajJAna prakaTa nahIM hogA; ve jIva abhavya kahe jAte haiN| kitane hI abhavyake samAna bhavya hote haiM, kitane hI jIva dUrabhavya hote haiM aura kitane hI Asanna (nikaTa) bhavya hote haiN| isa prakArase bhavya aura abhavyakA svarUpa jAnanA cAhie // 2 // .. vaha tattva kitane prakArakA hai ? yaha prazna honepara bhaTTAraka zrIdevasenadeva uttara dete haiM Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasAra mUlagAthA- egaM sagayaM taccaM aNNaM taha paragayaM puNo bhaNiyaM / __ sagayaM Niya-appANaM iyaraM paMcAvi parameTThI // 3 // saMskRtacchAyA-ekaM svagataM tattvaM anyaM paragataM punaH bhaNitam / ___ svagataM nijAtmA itarat paJcApi parameSThinaH // 3 // TIkA tattvamidaM bhaNitaM proktam / kaiH, pUrvAcAryaiH sarvajJazrIvItarAgadevairvA / tatraikaM svagataM nijAtmagataM tttvmucyte| tathaiva paraM gataM tatvaM paradravyagataM tattvAt / svagataM hi vastutayA karmamala- . kalaGkabhAvodbhavasaGkalpa-vikalpabhAvarahito nijAtmaiva tattvam / itaracca paragatatattvaM paJcavidham / tathAhi-SaTcatvAriMzad-guNalakSaNalakSito'rhan kevalajJAnabhAskaraH sarvajJo vItarAgaH skldevH| samyaktvAdyaSTaguNamUtiH siddhAtmA niSkalaH parabrahma paramAtmA siddhaH / paJcAcArAviSatriMzadaguNavirAjamAna aacaaryH| ekAdazAGga-caturdazapUrvANIti paJcaviMzatiguNasvabhAvAvirbhUta upAdhyAyaH / nizcaya-vyavahAraratnatrayAtmakamokSamArga jinoktayuktyA ye sAdhayanti te sAdhavaH / parA. utkRSTA mA kevalajJAnAdilakSmIryatra pade tatparamaM tasmin parame pade tiSThantIti parameSThinaH / paJcaiva paragatatattvamuktamiti tattvalakSaNaM jJAtvA nayavibhAgena dunivaJcanArtha saMsArasthiticchedanArthaM vA AsannabhavyarupAdeyabuddhacA tattvaM cintanIyaM bhRzamiti bhAvArthaH // 3 // bhA0 va0-eka to svagata kahie nijAtmA hI tattva hai| ara anya dUsarA paragata tattva hai| tahAM svagata tattva to nijAtmA hai / ara anya dUsarA tattva paMca parameSThI hai // 3 // anvayArtha-(ega) eka (sagayaM) svagata (tacca) svatattva hai / (taha) tathA (puNo) phira (aNNaM) dUsarA (paragayaM) paratattva (bhaNiya) kahA gayA hai| (sagayaM) svagata tattva (Niya) nija (appANaM) AtmA hai / (iyara) dUsarA paragatatattva (paMcAvi parameTThI) pAMcoM hI parameSThI haiM // 3 // TokArtha-sarvajJa zrIvItarAgadevoMne aura unake pazcAt pUrvAcAyA~ne tattva do prakArakA kahA hai-eka svagatatattva aura dUsarA paragatatattva / svagatatattvakA artha hai-apanA Atmagatatattva / paragatatattvakA artha hai paradravyagatatattva / vAstavika dRSTise karma-mala-kalaMka-janita bhAvoMse utpanna hue saMkalpa-vikalpoMse rahita nija AtmA hI svatattva hai| dUsarA jo paragata hai, vaha paMcaparameSThIke rUpase pAMca prakArakA hai| unameM chayAlIsa guNarUpa lakSaNase lakSita, kevalajJAna bhAskara, sarvajJa vItarAga, sakala paramAtmA arhantadeva prathama parameSThI haiN| samyaktva Adi aSTaguNarUpa mUttike dhAraka, siddhAtmA niSkala, paramabrahma, paramAtmA siddha bhagavanta dUsare parameSThI haiM, paMcaAcArAdi chattIsa guNoMse virAjamAna AcArya tIsare parameSThI haiN| gyAraha aMga aura caudaha pUrvarUpa paccIsa guNarUpa svabhAvake dhAraka upAdhyAya cauthe parameSThI haiN| jo jinokta nizcaya aura vyavahAraratnatrayAtmaka mokSamArgako jina-prarUpita yuktike sAtha sAdhana karate haiM ve sAdhujana pAMcaveM parameSThI haiN| prazna-parameSThI kise kahate haiM ? uttara-para arthAt utkRSTa, mA arthAt kevalajJAnAdi lakSmI jisa padameM pAI jAve, use 'parama' kahate haiM / usa 'parama' padameM jo rahate haiM ve parameSThI kahalAte haiN| ukta svarUpavAle pAMcoM hI parameSThI paragata tattva kahe gaye haiN| isa prakAra naya vibhAgase tattvakA svarUpa jAnakara arthAt nizcayanayase nija zuddha AtmA hI 'tattva' hai aura vyavahAranayase Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 tattvasAra .. atha he bhagavan, teSAM paJcaparameSThinAM tatvacintanAta ki pala bhavatIti pRSTe parihAramAhamUlagAthA-tesiM akkhararUvaM bhaviyamaNussANa jhAyamANANaM / bajjhai puNNa bahuso paraMparAe have mokkho // 4 // saMskRtacchAyA-teSAM akSararUpaM bhavyamanuSyANAM dhyAyamAnAnAm / badhyate puNyaM bahuzaH paramparayA bhavenmokSaH // 4 // TIkA-ityasyA gAthAyAH avtaarikaa| teSAM paJcAnAmarhatsiddhAcAryopAdhyAsAdhUnAM parameSThivAcakAnAmakSarAtmakaM bIjAkSaraM padasthadhyAnavAcakaM mantrarUpaM dhyAyamAnAnAM manaSyANAM bhavyAtmanAM tatpuNyaM badhyate bahuzo bahuprakAraM yena puNyena paramparayA mokSo bhavet / tathAhi-sa mokSo dvividhaH-bhAvamokSo dravyamokSazceti / tatra nirvikAra-nirvikalpa-nirakhanaH zukha-sukhasvAtmo bhA0 va0 teSAM kahie. tini arahaMta siddha AcArya upAdhyAya sAdhU paMca parameSThInike vAcaka akSarAtmaka bIjAkSara padastha dhyAna vAcaka maMtrarUpa dhyAna karatA hai bhavya manuSya tinikai .bahuta puNya jo hai so baMdhai hai, ara paraMparA kari mokSa hoya hai // 4 // Arge svagatatattvakU kahai haiM paMcaparameSThI 'tattva' haiM aisA nirNaya kara Ata-raudrarUpa dunise bacaneke lie aura saMsArakI sthitiko chedaneke lie nikaTa bhavya jIvoMko upAdeyabuddhise tattvakA vAraMvAra cintavana karanA cAhie, yaha gAthAkA bhAvArtha hai // 3 // aba, he bhagavan ! una paMca parameSThiyoMke tattva cintavana karanese kyA phala hotA hai ? aisA pUchanepara granthakAra uttara dete haiM anvayArtha-(tesi) una paMca parameSThiyoMke (akkharakhva) vAcaka akSararUpa maMtroMko (jhAyamANANaM) dhyAna karanevAle (bhaviyamaNussANa) bhavyajanoMke (bahuso) bahuta-sA (puNNaM) puNya (bajjhai) baMdhatA hai / (paraMparAe) aura paramparAse (mokkho) mokSa (have) prApta hotA hai // 4 // . TIkArtha-isa gAthAkI avatArikA (utthAnikA) Upara kahI gaI hai| una arahanta, siddha, AcArya, upAdhyAya aura sAdhu ina paMca parameSThiyoM vAcaka akSarAtmaka bIjAkSaroMkA evaM padasthadhyAnake vAcaka maMtrarUpa akSaroMkA dhyAna karanevAle bhavyAtmA manuSyoMke vaha bahuta prakArakA puNyabandha hotA hai, jisa puNyake dvArA paramparAse mokSa kI prApti hoto hai / vaha mokSa do prakArakA hai--bhAvamokSa aura dravyamokSa / unameM nirvikAra, nirvikalpa, niraMjana, zuddha, buddha apane AtmasvarUpakI upalabdhi honA bhAvamokSa hai / sabhI dravyakarma, bhAvakarma aura nokarmoMke sarvathA kSayase AtmAkA Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 tatvasAra palabdhilakSaNo bhaayo| bhApakarma-nokarmaNAM sarveSAM tAmastyena bhayAt kevalajJAnAcanantaguNaprAptazca dravyamokSaH / ityevaM dvividhasya mokSasya yataH prAptiH syAttataH paJcacaparameSThisvarUpa cintanaM tajjJabhavyajanainirantaraM kAryamiti bhAvArthaH // 4 // . mukta honA dravyamokSa hai / yaha mokSa kevalajJAnAdi ananta guNoMkI prAptirUpa hai| isa prakAra do bhedarUpa mokSakI prApti jinase hotI hai, una paMcaparameSThiyoke svarUpakA cintana jJAnI bhavyajanoMko nirantara karanA cAhie, yaha isa gAthAkA bhAvArtha hai // 4 // vizeSArtha-AtmadhyAnake abhyAsa karanevAle bhavyajIvoMko sarvaprathama paMca parameSThIke vAcaka akSaroMkA, bIjAkSaroMkA aura maMtrAkSaroMkA japa karanA Avazyaka hai / paMcaparameSThIke namaskArAtmaka 'NamokAra' maMtra paiMtIsa akSaravAlA hai| 'arhatsiddhAcAryopAdhyAyasarvasAdhubhyo namaH' yaha solaha akSaravAlA maMtra hai| 'arihanta siddha' yaha chaha akSaravAlA maMtra hai| 'a siM A u sA' yaha paMca akSaravAlA maMtra hai| 'arahaMta' yaha cAra akSaravAlA maMtra hai| 'aIna yA siddha' yaha do akSarI maMtra hai / tathA 'oM' yaha ekAkSarI maMtra hai| inake atirikta 'OM namaH siddhebhyaH', OM hrIM ahaM asi AusA namaH' Adi isI prakArake vibhinna akSaroMse nirmita aneka prakArake maMtra gurujanoMke upadeza se jAnanA cAhie / aneka akSaroMke saMyogase bananevAle maMtrako bIja maMtra kahate haiN| jaise paMca parameSThIke Adi akSara arahaMtakA 'a' azarIrI siddhakA 'a' AcAryakA 'A' upAdhyAyakA 'u' aura munikA 'm' ina a + a + A + u + m = kA vyAkaraNake niyamase saMyoga karanepara 'om' yA 'oM' bIjamaMtra bana jAtA hai / isI prakAra 'hrIM' bIjAkSarI maMtra caubIsa tIrthaMkaroMkA vAcaka hai| abhyAsI vyaktiko sarvaprathama ekAkSarI maMtrakA 108 vAra hRdayakamalake ATha patroM aura madhvavartI kaNikAke AdhArapara jApa prArambha karanA cAhie / jaba isakI sAdhanA binA cittacaMcalatAke siddha ho jAya, taba do akSarI maMtrakA jApa prArambha kre| isa prakAra sAdhanA karate hue cAra, pAMca, chaha Adi akSaroMke maMtroMke jApakI sAdhanA karanI cAhie / maMtra-jApakI vidhi yaha hai ki ati mandasvarameM maMtrakA uccAraNa isa prakAra kare ki usakI dhvani apane kAnase hI sunAI par3e, kintu dUsareko sunanemeM na Ave / isa prakArase japa-siddhi ho jAnepara unhIM maMtroMkA 'mastakapara, bhauMhoMke bIca meM, nAsAke agra bhAgapara, kaThake madhyameM, hRdaya aura nAbhi Adi sthAnoM para manako kendrita karake dhyAna karanA caahie| japameM mandasvarase uccAraNa karate hue oSTha kampita hote haiN| kintu dhyAnameM manake bhItara hI maMtroMkA mauna rUpameM uccAraNa hotA hai| maMtrajApase hI lAkhoM guNA puNyasaMcaya hotA hai| tathA maMtra-jApase maMtra-dhyAnameM karor3oM guNA adhika puNya-saMcaya honeke sAtha azabha karmokI asaMkhyAta gaNI nirjarA bhI hotI hai| granthakartA zrI devasenAcArya kahate haiM ki ukta prakArase parameSThI-vAcaka akSaroMke japa aura dhyAnase bahuta prakArake sAtizaya puNyakA bandha hotA hai aura usase paramparA mokSa bhI prApta hotA hai| - aba 'svagata tatvakA lakSaNa kyA hai. aura usakI kyA vizeSatA hai ? isa prakArakA prazna honepara AcArya uttara dete haiM Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvasAra - 27 atha nanu ki viziSTaM svagatatasvalakSaNamityAhamUlagAthA- jaM puNu sagayaM taccaM saviyappaM havai taha ya aviyappaM / saviyappaM sAsavayaM NirAsavaM vigayasaMkappaM // 5 // saMskRtacchAyA-yatpunaH svagataM tattvaM savikalpakaM bhavati tathA ca avikalpam / - savikalpaM sAsravakaM nirAnavaM vigatasaGkalpam // 5 // TIkA-yatpunaH svagataM tattvaM ityvtaarikaa| jaM puNu ityAvipavakhaNDanArUpeNa vRttikarmAcAryazrIkamalakIrtinA vyAkhyAnaM kriyate yatpunaH svagataM svAtmagataM nijAtmalInaM tatvaM tad dvividha-savikalpakaM bhavati nirvikalpakaM ca / tathAhi-caturNaguNasthAnavartijaghanyArAdhakAditAratamyena yAvat sUkSmasAmyaparAyakaSAyAntare(?)sati tAvat savikalpaM hi svAtmatattvaM bhavati / tathaiva sAkSAt kSINakaSAye dvAdazaguNe nirvikalpaM svagatatatvaM bhavati / savikalpaM hi yataH karmAnavakAraNatvAt sAstravaM vijJeyam / nirAstravaM tattvaM tu mithyAtvAviratikaSAyayogAlyAta AtravAnnirgataM Asravebhyo yattattaM nirAsravatatvam / yato vA vigatA binaNTA saGkalpA rAgAvirUpAstadvigatasaGkalpaM tato nirAsravam / nirAlave sati saMvaro bhavati, saMvare sati kRtakarmaNAM udayarUpeNa galanaM nirjarA, nirjarAyA satyAM mokSo bhavatIti jJAtvA tattvaviddhiH puruSaH nirAstravaM nijAtmatattvaM nirantaraM taM.bhAvanIyamiti // 5 // bhA0 va0-bahuri jo svagata tattva hai so savikalpa hoya hai, taiseM hI avikalpa hai| savikalpa hai so to Azrava sahita hai, ara saMkalpa-rahita hai so nirAzrava hai Azrava-rahita hai // 5 // ... AgeM avikalpa tattva kahaiM haiM anvayArtha-(puNu) punaH (ja) jo (sagayaM taccaM) svagata tattva hai vaha (saviyappaM) savikalpa (taha ya) tathA (aviyappaM) avikalpa rUpase do prakArakA (havai) hai| (saviyappaM) savikalpa svatatva (sAsavayaM) Asrava sahita hai| aura (vigayasaMkappa) saMkalpa-rahita nirvikalpa svatattva (NirAsavaM) Asrava-rahita hai| TIkArtha-svaMgata tattvako kahaneke lie isa gAthAkA avatAra huA hai| TIkAkAra AcArya zrI kamalakIti aba isakA vyAkhyAna karate haiM-jo svagata arthAt svAtmagata yA nija Atma-lIna tattva hai, vaha do prakArakA hai-savikalpaka aura nirvikalpaka / inameMse caturtha guNasthAnavartI jaghanya ArAdhakako Adi lekara tAratamyake kramase sUkSmasAmparAya kaSAya nAmaka dazama guNasthAnake anta honetaka savikalpaka hI svAtmatattva hotA hai| usI prakAra kSINakaSAya nAmaka bArahaveM guNasthAnameM sAkSAt nirvikalpaka svagatatattva hotA hai / yataH savikalpaka svagata tattva karmoke AsravakA kAraNa hai, ataH use sAsrava jAnanA cAhie / kintu nirAsrava tattva mithyAtva, avirati, kaSAya (pramAda) aura yoga nAmaka Asravase nirgata arthAt sabhI karmAsravake kAraNoMse rahita hai, ataH vaha nirAsrava tattva hai / athavA rAgAdirUpa sabhI prakArake saMkalpa-vikalpa yataH bArahaveM guNasthAnameM vigata yA vinaSTa ho jAte haiM, ataH vaha nirvikalpa svagata tattva vigata-saMkalpa evaM nirAsrava hai| nirAsrava arthAt karmokA Asrava rukanepara saMvara hotA hai aura saMvara honepara upArjita karmoMkI udayarUpase galagala kara nirjarA hotI hai| aura nirjarAke honepara mokSa prApta hotA hai| aisA jAnakara tattvoMke jAnakAra puruSoMko nirAsrava jo nija-Atmatattva hai, usakI nirantara bhAvanA karanI cAhie // 5 // Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasAra athAhosvid vigatasaGkalpe sati kima bhavatItyAhamUlagAthA-iMdiya visayavirAme maNassa gillUraNaM have jaiyA / / ___taiyA taM aviyappaM sasarUve appaNo taM tu // 6 // saMskRtacchAyA-indriyaviSayavirAme manaso nirmUlanaM bhvedydaa| __ tadA tadavikalpaM svasvarUpa Atmanastattu // 6 // TIkA-ityavatArikAM kRtvA vRttikartA'haM vivRNomi / tathAhi-'jaiyA' yadA 'iMdiyavisayavirAmo' sparzanetriya-rasanendriya-ghrANendriya-cakSurindriya- zrotrendriyANAmiti paJcendriyANAM saptavigativiSayebhyo viramaNaM viraktirindriyavirAmastasmin indriyaviSayavirAme sati maNassa manasaH jillaraNaM manovikalpaM rUpaM tasya manaso nikSUraNaM chedanaM troTanaM utpAdanaM nirmuulnmityekaarthH| have bhavet, taiyA tadA, 'taM aviyappaM sasarUve appaNotaM tu tat tattvaM avikalpaM nirvikalpA(?) [nirgatA vikalpA] asminniti avikalpaM, nirvikalpaH san AtmanaH svasvarUpe lInaM tanmayaM bhavatIti kiyAdhyAhAraH kriyate / 'taM tu' tattattvaM tu punariti rahasyaM jJAtvA tajjaiH tattvajJaH puruSaH upAdeyabuddhacA nirantaraM vastusvarUpaM bhAvanIyamiti bhAvArthaH // 6 // bhA0 va0-jadi iMdinikA viSayanita virakta hota saMteM manakA nirmUla cheda hoya hai tadi so avikalpasvarUpa viSa AtmA lIna hoya hai / bhAvArtha-inikoM viSayanita virakta hota saMta mana nizcala hoya hai / ara manake nizcalapanA hota saMta avikalpa dhyAna hoya hai / / 6 // Arge yAhIkU kahai haiMAtmAke saMkalpa-rahita honepara Age kyA hotA hai ? granthakAra isakA.uttara dete haiM anvayArtha-(jaiyA) jaba (iMdiya visayavirAme) indriyoMke viSayoMkA virAma arthAt icchAnirodha ho jAtA hai (taiyA) taba (maNassa) manakA (pillUraNaM) nirmUlana (have) hotA hai, aura tabhI (taM) vaha (aviyappaM) nirvikalpaka svagata tattva prakaTa hotA hai / (taM tu) aura vaha (appaNo) AtmAkA (sasarUve) apane svarUpameM avasthAna hotA hai| ____TIkArya-ukta prakArase isa gAthAkA avataraNa karake TIkAkAra maiM kamalakItti isakA * vivaraNa (spaSTIkaraNa) karatA huuN| 'jaiyA' jaba indriya-viSayoMkA virAma hotA hai, arthAt sparzanaindriyako guru-laghu Adi ATha sparzose, rasanA-indriyakA. tikta-kaTu Adi pAMca rasoMse, ghrANaindriyakA sugandha Adi do gandhoMse, cakSu-indriyakA zveta-kRSNa Adi pAMca varSoMse aura zrotra-indriyakA SaDja, RSabha Adi sAta svaroMse, isa prakAra pAMcoM hI indriyoMkI sattAIsa prakArake viSayoMse viramaNa yA virakti hotI hai, taba use 'indriyoMke viSayoMse virAma' kahate hai, usa indriya-viSayavirAma honepara manakA arthAt manake vikalpoMkA nirmUlana hotA hai| niraNa, chedana, zroTana, utpATana aura nirmUlana, ye sabhI ekArtha-vAcaka zabda haiM / jaba manake vikalpoMkA nirmUlana arthAt jar3a-mUlase abhAva hotA hai, taba vaha nirvikalpa tattva arthAt AtmAkA svasvarUpameM avasthAna hotA hai / vikalpa jisameMse nikala jAte haiM, use nirvikalpa yA avikalpa kahate haiM / nirvikalpa hotA huA AtmA apane AtmAke sva-svarUpameM lIna arthAt tanmaya hotA hai| yahAM 'bhavati' isa kriyAkA adhyAhAra kiyA gayA hai / 'taM tu vaha 'svagata nirvikalpa tattva hai' isa rahasyako jAnakara tattvajJa puruSoMko upAdeya buddhise nirantara vastu-svarUpakI bhAvanA karanI cAhie, yaha isa gAthAkA bhAvArtha hai // 6 // Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasAra athAha ho bhagavan, svamanasi nizcalIbhUte sati kohAbhAvo bhavatIti bhagavAnAhamUlagAthA-samaNe NiccalabhUe Na? savve viyappasaMdohe / thakko suddhasahAvo aviyappo Niccalo Nicco // 7 // saMskRtacchAyA-svamanasi nizcalIbhUte naSTe sarvasmin viklpsndohe| sthitaH zukhasvabhAvo vikalpo nizcalo nityaH // 7 // TIkA-ityasyA gAthAyA avatArikAM kRtvA TIkAkAraH padakhaNDanArUpeNa vyAkhyAnaM karoti / tadyathA-bho bhavyavarapuNDarIkAmarasiMha pRcchaka, bho Atman 'samane' svamanasi vikalpakalApahetubhUte 'NiccalabhUe' nizcalIbhUte niSpandIbhUte sati 'paTe savve viyappasaMdohe' vikalpyante vikalpAsteSAM vikalpAnAM sandohaH samUho vikalpasandohaH, tasmin vikalpasandohe sarvasmin naSTe vinaSTe ca 'kAraNAbhAvAtkArya na hi darIdRzyata' iti nyAyAt / tadanu 'thakko suddhasahAvo' sthitaH bhA0 va0-apanA mana hai so nizcalabhUta hota saMtai ara samasta vikalpanike samUha naSTa hota saMteM zaddha svabhAva hai so sthira hoya hai ara avikalpa kahie vikalpa-rahita hoya hai, ara nizcala hai ara nitya hoya hai // 7 // - aba ziSya pUchatA hai-he bhagavan ! apane manake nizcalIbhUta honepara kisa prakArakA bhAva hotA hai, isakA uttara dete hue bhagavAn kahate haiM anvayArtha-(samaNe) apane manake (NiccalabhUe) nizcalIbhUta honepara (savve) sarva (viyappasaMdohe) vikalpa-samUhake (Na8) naSTa honepara (aviyappo) vikalpa-rahita nirvikalpa (Niccalo) nizcala (Nicco) nitya (suddhasahAvo) zuddha svabhAva (thakko) sthira ho jAtA hai| . TIkArya-ukta prakArase gAthAkA avataraNa karake TIkAkAra usakA vyAkhyAna karate haiN| yathA he bhavyoMmeM zreSTha kamala samAna praznakartA amarasiMha ! he Atman ! vikalpa-samUhake kAraNabhUta apane manake nizcala honepara arthAt parispandarUpa halana-calanase rahita honepara mana sthitiko prApta ho jAtA hai / prazna-vikalpa kise kahate haiM ? uttara-manameM aneka prakArako jo kalpanAeM uThatI haiM, unheM vikalpa kahate haiN| ina vividha prakArake vikalpoMke sandoha arthAt samUha yA samudAyake naSTa honepara mana svayaM hI sthira ho jAtA hai, kyoMki 'kAraNake abhAvase kAryakA honA nahIM dekhA jAtA hai| aisA nyAya hai| manakI caMcalatA hI sarva vikalpoMkA kAraNa hai, usake naSTa ho jAnepara sabhI prakArake vikalpa svayaM zAnta ho jAte haiM / tatpazcAt apane AtmAkA rAgAdi-rahita zuddha svabhAva sthitiko prApta ho jAtA hai| prazna-vaha zuddha svabhAva kisa prakArakA hai ? 'uttara-vaha zuddha svabhAva avikalpa hai, kyoMki usameM koI vikalpa nahIM hotA hai / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 tatvasAra sthiti prAptaH kaH sthitaH zuddhasvabhAvaH rAgAdirahitaH zuddhaH svasyAtmano bhavanaM bhAvaH, zuddhazcAsau svabhAvazca shuddhsvbhaavH| punazca kathambhUtaH zuddhasvabhAvaH? 'aviyappo Niccalo Nicco' na vikalpA asminniti avikalpaH / punarapikiviziSTo nizcala: sthAnAntarAbhAvAnnirgatazcalanAnnizcalaH / nityo hi vastutaH utpattivyayAbhAvAta sarvakAlatvAcca nityH| iti zuddhasvabhAvaM jJAtvA bhavyastattvavidbhinirantaramanubhavanIya iti bhAvArthaH // 7 // . athAnu zuddhabhAvasya lakSaNaM kimiti bhagavAn devasenadevaH prAhamulagAthA-jo khalu suddhoM bhAvo so appA taM ca daMsaNaM NANaM / caraNaM pi taM ca bhaNiyaM sA suddhA ceyaNA ahavA // 8 // saMskRtacchAyA-yaH khA zuddho bhAvaH sa AtmA taM ca darzanaM jnyaanm| caraNamapi tacca bhaNitaM sA zuddhA cetanA athavA // 8 // TIkA-ityavatArikAnantaraM TokAkartA muniH pavakhaNDanArUpeNa vyAkhyAnaM karoti tathAhi-'jo khalu suddho bhAvo' yo hi pUrvoktaH khalu sphuTaM zuddho rAgadveSamohAdirahitaH, ko'sau bhAvaH Atmano bhavanaM bha.vaH / so appA taM ca saNaM gANaM' sa eva zuddhabhAvo nizcayanayata Atmaiva, tacca pUrvokta prasiddha vA darzanaM dRzyate'neneti sva-parasvarUpaM taddarzanam / zAyate'neneti sva-paradravyaM tajjJAnam / caraNaM pi taM ca bhaNiyaM 'caraNa gati-bhramaNayoH / caryate'neneti svarUpe caraNaM cAritramapi AgeM zuddha bhAvakU kahai haiM bhA0 va0-khalu nizcayakari jo zuddhabhAva hai soM AtmA hai / bahuri so hI darzana jJAna hai / bahuri sohI cAritra kahyA hai| athavA zuddha cetanA kahI hai // 8 // prazna-phira bhI vaha zuddhasvabhAva kaisA hai ? uttara-nizcala hai, kyoMki vaha eka sthAnase dUsare sthAnapara jAneke calanasvabhAvase rahita hai| prazna-aura vaha zuddha svabhAva kaisA hai ? uttara-vastutaH utpatti aura vyayake abhAva honese, tathA sarvakAla sthAyI rahanese vaha zuddha svabhAva nitya hai| isa prakArakA zuddha svabhAva jAnakara tattva-vettA bhavya puruSoMko nirantara hI usakA anubhava karanA cAhie, yaha isa gAthAkA bhAvArtha hai // 7 // aba ziSyane pUchA-usa zuddha bhAvakA lakSaNa kyA hai ? bhagavAn devasenadeva uttara dete hue kahate haiM anvayArtha-(jo) jo (khalu) nizcayase (suddhobhAvo) zuddhabhAva hai (so) vaha (appA) AtmA hai| (taM ca) aura vaha AtmA (dasaNaM) darzanarUpa (NANaM) jJAnarUpa (caraNaMpi) aura cAritrarUpa (bhaNiyaM) kahA gayA hai / (ahavA) athavA (sA) vaha (suddhA) zuddha (ceyaNA) cetanArUpa hai| TIkArtha-isa prakArase gAthAkA avataraNa karaneke anantara TIkAkartA muni usakA vyAkhyAna karate haiM / yathA-'jo khalu suddho bhAvo' jo pUrvokta rAga, dveSa, mohAdi vikArI bhAvoMse rahita AtmAmeM utpanna honevAlA bhAva hai, vahI zuddhabhAva nizcaya nayase darzana hai| jisake dvArA sva aura parakA svarUpa dekhA jAtA hai, vaha darzana kahalAtA hai| vahI zuddha bhAva jJAna hai / jisake Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasAra saca zuddhabhAvo bhaNitaH proktAH kaH ? vItarAgasarvariti / 'puruSaprAmANyAd vacanaprAmANyaM bhavatIti nyAyAt / 'sA suddhA ceyaNA ahavA' athavA yA zuddhA rAgAdirahitA cetanA 'citI saMjJAne cit yAt, cetyate smayate'nayA cetanA, sA caitanyarUpA Atmaiveti jJAtvA yatra zuddhabhAvastatraiva samyagdarzanaM samyagjJAnaM ca, samyakacAritramapi tatraiva, svAtmA ciccamatkAralakSaNa iti jJAnavadbhiH puruSaH sa eva zuddhabhAvo bhAvyo bhavyarbhAvanIyo bhavatIti bhAvArthaH // 8 // iti zrI tattvasAravistArAvatAre'syAsannabhavyajanAnandakare bhaTTArakadhIkamalakottidevaviracite kAyasthamAthurAnvayaziromaNibhUtabhavyavarapuNDarIkAmarasiMhamAnasAravindadinakare svagatatattva-parayatatattvalakSaNavarNanaM nAma prathamaM parva samAptam // 1 // dvArA sva aura para dravya jAne jAte haiM, use jJAna kahate haiN| aura vahI cAritra bhI kahA gayA hai| 'caraNa dhAtu' 'gati aura bhramaNa ke artha vAlI hai| jisake dvArA Atma-svarUpameM vicaraNa ho vaha caraNa arthAt cAritra kahalAtA hai / isa prakAra vaha zuddhabhAva vItarAga sarvajJoMne darzana, jJAna aura cAritra rUpa kahA hai, kyoMki 'puruSakI pramANatA se vacanoMkI pramANatA hotI hai, aisA nyAya hai| 'sA suddhA ceyaNA ahavA' athavA jo rAgAdi-rahita zuddha cetanA hai vaha caitanyarUpa AtmA hI hai| kyoMki 'citI' dhAtu samIcIna jJAnArthaka hai| jisake dvArA AtmA cetita arthAt smaraNa kiyA jAtA hai, vaha cetanA kahalAtI hai| usa cetanArUpa hI AtmA hai, aisA jAnakara arthAt jahAM zuddha bhAva haiM, vahIM darzana hai, vahIM jJAna hai aura samyak cAritra bhI hai / isa prakArakA cit-camatkAra lakSaNa vAlA apanA AtmA hai, aisA jAnakara jJAnavAn bhavya puruSoMko vahI zuddhabhAva nirantara bhAvanA karane yogya hai, yaha isa gAthAkA bhAvArtha hai // 8 // - isa prakAra atinikaTa bhavyajanoMko AnandakArI bhaTTAraka zrI kamalakIrtideva-viracita, kAyastha mAthurAnvaya ziromaNibhUta bhavyavara puNDarIka amarasiMhake hRdaya-kamalako dinakarake samAna tattvasArake isa vistArAvatArameM svagatatattva aura paragata tattvake lakSaNakA varNana karane vAlA yaha prathama parva samApta huaa| Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha dvitIyaM parva zrIzuddhabhAvo'marasiMhake'smin zrImajjinendrAGghripayojabhakte / sallakSaNe puNyapadArthayukte evaMviSastiSThatu muktibo'yam // . -aashiirvaavH| athAsannabhavyena kecittatvaM dhyAtukAmena yuktiH pRSTA, bhagavAn zrIdevasenadevAlya iti mUlagAthA-jaM aviyappaM taccaM taM sAraM sukkhakAraNaM taM ca / .. taM NAUNa visuddhaM jhAyahu hoUNa NiggaMthA // 9 // .. saMskRtacchAyA-yavavikalpaM tattvaM tatsAro mokSakAraNaM tcc| . ___ tajjJAtvA vizuddhaM dhyAyata bhUtvA nigrnthaaH||9|| TIkA-ityavatArikAM kRtvA vRttikAraH pavakhaNDanArUpeNa vyAlyAnaM karoti tadyathA'jaM aviyappaM taccaM taM sAraM mokkhakAraNaM taM ca yat pUrvoktaM svagatatattvaM tatsiddhAntasArabhUtaM, tadeva mokSasya kAraNam / yataH svagatatattve sati paramparayA mokSo bhavatIti prasiddhaH / te NAUNa visudaM . sAyahu hoUNa NiggaMthA' tattattvaM nijAtmasvarUpaM vizeSeNa zuddhaM vizuddha jJAtvA bho bhavyAH yadi zrImajjinendradevake caraNa-kamaloMke bhakta, uttama lakSaNa vAle aura puNya-padArthase yukta (puNyazAlI) isa amarasiMhake bhItara yaha uparyukta prakArakA zrIyukta zuddhabhAva sadA kAla virAjamAna rhe| Agai zuddhatattvakI mahimA kahaiM haiM bhA0va0-jo avikalpa kalpanAjAla-rahita aisA tattva jo hai so hI sAra hai| bahuri so hI mokSakA kAraNa hai| so vizuddha ujjvala tattvakU jANi kari ara nirgantha hoya kari dhyAna karahu // 9 // ___aba tattvakA dhyAna karaneke icchuka kisI nikaTa bhavyake dvArA dhyAna karanekI yukti pUchane para bhagavAn zrIdevasenadevane kahA___ anvayArtha-(ja) jo (aviyappaM) nirvikalpa (tacca) tattva hai, (taM) vahI (sAraM) sAra haiprayojabhUta hai / (taM ca) aura vahI (mokkha kAraNaM) mokSakA kAraNa hai / (taM) usa (vizuddha) vizuddha tattvako (NAUNa) jAnakara (NigaMtho) nirgrantha (hoUNa) hokara (jhAyahu) dhyAna kro| ___. TIkArtha-ukta prakArase gAthAkA avataraNa kara TIkAkAra usakA vyAkhyAna karate haiM yathA'jaM aviyappaM taccaM' ityAdi, jo pUrvokta svagata tattva hai, vaha sarva siddhAntakA sArabhUta hai, aura mokSakA kAraNa hai, kyoMki svagata tattvake prApta hone para paramparAse mokSa prApta hotA hai, yaha prasiddha hai / 'taM NAUNa visuddha' ityAdi, vaha tattva nijAtmasvarUpa hai aura vizeSa rUpase zuddha arthAt Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvasAra mokSAbhilASiNaH paJcaprakArasaMsAraduHkhabhItAzca tahi tatasvaM dhyAyata / kiM kRtvA ? pUrva nignnthybhuutvaa| te granthA ucyante bAhyAbhyantarabhedena dvividhaaH| tathAhi-kSetra-vAstu-hiraNya-suvarNa-dhanadhAnya-kupyAkupyabhedena vazaprakArA bAhyA granthA bhvnti| mithyAtvaM 1 strIveba-yuveda-napuMsakaveveSu triSa raagH3| hAsya-ratyarati-zoka-bhaya-jagRpsAH SaTa 6 / kroSa-mAna-mAyA-phobhAkhyAzcatvAraH kaSAyAH 4 / ityantaraGgAH granthAH ctuvNsh| ityubhayaprakAreNa caturvizati granthA nirgatA granthebhyo ye te ninthaaH| yato ninanthatvena tattvopalabdhiriti ninthamudrAvalambibhimunibhiH svagatatattvaM dhyAtavyam / itarezca madhyama-jaghanyArAdhakairupAdeyabuddhaghA tasmin tattve bhAvanA ca kartavyeti bhAvArthaH // 9 // atha punarapi bhaTTArakazrIdevasenadevA ninanyalakSaNamAhuHmUlagAthA-bahirabbhantaragaMthA mukkA jeNeha tivihajoeNa / ___ so NiggaMtho bhaNio jiliMgasamAsiosamaNo // 10 // saMskRtacchAyA-bAhyAbhyantaragranthA muktA yeneha triviSayogena / sa nigrantho bhaNito jinaliGgasamAzritaH bhamaNaH // 10 // AgeM nirgranthatA kU kahaiM haiM bhA0 va0-yA lokavirSe jAne mana vacana kAyake joga kari bAhya to daza prakAra ara abhyantara caudA prakAra grantha je parigraha je haiM te tyAgyA hai so nirgrantha kahyA hai zramaNa kahie muni / kaisA hai muni, jina liMgakU Azraya kiyA hai // 10 // vizuddha hai, aisA jAnakara bho bhavya puruSo! yadi tuma loga mokSake abhilASI ho, aura dravya, kSetra, kAla, bhava aura bhAvarUpa pAMca prakArake parivartana vAle saMsArake duHkhoMse bhaya-bhIta ho, to usa vizuddha tattvakA dhyAna kro| prazna-kyA karake dhyAna kareM? uttara-nirgantha arthAt granthase-parigrahase rahita ho karake dhyAna kro| ... ve grantha (parigraha) bAhya aura Abhyantarake bhedase do prakArake kahe gaye haiN| yathA-kSetra, vAsta, hiraNya, suvarNa, dhana, dhAnya, kRpya aura akRpyake bhedase. bAhya parigraha daza prakArake hote haiN| mithyAtva 1, strIvedameM rAga 2, puruSavedameM rAga 3, napuMsakavedameM rAga 4, hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA ye chaha nokaSAya 10, aura krodha, mAna, mAyA lobha ye cAra kaSAya 14 / isa prakAra antaraMga grantha caudaha prakAra ke hote haiM / ye bAhya daza aura antaraMga caudaha prakArake grantha milakara caubIsa prakArake granthoMse jo nirgata arthAt nikala cuke haiM, sarvathA rahita haiM, ve nirgrantha kahalAte haiN| yataH nigraMthatAse hI tattvakI upalabdhi (prApti) hotI hai, ataH nirgrantha mudrA-dhAraka munijanoMko svagata tattvakA dhyAna karanA caahie| unake sivAya anya jo madhyama ArAdhaka dezavratI zrAvaka haiM aura jaghanya ArAdhaka aviratI samyagdRSTi puruSa haiM, unheM upAdeya buddhise usa vizuddha tattvameM bhAvanA karanI cAhie, yaha isa gAthAkA bhAvArtha hai // 9 // .. ___ aba phira bhI bhaTTAraka zrI devasenadeva nirgranthakA lakSaNa kahate haiM __anvayArtha-(iha) isa loka meM (jeNa) jisane (tivihajoeNa) mana, vacana, kAya ina tIna prakArake yogoMse (bahirabhaMtaragaMthA) bAhirI aura bhItarI parigrahoMko (mukkA) tyAga diyA hai, Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvasAra TIkA-asyA gApAmA avatArikAnantaraM TIkAkAro vizeSArthamAha-'bahirambhaMtaragaMyA mukkA jeNeha sivihaloena' evaM pUrvoktaprakAreNa bAhyAbhyantarapranyA yena Asannabhavyena kAlAdilanvikzAt sava-gurUpadezAccete granthA muktAH, iha jagati manovacanakAyayogena trividhena 'so Nigyo bhANako jinaliMgasamAsio samaNo' sa eva sAkSAt paramaninanthairvItarAgasa ninanthoM bhaNitaH kssitH| punazca karvabhUto bhaNitaH ? jinaliGgasamAzritaH zramaNo munizceti matvA bhavyajanaijinaliGgasamAzritaH nirgantharUpeNa bhavitavyamiti bhAvArthaH // 10 // atha he bhagavan, dhyAnAhamunilakSaNaM kIdRzamiti bhagavAnAhamUlagAthA- lAhAlAhe sariso suha-dukkhe taha ya jIvie maraNe / baMdhu-ariyaNasamANo jhANasamattho hu so joI // 11 // saMskRtacchAyA-lAbhAlAbhayoH savRzaH sukha-du.khayostathA ca jiivit-mrnnyoH| bandhbarijano samAno dhyAnasamarthaH sphuTaM saM yogI // 11 // AgeM dhyAnakI yogyatA kahai haiM bhA0 va0-pragaTa so yogI muni hai so dhyAna samartha hoya hai| so kaisA hoya hai lAbha jo bhojana kamaMDalu pIchI vasatikA inikA lAbha virSe athavA alAbha hota santai sadRza hoya haiM / lAbha hohu, atha mati hohu, doU avasthA virSe jinake samAnatA hai / ara sukha jo zarIrAdika niroga hota (so) vaha (jiliMgasamAsio) jinendradevake liMgakA Azraya karane vAlA (samaNo) zramaNa (NiggaMtho) nirgrantha (bhaNio) kahA gayA hai| TIkArya-isa gAthAkA ukta avataraNa karaneke pazcAt TIkAkAra usake vizeSa arthako kahate haiM-'bahirabbhaMtaragaMthA' ityAdi, isa pUrvokta prakArase bAhya aura Abhyantara grantha jisa nikaTa bhavyane kAla Adi labdhike vazase aura sadguruke upadezase isa jagatmeM mana vacana kAyarUpa trividha yogase chor3e haiM, 'so NiggaMtho bhaNio' ityAdi, vaha hI sAkSAt parama nimrantha vItarAga sarvajJoMke dvArA nirgrantha kahA gayA hai| prazna-vaha nirgrantha kisa prakArakA kahA gayA hai ? uttara-jinaliMga samAzrita arthAt jinendradevakA parama vItarAgI nirgrantha veSa hai usako dhAraNa karane vAlA zramaNa muni kahA gayA hai| isa prakAra jAnakara jina-liMga ke dhAraka bhavyajanoMko parama zuddha nirgrantha rUpavAlA honA cAhie, yaha isa gAthAkA bhAvArtha hai // 10 // aba he bhagavan ! dhyAnake yogya munikA lakSaNa kisa prakArakA hai ? isakA uttara bhagavAn devasenadeva dete haiM anvayArtha-jo (lAhAlAhe) lAbha aura alAbhameM, (suhadukkhe) sukha aura duHkhameM (taha ya) aura usI prakAra (jIvie maraNe) jIvana tathA maraNameM (sariso) sadRza rahatA hai, isI prakAra (baMdhuariyaNasamANo) vandhu aura arimeM samAna bhAva rakhatA hai, (so hu) nizcayase vahI (joI) yogI (jhANasamatyo) dhyAna karane meM samartha hai| Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasAra TIkA-ityavatArikAnantaramAcAryo vRttikRdAha / tadyathA-'lAhAlAhe sariso' bhojanAdi santai, athavA saroga hota santa vedanA hota santai sadRzatA hai| ara taiseM hI jIvita maraNa . hota santai sadRzatA hai| ara bandhUjana ara vairIjanani virSe samAnatA hai jinake, aise te hI dhyAna samartha hoya haiN| bhAvArtha-lAbha-alAbha tau antarAyakarmakI khalAsI ara udayateM hoya hai, tahAM jJAnI vicAra hai jo lAbha bhayA to antarAya karmakI khalAsIteM bhayA, yAmeM kahA prIti karanA / anaMtA prANInikai lAbha hoya hI hai / ara antarAya karmakI AdhikyatAtai anantA prANI sadA kAla kSudhita dalidrI kade-kade peTa bhari nAhIM khAyA, ara sAvika umarameM mana-vAMchita vastrAdika nAhIM mile, ara rupayA mahorAdika nAMhI milii| ara aura dekhahu anaMtakAla paribhramaNa karatA bhayA, tahAM apaNe aMtarAyakI khalAsI mAphika AhAra pANI vastrAdika bhI milyA hI hai / jo Aji lAbha na bhayA to kahA bhayA, ara bhayA to kahA bhayA, yaha to karmAdhIna hai| ara maiM karmanikaM AdhInatA hita bhayA cAhU~ hU~ to aba merai lAbhamaiM rAgIpanA, alAMbhamaiM udAsIpanAM kAhe kA ? ara meM bhI rAgI dveSI bhayA to saMsAravartI prANI ara paramArthamaiM pravartyA maiM tAmaiM kahA vizeSa rahyA ? aisA vicAri lAbha-alAbha viSa sadA prasanna rahai haiM / ara taiseM hI sukha-duHkha virSe samatA jANauM, jo sAtA vedanI kari sukhakA udaya hoya hai, ara asAtA vedanIkA udayateM nAnA prakArakA khAsa zvAsa jvara bhagaMdara kaThodara jalodara khAji kor3a zirazUla udarazUla netrazUla Adi aneka duHkha utpanna hota haiN| ara loka nAnA ilAja kareM haiM, parantu asAtAkA udayakA abhAva vinA ArAma nahIM hotA dekhiye hai| ara sAtAvedanIkA udayakI AdhikyatA to svarga lokavirSe hai, tahAM manasmaraNamAtra to amRtamaI bhojana ara manacAhI mahAmanohara devAMganA mahAbhogya ara mahA manohara hai rUpa jinakA, ara manohara hai aMga jinakA, ara suMdara zabda ara nRtya jinakA, ara ati manohara hai sugaMdha aMga virSe jinake, ara mahA pravINa devAMganA tinikai saMbhoga-janita nAnA svargasambandhI sukha sva-icchA vihAra, nAnA devani pari AgyA ityAdika nAnA sukha bhoge| tahAM hU tRpta na bhayA to ihAMke kiMcit mAtra sukha alpa kAla tA virSe kahAM sukhakA mAnanA ? parAdhIna sukha kAhe kA sukha ? ara sukha to nijAtmAmaiM jAnanA dekhanA vAlA maiM hU~, tahAM hai, anya jAyagA naaNhii| ara jIvanA maraNA yaha paryAya apekSA hai| tahAM bhI Ayukarmake AdhIna maraNAM jIvanAM hai| so sarvajJadevaneM acchI tarahai dekhyA hai taiseM hI hoyagA, kahIM tarahaikA pharaka nAhIM jANanAM / indra dharaNendra candra sUrya cakravartI tIrthaMkarAdika ha karmAdhIna prANIkU maraNa jIvanata nAhIM bacAya sake haiN| to avazya maraNa hai tAmaiM kahA zoka hai ? ara jIvanemeM kahA harSa hai| yaha to nija AyukA tribhAgavirSe pUrvabhavavirSe apane hI pariNAmani kari bAMdhI so avazya bhoganI hai / yAta jIvana-maraNamaiM sadA kAla prasanna rahai haiN| ara bandhujana ara vairIjana tina virSa bhI samAna hai, ityAdi gyAtAkai dhyAna virSe samatA hoya hai // 11 // TokArtha-isa prakAra gAthAkA avataraNa karake TIkAkAra AcArya usakA vyAkhyAna karate Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasAra lAbha utAlAbho vA lAbhazca alAbhazca lAbhAlAbhau, tyorlaabhaalaabhyoH| pUrvopAjitazubhAzubhakarmaphalabhUtayoH bhevajJAnaprabhAvAda harSa-viSAvAbhAvAcca ya eva samAnaH sa samacitto yogii| 'suha'dukkhe jovie maraNe' tathA ca zubhAzubhakarmajAtayoH sukha-duHkhayoH, AyuHkarmodaya-kSayotpannayoH jIvita-maraNayoH, tathaiva sambhUtayoH 'baMdhu-ariyaNasamANo bandhvarijanayoH satoH sadRzaH samAnamAnA rAga-dveSAdhabhAvAt / evaM guNaviziSTo yogI yogo vidyate yasyAsau yogii| asya vyutpattiH kriyateyujita yogo yaH kartA Atmani AtmanA Atmane nimittaM AtmanaH sakAzAda AtmAnaM yunaktItyevaM zolo yogo / uktaM ca sAmyaM svAsthyaM samAdhizca yogazcetonirodhanam / zuddhopayoga ityete bhavantyekArthavAcakAH // 20 // 'jhANasamattho hu so joI sa eva pUrvokto hi yogI hu sphuTaM dhyAnasamartho bhavatIti kriyAdhyAhAraH kriyate / iti sAmyamAhAtmyaM jJAtvA tajjaibhavyajanairupAdeyabuddhacA sa eva sAmyabhAvo nirantaraM bhAvanIyo bhavatIti bhAvArthaH // 11 // haiM-'lAhAlAhe sariso' ityAdi, bhojanAdikA lAbha ho, athavA lAbha na ho, kyoMki ye lAbha aura alAbha donoM hI pUrvopArjita zubha aura azubha karmake phalarUpa haiM, unameM jo bheda-vijJAnake prabhAvase aura harSa-viSAdake abhAvase samAna rahatA hai, vaha samacitta yogI 'suha-dukkhe' ityAdi, zubha-azubha karmake udayase prApta hue sukha-duHkhameM, tathA Ayukarmake udayase prApta jIvanameM aura usake kSayase prApta maraNameM, tathA usI prakAra puNya-pApake udayase prApta hue bandhuoM aura zatruoMmeM rAga-dveSa Adi ke abhAvase samAna bhAva rakhatA hai, isa prakArake guNoMse yukta viziSTa yogI dhyAna karane meM samartha hotA hai| 'yuja' dhAtu yukta yA saMlagnatAke arthavAlI hai| ataH yoga zabdakA artha saMlagnata hai| vaha yoga jisake pAyA jAve, use yogI kahate haiN| aisA yogIrUpa kartA apane AtmAmeM, apane AtmAke dvArA, apane AtmAke nimitta AtmAse AtmAko jor3atA hai, isa prakArake zIla-svabhAvavAlA vyakti yogI kahalAtA hai| kahA bhI hai sAmya, svAsthya, samAdhi, yoga, citta-nirodha, aura zuddhopayoga ye saba zabda eka hI arthake vAcaka haiN||20|| 'jhANasamattho hu so joI' vahI pUrvokta yogI sphuTa rItise samyak prakAra dhyAna karanemeM samartha hotA hai| yahAM para 'bhavati' isa kriyAkA adhyAhAra kiyA gayA hai| isa prakArakA sAmyabhAva yA yogakA mAhAtmya jAnakara yogake jAnakAra bhavyajanoMko upAdeya buddhise vahI sAmyabhAva nirantara bhAvanA karaneke yogya hai, yaha isa gAthAkA bhAvArtha hai // 11 // Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvasAra athAnu kathaM dhyAnasamartho bhavatIti pRSTe sati bhagavAnAhamUlagAthA-kAlAiladdhi NiyaDA jaha jaha saMbhavai bhanvapurisassa / taha taha jAyai NUNaM susavvasAmaggi mokkhaTTha // 12 // saMskRtacchAyA-kAlAdilabdhiH nikaTA yathA yathA saMbhavati bhavyapuruSasya / tathA tathA jAyate nUnaM susarvA sAmagrI mokSArtham // 12 // TIkA-ityavatArikAnantaramAcAryazrIkamalakotirAha-'kAlAiladdhi' saMsArAsannatArUpasAmAnyakAlaH, vizeSeNa tu mithyAtva-samyakaprakRti-samyagmidhyAtsvAnantAnubandhikrodha-mAna-mAyAlobhAnAM saptAnAM prakRtInAmupazamarUpo vishesskaalH| Adizabdena paJcendriyaH saMjJI paryAptaH prAptAryakSetra-bhAvazuddhi-sad-gurUpadezAdiH / evaM kAla AdiryasyAM sA kAlAdiH, kAlAdizcAsau labdhizcakAlAdilabdhiH 'NiyaDA' nikaTAsamIpA AsannA 'jaha jaha saMbhavai bhavvapurisassa' yathA yathA yena yena prakAreNa yathA yathA saMbhavati ghaTate sampadyate / kasya? bhavyapurisassa / pUrvokto bhavyazcAsau puruSazca bhavyaparuSaH tasya bhvypurusssy| 'taha taha jAyaDa NaNaM sasavvasAmaggi mokkhaTa' tathA tathA jAyate utpadyate nUnaM nizcayena, bhrAnterabhAvAt / kA'sau ? saamgrii| kiyatI? susarvA suSThu atizayena * bhA0 va0-bhavya puruSakai kAlAdilabdhi saMsAra-nikaTArUpa sAmAnya kAla hai| ara vizeSapaNAkari mithyAtva samyagmithyAtva samyak prakRtimithyAtva anantAnubandhI krodha mAna mAyA lobha sapta prakRtinikA upazama to vizeSakAla Adi zabda kari paMcendriya sainI paryApta, ara prApta bhayA AryakSetra bhAvazuddhi sad-guru upadezAdika ityAdika to kAlalabdhi jAnanAM / so kAlAdi labdhi jaise jaise nikaTa hoya hai, taiseM taiseM mokSake athi sundara sarva sAmagrI nizcayateM hoya hai // 12 // 'athAnantara bhavya puruSa dhyAna karane meM samartha kaise hotA hai ? aisA pUchanepara bhagavAn devasena kahate haiM ___anvayArtha-(jaha jaha) jaise jaise (bhavvapurisassa) bhavya puruSakI (kAlAiladdhi) kAla Adi labdhiyAM (NiyaDA) nikaTa (saMbhavai) AtI jAtI haiM, (taha taha) vaise vaise hI (NUNaM) nizcayase (mokkhaTTha) mokSake lie (susavvasAmaggi) uttama sarva sAmagrI (jAyai) prApta ho jAtI hai| TIkArtha-isa gAthAkA ukta avataraNa karaneke pazcAt TIkAkAra AcArya zrI kamalakIrti isakI vyAkhyA karate hue kahate hai-'kAlAiladdhi ityAdi, kAlalabdhi arthAt saMsArakI nikaTatArUpa sAmAnya kAlakI prApti, aura vizeSarUpase mithyAtva, samyak prakRti, samyagmithyAtva aura anantAnubandhI krodha mAna mAyA lobha, ina sAta prakRtiyoMke upazamarUpa vizeSakAlakI prApti / Adi zabdase paMcendriyapanA, saMjJipanA, paryAptakatA, Arya kSetrakI prApti, bhAva-vizuddhi, aura sadgurukA upadeza AdikI prApti / isa prakAra kAla hai AdimeM jinake aisI kAla Adi labdhiyAM 'jaha jaha saMbhavai bhavvapurisassa' bhavya puruSake jaise-jaise jisa jisa prakArase saMbhava, ghaTita yA prApta hotI jAtI haiM, usa bhavya puruSake 'taha taha jAiya NUNaM susavvasAmaggi mokkhaTuM' usa usa prakAra nizcayase susarva sAmagrI prApta hotI jAtI hai, isameM koI bhrAnti yA sandeha nahIM hai| prazna-susarva sAmagrIkA kyA abhiprAya hai? , uttara-su arthAt atizaya-yukta sundara zreSTha samasta sAmagrIkA abhiprAya hai / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvasAra samastA / kIdRzI sA? samyaktvAdi paJcANuvrata-paJcamahAvrata-dharmadhyAna-zukladhyAnaparyantA sarvA syAt / kimartham ? mokSArtham / e eva pUrvokto mokSastasya hetuH kAraNaM bhavatIti jJAtvA tajjJaH puruSaH kAlAvilabdhi labdhvA svociteSu kAryeSu sAvadhAnabhavitavyam / yataH sAvadhAnamantareNa kimapi na labhyata iti bhAvArthaH // 12 // atha labdhAsu sarvAsu sAmagrISvapi dhyAnena vinA kArya na siddhayatItyAhamUlagAthA-calaNarahio maNu sso jaha vaMchai merusiharamAruhiu / taha jhANeNa vihINo icchai kammakkhayaM sAhU // 13 // saMskRtacchAyA-calanarahito manuSyo yathA vAJchati meruzikharamAroDhum / tathA dhyAnena vihIna icchati karmakSayaM sAdhuH // 13 // . TIkA-'calaNarahio' ityAdi padakhaNDanArUpeNa vyAkhyAnaM karoti-'jaha' yathA, 'maNusso' kazcinmanuSyaH, 'calaNarahiyo' 'calanau pAdau tAbhyAM rahito vikalaH san 'vaMchai' vAJchati; AgeM kahaiM haiM dhyAna binA mokSa nAMhI hoya hai bhA0 va0-jaiseM caraNa-rahita. manuSya hai so merukA zikharakU car3hanekU vAMchA kara hai, taiseM hI dhyAna kari rahita sAdhU hai so karmako kSaya tAhi icchA karai hai / bhAvArtha-dhyAna binA karmakA / kSaya nAhI hoya haiM; ara karma-kSaya binA mokSa nAhI hoya hai // 13 // prazna-vaha susAmagrI kaunasI aura kisa prakArakI hai ? uttara-AdimeM samyaktva, punaH paMca aNuvrata, punaH paMca mahAvrata, punaH dharmadhyAna aura antameM zukladhyAnakI prApti honA yaha susarva sAmagrI hai| prazna-kisalie isa susarva sAmagrIkI AvazyakatA hai ? uttara-mokSa-prAptike lie isa uttama sarva sAmagrIko AvazyakatA hai / . isa prakArase mokSakI kAraNabhUta isa sarva sAmagrIko jAnakara jJAnI puruSoMko kAlAdilabdhi pAkara apane yogya arthAt apanI zakti aura paristhitike anukUla ukta ucita kAryoMmeM sAvadhAna honA cAhie, kyoMki sAvadhAna hue binA kucha bhI prApta nahIM hotA hai, yaha isa gAthAkA bhAvArtha hai // 12 // ___ aba AcArya kahate haiM ki ukta sarva sAmagrI prApta honepara bhI dhyAnake binA karma-kSayarUpa kArya siddha nahIM hotA hai anvayArtha-(jaha) jaise (calaNa-rahio) pAda-rahita (maNusso) manuSya (meru-sihara) sumeru parvatake zikharapara (AruhiuM) car3haneke lie (vaMchai) icchA kare, (taha) vaise hI (jhANeNa) dhyAnase (vihINo) rahita (sAhU) sAdhu (kammakkhayaM) karmoMkA kSaya (icchai) karanA cAhatA hai| TIkArtha--'calaNarahio' ityAdi gAthAkA TIkAkAra artha-vyAkhyAna karate haiM jaise donoM pairoMse rahita koI manuSya meru parvatake zikharapara car3hanekI icchA karatA hai, to usakI vaha icchA Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatpasAra kiM kartum ? 'merasiharamArahi AroDhum / kiM tat ? meroH zikharam / 'taha zANa vihINo' tathA svagatatattvaparagatatattvajJaH dhyAnena vihIno vikalaH kazcivArASakAsAsaH / bArASakAbhAsa iti ko'rthaH ? ArAdhakalakSaNarahita bhArASakavayavabhAsamAna bhArASakAbhAsaH / yathA jalAbhAsA mRgamarIcikA ityrthH| 'icchA kammaklayaM sAhU' icchati vAJchati, karmakSayaM dravyakarma-bhAvakarma-nokarmaNAM kSayaH karmakSayaH, taM karmakSayam / icchati ? sApuH / sAghuzanvena yatijana evaM prApyate, yataH kAraNamantareNa kArya na siddhapatIti matvA jimoktanayavibhAgena mokSAbhilASiNA dhyAnavatA bhAvyamiti bhaavaarthH||13|| atha ye samprati vartamAnakAle dhyAnaM na manvate teSAM lakSaNamAhuHmUlagAthA-saMkA-kaMkhAgahiyA visayapasattA sumaggapanbhaTThA / ____ evaM bhaNaMti keI Na hu kAlo hoi jhANassa // 14 // saMskRtacchAyA-zA kAkSAgRhItA viSayaprasaktAH snmaargprbhrssttaaH| ___ evaM bhaNanti kecana na hi kAlo bhavati dhyAnasya // 14 // TIkA-evaM bhagati keI evamiti vakSyamANakAlamapekSyate / bhaNanti kathayanti kecana Age kaheM haiM keI mithyAtvI aseM kaheM haiM abAradhyAnakA kAla nAhIM bhA0 va0 kaI manuSya yA prakAra kahe haiM nizcaya kari dhyAnakA kAla nAMhI haiN| kaise haiM te manuSya ? zaMkA kAMkSA kari grasyA, ara paMca iMdriyanikA viSayani virSe Asakta ara bhale mArga vizeSapaNAM teM bhraSTa aiseM dhyAnakA abhyAsa kU kahe haiM // 14 // nirarthaka hai, usI prakAra yadi koI sAdhu svagatatattva aura paragatatattvakA jJAtA hokarake bhI dhyAnake binA karmoke kSaya karanekI icchA karatA hai, to usakI vaha icchA jala-sadRza pratIta honevAlI mRgamarIcikAke samAna vyartha hai, kyoMki dhyAnake binA dharmakI ArAdhanA karanevAlA vyakti saccA ArAdhaka nahIM, kintu ArAdhakAbhAsa hai| jo ArAdhakake yathArtha lakSaNase rahita ho aura ArAdhakake samAna pratIta ho, use ArAdhakAbhAsa kahate haiM / anAdi kAlase saMbaddha dravyakarma-jJAnAvaraNAdi, bhAvakarma-rAga-dveSAdi aura nokarma-zarIrAdikA kSaya karanA dhyAnake binA asaMbhava hai| gAthA-paThita sAdha zabdase yatijanakA hI abhiprAya hai| karma-kSayakA kAraNa dhyAna hI hai, ataH kAraNake binA karmakSayarUpa kArya siddha nahIM ho sakatA hai, aisA jAnakara jinadeva-bhASita nayavibhAgako jAnakara mokSake abhilASI puruSako dhyAnavAlA honA cAhie, arthAt dhyAnakA abhyAsa karanA cAhie, yaha isa gAthAkA bhAvArtha hai // 13 // ____ aba AcArya una puruSoMkA lakSaNa kahate haiM jo yaha mAnate haiM ki isa vartamAnakAlameM dhyAna. kA honA saMbhava nahIM - anvayArtha-(saMkA-kaMkhAgahiyA) zaMkAzIla aura viSaya-sukhakI AkAMkSAvAle, (visayapasattA) indriyoke viSayoMmeM Asakta (sumaggapanbhaTThA) aura mokSake sumArga se prabhraSTa (keI) kitane hI puruSa (evaM) isa prakAra (bhaNaMti) kahate haiM ki (kAlo) yaha kAla (jhANassa) dhyAnake yogya (Na hai) nahIM (hoi) hai| ___TIkArtha-'evaM bhaNaMti keI' isa caraNameM paThita 'evaM' pada vakSyamANa-vartamAna kAlakI apekSA karatA hai| kitane hI saMsArI jIva aisA kahate haiM ki yaha vartamAnakAla dhyAna yogya nahIM hai| Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArapasAra saMsAriNo jIvAH / kathambhUlAste? 'saMkA-sAmahiyA' zaGkA-kAkSA pUrvoktalakSaNA, tAbhyAM gRhItA grasitA vA / punazca kthmbhuutaaH| punarapi ki viziSTAH ? sanmArgAt samIcInamArgAta prakarSeNa bhraSTAH 'visayapasattA sumaggapanbhaTThA' viSayaprasaktAH paJcendriyaviSayepyAsaktA lampaTAH / yataste mohAndhAstata eva kAraNAt, dhyAnAbhAvaM kAlamimaM pralumpayantIti prabhraSTA sntH| kiM bhaNanti ? 'Na hi kAlo hoi mANassa' kAlo'yaM sphuTaM yathA dhyAnasyArho na bhavatIti bhAvArthaH // 14 // atha bhaTTArakazrIdevasenadevAstAn sugRhItadhyAnAbhAvAn jIvAn sambodhayantimUlagAthA-ajjavi tirayaNavaMtA appA jhAUNa jaMti surloe| tattha cuyA maNuyatte uppajjiya lahahi NivvANaM // 15 // saMskRtacchAyA-adyApi triratlavanta bAtmAnaM dhyAtvA yAnti suralokam / tatazcyutvA manujatve utpadya labhante nirvANam // 15 // AgaM kahaiM haiM abAra bhI ratnatrayazuddha paraMparA kari mokSa jAya hai bhA0 va0-abAra hU tIna ratnatraya samyagdarzana samyagjJAna samyak cAritravAn aisA sAdhU hai te AtmAkU dhyAya kari suraloka virSe jAya haiM, tahAM teM caya kari manuSyapaNA virSe upaji kari nirvANakU hI prApta hoya hai| . . . ___ bhAvArtha-abAra paMcamakAlavirSe duHkhamakAlaviSa tIna ratnavAn AtmAkU dhyAna kari svargaloka jAya hai / ara svargaloka teM cayakari manuSyapaNA virSe tIna varNa kSatrI brAhmaNa vaizya inimeM prazna-ve saMsArI jIva kaise haiM ? uttara-zaMkA aura kAMkSAse gRhIta haiM / arthAt unheM jina-vacanoMmeM zaMkA hai aura ve viSayasukhoMkI AkAMkSAse grasita haiN| prazna-punaH ve jIva kaise haiM ? uttara-paMca indriyoMke viSaya-janita sukhameM Asakta haiM, arthAt lampaTa ho rahe haiN| prazna-punaH ve jIva kaise haiM ? uttara-sumArgase prabhraSTa haiM / arthAt mokSakA ratnatrayasvarUpa jo samIcIna mArga hai, usase sarvathA bhraSTa ho rahe haiM ? ukta prakArake viSayAsakta aura sanmArga-bhraSTa manuSya kahate haiM ki yaha vartamAna kAla dhyAnake yogya nahIM hai, unake aisA kahanekA kAraNa yaha hai ki ve mohase andhe ho rahe haiM, aura isI kAraNa ve isa kAlameM dhyAnakA abhAva batAkara dhyAnakA lopa karanA cAhate haiN| yaha isa gAthAkA bhAvArtha hai // 14 // ___ aba bhaTTAraka zrI devasenadeva dhyAnakA abhAva kahanevAle una jIvoMko sambodhana karate hue kahate haiM anvayArya-(ajjavi) Aja bhI (tirayaNavaMtA) ratnatraya-dhAraka manuSya (appA) AtmAkA (jhAUNa) dhyAnakara (suraloyaM) svargalokako (jaMti) jAte haiM, aura (tattha) vahAMse (cuyA) cyuta hokara (maNuyatte) uttama manuSyakulameM (uppajjiya) utpanna ho (NivvANaM) nirvANako (lahahi) prApta karate haiM / Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasAra TIkA-'ajjavi tirayaNavaMtA' ityAdi padakhaNDanArUpeNa TIkAkAro munirvyAlyAnaM karoti / tathAhi-bho bhavyajanA yUyaM jinoktanayavibhAgenAnabhijJAH santo dhyAnamAhAtmyaM na jAnItha iti / kiM tat ? adyApi paJcamakalo duHkhamakAle kecana santo bhavyajIvA evaMvidhAH santi triratnavantaH-trayANAM ratnAnAM samAhArastriratnam, dvandvakatvam 'dvndvsmaasaiktvm| triratnaM vidyate yeSAM te trirtnvntH| 'appA mAUNa jaMti suraloe' AtmAnaM dhyAtvA samyagekAgracittena te suraloka yAnti gacchantIti kAlasyAnusAreNa vAJchitasukhaM bhuktvaa| 'tattha cuyA maNuyatte uppajjiya lahahi NivvANaM tataH svargalokAccyatvA manuSyatve varNatrayamadhye uttamakalajAtamanaSyabhave samasyA rAjAdhirAja-mahArAjAmaNDalezvara-maNDalezvara-mahAmaNDalezvara-balabhadrArdhacakri-sakalacakravattitIrtha - kRtpramukhAnAM puruSottamAnAM madhye cakatamaM padaM prApyAbhilaSitasukhamanubhUya ca kiJcinnimittaM vairAgyakAraNaM labdhvA rAjyAdikaM tyaktvA jinoktazikSA dIkSAM ca pratipAlya nirvikAracittena bhedAbhedaratnatrayabhAvanAsvarUpeNa zuddhAtmAnamArAdhya karmakSayaM kRtvA nirvANaM labhante / hoti matvA uttama kUla jAti manuSyabhavavirSe upaji rAjAdhirAja mahArAjA ardhamaMDalezvara balabhadra sakalacakrI tIrthakRta mukhyanimaiM koI eka zreSTha pada pAya ara manovAMchita sukhakU hI anubhava kari, ara koI eka vairAgyakAraNakU prApta hoya rAjyAdikanikU tyAgi ara jinokta dIkSA pAlikari nirvikAra citta kari bhedAbheda ratnatraya bhAvanA svarUpa kari zuddhAtmAkU ArAdhi karmakA kSayakU kari nirvANa kUprApta hoya hai| yA prakAra mAni mokSakA vAMchaka bhavyaninaiM jinokta dharmadhyAnavirSe zraddhAnapUrvaka udyamavirSe tatpara honA yogya hai // 15 // TIkArtha-TIkAkAra kamalakIrti muni 'ajjavi tirayaNavaMtA' ityAdi gAthAke arthakA vyAkhyAna karate haiM-ukta prakArake viSayAsakta aura dhyAnakA abhAva kahanevAle logoMko sambodhana karate hue ve kahate haiM-bho bhavyajano, tuma loga jina-prarUpita nayoMke vibhAgase anabhijJa hote hue dhyAnameM mAhAtmyako nahIM jAnate ho ki Aja bhI isa duHkhama paMcama kalikAlameM kitane hI triratnavanta santa bhavya jIva haiN| samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritra yeM tIna dharmarUpa ratna haiN| tIna ratnoMke samAhArako triratna kahate haiM / ye triratna jinake pAye jAte haiM, ve triratnavanta kahalAte haiM / arthAt ratnatrayAtmaka dharmake dhAraNa karanevAle bhavya jIva 'appA jhAUNa jaMti suraloyaM' AtmAkA ekAgra cittase dhyAna karake devalokako jAte haiM aura vahAMpara apanI Ayusthitike anusAra vAMchita sukha bhogakara 'tattha cuyA maNuyatte uppajjiya lahahi NivvANaM' usa svargalokase cyuta hokara manuSyatvameM arthAt brAhmaNa, kSatriya aura vaizya ina vargoM ke madhya meM uttamakulIna manuSyabhavameM utpanna hokara, rAjA, adhirAja, mahArAja, ardhamaNDalezvara, maNDalezvara, mahAmaNDalezvara, balabhadra, ardhacakrI, sakalacakravartI aura tIrthaMkara-pramukha puruSottamoMke madhyameMse kisI eka padako prApta kara, tathA usake abhilaSita sukhoMkA anubhava kara aura kisI nimittabhUta vairAgyakA kAraNa pAkara rAjyAdika sampadAkA tyAga kara aura jina-prarUpita zikSAko grahaNa kara tathA dIkSAkA bhalIbhAMtise nirvikAra citta hokara paripAlana kara bheda-abhedarUpa ratnatrayakI bhAvanAke dvArA zuddha AtmasvarUpakI ArAdhanA - rake sarva karmokA kSaya karake nirvANa arthAt mokSako prApta karate haiN| aisA jAnakara mokSAbhilASI bhavya Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 tattvasAra mokSAbhilASibhibhavyajinoktadharmadhyAneSu bhavAnapUrvakamukhamaparAyaNairbhavitavyamiti bhAvArthaH // 15 // atha sUtrakAro bhavyajanArthI yukti varzayatimUlagAthA-tamhA abbhasaU sayA mottUNaM rAya dosa vA mohe / jhAyau Niya appANaM jai icchaha sAsayaM sokkhaM // 16 // saMskRtacchAyA-tasmAvabhyasata sadA muktvA rAga-raSau vA moham / ghyAyata nijAtmAnaM yadIcchata zAzvataM solyam // 16 // TIkA-'tamhA' ityAdi, padakhaNDanArUpeNa vRttikAro vyAlyAnaM karoti-'jai icchaha' bho bhavyajanA yadi cedicchata, kiM tat ? 'sAsayaM sokvaM' zAzvataM svAdhInamavinazvaraM saulyam / 'tamhA ambhasaU sayA' tasmAt kAraNAt sadA sarvakAlaM nirantaraM sadgurUpadezena dhyAnamabhyasataabhyAsaM kuruta / dhyAnAdhikArAd dhyAnameva prApyate / kiM kRtvA ? pUrva 'muttUNaM rAyadosa vA mohe' muktvA, ko ? raag-dvsso| vA athavA mohamapi / pazcAt kiM kuruta ? 'sAyau NiyaappANaM' AgaM kaheM haiM tAhI kAraNateM dhyAnakA abhyAsa karahU bhA0 vA.-tAhI kAraNateM sadAkAla nijaAtmAkU hI dhyAvahU, ara abhyAsa karahU, ara rAga dveSa vA mohakU chAMDikari jo zAzvatA sukhakU icchA karo ho to // 16 // puruSoMko jinokta dharmadhyAnameM zraddha na-pUrvaka udyama karane meM tatpara honA cAhie / yaha isa gAthAkA bhAvArtha hai // 15 // aba gAthAsUtrakAra A0 devasena bhavyajanoMke yogya yuktiko dikhalAte haiM anvayArtha-(tamhA) isalie (jai) yadi (sAsayaM) zAzvata (sukkhaM) sukhako (icchaha) cAhate ho to (rAya dosa vA mohe) rAga, dveSa aura mohako (mottUNaM) chor3akara (sayA) sadA (abbhasau) dhyAnakA abhyAsa karo aura (Niya-appANaM) apanI AtmAkA (jhAyau) dhyAna kro| ____TokArya-aba TIkAkAra 'tamhA anbhasau' ityAdi gAthAke arthakA vyAkhyAna karate haiM'jai icchaha' bho bhavyajano, yadi usa zAzvata svAdhIna aura avinazvara sukhako cAhate ho 'tamhA abbhasau sayA' to isake lie sadA sarvakAla nirantara sadguruke upadezAnusAra dhyAnakA abhyAsa kro| yahAM dhyAnakA adhikAra honese 'dhyAna' padakA adhyAhAra prApta hotA hai| prazna-kyA karake dhyAnakA abhyAsa kareM? uttara-'mottU NaM rAya dosa vA mohe' arthAt rAgako, dveSako aura mohako chor3akara dhyAnakA abhyAsa karo kyoMki ina rAga-dveSAdikA tyAga kiye binA dhyAnakI prApti asaMbhava hai| prazna-punaH kyA kareM? uttara-'jhAyau Niya appANaM' arthAt phira apanI zuddha-buddha, cidAnandamaya AtmAkA dhyAna kro| Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvasAra 43 4 dhyAyata nijAtmAnam / tathAhi-yukti darzayati-prANinAM pariNAmAnAM traividhyam / katham ? ekeDazubharUpAH pariNAmAH, anye zubharUpAstavabhAvAcchuddhA eva bhavanti / tato'zubharUpAn pariNAmAMstyaktvA svAzramayogyazubhopayogeSu vrtt| kimartham ? dunivaJcanArtha saMsArasthiticchedanAtha ca tAvatkAlaM pravartata, yAvacchuddhopayogaM prApnuvantIti matvA zuddhopayogena zuddhAtmA dhyAyatIti bhaavaarthH||16|| atha bhagavAn sUtrakRdAtmalakSaNaM lakSayatimUlagAthA-dasaNa-NANapahANo asaMkhadeso hu muttiparihINo / sagahiyadehapamANo NAyavvo eriso appA // 17 // saMskRtacchAyA-darzana-jJAnapradhAno'saMkhyAtapradezaH sphuTaM mUttiparihInaH / svagRhItadehapramANo jJAtavya IdRza AtmA // 17 // AgeM kahaiM haiM rAga dveSakauM tyAga kari niraMjana AtmAkA dhyAna karo aisI preraNA karai haiM bhA0 va0-nizcaya kari AtmA aisA jAnane yogya hai-darzana jJAna hai pradhAna jAkai, ara asaMkhyAtapradezI mUrti-rahita amUrta hai, ara apanI grahaNa kII deharke pramANa hai // 17 // ukta prakArase karanemeM AcArya yukti dikhalAte haiM-jIvoMke pariNAma tIna prakAra ke hote haiM-kitane hI pariNAma hiMsAdi to azubharUpa hote haiM / kucha pariNAma dayA-dAnAdirUpa zubha hote haiN| aura kucha pariNAma zubha-azubhabhAvake abhAvase zuddharUpa hote haiN| isalie sarvaprathama azubha pariNAmoMko chor3akara apane Azrama yA padake yogya zubhopayogameM pravRtti kro| prazna-kisalie zubhopayogameM pravRtti kareM ? uttara-Artta-raudrarUpa dunise bacaneke lie aura saMsArakI sthitikA chedana karaneke lie usa samayataka zubhopayogameM pravRtti karanI cAhie, jaba taka ki zuddhopayoga prApta hove| . aisA samajhakara zuddhopayogake dvArA zuddhAtmA hI dhyAna karaneke yogya hai / yaha isa gAthAkA bhAvArtha hai // 16 // aba sUtrakAra bhagavAn devasena AtmAkA lakSaNa kahate haiM anvayArtha-(hu) nizcayanayase AtmA (dasaNa-NANapahANo) darzana aura jJAnaguNa pradhAna hai, (asaMkhadeso) asaMkhyAta pradezI hai, (muttiparihINo) mUttise rahita hai, (sagahiyadehapamANo) apane dvArA gRhIta deha-pramANa hai| (eriso) aise svarUpavAlA (appA) AtmA (NAyavvo) jAnanA caahie| Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvasAra TIkA-ityavatArikAM kRtvA vizeSamAha-tadyathA, 'NAyavyo eriso appA' AsannabhavyaibheMdajJAnibhiH jJAtavyo bhavati / ko'sau ? hyaatmaa| kathambhUtaH? iidRg| kohagiti 'dasaNa-NANapahANoM' varzana-zAnapradhAnaH-kevalavarzanaM kevalajJAnaM ca, tAbhyAM pradhAno darzana-jJAnapradhAnaH / punazca kathambhUtaH ? 'asaMkhadeso hu' asaMkhyAtapradezaH-lokamAtrAsaMkhyAtapradezapramANaH / punarapi kathambhUtaH ? 'mutti parihINo / mUttistu mparza-rasa-gandha-varNavatI mUttiH, tayA mUrtyA pari samantAt hInaH rahitaH parihInaH, nizcayanayena muuttiprihiinH| punazca kiM viziSTaH ? 'sagahiyadehapamANI' vyavahAranayena vartamAnakAle svagRhItadehapramANaH, jaghanyenAGga laasNkhyaatbhaagprmaannH| utkRSTena svayambhUramaNasamudramadhye yojanAnAM sahasrakapramANo deho bhavati / tataH pUrvopAjitanAmakarmodayajanitazarIrapramANo'yamAtmeti jJAtvA vastutastattvavidabhiH / puruSaiH sarvakAlamupAdeyabuddhayA jJAtavyo'nubhavanIyazca bhavatIti bhAvArthaH // 17 // TIkArtha-ukta prakArase gAthAkA avataraNa karake aba usakA vizeSa artha kahate haiMyathA 'NAyavvo eriso appA' nikaTa bhavya bhedajJAnI puruSoMko isa prakArakA AtmA jAnanA caahie| prazna-vaha AtmA kisa prakArakA hai ? uttara-'daMsaNa-NANapahANo' arthAt AtmAmeM jo ananta guNa haiM, unameM se kevala darzanarUpa ananta darzana aura kevala jJAnarUpa anantajJAna, ina do pradhAna guNavAlA hai| prazna-punaH vaha AtmA kaisA hai ? uttara-'asaMkhadeso hu' arthAt lokAkAzake samAna asaMkhyAta pradezapramANavAlA hai| prazna-phira bhI vaha kaisA hai ? uttara-'muttiparihINo' arthAt mUttise rahita hai / jisameM sparza, rasa, gandha aura varNa pAye jAveM, use mUrti kahate haiN| nizcayanayase vaha AtmA ukta prakArakI mUttise sarvathA rahita hai| prazna-phira bhI vaha kaisI vizeSatAse yukta hai ? . uttara-'sagahiyadehapamANo' arthAt vyavahAranayase vartamAnakAlameM apane dvArA gRhIta zarIra pramANa hai jo ki sUkSmanigodiyA jIvoMkI apekSA jaghanyase aMgulake asaMkhyAtaveM bhAga pramANa dehavAlA hai aura utkRSTarUpase svayambhUramaNa samudrake madhyameM avasthita eka hajAra yojanavAle mahAmatsyake deha-pramANa hai / isalie vaha saMsArI jIvoMkI apekSA pUrvopArjita nAmakarmake udayase utpanna zarIra-pramANa hai| isa prakArase vAstavika tattvavettA puruSoMko apane AtmAkA svarUpa jAnakara sarvakAla hI upAdeya buddhise AtmAkA parijJAna aura anubhava karanA caahie| yaha isa gAthAkA bhAvArtha hai // 17 // Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvasAra atha kathamAtmA dhyAtavyo bhavatIti bhagavAnAhamUlagAthA-rAgAdiyA vibhAvA bahiraMtara-uhaya viyappa mottUNaM / / eyaggamaNo jhAyau NiraMjaNaM Niyaya-appANaM // 18 // saMskRtacchAyA-rAgAdikAn vibhAvAn bAhyAbhyantarAn ubhayavikalpAnmuktvA / . ekAgramanA dhyAyatu niraJjanaM nijakAtmAnam // 18 // TIkA-'rAgAdiyetyAdi-padakhaNDanArUpeNa vRttikartA'cAryazrIkamalakotirvyAkhyAnaM karoti / tathA ca-'jhAyau' dhyAyatu kshcidaasnnbhvyH| kam ? 'Niyaya-appANaM' nijakAtmAnaM svakIyamAtmAnam / kathambhUtam ? "NiraMjaNa' niraJjanaM karmAjanarahitam / kathambhUtaH san dhyAyata? 'eyaggamaNo' ekAgramanAH san ekAgracittaH, aikAmyaM sAmyaM svAsthyaM zuddhopayoga ekArthavAcakAH, tasmin manazcittaM ekAgracitta ityucyte| kiM kRtvA dhyAyatu ? muktvA / kAn kimAdikAn ? 'rAgAdiyA' rAgAdIn rAga AviryeSAM te rAgAdayastAn rAga-dveSa-mohAvIn / punazca kathambhUtAn ? 'vibhAvA' vibhAvAn, viruddhA bhAvA vibhAvAstAn vibhAvAn vibhAvarUpAn / punazca kiviziSTAn ? Arge dhyAna karaNekI vidhi kahaiM haiM bhA0 va0-ekAMgra manakari nija AtmAkU dhyAyahU / kaisA hai, niraMjana hai, karma-kalaMkarahita hai / ara rAgAdika je vibhAva bhAva bAhya abhyaMtara tinikU chor3i kari AtmadhyAna karahU // 18 // aba bhagavAn devasena batalAte haiM ki kaise AtmAkA dhyAna karanA cAhie. anvayArtha-(rAgAdiyA vibhAvA) rAgAdi vibhAvoMko, tathA (bahiraMtara-uhaviyappa) bAhirI aura bhItarI donoM prakArake vikalpoMko (mottUNaM) chor3akara aura (eyaggamaNo) ekAgra mana hokara (NiraMjaNaM) karmarUpa aMjanase rahita zuddha (Niyaya-appANaM) apane AtmAkA (jhAyau) dhyAna karanA caahie| .. TIkArya-rAgAdiyA vibhAvA'ityAdi gAthAkA TIkAkAra AcAryazrIkamalakIti arthavyAkhyAna karate haiM-koI AsannabhavyajIva 'jhAyau Niyaya-appANaM' apane svakIya AtmAkA dhyAna kre| .. prazna-kaise AtmAkA dhyAna kare ? uttara-NiraMjaNaM' arthAt karmarUpa aMjanase rahita niraMjana zuddha AtmAkA dhyAna kre| prazna-kaisA hokara dhyAna kare ? ... uttara-'eyaggamaNo' arthAt ekAgramana hokara dhyAna kre| aikAgrya, sAmya, svAsthya aura zuddhopayoga ye saba ekArthavAcaka nAma haiN| isa prakArake sAmyabhAvameM sthita cittako ekAgracitta kahate haiN| prazna-kyA karake AtmAkA dhyAna kare? . uttara-'rAgAdiyA vibhAvA bahiraMtara-uhayaviyappa mottUNaM' rAga hai AdimeM jinake aise rAga dveSa aura mohAdiko-jo AtmasvarUpase viruddha vibhAva pariNAma haiM-unako chor3akara, tathA Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvasAra 'bahiraMtarA' bAhyAbhyantaragatAn cittagatavacanAtmakAn sAmastyena parabhAvAn 'mottUrNa' tyaktvA svazuddhAtmAnaM dhyAyatu smaratu cintavatu 'dhye cintAyAM' ityrthH| iti matvA tajabhavyajanaivastuto niraJjanabhAvairbhavitavyamiti bhAvArthaH // 18 // atha bho bhagavan, niraJjanasya lakSaNaM kohagiti bhagavAnAhamUlagAthA-jassa Na koho mANo mAyA loho ya salla lessaao| . ___ jAi jarA maraNaM ciya NiraMjaNo so ahaM bhaNio // 19 / / saMskRtacchAyA-yasya na koSa mAno mAyA lobhazca shly-leshyaaH| jAti-ArA-maraNAni ca niraJjanaH so'haM bhaNitaH // 19 // TIkA-'so ahaM bhaNimo' ityAdi-vRttikAro munirvivRNoti-tathA ca sa evAhaM bhaNitaH / sa eva kaH ? 'NiraMjaNo' karmAjanarahitatvAt nirnyjnH| sa eva niraJjana:-'jassa Na koho. yasya AneM niraMjanakA lakSaNa kahai haiM bhA0 va0-so maiM hU~ so kahyA so kaisA hai niraMjana, jAkai krodha nAhIM, mAna nAhI, mAyA nAhIM, lobha nAhIM, zalya nAhI, mAyA mithyA nidAna nAhIM, ara lezyA kRSNa nIla kApota pIta padma zukla lezyAni kari rahita aisA // 19 // vacanAtmaka bAhirI vikalpoMko evaM manogata vicArAtmaka Antarika vikalpoMko sarvaprakAra chor3akara apane zuddha AtmasvarUpakA dhyAna karo, vAra-vAra smaraNa aura cintavana kro| 'dhyai' yaha saMskRtabhASAkI dhAtu cintana karaneke arthameM prayukta hotI hai| aisA samajhakara AtmajJa bhavyajanoMko vastutaH niraMjanabhAvavAlA honA caahie| yaha isa gAthAkA bhAvArtha hai||18|| ___ aba ziSya pUchatA hai-he bhagavan, niraMjanakA lakSaNa kaisA hai ? aisA pUchanepara bhagavAn devasena kahate haiM anvayArtha-(jassa) jisake (Na koho) na krodha hai, (Na mANo) na mAna hai, (Na mAyA) na mAyA hai, (Na loho) na lobha hai, (Na salla) na zalya hai, (Na lessAo) na koI lezyA hai, (Na jAijarA-maraNaM ciya) aura na janma, jarA aura maraNa bhI hai, (so) vahI (NiraMjaNo) niraMjana (ahaM) maiM (bhaNio) kahA gayA huuN| TIkArtha-'so ahaM bhaNio' ityAdi gAthAkA TIkAkAra muni artha-vivaraNa karate haiM-vahI maiM kahA gayA huuN| prazna-vahI kauna ? uttara-niraMjana maiM / karmarUpa aJjanase rahita honeke kAraNa maiM niraMjana haiN| vahI niraMjana hai-'jassa Na koho' arthAt jisake krodha nahIM haiN| . . Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasAra kroSo nAsti / anye ke ke na santi yasya ? 'mANo mAyA koho ya salla lessAgo' mAno mAnakaSAyaH, mAyA mAyAkaSAyaH, lobho lobhakaSAyazca ? zalyAni trINi mAyA-miyA-nivAnarUpANi / lezyAH SaT-kRSNa-nIla-kApotAlyAstino'zubhAH, pItapadama-zuklarUpAstisro lezyAH shubhaaH| 'jAi-jarA-maraNaM ciya' jAtirutpattiH, jarA vRddhAvasthA, maraNaM dazaprANAbhAvAt / jAtizca jarA ca maraNaM ca jAtijarAmaraNAnyapi yasyaite doSA na syuH na bhaveyuH, sa eva niraJjano'haM bhavAmIti matvA mokSecchubhiH subhavyaiH sarvathA'sau niraJjanabhAvo bhAvanoyo bhavatIti bhAvArthaH // 19 // atha tasya niraJjanasya kiM kiM nAstIti sUtrakartA bhagavAnAhamUlagAthA--Natthi kalAsaMThANaM maggaNa guNa ThANa jIvaThANAi / Na ya laddhibaMghaThANA NodayaThANAiyA keI // 20 // saMskRtacchAyA-na santi kalAsaMsthAnaM mAgaMNA-guNasthAna-jIvasthAnAni / na ca labdhi-bandhasthAnAnyudayasthAnAvikAni kAnicit // 20 // bahuri niraMjanakA hI lakSaNa kahai haiM bhA0 va0-zuddha niraMjana AtmAvirSe koI kalA nAMhIM hai, ara koI saMsthAna nAhI, ara koI mArgaNA nAMhIM / gati iMdriya kAya yoga veda kaSAya jJAna saMyama darzana lezyA bhavyatva samyaktva saMjJA AhAra ityAdika mArgaNA nAhI haiM / ara guNasthAna naaNhiiN| mithyAtva 1 sAsAdana 2 mizra 3 avirata 4 dezavirata 5 pramatta 6 apramatta 7 aparvakaraNa 8 anivattikaraNa 9 sakSsasAMparAya 10 upazAMtamoha 11 kSINamoha 12 sayogI 13 ayogI ityAdi guNasthAna nAhIM, jIvasthAna nAhIM / ara labdhisthAna koU hI nAMhIM hai / ara koI udayasthAna hUM nAMhI hai // 20 // prazna-usake anya kauna kauna vibhAva nahIM haiM ? uttara-'mANo mAyA loho ya salla lessAo' arthAt jisake na mAna kaSAya hai, na mAyA kaSAya hai, na lobhakaSAya hai, aura na mAyA, mithyAtva aura nidAnarUpa tInoM zalya haiM, tathA jisake kRSNa, nIla, kApotanAmako ye tIna azubha lezyAeM, evaM pIta, padma aura zuklarUpa tIna zubha lezyAeM, ye chahoM lezyAeM nahIM haiN| tathA 'jAijarA-maraNaM ciya' arthAt jAti janma yA utpatti, jarA-vRddhAvasthA aura daza prANoMke abhAvarUpa maraNa bhI nahIM hai / isa prakArase jisake janma, jarA aura maraNarUpa koI doSa nahIM hai| ukta prakArakA niraMjana maiM hU~, aisA mAnakara mokSake icchuka uttama bhavyajanoMko sarvaprakArase vaha niraMjanabhAva bhAvanA karaneke yogya hai / yaha isa gAthAkA bhAvArtha hai // 19 // ..punaH ziSyane pUchA-usa niraMjana AtmAke aura kyA kyA nahIM hote haiM ? isakA uttara dete hue bhagavAn sUtrakAra devasena kahate haiM ___anvayArtha-usa niraMjana AtmAke (Natthi kalA) koI kalA nahIM hai, (saMThANaM) koI saMsthAna nahIM hai, (maggaNa-guNaThANa) koI mArgaNAsthAna nahIM hai, koI guNasthAna nahIM hai, (jIvaTThANAI) aura na koI jIvasthAna hai (Na ya laddhi baMdhaDhANA) na koI labdhisthAna haiM, na koI bandhasthAna haiM, (NodayaThANAiyA keI) aura na koI udayasthAna Adi haiN| Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 tattvasAra TIkA-Nasthi kalAsaMThANa' ityAdi, padakhaNDanArUpeNa bhaTTArakadhIkamalakItinA vizeSavyAkhyAnaM kriyate / tadyathA-tasya jIvasyetyadhyAhAraH kriyate / na santi na vidyante / kAH ? kalAH karmakSayopazamajanitA vyAvahArikA dvisaptatisaMkhyAkAH kalAH / anyAnyapi na santi / tAni kAni kAni? SaT saMsthAnam-samacaturasrAlyaM prathamaM saMsthAnam 1, nyagrodhasaMsthAnaM dvitIyaM 2, svAtisaMsthAnaM tRtIyaM 3, kubjakasaMsthAnaM caturtha 4, valmIkasaMsthAnaM paJcamaM 5, huNDakanAmasaMsthAnaM SaSTham 6 / evaMvidhAni SaTsaMsthAnAni tasya na santi / punazca kA na santi ? 'maggaNa' mAgaMNAzcaturdaza / tathAhi gaha iMdie ca kAe joai bee kasAyaNANe ya / saMjama baMsaNa lessA bhaviyA sammatta saNNi AhAre // 21 // gatayazcatasro bhavanti-narakagati: 1, tiryaggatiH 2, manuSyagatiH 3, devagatiriti / / narakagatau tu saptAgho'dhobhAgena bhUmayo bhavanti-ratnaprabhA 1, zarkarAprabhA 2, vAlukAprabhA 3, paGkaprabhA 4. dhamaprabhA 5, tamaHprabhA 6, mahAtamaHprabhA 7 iti saptasa bhUmimadhye ekonapaJcAzata paTalAni santi / katham ? prathamAyAM bhUmau trayodaza paTalAni 13 / dvitIyAyAM caikAdaza 11, tRtIyAyAM nava paTalAni 9, caturthyAM sapta 7, paJcamyAM paJca paTalAni 5, SaSThayAM bhUmau trINi paTalAni 3, saptamabhUmau TokArtha-'Natthi kalA saMThANaM' ityAdi gAthAkA bhaTTAraka zrI kamalakIti vizeSa vyAkhyAna karate haiM yahAM para 'usa niraMjana jIvake' isa padakA adhyAhAra karanA caahie| usa niraMjana AtmAke jJAnAvaraNAdi karmoke kSayopazamase utpanna honevAlI vyAvahArika gIta-saMgIta Adi bahattara kalAoM se koI kalA nahIM hai / isI prakAra anya bhI aneka vastueM nahIM haiN| prazna-ve anya kauna kauna vastueM nahIM haiM ? uttara-ve vastueM isa prakAra haiM-saMsthAna (zarIrakA AkAra) chaha prakArakA hotA hai-1 samacaturasrasaMsthAna, 2 nyagrodhaparimaMDalasaMsthAna, 3 svAtisaMsthAna, 4 kubjaka saMsthAna, 5 valmIkasaMsthAna aura 6 huNDakasaMsthAna / ina chaha prakArake saMsthAnoMmeMse usa niraMjana AtmAke koI bhI saMsthAna nahIM hai| prazna-aura usa niraMjana atmAke kyA nahIM hai ? uttara-caudaha mArgaNAsthAna bhI nahIM haiM / ve caudaha mArgaNAsthAna isa prakAra haiM 1 gatimArgaNA, 2 indriyamArgaNA, 3 kAyamArgaNA, 4 yogamArgaNA, 5 vedamArgaNA, 6 kaSAyamArgaNA, 7 jJAnamArgaNA, 8 saMyamamArgaNA, 9 darzanamArgaNA, 10 lezyAmArgaNA, 11 bhavyamArgaNaH, 12 samyaktvamArgaNA, 13 saMjJimArgaNA aura 14 AhAra mArgaNA // 21 // gatiyAM cAra hotI haiM-1 narakagati, 2 tiryaggati, 3 manuSyagati aura 4 devagati / narakagatimeM nIce nIce adhobhAgameM sAta bhUmiyAM haiM-1 ratnaprabhA, 2 zarkara prabhA, 3 vAlukAprabhA, 4 paMkaprabhA, 5 dhUmaprabhA, 6 tamaHprabhA aura 7 mahAtamaHprabhA / ina sAtoM bhUmiyoMke madhya bhAgameM unacAsa (49) paTala haiN| ve isa prakAra haiM-pahilI bhUmimeM teraha paTala haiM 13 / dUsarI bhUmimeM gyAraha paTala haiM 11 / tIsarI bhUmimeM nau paTala haiM 9 / cauthI bhamimeM sAta paTala haiM 7 / pAMcavIM bhUmimeM pAMca paTala Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvasAra paTalamekam 1 / tAsu saptasu bhUbhIsu bilAni caturazItilaMkSAH 8400000 / kathaM bhavantIti krameNa kathyate-prathamabhUmau bilAni trizallakSAH 3000000 / eteSAM madhye ilAkAstrayodaza 13 / zreNibaddhAni catuzcatvAriMzacchatAni vizatyaSikAni 4420 / zeSANi mizrarUpANi 2995567 / kApotalezyAyA jaghanyabhAgo jaghanyAyuvarSadazasahasrANi 10000 / utkRSTAyurekasAnaropamam / jaghanyotsedho nArakANAM trayo hastAH 3 / utkRSTataH saptapaSi 7 hastAstrayaH 3 aGgalAni SaT 6 teSAmavadhizcatvAraH krozAH 4 / iti prathamabhUmivizeSaH smaaptH|| atha dvitIyazarkarAprabhAyAM bilAni paJcaviMzatilaMkSAH 2500000 / indrakA ekAdaza 11, zreNibaddhAni SaDviMzatizatAni caturazItyaSikAni 2684 / haritAni mithANi 2497305 / madhyamA kApotalezyA / jaghanyAyuH sAgaropamapramANaM visAgaropamapramANamutkRSTam / jaghanyotsevaH pUrvoktaH sa eva / tasyotkRSTa utsedho dvigunnH| teSAmavASiH sApakozatrayam / ityekarajjumadhye dvai bhUmi staH 2 / . . atha dvitIyarajjUmadhye tRtIyabhUmistasyAM bAlukAprabhAlyAyAM bhUmau bilAni paJcadaza lakSAH 1500000 / eteSAM madhye navendrakAH 9 / zreNIbaddhAni caturdaza zatAni baTsaptatyaSikAni 1476 / itarANi puSpaprakIrNakamizrasaMjJAni 1498515 / utkRSTA kapotalezyA, jaghanyAMzA nolleshyaa| haiM 5 / chaThI bhUmimeM tIna paTala haiM 3 / aura sAtavIM bhUmimeM eka paTala hai 1 / una sAtoM hI bhUmiyoMmeM caurAsI lAkha bila haiM 8400000 / ___ ve bila (nArakiyoMke rahaneke sthAna) kisa prakArase kisa bhUmimeM kitane haiM ? yaha kramase kahate haiM-prathama bhUmimeM tIsa lAkha bila haiM 3000000 / inake madhya meM indraka nAmake teraha bila haiN| zreNIbaddha (dizA-gata) bila bIsa adhika cavAlIsa sau 4420 haiN| zeSa mizrarUpa bila 2995567 haiM / pahilI naraka bhUmimeM kApota lezyAkA jaghanya bhAga hai / jaghanya Ayu daza hajAra varSa kI hai 10000 / utkRSTa Ayu eka sAgaropama hai / yahAMke nArakiyoMke zarIrakI jaghanya UMcAI tona hAtha hai aura utkRSTa UMcAI sAta dhanuSa 7, tIna hAtha 3, chaha aGgula 6 hai| unakA avadhijJAna cAra koza pramANa hai 4 / isa prakAra prathama bhUmikA vizeSa varNana kiyaa| aba dUsarI bhUmikA varNana karate haiM dUsarI zarkarAbhUmimeM bila paccIsa lAkha haiM 2500000 / unameM indraka bila gyAraha haiM 11 / zreNibaDa bila caurAsI adhika chabbIsa sau 2684 haiM / zeSa mizrarUpa bila 2497305 haiN| dUsarI bhUmike nArakiyoMke madhyama kApotalezyA hai / unakI jaghanya Ayu eka sa garopama pramANa hai aura utkRSTa Ayu tIna sAgaropamapramANa hai| yahAMke nArakiyoMke zarIrakI jaghanya UMcAI pUrvokta 7 dhanuSa, / hAtha aura chaha aGgala hai / tathA utkRSTa UMcAI jaghanya se dugunI arthAt 15 dhanuSa, 2 hAtha 12 aGgala hai| yahAMke nArakiyoMkA avadhijJAna sAr3he tIna koza pramANa hai / pahilI aura dUsarI ye do bhUmiyAM eka rAjuke bhItara haiN| ___ aba dUsarI rAjuke madhyameM jo tIsarI vAlukAprabhAnAmakI bhUmi hai, usameM pandraha lAkha bila haiM 1500000 / inake madhyameM nau indraka bila haiM 9 / zreNIbaddha bila chihattara adhika caudaha sau 1476 haiN| zeSa puSpaprakIrNaka nAmavAle bila caudana lAkha aThyAnave hajAra pAMca sau pandraha 1498515 haiM / isa tIsarI narakabhUmimeM utkRSTa kApota lezyA aura nIla lezyAkA jaghanya aMza Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvasAra jaghanyAyustrisAgaropamapramANam 3 / utkRSTaM saptasAgaropamapramANam 7 / jaghanyotseSaH paJcadaza dhaSi 15 vo hastau dvAdazAGgulAni 12 / utkRSTa utseghastadviguNaH dhaSi 31, hstH1| koshaastryo'vvibhvet| atha tRtIyarajjUmadhye paGkaprabhAyAM caturvabhUmau bilAni dazalakSAH 1000000 / eteSAM madhye indrakasaMjJAni sapta / zreNIvasAni sapta zatAni 700 / anyAni puSpaprakoNakamizrasaMjJAni 999293 / nIlalezyA madhyamAMzA / jaghanyotseSaH sa eva pUrvoktaH / utkRSTotseko dhanUMSi 62 hasta 2 / jaghanyAyuH pUrvoktam / utkRSTaM dazasAgaropamam 10 / sApakozadvayamavaSirbhavet / iti caturthanarakabhUmiH 4 / atha caturtharajjUmadhye dhUmaprabhAyo paJcamabhUmau bilAni timro lakSAH 300000 / eteSAM madhye paznendrakAH 5 / zreNIpadAni paSTapaSike dve zate 260 / uddharitAni mizrarUpANi 299735 / nIlalezyotkRSTAMzA kRSNalezyA jpaayaa| jaghanyotseSaH sa eva puurvoktH| utkRSTotsedho dhaSi 125 / jaghanyamAyuH pUrvoktameva / utkRSTamAyuH ( saptavaza sAgaropamam 17 / kozadvayamavadhirbhavet / iti paJcamanarakabhUmiH 5) (atha paJcamarajyamance tamanabhAyAM paThabhUmoM vilAni patromekalakSAH 99995 / eteSAM madhye traya indrkaaH3| zreNibahAni paSThI 60 / uritAni miSarUpANi 9993 / madhyamA hai / yahAMke nArakiyoMkI jaghanya Ayu tIna sAgaropama pramANa hai. 3 / tathA utkRSTa Ayu sAta sAgaropama pramANa hai 7 / yahAMke nArakiyoMke zarIrakI jaghanya UMcAI pandraha dhanuSa 15 do hAtha 2, aura bAraha aMgula 12 pramANa hai| utkRSTa UMcAI isase dugunI arthAt 31 dhanuSa aura 1 hAtha pramANa hai| yahAMke nArakiyoMkA avadhijJAna tIna koza pramANa hai| _aba tIsarI rAjuke madhyameM paMkaprabhAnAmakI jI cauthI narakabhUmi hai usameM daza lAkha bila . haiM 1000000 / inake madhyameM sAta indraka bila haiM / zreNIbaddha bila sAtasau haiM 700 / anya puSpa- . prakIrNakamizrasaMjJAvAle bila nau lAkha ninyAnave hajAra do sau tirAnave 999293 haiN| yahAMke nArakiyoMke nIlalezyAkA madhyama aMza hai / zarIrakI jaghanya UMcAI vahI pUrvokta 31 dhanuSa 1 hAtha pramANa hai tathA utkRSTa UMcAI 62 dhanuSa aura 2 hAtha pramANa hai / jaghanya. Ayu pUrvokta sAta sAgaropama pramANa hai aura utkRSTa Ayu dasa sAgaropama pramANa hai 10 / yahAMke nArakiyoMkA avadhijJAna DhAI koza pramANa hai / isa prakAra cauthI naraka bhUmikA varNana kiyA 4 / aba cauthI rAjuke madhyameM jo dhUmaprabhA nAmakI jo pAMcavIM narakabhUmi hai usameM bila tIna lAkha haiM 300000 / inake madhyameM pAMca indraka bila haiM / zreNIbaddha bila sATha adhika do sau 260 haiM / zeSa mizrarUpa bila do lAkha ninyAnave hajAra sAta sau paiMtIsa 299735 haiM / yahAMke nArakiyoMke nIla lezyAkA utkRSTa aMza aura kRSNalezyAkA jaghanya aMza hai| zarIrakI jaghanya UMcAI vahI pUrvokta 62 dhanuSa 2 hAtha pramANa hai aura utkRSTa UMcAI eka sau paccIsa 125 dhanuSa pramANa hai| jaghanya Ayu pUrvokta daza sAgaropamapramANa hai aura utkRSTa Ayu satraha 17 sAgaropamapramANa hai| yahAMke nArakiyoMkA avadhijJAna do koza pramANa hai| isa prakAra pAMcavIM naraka bhUmikA varNana kiyA 6 / aba pAMcavIM rAjuke madhyameM jo tamaHprabhA nAmakI chaThI bhUmi hai usameM pAMca kama eka lAkha 99995 bila haiN| inake madhyameM tIna induka bila haiN| zreNIbaddha bila sATha 60 haiN| zeSa mizrarUpa Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasAra kRSNalezyA / jaghanyotsedhaH sa evaM puurvoktH| utkRSTotsedhaH dhaSi 250 / jaghanyamAyuHpramANaM pUrvoktameva / utkRSTamAyuH dvAviMzatisAgaropamam 22 / sAdhakozamavadhirbhavet iti SaSThanarakabhUmiH 6) (atha SaSTharajjUmadhye mahAtamaHprabhAyAM saptamabhUmau vilAni paMca 5 / eteSAM madhye indrakaH 1 / zreNIbaddhAni 4 / utkRSTA kRssnnleshyaa| jaghanyotsedhaH sa eva pUrvoktaH / utkRSTotseSaH SaSi 500 / jaghanyamAyuHpramANaM) pUrvoktameva / trayastrizatsAgaropamapramANamutkRSTamAyuH / teSAmavaSirekaH krozaH / iti saptamaM narakavarganaM smaaptm| atha saptamarajjUmadhye nigodAstiSThanti vAtavalayatrayaMparyantam / teSAM nArakANAM paJcacaprakArANi kSetrodabhava-zarIra-vacanodabhava-mAnasikAsarodIritalakSaNAni"HkhAni bhavanti / tIvrapApakarmodayAcca caturthaparyanta-sambandhinAM nArakANAmuSNavedanA syaat| paJcamanarakadvibhAgayoMruSNavedanA, tRtIyabhAge zItavedanA kevalA / SaSTha-saptamanarakayoratyantazItavedanA jaaytetraam| 'paJcendriyAsaMjJino jIvA mRtAH santaH prathamanarake yAnti / dvitIyanarake pAraTAH (sarIsRpAH) yAnti / pakSiNastRtIye / sarporugAzcaturthe gacchanti / siMhAH paJcamyAM yAnti / SaSThayAM bhUmau pApAH bila ninyAnavai hajAra nau sau paiMtIsa 99935 haiN| yahAMke nArakiyoMke - madhyama kRSNa lezyA hai| zarIrakI jaghanya UMcAI vahI pUrvokta 125 dhanuSa pramANa hai aura utkRSTa UMcAI 250 dhanuSa hai| jaghanya AyukA pramANa pUrvokta satraha sAgaropama 17 hai / utkRSTa Ayu bAIsa sAgaropamapramANa hai 22 / yahAMke nArakiyoMkA avadhijJAna Der3ha koza pramANa hai| isa prakAra chaThI naraka bhUmikA varNana kiyA 6 / . aba chaThI rAjuke madhyameM mahAtamaHprabhA nAmakI jo sAtavIM narakabhUmi hai usameM kevala pAMca bila haiM 5 / inameMse eka indraka bila hai aura cAra zreNIbaddha bila haiM / yahAMke nArakiyoMke utkRSTa kRSNa lezyA hotI hai| zarIrakI jaghanya UMcAI vahI pUrvokta 250 dhanuSa hai aura utkRSTa UMcAI 500 dhanuSa pramANa hai / jaghanya Ayu-pramANa pUrvokta 22 sAgaropama hai aura utkRSTa Ayu teMtIsa sAgaropamapramANa hai| vahAMke nArakiyoMkA avadhijJAna eka koza pramANa hai| isa prakAra sAtavIM narakabhUmikA varNana samApta huaa| . isake nIce sAtavIM rAjuke madhyameM tInoM vAtavalayoM paryanta sarvatra ekendriya nigodiyA jIva rahate haiN| Upara kahI gaI narakabhUmiyoMmeM rahanevAle nArakiyoMke pAMca prakArake duHkha hote haiM-1 kSetrajanita, 2 zArIrika, 3 vacana-janita, 4 mAnasika aura 5 asurakumArodita / tIvra pApakarmake udayase cauthI pRthvI takake nArakiyoMke uSNavedanA hotI hai| pAMcavIM narakabhUmike Adike do bhAgoMmeM uSNavedanA aura tIsare bhAgameM kevala zItavedanA hotI hai / chaThI aura sAtavIM narakabhUmimeM atyanta zIta vedanA hotI hai| paMcendriya-asaMjJI jIva maraNa karate hue prathama narakameM jAte haiM / zaraTa (sarIsRpa) dUsare narakameM jAte haiN| pakSI tIsare narakameM jAte haiM / phaNavAle sAMpa-uraga cauthe narakameM jAte haiM / siMha pAMcavIM Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 tattvasAra striyo vyabhicAriNyo gacchanti / saptamyA bhUmau pApakarmokyato manuSyAH matsyAzca mRtAH yaanti| saptamanarakAnniHsRtA manuSyA na bhavanti, kintu tiyazcaH siMhAdayo jAyante / SaSThanarakAnirgatAH kecana manuSyA bhavanti, saMyama na prApnuvanti / paJcamAnnirgatA manuSyAH saMyaminazca bhavanti, kevalajJAnaM na prApnuvanti / caturthanarakAdAgatA manuSyAH saMyamino mokSagAmino bhavanti, tIrthakarA na bhavanti / tRtIya-dvitIya-prathamanarakenyo nirgatA manuSyAH saMyaminastIrthakarAzca bhavanti / atha saptASobhUmISu nArakANAM narakagatISu smyktvotpttivishessmaah| tathAhi-sarvAsu pRthvISu nArakANAM paryAptakAnAmaupazamikaM kSAyopazamikaM smyktvdvymutpdyte| prathamAyAM pRthivyAM paryAptakAnAM kSAyikaM caasti| tatra sarveSAM nArakANAM napuMsakaliGgamasti kevalam, strI-pulligadvayaM nAsti / saMsthAnaM huNDakameva / te sarve nArakAH paJcendriyAH saMjJinazca bhavanti / .. .. tIvrapApakarmodayAtkRSTena kasmin kasminnarake kati-kativArAn yAnti duSTajIvA ityAha / tadyathA-saptamyAM ca niyamAda dvivAraM yAnti satatamutkRSTo jaghanyanaikavAram 1 / tathA SaSThayAM trIn vArAn yAnti 3 / paJcamyAM caturo vArAn 4 / caturthyA pazcavArAn 5 / tRtIyAyAM SaT vArAn 6 / dvitIyAyAM saptavArAn / prathamAyAmaSTo vArAna yAnti 8 / tathA coktaM trailokyadIpake narakabhUmimeM jAte haiN| pApinI vyabhicAriNI striyAM chaThI narakabhUmimeM jAtI haiM / sAtavIM narakabhUmimeM pApakarmake udayase manuSya aura matsya marakara utpanna hote haiN| ___ sAtaveM narakase nikale hue jIva manuSya nahIM hote haiM, kintu siMhAdrika krUra tiryaca hote haiN| chaThe narakase nikale hue kitane hI jIva manuSya to hote haiM, kintu saMyamako dhAraNa nahIM kara pAte haiN| pAMcaveM narakase nikale hue jIva manuSya aura saMyamake dhAraka to hote haiM, kintu kevalajJAnako prApta nahIM karate haiM / cauthe narakase nikale hue jIva manuSya, saMyamI aura mokSagAmI to hote haiM, kintu tIrthaMkara nahIM hote haiN| tIsare, dUsare aura pahile narakase nikale hue jIva manuSya, saMyamI aura tIrthaMkara hote haiN| aba sAtoM adhobhUmiyoMvAlI narakagatiyoMmeM samyaktvakI. utpattike vizeSako kahate haiN| yathA-sabhI pRthiviyoMmeM paryAptaka nArakoMke aupazamika aura kSAyopazamika ye do samyaktva utpanna hote haiM / pahilI pRthivImeM paryAptaka nArakoMke kSAyika samyaktva bhI hotA hai| una sabhI nArakoMke kevala eka napuMsaka liMga hI hotA hai, strIliMga aura pulliga ye do liMga nahIM hote / sabhI nArakoMke eka huNDaka saMsthAna hI hotA hai| ve sabhI nArakI paMcendriya aura saMjJI hote haiN| aba tIvra pApakarmake udayase kisa-kisa narakameM duSTa jIva adhikase adhika kitane-kitane bAra jAte haiM, yaha batalAte haiM yathA-sAtavIM narakabhUmimeM niyamase lagAtAra utkRSTataH do bAra jAte haiM aura jaghanyataH eka bAra jAte haiN| chaThI narakabhUmimeM tIna bAra jAte haiM 3 / pAMcavIM narakabhUmimeM cAra bAra jAte haiM 4 / cauthI narakabhUmimeM pAMca bAra jAte haiM 5 / tIsarI narakabhUmimeM chaha bAra jAte haiM 6 / dUsarI narakabhUmimeM sAta bAra jAte haiM 7 / aura pahilI narakabhUmimeM ATha bAra jAte haiM 8 / jaisA ki trailokyadIpakameM kahA hai Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvasAraM yAto yaH prathamAM bhUmi so'STa kRtvA tathA vrajet / ekaikaM hIyamAnena zeSabhUmi prayAnti ca // 22 // atha tiryaggatiH kathyate / tathAhi-tirazcAM bhedamAha-sthAvara-trasabhedAda dvividhAstiyazcaH / tanmadhye sthAvarAH paJcaprakArAH-pRthvIkAyApkAya tejaskAya-vAyukAya-vanaspatikAyAH suukssm-baadraikendriyaaH| prasAstu dvIndriya-trIndriya-caturindriya paJcendriya-saMjyasaMjJi-paryAptAparyAptAzca sarve tiryaJca eNv| paJcasthAvarANAM saMsthAnAni masUrikA-kuzAgrasthabindu-sUci-patAkAkArANi pRthivyaptejovAtakAyikAnAM catama / vanaspatikAyikAnAM cAnekavidha saMsthAnam / tathA sAnAmapi saMsthAnamAgamAnusAreNa jJAtavyam / teSAM tirazcAmAyurutkRSTaM palyatrayam, jaghanyamantarmuhUrtam / utsedhasteSAmutkRSTaH krozatrayapramANam / rajjveka madhye tiryaglokaH kSetramasti / strI-punnapuMsakaliGgAni bhavanti / caturviSArtadhyAnenotpadyante tiyanazceti tiyNggtiH| atha mnussygtirucyte| tadyathA-sArdhadvIpavayamadhye mAnuSottaraparvataparyantakSetre bhavanti jo jIva pahilI bhUmimeM jAtA hai, vaha utkRSTarUpase ATha bAra vahAM jAtA hai / punaH eka-eka hIyamAna bArase zeSa bhUmiyoMko jAtA hai // 22 // . aba tiryaggatikA varNana karate haiN| pahile tiryaMcoMke bheda kahate haiM-tiryaMca trasa aura sthAvarake bhedase do prakArake haiN| unameM sthAvara jIva pAMca prakArake haiM-pathvIkAya, apkAya, skAya, vAyukAya aura vanaspatikAya / ye sabhI ekendriya sthAvara jIva sUkSma bhI hote haiM aura bAdara bhI hote haiM / trasajIva dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paMcendriyake bhedase cAra prakArake hote haiN| paMcendriya jIva saMjJI aura asaMjJIke bhedase do prakArake hote haiM / punaH ye sabhI tiryaMca jIva paryAptaka bhI hote haiM aura aparyAptaka bhI hote haiN| pAMca prakArake sthAvaroMmeMse pRthvIkAyakA saMsthAna masUrake samAna hotA hai, apkAyakA saMsthAna kuzAke agrabhAgapara sthita jala-binduke samAna hotA hai, tejaskAyakA saMsthAna sUcI (sUI) ke samAna hotA hai aura vAyukAyakA saMsthAna patAkA (dhvajA) ke AkArakA hotA hai / vanaspatikAyikajIvoMkA saMsthAna aneka prakArakA hotA hai / tathA trasa jIvoMkA saMsthAna bhI Agamake anusAra jAnanA caahie| bhogabhUmimeM paMcendriya tiryaMcoMkI utkRSTa Ayu tIna palyapramANa hotI hai aura karmabhUmike tiyaM coMkI jaghanya Ayu antarmuharta-pramANa hotI hai / ukta tiryaMcoMke zarIrakI utkRSTa UMcAI tIna koza pramANa hotI hai| eka rAjuke madhya meM tiryag-loka kSetra hai| tiryaMca strI, puruSa aura napuMsaka tInoM liMgavAle hote haiN| cAra prakArake ArtadhyAnase marakara jIva tithaMca gatimeM utpanna hote haiN| isa prakAra tiryaggatikA varNana kiyA / aba manuSyagatikA varNana karate haiM / yathA-aDhAI dvIpake madhya mAnuSottara parvatatakake kSetrameM manuSya utpanna hote haiN| ve Arya, mleccha, bhogabhUmija aura kubhogabhUmijake bhedase cAra prakArake hote haiN| unameM Arya manuSya strI, puruSa aura napuMsaka tInoM liMgavAle hote haiN| tathA ve paryApta aura labdhyaparyApta bhI hote haiN| isI prakAra mlecchakhaNDameM utpanna hue manuSya bhI jAnanA caahie| Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 tattvasAra mnussyaaH| te aary-mlecch-bhogbhuumi-kubhogbhuumijaashcturvidhaaH| tatrAryAH strIpuMnapuMsakaliGgAH paryApta-labdhyaparyAptA stathaiva mlecchakhaNDotpannAH manuSyAH / zarIrapramANamutkRSTaM dhanuSAM paJcaviMzatyadhikAni paJcazatAni / teSAmAryamlecchakhaNDajAnAmutkRSTamAyuH koTakapUrvapramANam / jghnymaayushcaantrmuhuurtm| kiMca AryakSetrajA manuSyA vratatapo'Nuvrata-mahAvratAni labdhvA karmakSayaM kRtvA kecana mokSaM ca labhante, na tu mlecchakhaNDajA vratatapazcaraNAdyabhAvAt / bhogabhUmijAnAM manuSyANAmuttama-madhyamajaghanyApekSayA kAyotsedhaH trivayekakrozapramANamanukrameNa / Ayuzca tripalyadvipalyaikapalyapramANaM bhavet / lezyAstu dravya-bhAvarUpAH zubhAH pItapazuklAstisro bhavanti / tIvrakaSAyAbhAvAdazubhA na bhavanti / uttama-madhyama-jaghanyapAtradAnopAjitapuNyena te saMbhavanti / mRtAH santaH sarve strI-puruSAH devati yAnti, AryabhAvavizeSAditarAM gati na gacchanti / strI-puMliGgAH bhavanti, napuMsakA nahi bhavanti / teSAmAhAro badara vibhItakAmalakapramANaM vAJchitamamRtarUpaM tridina-dvidinakadinAntareNa bhaJjasti / vazaprakArAH kalpavRkSAH-madyAGgAtodyAGga-vibhUSaNAGga-(bhAjanAGga) dIpakAGga-jyotiraGga-gRhAGgabhojanAGga-vastrAGgarUpAH / ete vAJchitaM prayacchanti / yugalarUpotpattisteSAM chikkA-jRmbhikAbhyAM yugapanniyante te bhogbhuumijaaH| Ayurante maraNaM bhavati, akAla-mRtyabhAvAtsampUrNapuNyodayatazca / karmabhUmija manuSyoMke zarIrakA utkRSTa pramANa paccIsa adhika pAMca sau (525) dhanuSa hai / ina Arya aura mleccha khaNDaja manuSyoMkI utkRSTa Ayu eka pUrva koTI varSa pramANa hotI hai| jaghanya Ayu antarmuhUrta hai| Arya kSetrameM utpanna hue manuSya vrata, tapa, aNuvrata aura mahAvratoMko dhAraNa kara kitane hI karmoMkA kSaya karake mokSako prApta karate haiN| kintu mlecchakhaNDaja manuSya vrata, tapazcaraNAdike abhAvase mokSa nahIM jAte haiM / bhogabhUmija manuSyoMke zarIrakI UMcAI uttamabhogabhUmimeM tIna koza, madhyama bhogabhUmimeM do koza aura jaghanya bhogabhUmikI apekSA eka koza pramANa hotI hai / Ayu bhI tInoM bhogabhUmiyoMmeM anukramase tIna palya, do palya aura eka palyapramANa hotI hai| bhogabhUmija jIvoMke dravya aura bhAvarUpa pIta, padma aura zukla ye tIna zubha lezyAeM anukramase hotI haiM / tIvra kaSAyakA abhAva honese unake azubha lezyAeM nahIM hotI haiN| uttama, madhyama aura jaghanya pAtroMko dAna denese upArjita puNyase ve kramazaH uttama, madhyama aura jaghanya bhoMgabhUmimeM utpanna hote haiN| bhogabhUmija sabhI strI-puruSa mara karake devagatiko jAte haiN| AryabhAvakI vizeSatAse ve anya gatimeM nahIM utpanna hote haiN| bhogabhUmija jIva strIliMgI aura pulligI hI hote haiM, napuMsakaliMgI nahIM hote haiN| unakA AhAra kramazaH badara (bera-)pramANa, vibhItaka-(baher3A-) pramANa aura Amalaka-(AMvalA-) pramANa vAMchita amRtarUpa hotA hai aura ve kramase tIna dina, do dina tathA eka dinake antarase AhAra karate haiN| vahAM para daza prakArake kalpavRkSa hote haiM-madyAMga, AtodyAMga, vibhUSaNAMga, bhAjanAMga, dIpakAMga, jyotiraMga, gRhAMga, bhojanAMga aura vastrAMga / ye dazoM prakArake kalpavRkSa apane nAmake anu rUpa manovAMchita vastuoMko dete haiM / bhogabhUmiyAM jIva strI-puruSake yugalarUpase utpanna hote haiM aura ve chIMka aura jaMbhAI lekara eka sAtha maraNako prApta hote haiN| Ayuke antameM hI unakA maraNa hotA hai, kyoMki unake akAlamRtyukA abhAva hai aura sampUrNa jIvana bhara puNyakA udaya rahatA hai| uttama bhogabhUmike jIva ikkIsa dinoMmeM, madhyama bhogabhUmike jIva paiMtIsa dinoMmeM aura jaghanya bhoga Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasAra ekaviMzati-paJcatrizadekonapanAzadinaiH sampUrNakAyA bhavanti / SoDazavArSikamanuSyayuvAnazcaikarUpAH santi / manuSyagatiriti / atha devagatiriti madhyam / bhavanavAsi-vyantara-jyotiSka-kalpavAsinAM caturNikAyAnAM devAnAM yathAkrameNa bhedaanaah| tathA ca-bhavanavAsino'suranAgavidyutsuparNAgnivAtastanitodadhidvIpadipakumArA iti vazaprakArA bhavanti / teSAmuSTAyuH sAgaropamamekaM jaghanyaM ca varSANAM dazasahatrANi / utkRSTa utsedhaH paJcaviMzatiSanaSi, jaghanyazca dhanuSAM vaza / SoDazasahasrayojanapramANakharabhUmimadhyabhavaneSu nivasanti / ___ tathaiva kinnara-kimpuruSa-mahoraga-gandharva-yakSa-rAkSasa-bhUtapizAcA ityaSTaprakArA vyantarAstatraiva khara-paGkabahulapRthvImadhye nivAsinazca / utkRSTa: zarIrotsedho vaza dhanUMSi / teSAM jaghanyamAyuH varSANi vaza sahasrANi / utkRSTa palyamekaM kiJcidUnam / teSAM vyantarANAmAhAraH sAbapaJcabhirvAsaraH, tathAvirSamuMhataracchavAso bhavati 5 / iti dvitIyanikAyA vyntraaH| - batha tRtIyanikAyaH-sUryAcanamaso paha-nakSatra-prakoNakatArakAsyAH paJcaprakArA jyotisskaaH| teSAM madhye tArakAH kathyante-samaparAtalAdUvaM gatvA zatAnyaSTo pazonAni yojanAni tArakANAM vimAnAni calarUpANi santi / tato yojanAni gatvA sUryANAM vimAnAni / tata UrdhvamazItiryo bhUmike jIva unacAsa dinoMmeM sampUrNa zarIrake dhAraka ho jAte haiN| vahAMke manuSya solaha varSa jaise javAna aura ekarUpa hote haiM / isa prakAra manuSyagatikA varNana kiyaa| . aba isase Age devagatikA varNana karate haiN| devoMke cAra nikAya haiM-bhavanavAsI, vyantara, jyotiSka aura kalpavAsI / aba inake yathAkramase bheda kahate haiN| bhavanavAsIdeva daza prakArake hote haiM-asurakumAra, nAgakumAra, vidyutkumAra, suparNakumAra, agnikumAra, vAtakumAra, stanitakumAra, udadhikumAra, dvIpakumAra aura dikkumAra / inakI utkRSTa Ayu eka sAgaropama aura jaghanya Ayu daza hajAra varSakI hotI hai| zarIrakI utkRSTa UMcAI paccIsa dhanuSa aura jaghanya UMcAI daza dhanuSa pramANa hai| ratnaprabhA bhUmikA jo solaha hajAra yojana-pramANa kharabhUmibhAga hai, usake madhyameM sthita bhavanoMmeM ye devanivAsa karate haiN| dUsarA nikAya vyantara devoMkA hai| ve kinnara, kimpuruSa, mahoraga, gandharva, yakSa, rAkSasa, bhata aura pizAcake bhedase ATha prakArake hote haiN| usI ratnaprabhA pathivIke kharabhAga aura paMka bahulabhAgake madhyameM ye vyantara deva nivAsa karate haiN| inake zarIrakI utkRSTa UMcAI daza dhanuSa hai / unakI jaghanya Ayu daza hajAra varSa hai aura utkRSTa Ayu kucha kama eka palya pramANa hai| ina vyantara devoMkA AhAra sAr3he pAMca dinoMke bAda hotA hai, tathA sAr3he pAMca muhUrtoMke bAda ve zvAsocchvAsa lete haiM / isa prakAra dUsare nikAyavAle vyantara devoMkA varNana kiyaa| aba tIsare nikAyavAle jyotiSka devoMkA varNana karate haiM ve jyotiSka deva pAMca prakAra ke hote haiM-sarya, candramA. graha, nakSatra aura taarkaa| inameMse pahile tArakAoMko kahate haiM-madhyalokake samadharAtalase Upara daza kama ATha sau (790) yojana jAkara tArakAoMke vimAna (ar3hAI dvIpameM) calate haiN| unase daza yojana Upara jAkara sUryoMke vimAna haiN| unase assI yojana Upara Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapasAra janAni gatvA candrANAM vimAnAni / tata UvaM catvAri-catvAri yojanAni tyaktvA zukrANAM bRhaspatInAM maGgalAnAM zanaizcarANAM krameNa vimAnAni tiSThanti, gacchamAnAni sntiityrthH| . teSAmanukrameNa vRttamAnavyAsapramANamAha-yojanakasyaikaSaSThibhAgAnAM madhye SaTpaJcAzada bhAgAcandravimAnasya, tathA'STacatvAriMzada-bhAgAH sUryavimAnasya bhavanti / zukravimAnasyaikaH krozaH, guroH pAdona: krozaH, budha-maGgalayorvimAnasyArgha kozaHpramANam / tathaiva zanaizcarasya krozArghaH, tArakANAM krozasyaika pAdapramANaM vimAnasya hai| nakSatrANAM vimAnasya pramANaM kroza ekaH 1 / candrasUryayorvimAnayoH kiraNAH pratyekaM sahasrANi dvAdaza 12000 / 12000 / tathA zukrasya vimAnakiraNAH sAdhaM zatadvayam 250 / teSAmAyuHpramANaM candrasya palyamekaM varSANAM lakSakaM ca palya 1, varSa 100000 / sUryasyAyuHpramANaM palyamekaM varSasahasrakam, palyaM 1 varSa 1000 / zukrasya palyamekamAyuH varSANAM zatamekama, palya 1 varSa 100 / guroH palyamekam 1 / zeSagrahANAmAyuH pramANam palyArdham 3 / tArakANAM cAyuHpramANaM palyasya caturthabhAgaH / / jaghanyena palyasyASTamAMzaH hai / iti paJcaprakArajyotiSkadevAnAM vyAvarNanaM samAptam / atha caturthanikAyakalpavAsino svarUpamAha-merostalAdhvaM sArdharajjUmadhye saudharmazAnAkhyau svargau bhavataH / tata UvaM sArdharajjUparyantaM sanatkumAra-mahendranAmAnau svrgii| tato'gne rajjUnAM SaTsvartheSu brahma-brahmottaraH lAntava-kApiSTa-zukra-mahAzukrazatAra-sahalArAnata-prANatAraNAcyutanAmAnaH jAkara candroMke vimAna haiN| unase cAra-cAra yojana chor3akara zukra, bRhaspati, maMgala aura zanazcarake vimAna kramase ar3hAI dvIpameM calate aura usase Age avasthita rahate haiN| ___ aba anukramase ina jyotiSka devoMke vimAnoMkA vRtta-mAna (golAIkA mApa) aura vyAsapramANa (caur3AIkA mApa) kahate haiM-eka yojanake ikasaTha bhAgoMmeMse chappana bhAga-pramANa 6 candravimAnakA vistAra hai| tathA eka yojanake ikasaTha bhAgoMmeMse ar3atAlIsa bhAga pramANa (11) sUryake vimAnakA vistAra hai / zukrake vimAnakA vistAra eka koza hai| guruke vimAnakA vistAra pauna koza hai| budha aura maMgalake vimAnakA vistAra ardhakoza pramANa hai| isI prakAra zanaizcarake vimAnakA vistAra AdhA koza hai / tArakAoMke vimAnakA vistAra kozakA eka pAda arthAt cauthAI koza (1) / nakSatroMke vimAnakA pramANa eka koza hai| candra aura sUryake vimAnakI kiraNeM pratyekameM bAraha-bAraha hajAra haiN| tathA zukrake vimAnakI kiraNe ar3hAI sau 250 haiM / aba ina jyotiSka devoMkI AyukA pramANa kahate haiM-candradevakI Ayu eka palya aura eka lAkha varSa hai (1 palya 100000 vrss)| sUryadevakI AyukA pramANa eka palya aura eka hajAra varSa hai (1palya, 1000 vrss)| zukradevakI Ayu eka palya aura eka sau varSa hai(1 palya 100 varSa) / gurukI Ayu eka palya hai| zeSa grahoMkI AyukA pramANa AdhA palya (3) hai / tArakoMkI Ayu kA pramANa palyakA caturtha bhAga (3) hai / inakI jaghanya AyukA pramANa palyakA aSTama bhAga (2) hai / isa prakAra pAMcoM jAtike jyotiSka devoMkA varNana samApta huaa| aba caturtha nikAya kalpavAsI devoMkA svarUpa kahate haiM-meruke talabhAgase Upara Der3ha rAjuke madhyameM saudharma aura aizAna nAmake do svarga haiN| unase Upara Der3ha rAju-paryanta sanatkumAra aura mAhendra nAmake do svarga haiN| unase Age chahake Adhe arthAt tIna rAjuoMmeM brahma-brahmottara, lAntavakApiSTha, zukra-mahAzukra, zatAra-sahasrAra, Anata-prANata, aura AraNa-acyuta nAmake bAraha svarga haiN| Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - tatvasAra svargA dvAdaza bhvnti| rajjvekamadhye navapraiveyaka-navAnuviza-patrAnuttarAH syuH| saudharmasya vimAnAni dvAtriMzallakSAH 3200000 / tathaizAnasvargasya vimAnAni lakSANAmaSThAvizatiH / 2800000 / sanatkumAre vimAnAni lakSAH dvAdaza 1200000 / mAhendravimAnAni lakSA aSTo 800000 / brahma-brahmottarayovimAnAni catasro lakSAH 400000 / sat adhvaM lAntavakApiSTayovimAnAni paJcAzatsahasrANi 50000 / tato'gne zukra-mahAzukrayovimAnAni catvAriMzatsahasrANi 40000 / tat UdhvaM zatAra-sahasrArayovimAnAni SaTsahasrANi 6000 / tato'ne bAnata-prANatAraNAcyuteSu vimAnAni saptazatAni 700 / tato'gre'ghopraiveyakatraye vimAnAni zatamekaM vazAdhikam 110 / tato'ne madhyamapraiveyakatraye vimAnAni saptottarazatam / 107 / tata UrdhvamUrdhvaveyakatraye vimAnAnyekanavatiH 91 / tato'pre navAnudizeSu vimAnAni nava 9 / tata Urdhva paJcAnuttareSu paJcaiva vimAnAni bhavanti 5 / __ saudharmasvarge paTalAni 31 ekatriMzat / vimAnAnyuktAni pUrvam / tathAyurutkRSTaM sAgaradvayam / jaghanyaM palyopamamekam / tathA''hAravAJchA dvisahasravarSeSvatIteSu bhavati / dvipakSayoratotayoracchvAsaika: syAt / tathaivaizAnasvarge sarva samAnam / devonAmutpattidvitIyasvarga yAvad bhavati / AyuHpramANamutkRSTaM paJcapaJcAzatpalyAni SoDazasvargasambandhinInAm / jaghanyamAyuH pUrvoyaM pUrvIyam / saudharmezAnadevInAmAyuH paJcapalyopamAni jaghanyaM palyamekam 1 / lezyA madhyamA piitaa| avadhijJAnena prathamanarakaparyantaM pazyanti devaaH| AtmAnaM na pazyanti / zarIrapramANaM saptakarA unase Upara eka rAjuke madhyameM nau greveyaka, nau anudiza aura pAMca anuttara vimAna haiN| saudharma svargake vimAna battIsa lAkha 3200000 haiN| tathA aizAna svargake vimAna aTThAIsa lAkha 2800000 haiM / sanatkumAra svargake vimAna bAraha lAkha 1200000 haiM / mAhendra svargake vimAna ATha lAkha 800000 haiM / brahma-brahmottara svargake vimAna cAra lAkha 400000 haiM / inase Upara lAntava-kApiSTa svargake vimAna pacAsa hajAra 50000 haiN| unase Age zukra-mahAzukra svargake vimAna cAlIsa hajAra 40000 haiM / unase Upara zatAra-sahasrAra svargake vimAna chaha hajAra 6000 haiM / unase Age Anata, prANata, AraNa aura acyuta svargake vimAna sAta sau 700 haiM / unase Age adhograiveyakatrikameM vimAna daza adhika sau 110 haiN| unase Age madhyama praiveyakatrikameM vimAna sAta adhika sau 107 haiN| unase Upara Urdhva graiveyakatrikameM vimAna ikyAnave 91 haiM / unase Age nau anudizoMmeM nau 9 vimAna haiM / unase Upara pAMca anuttaroMmeM pAMca hI vimAna 5 haiN| - saudharma svargameM ikatIsa 31 paTala haiN| isa svargake vimAnoMkI saMkhyA pahile kahI jA cukI hai / isa svargake devoMkI utkRSTa Ayu do sAgaropama hai / jaghanya Ayu eka palyopama hai / tathA yahAM ke devoMko AhAra karanekI icchA do hajAra varSa vyatIta honepara hotI hai| do pakSa vyatIta hone para eka vAra ucchvAsa lete haiM / isI prakAra aizAna svargameM bhI sarva varNana samAna hai| deviyoMkI utpatti dUsare svargataka hotI hai| (Uparake svargoMke deva apanI apanI niyoginI deviyoMko yahAMse le jAte haiN|) solahaveM svarga sambandhinI deviyoMkI utkRSTa Ayu pacapana palyakI hai| unakI jaghanya Ayu pUrva-pUrvake svargakI utkRSTa Ayuke pramANa hotI hai| saudharma-aizAna svargake deviyoMkI Ayu pAMca palyopama hai / vahAMke deviyoMkI jaghanya Ayu eka palyako hai| ina sarva deviyoMke madhyama pota lezyA hotI hai| saudharma-aizAna svargake deva avadhijJAnase prathama narakake antataka dekhate haiM, kintu Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasAra bhavanti / uparitanasvargeSu mahAnikameNa hastakapramANaM zarIraM bhavati / AgamAnusAreNAnyadapi sAtavyamiti gatimArgamA samAptA // 1 // baniyamAgaMNA knyte| tabacA-ekekhiyajAto catasRgatimadhye tiryaggatirekaiva bhavati 1 / poniyANA madhye indriyamekameva sparzanendriyam / SaNikAyAnAM madhye kAyAH pRthivyAvayaH paJca paJcAyogamako yogAsya-bovArikauvArikamidhakAmaNakAyayogAH4vedatrayamadhye bedameka napuMsakam 5 / paJcaviMzatikavAyANAM madhye yogya kavAyAH 16 / hAsyAdi SaT, napuMsaka ceko vedaH 6 / mAnASTakamadhyezAnadayaM 2 kumatiH kuvatiH 7 / saMyamasaptakamadhye eko'saMyamaH 8 / varzanacatuSTayamadhye darzanamekaM acH9| lezyASaTkamadhye kRSNAvitrayam 10 / bhavyAbhavyamadhye dvayameva 11 / samyaktvaSaTkamadhye mithyAtvamekam 12 / saMzidvayamadhye ekamasaMzikam 13 / AhArakadvayamadhye AhAraka eka eva(?) 14 / caturdazaguNasthAnamadhye guNasthAnamekaM mithyAtvam 15 / ekonavizati jIvasamAsamadhye catuvaMza sthAvarAH 16 / SaTparyAptimadhye AhAra-zarorendriyocchvAsaniHsvAsacatuSTayam 17 / bazaprANamadhye prANAzcatvAraH 18 / saMjJAcatuSTayameva 4 AhAra-bhaya-maithunaparipraharUpam 19hAvazopayogamadhye upayogatrayam-kumati-kuztyacAriti 20||ssoddshdhyaanmdhye dhyAnASTakam-AtaM(catuSka)roba(catuSka) 21 / saptapaJcAzatpratyayamadhye 57 aSTatriMzatpratyayA bhavanti / minyAtva paJca 5, avirati 7, kavAya 23 yoga 3 iti 22 / caturazItilakSajAtimadhye AtmAko nahIM dekhate haiN| ina dInoM svargAke devoMke zarIrakI UMcAI sAta hAtha-pramANa hai| inase Uparake svargAmeM kramazaH hAnike kramase anuttara vimAnavAsI devoMkA. zarIra eka hAthaprasANa hotA hai| isake atirikta anya bhI vizeSa kathana Agamake anusAra jAnanA cAhie / isa prakAra gati mArgaNAkA varNana samApta huA hai| aba indriyamArgaNA kahate haiM / yathA-cAra gatiyoMmeMse ekendriyajAtimeM kevala eka tiyaMggati hI hotI hai 1 / pAMca indriyoMmeMse eka hI sparzanendriya hotI hai 2 / chaha kAyoMmeMse pRthivI Adi pAMca kAya hote haiM 3 / pandraha yogoMmeMse audArika kAyayoga, audArika mizrayoga aura kArmaNakAyayoga ye tIna yoga hote haiM 4 / tIna vedoMmeMse eka napuMsaka veda hotA hai 5 / paccIsa kaSAyoMmeMse solaha kaSAya, hAsyAdi chaha nokaSAya aura eka napuMsakaveda ye teIsa kaSAya hotI haiM 6 / ATha jJAnoMmeMse kumati aura kuzruta ye do ajJAna hote haiM 7 / sAta saMyamoMmeMse eka asaMyama hotA hai 8 / cAra darzanoMmeMse eka acakSudarzana hotA hai 9 / chaha lezyAoM se kRSNAdi tIna azubha lezyAeM hotI haiM 10 / bhavya mArgaNAmeMse ekendriya jAtimeM bhavya aura abhavya donoM hote haiM 11 / chaha samyaktvoMmeM se eka mithyAtva hotA hai 12 / saMjJimArgaNAke do bhedoMmeMse eka asaMjJipanA hotA hai 13 / AhAraka mArgaNAke do bhedoMmeMse eka AhAraka (?) hI hotA hai 14 / caudaha guNasthAnoMmeMse eka mithyAtva gaNasthAna hotA hai 15 / unnIsa jIbasamAsoMmeMse sthAvarakAyasambandhI caudaha jIvasamAsa hote haiM 16 / chaha paryAptiyoMmeMse AhAra, zarIra, indriya aura zvAsocchvAsa ye cAra paryAptiyAM hotI haiM 17 / daza prANoMmeMse cAra prANa hote haiM 18 / AhAra, bhaya, maithuna aura parigraha ye cAroM hI saMjJAeM hotI haiM 19 / bAraha upayogoMmeMse kumati, kuzruta aura acakSudarzana ye tIna upayoga hote haiM 20 / solaha dhyAnoMmeMse AtaMcatuSka aura rodracatuSka ye ATha dhyAna hote haiM 21 / sattAvana bandha-pratyayoM se mithyAtva pAMca 5, avirati sAta 7, kaSAya teIsa 23, aura yoga tIna 3, isa prakAra ar3atIsa Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasAra dvipaJcAzallakSajAtayo bhavanti 5200000 / 23 / sArSanavanavatyadhikazatakoTikulamadhye saptaSaSThikoTikulAni bhavanti pRthivyAdInAM 24 / iti cturvishtisthaangtaikendriyjaatirvnnitaa| atha tathaiva dvIndriyajAtiH kthyte| tadyathA-gatirekA ti yaMga bhavati |jaatirpi dvIndriyAkhyaikA 2 / kAya ekstrskaayH3| yogAH 4 audArikodArikamidhakArmaNavacanarUpAH 4 / veda eko napuMsakam 5 / kaSAyAH 23 SoDaza kaSAyAH 16 nokaSAyAH 6 hAsyAvayo napuMsakaM ca 6 / jJAne kumatikuzrutI / 7 / saMyamamadhye eko'saMyamo bhavati / darzanamadhye'cakSurekam 9 / lezyAmadhye kRSNAdyAstistra. 10 / bhavyAbhavyo vo bhavataH 11 / samyaktvamadhye mithyAtvamekam 12 / saMjyasaMjJimadhye'saMjJi 13 / AhArakAnAhArakamadhye AhArakamekam 14 / guNasthAnaM prathamamekam 15 / jIvasamAsamadhye dvIndriyajIvasamAso bhavati 16 / paryAptipaznakaM mano vinA 17 / prANAH SaTve indriye kAya vacanocchavAsAyuSkAni 18 / saMjJAH sarvAH 19 / upayogamadhye upayogatrayam 20 / dhyAnASTakaM tadeva 21 / pratyayamadhye catvAriMzatpratyayAH-mithyAtva 5 asaMyama 8 kaSAya 23 yAgAkhyAH 4 / 22 / jAtimadhye dvIndriyasya lakSadvayam 200000 / 23 / kulamadhye saptakulakoTayo bhavanti 24 / iti dvIndriyajAtiH 2 / ... atha zrIndriyajAtiyA'vaya'te / tathAhi-trIndriyajAto gaticatuSTayamadhye tiryaggatirekA bhavati 1 / jAtipaJcakamadhye zrIndriyajAtiH 2 / kAyadvayamadhye trasakAyo bhavati 3 / yogamadhye bandhapratyaya hote haiM 22 / caurAsI lAkha jAtiyoMmeMse bAvana lAkha 5200000 jAtiyAM hotI haiM 23 / ekasau sAr3he ninyAnave lAkha kulakoTiyoMmeMse pRthivIkAyAdika ekendriyoMke sar3asaTha koTi kula hote haiM 24 / isa prakAra caubIsa sthAnagata ekendriyajAtikA varNana kiyaa| aba isI prakArase dvIndriyajAtikA varNana karate haiN| yathA-dIndriya jAtimeM eka tirthaggati hI hotI hai 1 / dvIndriyanAmaka eka hI jAti hotI hai 2 / trasa nAmaka eka kAma hotA hai| audArika, audArikamizra, kArmaNa aura vacanarUpa cAra yoga hote haiM / veda eka napuMsaka hotA hai 5 / paccIsa kaSAyoMmeMse solaha kaSAya, hAsyAdi chaha nokaSAya aura eka napuMsaka veda ye teIsa kaSAya hotI haiM .6 / kumati aura kuzruta ye do jJAna hote haiM 7 / saMyamoMmeMse eka asaMyama hotA hai / darzanoMmeMse eka acakSudarzana hotA hai 9 / lezyAoMmeMse kRSNAdi tIna azubha lezyAeM hotI haiM 10 / bhavyamArgaNAmeMse bhavya aura abhavya donoM hote haiM 11 / samyaktvamArgaNAmeMse eka mithyAtva hotA hai 12 / saMjJimArgaNAmeMse eka asaMjJipanA hotA hai 13 / AhAraka-anAhArakameMse eka AhArakapanA hotA hai 14 / guNasthAna ekamAtra pahilA hotA hai 15 1 jIvasamAsoMmeMse dvIndriya jIvasamAsa hotA hai 16 / manake binA pAMca paryAptiyAM hotI haiM 17 / AdikI do indriyAM, kAyabala, vacanabala, ucchvAsa aura Ayu ye chaha prANa hote haiM 18 / saMjJAeM sabhI hotI haiM 19 / upayogoMmeMse tIna upayoga hote haiM 20 / dhyAnoMmeMse azubha ATha dhyAna hote haiM 21 / bandha-pratyayoMmeMse mithyAtva 5, asaMyama 8, kaSAya 23 aura yoga. 4 ye saba cAlIsa bandhapratyaya hote haiM 22 / jAtiyoMmeMse dvIndriyakI do lAkha 200000 jAtiyAM hotI haiM 23 / kulakoTiyoMmeMse sAta karor3a kulakoTiyAM hotI haiM 24 / isa prakAra dvIndriya jAtikA varNana kiyA / aba trIndriyajAtikA varNana karate haiN| yathA-trIndriyajAtimeM cAra gatiyoMmeMse eka tiryagati hai 1 / pAMca jAtiyoMmeMse eka trIndriya jAti hai 2 / dokAyameMse eka trasakAya hai 3 / pandraha Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasAra yogacatuSTayam-audArikauvArikamibhakAmaNavacanasaMjJam 4 / vedamadhye napuMsakamekam 5 / kaSAyamadhye kaSAyAstrayoviMzatiH strIvinA 6jJAnamadhye kumati-kubhutI dve7| saMyamamadhya ekA'saMyamaH 8 / darzanamadhye acakSudarzanamekam / 9 / lezyA kRSNAditrayam 10 / bhavyAbhavyadvayam 11 / samyaktvaSaTkamadhye mithyAtvamekam 12 / saMjyasaMzimadhye asaMjJireva 13 / AhArakatvamekam 14 / guNasthAnamekam 15 / jIvasamAsamadhye trIndriyajIvasamAsaH 16 / paryAptipaJcakaM mano vinA 17 / prANAH sapta-indriyadvayamanobhyAM vinA 18 / saMjJAcatuSTayam 19 / upayogatrayam-kumatikuzrutyacakSuriti 20 / dhyAnASTakam-AtaraudrarUpam 21 / pratyayANAmekacatvAriMzat-mithyAtva 5 avirati 9 kaSAya 23 yoga 4 iti 22 / jAtilakSadvayaM trIndriyasambandhi 23 |kulkottiimdhye lakSASTakaM bhavati trIndriyANAm 24 / iti shriindriyjaatiH| atha caturindriyajAtiH kathyate / tadyathA-caturindriyajAto tiryaggatireke vabhavati 1 / jAtizcaturindriyAkhyA 2||ssttkaaymdhye trskaayH3|yogmdhye catvAro yogA:-audArikaudArikamizrakArmaNAnubhayavacanasaMjJakAH 4 / vedamadhye napuMsakaliGgam 5 / kaSAyamadhye kaSAyAH 16 nokaSAyAH 6 / napuMsakavedaH 6 / jJAnamadhye 2 kumati-kuzrutI 7 / saMyamamadhye'saMyamaH ekaH 8 / darzanamadhye cakSuracakSurdazanadvayam 9 / lezyAmadhye kRSNa-nIla-kApotatrayam 10 / bhavyAbhavyadvayam 11 / samyaktvamadhye mithyAtvamekam 12 / saMzimadhye'saMjJI 13 / AhArakamadhye AhAraka eka eva 14 / guNayogoMmeMse audArikayoga, audArikamizrayoga, kArmaNayoga aura vacana yoga ye cAra yoga haiM 4 / tIna vedoMmeMse eka napuMsakaveda hai 5 / paccIsa kaSAyoMmeMse strI aura puruSavedake binA teIsa kaSAya haiM 6 / ATha jJAnoMmeMse kumati aura kuzruta ye do jJAna hai 7 / saMyamamArgaNAmeMse eka asaMyama hai 8 / darzanamArgaNAmeMse eka acakSudarzana hai 9 / lezyAmArgaNAmeMse kRSNAdi tIna azubha lezyAeM haiM 10 / bhavyamArgaNAmeMse bhavya aura abhavya donoM haiM 11 / chaha samyaktvoMmeMse eka mithyAtva hai 12 / saMjJI-asaMjJImeMse eka asaMjJitva hai 13 / AhAraka mArgaNAmeMse eka AhArakatva hai 14 / guNasthAnoMmeMse eka mithyAtva hai 15 / jIvasamAsoMmeMse eka trIndriyajIvasamAsa hai 16 / manake binA zeSa pAMca paryAptiyAM haiM 17 / antima do indriyAM aura manake binA zeSa sAta prANa haiM 18 / saMjJAeM cAroM haiM:19 / kumati, kuzruta aura acakSudarzana ye tIna upayoga haiM 20 / Arta aura raudrarUpa ATha dhyAna haiM 21 / bandhapratyayoMmeMse mithyAtva 5, avirati 9, kaSAya 23, aura yoga 4 ye ikatAlIsa bandhapratyaya haiM 22 / trIndriyasambandhI do lAkha jAtiyAM haiM 23 / kulakoTiyoMmeMse trIndriyoMke ATha lAkha, kulakoTiyAM haiM 24 / isa prakAra trIndriyajAtikA varNana kyaa| ___aba caturindriya jAtikA varNana karate haiM / yathA-caturindriyajAtimeM eka tiryaggati hotI hai 1 / pAMca jAtiyoMmeMse eka caturindriyajAti hai 2 / chaha kAyoMmeMse eka trasakAya hai 3 / pandraha yogoMmeMse audArikakAyayoga, audArikamizrayoga, kArmaNayoga aura anubhayavacana yoga ye cAra yoga haiM 4 / tIna vedoMmeMse eka napuMsakaliMga hai 5 / kaSAyamArgaNAmeMse solaha kaSAya, chaha nokaSAya, eka napuMsakaveda ye teIsa kaSAya haiM 6 / jJAna mArgaNAmeMse kumati aura kuzruta ye do jJAna haiM 7 / saMyamamArgaNAmeMse eka asaMyama haiM 8 / darzanamArgaNAmeMse cakSa aura acakSa ye do darzana haiM 9 / lezyAmArgaNAmeMse kRSNa, nIla aura kApota ye tIna azubhalezyAeM haiM 10 / bhavyamArgaNAmeMse bhavya aura abhavya donoM haiM 11 / samyaktvamArgaNAmeMse eka mithyAtva hai 12 / saMjJimArgaNAmeMse eka asaMjJitva hai 13 / AhAraka Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvasAra 61 sthAnamadhye mithyAtvam 15 / jIvasamAsamadhye caturindriyajAtiH 16 / paryAptipaJcakaM mano vinA 17 / prANAH 8 zrotra-manomyAM vinA 18 / saMjJAzcatasraH 19 / upayogamadhye 4 kumati-kuzrutizcakSuracakSuriti 20 / dhyAnadvayaM 8 AtaM-raudrayoH 21 / pratyayamadhye 42 mithyAtva 5 avirati 10 kaSAya 23 yogAH 4 / 22 / jAtiH 200000 / 23 / kulakoTI 9 caturindriyasya 24 / tathA paJcendriyAdi-paJcendriyamArgaNAbhedAH jJAtavyAH / iti gatyAdyAhAraparyantAni caturdaza mANAsthAnAni zuddhAtmani nizcayena na santi / tathA mithyAtva-sAsAdana-mizrAvirata-saMyatAsaMyata-pramattApramattApUrvakaraNAnivRttikaraNa-sUkSmasAmparAyopazAntakaSAya-kSINakaSAya-sayogikevalyayogikevalyantAni caturdaza guNasthAnAni yadyapi vyavahArAnupacaritAsadbhUtanayenAtmano'bhinnAni, tathApi zuddhapAriNAmikabhAvagrAhakeNa nizcayanayena jIvasya heyabhUtAni svasambandhIni na bhavanti / api ca ekendriya-sUkSma-bAdara-dvIndriya-trIndriya-caturindriya-paJcendriya-saMjyasaMjJi-paryAptAparyAptabhedabhinnAni caturdaza jIvasthAnAnyapi zuddhAtmani na bhvnti| tathA ca karmakSayopazamajanitAni labdhirUpasthAnAnyapi yatrAtmani na bhvnti| mithyAtvAviratikaSAyayogarUpANi bandhasthAnAnyapi na santi / guNasthAnAdhitodayasthAnovoraNAsthAna-sattAsthAnAdikAni ca yatra nizcayanayena zukhAtmatattve na bhavantItyarthaH // 20 // atha mArgaNAmeMse eka AhArakatva hai 14 / guNasthAnoMmeMse eka mithyAtva guNasthAna hai 15 / jIvasamAsoMmeMse :: eka caturindriyajAti jIva-samAsa hai 16 / manake vinA zeSa pAMca paryAptiyAM haiM 17 / zrotrendriya aura manake binA ATha prANa haiM 18 / cAroM saMjJAeM haiM 19 / bAraha upayogoMmeMse kumati, kuzruta, cakSu aura acakSudarzana ye cAra upayoga haiM 20 / Arta-raudrarUpa ATha dhyAna haiM 21 / bandhapratyayoMmeMse mithyAtva 5, avirati 10, kaSAya 23 aura yoga 4, ye saba byAlIsa bandhapratyaya haiM 22 / caturindriyasambandhI do lAkha 200000 jAtiyAM haiM 23 / kulakoTiyoMmeMse caturindriyasambandhI nau kulakoTiyAM haiM 24 / (isa prakAra caturindriya jAtikA varNana kiyA / ) .. isI prakAra paMcendriyajAti AdimeM paMcendriyamArgaNAke bheda jAnanA caahie| isa prakAra gatimArgaNAko Adi lekara AhAramArgaNA-paryanta caudaha mArgaNAsthAna nizcayanayase zuddha AtmAmeM nahIM haiN| tathA mithyAtva, sAsAdana, mizra, avirata, saMyatAsaMyata, pramattavirata, apramattavirata, apUrvakaraNa saMyata, anivRttikaraNasaMyata, sUkSmasAmparAya saMyata, upazAntakaSAya, kSINakaSAya, sayogikevalI aura ayogikevalI takake caudaha guNasthAna yadyapi vyavahAra-anupacarita-asadbhUtanayase AtmAse abhinna haiM, tathApi zuddhapAriNAmikabhAvako grahaNa karanevAle nizcayanayakI apekSA ye jIva ke svasambandhI nahIM haiM, ataH heyabhUta haiM / - tathA ekendriya sUkSma, bAdara, dvIndriya, trIndriya, caturindriya, paMcendriya saMjJo, asaMjJI ye sAtoM paryAptaka aura aparyAptakake bhedase bhinna hue caudaha jIvasamAsasthAna bhI zuddha AtmAmeM nahIM haiN| isI prakAra karmoke kSayopazama-janita labdhirUpa sthAna bhI isa zuddha AtmAmeM nahIM haiN| mithyAtva, avirati, kaSAya, yogarUpa bandhasthAna bhI zuddha AtmAmeM nahIM haiN| guNasthAnoMke Azrayase honevAle udayasthAna, udIraNAsthAna, aura sattAsthAna Adika bhI nizcayanayase jisa zuddha AtmatattvameM nahIM haiM, aisA vaha zuddha niraMjanarUpa maiM AtmA huuN| yaha isa gAthAkA artha hai // 20 // Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasAra mUlagAthA-phAsa rasa rUva gaMdhA saddAdIyA ya jassa patthi puNo / suddho ceyaNabhAvo NiraMjaNo so ahaM bhaNio // 21 // . saMskRtacchAyA- sparza-rasa-rUpa-gandhAH zabdAdikAzca yasya na santi punH| zuddhazcetanabhAvo niraJjanaH so'haM bhnnitH||21|| ... TIkA-'phAsa' ityAdi / padakhaNDanArUpeNa zrIkamalakIttimuninA vyAkhyAnaM kriyata iti sarvatra jnyaatvym| 'phAsa' zItoSNanagara-lagha-mada-kaThina-snigdha-rukSA ityaSTaprakAraH sparzaH sparzanendrigocaraH / 'rasa' madhura-kaTukAmla-tIkSNa-kaSAyA iti paJcavidho raso rasanendriyaviSayaH / 'rUpa' zvetapota-rakta-kRSNa-haritavarNA iti cakSurindriyagocaraH paJcadhA rUpaH / 'gaMdha' surabhirUpodurabhirUpazceti dviprakAro ghrANendriyaviSayo gndhH| 'sahAdIyA ya jassa Natyi puNoM' niSAvarSabha-gAndhAra-SaDja bahuri zuddha AtmA hI kA lakSaNa kahai haiM bhA0 va0 so maiM hU~ kahyA niraMjana aisA / bahuri ATha sparza jAkai nAMhIM, tAtA ThaMDA halakA bhArI lUkhA cikanAM, narama kaThora, e ATha sparza naahiiN| ara pAMca rasa hU nAhIM / khATA mIThA kar3avA kasAyalA ciraparA / ara gaMdhake doya bheda-sugaMdhatA durgaMdhatA / ara rUpakA pAMca kAlA dholA pIlA lAla hariyA : e nAMhIM / zabdakA viSaya sAta-SaDja, RSabha, gAMdhAra, madhyama, paMcama, dhaivata, niSAda ya sAta svarabheda haiM naahiiN| to kahA hai ? zuddha hai, ara cetanAbhAva hai| bhAvArtha-cAra iMdriyakA bIsa viSaya ara karNaiMdriyakA sAta ye pudgala dravyakA guNa haiN| zabdAdika pudgala-paryAya je haiM so haiN| yadyapi upacArarUpa sadbhUtArtha nayakari to AtmAke haiM, tathApi zuddha nizcayakari pudgalake haiM / ara AtmA naaNhiiN| saMsArakA mUlabhUta rAga dveSa mohAdika rahitapaNAM teM ara kevalajJAnAdi anaMta guNa sahitapaNAteM zuddha hai| ara 'citI saMjJAne' dhAtukA prayoga yo hai-ceta jAkari kariye, yA prakAra sva-para vastusvarUpa cetnaa| ara 'bhU sattAyAM' dhAtukA svazaktikari Apa hI hoya so bhAva kahie cetanA hI hai bhAva jAkA so cetanabhAva kahie / ara gayA hai jJAnAvaraNAdika ATha karma-malata utpanna bhayA aMjana pAparUpa mela jisake nAMhIM aisA niraMjana maiM hU~, aisA kahyA hai // 21 // aba usa zuddha niraMjana AtmAkA aura bhI svarUpa varNana karate haiM anvayArtha-(puNo) aura (jassa) jisake (phAsa-rasa-rUva-gaMdhA) sparza, rasa, gandha, rUpa (saddAdIyA ya) aura zabda Adika (patthi) nahIM haiM (so) vaha (suddho) zuddha (ceyaNabhAvo) cetanabhAvarUpa (ahaM) maiM (niraMjaNo) niraMjana (bhaNio) kahA gayA huuN| ___TokArtha-'phAsa-rasa' ityAdi gAthAkA zrIkamalakItti muni artha-vyAkhyAna karate haiM, yaha sambandharUpa artha sarvatra jAnanA caahie| 'phAsa' nAma sparzakA hai / vaha ATha prakArakA hai-zIta, uSNa, guru, laghu, mRdu, kaThina, snigdha aura rUkSa / yaha AThoM prakArakA sparza sparzanendriya kA viSaya hai| 'rasa' madhura, kaTuka, Amla, tIkSNa (tikta) aura kaSAya yaha pAMca prakAra kA rasa rasanendriyakA viSaya hai / 'rUva' zveta, pIta, rakta, kRSNa aura harita varNarUpa pAMca prakAra kA rUpa cakSurindriyakA viSaya hai / 'gaMdha' surabhirUpa aura durabhirUpa do prakArakA gandha ghrANendriyakA viSaya hai / 'sadAdIyA Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasAra madhyama-vata-paJcamAzcetyamI sapta svarabhedAH zabdAH karNendriyaviSayA iti sparzAkyo vizatisaMkhyAkAH pudgaladravyasya guNAH zabdAvayaH pudgalaparyAyAzca yadyapyanupacAritAsabhUtavyavahAreNAtmanaH santi, tathApi zuddhanizcayanayena punaryasya zukhAtmano na bhavantIti jJeyam / tahi kirUpo'sti sa evAtmeti pRSTe pratyuttaramAha-'sukho ceyaNabhAvo NiraMjaNo so ahaM bhaNio' saMsArasya mUlabhUtarAgadveSa-mohAdidoSarahitatvAtkevalajJAnAnantaguNasahitatvAcca zuddho yaH, punazca kiviziSTazcetanabhAvaH 'citI saMjJAne' dhAtoH prayogo'yam / cetyate'nayeti sva-parasvarUpaM cetanA / bhU sattAyAM dhAtuH svazaktyA svayaM bhavatIti bhAvaH / cetanava bhAvo yasyAsau cetnbhaavH| punarapi kathambhUtaH ? niraanaH, nirgataM jJAnAvaraNAdyaSTakarmamalAbanaM yasmAdasau nirkhnH| yo'sau parvoktasvarUpaH zaddhAtmA bhaNitaH kathitaH so'haM bhavAmIti tAtparyArthaH // 21 // iti tattvasAravistArAvatAre'tyAsannabhavyajanAnandakare bhaTTArakazrIkamalakottidevaviracite kAyasthamAthurAnvayaziromaNIbhUtabhavyapuNDarIkAmarasiMhamAnasAravindavinakare svagatatattva-nirajanasvarUpavarNanaM nAma dvitIyaM parva // 2 // ya jassa patthi puNo' niSAda, RSabha, gAndhAra, SaDja, madhyama, dhaivata aura paMcama ina sAta svara-bhedarUpa zabda karNendriyake biSaya haiN| isa prakAra sparza Adika bosa saMkhyAvAle pudgala dravyake guNa aura zabdAdika pudgalakI paryAya yadyapi anupacarita asadbhUta vyavahAranayase AtmAke hote haiM, tathApi zuddha nizcayanayase usa zuddha AtmAke nahIM hai, aisA jAnanA caahie| prazna-to phira vaha AtmA kisa svarUpa vAlA hai ? . uttara-aisA pUchanepara AcArya uttara dete haiM-'suddho ceyaNabhAvo NiraMjaNo so ahaM bhaNio' arthAt, saMsArake mUlabhUta rAga, dveSa, moha Adi doSoMse rahita honese, tathA kevalajJAna Adi ananta guNoMse sahita honese jo zuddha cetana bhAva hai, vahI maiM niraMjana AtmA huuN| - __saMskRta kI 'citI saMjJAne' dhAtuse yaha 'cetanA' zabda niSpanna huA hai| jisake dvArA sva aura parakA svarUpa cetA jAya, jAnA jAya, use cetanA kahate haiN| sattA arthavAlI bhU dhAtuse bhAvazabda niSpanna hotA hai| jo apanI zaktise svayaM utpanna hotA hai, use bhAva kahate haiM / cetanArUpa bhAvako cetanabhAva kahate haiN| prazna-phira bhI vaha cetanabhAva kaisA hai ? uttara-niraMjana hai| jJAnAvaraNAdi ATha karmamalarUpa aMjana (kAlimA) jisameMse nikala gayA hai, use niraMjana kahate haiM / - isa prakAra pUrvokta svarUpa vAlA jo zuddhAtmA hai, 'vahI maiM hU~' aisA zrI jinadevane kahA hai| yaha sarva kathanakA tAtparyarUpa artha hai // 21 // isa prakAra atinikaTabhavyajanoMko AnandakAraka, bhaTTAraka zrIkamalakIrti-viracita, kAyastha mAthurAnvayaziromaNibhUta bhavyavarapuNDarIka amarasiMhake mAnasa-kamalako dinakarake samAna vikasita karanevAle isa tattvasArake vistArAvatArameM svagata-tattvarUpa niraMjana AtmAkA svarUpa varNana karanevAlA yaha dUsarA parva samApta huA // 2 // Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaM parva svagatatattvamidaM zivasaulyavaM paramasAdhujanehitasatpavam / amarasiMhasalakSmaNa bhAvaya tvamiha cAtmani muktisukheptitam // 1 // ityaashiirvaadH| athAnupacaritAsadbhUtavyavahAreNa karma-nokarmAdibhAvAstasyAtmana: santIti manasi dhRtvA sUtramidaM sUtrakAraH pratipAdayatimUlagAthA-atthi tti puNo bhaNiyA NaeNa vavahArieNa e savve / __Nokamma-kammaNAdI pajjAyA vivihabheyagayA // 22 / / saMskRtacchAyA-santIti punaH bhaNitAH nayena vyAvahArikenate sarve / nokarma-karmAdayaH paryAyAH vividhabhedagatAH // 22 // ___TIkA-'atthitti puNo bhaNiyA gaeNa vavahArieNa e savve' ityAdi-padakhaNDanArUpeNa TokAkAro muniH zrIkamalakotirvivRNoti-punaH santIti bhaNitAH proktAH / ke ? te kalA-saMsthAnamArgaNAdayaH pUrvoktA ye, vakSyamANAstu karma-nokarmajanitabhAvAH, ete sarve'pi pryaayaaH| kasya yaha svagatatattva ziva-sukhakA dAtA hai, parama zreSTha sAdhujana bhI isa satpadakI icchA karate haiN| isalie he lakSmaNa-sahita amarasiMha, yadi tuma isa lokameM apane bhItara muktisukhakI icchA karate ho, to isa svagatatattvakI bhAvanA karo // 1 // ... (iti AzIrvAdaH) bhA0 va0-bahuri vyavahAranayakari kalA saMsthAna mArgaNAdika pUrvaM kahyA, ara kathyamAna karma nokarmani utpanna bhaye ete sarva hI paryAya kaunaka droya haiM. ara kauna nayakari? ana asadbhUta vyavahArakari nokarma to zarIrAdika, ara karma jJAnAvaraNAdi ATha te hI paryAya nAnA bhedani kU prApta bhaye saMsAra avasthAvirSe jIvakai kahyA / yadyapi svazuddhAtmA vyavahAranayakari abhinna ye je pUrvokta karma-janita bhAva haiM, to bhI nizcayanaya kari paramAtmA bhinna ara heyabhUta tyAgane yogya haiM, he bhavya tU jAni // 22 // aba anupacarita asadbhUta vyavahAranayase karma-nokarmAdi bhAva isa AtmAke haiM, yaha bAta manameM rakhakara sUtrakAra zrI devasena isa vakSyamANa gAthAsUtrako kahate haiM - anvayArtha (puNo) punaH (vavahArieNa NaeNa) vyAvahArika nayase (vivihabheyagayA) aneka bheda-gata (e savve) ye sarva (NokammakammaNAdI) nokarma aura karma-janita (pajjAyA) paryAya (atthitti) jIvake haiM, aisA (bhaNiyA) kahA gayA hai| ____TokArtha-'atthitti puNo bhaNiyA' ityAdi gAthAkA TIkAkAra muni zrIkamalakItti vivaraNa karate haiM-pUrvameM kahe gaye kalA, saMsthAna aura mArgaNAdika, tathA vakSyamANa karma-nokarma-janita Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasAra 65 bhavanti ? jiivsy| kena nayena ? anupacaritAsadbhUtavyavahAreNa / 'Nokamma-kammaNAdI pajjAyA vivihabheyagayA' nokarma zarIrAdIni, karmANi jJAnAvaraNAdInyaSTau, ta eva paryAyA vividhabhedagatAH saMsArAvasthAyAM jIvasya bhaNitAH kthitaaH| yadyapi asiddhAtmano vyavahAranayenAbhinnAn yAn pUrvoktakarmajanitAn bhAvAMstathApi nizcayanayena paramAtmano bhinnAn heyabhUtAMstAn jAnIhi he bhavyajaneti bhAvArthaH // 22 // athAtmanaH karmaNAM ca saMyogavizeSaM dRSTAntadvAreNa sUtrakAro draDhayatimulagAthA-saMbaMdho edesi NAyanvo khIra-NIraNAeNa / ____ekatto miliyANAM Niya-NiyasabbhAvajuttANaM // 23 // saMskRtacchAyA--sambandha etayoH jJAtavyaH kSIra-nIranyAyena / ____ekatvaM militayoH nija-nijasadbhAvayuktayoH // 23 // TIkA-saMbaMdho edesi' ityAdi-padakhaNDanArUpeNa TIkAkAro vyAkhyAnaM karoti-etayo|va-karmaNoH sambandha vivekibhitivyo bhavati / katham ? sahajAtakSIra-nIrayoriva nyAyena loka Arge AtmAkU bhinna dikhAve haiM bhA0 va0-je jIva kama tinikA saMbaMdha hai so saMbaMdha. jAnana~vAre vivekonikU jAnanA jogya hai-sAthi utpanna bhayA dUdha-jalakA nyAyakI nAI loka prasiddha mArgakari anupacarita asadbhata vyavahAra balAt kahie balaM ekapaNAkari milA nija nija svabhAva guNayukta jIva karmanike cetanA acetanA guNayuktanika jIva ajIva dravya je doya yA prkaar| tathApi zuddhanizcayanayakari te jIva pudgala donyoM hI Apa Apakai guNa cetanA acetanAdikanikU nAhIM tyaje haiM, AtmA jJAnakU nAMhIM chor3e hai, ara cetanA-rahitapudgala acetanapanAMkU nAhIM tyajai hai // 23 / / * bhAva, ye sabhI paryAya anupacarita-asadbhUta vyavahAranayase jIvake hote haiN| 'Nokamma-kammaNAdI pajjAyA vivihabheyagayA, arthAt zarIrAdika nokarma aura jJAnAvaraNAdi ATha karmarUpa aneka bhedagata paryAya saMsAra-avasthAmeM jIvake kahI gaI haiN| yadyapi asiddha (saMsArI) AtmAke pUrvokta karma-janita jina bhAvoMko vyavahAranayase abhinna kahA gayA hai, tathApi nizcayanayase ve parama zuddha siddhAtmAse bhinna haiM, ataH he bhavyajano, tuma unheM heyabhUta arthAt chor3aneke yogya jaano| yaha isa gAthAkA bhAvArtha hai // 22 // aba sUtrakAra devasenAcArya AtmA aura karmoMke saMyogavizeSako dRSTAnta-dvArA dRr3ha karate haiM ___ anvayArtha-(Niya-NiyasabbhAvajuttANaM) apane apane sadbhAvase yukta, kintu (ekatto miliyANaM) ekatvako prApta (edesiM) ina jIva aura karmakA (saMbaMdho) sambandha (khIra-NIraNAeNa) dUdha aura pAnIke nyAyase (NAyavvo) jAnanA caahie| ____TokArtha-'saMbaMdho edesiM' ityAdi gAthAkA TIkAkAra vyAkhyAna karate haiM-do dravyoke saMyoga-sambandhake jJAtA vivekI janoMko ina jIva aura karmokA sambandha janma-jAta dUdha-pAnIka Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvasAra prasiddhamArgeNa / 'ekatto miliyANAM Niya-NiyasambhAvajuttANaM' anupacaritAsadbhUtavyavahArabalAdekatvaM militayoH nija-nijasvabhAvaguNayuktayozcetanAcetanaguNayuktayoH jIvAjIvadravyayoddhayoriti / tathApi zuddhanizcayanayena te ve api svakIyaM guNaM cetanAdikaM na tyajataH / iti matvA sahajAnandaikarUpa-sva-paraprakAzakacida-gaNacakacakAyamAnanijAtmani bhAvanA kartavyeti paNDitaiH / kaH paNDitaH ? vivekoti tAtparyArthaH // 23 // atha sva-parayo daM dRSTAntena darzayatimUlagAthA- jaha kuNai ko vi bheyaM pANiya-duddhANa takkajoeNaM / NANI vi tahA bheyaM karei varajhANajoeNaM // 24 // saMskRtacchAyA-yathA karoti ko'pi bhedaM pAnIya-dugdhayostarkayogena / mAno api tathA bhedaM karoti varadhyAnayogena // 24 // bhA0 va0-'AgeM jJAnI sva-parakA bheda kaise kare, so kahai haiM jaise koU puruSa tarkake yogase pAnI aura dUdha kU judA judA kare hai, taise hI jJAnI puruSa hU~ vara kahie uttama dhyAnake balakari sva-parakA bheda kare hai // 24 // samAna nyAyase arthAt loka-prasiddha mArgase bhinna-bhinna jAnanA cAhie / 'ekatto miliyANaM NiyaNiyasabbhAvajuttANaM' arthAt anupacarita-asadbhUta vyavahAranayake balase ekatvarUpase mile hue aura apane-apane svAbhAvika guNase arthAt cetana-acetana guNase yukta-jIva aura ajIva ina donoM dravyoMkA saMyoga sambandha hai, tathApi zuddha nizcayanayase ve donoM hI apane-apane guNa cetanatva aura acetanatvako nahIM chor3ate haiN| aisA mAnakara sahajAnandI, ekarUpa, sva-para-prakAzaka, cid-guNase cakacakAyamAna (prakAzamAna yA camakate hue) apane AtmAmeM paMDitajanoMko bhAvanA karanI caahie| yaha isa gAthAkA tAtparyArtha hai // 23 // prazna-paMDita kauna kahalAtA hai ? uttara-jo sat aura asatkA yA sva-parakA vivekI hai| aba sUtrakAra sva-parake bhedako dRSTAMta-dvArA dikhalAte haiM anvayArtha-(jaha) jaise (ko vi) koI puruSa (takkajoeNa) tarkake yogase (pANiya-duddhANa) pAnI aura dUdhakA (bheyaM) bheda (kuNai) karatA hai, (tahA) usI prakAra (NANI vi) jJAnI puruSa bhI (vara-jhANajoeNaM) uttama dhyAnake yogase (bheyaM) cetana aura acetanarUpa sva-parakA (bheyaM) bheda (karei) karatA hai| 1, kyAvara bhavanako pratimeM gAthA 24 aura usakA artha nahIM hai / hamane usI bhASAmeM banA karake likhA hai / '-sampAdaka Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvasAra TIkA-'jaha kuNaha ko vibheyaM' ityAdi-parakhanDanArapeNottarakA bhaTTArakabIpaGkajakotinA vyAkhyAnaM kriyte| tabacA-yathA kazcida vakSaH puruSaH karoti / kam ? bhedam / kayoH ? pANiya-buddhANa takkajoeNaM' pAnIya dugdhayoH sahajAtayoH / kena prakAreNa ? tarkaprayogeNa pRthaka pRthak karotItyarthaH / 'gANI vitahA bheyaM kareI vItarAganirvikalpanimazutAtmabhavAmajhAnAnubhUtirUpabhedAbhevaratnatrayabhAvanotpannasvasaMvedanamAnyapi tava pUrvoktadRSTAntanyAyana bhevaM karoti / kena kAraNena ? 'paramANajoeNa' baraNyAnayogena varaM praSAnaM ca tada dhyAnaM ca baradhyAnam, barakhyAnasya yogo varadhyAnayogaH, tena varadhyAnayogena / kayorbhavam ? pUrvoktasva-paradravyasvarUpayoriti me kRtvA muktilalanAbhilASiNA puSaNa nijAtmatavyamupAdeyAnapA nirantaraM smaraNIyaM bhavatIti bhAvArthaH // 24 // atha dhyAnena bhedaM kRtvA kiM karotIti vikalpa manasi sampradAya sUtramivaM pratipAbapati sUtrakartA / tathA hi-- mUlagAthA-jhANeNa kuNau bheyaM puggala-jIvANa taha ya kammANaM / ghettavvo Niya appA siddhasarUvo paro baMbho // 25 // bhA0 va0-pUrvokta dharma zukladhyAnakari sohI pUrvokta jJAnI bhedakU bhinna-bhinna kro| kona kA bheda kara? pagadala jIvakA, zarIra aatmaakaa| tese hI jJAnI jJAnAvaraNAdi TIkArya-(jaha kuNai ko vi meyaM) ityAdi gAthAkA uttarakartA bhaTTAraka zrI paMkaja (kamala) katti artha-vyAkhyAna karate haiM-se koI dakSa (kuvAla) puruSa (pANiya-khANaM) pAnI aura dUdhakA jo ki gAyake stanoMse eka sAtha mile hue nikalate haiM-(takkajoeNa) takake prayoga dvArA pRSApRthak rUpase bheda kara detA hai (NANI vi tahA bheyaM karei) vItarAga nirvikalpa apane zuddha AtmAke zraddhAna, jJAna aura anubhUtirUpa bhedAbhedAtmaka ratnatrayakI bhAvanAse utpanna svasaMvedana zAnI bhI usI prakAra pUrvokta dRSTAntake nyAyase bheda kara detA hai| .... prazna-kisa kAraNake dvArA bheda karatA hai ? . uttara-'varajhANajoeNa' vara arthAt pradhAna jo dharmadhyAna aura zukladhyAna haiM unake yogase bheda karatA hai| prazna-kinakA bheda karatA hai ? uttara-pUrvokta sva-para dravyasvarUpa jIva aura karmoMkA bheda karatA hai| ataeva mukti-lalanAke abhilASI puruSako upAdeyabuddhise apane zuddha AtmadravyakA nirantara smaraNa karanA cAhie / yaha isa gAthAkA bhAvArtha hai / / 24 / / _ aba dhyAnake dvArA bheda karake jJAnI puruSa kyA karatA hai, aisA vikalpa manameM dharakara sUtrakAra devasena yaha vakSyamANa sUtra kahate haiM anvayArtha (jhANeNa) dhyAnase (puggala-jIvANa) pudgala aura jIvakA (taha ya) aura usI prakAra (kammANaM) karma aura jIvakA (meyaM) meda (kuNau) karanA caahie| tatpazcAt (siddhasarUvo) siddha-svarUpa (paro baMbho) parama brahmarUpa (Niya appA) apanA bhAtmA (pettavyo) grahaNa karanA caahie| Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasAra saMskRtacchAyA-dhyAnena karotu bhedaM pudgala-jIvayostathA ca karmaNAm / grahItavyaH nijAtmA siddhasvarUpaH paraH brahmA // 25 // TIkA-'jhANeNa' ityAdi TIkAkartA muniH padakhaNDanArUpeNa vyAkhyAnaM karoti / 'jhANeNa kuNau bheyaM' pUrvoktadharma-zukladhyAnena sa eva pUrvoktajJAnI bhedabhinna bhinnaM karotu / kayoH keSAM vA ? 'puggalajIvANa taha kammANaM' pudgala-jIvayoH zarIrAtmanoH, tathaiva jJAnAvaraNAdyaSTavidhadravyakarmaNAM rAgadveSAdibhAvakarmaNAM ca, audArikavaikriyakAhArakartajasakArmaNAdipaJcaprakArazarIranokarmaNAmapi svazuddhAtmanaH sakAzAt pRthaktvaM karotu / pazcAt kiM kartavyaM bhavatIti kriyAyAH adhyAhAraH kriyte| 'ghettavvoNiya appA' nizcayanayena dravyakarmabhAvakarma-nokarmarahito nijazaddhAtmA grahItavyaH / kathambhUto nijAtmA? 'siddhasarUvo paro baMbhoH' siddhasvarUpaH-siddhaM niSpannaM kRtakRtyaM svarUpaM yasyAsau prakAra dravyakarmanikA ara rAga-dveSAdika bhAvakarmanikA / bahuri audArika vaikriyika AhAraka taijasa kArmaNAdika pAMca zarIra nokarmanikA hU svazu ddhAtmAteM hU nyArA karau / pIche kahA kartavya hoya hai ? nija AtmA kU hI grahaNa karanA yogya hai| kaisA hai siddha svarUpakU hI utpanna bhayA hai kRtakRtya apanA svarUpa jaakaa| ara sarvotkRSTa ara svajJAnAdika guNakari vRddhikauM prApta hoya so brahmA kahie, tAhi grahaNa karaNA yogya hai // 25 // bhAvArtha-bhedajJAna karake jJAnIpuruSa apane zuddhasvarUpako grahaNa karatA hai| TIkArtha-'jhANeNa kuNau bheyaM' ityAdi gAthAkA TIkAkAra muni artha-vyAkhyAna karate haiN| 'jhANeNa kuNau bheyaM' arthAt pUrvokta dharmadhyAna aura zukladhyAnake dvArA vahI pUrvokta jJAnI bhinnabhinna rUpase bheda kre| prazna-kinakA bhinna-bhinna bheda kare? ___ uttara-'puggala-jIvANa taha ya kammANaM' pudgala aura jIvakA, arthAt zarIra aura AtmAkA tarthava jJAnAvaraNAdi ATha prakArake dravyakarmoMkA, rAga-dveSAdi bhAvakarmoMkA aura audArika, vaikriyika, AhAraka, taijasa aura kArmaNa Adi pAMca prakArake zarIrarUpa nokarmokA bhI apane zuddha AtmasvarUpase pRthakpanA kre| prazna-pIche kyA karanA cAhie ? uttara-'pazcAt kyA kartavya hai' isa kriyAkA adhyAhAra karanA caahie| taba 'ghettavvo Niya appA' nizcayanayase dravyakarma, bhAvakarma aura nokarmase rahita nija zaddha AtmA grahaNa karanA caahie| prazna-nija AtmA kaisA hai ? uttara-'siddhasarUvo paro baMbho' siddha svarUpa hai| siddha arthAt niSpanna ho gayA hai kRtakRtya svarUpa jisakA, vaha siddhasvarUpa kahalAtA hai| bhAvArtha-jise saMsArameM karaneke yogya koI bhI kArya zeSa nahIM rahA hai, use kRtakRtya kahate haiN| prazna-punaH vaha AtmA kisa vizeSatAse yukta hai ? uttara-'para hai' arthAt sarvotkRSTa hai| Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasAra siddhasvarUpaH / punaH kiviziSTaH ? paraH sarvotkRSTaH / punarapi kasambhUtaH ? brahmA 'brahi vRddhau' dhAtoH prayogaH, svajJAnAviguNena bRhati vRddhi gacchatIti brahmA, prbrhmsvruupH| iti matvA bhavyavarapuNDarIkeNa trizuddhapAtatra siddhabukasvabhAve nijAtmani nirantaraMbhAvanA kartavyeti tAtparyArthaH // 25 // athAsau nijAtmA kIdRzaH kva ca tiSThatItyAvedayatimUlagAthA-malarahio NANamao Nivasai siddhIe jAriso siddho / tArisao dehattho paramo baMbho muNeyavvo // 26 // saMskRtacchAyA-mala-rahito jJAnamayo nivasati sito yAdRzaH siddhH| tAdRzo dehasthaH paramo brahmA mantavyaH // 26 // TIkA-'malarahimao gANamayo' ityAdi, pavakhaNDanArUpeNa bhaTTAraka-zrIkamalakottinA vyAkhyAnaM kriyate / tayathA-'malarahimo NANamayo Nivasai siddhIe jAriso siddho' mala-rahitaH zukhadravyAthikanayena dravyakarma-bhAvakarma-nokarmamalAda rahitatvAditi jJAnamayaH sakalavimalakevalajJAnena AgeM jaisA siddhAlayavirSe siddha hai taisA apanA AtmA jAnanAM aseM kahai haiM-- bhA0 va0-siddhAlayavirSe jaisA siddha tiSThaM hai so kaisA ? malarahita zuddha dravyArthika nayakari dravyakarma bhAvakarma nokarma malarahita ara jJAnamaya sakala vimala kevalajJAnakari pUrNa hai, taisA hI dehavirSe tiSThatA parama kahie utkRSTa mA jo kevalajJAnAdi lakSmI jisa virSe so paramAtmA paramabrahma jAnanAM / bahuri zuddhanayakari AtmAkU aisA dhyAvanA // 26 // prazna-phira bhI vaha kaisA hai ? uttara-brahmA hai, arthAt paramabrahmasvarUpa hai| saMskRta 'bahi' dhAtukA prayoga vRddhike arthameM hotA hai| jo apane jJAnAdiguNoMke dvArA vRddhiko prApta hotA hai, use brahmA kahate haiN| ..: isa prakAra apane AtmAko parabrahmasvarUpa mAnakara bhavyoMmeM zreSTha kamala sadRza uttama puruSako mana vacana kAyarUpa triyogakI zaddhise usa siddha, bakasvabhAvavAle nija aatmaakii| ntara bhAvanA karanI caahie| yaha isa gAthAkA tAtparyArtha hai // 25 // aba vaha nija AtmA kaisA hai aura kahAM rahatA hai ? yaha sUtrakAra batalAte haiM anvayArtha (jAriso) jaisA (mala-rahio) karma-malase rahita, (NANamao) jJAnamaya (siddho) siddhAtmA (siddhIe) siddhalokameM (Nivasai) nivAsa karatA hai, (tArisao) vaisA hI (paramo baMbho) paramabrahmasvarUpa apanA AtmA (dehattho) dehameM sthita (muNeyavvo) jAnanA caahie| TIkArtha-'malarahio jANamao' ityAdi gAthAkA bhaTTAraka zrI kamalakIti vyAkhyAna karate haiN| yathA-'malarahio NANamao Nivasai siddhIe jAriso siddho' zuddhadravyArthika nayase dravyakarma, bhAvakarma aura nokarmarUpa maloMse rahita hai, ataH nirmala hai / tathA vaha sakala vimala kevalajJAnase sampanna hai, ataH vaha jJAnamaya hai| aisA siddha paramAtmA upacarita sadbhUtavyavahAranayase nivAsa karatA hai| Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 tatvasAra nirvatitatvAda jJAnamayaH, upacaritasababhUtavyavahAranayena nivasati / kva ? siddhau, siddhAlaye yAdRzaH siddhaH pUrvoktaH paramAtmA tiSThati, 'tArisako dehattho' tAdRza eva vehasthaH, anupacaritAsabhUtavyavahAreNa dehe tiSThatIti dehasthaH / 'paramo baMbho muNeyamvo' parA utkRSTA mA kevalajJAnAvilakSmI yatrAsau paramaH, pUrvokta eva brahmA paramAtmA mantavyo jJAtavyaH paramAsannabhavyajIvairjJAnavairAgyavadbhiryogibhirupAdeyabuddhayA manasA smaraNIyo vacasA vaktavyaH, kAyena tadanukUlamAcaraNIyamaharnizamiti tAtparyArthaH // 26 // atha zuddhapAriNAmikabhAvanAhakeNa zuddhadravyArthikanayena tasyaiva paramabrahmaNaH svarUpaM vivRNotimUlagAthA-Nokamma-kammarahio, kevalaNANAiguNasamiddho jo| so haM siddho suddho Nicco ekko NirAlaMbo // 27 // saMskRtacchAyA-nokarma-karmarahitaH kevalajJAnAviguNasamRddho yH| - so'haM siddhaH zuddho nityaH eko nirAlambaH // 27 // bhA0 va0-so siddho'haM kahie so siddha maiM huuN| so kaisA hU~ ? siddha hU, kRtakRtya bhae haiM samasta kRtya jAkai aisA siddha / ara zuddha hU~ rAgAdika vibhAva kalpanA kalaMkAdika rahitapaNAteM zuddha huuN| ara nitya hU~ karmodayakari utpanna bhae janma-maraNAdika rahita / ara eka hU~ sahaja jo svabhAva zuddha cidAnanda ekarUpapaNAteM eka advitIya svarUpa huuN| ara nirAlaMba hU~ karmodayakA avalaMbana rahitapaNAta nirAlaMba asahAya anya Alambana rahita huuN| jo nokarma pAMca prakAra zarIra, karma jJAnAvaraNAdika ATha prakAra dravyakarma, ara samasta karmotpanna bhAva rahita huuN| ara kevalajJAnAdika ananta guNani kari bharyA sampUrNa paramAtmA muktivirSe tiSThaM so maiM huuN| yA prakAra guNa vizeSa parama brahmA so hI maiM hU~ // 27 // . prazna-kahAM nivAsa karatA hai ? uttara-siddhi meM arthAt siddhAlayameM nivAsa karatA hai / jaisA pUrvokta siddha paramAtmA siddhAlayameM nivAsa karatA hai, vaisA hI anupacarita asadbhUta vyavahAranayase isa dehameM avasthita hai / use hI 'paramo baMbho muNeyavyo' parama brahma mAnanA caahie| para arthAt utkRSTa, mA arthAt kevalajJAnAdirUpa lakSmI jisameM pAI.jAve, use 'parama' kahate haiM / bhAvArtha-pUrvokta usI brahmAko paramAtmA jAnanA caahie| vahI paramabrahma paramAtmA jJAna aura vairAgya vAle atyanta nikaTa bhavya jIvoMko upAdeya buddhise manake dvArA smaraNa karaneke yogya hai, vacanake dvArA kathana karaneke yogya hai aura kAyake dvArA tadanukUla rAta-dina AcaraNa karaneke yogya hai / yaha isa gAthAkA tAtparyArtha hai // 26 // ___ aba sUtrakAra zuddha pAriNAmika bhAvako grahaNa karanevAle zuddha dravyArthika nayase usI paramabrahmakA svarUpa vivaraNa karate haiM anvayArya-(jo) jo siddha jIva, (Nokamma-kammarahio) zarIrAdi nokarma, jJAnAvaraNAdi dravyakarma tathA rAga-dveSAdi bhAvakamase rahita hai, (kevalaNANAi-guNasamiddho) kevalajJAnAdi ananta guNoMse samRddha hai, (so ha) vahI maiM (siddho) siddha hU~, (suddho) zuddha hU~, (Nicco) nitya hU~, (ekko) eka svarUpa hU~ aura (NirAlaMbo) nirAlaMba huuN| Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvasAra TIkA-'Nokammakamma' ityAvi, pavakhaNDanArUpeNa TIkAkAreNa muninA vyAkhyAnaM kriyte| tadyathA-sa eva paramAtmA kathambhUtaH? 'Nokamma-kammarahino' nokarmANi paJcaviSazarIrANi, karmANi mAnAvaraNAaSTavidhAni dravyakarmANi, taiH samastakarmanabhAvaH rahitaH / punarapi kiMviziSTaH ? 'kevalaNANAi guNasamiddho' nizcayena nijasvarUpaprakAzako vyavahAreNa lokAlokAdiparasvarUpaprakAzakaH kevalajJAnAnantaguNaH samRtaH sampUrNaH paramAtmA muktI tiSThati so'haM evaMguNaviziSTaH paramabrahmA sa evAham / punazca kirUpaH ? siddho sidaH kRtakRtyo bhritaavsthH| punarapi kIdRzaH ? 'suro' rAgAdivibhAva kalpanAkalAbhAvAt zuddhaH / punazca koDa ? 'Nicco' karmodayajanitajanmamaraNAvirahitatvAnnityaH / tathaiva sahajazuddhacidAnandaikarUpatvAta eko'dvitiiysvruupH| punazca ki lakSaNaH ? 'NirAlaMbo' karmodayAvalambanarahitatvAnnirAkambo'sahAyaH, nirgatAnyAlambanAni yasmAdasau nirAlambaH, tasmin, nizcayena vItarAganirvikalpasamAdhisaMjAtasahajAnandekarUpanirAkulatvalakSaNasukhAmRtapUrapUrite nijAtmani nirantaraM bhAvanA bhAvanoyA bhavyairiti bhAvArthaH // 27 // TIkArya-'Nokamma-kammarahio' ityAdi gAthAkA TIkAkAra muni vyAkhyAna karate haiN| yathA-vaha paramAtmA kaisA hai ? 'Nokamma-kammarahio' nokarma-pAMca prakArake zarIra, aura karmajJAnAvaraNAdi ATha prakArake dravyakarma, tathA samasta karma-janita rAgAdi bhAvoMse rahita hai| prazna-phira bhI vaha kaisA hai? uttara-'kevalaNANAiguNasamiddho' nizcayanayase nija-svarUpa-prakAzaka, aura vyavahAranayase lokAlokAdi para-svarUpa prakAzaka kevalajJAnAdi ananta guNoMse samRddha arthAt sampUrNa rUpase sampanna paramAtmA muktimeM rahatA hai, vaisA hI ukta guNoMse viziSTa paramabrahma maiM hI huuN| prazna-punaH merA kyA svarUpa hai ? uttara-siddha hU~, kRtakRtya hU~ aura sarva guNoMse paripUrNa avasthA vAlA huuN| prazna-phira bhI kaisA hU~? uttara-rAgAdi vibhAva kalpanAke kalaMkakA abhAva honese zuddha huuN| prazna-phira bhI kaisA hU~? uttara-karmodaya-janita janma-maraNAdise rahita honeke kAraNa nitya huuN| tathaiva sahaja zuddha cidAnandekarUpa honese eka arthAt advitIya rUpa huuN| prazna--aura merA kyA lakSaNa hai ? uttara-NirAlaMbo' karmodayarUpa avalambase rahita honeke kAraNa nirAlamba huuN| arthAt parakI sahAyatAse rahita huuN| jisake sabhI prakArake Alambana nikala gaye haiM, use nirAlamba kahate haiN| nizcayanayase usa vItarAga nirvikalpa, samAdhi-saMjAta sahajAnandaikarUpa nirAkulatva lakSaNavAle sukhAmRtase paripUrNa nija AtmAmeM bhavya jIvoMko nirantara bhAvanA bhAnI cAhie / yaha usa gAthAkA bhAvArtha hai // 27 // Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasAra .. atha punarapi vizeSeNAmumevArtha prakaTapati-.. mUlagAthA-siddhohaM suddhohaM aNataNANAisamiddho hN| dehapamANo Nicco asaMkhadeso amutto ya // 28 // saMskRtacchAyA-siddho'haM zuddho'haM jamantamamAvisamRso'ham / dehapramANomityo'saMspadezo'mUrtazca // 28 // TIkA-siddhohamityAdi, pakhaNDanArUpeNa vyAkhyAnaM kriyate / tadyathA-zuddhanayena kevalajJAnAdyanantaguNAtmakasiddhasvarUpatvAt siddho'ham, niSkarmAtmasvarUpAviparItakarmovayajanitarAga-dveSamohAdimalarahitatvAta zuddho'ham, tenaiva nayena nirAvaraNAnantaguNasamUhamayatvAdanantajJAnAdiguNasamRddho'haM bharitAvastho'ham / anupacAritAsababhUtavyavahAranayena pUrvopArjitanijadehapramANo'ham, tathaivotpAdavyayopAdhikAraNabhUtakarmodayajanitotpAdavyayasahito'pi zuddha nizcayena cidAnandAtmaTotkIrNazAyakaikasvabhAvatvAnnityo'ham, tenaiva nayena lokAkAzapramitAsaMkhyAtapravezo'ham, sparzarasa-gandha-varNavatImUrtihetubhUtanAmakarmodayotpannayA mUrtyA yukto'pi nizcayena paramAnandasvAbhAvikaparaprakAzakakevalajJAnamayamUrtitvAcca , paudgalikapaJcendriyaviSayajJAnenAgrAhyatvAvamUrto'hamiti AgaM zuddhabhAvakU kahai haiM bhA0 va0-maiM siddha hU~, maiM zuddha, maiM anantajJAnAdika guNanikari bharyA hU~, ara carama dehapramANa hU~, nitya hU~, asaMkhyapradezI hUM, bahuri amUrtIka huuN||28|| aba phira bhI vizeSarUpase isIhI ukta arthako prakaTa karate haiM / anvayArtha-(siddhoha) maiM siddha hU~, (suddho haM) meM zuddha hU~, (aNaMtaNANAisamiddho haM) maiM ananta jJAnAdise samRddha hU~, (dehapamANo) maiM zarIra-pramANa hUM, (Nicco) maiM nitya hUM, (asaMkhadeso) meM asaMkhya pradezI hU~, (amutto ya) aura amUrta huuN| TokArya-'siddho ha' ityAdi gAthAkA vyAkhyAna karate haiM-yathA-zuddhanayase kevalajJAnAdi anantaguNAtmaka siddhoMke samAna svarUpa vAlA honese maiM siddha hU~, niSkarma AtmasvarUpase viparIta karmoke udayase utpanna hue rAga, dveSa, moha Adi maloMse rahita honeke kAraNa maiM zuddha hU~, usI zuddhanayakI apekSA nirAvaraNa ananta guNoMke samUhamaya honese maiM anantajJAnAdi guNoMse samRddha hU~, arthAt ananta guNoMse bharI huI avasthAvAlA huuN| anupacarita asadbhUtavyavahAranayase pUrva karmopArjita apane zarIrake pramANa hUM, tathaiva utpAda-vyayarUpa upAdhike kAraNabhUta karmodayase utpanna utpAda aura vyayasahita hotA huA bhI zuddha nizcayanayase cidAnandasvarUpa TaMkotkIrNa jJAyaka eka svabhAvI honese maiM nitya hU~, usI hI zuddha nizcayanayase lokAkAza-pramANa asaMkhyAta pradezavAlA maiM hU~, sparza, rasa, gandha, varNavAlI mUttike kAraNabhUta nAmakarmake udayase utpanna huI mUttise saMyukta hotA huA bhI tathA nizcayanayase paramAnanda svAbhAvika, para-prakAzaka kevalajJAnamayI mUttivAlA honese paudgalika pAMca indriyoMke viSayabhUta jJAnake dvArA agrAhya honese maiM amUrta huuN| isaprakAra Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvasAra 73 mA nirantara-bhedajJAnabhAvanAbalena mokSAbhilASiNAtyAsannabhavyena svAtmani bhAvanayA bhAvyamiti bhAvArthaH // 28 // athAnantaraM svadhyAnenAtmanaH kiM prakaTayatItyabhiprAyaM manasi kRtvA'cAryazrIdevasenadevaH sUtramidaM pratipAdayatimUlagAthA-thakke maNasaMkappe ruddha akkhANa visayavAvAre / payaDai baMbhasarUvaM appA jhANeNa joINaM // 29 // saMskRtacchAyA-sthite manaHsaMkalpe sekSANAM vissyvyaapaare| prakaTayati brahmasvarUpaM AtmA dhyAnena yoginAm // 29 // TIkA-'appA mANeNa joINa' ityAdi, padakhaNDanArUpeNa vRttikRtA munirAjena vyAkhyAnaM kriyate-ayamAtmA paramAtmA dhyAnena paramayoginAM 'payanai baMbhasarUvaM' paramabrahmasvarUpaM prakaTayati prakAzayatItyarthaH / kasmin sati ? 'thakke maNasaMkappe ruddha aklANa visayavAvAre karmodayajanitamanaHsambhUtalokAkAzapramitasaMkalpaudhe sthite sati nAmakarmodayotpannadravya-bhAvarUpapazcendriya AgeM kahaiM haiM--AtmadhyAnakari paramavizuddhasvarUpa pragaTa hoya hai. bhA0 va0-yogI je haiM tinakai AtmadhyAna kari parama brahmasvarUpa hai so pragaTa hoya hai| ta utpanna lokAkAza-pramANa saMkalpanikA samahanika rukatA saMtA, ara nAmakarmakA udayakari utpanna bhae dravya-bhAvarUpa pAMca iMdriyanikA viSayanikU rukatA saMtA parama brahma pragaTa hoya hai // 29 // 9 // nirantara bhedajJAnakI bhAvanAke balase mokSAbhilASI atinikaTa bhavya puruSako apanI zuddha AtmAmeM bhAvanA bhAnI caahie| yaha isa gAthAkA bhAvArtha hai // 28 // ___ aba isake pazcAt apane dhyAnase AtmAke kyA prakaTa hotA hai ? ina praznarUpa abhiprAyako manameM dhAraNa karake AcArya zrI devasenadeva yaha vakSyamANa sUtra kahate haiM- . ___ anvayArtha-(maNasaMkappe) manake saMkalpoMke (thakke) banda ho jAnepara (akkhaNa) aura indriyoMke (visayavAvAre) viSaya-vyApArake (ruddha) ruka jAnepara (joINaM) yogiyoMke (jhANeNa) dhyAnake dvArA (baMbhasarUvaM) brahmasvarUpa (appA) AtmA (payaDai) prakaTa hotA hai| ____TokArtha-'appA jhANeNa joINaM' ityAdi gAthAkA TIkAkAra munirAja vyAkhyAna karate haiM-yaha AtmasvarUpa paramAtmA dhyAnake dvArA paramayogiyoMke 'payaDai baMbhasarUvaM' parama brahmasvarUpa prakaTa arthAt prakAzita hotA hai| prazna-kisa kArya-vizeSake honepara parama brahmasvarUpa prakaTa hotA hai ? uttara-'thakke maNasaMkappe ruddha akkhANa visayavAvAre' arthAt karmodaya-janita manameM utpanna honevAle lokAkAzapramANa saMkalpa-samUhake sthita ho jAnepara, tathA nAmakarmake udayase utpanna dravya aura bhAvarUpa pAMcoM indriyoMke viSaya-vyApArake niruddha ho jAnepara parama brahmasvarUpa prakaTa hotA hai| Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyApAre ca nirakhe satItyevaM matvA duniAta-raudradvayaM tyaktvA sarvocamenAsannabhavyena dharma-zukladhyAnavayaM nirantaramupAdeyabuddhaghA bhAvanIyamiti bhAvArthaH // 29 // athAnantaraM dRSTAntena sad-dhyAnamAhAtmyaM punarapi vivRNoti-- mUlagAthA-jaha jaha maNasaMcArA iMdiyavisayA vi uvasamaM jaMti / taha taha payaDai appA appANaM jaha Nahe sUro // 30 // saMskRtacchAyA-yathA yathA manaHsaMcArA indriyaviSayA api upazamaM yAnti / / tathA tathA prakaTayati AtmA''tmAnaM yathA nabhasi suuryH||30|| TIkA-'jaha jaha maNasaMcArA' ityAdi, padalaNDanArUpeNa TIkAkAreNa muninA prakaTIkriyateyathA yathopazamaM yaanti| ke ke ? maNasaMcArA iMdiyavisayA vi uvasamaM jaMti' karmodayapreritasaMcalitamanasaH saMvyavahArAH paJcendriyaviSayAzca zAnti gacchantItyarthaH / 'taha taha payaDai appA appANaM' tathA tathAdhyamAtmA labdhakAlAdilabdhirAsannabhavyasAraH svAtmAnaM svayaM prakaTayati prakAzayati / kathaM ka iva vA? 'jaha Nahe sUroM yathA nabhasyAkAze sUryo ghaTa-paTa-stambha-kumbhAdi-dravyabharitaM bhuvanaM Age kahai haiM-jaise jaiseM iMdriya-manakA saMcAra rukai hai taiseM AtmA pragaTa hoya hai bhA0 va0-jaise jaise karmodaya prerita saMklezita manakA saMcAra vyavahAra paMceMdriya viSaya je haiM te zAMti kU prApta hoya haiM taiseM taiseM yo AtmA labdha bhayA hai kAlAdilabdhi nikaTa bhavyatA smaraNa karatA svAtmAnaM svayameva pragaTa karai hai| kaise kaunakI nAI ? jaise AkAza virSe sUrya so ghaTa paTa stambha kuMbhAdika dravyakari bharyA jo jagatakU hI pragaTa karai hai prakAze hai // 30 // __ aisA jAnakara Ata-raudrarUpa donoM duAnoMko chor3akara pUre udyamake sAtha nikaTa bhavyajIvako dharma aura zukla ina donoM dhyAnoMkI nirantara upAdeyabuddhise bhAvanA karanI caahie| yaha isa gAthAkA bhAvArtha hai // 29 // aba isake anantara dRSTAnta-dvArA sad-dhyAnake mAhAtmyako phira bhI sUtrakAra varNana karate haiM anvayArya-(jaha jaha) jaise jaise, (maNasaMcArA) manakA saMcAra aura (iMdiyavisayA vi) indriyoMke viSaya bhI (uvasama) upazamabhAvako (jaMti) prApta hote haiM, (taha taha) vaise vaise hI (appA) apanA AtmA (appANaM) apane zuddhasvarUpako (payaDai prakaTa karatA hai| (jaha) jaise (Nahe) AkAzameM (sUro) suury| TokArtha-'jaha jaha maNasaMcArA' ityAdi gAthAkA TIkAkAra muni artha prakaTa karate haiMjaise jaise upazamabhAvako prApta hote haiM / prazna-kauna kauna upazamabhAvako prApta hote haiN| uttara-'maNasaMcArA iMdiyavisayA vi uvasamaM jaMti' arthAt karmake udayase prerita ataeva calAyamAna manake sabhI vyApAra aura pAMcoM indriyoMke viSaya upazama arthAt zAntiko prApta hote haiN| Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasAra prakaTayan AtmAnamapi prakaTayati prakAzayatItyarthaH / ityAtmazakti jJAtvA mithyAtvAyajJAnabhAvopAjitakarmodayotpannapaJcendriya-viSaya-rAgAdivibhAvabhAvAMstyaktvA tameva zuddhAtmAnamupAdeyabuddhadhA bho bhavyavarasiMha, amarasiha, bhavanto bhAvayantviti bhAvArthaH // 30 // atha punarapi kasmin sati kimayamAtmA karotIti prakaTayatimUlagAthA-maNa-vayaNa-kAyajoyA jaiNo jai jaMti NivviyArattaM / .to payaDai appANaM appA paramappayasarUvaM // 31 // saMskRtacchAyA--manovacanakAyayogA yateyadi yAnti nirvikAratvam / tadA prakaTayati AtmAnaM AtmA paramAtmasvarUpam // 31 // TIkA-'maNa-vayaNa-kAyajoyA jaiNo jai jati NinviyArattaM' ityAdi, padakhaNDanArUpeNa vyAkhyAnaM kriyate-yadi ced yateryatIzvarasya nirvikAratvaM prApnuvanti / ke ? te manovacanakAyarUpA AgeM kahai haiM-mana vacana kAyakA yoga jaise jaise nirvikAra hoya taise taiseM AtmA paramasvarUpa kU pragaTa kara hai bhA0 va0-yatIzvarakai mana vacana kAya joga haiM te nirvikAratAkU prApta hota saMta to tisa yatIkai yo AtmA hai so aMtarAtmA paramAtmasvarUpa brahmarUpa AtmAkU hI svayameva pragaTa karai hai, ara pragaTa hoya hai, ta hI teM nirvikAra svazuddhAtmA upAdeya hai grahaNa karaNe yogya haiN||31|| .. 'taha taha payaDai appA appANaM' vaise vaise hI yaha AtmA, jisane kAlAdi labdhiko prApta kiyA hai aura nikaTa bhavyaziromaNi hai, vaha apane AtmAko svayaM prakaTa karatA hai, arthAt prakAzita karatA hai| prazna-kaise aura kisake samAna prakAzita karatA hai ? ... uttara-'jaha Nahe sUro' arthAt jaise AkAzameM sUrya ghaTa, paTa, stambha, kumbha Adi dravyoMse bhare hue bhuvanako prakAzita karatA huA apane Apako bhI prakAzita karatA hai| isa prakAra AtmAkI zaktiko jAnakara mithyAtva Adi ajJAnabhAvase upArjita karmoM ke udayase utpanna pAMcoM indriyoMke viSayoM rAgAdi vibhAva bhAvoMko chor3akara usI zuddha AtmAkI upAdeyabuddhise he bhavyoMmeM zreSTha siMha amarasiMha, Apa bhI bhAvanA kreN| yaha isa gAthAkA bhAvArtha hai||30|| ... aba phira bhI 'kyA honepara' yaha AtmA kyA karatA hai, yaha prakaTa karate haiM anvayArtha-(jaiNo) yogIke (jai) yadi (maNa-vayaNa-kAyajoyA) mana, vacana aura kAyayoga (NivviyAratta) nirvikAratAko (jaMti) prApta ho jAte haiM (to) to (appA) AtmA (appANaM) apane (paramappayasarUva) paramAtmasvarUpako (payaDai) prakaTa karatA hai| TIkArya-'maNa-vayaNa-kAyajoyA' ityAdi gAthAke arthakA vyAkhyAna karate haiM yadi yati arthAt munirAjake parispandarUpa mana vacana kAya ye tInoM yoga nizcalatAko prApta hote haiM, 'to Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 tatvasAra yogAH parispandarUpA nizcalatvaM gcchntiityrthH| 'to payaha appANaM appA paramappayasarUvaM tadA tasya yataH sAdhorayamAtmA'ntarAtmA paramAtmasvarUpaM paramabrahmarUpamAtmAnaM svayaM prakaTayati prakaTIbhavatItyarthaH / tataH sa eva nirvikAraH svazuddhAtmopAdeya iti bhAvArthaH // 31 // athAnantaramupasaMhArarUpeNa dhyAnamAhAtmyaM pratipAdayatimUlagAthA--maNa-vayaNa-kAyarohe (bajjhai) rujjhai kammANa Asavo NUNaM / cira-baddhaM galai sayaM phalarahiyaM jAi joINaM // 32 // saMskRtacchAyA-manovacanakAyaroghe rudhyati karmaNAmAnavo nUnam / cira-baddha galati svayaM phalarahitaM yAti yoginAm // 32 // TIkA-'maNa-cayaNa-kAya' ityAdi vyAlyAnaM kriyate--'maNa-vayaNa-kAyarohe' manovacanakAye niroghe sati / tathA hi--karmodayajanitazubhAzubhasaMkalparUpeNa calanaM manaH, evaM vidhe-manovyApAre AgeM mana vacana kAyakA yogakA rokanA hota saMtai navIna karmakA Agamana rukai hai, ase kahai haiM bhA0va0-jogIzvaranikai mana vacana kAya nirodha jo hai so hota saMtai, soI kaheM haiM karmakA udayakari utpanna bhayA zubhAzubha saMkalparUpakari calAyamAna mana, yA prakAra manakA vyApAra kU hota saMtai, taiseM hI vacanAtmarUpa kari yA prakAra karUM, yA prakAra vikalparUpa vacana, ara mana vacanarUpa kari pravRttirUpa kAya iti yA prakAra mana vacana kAyanikA vyApArakA rodha hota saMta nizcayakari karmanikA Azrava hai so rukai hai / ara cirakAlasaMcita bAMdhyA karma jAteM svayameva hI gale haiM, vinase haiN| kaise konakI nAI ? pakyA AmrAdika phalakI naaii| AlambanakA abhAvaMteM vITakAtUM par3e hai, taise hI mana vacana kAyakA vyApArakA nirodha hota saMtai karma jhar3a par3e hai, rasadeya khira jAya hai, ara nayA baMdha nAhIM hoya hai // 32 // payaDai appANaM appA paramappayasarUvaM' taba usa sAdhukA yaha antarAtmA paramAtmasvarUpase arthAt paramabrahmarUpase apane Apa prakaTa ho jAtA hai| isalie vaha nirvikAra apanA zuddha AtmA hI upAdeya hai / yaha isa gAthAkA bhAvArtha hai // 31 // aba isake pazcAt sUtrakAra upasaMhArarUpase dhyAnakA mAhAtmya batalAte haiM- . anvayArtha-(maNa-vayaNa-kAyarohe) manavacanakAyakI caMcalatA rukanepara (kammANa) karmoMkA (Asavo) Asrava (NUNaM) nizcayase (rujjhai) ruka jAtA hai| taba (cira-baddha) cirakAlIna baMdhA huA karma (joINaM) yogiyoMkA (sayaM) svayaM (galai) gala jAtA hai aura (phalarahiyaM) phala-rahita (jAi) ho jAtA hai| TIkArya-'maNa-vayaNa-kAyarohe' arthAt mana vacana kAyake nirodha honepr| isakA spaSTIkaraNa yaha hai-karmodaya-janita zubhAzubhasaMkalparUpase saMcalanako mana kahate haiM / isa prakArake manakA Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasAra sati, tathAviSavacanAtmakarUpeNaivamevaM karomoti vikalpamaM vacaH, tavayAnusAreNa pravRttirUpaH kAya iti manazca vacazca kAyazca manovacaHkAyAsteSAM manovaHkAyAnAM vyApAra ityAdhyAhAraH kriyate, iti manovacanakAyavyApArastasmin nirodhe sati kiM bhavati ? 'bajmai kammANa mAsavo NaNaM' nUnaM nizcayena vadhyate vinazyate vAdhyate nirAkriyate vaa'saavaasvH| (rajAI' pAThe ruSyate nirAkriyate ityrthH)| keSAmAnavaH ? karmaNAm / kathambhUtAnAm ? mithyAtva-rAgAdyajJAnabhAvena svayamupArjitAnAmukyAgatAnAM ca karmaNAmAlavAbhAvo bhvtiityrthH| tathA ca 'cira-baddhaM galai sayaM phalarahiyaM jAi joINaM' cirakAlasaMcitaM baddha karmajAtaM svayameva galati nazyati / kathaM kimiva ? vyApAra hone para, usI prakAra vacanAtmakarUpase hI 'maiM aisA karUM' isa prakArake vikalpako vacana yoga kahate haiM, usake honepara, tathA ina donoMke anusAra zArIrika pravRttiko kAyayoga kahate haiN| isa prakArake mana aura vacana aura kAyakA samAsa yA samudAya mana-vacana-kAya kahalAtA hai / yahAM para 'vyApAra' padakA adhyAhAra karanA caahie| taba yaha artha hotA hai ki mana vacana kAyake vyApArakA nirodha honepr| . prazna-kyA hotA hai ? uttara-'rujjhai kammANa Asavo YNaM' arthAt karmoMkA Asrava nizcayase banda ho jAtA hai, vinaSTa ho jAtA hai, athavA banda kara diyA jAtA hai arthAt roka diyA jAtA hai| TIkAkArake sAmane 'bajjhai' aura 'rujjhaI' ye do pATha rahe haiN| UparakA artha 'baljhaI' pAThakA kiyA gayA hai| 'rujjhai' pAThakA artha roka diyA jAtA hai arthAt nirAkRta kara diyA jAtA hai| prazna-kinakA Asrava roka diyA jAtA hai ? uttr-krmokaa| prazna-ve karma kaise haiM ? uttara-mithyAtva aura rAgAdi ajJAnabhAvase upArjita haiM aura udayAgata haiN| .. mana-vacana-kAyake rukane para aise karmoke AsravakA abhAva ho jAtA hai / tathA 'cira-baddha galai sayaM phalarahiyaM jAi joINaM' arthAt cirakAla-saMcita arthAt baMdhA huA karma-samUha svayaM hI gala jAtA hai-naSTa ho jAtA hai prazna-kisake samAna kaise gala jAtA hai ? uttara-pake hue Ama Adi phaloMke samAna svayaM gala jAtA hai arthAt jhar3a jAtA hai, kyoMki usake AlambanakA abhAva ho jAtA hai| Alamba DaMThala aura Alambya phala ina donoMkA eka Azraya hotA hai| isalie ve karma phala-rahita ho jAte haiM, arthAt apane zubha-azubha-phala-pradAna karanekI asAmarthyako prApta ho jAte haiN| prazna-kauna zubhAzubha phala pradAnakI asAmarthyako prApta ho jAte haiM ? uttara-cirakAlase baMdhe hue karma-samUha / prazna-kinake ? , uttr-yogiyoNke| Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 tatvasAra pakvAnnAviphalavadAlambAbhAvAt, AlambAlambyayorekAzrayatvAditi phalarahitaM svakIyazubhAzubhaphalabAnAsAmarthya yAti prApnoti / kim ? tadeva cira-baddha karmajAtam / keSAm ? yoginAm / kathambhUtAnAM yoginAm ? 'yuji samAdhI' iti yogazabdena smaadhirucyte| yogo vidyate yeSAM te yoginasteSAM yoginAM samyagjJAninAmiti / tathA coktam sAmyaM svAsthyaM samAdhizca yogazceto-nirodhanam / zuddhopayoga ityete bhavantyekArthavAcakAH // 23 // iti yogamAhAtmyaM jJAtvA sarvasAvadhAnena bhavyanirantaraM yoga eva dhyAtavya iti bhAvArthaH // 32 // iti tattvasAra vistarAvatAre'tyAsannabhavyajanAnandakare bhaTTAraka-zrIkamalakItidevaviracite kAyasthamAthurAnvayaziromaNibhUtabhavyavara-puNDarIkAmarasiMhamAnasAravindadinakare svagatatattva-paragatatattvamukhyatvena dhyAnamAhAtmyavarNanaM nAma tRtIyaM parva // 3 // prazna-kaise yogiyoMke.? uttara-'yuj' yaha saMskRta dhAtu samAdhike arthameM prayukta hotI hai| isalie yahAM yoga zabdase samAdhikA artha abhISTa hai / yaha yogarUpa samAdhi jinake pAI ja to hai, ve yogI kahalAte haiN| aise samyagjJAnI yogiyoMke cirakAlase baMdhe hue karmasamUha svayaM hI gala jAte haiM / kahA bhI hai sAmya, svAsthya, samAdhi, yoga, citta-nirodha, aura zuddhopayoga-ye saba ekArtha-vAcaka nAma haiM // 32 // isa prakArakA yoga-mAhAtmya jAnakara sarvaprakArakI sAvadhAnIke sAtha bhavyajanoMko nirantara yoga hI dhyAna karaneke yogya hai, arthAt cittakA nirodha karanA caahie| yaha isa gAthAkA bhAvArtha hai // 32 // ___ isa prakAra ati nikaTa bhavyajanoMko Ananda karanevAle, bhaTTAraka zrIkamalakIttideva-viracita, kAyastha mAthurAnvayaziromaNibhUta, bhavyavara-puNDarIka, amarasiMhake mAnasa-kamalako dinakarake samAna vikasita karanevAle isa tattvasArake vistArAvatArameM svagata-tattva aura paragatatattvakI mukhyatAse dhyAnake mAhAtmyakA varNana karanevAlA yaha tIsarA parva samApta huA // 3 // Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha parva jinamatamatasAraM dharmakAmAryabIjaM sura-narapatipUjyaM tattvavid-dhyeyabhUtam / sva-paragatasutattvaM mokSamArgasvarUpaM suramRgapatiputra svAtmalInaM kuru tvam // (ityAzIrvAdaH) atha svasamaya-parasamayasvarUpaM manasi dhRtvA sUtrakArAH paramArthavedino vakSyamANaM sUtramidaM pratipAdayanti / tatrAdau parasamayasvarUpaM kathyatemUlagAthA-Na lahai bhavvo mokkhaM jAvaya paradavvavAvaDo citto| uggatavaM pi kuNaMto suddhe bhAve lahuM lahai // 33 // saMskRtacchAyA-na labhate bhavyo mokSaM yAvat prdrvyvyaapRtshcittH| 'upatapo'pi kurvan zuddha bhAve laghu labhate // 33 // TIkA-'Na lahai' ityAdi, na labhate prApnoti / ko'sau ? bhavyaH, Asannabhavyo'pi / kam ? mokSam / 'kRtsnakarmavipramokSo. mokSa' iti vacanAt / kevalajJAnAdyanantasvaguNasvarUpam / jo jina-bhASita matakA sAra hai, dharma artha aura kAma puruSArthakA bIja hai, devendroM aura narendroMse pUjya hai, tattvajJoMke dvArA dhyAna karaneke yogya hai, aura mokSamArgasvarUpa hai, aise svagata aura paragata tattvako he amarasiMhake putra, tuma ise apanI AtmAmeM lIna karo arthAt dhAraNa kro| ___ (iti AzIrvAdaH) . Age kahai hai-jitaneM paradravya viSa Asaktacitta jIva tapa karatA hU mokSakU nAhIM prApta hoya hai___bhA0 va0-bhavya hai so jitaneM paradravya virSe Asaktacitta tiSThai hai titane mokSakU nAhI prApta hoya hai / kaisA hai bhavya ! ugrogra tapa bAhyAbhyantara dvAdaza prakArakA karatA, ara parISaha sahana zIla hU, ara zuddha mithyAtva-rAgAdi rahita bhAva hota saMta sva-saMvedana jJAna pariNAma hota saMtai, ara zuddhopayoga hota saMta laghu kahie zIghra prApta hoya hai pUrvokta mokSa so hI Asanna bhavya kahie nikaTa bhavya hai so // 33 // .... aba svasamaya-parasamayake svarUpaMko manameM dhAraNa karake paramArthavedI sUtrakAra yaha vakSyamANasUtra kahate haiM / vahA~ prathama parasamayakA svarUpa kahate haiM anvayArtha-(jAvaya) jaba taka (citto) mana (para davvavAvaDo) para dravyoMmeM vyApta (vyApArayukta) hai, taba taka (ugga tavaM pi) ugra tapako bhI (kuNaMto) karatA huA (bhavvo) bhavya jIva (mokkhaM) mokSako (Na lahai) nahIM pAtA hai| kintu (zuddha bhAve) zuddha bhAvameM lIna hone para (lahuM) zIghra hI (lahai) pA letA hai| TIkArtha-'Na lahai bhavvo mokkha' ityAdi gAthAke arthakA vyAkhyAna karate haiM-nikaTa bhavya bhI jIva sampUrNa karmoMke abhAvarUpa aura kevalajJAnAdi anantaguNasvarUpa mokSako nahIM prApta kara pAtA hai| Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 tattvasAra kiyatkAlaparyantaM na prApnoti ? 'jAvaya paradavvavAvaDo citto' yAvantaM kAlaM paradravye vyApRtacittaH pakhavyAsaktacittastiSThati prvrtte| kiM kurvan san ? 'uggatavaM pi kuNaMto' ugropataraM tapo bAdyAbhyantarAdirUpaM parISahopasargasahanazIlamityevaMviSaM tapaH krvnnpyaasnnbhvyH| amasiMhI bravIti-nanu kasmin sati mokSaH prApyate / 'suddha bhAve lahuM lahaI' zuddha mithyAtva-rAgAdirahite bhAve svasaMvedanajJAnapariNAme zuddhopayoge sati laghu zIghrameva labhate prApnoti,tameva pUrvoktaM mokSameva sa evAsannabhavyaH / ataeva kAraNAt sa eva zuddhabhAvo nirantaraM sarvatAtparyeNa tajjairbhavyarbhAvya iti tAtparyArthaH // 33 // atha paravravyalakSaNapUrvakaM parasamayatvaphalaM prakaTayatimUlagAthA-paradavvaM dehAI kuNai matti ca jAya tesuvari / parasamayarado tAvaM bajjhadi kammehi vivihehiM // 34 // saMskRtacchAyA-paravravyaM dehAdi karoti mamatvaM ca yaavttessaamupri| .. parasamayaratastAvad badhyate karmabhivividhaiH // 34 // Arge paradravyakA lakSaNa kahai haiM bhA0 va0-dehAdika paradravyAni para jitane mamatvakU kare hai, titane kAla para parasamaya-rata bhayA saMtA nAnA prakArake karmanikari baMdhe hai // 34 // prazna-kitane kAla taka nahIM prApta kara pAtA hai ? uttara-jAvaya paradavvavAvaDo citto' arthAt jitane kAla taka citta paradravyoMmeM Asakta rahatA hai aura para dravyoMmeM pravRtti karatA hai, taba taka mokSako nahIM prApta kara pAtA hai| prazna-kyA karate hue bhI nahIM prApta kara pAtA hai ? uttara-'uggatavaM pi kuNaMto' arthAt unase ugratara bhI bAhya aura AbhyantararUpa tathA parISahoM aura upasargoke sahanerUpa. aise mahAduSkara tapako karatA huA bhI nikaTa bhavya mokSako nahIM prApta kara pAtA hai| prazna-yaha sunakara amarasiMha pUchate haiM ki phira kisake pAnepara mokSa prApta hotA hai ? uttara-'suddhe bhAve laha lahai' arthAt mithyAtva aura rAgAdise rahita zuddha bhAvake arthAt svasaMvedanajJAna-pariNAmarUpa zuddhopayogake prApta hone para usI pUrvokta mokSako vahI nikaTa bhavyajIva laghukAlameM zIghra hI prApta kara letA hai| ___ataeva isI kAraNa tattvajJa bhavyajIvoMko vahI zuddha bhAva nirantara sarva prakArase bhAvanA karaneke yogya hai / yaha isa gAthAkA tAtparyArtha hai // 33 // aba para dravyake lakSaNapUrvaka parasamayako upAsanAkA phala prakaTa karate haiM___ anvayArtha-(dehAI) dehAdika (paradavvaM) para dravya haiM, (jAya ca) aura jaba taka (tesuvari) unake Upara (mamatti) mamatva bhAva (kuNai) karatA hai, (tAvaM) taba taka vaha (para-samaya-rado) para samayameM rata hai, ataeva (vivihehiM) nAnA prakArake (kammehiM) karmose (bajjhadi) baMdhatA hai| m Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvasAra 81 TIkA-'paradanvaM dehAI' ityAdi, parakhaNDanArUpeNa vyAkhyAnaM kiyte| tathAhi-parakhavyaM dehAdi, deha Adiya'sya tadehAdi / 'kuNai marmAttaM ca jAma tesuri' yAvatkAlaM tasmin parabravye tasyopari vA mamatA mUcchI ca karoti / 'parasamayarado tAvaM' tAvatkAlaM jIvo'yaM parasamayarataH san kiM karoti ? 'bAdi kammehi vivihi' badhyate vessttpte| ke? karmabhiH dravyakarma-bhAvakarma-nokarmabhiH, mUlottaraprakRtibhirvA vividhairnaanaaprkaarH| tathA ca baDho jIvazcaturgatiSu caturazotilakSayoniSu vA bhramito'yaM jIvaH / tasmAtkAraNAcchuDabubaikacijjyotisvarUpAnAkulatvalakSaNAtIndriyasukhAmRtarasasAgarAntarbhUtAtmasuguNAspadaparamAtmanaH sakAzAda vilakSaNaM pasavyaM triSA manovacanakAyena tattyAjyaM bhavatIti bhaavaarthH||34|| athAyaM jIvaH parasamayaH san kiM kiM karotIti manasi sampraSArya sUtrakAraH sUtramidaM pratipAvayatimUlagAthA-rUsai tUsai NiccaM iMdiyavisaehi vasagao mUDho / sakasAo aNNANI gANI etto du vivarIdo // 35 // saMskRtacchAyA-raSyati tuSyati nityamindriyaviSayaH vazaMgato muuddhH| ... . sakaSAyo'jJAnI jJAnI etasmAttu viparItaH // 35 // AgeM ajJAnIkA lakSaNakU kahai haiM bhA0 va0-ajJAnI mUDha bahirAtmA sarvakAla viSa koika paradravya virSe to rUsa hai, ara koI paradravya virSe prasanna ho hai| kaisA bhayA saMtA? niviSaya paramAtmAkA nikaTateM viparIta aise pAMca indriyanike viSayakai vazakU prApta bhayA Asakta bhayA sNtaa| bahuri kaisA hoya hai ? kaSAya-sahita krodha mAna mAyA lobha anaMtAnubaMdhI kaSAyani kari sAthi varte so ajJAnI hai / ara yA ajJAnIta viparIta jJAnI svayameva aMtarAtmA hoya hai // 35 // TIkArya-'paradavvaM dehAI' ityAdi gAthAkA vyAkhyAna karate haiM / yathA-deha hai AdimeM jinake aise kuTumba, parivAra aura dhanAdiko dehAdi kahate haiN| 'kuNai mattiM ca jAma tesuri' jitane kAla taka una dehAdi paradravyoMke Upara mamatA arthAt mUrchA karatA hai, 'parasamayaradoM tAvaM' utane kAla taka yaha jIva parasamaya-rata kahalAtA hai| , . prazna-para-samaya-rata hone para vaha kyA karatA hai ? uttara-'bajjhadi kammehi vivihehiM' arthAt nAnA prakArake dravyakarma, bhAvakarma aura nokarmoMse, athavA mUla aura uttarakarma-prakRtiyoMke dvArA baMdhatA hai, veSTita hotA rahatA hai / .. ukta prakArase karmoke dvArA baMdhA huA yaha jIva cAroM gatiyoM meM, athavA caurAsI lAkha yoniyoMmeM paribhramaNa karatA rahatA hai| isa kAraNa zuddha buddha ekamAtra caitanyajyotisvarUpa, anAkulatA lakSaNa vAle atIndriya sukhAmRtarasarUpa-sAgarake antarbhUta Atmika suguNoMke sthAnabhUta paramAtmAse vilakSaNa jo para-dravya hai, vaha mana vacana kAyarUpa tInoM yogoMse tyAganeke yogya hai, yaha isa gAthAkA bhAvArtha hai // 34 // .. aba yaha jIva para-samaya-rata hotA huA kyA-kyA karatA hai ? yaha prazna manameM dhAraNa kara sUtrakAra uttara-svarUpa yaha vakSyamANa gAthAsUtra pratipAdana karate haiM ' anvayArtha-(iMdiya-visaehiM) indriyoMke viSayoMmeM (vasagao) Asakta (mUDho) mUr3ha (sakasAo) 11 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 tatvasAra TIkA-rUsai tUsaha NiccaM 'ityAdi, 'rUsai tUsai piccaM iMdiyavisaehi basago mUDho mUDho bahirAtmA'jJAnI nityaM sarvakAlamahanizaM kvacitparadravye ruSyati, kvacittuSyati / kathambhUtaH san ? niviSayaparamAtmanaH sakAzAda viparItaH paJcendriyaviSayavaMzaMgato vyAsaktaH san / punarapi ki viziSTo bhavati ? 'sakasAo aNNANI' sakaSAyaH kroSa-mAna-mAyA-lobhAnantAnubandhinaH kaSAyAstaiH saha vartate sakaSAyo'jJAnI, ajJAnamastyasyAso ajJAnI sakaSAyo bhavati, ajJAnI ca bhavati / anyathA 'gANI eto du vivarIdo' etasmAttu ajJAninaH sakAzAda jJAnI viparIto bhavati / ko'sau zAnI ? svsmyo'ntraatmaa| iti jJAtvAjAnaparasamayatvakaSAyendriyAvidoSebhyo vilakSaNavItarAgasarvajJazAsanamUlaM yatsvasaMvedanajJAnaM sakalavimalakevalajJAnasya kAraNabhUtaM tadeva jJAnaM sarvaprakAreNopAdeyamiti bhAvArthaH // 35 // kaSAya-yukta (aNNANI) ajJAnI puruSa (Nicca) nitya (rUsai) kisImeM ruSTa hotA hai aura kisImeM (tUsai) santuSTa hotA hai / kintu (NANI) jJAnI puruSa (etto du) isase (vivarIdo) viparIta svabhAvavAlA hotA hai| . TIkArtha-rUsai tUsai Nicca' ityAdi gAthAkA artha kahate haiM-'rUsai tUsai NiccaM iMdiyavisaehi vasagao mUDho' arthAt mUDha bahirAtmA ajJAnI puruSa nitya sarvakAla rAta-dina kisI . aniSTa pratIta honevAle paradravyameM ruSTa hotA hai arthAt dveSa karatA hai aura kisI iSTa pratIta .. honevAle paradravyameM santuSTa hotA hai, arthAt prasanna hokara rAga karatA hai| prazna-kaisA hotA huA vaha kisImeM dveSa aura kisImeM rAga karatA hai ? uttara-niviSayarUpa paramAtmAse viparIta jo pAMcoM indriyoMke viSaya haiM, unake vazameM gayA huA yaha indriya-viSayAsakta jIva kisI vastumeM dveSa aura kisI vastumeM rAga karatA hai| prazna-aura yaha indriya-viSayAsakta jIva kaisA hotA hai ? uttara-'sakasAo aNNANI' sakaSAya aura ajJAnI hotA hai / anantAnubandhI krodha mAna mAyA lobha rUpa kaSAyoMke sAtha jo rahatA hai, sakaSAya kahalAtA hai / tathA ajJAna jisake pAyA jAye, vaha ajJAnI kahalAtA hai| indriya-viSayAsakta jIva sakaSAya bhI hai aura AtmajJAnase rahita honeke kAraNa ajJAnI bhI hai| anyathA 'NANI etto du vivarIdo' arthAt isa ajJAnI aura sakaSAya jIvase jJAnI viparIta hotA hai| prazna-jJAnI kauna kahalAtA hai ? uttara-jo sva-samaya-rata antarAtmA hai, vaha jJAnI kahalAtA hai| aisA jAnakara ajJAna, para-samayatva, kaSAya, indriyAdi doSoMse vilakSaNa, vItarAga, sarvajJazAsanakA mUla jo svasaMvedana jJAna hai aura jo sampUrNa vimala kevalajJAnakA kAraNabhUta hai, vahI vItarAga vijJAna sarva prakArase upAdeya hai / yaha isa gAthAkA bhAvArtha hai // 35 // * Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasAra athAnantaraM svasamayasvarUpaM sAmAnyena pratipAdayatimUlagAthA-ceyaNarahio dIsai Na ya dIsai ittha ceynnaashio| tamhA majjhattho haM rUsemi ya kassa tUse mi // 36 // saMskRtacchAyA -cetanArahito dRzyate na ca vRzyate'tra cetnaashitH| - tasmAnmadhyastho'haM ruSyAmi ca kasya tuSyAmi // 36 // TIkA-'ceyaNarahio bIsaiNa ya dosai ceyaNAsahio' yasmAt kAraNAvatra loke yada dRzyate kimapi sada vastu / tatkathambhUtam ? SaDbravya-paJcAstikAya-saptatattva-navapadArtha-ghaTa-paTAviSu mukhyabhUtA svapara-prakAzikA yA cetanA, tayA rahitaM pudgaladravyaM samastameva / na ca ciccamakAramAtracetanAsahitamAtmadravyaM dRshyte| 'tamhA mamattho haM rUsemi ya kassa tUsemi' tasmAtkAraNAvahaM madhyasthaH san kasya kasmin kaM vA prati ruSyAmi, kasya vA tussyaami| prAkRtavyAkaraNabalAd vibhakti-liGga-vacanAdInAM viparyayo bhavatIti cetanAcetanadravyasvarUpaM jnyaatvaa| cetanApi dvividhA bhavati zuddhAzuddhavikalpeti, karma-karmaphalacetanAbhedenAzuddhacetanApi vissaa| tatra yA zuddhabuddhakarUpA zuddhacetanA nirantaraM bhAvanoyA bhavyajanairiti tAtparyArthaH // 36 // AgeM kahai haiM-kaunasaiM rUsa, kaunaseM tUsa, aisA janAva haiM___ bhA0 va0-yA lokavirSe cetanA rahita jar3a pudgala dIse hai, ara, cetanAsahita AtmA nAhIM dIsai hai, tAhI kAraNate meM jo cetanAsvarUpa jJAnI hU~ so madhyastha huuN| aba kisase rUsUM, ara kisase prasanna hoMU~ // 36 // aba isake pazcAt sUtrakAra sAmAnyase svasamayakA svarUpa kahate haiM anvayArtha-(ittha) isa saMsArameM (ceyaNa-rahio) cetana-rahita padArtha (dIsai) dikhAI detA hai, (ceyaNA-sahio) aura cetanA-sahita padArtha (Na ya dIsai) nahIM dikhAI detA hai / (tamhA) isa kAraNa (majjhatthoha) madhyastha maiM (kassa) kisase (rUsemi) ruSTa hoU (tUsemi ya) aura kisase santuSTa hoU ? TIkArya-'ceyaNa-rahio dIsai' ityAdi gAthAkA vyAkhyAna karate haiM jisa kAraNase ki isa lokameM jo kucha bhI sadvastu dikhAI detI hai vaha kaisI hai ? chaha dravya, paMca astikAya, sapta tattva, nava padArtha aura ghaTapaTAdi padArthoMmeM mukhyabhUta arthAt pradhAna jo sva-para-prakAzaka cetanA hai usase rahita samasta hI pudgala dravyarUpa hai| cit-camatkAramAtra cetanAsahita jo Atmadravya hai vaha dikhAI nahIM detA hai| 'tamhA majjhatyohaM rUsemi ya kassa tUsemi' isa kAraNa meM madhyastha hotA huA kisake sAtha, yA kisameM athavA kisake prati ruSTa hoU ? athavA kisake prati santuSTa hoU ? prAkRta vyAkaraNake balase vibhakti, liMga aura vacana AdikA viparIta rUpa ho jAtA hai| isa prakAra cetana aura acetana dravyakA svarUpa jAnakara mujhe kisImeM rAga-dveSa na karake madhyastha hI rahanA caahie| zuddha-azuddhake bhedase cetanA bhI do prakArakI hotI hai| punaH karma-cetanA aura karmaphala cetanAke bhedase azuddha cetanA bhI do prakArakI hotI hai| inameM jo zuddhabuddhakarUpa zuddha cetanA hai, usIkI bhavya jIvoMko nirantara bhAvanA karanI caahie| yaha isa gAthAkA bhAvArtha hai // 36 // Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 // .. 84 tattvasAra atha punarapi tamevArya draDhayatimUlagAyA-appasamANA diTThA jIvA savve vi tihuyaNatthA vi| so majjhattho joI Na ya rUsai Neya tUsei // 37 // saMskRtacchAyA-AtmasamAnA dRSTA jIvAH sarve'pi tribhuvanasthA api / sa madhyastho yogI na ca ruSyati naiva tuSyati // 37 // TIkA-'appasamANA' ityAdi, padakhaNDanArUpeNa vRttikA zrIpaMkajakotinA vyAkhyAnaM kiyate-'appasamANA viTThA jIvA savve vi tihuyaNatthA vi' kAlAvilabdhivazAt yenAntarAtmanA mAninA tribhuvanasthA api tribhuvanavatina ekendriyAdi-paJcendriyaparyantAH sUkSmabAvararUpAH sarve'pi jIvA nizcayanayenAtmasamAnA AtmasadRzA dRSTAH parijJAtA vItarAgasarvajJoktAgame(nA)nubhUtyA cAntaraGge'nubhUtA aaraassitaaH| sa kathambhUto bhavati ? 'so manmattho joI' sa madhyastho madhye svarUpe tiSThatoti madhyastho yogaH paramasamASirasyAstIti yogI san kiM karoti ? 'Na ya rUsai . Age kaheM haiM-Apa samAna anya AtmAkU dekhatA saMtA kauna virSe rAjI-berAjI hU~, aise kahai haiM bhA0 va0-kAlAdika labdhivazateM ye antarAtmA jJAnIne tribhuvanakA vartI ekendriyAdi paMcendriya paryanta sUkSma bAdararUpa sarva jIva je haiM te nizcayanayakari Apake samAna jAne saMte vItarAga sarvajJakari kahyA AgamakI anubhUti anubhava kari, vA antaraMgavirSe anubhava kIyA ArAdhana kIyA so jJAno kaisA hoya hai ? madhyastha hoya hai, madhyasvarUpa viSa tiSTha hai so madhyastha yogI parama samAdhiyukta bhayA saMtA kahA kare hai ? na to rUsai hai, nAhI toSakuM prApta hoya hai| koika duSTa jIvakari virAdhita bhayA saMtA roSa nAMhI kara hai, ara koika vinayavAna bhavya jIvakari aneka prakAra stutikari stuti kIyA saMtA, ArAdhanA kIyA saMtA harSa karai naaNhii| sohI yogI hoya hai, ara anya nAmakari yogI nAhI hoya hai // 37 // aba phira bhI sUtrakAra ukta arthako hI dRr3ha karate haiM anvayArya-(tihuyaNatthA vi) tIna bhuvanameM sthita bhI (savve vi) sabhI (jIvA) jIva (appasamANA) apane samAna (diTThA) dikhAI dete haiM, (so) isalie vaha (majjhattho) madhyastha (joI) yogI (Na ya) na to (rUsai) kisIse ruSTa hotA hai (Neya) aura nahIM (tUsei) kisIse santuSTa hotA hai| TIkArya-'appasamANA' ityAdi gAthAkA TIkAkAra zrI kamalakItti vyAkhyAna karate haiMtribhuvanameM sthita sabhI jIva jisane apane samAna dekhe haiM, arthAt kAlAdilabdhike vazase jisa antarAtmA jJAnI puruSane tInoM lokavartI ekendriyase lekara paMcendriyoM takake sUkSma aura bAdara sabhI jIva nizcayanayase vItarAga sarvajJa devake dvArA kahe gaye Agamake dvArA apane sadRza jAne haiM aura antaraMgameM bhalIbhAMtise anubhava kiye haiN| prazna-vaha vyakti kaisA hotA hai ? uttara-vaha yogI madhyastha hotA hai| jo iSTa rAga aura aniSTa dveSa ina donoMke madhyameM kisI ekarUpa na hokara apane jJAyakasvarUpameM rahatA hai, vaha madhyastha kahalAtA hai| . Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvasAra Neya tUseI na ca ruSyati naiva tuSyati, kenApi duSTajIvena virASitaH san rovaM na karoti, kenApi vinayavatA bhavyajIvenAnekapA stutaH bArASitaH san to harSa na karoti, sa yogI bhavati, nAnyo nAmnA yogI bhavatIti bhAvArthaH // 37 // athAnantaraM punarapi sarvajIvasamAnatvaM nayavibhAgena darzayatimUlagAthA-jammaNa-maraNavimukkA appapaesehiM savvasAmaNNA / saguNehiM savvasarisA NANamayA NicchayaNaeNa // 38 // saMskRtacchAyA-janma-maraNavimuktAH bAtmapradezaH sarve saamaanyaaH| svaguNaH sarve sadRzAH jJAnamayA nizcayanayena // 38 // TIkA-'jammaNa-maraNa' ityAvi, pavakhaNDanArUpeNa vyAkhyAnaM kriyate tadyathA-'jammaNa-maraNavimukkA appapaesehiM savvasAmaNNA' lokAkAzapramANAsaMkhyAtAtmapradezaH kRtvA sarve jIvAH samAnA ekruupaaH| punaH kathambhUtAH ! janma-maraNavimuktAH, apUrvaparyAyotpattirUpaM janma, nirvikAracidAnandaikasvarUpAta paramAtmato viparItasavikArAtmakAyu:karmavinAze'zukhaprANaparityAgarUpaM mrnnm| janma ca maraNaM ca janma-maraNe; janma-maraNAmyAM vimuktA rahitA janmamaraNavimuktAH / Arge anya hU kahai hai bhA0 va0-nizcayanayakari sarva jIva je haiM te janma maraNa kari rahita haiM, lokAkAza-pramANa asaMkhyAta pradezanikari sarvajIva samAna haiM, ekarUpa haiN| ara kevalajJAna-darzanAdikani kari svaguNa AtmagaNanikari sarva jIva jai haiM te samAna haiN| ara jJAnamaya kevalajJAnakari utpanna bhayA jJAnamaya arsa nizcayanayakari jAnaneM // 38 // .. yoga arthAt parama samAdhi jisake pAI jAtI hai. vaha yogI kahalAtA hai| ___ prazna-yogI hokara vaha kyA karatA hai ? uttara-'Na ya rUsai Neva tUsei' na ruSTa hotA hai aura na tuSTa hotA hai| arthAta kisI bhI duSTa jIvake dvArA virAdhanA kiye jAnepara na to usapara roSa karatA hai, aura kisI vinayavAn bhavyajIvake dvArA aneka prakArase stuti aura ArAdhanA kiye jAnepara na santoSa yA harSa karatA hai / aisA samadarzI aura samabhAvI puruSa hI yogI hotA hai, anya koI 'yogI' isa nAmakA dhAraka vyakti yogI nahIM kahalAtA hai| yaha isa gAthAkA bhAvArtha hai // 37 // aba isake anantara phira bhI naya-vibhAgase sarva jIvoMkI samAnatA dikhalAte haiM anvayArtha-(NicchayaNaeNa) nizcayanayase sabhI jIva (jammaNamaraNavimukkA) janma-maraNase vimukta (appapaesehiM) AtmapradezoMkI apekSA (savvasAmaNNA) sabhI samAna (saguNehiM savvasarisA) AtmIya guNoMse sabhI sadRza aura (NANamayA) jJAnamayI haiN| TIkArtha-'jammaNa-maraNavimukkA' ityAdi gAthAkA vyAkhyAna karate haiM-'sabhI jIva janmamaraNase rahita aura AtmapradezoMse saba samAna haiN|' isakA artha yaha hai ki lokAkAzake pradezapramANa asaMkhyAta Atma-pradezoMkI apekSA sabhI jIva samAna arthAt eka rUpa haiN| prazna-punaH ve saba jIva kaise haiM ? ___ uttara-janma aura maraNase vimukta haiN| navIna paryAyakI utpattiko janma kahate haiM / nirvi Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvasAra punazca kiviziSTAste jIvAH? 'saguNehi sabyasarisA gANamayA NicchayaNaeNa' sakalavimalalokAlokaprakAzakAnAdhanantakevalajJAna-kevaladarzanAdibhiH svaguNairAtmaguNezca kRtvA sarve jIvAH sadRzAH smaanaaH| punarapi kathambhUtAH ? jJAnamayAH kevalajJAnena nivRtA niSpannA niSpAditAH jJAnamayAH / kena nayena ? zuddhanizcayanayena / iti jJAtvA zuddhabuddhakasvabhAvA evaMvidhAH sarve jIvAH sarvaprakAreNopAdeyA bhavantIti tAtparyAyaH // 38 // athaivaMviSabhedajJAninAM kiM phalaM bhavatIti prakaTayatimUlagAthA-iya evaM jo bujjhai vatthusahAvaM NaehiM dohiM pi / tassa maNo Dahulijjai Na rAya-dosehiM mohehiM // 39 / / saMskRtacchAyA-ityevaM yo budhyate vastusvabhAvaM nayAbhyAM dvAbhyAmapi / tasya manazcAlyate na rAga-dveSAbhyAM mohaiH // 39 // aseM pUrvokta doya nayakari vastukA svarUpakU jAne hai tAkA mana nAMhI DulaM hai, aseM kahai haiM bhA0 va0-pUrvokta prakArakari jo svasaMvedana jJAnI bhavya antarAtmA bhayA saMtA jAne hai| kahA jAne hai ? vastusvabhAvaM kahie vastukA svbhaav| kAhe kari ? karaNarUpa bhaI nizcaya-vyavahAra nayani kari, dravyArthika-paryAyAthika doya nayani kari / kasA tAkai jAnyA hai heyopAdeya vasta-sva -svarUpa jAneM, asA jo jJAnI tAkA mana nAMhIM calAyamAna hoya hai, kSobhakU prApta nahIM hoya hai, malina nAMhI hoya hai| kAhe kari? vItarAga nirvikAra cidAnaMda eka svabhAva paramAtmAta vilakSaNa aseM je rAgIdveSI tinakari nirmoha zuddha-buddha eka svarUpa AtmAta viparIta mohakari // 39 // kAra cidAnandaikasvarUpa paramAtmAse viparIta savikArI AtmAke AyukarmakA vinAza honepara azuddha prANoMke parityAgarUpa avasthAko maraNa kahate haiN| isa prakArake janma aura maraNase vimukta yA rahita jIva janma-maraNavimukta kahe jAte haiN| prazna-punaH ve jIva kisa vizeSatAvAle haiM ? uttara-'saguNehi savvasarisA' arthAt sampUrNa vimala, lokAloka-prakAzaka, anAdi-ananta kevalajJAna, kevaladarzana Adi svaguNa evaM AtmaguNoMkI apekSA saba jIva samAna haiN| prazna-phira bhI ve saba jIva kaise haiM ? uttara-jJAnamaya haiN| kevalajJAnase nirvRta, niSpanna evaM niSpAdita honeke kAraNa jJAnamaya haiN| prazna-kisa nayakI apekSA saba jIva samAna haiM ? uttara-zuddha nizcayanayase saba jIva samAna haiN| aisA jAnakara zuddha-buddha ekatva bhAvavAle aise sabhI jIva sarva prakArase upAdeya haiN| yaha isa gAthAkA bhAvArtha hai // 38 // aba isa prakArake bhedajJAnI puruSoMko kyA phala prApta hotA hai, yaha prakaTa karate haiM anvayArtha-(jo) jo jJAnI (dohiM pi) donoM hI (NaehiM) nayoMse (iya evaM) yaha isa prakArakA (vatthusahAva) vastu-svabhAva (bujjhai) jAnatA hai (tassa) usakA (maNo) mana (rAya-dosehiM) rAgadveSase (mohehiM) aura mohase (Na Dahulijjai) DaMvADola nahIM hotA hai| Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvasAra TIkA-'iya evaM jo' ityAdi, pavakhaNDanArUpeNa TIkAkAreNa muninA vyAkhyAnaM kriyate'iya evaM jo bujAi vatthasahAvaM' iti pUrvoktaprakAreNa yaH svasaMvedanazAnI bhavyo'ntarAtmA san budhyate jAnAti / kim ? vastusvabhAvaM vastusvarUpaM / kAmyAM karaNabhUtAmyAm ? 'Naehi vohiM pi' nizcaya-vyavahAranayAbhyAM dravyAthika-paryAyAthikanayAbhyAM vA dvAbhyAmapi kRtvA / 'tassa maNo hulijjai Na rAya-vosehi mohehi tasya kathambhUtasya ? parijJAtaheyAdeyavastusvarUpasya tasyeva jJAnino mano na kSubhyate na cAlyate na malinIkriyate / kAmyAM kena vA ? vItarAga-nirvikalpanirvikAra-cidAnandaikasvabhAvaparamAtmano vilakSaNAbhyAM rAga-dveSAmyAM kRtvA nirmoha-zuddha-buddhakasvarUpAtmano viparItena mohena ceti matvA svazuddhAtmano bhinnasya vikalpAtmakasya manasaH sthirIkaraNArya sahanazuddha-buddhakAtIndriyaniraJjananijAtmatattvasamyAvAnajJAnAnucaraNAbhedaratnatrayAtmakanirvi - kalpAtmakanirvikalpavItarAgaparamasamAdhisaMjAtasvaparaprakAzakAtIndriyasvasaMvedanazAnamevopAdeyamiti sarvathA manasA smaraNIyaM vacasA vaktavyaM kAyena tavanukUlAcaraNamAcaraNIyamityupAdeyalakSaNaM sarvatra yathAvasare jJAtavyaM parijAtaMtattvaibhavyajanairiti bhAvArthaH // 39 // TokArtha-'iya evaM jo bujjhai' ityAdi gAthAkA TIkAkAra muni vyAkhyAna karate haiM-isa pUrvokta prakArase jo svasaMvedanajJAnI bhavya antarAtmA jAnatA hai| prazna-kise jAnatA hai ? uttara-vastu svabhAva yA padArthake svruupko| - . : prazna-kina karaNabhUta sAdhakatama kAraNoMse jAnatA hai ? uttara-NaehiM dohiM pi' arthAt nizcaya aura vyavahAra nayase, athavA dravyAthika aura paryAyArthika ina donoM hI nayoMse jAnatA hai| "tassa maNo Dahulijjai Na rAya-dosehiM mohehiM' arthAt usa puruSakA mana rAga, dveSa aura mohase DaMvADola nahIM hotA hai| . zaMkA-kisa prakArake usa puruSakA mana DaMvADola nahIM hotA hai ? uttara-jisane heya-upAdeyarUpa vastusvarUpako bhalIbhAMtise jAna liyA hai, usI jJAnI puruSakA mana na kSobhako prApta hotA hai, na calAyamAna hotA hai aura na malina hI kiyA jAtA hai / prazna-kisake dvArA calAyamAna nahIM hotA hai ? uttara-vItarAga nirvikalpa nirvikAra cidAnandekasvabhAvI paramAtmAse vilakSaNa-viparIta svabhAvavAle rAga-dveSake dvArA, tathA nirmoha zuddha-buddhakasvarUpa AtmAse viparIta mohake dvArA jJAnI puruSakA mana calAyamAna nahIM hotA hai| aisA jAnakara apane zuddha AtmAse bhinna vikalpAtmaka manake sthira karaneke lie sahaja zuddhabuddhakarUpa atIndriya niraMjana nijAtmatattvake samyak zraddhAna, samyakjJAna, samyak cAritra rUpa abheda ratnatrayAtmaka, nirvikalpAtmaka, nirvikalpa vItarAga samAdhise utpanna huA sva-para prakAzaka atIndriya svasaMvedanarUpa jJAna hI upAdeya hai, aisA sarva prakArase mAnakara tattvake jAnakAra bhavyajanoMko usIkA manase smaraNa karanA cAhie, kcanase usIkA kathana karanA cAhie aura kAyase tadanukUla AcaraNa karanA caahie| . yaha upAdeyalakSaNa vastusvarUpa yathAvasara sarvatra jAnanA caahie| yaha isa gAthAkA bhAvArtha hai // 39 // Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvasAra aba punarapi tasyaiva nizcalacittasya zAnino mAhAtmyaM varzayati__ mUlagAthA-rAyaddosAdIhi ya Dahulijjai Neva jassa maNasalilaM / so Niyatacca picchai Na hu picchai tassa vivarIo // 40 // saMskRtacchAyA-rAgadveSAzca cAlyate neva yasya manaHsalilam / sa nijatattvaM pazyati na khalu pazyati tasmAd viparItaH // 40 // .. TIkA-rAyaddosAdIhi' ityAdi, 'rAyaddosAdohi ya rahulijjai Neva jassa maNasalilaM' miyAtvAzAnabhAvopArjitajJAnAvaraNAdi-dravyakarma-bhAvakarma-nokarmAdidoSarahitaparamAtmano vilakSaNe rAgadveSAdyazca yasyAntarAtmano manaHsalilaM manojalaM naiva abhyate vyAkulIbhavati neva malinIbhavati / sa kiM karoti ? so NiyatacvaM picchaI' sa eva paramatattvajJAnI ciccamatkAramAtranijazuddhAtmatatvaM pazyati nityamanubhavati / tadvilakSaNaH kiM karoti ? 'Na hu picchA tassa viva AgaM kahai haiM--jAkA AtmA rAga-dveSakari calAyamAna nAhI hoya hai so hI AtmA nija tattvakU dekhe hai, anya nAMhI dekhe hai bhA0 va0-jA aMtarAtmAkA manarUpa jala jo hai so rAga-dveSAdikari nAhI kSobhakU prApta hoya hai, vyAkula nAhI hoya hai, malina nAhI hoya hai, so hI paramatattvakA jAnanevAlA jJAnI citcamatkAramAtra nija zuddhAtmatattvakU dekhe hai, nitya anubhava kare hai / ara tAteM vilakSaNa kahA kareM hai ? paramabrahmake jAnanevAlenita viparIta bahirAtmA sva-para svarUpa tAhi nizcayakari nAhI dekheM hai, nAMhI jAne hai // 40 // aba phira bhI usI nizcala cittavAle jJAnI puruSakA mAhAtmya dikhalAte haiM anvayArtha-(jassa) jisakA (maNasalilaM) manarUpI jala (rAg2addosAdIhi ya) rAgadveSa Adi ke dvArA (Neya) nahIM (Dahulijjai) DaMvADola hotA hai (so) vaha (Niyatacca) nijatattvako (picchai) dekhatA hai / (tassa ) isase (vivarIo) viparIta puruSa (Na hu) nizcayase nahIM ( picchai ) dekhatA hai| _____TIkArya-'rAgadosAdIhi ya' ityAdi gAthAkA artha-vyAkhyAna karate haiM-rAga-dveSa Adike dvArA jisakA manaHsalila DaMvADola nahIM hotA hai, arthAt mithyAtva, aura ajJAna bhAvase upAjita jJAnAvaraNAdi dravyakarma, bhAvakarma aura nokarmAdi doSoMse rahita paramAtmAse vilakSaNa rAga-dveSAdike dvArA jisa antarAtmAkA manaHsalila-manarUpI jala kSobhako prApta nahIM hotA, vyAkula nahIM hotA aura malina nahIM hotA hai| prazna-vaha kyA karatA hai ? uttara-'so NiyataccaM picchai' arthAt vahI paramatattvajJAnI ciccamatkAramAtra nija zuddha Atmatattvako dekhatA hai, arthAt nitya anubhava karatA hai| prazna-isase vilakSaNa yA viparIta jJAnI kyA karatA hai ? .. uttara-Na hu picchai tassa vivarIo' arthAt parabrahmarUpa Atmatattvako jAnanevAle usa Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvasAra rojo' paramabrahmavedinastasmAda viparIto bahirAtmA sva-parasvarUpa na kuTaM nizcayena pazyati na jAnAtoti matvA rAga-dveSa-mohAdidoSarahitAta sakalavimalakevalajJAnAcanamtaguNasahitAt paramAsmanaH sakAzAd viparItabhUtarAga-dveSa-mohatyAgenAsannabhavyajanenAntarAtmamA nirvikalpacittena nirantaraM bhavitavyamiti bhAvArthaH // 40 // atha dRSTAnta-vASTantiAmyAM tamevArtha darzayatimulagAthA-sara-salile thirabhUe dIsai piru NivaDiyaM pi jaha rayaNaM / . maNa-salile thirabhUe dIsai appA tahA vimale // 41 // saMskRtacchAyA-saraHsalile sthirIbhUte dRzyate vyaktaM nipatitamapi yathA ratnam / ___ manaHsalile sthirIbhUte dRzyate AtmA tathA vimale // 41 // TIkA-'sara-salile' ityAdi, pavakhaNDanArUpeNa vyAlyAnaM kriyate-'sara-salile thirabhUe AgeM kahai haiM jaiseM sarovarakA jala thira bhaye sarovaravirSe par3ayA ratana dIkhe hai, taiseM hI manosarovarakU sthira hota saMteM AtmA nizcayakari dIkhe hai bhA0 va0--sarovara-jala hai so sthirabhUta hota saMta jaiseM nizcayakari par3ayA huvA ratanakU pragaTa dekhiye hai| yA dRSTAntakari kahai haiM-taiseM hI mana so hI bhayA mAnasarovarakA jala tA virSa dekhiye hai| kaunakU ? aatmaakuu| 'ata sAtatyagamane' dhAtuko yaha prayoga hai, svayameva hI mAtmAkari AtmA virSe AtmAkU nirantarapaNA kari gamana kare, prApta hoya so AtmA jaannaa| kaisA hai manajala hai so sthirIbhUta hota saMta mithyAtva rAgAdimazAnabhAvakari upArjita jJAnAvaraNAdika karmodaya pavanakA samUha maMda hota saMta nistaraMga nizcala nirAkula hota saMta / 'kathambhUte sarovare' kahie kaise sarovaravirSe ? vimala kahie pApa-karmamala-rahita aisA // 41 // antarAlmAse viparIta jo bahirAtmA hai, vaha sva aura parake svarUpako na sphuTarUpa nizcayanayate dekhatA hai, aura na jAnatA hai| . aisA jAnakara rAgadveSa mohAdi doSoMse rahita sakala vimala kevalajJAnAdi anantaguNoMse yukta paramAtmAse viparIta svarUpavAle rAgadveSa mohakA tyAgakara nikaTa bhavya antarAtmA puruSako nirantara nirvikalpacitta honA cAhie / yaha isa gAthAkA bhAvArtha hai // 40 // * aba sUtrakAra dRSTAnta aura dArTAntake dvArA usI arthako dikhAte haiM anvayArtha-jaha) jaise (sarasalile) sarovarake jalake (thirabhUe) sthira honepara (NivaDiyaM pi) sarovarameM girA huA bhI (rayaNaM) ratna (Niru) niyamase (dIsai) dikhAI detA hai, (tahA) usI prakAra (maNasalile) manarUpI jalake (thirabhUe) sthira honepara (vimale) nirmala bhAvameM (appA) AtmA (dIsai) dikhAI detA hai| TIkArya-'sarasalile' ityAdi gAthAkA vyAkhyAna karate haiM'sarasalile thirabhUe dIsai Niru NivaDiyaM pijaha rayaNaM' arthAt jaise sarovarake jalake sthirI Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasAra bosA gira piriyaha varSa sarAsalile sarovaraNale sthirIbhUte sati yayA nizcayena nipatitamapi laMkA dRzyate / banena dRSTAntena vATarTAntamAha-'maNasalile thirabhUe dosai appA sahA vimo tathA manaHsalile mAnasasarojale sthirIbhUte dRshyte| kaH ? asau aatmaa| kathambhUtaH? 'ata sAtatyagamane' dhAtoH prayogo'yaM svayamAtmanAtmanyAtmA sAtatyena atati gacchati praapnotiityaatmaa| kathambhUte manojale ? parAbhUte mithyAtva-rAgAdhajJAnabhAvopArjitajJAnAvaraNAdikarmodayavAtasamUhe mandIbhUte sati nistaraMgasamudravammizcalIbhUte nirAkulomUte / punazca kathambhUte ? vimale paapkrmmlrhite| athavA samyaktvarasnAcchAvakamUDhatrayAdipaJcaviMzatimalarahite zuddhabuddhakasvarUpAtmatattvasamyakathAvAnajJAnAnucaraNabhedetararatnatrayabhAvanotpannAtIndriyasukhAmRtarasaparipUrite manaHsarovare svazuddhAtmaratna ratnamiva prakaTaM dRzyate parikSAtatattvaiH prmyogibhibhvyjnsundrH| iti jJAtvA sarvatAtparyeNa svazukhAtmA'nadhyaratnamiva prAcaM svahitAbhilASibhibhavyariti bhAvArthaH // 4 // bhUta honepara arthAt taraMga-rahita zAnta ho jAnepara usake bhItara girA. huA bhI ratna nizcayase spaSTa dikhAI detA hai| AcArya isa daSTAntase dAnti kahate haiM-'maNasalile thirabhae dIsaI appA tahA vimale' usI prakAra manarUpI sarovarake jalake sthira ho jAnepara dikhAI detA hai / prazna-kyA dikhAI detA hai ? uttara-AtmA dikhAI detA hai / prazna-vaha AtmA kaisA hai ? uttara-'AtmA' yaha saMskRta 'ata' dhAtukA prayoga hai, 'ata' dhAtu nirantara gamanake arthavAlI hai| ataH jo svayaM apane dvArA apane ApameM satata (nirantara) gamana karatA rahatA hai, apane svarUpako prApta hotA rahatA hai, use AtmA kahate haiN| arthAt AtmA nirantara gamanazIla hai| saMskRta niyamake anusAra sabhI gamanArthaka dhAtue~ jJAnArthaka hotI haiM, ataH vaha AtmA jJAnasvabhAvI hai| prazna-vaha AtmA kisa prakArake manojalameM dikhAI detA hai ? uttara-prazAnta manojalameM dikhAI detA hai| jaba mithyAtva, rAgAdi aura ajJAnabhAvase upArjita jJAnAvaraNAdi karmodayarUpa pavanasamahake parAbhUta yA mandIbhUta hone para nistaraMga samudrake samAna mana nizcala yA nirAkula ho jAtA hai, taba dikhAI detA hai| . prazna-punaH kaise manameM dikhAI detA hai ? uttara-vimala arthAt pApakarmarUpa malase rahita manameM dikhAI detA hai| athavA samyaktvarUpa ratnake AcchAdana karane vAle tIna mar3hatA Adi paccIsa doSarUpa malase rahita, zuddhabuddhakasvarUpa Atmatatvake samyak zraddhAna, jJAna aura AcaraNarUpa bhedAbhedAtmaka ratnatrayakI bhAvanAse utpanna hue atIndriya sukharUpa amRta-rasase paripUrita mAnasa-sarovarameM ratnake samAna jo zuddha Atmaratna hai, tattvoke jJAtA, bhavyajanoMmeM sundara zreSTha paramayogiyoMko prakaTarUpase spaSTa dikhAI detA hai| aisA jAnakara Atma-hitake abhilASI bhavyajanoMko sarvasAvadhAnIpUrvaka usImeM tatpara hokara apanA zuddha AtmA amUlya ratnake samAna grahaNa karanA caahie| yaha isa gAthAkA bhAvArtha hai // 41 // Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvasAra atha Atmatattve dRSTe sati yoginAM ki bhavatIti pratipAdayatimUlagAthA-dihra vimalasahAve Niyatacce iNdiytthprictte| ___jAyai joissa phuDaM amANusattaM khaNaddheNa // 42 // saMskRtacchAyA-dRSTe vimalasvabhAve nijatattve indriyaarthpritykte| jAyate yoginaH sphuTamamAnuSatvaM kSaNArdhana // 42 // TIkA-viTTha vimalasahAve' ityAdi, vyAkhyAnaM kriyate-'vi? vimalasahAve Niyatacce iMviyatthaparicatte' dRSTe svasaMvedanazAnadRSTayA dRSTe sati / kasmi / nijatasve svazuddhAtmasvarUpe / punaH kathambhUte ? vimalasvabhAve, vigatAni vinaSTAni karmANyeva malAni.yasmAttada vimalaM vimalameva svabhAvo yasya tadvimalasvabhAvam, tasmin vimalasvabhAve / punarapi kathambhUte nijatattve ? indriyArthaparityakte sparzanarasana-prANa-cakSuH-dhotrANIti paJcendriyANi, sparza-rasa-gandha-varNa-zabdAstadarthA Arge kahai haiM-yogIkoM nijatattvakU dekhatA saMtA sarvajJapaNAM hoya hai bhA0 va0-nija tattva zuddhAtmA svarUpa jo hai so dekhatA saMtA jogInike pragaTa adhIkSaNakari amAnuSatva jo devatvapaNAM paramadevapaNAM va sarvajJatvapanAM hoya hai| nirmala svabhAva ara indriyaartha jo iMdriya-viSayakari rahita aisA hoya hai // 42 // // 2 // aba sUtrakAra Atmatattvake dikhAI denepara yogiyoMke kyA hotA hai, yaha batalAte haiM anvayArtha (vimalasahAve) nirmala svabhAvavAle, (iMdiyatthaparicatta) indriyoMke viSayoMse rahita (Niyatacce) nija Atmatattvake (di8) dikhAI denepara (khaNaddhaNa) Adhe kSaNameM (joissa) yogIke (amANusatta) amAnuSapanA (phuDa) spaSTa prakaTa (jAyai) ho jAtA hai / * 'TIkArtha-'didve vimalasahAve' ityAdi gAthAke arthakA vyAkhyAna karate haiN| (diTe vimalasahAve Niyatacce iMdiyatthaparicatte' arthAt svasaMvedanarUpa jJAnadRSTise dekhnepr| prazna-kisake dekhanepara? uttara-sva-zuddhAtmasvarUpa nijatattvake dekhnepr| prazna-punaH vaha nijAtmatattva kaisA hai ? uttara-vimalasvabhAva hai| jisameMse karmarUpa mala vigata yA vinaSTa ho gaye haiM, use vimala kahate haiM / aisA vimalarUpa svabhAva jisakA hotA hai, vaha vimalasvabhAva kahalAtA hai / prazna-phira bhI vaha nijatattva kaisA hai ? uttara-indriyoMke viSayoMse rahita hai| indriyAM pAMca haiM-sparzana, rasanA, prANa, cakSu aura zrotra / inake viSaya kramazaH sparza, rasa, gandha, varNa aura zabda haiN| vaha zuddha nijAtmatattva ina pAMcoM indriyoMke viSayoMse rahita hai| Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasAra iti teSAmindriyANAmaH viSayAstaH parityaktaM rahitamindriyArthaparityaktam, tasminnindriyArthaparityakte / evaMvidhe nijAtmasvarUpe dRSTe sati kiM phalaM bhavatIti zaMkA nirAkaroti suutrkrtaa| tavAhi-'sAyaha joista phulaM amANusattaM khaNaddheNa' kSaNArdhana kSaNamAtreNa sphuTaM nizcitaM jAyate yogino yoginAM vA / ki tat ? amAnuSatvaM mAnuSasya bhAvo mAnuSatvam, na mAnuSatvamamAnuSatvaM devatvaM sarvazatvaM vA bhavatIti matvA yadeva mithyAtva-rAgAdiviSayakaSAyavazavatinAM jIvAnAmarucikara viraktikArakam, tadviparItAnAM tu niviSayAtIndriyaparamajJAna-sukhAdyanantaguNAtmatattvasamyakbhavAna-zAnAnucaraNAtmakAbhevaratnatrayAtmakamokSamArga-mokSasukharatAnAM bhavyAnAM tRptijanakaM nijAtmasvarUpaM tadevopAdeyamiti bhaavaarthH||42|| aba parAvyaparityAgenopAdeyabuddhapA svazuddhAtmasvarUpaM dhyeyamiti pratipAdayati-- mUlagAthA- NANamayaM NiyataccaM melliya savve vi paragayA bhAvA / te chaMDiya bhAvejjo suddhasahAvaM NiyappANaM // 43 // saMskRtachAyA-zAnamayaM nijatasvaM muktvA sarve'pi paragatA bhaavaaH| tAn tyaktvA bhAvyaM zuddhasvabhAvaM nijAtmAnam // 43 // pheri hU kahai haiM bhA0 va0-jJAnamaya nijAtma tattva tA vinA anya sarvabhAva paragata te chAMDikari nijAtmAkU bhAvanA jogya hai / kaisA hai nija AtmA ? zuddha svabhAva hai // 43 // isa prakArake indriyoMke viSayoMse rahita nija Atmatattvake dekhaneMpara kyA phala hotA hai ? sUtrakAra isa zaMkAkA nirAkaraNa karate haiM-'jAyai joissa phuDaM amANusattaM khaNaddheNa' arthAt . kSaNArdhase-Adhe kSaNamAtrameM yogIke yA yogiyoMke prakaTa ho jAtA hai| prazna-vaha kyA prakaTa ho jAtA hai ? uttara-amAnuSatva prakaTa ho jAtA hai / manuSyake bhAvako mAnuSatvaM kahate haiM, aise mAnuSatva ke abhAvako amAnuSatva kahate haiM / vaha amAnuSatva devatva yA sarvajJatvarUpa hotA hai| vaha amAnuSatva jo mithyAtva, rAgAdi, viSaya aura kaSAyavazavartI jIvoMko arucikara hai, viraktikAraka hai, vahI mithyAtva, rAgAdi viSaya aura kaSAyase viparIta niviSayarUpa atIndriya paramajJAna, sukha Adi ananta guNAtmaka samyak zraddhAna, jJAna aura caraNAtmaka abhedaratnatrayasvarUpa mokSamArga aura mokSa-sukhameM nirata bhavyajanoMko atyanta tRptijanaka hai| ataeva vahI nijAtmasvarUpa upAdeya hai / yaha isa gAthAkA bhAvArtha hai // 42 // ___ aba paradravyake parityAga-pUrvaka upAdeya buddhise nija zuddhAtmasvarUpa dhyAna karaneke yogya hai, yaha sUtrakAra pratipAdana karate haiM anvayArtha-(NANamayaM) jJAnamayI (NiyataccaM) nijatattvako (melliya) chor3akara (savvevi) sabhI (bhAvA) bhAva (paragayA) paragata haiM; (te chaMDiya) unheM chor3akara (suddhasahAva) zuddhasvabhAvavAle (NiyappANaM) nija AtmAkI hI (bhAvejjo) bhAvanA karanI caahie| Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvasAra 13. TIkA-'NANamaya' ityAdi, 'NANamayaM jiyatacvaM melliya sabve vi paragayA bhAvA' jAnamayaM nijAtmatatvaM muktvA sarve'pi ye kecana paragatA bhAvAH, 'te chaMDiya bhAvejjo' tAn sarvAn tyaktvA bhAvyo bhavati / ko'sau ? sukhasahAvaM NiyappANa' zuddhasvabhAvo nijaatmaa| tavA hi-nijAtmatattvaM ciccamatkAramAnaM svakIyamAtmasvarUpamekaM muktvA / kathambhUtam ? tannitya-niraJjana-nivikAra-svaparaprakAzakAnAdyanantakevalajJAnena nirvRtaM niSpannaM ghaTitaM jJAnamayaM tasminnijAtmasvarUpAda viparItA ye kecana apare paragatAH paraM pudgalAdi paradravyaM gatA militAH paragatA bhAvAH svadravyaguNa-paryAyabhaMvantIti bhAvAH padArthAH sarve'pi cetanetarAH cetanAcetanasvarUpAH, tAn sarvAn paragatAn bhAvAn tyaktvA manovacanakAyasvAsono bhUtvA'ntarAtmabhAvena bhAvyo bhavanIyo bhavati / koso ? nijAtmA / kathambhUtaH ? nirvikArAtmanaH sakAzAd viparItavyakarma-bhAvakarma-nokarmamalakara rahitatvAcchuddhasvasyAtmano bhAvaH svabhAvaH / zuddhazcAsau svabhAvazca zuddhasvabhAvo nizcayanayana / evaMviSo nijAtmA sarvathopAdeyo bhavatIti bhAvArthaH // 43 // ____TIkArya-'NANamayaM' ityAdi gAthAke arthakA vyAkhyAna karate haiM 'NANamayaM NiyatacvaM melliya savve vi paragayA bhAvA' arthAt jJAnamayI apane Atmatattvako chor3akara sabhI jitane bhI kucha paragata bhAva haiM, 'te chaMDiya bhAvejjo' una sabako chor3akara bhAvanA karanI caahie| . prazna-kisakI bhAvanA karanI cAhie ? uttara-'suddhasahAvaM NiyappANaM' zuddha svabhAvavAle nija AtmAkI bhAvanA karanI caahie| -. : isakA khulAsA isa prakAra hai-nija Atmatattva arthAt svakIya AtmasvarUpa catanya camatkAramAtra hai, nitya niraMjana nirvikAra, sva-para-prakAzaka anAdi-ananta kevalajJAnase nivRtta, niSpanna yA ghaTita hai, ataH jJAnamaya hai| usa nija AtmasvarUpase viparIta jitane kucha bhI anya para-gata bhAva haiM, pudgalAdi paradravya para kahalAte haiM; usa 'para' se gata arthAt milita bhAva paragata bhAva kahe jAte haiM / jo svadravya, guNa aura paryAyoMse utpanna hote haiM, unheM bhAva yA padArtha kahate haiN| isa prakArake sabhI cetana aura acetanasvarUpa paragata bhAvoMko chor3akara, mana vacana kAyase udAsIna hokara antarAtmabhAvase apane zuddha AtmAkI bhAvanA karanI caahie| prazna-vaha nija AtmA kaisA hai ? uttara-nirvikAra svarUpase viparIta dravyakarma, bhAvakarma aura nokarmarUpa mala-kalaMkase rahita honeke kAraNa zuddha apane AtmAkA jo bhAva hai, vaha svabhAva kahalAtA hai| aisA zuddha jo svabhAva vaha zuddha svabhAva kahA jAtA hai| aisA zuddhasvabhAvI AtmA nizcayanayase sarvaprakAra upAdeya hai| yaha isa gAthAkA bhAvArtha hai // 43 // Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasAra athAnantaraM yaH kazcida bhavyo nijAtmAnaM dhyAyati, sa kayambhUto bhavatIti manasi samprapArya sUtramidaM pratipAdayatimUlagAthA-jo appANaM jhAyadi saMveyaNaceyaNAi uvajutto / so havai vIyarAo NimmalarayaNattao sAhU // 44 // saMskRtacchAyA-ya AtmAnaM dhyAyati sNvedncetnaakhupyuktH| ___sa. bhavati vItarAgo nirmalaratnatrayaH sAdhuH // 44 // TIkA-'jo appANaM' ityAdi, pavakhaNDanArUpeNa vyAlyAnaM kriyate-'jo appANaM jhAyavi' yaH kazcid bhavyajIvaH kartA karmatApannaM nijAtmAnaM dhyAyati, 'smR-dhye cintAyAM dhyai dhAtoH prayogaH, ityAtmAnaM smaratItyarthaH / kathambhUtaH san ? 'saMveyaNaceyaNAi uvajuttoM svsNvedncetnaavibhaavopyuktH| ayaM dhyAtA kathambhUto bhavati ? 'sohavaha vIyarAyo' sa evAtmAjarASako vItarAgo bhavati / punaH kiviziSTa: ? 'NimmalarayaNattamo sAhU' nirmalaratnatrayAtmakaH saadhuH| tathAhi-'rASasAdha saMsiddhauM' sApayatyAtmAnaM paraM paramAtmAnaM ca sAdhuH, paramArAdhako yogI yaH kilAtmAnaM dhyAyati smaratyanubhavatItyarthaH / svAtmanA svAtmAnaM saMvedyate saMvedanaM svayaM cetyate cetanA, saMvedanaM ca cetanA ca saMvedanacetane, te dve AdI yeSAM te saMvedanacetanAvayaH, saMvedanacetanAdibhirguNarupayuktaH saMvedanacetanAghupayuktaH san / svarUpaM dhyAyan san kathambhUto bhavati ? voto vinaSTo mithyAtvAvi pheri kahai haiM bhA0 va0-jo sAdhU AtmAkU dhyAvaM hai / kaisA bhayA saMtA? svasaMvedana cetanAdika bhAvakari yukta bhayA sNtaa| dhyAtA sAdhU so hI vItarAga ho hai| kaisA hoya hai ? nirmala ratnatrayamaya asA // 4 // aba isake pazcAt jo koI bhavya apanI AtmAkA dhyAna karatA hai, vaha kaisA hotA hai, yaha zaMkA manameM dhAraNa karake AcArya yaha vakSyamANa gAthAsUtra pratipAdana karate haiM anvayArtha (jo saMveyaNaceyaNAi uvajutto) jo svasaMvedanacetanAMdise upayukta (sAhU) sAdhu (appANaM) AtmAko (jhAyadi) dhyAtA hai (so) vaha (NimmalarayaNattao) nirmala ratnatrayakA dhAraka (vIyarAo) vItarAga (havai) ho jAtA hai| . - TIkArya-'jo appANaM jhAyadi' ityAdi gAthAke arthakA vyAkhyAna karate haiM jo koI dhyAna karanevAlA kartA yogI kargapaneko prApta nija AtmAkA dhyAna karatA hai / 'smR' aura 'dhye' ye do dhAtueM cintanArthaka haiN| 'ghyAyati' yaha 'dhye' dhAtukA prayoga hai, tadanusAra usakA artha hotA hai ki jo AtmAkA smaraNa karatA hai| prazna-kaisA hokara smaraNa karatA hai ? uttara-'saMveyaNaceyaNAi-uvajutto' arthAt svasaMvedana-cetanAdibhAvoMse upayukta hokara smaraNa karatA hai| prazna-vaha dhyAtA kaisA ho jAtA hai ? uttara-'so havai vIyarAoM' vaha ArAdhaka AtmA vItarAga ho jAtA hai| . Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvasAra rAgo yasmAbasau vItarAgaH sa eva bhavati / punazca kathambhUto bhavati ? nirmalaratnatrayo nirgatAni karmANyeva malAni yasmAttaM nirmalaM nirmalaratnatrayaM yasyAsau nirmalaratnatrayo bhavati / iti matvA svazuddhAtmaivopAdeyabukhamA cintanIyo bhavyajanairiti tAtparyArthaH // 4 // atha nizcayaratnatrayasakalalAmaNaM varzayati- ... mUlagAthA-daMsaNa-NANa-carittaM joI tasseha NicchayaM bhaNai / jo jhAyai appANaM saceyaNaM suddhabhAvaDhaM // 45 // saMskRtacchAyA varzana-bAna-cAritraM yogI tasyeha nizcayaM bhagati / yo dhyAyatyAtmAnaM sacetanaM zukhabhAvastham // 45 // bhA0 va0-yA lokabirSe jogI hai tAkeM nizcaya darzana jJAnacAritrakU hI kahai haiM jo sAdhU AtmAne jAne hai| kaisA AtmA? sacetana nirvikalpa niraMjana zuddhopayogasvarUpakari utpanna jo cetanA, tAkari sahita vartaM so sacetana kahie, so sacetanakU hii| bahuri kesA AtmA ? zuddha svabhAvastha, zuddhanizcayakari mithyAtva-rAgAdi doSa-rahitapanAta zuddha / 'bhU' sattA artha viSa vte hai 'hoya' so bhAva kahie zuddha jo bhAva, tA zuddha bhAva virSe tiSThatA // 45 // prazna-punaH vaha ArAdhaka kaisA hotA hai? uttara-NimmalarayaNattao sAhU' arthAt vaha ArAdhaka nirmala ratnatrayAtmaka sAdhu hotA hai| isakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai-saMskRtameM 'rAdha' aura 'sAdha' ye do dhAtueM samyak siddhike arthavAlI haiN| jo AtmAko aura para arthAta paramAtmAko sAdhatA hai, vaha sAdha hai aura paramArAdhaka yogI bhI hai| jo koI AtmAkA dhyAna karatA hai, smaraNa karatA hai, arthAt vaha usakA anubhava karatA hai / apane AtmAke dvArA apane AtmAke anubhava karaneko saMvedana kahate haiM / jo svayaM cete arthAt apane Apako jAne, use cetanA kahate haiN| saMvedana aura cetanAkA samAsa 'saMvedana-cetane' hotA hai| ye donoM AdimeM jinake hoM ve 'saMvedanacetanAdi' kahalAte haiM / aise saMvedanacetanAdiguNoMseM upayukta AtmAko dhyAtA kahate haiN| prazna-aisA Atma-svarUpakA dhyAtA puruSa kaisA hotA hai ? uttara-'vIyarAo havaI' vItarAga hotA hai| vIta arthAt vinaSTa ho gayA hai mithyAtva Adi rAga jisameMse vaha vItarAga hotA hai| prazna-punaH vaha kaisA hotA hai ? uttara-'nirmalaratnatraya hotA hai / karmarUpa mala jisameMse nikala gayA hai, use nirmala kahate hai| nirmala ratnatraya jisakA hotA hai vaha nirmalaratnatraya hotA hai| aisA jAnakara bhavyajanoMko apanA zuddha AtmA hI upAdeyabuddhise cintana karaneke yogya hai| yaha isa gAthAkA tAtparyArtha hai // 44 / / aba nizcayaratnatrayakA sampUrNa svarUpa dikhalAte haiManvayArtha (jo) jo (joI) yogI (saceyaNaM) sacetana aura (zuddhabhAvaTuM) zuddha bhAvameM sthita Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvamara TIkA-saNa-gANa-caritamityAdi, darzana-mAna-caritraM yogI tasyeha bhaNati yo dhyAyatyAsmAnaM sacetanaM zuddhabhAvastham / tathAhi-yo'sau pUrvoktaH svasaMvedanajJAnI kartA svAtmAnaM vetti jAnAti / katham ? 'zuddha-buddhakaciccamatkAramAtrAtmatasvasamyazraddhAna-jJAnAnubhavacArasvabhAvenAnubhavati / kathambhUtamAtmAnam ? nirakhanaM zuddhopayogasvarUpotpannayA cetanayA saha vartate sacetanastaM sacetanam / punazca kathambhUtam ? zuddhabhAvastham-zuddhanizcayena mithyaatv-raagaadikossrhittvaacchuddhH| 'bhU sattAyAM' bhavatIti bhaavH| zuddhazcAso bhAvazca zuddhabhAvaH, tasmin zuddhabhAve tiSThatIti zuddhabhAvasthastaM zuddhabhAvastham / yaH kilavaMviSamAtmAnaM bhAvayatyArASayati tasyaiva jJAnino nizcitaM varzana-zAna-cAritraM bhavati, iha jagati vA'smin klikaale| ko'sau bhaNati ? yogI paramayogI (appANaM) AtmAko (jhAyai) dhyAtA hai (tassa) usako (iha) isa lokameM (Nicchaya) nizcaya (daMsaNaNANa-caritta) darzana jJAna cAritra (bhaNai) kahate haiN| ___TIkArtha-'dasaNaNANacarittaM' ityAdi gAthAke arthakA vyAkhyAna karate haiM jo vaha pUrvokta svasaMvedanajJAnI dhyAnakartA apane AtmAko jAnatA hai| . . prazna-kaisA jAnatA hai ? uttara-zuddhabuddhakaciccamatkAramAtra Atmatatvake samyaka zraddhAna, jJAna aura anubhavarUpa sundara svabhAvase AtmAkA anubhava karatA hai / arthAt apaneko zuddharatnatrayAtmaka jAnatA hai / prazna-punaH kaise AtmAko jAnatA hai ? uttara-niraMjana aura sacetana AtmAko jAnatA hai| karmarUpa aMjanase rahita AtmAko niraMjana kahate haiM aura zuddhopayogarUpa svarUpase utpanna cetanAke sAtha jo rahatA hai, use sacetana kahate haiN| prazna-punaH kese AtmAko jAnatA hai ? uttara-zuddhabhAvastha AtmAko jAnatA hai| zuddha nizcayanayase mithyAtva aura rAgAdi doSoMse rahita AtmAko zuddha kahate haiN| 'bhU' dhAtu sattAke arthameM prayukta hotI hai / jo sat rUpa hotA hai, use bhAva kahate haiM / zuddharUpa bhAvako zuddha bhAva kahate haiN| usa zuddha bhAvameM jo rahatA hai, use zuddhabhAvastha kahate haiN| ___ jo koI isa prakArake AtmAko bhAvanA karatA hai, ArAdhanA karatA hai, usI jJAnIpuruSake nizcita darzana jJAna cAritra hotA hai| prazna-kahaoNpara rahanevAleko hotA hai ? uttara-isa jagatmeM, athavA isa kalikAlameM rahanevAleko hotA hai| prazna-aisA kisane kahA hai ? uttara-yogI, paramayogIzvara yA sarvajJa devane kahA hai, kyoMki puruSakI pramANatAse vacanameM pramANatA hotI hai| ... Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasAra zvaro vA sarvana iti puruSaprAmANyA vacanaprAmANyaM bhavatIti jJAtvA'sannabhavyena mokSArthinA rucipUrvaka svazuddhAtmani bhAvanA kartavyeti bhAvArthaH // 45 // iti tattvasArAvatAre'tyAsannabhavyajanAnandakare bhaTTArakadhIkamalakottidevaviracite kAyasthamAthurAnvayaziromaNibhUta-bhavyavarapuNDarIkAmarasiMhamAnasAravinvadinakare bhedAbhevaratnatrayAtmakamokSamArgabhAvanAphalavarNanaM nAma caturtha parva // 4 // ... aisA jAnakara nikaTa bhavya mokSAbhilASI puruSako rucipUrvaka apanI zuddha AtmAmeM bhAvanA karanI caahie| yaha isa gAthAkA bhAvArtha hai // 45 // __ isa prakAra ati nikaTa bhavyajanoMko AnandakAraka, bhaTTAraka zrI kamalakIti-viracita, kAyastha-mAthurAnvaya-ziromaNibhUta, bhavyavarapuNDarIka amarasiMhake mAnasa-kamalako dinakarake samAna vikasita karanevAle isa tattvasArake vistArAvatArameM bhedAbheda ratnatrayAtmaka mokSamArgakI bhAvanAkA phala-varNana karanevAlA cauthA parva samApta huA // 4 // Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaM parva . .. ratnatrayAtmakasunirmalamokSamArge sNsaarsaagrsmuttrnnkpote| te'masiMha svatarUdabhavamuktilipso gantuM samudyatamati kuru paapbhiiro|| . (ityAzIrvAdaH) atha bhAvabhutamantareNa bAhyadhyAnasthito'pyAtmAnaM na jAnAtIti darzayatimUlagAthA-jhANaDhio hu joI jai No saMvei Niyaya-appANaM / to Na lahai taM suddhaM bhaggavihINo jahA rayaNaM // 46 // .. saMskRtacchAyA-dhyAnasthito hi yogI yadi no saMvetti nijkaatmaanm|.. . tu na labhate taM zuddhaM bhAgyavihIno yathA ratnam // 46 // TIkA-zANadio' ityAdi / tathAhi-vyAnasthitaH khalu yadi cedyogI dhyAtA puruSo dhyAnasthitaH sAmAnyadhyAne sthitaH dhyAnasthito'pi san nijAtmA'yaM paratmA'yaM ceti na jAnAti sa tameva zuddhAtmAnaM tadA dhyAnakAle'pi na lamate, na prApnoti / kiM ka iva ? yathA bhAgyena hIno he pApabhIru, amarasiMha ! yadi tuma Atma-vRkSase utpanna honevAle muktirUpI phalako pAneke icchuka ho to saMsAra-sAgarase pAra utAranevAle advitIya potarUpa ratnatrayAtmaka atinirmala isa mokSamArgameM gamana karaneke lie apanI buddhiko udyata karo // 1 // --- (iti AzIrvAdaH) AgeM zurU hI kU kaheM haiM bhA0 va0-pragaTa jogI je haiM te dhyAnavirSe tiSThe hU jo nija AtmA kU nAhIM jAneM haiM to tiha zuddha AtmAkU nAhIM prApta ho hai / kaunakI nAI ? bhAgyahIna jaise ratanakoM nAhIM prApta hoya, taiseM // 46 // ___ aba bhAvazrutake binA bAhya dhyAnameM sthita bhI puruSa AtmAko nahIM jAnatA hai, yaha dikhalAte haiM anvayArtha (jhANaTThio) ghyAnameM sthita (joI) yogI (jai) yadi (hu) nizcayase (NiyayaappANaM) apane AtmAko (No) nahIM (saMvei) anubhava karatA hai (to) to vaha (taM) usa (suddhaM) zuddha AtmAko (Na) nahIM (lahai) prApta kara pAtA hai| (jahA) jaise (bhaggavihINo) bhAgyahIna manuSya (rayaNaM) ratnako nahIM prApta kara pAtA hai| ____TIkArtha-'jhANaTThio hu joI' ityAdi gAthAkA artha-vyAkhyAna karate haiM-sAmAnyarUpase dhyAnameM sthita hotA huA bhI yadi koI dhyAtA yogI 'yaha nija AtmA hai, aura yaha para AtmA hai' aisA nahIM jAnatA hai to vaha usa dhyAna-kAlameM bhI apane usa zuddha AtmAko nahIM prApta kara pAtA hai| Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasara bhAgyahIna: puruSoM ratnaM na prApnoti, tathA mithyAtvarAga-dveSAvibhAvopAjitamAnAvaraNAvikarmapaTalAvRto jIva svazuddhAtmaratnaM na labhate caturgatisaMsArasamudre'tIvadurlabhatvAditi matvA bAnapUrvakamabhedabhAvanA kartavyA bhavyeneti bhaavaarthH||46|| .atha dhyAtA tatvaM dhyAyamAno'pi dehasukhAnuraktaH san zuddhamAtmAnaM na labhate, iti prati pAdayati mUlagAthA-dehasuhe paDibaddho jeNa ya so teNa lahai Na hu suddhaM / / taccaM viyArarahiyaM NiccaM ciya jhAyamANo hu // 47 // saMskRtacchAyA-dehasukhe pratibaddho yena ca sa tena labhate na khu zuddham / tattvaM vikArarahitaM nityameva dhyAyamAno hi // 47 // TIkA-'dehasuhe' ityAdi / tadyathA-'behasuhe paribaddho jeNa ya so teNa lahaiNa ha suddhaM' yena kAraNena dehasukhe sukha-sattA-caitanya-boSAviprANacatakAtmakavehAda vilakSaNo'zuddhandriyAdivazaprANamayo deho'sya dehasya sukheM tasmin dehasukhe pratibaddhaH pratyAsaktaH, tena kAraNena sa eva dhyAtApi Arge kahai haiM-dehasukhavirSe Asakta dhyAna karatA hU zuddha AtmAkU nAhIM prApta hoya hai.. bhA0 va0-dehasukhavirSe Asakta te puruSa zuddha tattvakU pragaTa nAMhIM prApta hoya hai / kaisA? tattva vikAra-rahitakaM nitya dhyAyamAna h| jA kAraNate deha-sakhavirSe sakha sattA caitanya bodhAdika zuddha prANa-catuSkAtmaka dehAdi-vilakSaNa, ara azuddha iMdriyAdi dazaprANamaya dehakA sukha tA virSe Asakta tA kAraNakari so hI dhyAtA hU pragaTa nizcita zuddhAtmatattvakU nAMhI prApta hoya hai / kaisA hai tattva ? vikAra-rahita tAkA jo bhAva so tattvakU vicArakari vedane yogya jAnane yogya vastu cetana ara yA vastu acetana yA prakArakari ye vikAra tA vikAra-rahita / kahA karatA? nitya ghyAyamAna pragaTa jaiseM hoya taiseM // 47 // prazna-kisake samAna prApta nahIM kara pAtA hai ? uttara-bhAgya-vihIna puruSake samAna / jaise bhAgyase hIna puruSa ratnako prApta nahIM kara pAtA hai, usI prakAra mithyAtva, rAga, dveSAdi bhAvoMse upArjita jJAnAvaraNAdi karma-paTalase AcchAdita jIva apane zuddha Atma-ratnako nahIM prApta kara pAtA hai, kyoMki caturgatirUpa saMsArasamudrameM use pAnA atyanta durlabha hai| - aisA jAnakara bhavyapuruSako jJAnapUrvaka abheda-ratnatrayakI bhAvanA karanI caahie| yaha isa gAthAkA bhAvArtha hai // 46 // ___aba dhyAna karanevAlA puruSa tattvakA dhyAna karatA huA bhI yadi zArIrika sukhameM anurakta ho to zuddha AtmAko nahIM prApta kara pAtA hai, yaha batalAte haiM. anvayArtha-(viyAra-rahiyaM) vicAra-rahita (tacca) tattvako (Nicca) nitya (ciya) hI (jhAyamANo hu) nizcayase dhyAna karatA huA bhI (jeNa) yataH (dehasuhe) zarIrake sukhameM (paDibaddho) anurakta hai (teNa) isalie (so) vaha (suddha) zuddha AtmasvarUpako (Na hu) nahIM (lahai) prApta kara pAtA hai| ___TIkArya-'dehasuhe paDibaddho' ityAdi gAthAkA artha vyAkhyAna karate haiM / yathA-'dehasuhe paDibaddho jeNa ya so teNa lahaiNa hu suddha' arthAt jisa kAraNase ki sukha, sattA, caitanya aura bodha Adi Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 tasvasAra sphuTaM nizcitaM zuddhAtmatattvaM na labhate na prApnoti / kathambhUtaM tattvam ? 'taccaM viyArarahisaM tasya bhAvastattvam, vicAryate vicAraH, athavevaM vastu cetanamivaM vastu na cetanamiti vA vikriyate vikAraH, vikAreNa rahitaM vicAra-rahitaM vaa| kiM kurvan ? "NiccaM ciya jhAyamANo hu' nityameva dhyAyate dhyAyamAnaH sphuTaM yathA bhavati tato hIti jJAtvA saMsAra-zarIra-bhogemyo niviNNena viraktena viSayasukhAbhAsabhayAkulatvotpAdakAnAdyanantaduHkhamUcchitaviSayasukhAda viparItAtIndriyAtmotyAnAkulatvalakSaNamokSasukhAnuraktena dhyAtRpuruSeNa dhyAtavyamiti taatpryaarthH||47|| atha dehasvarUpaM dehamamatvakAriNo bahirAtmanaH svarUpaM nirUpayatimUlagAthA-mukkho viNAsarUvo ceyaNaparivajjio sayA deho| tassa mamatti kuNaMto bahirappA hoi so jIvo // 48 // saMskRtacchAyA-mUo vinAzakapazcetanAparivanitaH sadA dehaH / tasya mamatAM kurvan bahirAtmA bhavati sa jIvaH // 48 // . AgeM kaheM haiM-dehavirSe mamatva karatA bahirAtmA hoya hai bhA0 va0-deha hai so sadAkAla mUrkha hai, vinAzarUpa hai, cetanArahita hai| tA viSa mamatA karatA bahirAtmA so jIva hoya hai / bhAvArtha-tAhI pUrvokta dehavirSe mamatA tanmayatA karatA jIva kaisA hoya hai ? svazuddhAtmAkI anubhUti jo anubhava tAkA abhAvakari upArjita jJAnAvaraNAdika karmakA udayakari jIva bahirAtmA nija Atmatattva bahirbhUta AtmA citta jAkA so bahirAtmA hoya hai // 48 // prANacatuSkAtmaka jJAnadehase vilakSaNa jo azuddha indriya Adi daza prANamaya pudgala-dehakA sukha hai, usa deha-sukhameM vaha pratibaddha arthAt ati Asakta hai, isa kAraNase vaha tattvadhyAtA huA puruSa bhI nizcita rUpase zuddha Atmatattvako nahIM prApta kara pAtA hai| prazna-kaise tattvako dhyAtA huA puruSa zuddha AtmAko nahIM prApta kara pAtA hai ? uttara-'taccaM viyAra-rahiyaM' arthAt vicAra-rahita tattvako dhyAtA huA bhI puruSa zuddha AtmAko prApta nahIM kara paataa| sattAtmaka vastuke bhAvako tattva kahate haiN| 'jo vicArA jAye' use vicAra kahate haiM / athavA yaha vastu cetana hai aura yaha vastu cetana nahIM hai, isa prakArake vivekako vicAra kahate haiM / athavA prAkRta 'viyAra' padakA eka saMskRtarUpa vikAra bhI hotA hai| vikRta honevAle bhAvako vikAra kahate haiM / aise vikArase rahita, athavA vivekarUpa vicArase rahita tattvakA dhyAna karanevAlA puruSa zuddha AtmAko nahIM prApta kara pAtA hai| prazna-kyA karatA haA nahIM prApta kara pAtA hai ? uttara-'NiccaM ciya jhAyamANo hu' arthAt nitya hI dhyAna karatA huA nahIM kara pAtA hai| isalie vastu-tattvako jAnakara saMsAra, zarIra aura indriya-bhogoMse virakta hokara viSayasukhAbhAsamaya, AkulatAkA utpAdaka anAdiananta duHkhoMse mUcchita viSaya-sukhase viparIta jo atIndriya Atmasamutpanna, anAkulatArUpa mokSa-sukha hai, usameM dhyAtA puruSako anurakta honA cAhie / yaha isa gAthAkA tAtparyArtha hai // 47 // aba sUtrakAra jar3a-svarUpa dehase mamatva karanevAle bahirAtmAke svarUpakA nirUpaNa karate haiManvayArtha-(deho) zarIra (sayA) sadAkAla (mukkho) mUrkha hai, (viNAsarUvo) vinAzarUpa hai, Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvasAra TIkA-'mukkho' ityAdi / tathAhi-mukkho viNAsarUvo ceyaNaparivajjimao sayA deho' dehaH zarIraM kathambhataH ? mUryo jaDasvarUpaH, sva-para-prakAzakAtIndriyanirvikArasakalavimalakevalajJAnAbhAvAt / punazca kiviziSTo dehaH ? karma-karmaphala-jJAnacetanAbhedAt trividhacetanayA pari samantAta parivarjitazcetanAparivarjitaH, savA sarvasmin kAle'tItAnAgatavatamAnakAlApekSayA sarvadevakajaDatArUpaH / tadvaktrasya (?) kIdRga lakSaNaM bhavati ? 'tassa mamatti kuNaMto bahirappA hoi so jIvoM' tasyaiva tasmin vA pUrvokte dehe mamatAM tanmayatAM kurvan jIvaH kathambhUto bhavati ? svazuddhAtmAnubhUtyabhAvopArjitajJAnAvaraNAvikarmodayAt sa eva jIvo bahirAtmA nijAtmatattvAda bahirviSaye AtmA cittaM yasya sa eva bahirAtmA bhavati / Atmazabdo'tra dazArtheSu pravartate / tathA coktam ___AtmA citte dhRto. yatne viSaNAyAM klevre| paramAtmani jIve'rke hutAzana-samorayoH // 24 // iti jJAtvA antarAtma-paramAtmanoviparIto bahirAtmA tyAjyo bhavati bhavyajanairiti bhAvArthaH // 48 // (ceyaNaparivajjio) cetanAse rahita hai, jo (tassa) usakI (mamatti) mamatA (kuNaMto) karatA hai (so) vaha (bahirappA) bahirAtmA (hoi) hai| TIkArtha-'mukkho viNAsarUvo' ityAdi gAthAke arthakA vyAkhyAna karate haiM-yaha deha-zarIra kaisA hai ? mUrkha hai-jar3asvarUpa hai, kyoMki isameM sva-para-prakAzaka atIndriya nirvikAra sakala vimalasvarUpavAle kevalajJAnakA abhAva hai| . prazna-punaH yaha deha kaisA hai ? uttara-karmacetanA, karmaphalacetanA aura jJAnacetanAke bhedase tIna prakArakI cetanAse sarvathA rahita hai, ataH cetanAparivajita hai| - aura yaha deha sadA arthAt sabhI kAlameM bhUta, bhaviSya aura vartamAna kAlako apekSA sarvadA hI ekamAtra jar3atAsvarUpa vAlA hai / prazna-aise dehase mamatA karanevAlekA kyA lakSaNa hai ? uttara-'tassa mamatti kuNaMto bahirappA hoi so jIvo' arthAt usa pUrvokta svarUpavAle dehakA, yA usa dehase mamatA-tanmayatA karanevAlA jIva kaisA hotA hai ? bahirAtmA hotA hai| arthAt apane zuddha AtmAkI anubhUtike abhAvase upArjita jJAnAvaraNAdi karmoke udayase vahI jIva bahirAtmA hotA hai| nija Atmatattvase bAhirI viSayameM jisakA AtmA arthAt citta saMlagna ho, vaha bahirAtmA kahalAtA hai| - yahAM zabdakoSameM 'AtmA' yaha zabda daza arthoM meM pravRtta hotA hai / jaisA ki kahA hai citta (mana), dhRti (dhairya), yatna, dhiSaNA (buddhi), kalevara (zarIra), paramAtmA, jIva, arka (sUrya), hutAzana (agni) aura samIra (vAyu) ina daza arthoM meM 'AtmA' zabda prayukta hotA hai // 24 // aisA jAnakara antarAtmA aura paramAtmAse viparIta svabhAvavAlA jo bahirAtmA hai, vaha bhavyajanoMko tyAganeke yogya hai / yaha isa gAthAkA bhAvArtha hai // 48 // Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasAra atha svasyAparasyApi dehasya ca jarA-roga-maraNAdikaM yo vRSTvA'dehAtmanyAtmani lono bhavati so'dehI bhavatIti pratipAdayati-- -mUlagAthA-royaM saDaNaM paDaNaM dehassa ya pikkhiUNa jara-maraNaM / jo appANaM jhAyadi so muccai paMcadehehiM // 49 // saMskRtacchAyA-rogaM zAtanaM patanaM dehasya ca dRSTvA jarA-maraNam / - ya AtmAnaM dhyAyati sa mucyate paJcadehaiH // 49 // TIkA-'royaM' ityAdi, 'royaM saDaNaM paDaNaM dehassa ya pikkhiUNa jara-maraNaM' yo yaH kazcittattvajJo bhavyAtmA dRSTvA'valokya / kiM dRSTvA ? rogaM zAtanaM 'zadala zAtane' zIryata zAtanam, 'patla patane' patyate patanam, kasya kasmin vA ? dehasya / tathA'nyadapi dRSTvA jarA-maraNam, 'jarA juvajo hAnau' jIryate jarA, mriyate mrnnm| jarA ca maraNaM ca jarA-maraNam / dvandvakatvamityekatvam / pazcAt kiM karoti yaH? 'appANaM jhAyadi' svazuddhAtmAnaM ciccamatkAramAtra AtmAnaM dhyAyati smarati nityamArAdhayatIti / sa kathambhUto bhavati ? 'so muccai paMcadehehi' sa evAntarAtmA mucyate tyajyate / kaiH ? kartRbhataH pnycdehaiH| audArika-vaikriyikAhAraka-taijasa-kArmaNarUpANi zarIrANi dehA ucynte| paJcaiva dehA paJcadehAH, taiH paJcadehaiH / tadabhAvAnmithyAtva AgeM pheri kahaiM haiM bhA0 va0-jo dehakai sir3anA pIr3A, patana par3anA jo jarApaNAM maraNadazA prANa-rahita hoNAM dekhakari, ara AtmA jo zu cidAnandakU dhyAva hai so muni paMca deha jo audArika vaikriyika AhAraka taijasa kArmANa eha je pAMca zarIranikari rahita hoya hai // 49 // . aba apane aura parake bhI dehake jarA, roga aura maraNa Adiko dekhakara jo puruSa adehAtmaka arthAt jar3arUpatAdise rahita apane AtmAmeM lIna hotA hai, vaha adehI arthAt zarIra-rahita siddha ho jAtA hai, yaha sUtrakAra pratipAdana karate haiM ___ anvayArtha (dehassa ya) dehake (royaM) roga (saDaNaM) saTana aura (paDaNaM). patanako tathA (jaramaraNaM) jarA aura maraNako (pikkhiUNa) dekhakara (jo) jo bhavya (appANaM) AtmAko (jhAyadi) dhyAtA hai (sa) vaha (paMca dehehiM) pAMca prakArake zarIroMse (muccai) mukta ho jAtA hai| TIkArtha-'royaM saDaNaM paDaNaM' ityAdi gAthAke arthakA vyAkhyAna karate haiM jo koI tattvajJa bhavyAtmA zarIrake rogako, saTana arthAt sar3ana-galanako aura patana avasthAko, tathA jarA aura maraNako dekhakara 'appANaM jhAyadi' arthAt apane AtmAkA dhyAna karatA hai apane zuddha, ciccamatkAramAtra AtmAkA smaraNa karatA hai, usakI nitya ArAdhanA karatA hai| prazna-vaha kaisA ho jAtA hai| uttara-'so muccai paMca dehehiM' arthAt vahI antarAtmA mukta ho jAtA hai| prazna-kinase mukta ho jAtA hai ? uttara-saMsAra-paribhramaNake karanevAle pAMca prakArake zarIroMse mukta ho jAtA hai / audArika, vaikriyika, AhAraka, taijasa aura kArmaNa ina pAMca zarIroMko deha kahate haiN| .. mo Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasAra 103 rAgAgrajJAnabhAvopArjitakarmajanitamUrtatva-jaDatvarUpapaJcadehAda vilakSaNAzarIrAmUrtAnantajJAnAghamantaguNAtmakarUpaH siddho'zarIrI bhavatIti jJAtvA jJAna-vairAgyena bhAvyaM bhavitavyaM bhavyajIveriti bhAvaH // 49 // atha jJAna-vairAgyabhAvanAM nATayati-- mUlagAthA-jaM hoi bhujiyavvaM kamma udayassa ANiyaM tavasA / sayamAgayaM ca taM jai so lAho Natthi saMdeho // 50 // saMskRtacchAyA-yabravati bhoktavyaM karmodayasya mAnIya tapasA / svayamAgataM ca tad yadi sa lAbho nAsti sandehaH // 50 // TIkA-'ja hoi' ityAdi, 'ja hoi bhujiyavvaM kammaM udayassa ANiyaM tavasA' dravyakarmabhAvakarma-nokarmAtItAtIndriyAnantajJAnAdyanantaguNamayamUrtibharAtmano vilakSaNaM yatkarma mokSasukhAbhilASiNA mayA bAhyAbhyantaradvAdazaviSatapasodayamAnIya bhoktavyaM bhavati, tatkathambhUtam ? 'saya AgeM kahaiM haiM--jo karma udayameM tapakari lAie hai so svayameva udaya AyA so bar3A lAbha wwwwwww bhA0 va0-jo karma tapakari udayameM lyAyakari bhoganA thA so karma jo svayameva udayameM AyA so bar3A lAbha jAnanA, saMdeha nAhI / bhoganA jogya hai // 50 // - 'zad-la' dhAtukA artha sar3anA galanA hai| 'patla' dhAtukA artha giratA hai| 'jarA' kA artha jIrNa honA hai| zarIrameM sar3ana-galana, patana aura jIrNa dazA pratyakSa dikhAI detI hai / jaba koI bhavya jIva mithyAtva, rAgAdibhAva aura ajJAnabhAvase upArjita karmoMse utpanna hue isa mUrtatva, jar3atvarUpase paMcadehase bhinna apanI zuddha AtmAkA dhyAna karatA hai, taba vaha ukta paMcadehase vilakSaNa azarIrI, amUrta, anantajJAnAdi rUpa ananta guNoMse yukta azarIrI siddha ho jAtA hai / aisA jAnakara bhavya jIvoMko jJAna-vairAgyake sAtha AtmAkI bhAvanA karanI caahie| yaha isa gAthAkA bhAvArtha hai // 4 // . aba sUtrakAra devasenAcArya jJAna aura vairAgyabhAvanAkA lAbha batalAte haiM anvayArtha-(ja) jo (kamma) karma (tavasA) tapake dvArA (udayassa) udayameM (ANiya) lAkara (bhuMjiyavvaM) bhoganeke yogya (hoi) hotA hai, (2) vaha (jai) yadi (sayaM) svayaM (AgayaM) udayameM A gayA hai (so) vaha (lAho) bar3A bhArI lAbha hai / isameM koI (saMdeho) sandeha (patthi) nahIM hai / TIkArtha-'jaM hoi bhujiyavvaM kammaM udayassa ANiyaM tavasA' ityAdi gAthAkA artha-vyAkhyAna karate haiM--dravyakarma, bhAvakarma aura nokarmase rahita atIndriya, anantajJAnAdirUpa ananta guNamayI mUrtivAle AtmAse vilakSaNa jo karma hai vaha mokSasukhAbhilASI mujhe bAhya aura Abhyantara bAraha prakArake tapa-dvArA udayameM lAkara bhoganeke yogya haiN| prazna-phira vaha karma kaisA hai ! ____ uttara--'sayamAgayaM ca taM jaI' arthAt yadi vaha karma tattvake jAnakAra mere svayaM udayameM A gayA hai| Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvasAra mAgayaM ca taM jaI' yadi cettatpUrvoktameva karma svayamudayamAgataM mama jJAtatasvasya / tadA kimabhUt ? so lAhoNatthi saMveho' sa evApUrvo lAbhaH, sandeho bhrAntirvA nAsti / kasmAt ? paramparayA paramAtmatattvopalabdhibhAk / tataH pUrvopArjitazubhAzubhakarmaNyudayAgate samabhAvena. bhAvyaM bhavyajIveneti bhAvArthaH // 50 // ___atha punarapi zubhAzubhakarmaNAM phalamupabhukhAnaH san yo rAgadveSaM na karoti so'bhinavakarmANi . na baghnAtItyabhiprAyaM manasi sampradhArya paramArAdhyAcAryazrIdevasenadevAH sUtramidaM pratipAdayantimUlagAthA-bhujaMto kammaphalaM kuNai Na rAyaM taha ya dosaM ca / so saMciyaM viNAsai ahiNavakama Na baMdhei // 51 // . saMskRtacchAyA-bhujAnaH kamaphalaM karoti na rAgaM tathaiva dveSaM c| sa saJcitaM vinAzayatyabhinavaM karma na badhnAti // 51 // TIkA-bhunaMto kammaphalaM' ityAdi, padakhaNDanArUpeNa TIkAkAreNa vyAkhyAnaM kriyate'bhuMjato kammaphalaM kuNai Na rAyaM taha ya dosaM ca' yaH kazcit svasaMvedanazAnI svazuddhAtmasvabhAva AgeM kahaiM haiM-udayameM AyA jo karmakU bhogatA rAga dveSa nAhIM kara hai, tAkeM pUrva-saMcita tau karma naSTa hoya hai, ara navIna karma nAhIM baMdhe hai bhA0 va0--karmaphalakU bhogatA rAga nAMhI kare hai, taiseM hI dveSa hu nAMhI karai hai, so muni saMcaya kIyA pUrva karmakU vinAza kare hai, ara navIna karmakU nAhI bAMdhe hai / bhAvArtha-sAtA vedanIya karmakA udayakari prApta bhayA sukha tAvirSe rAgI nAMhI hoya hai, ara asAtA karmakA udayakari prApta bhayA duHkhakU bhogatA duHkha nAhI mAna hai| te hI vItarAgI muni cirakAla saMcita karmakU to nAza kareM haiM, ara rAgarUpa cikkaNAsake abhAvateM navIna baMdha nAhI kara hai / siddhAntaM aisA hai rAgI karmanikU bAMdha hai, vItarAgI karmanita chUTa hai / yo hI jinendrakA matakA saMkSepa jAnanA baMdha-mokSakA // 51 // prazna-to kyA huA? uttara-'so lAho Natthi saMdeho' arthAt vahI mere apUrva lAbha huA hai, aisA jAnanA cAhie, isameM koI sandeha yA bhrAnti nahIM hai| kyoMki aise vicArase AtmA paramparayA paramAtmatattvakI upalabdhivAlA hotA hai| isalie pUrvopArjita zubha-azubha karmakA udaya Anepara bhavyajIvako samabhAvavAlA honA cAhie / yaha isa gAthAkA bhAvArtha hai // 50 // ___aba phira bhI zubha-azubha karmoke phalako bhogatA huA jo puruSa rAga-dveSa nahIM karatA hai, vaha navIna karmoko nahIM bAMdhatA hai, yaha abhiprAya manameM dhAraNakara parama ArAdhya AcAryazrIdevasenadeva yaha vakSyamANa sUtra pratipAdana karate haiM-- ____ anvayArtha jo bhavya jIva (kammaphalaM) karmoke phalako (bhujaMto) bhogatA huA (Na rAya) na rAgako (taha ya) aura (dosaM ca) na dveSako (kuNai) karatA hai (so) vaha (saMciyaM) pUrva saMcita karmako (viNAsai) vinaSTa karatA hai aura (ahiNavakamma) navIna karmako (Na baMdhei) nahIM bAMdhatA hai| _____TIkA-'bhuMjato kammaphalaM' ityAdi gAthAkA TIkAkAra vyAkhyAna karate haiM jo koI svasaMvedana jJAnI apane zuddha AtmasvabhAvakI bhAvanAse rahita hokara rAgAdi viSaya-kaSAyase sahita Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasAra .105 bhAvanArahitena mithyAtva-rAgAdiviSaya-kaSAyasahitena jIvega purA svayamupAtizubhAzubhakarmaphalaM bhujAnaH san rAgaM na karoti, kevaLa rAgaM na karoti kimu tathaiva mAroti / sa kiMkaroti ? 'so saMciyaM viNAsai ahiNavakammaM pa baMI' sa:eva dhyAtA''tmArAdhakaH pUrvazakSitaM pUrvopAjitajJAnAvaraNAvikarma uvayAgatamanuvayAgataM vA karma vinAzayati mijaMrayati / navakaM saJcita vinAzayati, api tvabhinavaM abhi samantAnabInamabhinavamapi karma neva bamAti, makAnalabat, tamaHprakAzavadvA jJAnAMjJAnayoranyonyaviroSAviti mAnamAhAtmyaM sAtvA tadeva svasaMvedanamAnamupAdeyamiti bhAvAryaH // 51 // atha sa eva pUrvoktadhyAtA yadi karmaphalaM bhuvAno'bhukhaM bhAvaM karoti tadA karmaNAM kartA bhavatIti darzayatimUlagAthA-bhuMjato kammaphalaM bhAvaM moheNa kuNai suhamasuhaM / jaha to puNo vi baMdhai NANAvaraNAdi aTavihaM // 52 // - saMskRtacchAyA-bhujAnaH karmaphalaM bhAvaM mohena karoti zubhamadhubham / yadi tadA punarapi bannAti zAnAvaraNAvaSTaviSam // 52 // Arge karmakA phala bhogatA mohakari sukha-duHkhabhAva kare hai so ATha prakAra jJAnAvaraNAdika karmabaMdha kara hai, aseM kahai haiM-. . . bhA0 va0-karma-phala kU jo bhomatA mohakama kari zubha-azubha bhAvakU kare hai so bahuri jJAnAvaraNAdika ATha prakAra karma baMdhakU bAMdhe hai // 52 // hokara jIvake dvArA pUrvakAlameM svayaM upArjita zubha aura azubha karmoka phalako bhogatA huA rAgako nahIM karatA hai, kevala rAgako hI nahIM karatA, kintu usI prakAra dveSako bhI nahIM karatA hai| prazna-vaha kyA karatA hai ? - uttara-'so saMciyaM viNAsai ahiNavakammaMNa baMdheI' arthAt vahI AtmAkA ArAdhaka dhyAna karanevAlA puruSa pUrvasaMcita arthAt pUrvakAlameM upArjita jJAnAvaraNAdi karmako-ve cAhe udayameM A rahe hoM, athavA udayameM nahIM A rahe hoM, vinaSTa karatA hai, usakI nirjarA karatA hai / vaha na kevala saMcita karmako hI naSTa karatA hai, api tu sarva orase AnevAle navIna karmako bhI nahIM bAMdhatA hai, kyoMki jala aura agnike samAna, athavA andhakAra aura prakAzake samAna mAna aura ajJAnakA paraspara virodha hai / isa prakAra jJAnakA mAhAtmya jAnakara bhavyajIvoMko vahI svasaMvedana jJAna upAdeya hai, ataH usIkI nirantara upAsanA karanI caahie| yaha isa gAthAkA bhAvArtha hai // 51 // aba yadi vahI pUrvokta dhyAtA puruSa karma-phalako bhogate hue azuddha bhAva arthAt rAga-dveSa karatA hai to vaha karmoMkA kartA hotA hai, yaha dikhalAte haiM - anvayArtha-(kammaphalaM) karmoke phalako (bhuMjato) bhogatA huA ajJAnI puruSa (jai) yadi (moheNa) mohase (suhamasuha) zubha aura azubha (bhAva) bhAvako (kuNai) karatA hai, (to) taba (puNo vi) phira bhI vaha (gANAvaraNAdi) jJAnAvaraNAdi (aTTavihaM) ATha prakArake kamaMko (baMdhai) bAMdhatA hai| Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 tattvasAra . TIkA-tayAhi-bhujato' ityAdi, yadi cet sa eva yogI dhyAtA purAjitazubhAzubhavipAkAzritakarmaphalaM bhujAnaH san nirmohazukhAtmatattvAdvilakSaNena mohena zubhaM zubhopayogarUpaM azubhamadhubhopayogarUpaM vA bhAvaM pariNAmaM karoti, 'to puNo vi baMdhaI' tadA punarapi badhnAti / ki tat ? 'mANAvaraNAvi aviha' matijJAnAdipaMcatrakAraM jJAnAmAvRNotIti jJAnavaraNamAdiyasya tamAnAvaraNAdi / punaH kiM viziSTamaSTaviSamaSTaprakAraM karma saMcinute nirmohazuddhabuddhakasvabhAvaparamAtmano viparIlAnmohoSayAviti matvA sa eva mohastyAjyo bhavatIti bhAvArthaH // 52 // atha yAvadyogI sUkSmamapi rAgaM na muJcati tAvanmukto na bhavatIti pratipAdayati-. mUlagAthA-paramANu mittarAyaM jAma Na chaMDei joi smnnmmi| so kammeNa Na muccai paramaTTaviyANao samaNo // 53 // saMskRtacchAyA-paramANumAtra rAga yAvanna muzcati yogI svmnsi| sa karmaNA na mucyate paramArthavijJAyakaH zramaNaH // 53 // . AgeM kaheM haiM--jitane paramANUmAtra bhI rAga hai titane karmanikari nAhI chUTa hai bhA0 va0-yogIjananeM sva-mana virSe paramANumAtra rAga nAMhI chor3e hai so zramaNa kahie muni karmanikari nAMhI chUTa hai| kaisA muni ? paramArthakA jaannevaalaa| bhAvArtha-jitane kAla rAga jo viitraa| sarvajJakA tattvasU vilakSaNa kahie viparIta mithyAtvakA udayakari upajyA rAga pariNAmakU nAhI tyaja hai| kitanAka rAga? paramANUmAtra huu| aNu zabda kari sUkSma jAnanAM; TIkArya-'bhujaMto kammaphalaM' ityAdi gAthAke arthakA vyAkhyAna karate haiM yadi vahI dhyAna karanevAlA yogI pUrvopArjita zubha-azubha vipAkake Azrita karmaphalako bhogatA huA moha-rahita zuddha Atmatattvase vilakSaNa mohase zubha-zubhopayogarUpa, athavA azubha-azubhopayogarUpa bhAvapariNAmako karatA hai to puNo vi baMdhai' taba vaha phira bhI bAMdhatA hai / / prazna-kise bAMdhatA hai ? . uttara-'NANAvaraNAdi aTThavihaM' arthAt matijJAnAdi pAMca prakArake jJAnako jo AvRta yA AcchAdita karatA hai, use jJAnAvaraNa karma kahate haiM / aisA jJAnAvaraNa hai AdimeM jisake aise ATha prakArake karmako bAMdhatA hai arthAt navIna karmokA saMcaya karatA hai| prazna-kisake nimittase bAMdhatA hai ? uttara-moha-rahita zuddha-buddhaka svabhAvavAle paramAtmAse viparIta mohake udayaMse bAMdhatA hai, aisA jAnakara vaha moha hI tyAganeke yogya hai / yaha isa gAthAkA bhAvArtha hai // 52 // ___aba jabataka yogI sUkSma bhI rAgako nahIM chor3atA hai taba taka vaha karmose mukta nahIM hotA hai, yaha sUtrakAra pratipAdana karate haiM anvayArtha (jAma) jabataka (joI) yogI (samaNammi) apane manameMse (parimANumittarAyaM) paramANumAtra bhI rAgako (Na chaMDei) nahIM chor3atA hai, tabataka (paramaTThaviyANao) paramArthakA jJAyaka bhI (sa samaNo) vaha zramaNa (kammeNa) karmase (Na muccai) nahIM chUTatA hai| Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasAra 107 TIkA-'paramANamittarAyaM jAma Na chaMDei' ityAdi, pavakhaNDanArUpeNa muninA vRttikAraNa vyAkhyAnaM kriyate--yAvatkAlaM rAgaM vItarAgasarvajJatattvavilakSaNamithyAtvodayajanitaM rAgapariNAmaM na tyajati na muJcati / kiyantaM rAgam ? paramANumAtramapi, aNuzabdena sUkSmatvamucyate, mAtrazabdena pramANaM ca, aNureva mAtrA yasya sa aNumAtraH, paramazcAsAvaNumAtrarAgazca paramANumAnarAgastaM paramANumAtrarAgam / ko'sau na muJcati ? 'joI' yogI dhyAnI dhyaataa| kva ? 'samaNammi' svamanasi svacitte / so kammeNa Na muccai, sa eva yogI pUrvopAjitakarmabhinaM mucyate na tyajyate / sa kathambhUtaH san ? 'paramaviyANao samaNo' sa zramaNo yatiH paramArthavijJAyakaH, arthazabdenArthAH padArthAH kathyante, parotkRSTA mA lakSmIryasyAsau paramaH, paramazcAsAvarthazca paramArthaH / athavA paramArtho vastusvarUpaM taM paramArtha vizeSeNa jAnAtIti paramArthavijJAyako'pi rAgI ghettadA mokSaM mAtra zabdakari paramANu aNu hI haiM pramANa jAkA, so aNumAtra jAnanAM / parama iso jo aNumAtra rAga so paramANu mAtra rAga jAnanAM / kauna nAMhI chAMDe hai ? yogI dhyAnI dhyAtA / kuThe ? sva kahie apane manavirSe / so yogo pUrvopArjitakarmanikari nAhI chUTie hai / kaisA bhayA saMtA ? so zramaNa jo yati muni paramArthakA jAnanevAlA / artha zabdakari artha je padArtha kahie hai / parA utkRSTA mA lakSmI hai jAkeM, so parama khie| parama aisA jo artha so paramArtha khie| athavA paramArtha vastusvarUpa, paramArtha vizeSapaNAkari jAnai so paramArtha-vijJAyaka hU jAnanevAlA hU // 53 // : TIkArtha-'paramANumittarAyaM jAma Na chaMDei' ityAdi gAthAke arthakA TIkAkAra muni vyAkhyAna karate haiM-jitane kAlataka vItarAga sarvajJa-praNIta tattvase viparIta mithyAtvake udayajanita rAga-pariNAmako nahIM tyAgatA hai, nahIM chor3atA hai| . . prazna-kitane rAgako nahIM chor3atA hai ? uttara-paramANumAtra bhI rAgako nahIM chor3atA hai| aNuzabdase sUkSmatA kahI gaI hai aura mAtra zabdase pramANa / aNu hI hai mAtrA jisakI vaha aNumAtra kahalAtA hai| aise parama arthAt atyanta sUkSma aNupramANa bhI rAgako jo nahIM chor3atA hai| prazna-kauna nahIM chor3atA hai ? uttara-'joI' arthAt dhyAna karanevAlA yogii| prazna-kahAM nahIM chor3atA hai ? uttara-apane manameM nahIM chor3atA hai ? 'so kammeNa Na muccai' vaha yogI pUrvopArjita karmoMse nahIM chUTatA hai, nahIM mukta hotA hai| prazna-kaisA hotA huA bhI yogI karmoMse nahIM chUTatA hai ? uttara-'paramaTThaviyANao samaNo' arthAt jo paramArthakA vijJAyaka zramaNa yogI hai / paramArtha yaha zabda parama aura artha ina do zabdoMke yogase banA hai / artha zabdase jIvAdi padArtha kahe gaye haiN| 'parA' zabda utkRSTakA vAcaka hai aura 'mA' zabda lakSmIkA vAcaka hai| aisI utkRSTa lakSmI jisake pAI jAve use parama kahate haiM / aisA parama jo artha hai vaha paramArtha kahalAtA hai| athavA paramArtha nAma vastu-svarUpakA hai| usa paramArthako jo vizeSarUpase jAnatA hai, use Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 tatvasAra na prApnoti yato rAgabamoharahitapuruSaviSayatvAt / iti matvA nIrAgAtmatatvasamyavaddhAnajJAnAnubhUtibalena sa rAgo heyo bhavatyAsannabhavyajIvAnAm, nAbhavyAnAmiti tAtparyArthaH // 53 // aba mAninaH samasukhaduHkhasya karmaNAM nirjarAyA hetustapa iti pratipAdayatimUlagAthA-suhadukkhaM pi sahato NANI jhANammi hoi diddhcitto| ' heU kammassa tao NijjaraNaTuM imo bhaNio // 54 // saMskRtacchAyA-sukhaduHkhamapi sahamAno jJAnI dhyAne bhavati dRddhcittH| hetuH karmaNastapo nirjarArthamidaM bhaNitam // 54 // TIkA-'suhabulaM' ityAdi, tabathA-pUrvopAjitazubhAzubhakarmaNAM phalaM sukhaduHkhamapi samatAbhAvanAbalenAnubhUyamAnaH san sa eva svasaMvedanajJAnI dharmadhyAne zukladhyAne ca dRDhacitto bhavati yadA, tavA kiM bhavatIti pRSTe satyuttaramAha-heU kammassa to NijjaraNaTraimo bhaNio ' pUrvotAnA jJAnAvaraNAvikarmaNAM nirjaraNArthamidameva tapo heturbhaNitaM heturbhUtaM kAraNaM bIjamityamiSAne bhnnitmaaste| AgeM kahai hai-jJAnI sukha-duHkhakU sahatA hU tapavirSe dRr3ha citta hoya taba karmanikI nirjarA hoya hai: bhA0 va0-jJAnI sukha-duHkhanikU sahatA hU dhyAnavirSe dRr3hacitta hoya hai| ihAM tapa hai so kamaMkI nirjarAke arthi kahyA hai| pUrva jJAnAvaraNAdi karmanikI nirjarA hetu tapa hai // 54 // paramArtha-vijJAyaka kahate haiN| aisA paramArtha-vijJAyaka bhI rAgI yadi yogI ho to vaha bhI mokSako prApta nahIM hotA hai, kyoMki mokSa to rAgadveSa mohase rahita puruSakA viSaya hai| ___ aisA jAnakara vItarAga Atmatattvake samyak zraddhAna, jJAna aura anubhUtike balase vaha rAga nikaTa bhavya jIvoMko heya hai-tyAganeke yogya hai; abhavya jIvoMke nhiiN| yaha isa gAthAkA bhAvArtha hai / / 53 // ____ aba sukha-duHkhameM samAna rahanevAle jJAnI puruSakA tapa karmoMkI nirjarAkA kAraNa hotA hai, yaha pratipAdana karate haiM ____ anvayArtha-(suha-dukkhaM pi) sukha-duHkhako bhI (sahaMto) sahatA huA (NANI) jJAnI puruSa jaba (jhANammi) dhyAnameM (diDhacitto) dRr3ha citta (hoi) hotA hai, taba usakA (tapo) tapa (kammassa) karmakI (NijjaraNa8) nirjarAke lie (heU) hetu hotA hai (imo) aisA (bhaNio) kahA gayA hai| TokA'suha-dukkhaM pi sahato' ityAdi gAthAkA vyAkhyAna karate haiM-pUrvopArjita zubhaazubha karmoke phala sukha-duHkhako bhI samatA-bhAvanAke balase anubhava karatA huA vahI svasaMvedanajJAnI jaba dharmadhyAna aura zukladhyAnameM dRr3hacitta hotA hai, taba kyA hotA hai ? aisA pUchane para sUtrakAra AcArya uttara dete haiM ___ 'heU kammassa tao NijjaraNaTheM imo bhaNio' arthAt pUrvokta jJAnAvaraNAdi karmoMkI nirjarAke lie yahI tapa hetubhUta kAraNa yA bIja kahA gayA hai| zabdakozameM hetu, kAraNa aura bIja ye ekArya-vAcaka kahe gaye haiN| Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasAra 109 batrAvasare'tyAsannabhavyo'marasiMhaH pRcchati-bho bhaTTAraka zrIpaMkanakIrte ! tattapaH kiM viziSTamiti parihAramAha-tathA ca-bAhyAbhyantarabhedena tad dvividham / tatra bAhyaM pavidham / katham ? anazanAvamodaryavRttiparisaMkhyAnarasaparityAgaviviktazayyAsanakAyaklezAlyaM SaDvidhaM bAhyaM tapaH / tatrAnnapAnakhAdyasvAdhabhedena catuvidhAhArAbhAvAkhyamanazanaM tpH| na azanaM anazanamupavAsaH, caturtha-SaSThASTama-vazama-dvAdaza-caturvaza-pakSa-mAsa-dvimAsa-trimAsa-caturmAsa-paMcamAsa-SaNmAsa-varSApavAsaparyantaM yatra kriyate tadanazanaM nAma bAhyaM tapaH 1 / dvitIyamavamodaryAlyaM tpH| tathAhi-grAsakena honamazanaM jaghanyam / yatra prAsamekamAtraM bhujyate tadavamodaryamutkRSTaM bAhyaM tapaH 2 / / ekagRhAyadhaMgrAmaparyantaM bhikSAnimitta yat bhramyate lAbhe'lAbhe ca tad vRttiparisaMkhyAnaM tRtIyaM bAhyaM tapaH 3 / ekarasAviSaDrasaparyantaM parityajyate yatra tad rasaparityAgAkhyaM caturtha tapaH 4 / ... isa avasarameM ati nikaTa bhavya amarasiMha pUchate haiM-he bhaTTAraka zrIkamalakItti ! vaha tapa kisa prakArakA hai ? TIkAkAra usakA uttara dete hue kahate haiM-vaha tapa bAhya aura abhyantarake bhedase do prakArakA hai / unameM bAhya tapa chaha prakArakA hai| . . prazna-ve chaha bheda kaunase haiM ? uttara-anazana, avamodarya, vRttiparisaMkhyAna, rasaparityAga, viviktazayyAsana aura kAyakleza ye chaha bAhya tapake bheda haiN| unameM anna, pAna, khAdya, svAdyake bhedase cAra prakArake AhArakA tyAga karanA anazana tapa hai / azana nAma bhojanakA hai, azana nahIM karaneko anazana arthAt upavAsa kahate haiM / vaha upavAsa caturtha, SaSTha, aSTama, dazama, dvAdaza, caturdaza, pakSa, mAsa, dvimAsa, caturmAsa, SaNmAsa aura varSaparyanta jisa tapameM kiyA jAve, vaha anazana nAmakA pahilA bAhya tapa hai 1 / " - dUsarA avamodarya nAmakA bAhya tapa hai| (manuSyakA bhojana 32 grAsapramANa aura strIkA bhojana 28 grAsapramANa kahA gayA hai| ) ukta pramANabhojanameMse eka grAsase hIna bhojana karanA jaghanya avamodarya tapa hai| tathA jaba eka grAsamAtra bhojana kiyA jAtA hai, vaha utkRSTa avamodarya bAhya tapa hai| (do, cAra, ATha Adi grAsase hIna bhojana karanA madhyama avamodarya tapa jAnanA caahie|) 2 / eka gharako Adi lekara Adhe gAMvataka bhikSAke nimitta paribhramaNa karanA, AhArakA lAbha honepara use grahaNa karanA aura lAbha nahIM honepara vApisa lauTa AnA, yaha vRttiparisaMkhyAna nAmakA tIsarA bAhya tapa hai 3 / dUdha, dahI, ghI, mIThA, tela aura namaka ina chaha rasoMmeMse ekako Adi lekara chaha rasa taka kA tyAga jisameM kiyA jAve, vaha rasaparityAga nAmakA cauthA tapa hai 4 / Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 tattvasAra strIpunnapuMsakatirazcAvivajitasthAne yatra sthIyate yatinAthava bhinnatvena zayyAsanatvenApi, tadviviktazayyAsanAlyaM paMcamaM bAhyaM tapaH 5 / varSAzItoSNakAlodabhavaparISahopasargAdyAtApanayo yaMtra klizyate tatkAyaklezAbhidhaM SaSThaM bAhyaM tapaH 6 / iti SaDvidhaM bAhyaM tpH| ___athaabhyntrtpHkthnmaah-praayshcitt-viny-vaiyaavRtt-svaadhyaay-vyutsrg-dhyaanaaniiti| tathAhi-vartamAnakAlakRtAparAdhena jIvena devasyAgne gurorane cAlocyate nivedyate (svAgaH) tadAlocanam 1 / atItakAlApekSayA kRtadoSanirAkaraNaM pratikramaNam 2 / Alocana-pratikramaNAmyAM nirAkaraNaM kriyate tadubhayam 3 / kRtAparAdhe satyAtmAnaM paraM vivecanaM pRthakkaraNaM vivekaH 4 / zarIrAdiparadravyaM vyutsayate tyajyate vyutsargaH 5 / pUrvoktaprakAreNa bAhyAbhyantaraM tapaH 6 / kRtAparAdhe sati dina-pakSa-mAsa-varSAvibhedena chidyate laghuH kriyate chedH7| kRtAparAdhasya pariharaNaM parihAraH strI, puruSa, napuMsaka aura tithaMca Adise rahita ekAnta zAnta sthAnameM muninAthake samAna baiThanA aura sabase bhinna saMstara para zayana karanA so vaha viviktazayyAsana nAmakA pAMcavAM bAhya tapa hai 5 / ___ varSAkAla, zItakAla aura uSNakAlameM utpanna honevAle parISaha, upasargAdi tathA AtApanayogAdike dvArA jo zArIrika kaSTa sahe jAte haiM, use kAyakleza nAmakA chaThA bAhya tapa kahate haiM 6 / isa prakAra ye chaha bAhya tapa haiN| aba Abhyantara tapoMkA kathana karate haiM-Abhyantaratapa prAyazcitta, vinaya, vaiyAvRttya, svAdhyAya, vyutsarga aura dhyAnake bhedase chaha prakArakA hai| . inakA vivaraNa isa prakAra hai-pahilA Abhyantara tapa prAyazcitta hai| (apane kiye gaye aparAdhako svIkAra kara guru-pradatta daNDako svIkAra karanA prAyazcitta kahalAtA hai| ) vaha nau prakArakA kahA gayA hai| vartamAna kAla meM kiye gaye apane aparAdhako devake Age, yA guruke Age nivedana karanA AlocanA nAmakA pahilA prAyazcitta hai 1 / atIta kAlakI apekSA kiye hue doSoMkA nirAkaraNa karanA pratikramaNa nAmakA dUsarA prAyazcitta hai 2 / vartamAna aura bhUtakAlameM kiye gaye doSoMkA Alocana aura pratikramaNake dvArA nirAkaraNa karanA tadubhayanAmakA tIsarA prAyazcitta hai 3 / kisI gurutara aparAdhake kiye jAnepara apaneko dUsarese pRthak karanA viveka nAmakA cauthA prAyazcitta hai| kisI aura bhI bar3e aparAdhake honepara garuke dvArA jo zarIra Adi paradravyakA tyAga karAyA jAtA hai, vaha vyutsarga nAmakA pAMcavAM prAyazcitta hai 5 / aparAdha vizeSake honepara guru-pradatta pUrvokta prakArake bAhya aura Abhyantara tapoMkA yathAvidhi pAlana karanA tapanAmakA chaThA prAyazcitta hai 6 / kisI mahAn aparAdhake honepara dina, pakSa, mAsa, varSa Adike bhedase jo guru-dvArA dIkSAkA cheda kara diyA jAtA hai aura usako sAdhu-paryAyako laghu kara diyA jAtA hai, vaha cheda nAmakA sAtavAM prAyazcitta hai 7 / kisI aura bhI mahAn aparAdhake honepara saMghase bAhira kara denA parihAra nAmakA AThavAM prAyazcitta hai 8 / parihAra yA saMgha-bahiSkArase bhI jisakI zuddhi na ho sake aise aura bhI gurutara aparAdhake honepara kucha dinoM taka saMghase bAhira rakhaneke pazcAt pUrva dIkSAko sarvathA chedakara usa sAdhuko punaH mahAvratoMmeM upasthita kara navIna Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvasAra 8 / tathaiva kRtAparASaH kazcitirupasthApyata ityupasthApanA 9 / iti navaprakAraprAyazcittanAmA'bhyantaraM tpH1| samyagdarzanavinayo jJAnavinayazcAritravinayastadArASakAcAryopAdhyAyasAdhUnAM vinaya upacAravinaya iti caturviSaM vinayAkhyamAbhyantaraM dvitIyaM tapaH 2 / AcAryopAdhyAyatapasvizaikSyaglAnagaNakulasaMghasAghumanojJAnAmiti tattvArthoktadazabhedabhaktipUrva vaiyAvRttyaM nAma tRtIyamAbhyantaraM tpH3| tathA coktaM tatvAryavRttigranthe zrIpUjyapAdadevairiti / nizcayena zuddha-buddhacidAnandasvarUpAtmatattve rucirUpaM darzanaM saMvittirUpaM jJAnaM samanubhavanaM cAritram / tatraiva pratapanaM tapaH, zaktyanavamUhanaM vIryamiti paMcAcArAn nizcaya-vyavahArAnAcaranti svayaM parAn ziSyajanAnAcArayantItyAcAryAH 1 / mokSArthazAstramupetya tasmAvadhIyata ityupAdhyAyaH 2 / mahopavAsAnuSThAyo tapasvI 3 / zikSAzIla: zaikSaH 4 / rujAdikliSTazarIro glAna: 5 / sthavirasantatirgaNaH 6 / dIkSakAcAryaziSyasaMstyAyaH kulam 7 / cAturvayaMzramaNanivahaH sNghH| RSiyatimunyanagAranivaho muMnyAyikAdhAvakamAvikAnivaho vA saMghaH 8 // cirakAlapravajitaH sAdhuH 9 / manojJo lokasammataH 10 / vibhavAvinAzAyaM tAvadanuSThAnAvibhidharmopakaraNasaMyamasAdhakaH samyak sthApanaM ca pratikAro vaiyAvRttyam / bAhyadravyAbhAve kAyena vA pitta-zleSmAdyantarma dIkSA denA so upasthApanA nAmakA nauvAM prAyazcitta hai 9 / yaha nau prakArakA prAyazcitta nAmakA prathama Abhyantara tapa hai 1 / - mAnakaSAyako chor3akara vinamra bhAvako dhAraNa karanA vinaya kahalAtA hai| yaha vinaya tapa cAra prakArakA hai-samyagdarzana vinaya, jJAna vinaya, cAritra vinaya, tathA inake ArAdhaka AcArya, upAdhyAya aura sAdhuoMkI vinaya karanA upacAra vinaya, ina cAra bhedarUpa, vinaya nAmakA dasarA Abhyantara tapa hai 2 / / .. AcArya, upAdhyAya, tapasvI, zaikSya, glAna, gaNa, kula, saMgha, sAdhu aura manojJa ina tattvArtha sUtra-kathita daza prakArake sAdhuoMkI bhaktipUrvaka sevA-Tahala karanA so vaiyAvRttya nAmakA tIsarA Abhyantara tapa hai 3 / jaisA ki zrI pUjyapAdadevane tattvArthavRtti nAmaka sarvArthasiddhi graMthameM inakA svarUpa kahA hai, vaha yahAM kahA jAtA hai ___nizcayanayase zuddha-buddha cidAnandasvarUpa AtmatattvameM rucirUpa darzana, saMvittirUpa jJAna, anubhavarUpa cAritra, usI cAritrameM kleza-kaSTAdike sahanarUpa tapa aura usameM Atmazakti nahIM chipAnA vIrya kahalAtA hai| ina pAMca prakArake nizcaya aura vyavahAra AcAroMko jo svayaM AcaraNa karate haiM aura anya ziSyajanoMko AcaraNa karAte haiM, ve AcArya kahalAte haiM 1 / samIpa jAkara jinase mokSa-viSayaka zAstra par3he jAte haiM, ve upAdhyAya kahalAte haiM 2 / mahAn upavAsa Adi karanevAle sAdhuko tapasvI kahate haiM 3 / zAstroMkI zikSA grahaNa karanevAle sAdhuko zaikSya kahate haiM 4 / roga Adise pIr3ita zarIravAle sAdhuko glAna kahate haiM 5 / vRddha sAdhuoMkI paramparAko gaNa kahate haiM 6 / dIkSA denevAle AcAryakI ziSya paramparAko kula kahate haiM 7 / RSi, yati, muni aura anagAra ina cAra varNake sAdhu-samudAyako saMgha kahate haiM / athavA muni, AryikA, zrAvaka Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 tattvasAra lApakarSaNAvistadanukUlAnuSThAne ca vaiyAvRtyam / vaiyAvRttyakaraNe smaadhyaadhaan-prvcnvaatslyaadibhvti| vAcanA-pRcchanAnuprekSA''mnAya-dharmopadezA iti paMcaprakArasvAdhyAyarUpaM caturthamAbhyantaraM tapaH 4 / uktaM ca tatraiva vistAreNa-niravadyagranthArthobhayapradAnaM vAcanA 1 / saMzayacchedAya nizcitabalAdhAnAya vA parAnuyogaH pRcchanA 2 / aSigatArthasya manasAbhyAso'nuprekSA 3 / ghoSazuddhaM privrtnmaamnaayH4| dharmakathAdhanaSThAnaM dhrmopdeshH5| sa eSa pavavidhaH svAdhyAyaH kimarthaH? prajJAtizaya prazastAdhyavasAyaH prmsNvegstpovRddhirtiicaarvishuddhirityevmaacH| ____ bAhyAbhyantaropadhyoH vyutsarjanaM vyutsargastyAgaH / sa dvividhaH-bAyopavityAgaH 1 abhyantaropadhityAgazceti 2 / anupAtaM vAstu-dhanadhAnyAdi baahyopssiH| krodhAdirAtmabhAvo'bhyantaropadhiH |kaaytyaagshc niyatakAlo yAvajjIvaM vA bAhyAbhyantaropaSityAga ityucyate / sa kimaryaH? niHsaGgantva-nirbhayatva-jIvitAzAvyuvAsArthaH / iti vyutsargAkhyamAbhyantaraM paJcamaM tapaH 5 / ..... aura zrAvikAke samudAyako bhI saMgha kahate haiM 8 / cirakAlake dIkSita muniko sAdhu kahate haiM 9 / lokameM sanmAna-prApta sAdhuko manojJa kahate haiM 10 / apane vaibhavake avinAza yA sadupayogake lie dhArmika anuSThAna Adike dvArA aura sAdhujanoMko dharmake upakaraNa aura saMyamake sAdhaka pIchI, kamaNDalu aura zAstra Adi dekara unheM saMyamameM samyak prakAra sthApita karanA aura unake bImAra honepara rogAdikA pratIkAra karanA vayAvRtya kahalAtA hai / bAhirI dhanAdi dravyake abhAvameM zarIrake dvArA rogI sAdhu Adike zarIrase pitta, kapha Adi antarmalako dUra karanA aura unake anukUla AcaraNa karanA bhI vaiyAvRtya tapa kahalAtA hai / isa vaiyAvRttyake karanepara sAdhuke cittameM samAdhi prApta hotI hai aura vaiyAvRttya karanevAlekA pravacanavAtsalya Adi prakaTa hotA hai| vAcanA, pRcchanA, anuprekSA, AmnAya aura dharmopadezake bhedase pAMca prakArakA svAdhyAya cauthA Abhyantara tapa hai 4 / usI tattvArthavRtti graMthameM ina pAMcoMkA vistArase svarUpa isa prakAra kahA ha-zAstraka nidASa gratha, athe aura donoMkA pradAna karanA vAcanA hai 1 / tattvake viSayameM utpanna hue saMzayake dUra karaneke lie athavA apane jAne hue viSayake aura bhI dRr3ha karaneke lie gurujanoMse prazna karanA pRcchanA hai 2 | par3he hue arthakA manase punaH punaH abhyAsa karanA anuprekSA hai 3 / zuddha uccAraNa karate hue pATha-parAvartana karanA AmnAya hai / dhArmika kathAeM Adi kahakara dharmakA upadeza denA dharmopadeza nAmakA svAdhyAya hai| zaMkA-yaha pAMca prakArakA svAdhyAya kisalie karanA cAhie? uttara-buddhike atizayake lie, prazasta adhyavasAyake lie, parama saMvegake lie, tapakI vRddhike lie aura atIcAroMkI nivRtti Adike lie svAdhyAya tapa karanA caahie| bAhirI aura bhItarI upadhike tyAgako vyutsarga tapa kahate haiN| vaha do prakArakA hai-bAhya upadhi tyAga aura abhyntr-updhityaag| sAdhuke dvArA nahIM grahaNa kiye gaye bhavana, dhana, dhAnyAdika bAhya upadhi haiN| krodhAdi AtmAke vikArI bhAva abhyantara upadhi haiN| ina donoM prakArakI upadhikA tyAga vyutsarga tapa hai| athavA niyata kAla taka yA jIvanaparyanta kAyakA tyAga karanA bAhya aura mAbhyantara upadhityAga kahA jAtA hai| Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvatAra uttamasaMhananasyaikAgyacintAniroSo dhyAnamAntamuMhati / gAvisaMhananatritayamuttamam / vanarSabhanArAcasaMhananaM vajanArAcasahananaM nArAcasaMhananamiti tattrayamapi dhyAnasya sAdhanaM bhavati / mokSasya tu Adyameva saMhananaM proktaM nAnyada / ityevaMviSena bAhyAbhyantararUpeNa tapasA karmaNAM nirjarA bhavatItyAgamavacanAditi / bhoH zrI amasiMha, saMsAra-zarIra-bhoganirviSNa ! iti matvA sarvajJavItarAgadevoktadvAdazaviSe tapasi bhAvanA kartavyeti tAtparyArthaH // 54 // atha nizcayasaMvara-nirjarayoH svarUpaM pratipAdayantyapre zrIdevasenadevAHmUlagAthA-Na muei sagaM bhAvaM Na paraM pariNamai muNai appANaM / jo jIvo saMvaraNaM NijjaraNaM so phuDaM bhaNio // 55 // saMskRtacchAyA-na muJcati svakaM bhAvaM na paraM pariNamati manute AtmAnam / yo jIvaH saMvaraNaM nirjaraNaM sa sphUTa bhnnitH||55|| Arga nirjarA saMvarakA kAraNa kahai haiM bhA0 va0-jo nirvikalpa samAdhikU prApta bhayA jIva hai so chor3e hai, nAMhI tyaje hai| kona kU ? bhaavkuu| kaisA bhAva ? svakIya ApakA bhaav| ara para rAgAdika bhAvakU nAhI paraNama hai, nAMhI tanmaya hoya hai / to kahA kara hai ? jAne hai / anubhava kara hai| kAhe kU? AtmA kuu| AtmasvarUpa jJAnamaya saMvara hoya hai, yaha adhyAhAra karanA aura milAnA / so hI jIva nirjarA bhaNita kahie khii| yA prakAra mAni so AtmA zuddha nizcayanayakari saMvara nirjarAmaya svarUpa bhAvanAM karanA bhavyajanani., yA prakAra artha jAnanAM // 55 // ___ zaMkA-yaha vyutsarga tapa kisalie kiyA jAtA hai ? : ' uttara-niHsaMgatA, nirbhayatA aura jInekI AzAke nirAkaraNa karaneke lie kiyA jAtA hai| / isa prakAra yaha vyutsarga nAmakA pAMcavAM abhyantara tapa hai 5 / uttama saMhananake dhAraka sAdhukA ekAgra hokara cintAoMkA nirodha karanA dhyAna kahalAtA hai| yaha cintA-nirodharUpa dhyAna antarmuhUrta taka hotA hai| vajravRSabhanArAcasaMhanana, vajranArAcasaMhanana aura nArAca saMhanana ye Adike tIna saMhanana uttama kahalAte haiM, kyoMki ye tInoM hI dhyAnake sAdhana haiN| kintu mokSakA sAdhana to AdikA vajravRSabhanArAcasaMhanana hI kahA gayA hai, anya nahIM 6 / ___ isa prakArake bAhya aura abhyantararUpa tapake dvArA karmoMkI nirjarA hotI hai, aisA AgamakA vacana hai| aisA jAnakara saMsAra, zarIra aura bhogoMse virakta he amarasiMha ! sarvajJa vItarAgadevake dvArA kahe gaye bAraha prakArake tapameM tumheM bhAvanA karanI caahie| yaha isa gAthAkA tAtparyarUpa artha hai // 54 // aba Age zrIdevasenadeva nizcaya saMvara aura nirjarAkA svarUpa pratipAdana karate haiM anvayArtha-jo jIvo) jo jIva (sagaM) apane (bhAvaM) bhAvako (Na mAha) nahIM choDatA hai, (para) aura para padArtharUpa (Na pariNamai) pariNata nahIM hotA hai, kintu (appANaM) apane AtmAkA (muNai) manana, cintana aura anubhavana karatA hai, (so) vaha jIva (phuDa) nizcayanayase (saMvaraNaM) saMvara aura (NijjaraNaM) nirjarArUpa (bhaNio) kahA gayA hai| Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvasAra TIkA-'jo jIvo' ityAdi, pavakhaNDanArUpeNa vyAkhyAnaM karoti TIkAkAra:-'jo' yo nirvikalpasamAdhigato jIvo na muJcati na tyajati / kam ? bhAvam / kathambhUtam ? 'sagaM' svakIyamAtmIyaM bhAvam / 'Na paraM pariNamai muNai appANaM' paraM rAgAdibhAvaM na. pariNamati na tanmayo bhavati / tahi ki karoti ? mante jaanaatynubhvti| kam ? AtmAnamAtmasvarUpaM jJAnamayam / saMvaraNaM saMvaro bhavatItyadhyAhAraH kriyte| 'NijjaraNaM so phuDaM bhaNio' nirjaraNaM nirjarA / sa. eva jIvo nirjarA bhaNitaH sphuTaM yathA bhavatIti matvA sa evAtmA zuddhanizcayena saMvara-nirjarAsvarUpo bhAvanIyo bhavyajanairityarthaH // 55 // TIkArtha-'jo jIvo' ityAdi gAthAkA TIkAkAra vyAkhyAna karate haiM jo nirvikalpa samAdhimeM sthita jIva nahIM chor3atA hai, nahIM tyAga karatA hai| prazna-kise nahIM tyAga karatA hai ? uttara-bhAvako nahIM tyAga karatA hai| prazna-kaise bhAvako nahIM tyAgatA hai ? uttara-'sagaMbhAvaM' arthAt apane AtmIya bhAvako nahIM tyAgatA hai| 'Na paraM pariNamai, muNai appANaM' aura na para bhAvarUpase pariNata hotA hai, arthAt rAgAdibhAvarUpase tanmaya nahIM hotA hai| prazna-to phira kyA karatA hai ? uttara-manana karatA hai, jAnatA hai aura anubhava karatA hai| . prazna-kisakA anubhava karatA hai ? uttara-apane jJAnamayI AtmasvarUpakA anubhava karatA hai / vaha saMvaraNa arthAt saMvara hai| yahAM bhavati' isa kriyAkA adhyAhAra kiyA gayA hai| 'NijjaraNaM so phuDaM bhaNio' arthAt vahI jIva spaSTarUpase nirjarA kahA gayA hai| . aisA jAnakara bhavyajanoMko zuddha nizcayanayase saMvara aura nirjarArUpa vahI zuddha AtmA bhAvanA karaneke yogya hai| - bhAvArtha-apane bhAvako nahIM chor3anese tathA parabhAvarUpase pariNamana nahIM karanese karmokA Asrava rukatA hai, ataH usa samaya AtmA saMvararUpa hai / isI prakAra AtmasvarUpakA anubhava karanese karmoMkI nirjarA hotI hai / isa prakAra nizcayanayase svabhAvameM sthita AtmA hI saMvara aura nirjarArUpa bhagavAnne kahA hai // 55 // Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasAra atha nizcayavarzana-jJAna-cAritrasvarUpaM pratipAdayati sUtrakAraHmUlagAthA-sasahAvaM vedaMto Niccalacitto vimukkaparabhAvo / ___ so jIvo NAyavvo dasaNa-NANaM carittaM ca // 56 // saMskRtacchAyA-svasvabhAvaM vidan nizcalacitto vimuktaparabhAvaH / sa jIvo jJAtavyo varzanaM jJAnaM cAritraM ca // 56 // TIkA-'so jIvo NAyavyo vesaNa gANaM carittaca' ityAdi, vyAkhyAnaM karoti-sa eva jIvo jJAtavyo bhavati jJAtatattvaH darzana-jJAna-cAritraM ca, darzana-zAna-cAritrasvarUpaM bhavati / ki kurvan san ? ityAzaGkayAha--'sasahAvaM vedaMto' svasvabhAvaM vidan jAnan anubhavan san ? punazca kathambhUtaH san ? "Niccalacitto' nizcalacitto nirAkulamAnasaH san / punarapi kiviziSTaH ? 'vimukkaparabhAvo' vimuktaparabhAvaH, vizeSeNa muktaH parityaktaH paro rAgAvirbhAvaH pariNAmo yena sa evaMvidhaH san nizcayamokSamArga ratnatrayasvarUpaM pariNamatIti bhaavaarthH||56|| . Arge kahaiM haiM-jIva hI darzana jJAna cAritrasvarUpa hai bhA0va0-jo jIva darzana jJAna cAritra jAnanA yogya hai| svabhAvakU jAnatA anubhava karatA nizcala citta nirAkula mAnasa bhayA saMtA, ara tyajyA hai parabhAva jo rAgAdi bhAva pariNAma : jAneM so yA prakAra bhayA saMtA // 56 / / aba sUtrakAra nizcaya samyagdarzana, jJAna aura cAritrakA svarUpa pratipAdana karate haiM anvayArtha (sasahAvaM) apane AtmasvabhAvako (vedaMto) anubhava karatA huA jo jIva (vimukkaparabhAvo) parabhAvako chor3akara (Niccalacitto) nizcala citta hotA hai (so jIvo) vahI jIva (dasaNa NANaM carittaM ca) samyagdarzana hai, samyagjJAna hai aura samyak cAritra hai, aisA (NAyavvo) jAnanA caahie| . TokArtha-'so jIvo NAyavvo daMsaNaNANaM carittaM ca' ityAdi gAthAkA TIkAkAra vyAkhyAna karate haiM-tattvake jJAtA puruSoMko vahI jIva darzana, jJAna aura cAritrasvarUpa jAnanA cAhie / kyA karatA huA? aisI AzaMkA uThAkara sUtrakAra kahate haiM-'sasahAvaM vedaMto' arthAt apane svabhAvako jAnatA aura anubhava karatA huaa| -- prazna-punaH kaisA hotA huA? uttara-'Niccalacitto' nizcala citta arthAt nirAkula manavAlA hotA huaa| prazna-phira bhI kaisA hotA huA ? uttara-vimukkaparabhAvo' vimukta parabhAva hotA huaa| vizeSa rUpase mukta arthAt chor3a diyA hai rAgAdi para bhAva yA para-pariNAmako jisane, aisA hotA huA vaha jIva ratnatrayasvarUpa nizcaya mokSamArgarUpase pariNata hotA hai| . bhAvArtha-jo rAgAdi para bhAvako chor3akara sva-svabhAvako jAnatA huA nizcala mana ho jAtA hai, vahI nizcaya ratnatraya hai // 56 // Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 tattvasAra . athAyamAtmA nizcayamAdhito jJAnAdiguNamayo bhavatIti prakAzayanti zrIdevasenadevAHmUlagAthA--jo appA taM NANaM jaM gANaM taM ca daMsaNaM caraNaM / sA suddhaceyaNA vi jaM NicchayaNayamassie jIve // 57 // saMskRtacchAyA-ya AtmA tajjJAnaM yajjJAnaM tacca darzanaM caraNam / sA zuddhacetanApi ca nizcayanayamAzrite jIve // 57 // * TIkA-NicchayaNayamassie jIve' ityAdi, pavakhaNDanArUpeNa vyAkhyAnaM kriyate TIkAkAreNa muninaa| nirvikalpaparamasamAdhisvarUpaM nizcayanayamAbhite jIve sati / 'jo appA taM NANa jANaM taMbaMsaNaM baraNaM' ya evAtmA rAgAdirahitaH zazAtmA tadeva jJAnamatIndriyama, yajjJAnaM tacca darzanam, tadeva svarUpAcaraNaM cAritraM ca / 'sA suddhaceyaNA viya' saiva zuddhA jJAnacetanApi ceti bhAvanA kartavyeti bhaavaarthH||57|| Age pheri hU kaheM haiM bhA0va0-je nirvikalpa parama samAdhisvarUpa nizcayanayakU Azrita jIvakU hota saMteM jIva hI AtmA rAgAdi-rahita zuddhAtmA so hI jJAna atIndriya jo jJAna, ara so hI darzana, so hI svarUpAcaraNa cAritra, so hI zuddha jJAnacetanA hU, yA bhAvanA kartavya hai / / 57 // aba yaha AtmA nizcayako Azrita kara jJAnAdi guNamaya hotA hai, yaha zrI devasenadeva pratipAdana karate haiM anvayArtha (NicchayaNayamassie) nizcayanayake Azrita (jIve) jIvameM (jo appA) jo AtmA hai, (taM NANaM) vahI jJAna hai, (jaM NANaM) aura jo jJAna hai (taM ca daMsaNaM caraNaM) vahI darzana hai, vahI cAritra hai (sA zuddhaceyaNA vi ya) aura vahI zuddha cetanA bhI hai| ___TokArtha-'NicchayaNayamassie jIve' ityAdi gAthAkA TIkAkAra muni vyAkhyAna karate haiMnirvikalpa parama samAdhi svarUpa nizcayanayake Azrita jIvake hone para 'jo appA taM NANaM jaM NANaM taM ca daMsaNaM caraNaM' arthAt rAgAdi-rahita jo zuddha AtmA hai, vahI atIndriya jJAna hai, jo jJAna hai vahI darzana hai aura vahI svarUpAcaraNarUpa cAritra hai| 'sA suddhaceyaNA vi ya' aura vihI zuddha jJAna cetanA bhI hai, aisI bhavyajanoMko bhAvanA karanI caahie|. yaha isa gAthAkA bhAvArtha hai||57|| Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasAra atha rAgapAbhAve paramAnando vilasatIti prakaTayati sUtrakartAmUlagAthA-ubhayaviNa? bhAve Niya-uvaladdhe susuddhasasarUve / vilasai paramANaMdo joINaM joyasattIe // 58 // saMskRtacchAyA-ubhayavinaSTa bhAve nije upalabdhe suddhsvsvruupe| vilasati paramAnando yoginAM yogazaktyA // 5 // TIkA-'joINaM joyasattIe' ityAdi vyAlyAnaM kriyate-yoginAM cittaniroSalakSaNo yogo vidyate yeSAM te yoginasteSAM yoginAM yogazaktyA paramanirvikalpasamAdhisAmarthena 'vilasai paramANaMdo' parA utkRSTA mA lakSmIranantacatuSTayarUpA yasminnaso paramaH, paramazcAsAvAnanvazca paramAnando vilasati prakaTIbhavati / tathA cokta yogalakSaNaM ekatvasaptatau-- - sAmyaM svAsthyaM samAdhizca yogazcetonirodhanam / - zuddhopayoga ityete bhavantyekArthavAcakAH // 25 // . Age kaheM haiM-rAga dveSa doya bhAva naSTa hota saMta svazuddha svarUpa prApta hota saMta paramAnandamaiM vilAsa kareM haiM bhA0va0-yogInikai citta-nirodha lakSaNa yoga hai vidyamAna jinikai te yogI kahie, tinikai yogakI zaktikari parama nirvikalpa samAdhi jo dhyAnakI sAmarthyakari parA kahie utkRSTa hai aisI jo mA lakSmI anaMta catuSTayarUpa hai jA virSe so parama kahie / parama aisA jo Ananda so paramAnaMda hai, so pragaTa hoya hai| ubhaya jo doyarUpa bhAva pariNAma rAga dveSa tini doUnikoM naSTa hota saMta / tathA upalabdha hota saMta / kAhiGa ? nija svakIya apane atizayakari sundara zuddha rUpakU prApta hota saMta siddha hoya hai // 58 // _aba rAga aura dveSakA abhAva hone para parama Ananda ullasita hotA hai, yaha sUtrakAra prakaTa karate haiM anvayArtha (ubhayaviNa? bhAve) rAga aura dveSarUpa donoM bhAvoMke vinaSTa honepara (susuddhasasarUve) atyanta zuddha AtmasvarUpa (Niyauvaladdhe) nija bhAvake upalabdha honepara ( joyasattIe ) yogazaktise ( joINaM ) yogiyoMke (paramANaMdo) parama Ananda ( vilasai) vilasita hotA hai| . TokArtha-'joINaM joyasattIe' ityAdi gAthAkA vyAkhyAna karate haiM-cittake nirodha lakSaNarUpa yoga jinake pAyA jAtA hai, ve yogI kahalAte haiN| una yogiyoMke yogazaktise arthAt parama nirvikalpa samAdhikI sAmarthyase 'vilasai paramANaMdo' parama Ananda vilasita hotA hai| para nAma utkRSTakA hai / mA lakSmIkA nAma hai| vaha ananta catuSTayarUpa mA lakSmI jisameM pAI jAtI hai, use parama kahate haiN| aisA parama jo Ananda hotA hai, vaha paramAnanda vilasita arthAt prakaTa hotA hai| ekatvasaptatimeM yogakA lakSaNa isa prakAra kahA hai.. sAmya, svAsthya, samAdhi, yoga, citta-nirodha aura zuddhopayoga ye saba ekArtha-vAcaka nAma haiM // 25 // Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvasAra kasmin kasmin sati ? 'ubhayaviNa? bhAve Niya uvaladdhe susuddhasasarUve' ubhI rAgadveSarUpo bhAvau pariNAmau tayodvayovinaSTayoH stoH| tathA upalabdhe sati kasmin ? nije svakIye / kathambhUte ? suSThu atizayaH zuddhazcAsau svasvarUpazca suzuddhasvarUpaH, tasmin suzuddhasvarUpe prApte sati siddhA bhavanti jIvA iti bhAvArthaH // 58 // atha yogaM samarthayanti zrIdevasenadevAH-- mUlagAthA-kiM kijjai' joeNaM jassa ya Na hu atthi erisI sttii| . phurai Na paramANaMdo sacceyaNasaMbhavo suhado // 59 // saMskRtacchAyA ki kriyate yogena yasya ca na hi asti IdRzI zaktiH / ___ sphurati na paramAnandaH saccetanasaMbhavaH sukhadaH // 59 // TIkA-ki korai joeNaM' ityAdi vyAkaroti TIkAkAraH-tena. yogena kiM sAdhyaM bhavati ? kimapi na / 'jassa ya Na hu asthi erisI sattI' yasya ca yogasya dhyAnasya sphuTaM yathA AgeM aura hU kahaiM haiM bhA0 va0-tisa yoga kari kahA karie, kahA sAdhya hoya ? nAhI kachu bhii| jogya dhyAnakai pragaTa jaise hoya taiseM aisI zakti nAMhI, sAmarthya na hoya, yAhI kaarnnleN| kahA nAMhI hoya ? yA AzaMkAneM hota saMta kahie hai paramAnanda parama pada sukhasvarUpa nAMhI sphurAyamAna hoya, nAMhI jaagai| kaisA paramAnaMda ? satI zAzvatI samIcIna aisI jo cetanAkA nikaTateM hai utpatti jAkI so saccetanAsambhava kahie / bahuri bhI kaisA ? sukhako dene vAlA parama atIndriya sukha dene vAlA hai // 59 // prazna-vaha paramAnanda kyA kyA hone para prakaTa hotA hai ? uttara-'ubhayaviNaDhe bhAve Niya-uvaladdhe susuddhasasarUve' arthAt rAgabhAva aura dveSabhAva ina donoM pariNAmoMke vinaSTa honepara vaha paramAnanda prakaTa hotA hai| prazna-tathA kisake upalabdha honepara vaha paramAnanda prakaTa hotA hai ? uttara-apane suzuddha svarUpake upalabdha honepara prakaTa hotA hai / prazna-vaha su zuddha svarUpa kaisA hai ? uttara-su suSThu arthAt atizayayukta, rAgAdi parabhAvase rahita jo zuddha AtmasvarUpa hai, usa suzuddha AtmasvarUpake prakaTa honepara paramAnanda prakaTa hotA hai| bhAvArtha-usa suzuddha svarUpake prApta honepara jIva siddha ho jAte haiM // 58 // . aba zrI devasenadeva yogakA samarthana karate haiM anvayArtha (joeNa kiM kIrai) usa yogase kyA karanA hai ? (jassa ya) jisakI (erisI) aisI (sattI) zakti (Na hu) nahIM (atthi) hai ki usase (sacceyaNasaMbhavo) sat-cetanase utpanna (suhado) sukhada (paramANaMdo) paramAnanda (Na phurai) prakaTa na ho| ___TIkArtha-"kiM kIrai joeNa' ityAdi gAthAkA TIkAkAra vyAkhyAna karate haiM-usa yogase kyA sAdhya hai ? kucha bhI nahIM hai| 'jassa ya Na hu erisI sattI' arthAt jisa dhyAnarUpa yogakI 1. 'kIrai' ityapi pAThaH / Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvasAra 119 bhavati tathezI evaM vicArazaktirnAsti sAmarthya na bhavati / yasmAta ki nAstItyAzaGkAyAM satyAM procyate 'phurai Na paramANaMdo sacceyaNasaMbhavo suhado' paramAnandaH paramasukhasvarUpo na sphurati jAgati / kiviziSTaH paramAnandaH ? satI zAzvatI samIcInA cAsau cetanA ca saccetanA, tasyAH sakAzAt saMbhavaH utpattiryasya sa saccetanAsaMbhavaH / punarapi kathambhUtaH ? sukhadaH paramAtIndriyasukhaprada ityarthaH / ataeva paramAnandasukhalAlasa bhoH zrIamarasiMha ! zubhavatA bhavatA tAgvidhena yogAbhyAsena bhavitavyamiti bhAvArthaH // 59 // atha tasyaiva yogasya sahAyAbhAvaM darzayanti sUtrakRtaHmUlagAthA-jA kiMci vi. calai maNo jhANe joissa gahiyajoyassa / tAma Na paramANaMdo uppajjai paramasukkhayaro // 6 // saMskRtacchAyA-yAvat kiJcidapi calati manodhyAne yogino gRhItayogasya / tAvanna paramAnando utpadyate paramasaukhyakaraH // 60 // AgeM kahaiM haiM-grahaNa kiyA hai joga jAneM, ara mana calAyamAna hoya hai so paramAnanda pragaTa nAMhI hoya hai . bhA0va0-jogIkai mana jo citta dhyAna jo paramAtmadhyAna virSe jitane kAla kiMcitkAlamAtra calAyamAna hoya hai / kaisA yogI ke ? grahaNa kiyA hai yoga dhyAna jAneM, aisA yogI ke jitane kAla paramAnanda nAMhI utpanna hoya hai| kaisA paramAnaMda ? parama paramArtha rUpa sukhakU karaNekA hai svabhAva jAkA, aisA nAMhI pragaTa hoya hai // 60 // nizcayase jaisI cAhie, vaisI vicAra-zakti yA sAmarthya nahIM hai ki jisase kyA kyA na ho sake ? aisI AzaMkA hone para sUtrakAra kahate haiM ki 'phurai Na paramANaMdo sacceyaNasaMbhavo suhado' arthAt jisase parama sukhasvarUpa paramAnanda sphurita na ho-jAgrata na ho| prazna-kaisA paramAnanda jAgrata na ho ? uttara-saccetana-saMbhava / zAzvatakAla rahane vAlI samIcIna cetanAse jisakI utpatti ho, aisA saccetanasaMbhava paramAnanda jAgrata na ho| prazna-phira bhI vaha paramAnanda kaisA hai ? uttara-sukhada hai, arthAt parama atIndriya sukhakA dene vAlA hai / ___ataeva paramAnanda sukhake abhilASI he zrI amarasiMha ! Apa jaise bhAgyazAlIko usa prakArake paramAnanda dene vAle yogakA abhyAsa karanA caahie| yaha isa gAthAkA bhAvArtha hai // 59 // . .. aba sUtrakAra usI yogakI sahAyaka sAmagrIkI abhAvako dikhalAte haiM anvayArtha-(jA) jaba taka (gahiyajoyassa) yogake dhAraka (joissa) yogIkA (maNo) mana (jhANe) dhyAnameM (kiMcivi) kucha bhI (calai) calAyamAna rahatA hai (tAma) taba taka (paramasokkhayaro) parama sukha-kAraka (paramANaMdo) paramAnanda (Na uppajjai) nahIM utpanna hotA hai| Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 tattvasAra TIkA-jA kiMcivi calai maNI mANe' ityAvi, pavakhaNDanArUpeNa vyAlyAnaM kriyateyAvatkAlaM kiMcinmAtraM manazcittaM calati / kasmin ? dhyAne paramAtmadhyAne / kasya? 'joissa' yoginaH / kathambhUtasya ? 'gahiyajoyassa' gRhIto yogo dhyAnaM yenAsau gRhItayogaH, tasyevaMviSasyApi yoginaH / kiM na bhavatIti ? 'tAma Na paramANaMdo uppajjaI' tAvatkAlaM paramazcAsAvAnandazca paramAnandaH na utpadyate saMbhavati / kathambhUtaH ? 'paramasukkhayaro' paramasaulyakaraH, paramaM paramArtharUpaM saukhyaM karotItyevaM shiilmityrthH| tasmAtkAraNAnnizcalacittena bhavyena bhAvyamiti bhaavaarthH||6|| atha rAgAdi vikalpAbhAvaphalaM varzayanti sUtrakartAraHmUlagAthA-sayalaviyappe thakke uppajjai ko vi sAsao bhAvo / jo appaNo sahAvo mokkhassa ya kAraNaM so hu // 61 // saMskRtacchAyA-sakalavikalpe ruddha utpadyate ko'pi zAzvato bhaavH| ya AtmanaH svabhAvo molasya ca kAraNaM sa khalu // 61 // AgeM kaheM haiM-sakala vikalpa naSTa hota saMta koI mokSakA kAraNa zAzvatA bhAva pragaTa hoya hai bhA0 va0-sakala rAgAdika vikalpa naSTa hota sateM koika zAzvatA bhAva upaje hai jo AtmAkA svabhAva hai| bahuri so svabhAva mokSakA kAraNa hoya hai / / 61 // TokArtha-'jA kiMcivi calai maNo jhANe' ityAdi gAthAke arthakA vyAkhyAna karate haiMjitane kAla taka raMcamAtra bhI citta calAyamAna rahatA hai| prazna-kisameM calAyamAna rahatA hai ? uttara-parama zuddha AtmadhyAnameM / prazna-kisakA? uttr-yogiikaa| prazna-kaise yogIkA ? .... uttara-'gahiyajoyassa' arthAt jisane yoga-dhyAnako grahaNa kiyA hai, isa prakArake yogiikaa| prazna-usake kyA nahIM hotA? uttara-'tAma Na paramANaMdo uppajjai' utane kAla taka parama utkRSTarUpa jo Ananda hai, vaha utpanna nahIM hotA hai| prazna-vaha paramAnanda kaisA hai ? ___ uttara-'paramasukkhayaro' arthAt parama sukhakA karanevAlA hai| parama paramArtharUpa sukhako karanekA svabhAvavAlA hai| isa kAraNa bhavya jIvoMko dhyAna-avasthAmeM atyanta nizcalacitta honA cAhie yaha isa gAthAkA bhAvArtha hai // 60 // aba sUtrakAra rAgAdi vikalpoMke abhAvakA phala dikhalAte haiM anvayArtha-(sayalaviyappe) samasta vikalpoMke (thakke) ruka jAnepara (kovi) koI advitIya (sAsao) zAzvata-nitya (bhAvo) bhAva (uppajjai) utpanna hotA hai (jo) jo (appaNo) Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taspasAra -- 121 TIkA-'uppajjai ko vi sAsao bhAvo' ityAdi vyAkriyate patitA muninA-ko'pi kazcidapi bhaavH| kathambhUtaH ? shaashvtH| utpadyate prakaTIbhavati / kadA ? 'sapalabiyappe thakke' sakalAzca te vikalpA rAgAvayazca sakalavikalpAsteSu / kathambhUteSu ? naSTeSu satsu / bahuvacanaM katham ? prAkRte vacana-liGgAdiniyamo nAstIti / kathambhUto yo bhAvaH ? 'jo appaNo sahAmo' yaH kilAtmanaH svabhAvaH shotpnnH| punazca kiviziSTaH ? 'mokkhassa ya kAraNaM so hu~' sa eva bhAvaH sphuTaM kAraNaM bhavatItyadhyAhAraH / kasya ? mokSasya cAnantacatuSTayasvarUpasyeti mokSAbhilASiNA bhavyeneti matvA sarve rAgAvayaH pare bhAvA moktavyA iti bhAvArthaH // 6 // AtmAkA (sahAvo) svabhAva hai / (so) vaha (khu) nizcayase (mokkhassa ya) mokSakA (kAraNaM) kAraNa hai| TokArtha-'uppajjai ko vi sAsao bhAvo' ityAdi gAthAkA TIkAkAra muni vyAkhyAna karate haiM-koI vilakSaNa bhAva / kaisA ? zAzvata / utpanna hotA hai-prakaTa hotA hai / prazna-kaba prakaTa hotA hai ? uttara-'sayalaviyappe thakke' arthAt rAgAdi jitane bhI vikalpa haiM, una sabake naSTa ho jAne para vaha zAzvata bhAva prakaTa hotA hai| ....prazna-'sayalaviyappe thakke' yaha to saptamI vibhaktikA ekavacanarUpa prayoga hai| Apane usakA bahuvacanarUpa artha kaise kiyA hai ? uttara-prAkRtameM vacana aura liMga AdikA koI niyama nahIM hai| isalie jahA~ jaisA artha vivakSita hotA hai, vaisA artha kahA jAtA hai| prazna-phira vaha zAzvata bhAva kaisA hai ? uttara-'jo appaNo sahAvo' arthAt vaha AtmAkA svabhAva hai| nizcayase jo AtmAkA svabhAva hai vaha usake sAtha hI utpanna hotA hai / prazna-punaH vaha svabhAva kaisA hai ? uttara-'mokkhassa ya kAraNaM so hu' arthAt vahI bhAva nizcayase kAraNa hai| yahA~ 'bhavati' kriyAkA adhyAhAra kiyA gayA hai / prazna-vaha bhAva kisakA kAraNa hai ? uttara-anantacatuSTayasvarUpa mokSakA kAraNa hai| isalie mokSake abhilASI bhavyapuruSako aisA jAnakara sabhI rAgAdi parabhAva chor3aneke yogya haiM / yaha isa gAthAkA bhAvArtha hai // 61 / / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 tattvasAra amAlayAnamAhAtmyaM prakaTayantIti zrIdevasenadevAH- . mUlagAthA-appasahAve thakko joI Na muNei Agae visae / - jANai Niya-appANaM picchai taM ceva suvisuddhaM // 62 // saMskRtacchAyA-AtmasvabhAve sthito yogI na manute AgatAn viSayAn / jAnAti, nijAtmAnaM pazyati taM caiva suvizuddham // 62 // TIkA-'appasahAve thakko joI' ityAdi vyAkaroti TIkAkRnmuniH-AtmanaH svabhAvaH svarUpamAtmasvabhAvaH, tasmin sthitaH san / ko'sau ? yogI dhyAnI pumAn / kiM karotIti ? 'Na muNei Agae visae' na manute jAnAti nAnubhavati / kAn ? viSayAn / kathambhUtAn ? udayamAgatAn / yathA zivakumAro nijAntaHpuramadhye'pi sa bhAvaliGgI bhavan SaSThopavAsena kAJjikAhAreNa paragrahAdAnItena sthitaH, tathA''sannabhavyenAnyenApi bhavitavyam / hi ki karoti sa bhA0 va0-AtmasvabhAvavirSe sthita hota saMta yogI udayameM Aye aise je viSayanikU nAhIM jAne hai, ara nija AtmAkU jANe hai, ara AtmA hI kauM bhale prakAra vizuddha dekhe haiM // 62 // aba zrI devasenadeva Atma-dhyAnake mAhAtmyako prakaTa karate haiM anvayArca-appasahAve) AtmasvabhAvameM (thakko) sthita (joI) yogI (Agae) udayameM Aye hue (visae) indriyoMke viSayoMko (Na muNei) nahIM jAnatA hai| kintu (Niya-appANaM) apanI AtmAko hI (jANai) jAnatA hai (taM ceva) aura usI (suvisuddha) ativizuddha AtmAko (picchai) dekhatA hai| TIkArya-'appasahAve thakko joI' ityAdi gAthAkA. TIkAkAra muni vyAkhyAna karate haiM-AtmAkA jo svabhAva hai, svarUpa hai, usa AtmasvabhAvameM sthita koI dhyAnI yogI puruSa hai| prazna-vaha kyA karatA hai ? uttara-'Na muNei Agae visae' arthAt nahIM jAnatA hai, unakA anubhava nahIM karatA hai| prazna-kinakA anubhava nahIM karatA hai? uttara-indriyoMke viSayoMkA anubhava nahIM karatA hai| prazna-kaise viSayoMkA anubhava nahIM karatA hai ? uttara-udayameM Aye hue viSayoMkA anubhava nahIM karatA hai| jaise zivakumAra nAmakA koI rAjA apane antaHpurameM rahatA huA bhI bhAvaliMgI hokara, para-gharase lAye gaye kAMjIke AhArako SaSThopavAsa (velA-do dinake upavAsa) kI pAraNAmeM grahaNa karatA huA sthita thaa| usI prakAra nikaTa bhavyajIvako bhI honA caahie| Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvasAra .123 yogI ? 'jANai NiyaappANa' nijAtmAnaM svasvarUpaM jAnAtyanubhavati / punaH kiM karotIti ? 'picchai taM ceva suvisuddha' suvizukhaM rAgAdirahitaM tamevAtmAnaM pazyatyavalokayAtItyarthaH iti matvA zuddhAtmasvarUpe bhAvanA kartavyA tajjJa vyajanairiti bhAvArthaH // 62 // atha punarapi nizcayadhyAnArUDhasya yogino mAhAtmyaM varzayatIti sUtrakAraHmUlagAthA--Na ramai visaesu maNo joissuvaladdhasuddhataccassa / .: ekIhavaMi NirAso marai puNo jhANasatyeNa // 63 / / saMskRtacchAyA-na ramate viSayeSu.mano yogina uplbbshuddhtttvsy| ekIbhavati nirAzo mriyate punaH dhyAnazastreNa // 63 // TIkA-'Na ramai visaesu maNo' ityAdi vyAkhyAnaM kriyate TIkAkRtA muminA-mano bhA0 va0-yogIko mana hai so viSayani virSe nAMhI ramai hai / kaisA hai yogI ? prApta bhayA hai zuddhatattva jaakeN| bahuri kaisA hai ? eka hota hai nirAza-viSayani virSe naSTa bhaI AzA jaakaiN| athavA isa lokavirSe AzA, paraloka AzA, dhanAzA, jIvitAzA jAkeM naSTa bhaI so nirAzanirgata gaI hai durAzA jAkeM / pazcAt kahA kara hai ? tAkA mana mare hai, vinAzakU prApta hoya hai| kAhe kari? dhyAna zastrakari // 63 // ....... prazna-to aisA vaha yogI kyA karatA hai ? uttara-'jANai Niya appANaM' arthAt apanI AtmAke zuddha svarUpako jAnatA hai aura anubhava karatA hai| prazna-punaH vaha kyA karatA hai ? uttara- 'picchai taM ceva suvisuddha' arthAt rAgAdi-rahita apanI usI suvizuddha AtmAko dekhatA hai, avalokana karatA hai| aisA jAnakara AtmajJa bhavyajanoMko zuddha AtmasvarUpameM bhAvanA karanI caahie| yaha isa gAthAkA bhAvArtha hai // 62 // aba phira bhI sUtrakAra nizcayadhyAnameM ArUr3ha yogIkA mAhAtmya dikhalAte haiM anvayArtha-(uvaladdhasuddhataccassa) jisane zuddhatattvako prApta kara liyA hai, aise (joissa) yogIkA (maNo) mana (visaesa) indriyoMke viSayoMmeM (Na ramaha) nahIM ramatA hai| kinta (NirAso) viSayoMse nirAza hokara AtmAmeM (ekIhavai) ekameva ho jAtA hai| (puNo) punaH (jhANasatyeNa) dhyAnarUpI zastrake dvArA (marai) maraNako prApta ho jAtA hai| TIkArtha-'Na ramai visaesu maNo' ityAdi gAthAkA TIkAkAra muni vyAkhyAna karate haiManeka vikalpAtmaka mana nahIM ramatA hai, arthAt Asakta nahIM hotA hai| . Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 tattvasAra vikalpAtmakaM na ramate na bAsaktaM bhavati / keSu ? pannendriyaviSayeSu / kasya manaH ? 'joissa' yoginaH paramayoginaH / kathambhUtasya ? 'uvalakhasuddhataccassa' upalabdha prAptaM zuddha rAgAdirahitaM tattvasvarUpaM yenAso upalabdhazuddhatattvaH, tasya / punarapi kiM karoti tanmanaH ? 'ekohavai NirAso' ekIbhavati, nAnekIbhavati-ekIbhavati / kathambhUtaM san ? "NirAso' nirAzaM nirgatA vinaSTA viSayANAmAzA / athaveha-lokAzA paralokAzA dhanAzA jIvitAzA vA yasmAttannirAzaM nirgatadurAzam / pazcAt kiM karoti tanmanaH ? 'marai puNo' punaniMyate vinAzaM gacchati / kena kRtvA ? 'mANasatyeNa' dhyAnazastreNa, paramAtmadhyAnameva zastramAyuSaH dhyAnazastraM tena / bhavyajanairiti matvA paragatatattva-svagatatattvasmaraNalakSaNe dhyAne'bhyAsaH kartavya iti bhaavaarthH||63|| prazna-kinameM Asakta nahIM hotA hai ? uttara-pAMcoM indriyoMke viSayoMmeM Asakta nahIM hotA hai / prazna-kisakA mana Asakta nahIM hotA hai ? uttara-'joissa' paramadhyAnI yogIkA mana Asakta nahIM hotA hai / prazna-kaise yogIkA mana Asakta nahIM hotA ? uttara-'uvaladdhasuddhataccassa' arthAt jisane rAgAdi-rahita zuddha tattvakA svarUpa upalabdha kara liyA hai, usa yogIkA mana Asakta nahIM hotaa| prazna-to phira usakA mana kyA karatA hai ? uttara-'ekIhavai NirAso' arthAt vaha AtmAke sAtha eka ho jAtA hai, phira vaha aneka . vikalparUpa nahIM rhtaa| prazna-kaisA hotA huA vaha eka ho jAtA hai ? uttara-NirAso' nirAza hokara / jisake viSayoMkI AzA nikala gaI hai, naSTa ho gaI hai| athavA jisameMse isa lokakI AzA, paralokakI AzA, dhanakI AzA aura jIvanakI AzA nikala gaI haiM arthAt sabhI prakArako durAzAe~ naSTa ho gaI haiN| prazna-pazcAt nirAza honepara vaha mana kyA karatA hai ? uttara-'marai puNo' arthAt phira vaha mana mara jAtA hai| prazna-kisake dvArA mara jAtA hai ? uttara-'jhANasattheNa' arthAt dhyAnarUpI zastrase mara jAtA hai-vinAzako prApta ho jAtA hai / caMcala manake vinAzake lie paramAtmAkA dhyAna hI zastra hai, Ayudha hai| aisA jAnakara bhavyajanoMko paragata-tattva aura svagata tattvake smaraNarUpa dhyAnakA abhyAsa karanA cAhie / yaha isa gAthAkA bhAvArtha hai // 63 // , Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasAra atha mohodaye sati mano na mriyate iti bruvantyagne zrIdevasenadevAHmUlagAthA--Na marai tAvettha maNo jAma Na moho khayaM gao svvo| khIyaMti khINamohe sesANi ya ghAikammANi // 64 // saMskRtacchAyA-na niyate tAvadityaM mano yAvanna moho kSayaM gataH srvH| . kSIyante kSINamohe zeSANi ca ghAtikarmANi // 64 // TIkA-Na marai tAvettha maNo' ityAdi, padakhaNDanArUpeNa vyAkhyAnaM kriyate vRttikartA muninA / tAvatkAlamitthamamunA prakAreNa / 'attha' iti pAThe asmin dhyAne puruSa vA manazcittaM vikalparUpaM na mriyate na viliiyte| kiyantaM kAlamiti ? 'jAma Na moho khayaM gao samyo' yAvatkAlaM sarva: saparivAro mohona kSayaM gato bhavati / 'khoyaMti' kSIyante kSayaM yAnti kasmina ? kSINamohe / kSINaH kSayaM gato moho yasmAd yasmin vA tat kSINamohaM guNasthAnam, tasmin kSINa AgeM kahai haiM-manakU mare binA mohAdika nAMhI mare haiN| ara mana mareM samasta karma kSaya hoya hai bhA0 va0-tAvat kAla yA prakAra yA thAnavirSe vA puruSavirSe mana jo cittake vikalparUpa nAMhI marai hai, nAMhI vilaya hoya hai| kitane kAla ? yA prakAra jitane kAla sarva parivAra sahita moha kSayakU nAhI prApta hoya hai| ara mohakU kSINamoha dvAdazama guNasthAnavirSe mohakU kSINa hota saMteM ghAtiyA karma dravyakarma jnyaanaavrnnaadik| kitane ? samasta ghAtiyA karma / yA prakAra jANi mohakA vazIkaraNavirSe yatna kartavya hai / kona kU? bhavyajananikauM / yo bhAvArtha jAnanA // 6 // aba Age zrIdevasenadeva kahate haiM ki mohake udaya honepara mana nahIM maratA hai anvayArtha-(jAma) jabataka (savvo moho) sampUrNa moha (khayaM) kSayako (Na gao) nahIM prApta hotA hai, (tAva) tabataka (ittha) isa AtmAkA (maNo) mana (Na marai) nahIM maratA hai| (khINamohe) mohake kSINa honepara (sesANi ya) zeSa bhI (ghAikammANi) ghAtIkarma (khIyaMti) naSTa ho jAte haiN| TIkArtha-'Na marai tAvettha maNo' ityAdi gAthAkA TIkAkAra muni artha vyAkhyAna karate haiM-utane kAlataka isa prakArase mana nahIM maratA hai| athavA 'ittha' pAThake sthAnapara 'attha' pATha mAnane para yaha artha hotA hai-isa dhyAnameM athavA dhyAna karanevAle puruSameM vikalparUpa mana nahIM maratA hai arthAt AtmAmeM vilIna nahIM hotA hai| ... prazna-kitane kAlataka nahIM maratA hai ? uttara-'jAma Na moho khayaM gao savvo' arthAt jitane kAlataka saparivAra sarva moha kSaya nahIM ho jAtA hai, tabataka mana nahIM maratA hai / / punaH sarvamoha parivAra kSayako prApta hotA hai| prazna-kisameM kSayako prApta hotA hai ? uttara-kSINamoha nAmaka bArahaveM guNasthAnameM kSayako prApta hotA hai| Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 tatvasAra mohe kSINakaSAye dvAvaze guNasthAne / mohe kSINe sati kAni kSIyante ? 'ghAikammANi ghAtikarmANi dravyakarmANi bhAnAvaraNAdIni / kiyanti ? 'sesANi ya' zeSANi samastAni ghAtIni karmANIti jJAtvA manovazIkaraNe yatno vidheyo bhavyairiti bhAvArthaH // 6 // atha dRSTAntadvAreNa vASrTAntaM moharAjAbhAvaphalaM darzayantIti sUtrakartArastadyathA-- mUlagAthA-Nihae rAe seNNaM NAsai sayameva galiyamAhappaM / taha NihayamoharAe galaMti NissesaghAINi // 65 / / saMskRtachAyA-nihate rAzi sainya nazyati svayameva galitamAhAtmyam / ___ tathA nihate moharAje galanti niHzeSaghAtIni // 65 // TIkA-Nihae rAe seNaM NAsai sayameva galiyamAhappaM' ityAdi vyAkhyAnaM kriyate TokAkAreNa yatinA-tathA rAzi narendra nihate vinaSTe sati sainyaM svayameva nazyati / kathambhUtaM sat ? AgeM kaheM haiM-mohakU nAza hota saMta samasta ghAtiyA karma nAzakU prApta hoya haiM bhA0 va0-jaiseM rAjAkU maraNa prApta hote saMte sainya hai so svayameva nAze hai bhAge hai / kaise bhAge hai ? naSTa bhayA hai mAhAtmya jaakaa| ihAM dArTAnta kahai haiM-taise moha rAjAkaM nAza hota saMtai / kAhe kari? jJAna-khaDgakari / kahA hoya ? samasta ghAtiyA karma nAzakU prApta hoya haiM // 65 // . jisase yA jisa AtmAmeM vaha moha kSaya ho gayA hai, use kSINamoha yA kSINakaSAya kahate haiN| prazna-mohake kSINa honepara kauna-kauna naSTa ho jAte haiM ? uttara-'ghAikammANi' ghAtI karma jJAnAvaraNAdika naSTa ho jAte haiN| prazna-ve ghAtikarma kitane haiM ? - uttara-'sesANi ya' zeSa samasta ghAtikarma jo jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya ye dravyakarma haiM ve samasta naSTa ho jAte haiN| aisA jAnakara bhavya puruSoMko manake vaza karanemeM yatna karanA caahie| yaha isa gAthAkA bhAvArtha hai // 6 // aba sUtrakAra dRSTAnta dvArA dArTAntarUpa moharAjake abhAvakA phala dikhalAte haiM'anvayArtha (rAe) rAjAke (Nihae) mAre jAnepara jaise (galiyamAhappaM) jisakA mAhAtmya gala gayA hai aisI (seNNaM) senA (sayameva) svayaM hI (NAsai) naSTa ho jAtI hai, (taha) usI prakAra (NihayamoharAe) moharAjAke naSTa ho jAnepara (NissesaghAINi) samasta ghAtiyA karma (galaMti) svayaM hI gala jAte haiN| _____TokArtha-'Nihae rAe seNNaM' ityAdi gAthAkA TIkAkAra muni artha-vyAkhyAna karate haiMjaise yuddhasthalameM rAjAke nihata arthAt vinaSTa honepara senA svayaM hI naSTa ho jAtI hai| . Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasAra 127 galitamAhAtmyaM galitam naSTaM mAhAtmyaM mahimA yasya tada / bATantimAha-'taha Nihaya moharAe' tathA moharAje nihate vinAzite / kena? jJAnakhaGgaNa / kiM bhavati ? galanti nAzaM gacchanti / kAni ? niHzeSaghAtIni niHzeSANi samastAni ca tAni ghAtikarmANi, tAnIti jJAtvA paravastvabhilASarUpo mohastyAjyo bhavati tattvavidbhiH puruSairiti bhAvArthaH // 65 // atha ghAtikarmacatuSTaye naSTe sati ki phalaM bhavatIti pratipAdayanti zrIdevasenadevAHmUlagAthA-ghAicaukke paTTe uppajjai vimalakevalaM NANaM / . loyAloyapayAsaM kAlattayajANagaM paramaM // 66 // saMskRtacchAyA-ghAticatuSke naSTe utpadyate vimalakevalajJAnam / . lokAlokaprakAzakaM kAlatrayajJAyakaM paramam // 66 // TIkA-'ghAicaMukke gadre ityAdi, pavakhaNDanArUpeNa vyAkhyAnaM kriyate TIkAkRtA Arga kaheM haiM-ghAtiyAcatuSTaya naSTa hota saMta kevalajJAna prApta hoya hai bhA0 va0-ghAtiyAcatuSka jJAnAvaraNa darzanAvaraNa mohanIya antarAya ye cAra ghAtiyA karma naSTa hota saMta mala-rahita kevalajJAna upaje hai| kaisA hai kevalajJAna ? lokAloka-prakAzaka, ara kAlatrayakA jAnanevAlA parama utkRSTa aisA hai // 66 // prazna-kaisI hotI huI naSTa ho jAtI hai ? : uttara-galita mAhAtmya hokr| gala gayA hai naSTa ho gayA hai mAhAtmya, mahimA yA jItanekA utsAha jisakA, use galitamAhAtmya kahate haiN| * aba isakA dArTAnta kahate haiM-'taha NihayamoharAe' arthAt usI prakAra moharAjAke jJAnarUpI khaDgase vinAza kara diye jAnepara samasta ghAtikarma svayaM hI gala jAte haiM, arthAt naSTa ho jAte haiN| . . bhAvArtha-dazaveM guNasthAnameM mohake sarvathA kSaya ho jAnepara bArahaveM guNasthAnameM zeSa rahe jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya ye tInoM ghAtiyA karma svayaM hI kSayako prApta ho jAte haiN| aisA jAnakara tattvavettA bhavyapuruSoMko para vastukI abhilASArUpa moha sarvathA tyAga deneke yogya hai| yaha isa gAthAkA bhAvArtha hai // 65 // __ aba cAroM ghAtiyA karmoke naSTa honepara kyA phala prApta hotA hai, yaha zrIdevasenadeva batalAte haiM anvayArya-(ghAicaukke gaTTe) cAroM ghAtiyA karmoke naSTa honepara (loyAloyapayAsaM) loka aura alokako prakAzita karanevAlA, (kAlattaya jANagaM) tInoM kAloMko jAnanevAlA, (parama) parama (vimala) nirmala (kevalaNANaM) kevalajJAna (uppajjai) utpanna hotA hai| TokArtha-'ghAicaukke gaTTe' ityAdi gAthAke arthakA TIkAkAra muni vyAkhyAna karate haiMjJAnAvaraNAdi cAroM ghAtiyA karmoke naSTa honepara / Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 tattvasAra muninA / tadyathA-ghAticatuSke naSTe sati ghAtikarmaNAM jJAnAvaraNAdInAM catuSkaM tasmin vinaSTe sati ki phalaM bhavatIti ? 'uppajjai vimalakevalaM gANaM' jJAnaM samutpadyate prakaTIbhavati / kathambhUtaM tat ? vimalakevalaM vigatAni vinaSTAni karmANyavimalAni yasmAttadvimalaM nirmalaM niSpApaM kevalaM sakalamakhaNDaM vimalakevalam / punarapi kiMviziSTam ? 'loyAloyapayAsaM' lokaalokprkaashkm| 'loka varzane' lokyante yante jIvAdayaH padAryA yasminnasau lokaH tasmAtpa. ro'lokaH, tayoH prakAzakaM lokAlokaprakAzakam / punazca kathambhUtam ? 'kAlattayajANagaM' kAlaayajJAyakam, atItavartamAnAnAgatAnAM kAlAnAM trayaM jAnAtIti kAlatrayajJAyakam / punazca kimbhUtam ? paramam, parA utkRSTA mA lakSmIH samavazaraNAdiyaMtra tatparamaM sarvotkRSTaM vaa| tadevaMvidhaM jJAnameva bhAvanIyaM bhavyajanairiti bhaavaarthH||66|| iti tattvasAravistArAvatAre'tyAsannabhavyajanAnandakare bhaTTArakadhIkamalakItideva-viracite kAyasthamAthurAnvayaziromaNibhUtabhavyavarapuNDarIkAmarasiMhamAnasAravindavinakare dharmadhyAnaparamparayA'vAptazukladhyAnovakevalajJAnaphalavarNanaM nAma paJcamaM parva // 5 // prazna-kyA phala prApta hotA hai ? uttara-'uppajjai vimalakevalaM NANaM' arthAt vimala kevalajJAna utpanna hotA hai / vigata yA vinaSTa ho gaye haiM avimala-malina karma jisameMse aisA vimala, nirmala, niSpApa aura akhaNDa kevalajJAna utpanna hotA hai| prazna-punarapi vaha kaisI vizeSatAvAlA hai ? uttara-'loyAloyappayAsaM' arthAt loka aura alokakA prakAzaka hai / 'loka' dhAtu dekhaneke arthameM prayukta hotI hai| jitane AkAzameM jIvAdi padArtha avalokana kiye jAte haiM-dikhAI dete haiM, use loka kahate haiN| usase pare jo AkAza hai, jahAM ki jIvAdi padArtha nahIM dikhAI dete haiM, use aloka kahate haiN| aise loka aura alokakA vaha prakAzaka hai| prazna-punaH vaha kevalajJAna kaisA hai ? uttara-'kAlattayajANagaM' arthAt atIta, vartamAna aura bhaviSya ina tInoM kAloMko jAnatA hai| prazna-aura phira vaha kaisA hai ? __-- uttara-parama hai, arthAt para-utkRSTa, mA--lakSmI samavazaraNAdirUpa jisameM pAI jAve, use parama yA sarvotkRSTa kahate haiN| isa prakArakA parama nirmala kevalajJAna hI bhavyajanoMko nirantara bhAvanA karaneke yogya hai / yaha isa gAthAkA bhAvArtha hai // 66 // ___ isa prakAra ati nikaTa bhavyajanoMko AnandakAraka, bhaTTAraka zrI kamalakItideva-viracita, kAyastha-mAthurAnvaya-ziromaNibhUta, bhavyavarapuNDarIka amarasiMhake mAtasa-kamalako dinakarake samAna vikasita karanevAle isa tattvasArake vistArAvatArameM dharmadhyAnase paramparayA prApta honevAle zukladhyAnadvArA kevalajJAnarUpa phalakA varNana karanevAlA pAMcavA~ parva samApta huA / / 5 / / Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha parva sarvajJa jJAnasaMsiddhistavAstu. sukhdaayinii| bho bhavyAmarasiMhAlya srvsaadhujnepsitaa|| (ityAzIrvAvaH) atha kevalajJAnoddhavAnantaraM kathambhUto bhavatIti pratipAdayantyane sUtrakRtaHmUlagAthA-tihuvaNapujjo houM khaviu sesANi kammajAlANi / jAyai abhUdapunvo loyaggaNivAsio siddho // 67 // saMskRtacchAyA-tribhavanapUjyo bhUtvA kSapitya zeSANi karmajAlAni / . jAyate'bhUtapUrvo lokApanivAsI siddhaH // 67 // TIkA-tihavaNapujjo hou! ityAdi vyAkriyate vRttikRtA yatinA-tribhuvanapUjyo bhUtvA trayANAM bhuvanAnAM samAhArastribhuvanam, tena pUjito bhUtvA / pazcAt kiM kRtvA ? 'khaviu sesANi kammajAlANi' kSapitvA / kAni ? karmajAlAni krmsmhaani| kathambhUtAni ? zeSANi samastAni aghAtikarmANyuddharitAni vaa| 'jAyai abhUdapugyo' jAyate smutpdyte| kayambhUto - 'he bhavya amarasiMha ! sarvasAdhujanoMko abhISTa aura akSaya sukha denevAlI sarvajJa-jJAnakI saMsiddhi tere hove // 1 // (iti AzIrvAdaH) bahuri kahA hoya ? so hI kaheM hai...bhA0 va0-tIna bhuvana jo tIna loka, tAke pUjya hoya kari, ara bAkIke cyAri aghAtiyA Ayu nAma gotra vedanIya je samasta karma-jAla tinakU naSTa kari siddha hoya hai / kaisA siddha hoya hai ? pUrvaM aisA kade bhI nAMhIM bhyaa| bahuri kaisA hoya hai ? lokakA agra bhAga virSe hai nivAsa jinakA aisA siddha hoya hai // 67 // aba kevalajJAnake utpanna honeke pazcAt jIva kaisA ho jAtA hai, yaha sUtrakAra Age pratipAdana karate haiM anvayArtha-(tihuvaNapujjo) arahanta avasthAmeM tIna bhuvanake jIvoMkA pUjya hokara, punaH (sesANi) zeSa (kammajAlANi) karmajAloMko (khaviu) kSaya karake (abhUdapulvo) abhUtapUrva (loyaggaNivAsio) lokArakA nivAsI (siddho) siddha paramAtmA (jAyai) ho jAtA hai| TIkArya-'tihuvaNapujjo houM' ityAdi gAthAkA TIkAkAra muni artha vyAkhyAna karate haiM-Urdhva madhya aura adholoka ina tInoM bhuvanoMke samAhArako tribhuvana kahate haiN| aise tribhuvanase pUjita hokr| 17 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 tattvasAra jAyate ? bhUtapUrvo na, evaMvidho'bhUtapUrvo jAtaH samutpanno jIva iti / punazca kathambhUto bhavati ? 'loyaggaNivAsiyo siddho' lokApanivAsI siddho bhavati / lokAgne mokSAlaye nivAsaH sthAnaM vidyate yasyAsau lokApranivAsI siddhaH kRtakRtyaH paramAtmA parabrahmasvarUpa ityrthH| iti jJAtvA bho puruSasiMhAmayasiMha, evaMviSaH siddho manasA smaraNIyo vacasA vaktavyaH kAyena tadanukUlamAcaraNIyaM zubhavatA bhavateti bhAvArthaH // 67 // atha sa eva siddhaH punaH kathambhUto bhavatIti vyaktIkaroti sUtrakartA / tadyathA- ... mUlagAthA-gamaNAgamaNavihINo phaMdaNa-calaNehi virahio siddho / __avvAbAhasuhattho paramaTThaguNehiM saMjutto // 68 // saMskRtacchAyA-gamanAgamanavihInaH spandana-calanAmyAM virahitaH siddhH|| .. avyAvAghasukhasthaH paramArthaguNaiH saMyuktaH // 68 // TIkA-'gamaNAgamaNavihINo' ityAdi vyAkhyAnaM karoti vRttikartA muniH / gamanAgamanavihInA-gatirane bAgamanaM saMsAre gamanAgamanAmyAM vihIno rahito bhavatIti kriyAdhyAhAraH kriyte| bahuri siddha kaisA hoya hai ? so kahaiM haiM bhA0 va0-siddha hoya hai / kaisA hoya hai ? gamana Agamana-rahita hoya hai / bahuri calanAcalana-rahita hoya hai, akaMpa hoya hai, abyAbAdha sukhasahita hai-bAdhA-rahita sukha tanmaya hoya hai / ara paramArtha guNa je anaMta jJAna, ananta sukha, ananta darzana, anantavIrya kevalajJAnAdi paramArtha guNa-saMyukta hoya hai // 68 / / / prazna-punaH kyA karake ? uttara-'khaviu sesANi kammajAlANi' arthAt zeSa karmoMke jAlako arthAt bArahaveM guNasthAnameM ghAta karanese zeSa rahe jo cAra aghAtiyAkarma haiM, una sabako kSaya karake / 'jAyai abhUdapuvvo' arthAt pUrvakAlameM jaisA kabhI nahIM huA, aisA abhUtapUrva hokara / prazna-punaH kaisA hotA hai ? uttara-'loyaggaNivAsio siddho' arthAt lokake agrabhAgameM-siddhAlayameM nivAsa-sthAna hai jisakA aisA lokAgra-nivAsI kRtakRtya paramabrahmasvarUpa siddha paramAtmA ho jAtA hai / aisA jAnakara he puruSoMmeM siMhake samAna zreSTha amarasiMha ! bhAgyazAlI Apake dvArA ukta prakArakA siddha paramAtmA manase sadA smaraNIya, vacanase kathanake yogya aura kAyase tadanukUla AcaraNa karaneke yogya hai / yaha isa gAthAkA bhAvArtha hai // 67 / / aba vahI siddha paramAtmA kaisA hotA hai, yaha sUtrakAra prakaTa karate haiM anvayArtha-(gamaNAgamaNavihINo) gamana aura Agamanase rahita (phaMdaNa-calaNehi) parispanda aura halana-calanase rahita, (avvAbAhasuhattho) avyAbAdha sukhameM sthita (paramaTThaguNehiM) paramArtha yA parama aSTaguNoMse (saMjutto) saMyukta (siddho) siddha paramAtmA hotA hai| TokArtha-'gamaNAgamaNavihINo' ityAdi gAthAkA TIkAkAra muni vyAkhyAna karate haiM - vaha siddha paramAtmA gamana aura Agamanase rahita hai| Age jAneko gamana kahate haiM / saMsArameM vApisa Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasAra punaH kiviziSTaH ? 'phadaNa-calaNehi virahio siddho' parispanda-calanAmyAM virahito viraktaH siddho niSpanno bhavati / punazca kayambhUto'bhUt ? 'anyAvAhasuhatyoM' avyAbAdhasukhasthaH avyAbAdhaM bAdhArahitaM ca tatsukhaM ca avyAbASasukham, tasmin sthito lInastanmayo bhavatItyarthaH / punazca kiM viziSTa: ? 'paramaTTaguNehi saMjutto' paramArthaguNairyuktaH,paramArthAzca te kevalajJAnAbayo guNAzca paramArthaguNAstairyuktaH saMyuktaH pariNataH san sadA tiSThatIti matvA bho savinayAmarasiMhatanaya lakSmaNa ! teSAM siddhAnAM kevalajJAnAnantasukhAdhanantaguNA bhAvanIyA bhavadbhiriti bhAvArthaH // 68 // . athAnantaraM punarapi siddhaguNAnAviskaroti sUtrakRvitimUlagAthA--loyAloyaM savvaM jANai pecchai karaNakamarahiyaM / muttAmutte davve aNaMtapajjAyaguNakalie // 69 / / saMskRtacchAyA-lokAlokaM sarva jAnAti pazyati karaNakramarahitam / . mUrtAmUni dravyANi anantaparyAyaguNakalitAni // 69 // bahuri siddha kaisA hoya hai ? bhA0 va0-samasta lokAlokakU karaNa-krama-rahita jAne hai / jAkari kariye so to karaNa khie| ara krama anukramateM jAneM so krama kahie / so siddha karaNa-krama-rahita ekaikAla jAna hai, dekheM hai mUrtAmUrta dravyanikU / mUrta to eka pudgala dravya hai, ara saMsAra-apekSA jIva dravya bhI mUrta hai / ara dravyAthika nayakari amUrta hai| bAkI ke cyAri dharma adharma AkAza kAla dravya sarvathA amUrta hI haiN| kaise haiM dravya ? anaMta paryAya guNanikari kalita kahie vyApta aise / tini sarvanikU jAna hai // 69 / / Aneko Agamana kahate haiM / yahAM para 'bhavati' kriyAkA adhyAhAra karanA caahie| siddha paramAtmA aise gamana aura Agamanase rahita hotA hai| ... prazna-punaH siddha paramAtmA kaisA hai ? ___uttara-'phaMdaNa-calaNehi virahio siddho' arthAt parispanda aura calanase sarvathA rahita hai| aura siddha hai arthAt apane sarva kArya sampanna kara cukA hai| prazna-punaH kaisA hai ? - uttara-'avvAbAhasuhattho' arthAt sarva prakArakI bAdhAoMse rahita aisA jo avyAbAdha sukha hai, usameM sthita hai, lIna hai arthAt tanmaya hai| prazna-punaH vaha kaisA hai ? .. uttara-paramaTThaguNehiM saMjutto' paramArtha jo kevalajJAnAdi anantaguNa haiM, unase saMyukta hai, tadrUpa pariNata hai| aise svarUpavAlA paramAtmA siddhAlayameM sadAkAla avasthita rahatA hai| aisA jAnakara he savinaya amarasiMhake putra lakSmaNa ! Apako una siddhoMke kevalajJAna, ananta sukha Adi ananta guNoMkI bhAvanA karanI caahie| yaha isa gAthAkA bhAvArtha hai // 68 // . aba isake pazcAt sUtrakAra phira bhI siddhoMke guNoMko prakaTa karate haiM- anvayArtha--(karaNakamarahiyaM) iMdriyoMke kramase rahita eka sAtha (savvaM) sarva (loyAloyaM) Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 tattvasAra . TIkA-'jANai pecchaI' ityAdi, padakhaNDanArUpeNa vyAkhyAnaM kriyate TIkAkRtA muninA / tadyathA-jAnAti pazyati yugapadekakAlam / kiM tat ? 'loyAloyaM savvaM' sarva lokAlokam / lokaicAlokazca lokAlokaM dvandvakatvasya smaraNAt / kathaM jAnAtIti ? 'karaNakamarahiyaM' karaNakramarahitama, yena kriyate tatkaraNam, kramo'nukramaH, karaNaM ca kramazca karaNakramI, tAbhyAM rahitaM yathA bhavati tathA yugapajjAnAti pazyati vetyarthaH / punaH kiM jAnAti ? muttAmutte dave' mUrtAni dravyANi mUrtapudagaladravyamekam, saMsArApekSayA jIvadravyamapi mUrIm, dravyAthikanayenAmUrtam / zeSANi catvAri dharmAdharmAkAzakAlAni dravyANi srvthaa'muurtaani| punaH kathambhUtAni ! 'aNaMtapajjAyaguNakalie' anantaparyAyaguNakalitAni, paryAyazca guNAzca paryAyaguNAH, anantAzca te paryAyaguNAzca anantaparyAyaguNAstaiH kalitAni saMyuktAni sarvANi dravyANi sarvato jAnAti pazyatIti bhAvArthaH // 69 // loka aura alokako, tathA (aNaMtapajjAyaguNakalie) ananta paryAya aura ananta guNoMse saMyukta sabhI (muttAmutte davve) mUrta aura amUrta dravyoMko (jANai) jAnatA hai aura (pecchai) dekhatA hai| TIkArtha-'jANai pecchai' ityAdi gAthAkA TIkAkAra muni artha-vyAkhyAna karate haiMsiddha paramAtmA yugapad eka hI kAlameM jAnate aura dekhate haiN| prazna--kyA jAnate aura dekhate haiM ? uttara--'loyAloyaM savvaM' loka aura alokakA dvandva samAsarUpa lokAlokako jAnate aura dekhate haiN| prazna-kaise jAnate-dekhate haiM ? uttara-'karaNakamarahiyaM' arthAt karaNa aura kramase rahita jAnate aura dekhate haiM / jisake dvArA kArya kiyA jAve use karaNa kahate haiM aura anukramako krama kahate haiN| ina karaNa aura kramase rahita eka sAtha jAnate-dekhate haiN| prazna-punaH kinako jAnate-dekhate haiM ? . uttara-'muttAmutte davve' arthAt mUrta eka pudgala dravyako, aura saMsArakI apekSA mUrta ho rahe jIvadravyako bhI, kyoMki dravyAthikanayase jIva amUrta hai| zeSa dharma, adharma, AkAza aura kAla ye cAra dravya sarvathA amUrta haiM, ina sabako jAnate dekhate haiN| prazna-punaH ye saba dravya kaise haiM ? uttara-'aNaMtapajjAyaguNakalie' arthAt ananta paryAyoMse aura ananta guNoMse kalita yA saMyukta ye saba mUrta aura amUrta dravya haiN| una saba mUrta aura amUrta dravyoMko unake ananta guNa aura paryAyase saMyukta eka sAtha siddha paramAtmA jAnate aura dekhate haiM / yaha isa gAthAkA bhAvArtha hai // 69 / / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvasAra athAnantaraM sa siddhaH siddhAlaye kiyantaM kAlaM tiSThatIti kathayanti zrIdevasenadevAHmUlagAthA-dhammAbhAve parado gamaNaM Natthi tti tassa siddhassa / _ acchai aNaMtakAlaM loyaggaNivAsio hou // 70 // saMskRtacchAyA-dharmAbhAve parato gamanaM nAstIti tasya siddhasya / tiSThatyanantakAlaM lokApanivAsI bhUtvA // 70 // TIkA-'parado gamaNaM Nathi tti tassa siddhassa' iti vizeSeNa vivRNoti TIkAkAra:tasya pUrvoktasya siddhasya parato gamanaM nAstIti, parasmin parasmAt vA prtH| kasmAt ? lokAprataH sakAzAta / kasmina sati ? 'dhammAbhAve dharmAbhAve sati, dharmadravyasyAbhAve / tahi ki karotIti ? 'acchai aNaMtakAlaM' tatraiva kAlamanantaM tiSThati / kiM kurvan san ? 'loyaggaNivAsiyo hou' lokA nivAsI bhUtvA, lokAne nivAso'syAstIti matvA lokAgragamane yatnaH kartavyo bhavyajanairiti bhaavH||70|| . Age siddhanike lokakA agrabhAga virSe tiSThanekA hetu kahai haiM bhA0 va0-dharmadravyakA abhAvakU hota saMta tisa siddhaka lokAgra jo siddhazilA tAteM anyatra gamana nAhIM hai| ara lokAgranivAsI hoya kari anaMtakAla siddhAlaya virSe tiSThe hai| ho bhavya ho ? tuma bhI lokAgra nivAsa honekA yatna karahu // 70 // aba isake pazcAt ve siddha paramAtmA siddhAlayameM kitane kAla taka rahate haiM, yaha zrI devasenadeva pratipAdana karate haiM anvayArtha-(tassa siddhassa) usa siddha paramAtmAkA (dhammAbhAve) dharmadravyakA abhAva honese (parado) lokase pare alokameM (gamaNaM Natthi tti) gamana nahIM hai, isa kAraNa (loyaggaNivAsio hou) lokAgra nivAsI hokara vahA~ (aNaMtakAla) anaMta kAla taka (acchai) rahate haiN| TIkArtha-'parado gamaNaM Natthi tti tassa siddhassa' ityAdi gAthAkA TIkAkAra vivaraNa - karate haiM usa pUrvokta siddha jIvakA pare arthAt lokake agrabhAgase Age gamana nahIM hai| prazna-kyoM gamana nahIM haiM ? uttara- 'dhammAbhAve' arthAt dharmadravyakA abhAva honese gamana nahIM hai| prazna-to phira siddha jIva kyA karate haiM ? uttara-'acchai aNaMtakAlaM' arthAt lokAgrameM vahIM anantakAla taka rahate haiN| prazna-kyA karate hue rahate haiM ? uttara-lokAgrake arthAt siddhAlayake nivAsI hokara rahate haiN| lokake agrabhAgameM jisakA nivAsa ho use lokAgranivAsI kahate haiN| aisA jAnakara lokAgrameM jAnekA yatna bhavyajanoMko karanA cAhie // 7 // Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvasAra athAnantaraM muktajIvasvarUpavizeSavyAkhyAnaM kriyate zrIdevasenadevairitimUlagAthA-saMte vi dhammadavve aho Na gacchei taha ya tiriyaM vaa| uDDhagamaNasahAo mukko jIvo have jamhA // 71 // saMskRtacchAyA-satyapidharmadravye'So na gacchati tathaiva tiryak vaa| UrdhvagamanasvabhAvo mukto jIvo bhaved yasmAt // 71 // TIkA-'saMte vi dhammavve aho Na gacchei taha ya tiriyaM vA' ityAdi vyAkhyAnaM karoti TIkAkAro muniH| tadyathA-parmadravye gamanaheto sati sa siddhaH san adho na gacchet, tathaiva tiryaga na gacchannayAtIti / kasmAt ? 'caDDhagamaNasahAvo mukko jIvo have jamhA' yasmAt kAraNAd UrdhvagatisvabhAvo'yaM jIvo yadA karmanyo mukto bhavettabodhyameva gacchati / athavA yataH pravezAnmukto bhavetato'vastAttiryagvA na gacchatIti bhAvArthaH // 71 // AgeM UrdhvagamanakA hetu kaheM haiM bhA0 va0-dharmadravya gamanakA hetu hota saMta so siddha adhaiM nAhI gamana karai hai, taiseM tirachA hU gamana nAhI karai hai| yAhI kAraNataM mukta jIva hai so Urdhvagamana svabhAva hoya hai // 7 // aba isase anantara zrI devasenadeva muktajIvake svarUpakA vizeSa vyAkhyAna karate haiM anvayArtha-( mukko jIvo ) karmoMse mukta huA jIva ( dhammadavve saMte vi ) dharma dravyake hone para bhI ( aho Na gacchei ) nIce nahIM jAtA hai, (taha ya tiriyaM vA) usI prakAra tirachA bhI nahIM jAtA hai| (jamhA) kyoMki mukta jIva ( uDDhagamaNasahAo ) Urdhvagamana svabhAva vAlA (have ) hai| TIkArtha-'saMte vi dhammadavve aho Na gacchei taha ya tiriyaM vA' ityAdi gAthAkA TIkAkAra muni vyAkhyAna karate haiN| yathA-gamanakA hetu dharma dravyake hone para bhI siddha jIva naM nIce jAtA hai, usI prakAra na tirachA jAtA hai| prazna-kisa kAraNase ? - uttara-'uDDhagamaNasahAvo mukko jIvo have jamhA' arthAt jisa kAraNase ki yaha jIva Urdhvagamana svabhAva vAlA hai / jaba yaha karmose mukta hotA hai, taba niyamase Upara hI jAtA hai / athavA AkAza-pradezase mukta hotA hai, usase nIce yA tirache nahIM jAtA hai (kintu Upara lokAgra taka hI jAtA hai| ) yaha isa gAthAkA bhAvArtha hai // 71 // Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasAra 135 athAnantaraM muktajIvAnAM saMkhyAmAne zaGkAyAM satyAgIdevasenadevA mAhuritimUlagAthA-asarIrA jIva ghaNA caramasarIrA havaMti kiMcUNA / jammaNa-maraNa-vimukkA NamAmi savve puNo siddhA // 72 // saMskRtacchAyA-azarorA jIvadhanAzcaramazarIrA bhavanti kinyciduunaaH| janma-maraNa vimuktA namAmi sarvAn punaH siddhAn // 72 // TIkA-'azarIrA jIvaghaNA' ityAdi vyAkhyAna kriyate TIkAkartA muninaa| 'azarIrA jIvA' dravyakarma-bhAvakarma-nokarmarahitA amUrtA siddhA ye jAtAste katisaMkhyopetA? ghanA bahavo jaataaH| punazca kathambhUtAH ? 'caramasarIrA havaMti kiMcUNA' krizcidUnAkArA bhavanti / kasmAt ? caramazarIrAtpUrvabhavagRhItamanuSyazarIrAcchakAzAnnanA bhavanti mukhovarakarNaghrANasthAneSu riktA bhavantIti / punaH kiviziSTAH ? 'jammaNa-maraNa-vimukkA' janma-maraNa-vimuktA janma cotpattiH, maraNaM ca janmamaraNe, tAmyAM vimuktA rahitA ye sivA arthAjjarayApi tyktaaH| 'NamAmi savve bahuri siddha kaise haiM? bhA0 va0-'aMzarIrA jIvA' dravyakarma bhAvakarma nokarma rahita amUrta aise siddha bhaye te kitane haiM ? ghane bahuta anaMta aise| bahuri kaise haiM siddha ? kiMcit Una AkAra hoya haiM ? kAhe teM Una hoya haiM ? carama zarIrateM / pUrvabhava gRhIta manuSya zarIrateM nyUna hoya haiM, mukha, udara, karNa, ghrANa sthAna tini virSe rItA hoya hai| bahari kaise hoya haiM? janma-maraNa-rahita / aiseje siddha tina sarvaniLU namaskAra karUM huuN| ihAM TIkAkAra aisA likhA hai-joM saMsAra-bhIru amarasiMha, tUM bhI siddhanikU namaskAra kari / asA Azaya jAnanAM // 72 // - aba isake anantara mukta jIvoMkI saMkhyA sambandhI jJAnameM zaMkA hone para usakA samAdhAna karate hue zrI devasenadeva kahate haiM * anvayArtha-(puNo ) punaH (siddhA jIvA ) ve siddha jIva ( asarIrA) zarIra rahita haiM, (ghaNA) arthAt bahuta ghane haiM, (kiMcaNA) kucha kama (carama sarIrA) carama zarIra pramANa haiM, (janma-maraNa-vimukkA) janma aura maraNa se rahita haiN| aise ( savve siddhA ) sarva siddhoMko (NamAmi ) maiM namaskAra karatA huuN| --- TIkArtha-'asarIrA jIvaghaNA' ityAdi gAthAke arthakA TIkAkAra muni vyAkhyAna karate haiM-'asarIrA jIvA' jo jIva dravyakarma, bhAvakarma aura no karmase rahita amUrta siddha ho gaye haiM, ve kitane haiM ? ghana arthAt bahuta haiM-ananta haiN| prazna-punaH kaise haiM ? uttara-'caramasarIrA havaMti kiMcUNA' arthAt kucha kama AkAra vAle hote haiN| prazna-kisase kucha kama AkAra vAle hote haiM ? .. , uttara-carama zarIrase / pUrva bhavameM grahaNa kiye gaye manuSya-zarIrase nyUna hote haiM, kyoMki ve mukha, udara, kAna aura ghrANa sthAnoMmeM jo pola hotI hai usase rahita ho jAte haiN| Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 tattvasAra puNo siddhA' punastAnevaM viSAn sarvAn siddhAn namAmi namaskaromi, bhAvanamaskAreNa namaskaroti suutrkrtaa| tathA'hamapi vRttikartA praNamAmi siddhAn siddhasvarUpAstAniti bho saMsArabhIro amarasiMha ! tvamapi namaskuru manaseti bhAvaH // 72 // athAnantaraM zrIdevasenadevo'sya tattvasArasya kartA phalaprAptipUrvakamAzIrvAdaM bravIti-.. mUlagAthA-jaM allINA jIvA taraMti saMsArasAyaraM visamaM / taM bhavvajIvasaraNaM Nadau saga-paragayaM tacca / / 73 / / saMskRtacchAyA-yabAlInA jIvAstaranti saMsArasAgaraM viSamama / tadbhavyajIvazaraNaM nandatu svaka-paragataM tattvam // 73 // AgeM tattvakauM AzIrvAda dete kahaiM haiM bhA0 va0-so tattva haiM so 'naMdatu' nirvighna jaise hoya taiseM cirakAla sthAyI, cirakAla tiSThane vAlA hohu / kaisA hai tattva ? svagata paragata aisA pUrva varNana kIyA svarUpa ! tattvajJAnalAlaza rUpa zrI amarasiMha kahyA--bho bhagavan mune, so tattva kahA svarUpa ? yA prakAra kahai haiM so tattva kahyA svagata tattva hai svasvarUpa svAtmarUpa, ara paragatarUpa paMcaparameSThisvarUpa, yA prakAra hai| bahuri kaisA hai ? bhavyajIvani ke zaraNa aisA tattva haiN| so jA tattvameM tallIna aise je bhavyajIva je haiM te saMsAra so hI bhayA sAgara samudra tAkU tirai haiN| kaisA haiM saMsAra sAgara ? viSama hai // 73 // . prazna-punaH ve siddha kaise haiM ? uttara-'jammaNa-maraNa-vimukkA' arthAt janma-nabIna bhavakI utpatti aura maraNa ina donoMse vimukta-rahita ho jAte haiM / janma aura maraNake madhya honevAlI jarA-vRddhAvasthAse bhI ve rahita ho jAte haiN| 'NamAmi savve puNo siddhA' arthAt ukta prakArake sarvasiddhoMko maiM punaH namaskAra karatA huuN| jisa prakAra sUtrakAra zrI devasena bhAva namaskArase siddhoMko namaskAra kara rahe haiM, usI prakAra meM TIkAkAra kamalakIti bhI una sarvasiddhoMko namaskAra karatA huuN| tathA he saMsArabhIru amarasiMha ! tuma bhI una siddhoMko manase namaskAra kro| yaha isa gAthAkA bhAvArtha hai / / 72 // aba isake anantara isa tattvasArake kartA zrI devasenadeva phala-prApti-pUrvaka AzIrvAda kahate haiM anvayArtha-(jaM allINA) jisameM tallIna hue ( jIvA ) jIva (visamaM ) viSabha ( saMsAra-sAyaraM ) saMsAra samudrako ( taraMti ) tira jAte haiM ( ta ) vaha ( bhavvajIvasaraNaM ) bhavya jIvoMko zaraNabhUta ( saga-paragayaM ) sva aura paragata (taccaM ) tattva ( NaMdau ) sadA vRddhiko prApta ho| Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvasAra .. ... 137 ___TIkA-'jaMbau saga-paragayaM taccha' ityAdi vyAlyAnaM karotyuttarottarakartA bhaTTAraka zrIkamalakItiriti-sattatvaM mandatu nivighnaM yathA bhavati tathA cirakAlasthAyI bhUpAdityarthaH / kathambhUtaM tattvam ? svagata-paragataM svagatatattvaM paragatatattvaM ca zAstrAdAvevoktasvarUpam / ityukte tattvaparijJAnalAlasena zrIamarasiMhenoktam-bho bhagavanmune! tatkirUpam ? ityAhatatsvagatatattvamAtmasvarUpaM paragatatattvaM paMcaparameSThisvarUpamiti / punazca kayambhUtam ? bhavyajIvazaraNam-mavyAzca te jIvAzca bhavyajIvasteSAmeva zaraNIbhUtaM tasvam / punaH kathambhUtaM tat ? 'jaM alloNA jIvA taraMti saMsArasAyaraM visama' yattasvamAlInAH-A samantAllonAstanmayAH santo jIvA bhampajIvAstaranti saMsArasAgaraM saMsArazcAsau sAgarastam / kathambhUtam ? viSamam, sarvajanAnandana bhoH zrIamarasiMhanandana lakSmaNa ! dustaratvAd viSama eva samo bhavati yanmAhAtmyAttadevopAdeya buddhapA bhAvanIyaM tatvavidA puruSeNa manasi cintanIyaM vacasA vaktavyaM kAyenAcaraNIyamiti bhAvArthaH // 73 // TokArtha-'NaMdau saga-paragayaM taccaM' ityAdi gAthAkA uttarottara granthakartA bhaTTAraka zrI kamalakotti vyAkhyAna karate haiM-vaha tattva 'nandatu' arthAt nirvighna rahe, aura cirakAla taka sthAyI rhe| . prazna-kaisA tattva sthAyI rahe ? uttara-svagata tattva aura paragata tattva, jinakA ki svarUpa isa zAstrake AdimeM kahA gayA hai| aisA kahane para tattva-parijJAna ke abhilASI zrI amarasiMhane kahA-he bhagavan muni ! vaha tattva kisa rUpa hai ? isakA uttara diyA ki svagatatattva AtmasvarUpa hai aura paragatatattva paMcaparameSThisvarUpa hai| prazna--punaH vaha tattva kaisA hai ? uttara-bhavya jo jIva haiM unakA zaraNabhUta hai| prazna-punaH vaha tattva kaisA hai ? uttara-'jaM allINA jIvA taraMti saMsArasAyaraM visama' arthAt jisa tattvameM sarva prakArase tallIna yA tanmaya hue bhavyajIva saMsArarUpa samudrako tira jAte haiN| prazna-vaha saMsAra-sAgara kaisA hai ? uttara-viSama hai, dustara evaM bhayAnaka hai / he sarvajanoMko Anandita karane vAle zrI amarasiMhake nandana lakSmaNa ! jisa tattvake mAhAtmyase. dustara aura viSama bhI saMsAra-sAgara sutara aura sama ho jAtA hai, use hI tattvavettA puruSako upAdeyabuddhise manameM cintana karanA cAhie, vacana kahanA cAhie aura kAyase AcaraNa karanA cAhie / yaha isa gAthAkA bhAvArtha hai // 73 // Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 tattvasAra athaanntrmevaacaaryshriidevsendevaasttvsaaraaraadhnaaphlmaavisskurvntiiti| tadyathAmUlagAthA-soUNa taccasAraM raiyaM muNiNAha devaseNeNa / - 'jo saddiTTI bhAvai so pAvai sAsayaM sokkhaM. // 74 / / saMskRtacchAyA-zrutvA tatvasAraM racitaM muninAtha devasenena / yaH sad-dRSTiH bhAvayati sa prApnoti zAzvataM saukhyam // 7 // TIkA-soUNa taccasAraM raiyaM muNiNAhadevaseNeNa' ityAdi vyAlyAnaM kriyate TIkAkAreNa-'soUNa' dhRtvA / kam ? 'taccasAra' tasya bhAvaratattvaM jIvAvi, tasya sAro rahasyastaM tattva AgeM granthakartA granthakU samApta karatA apanA nAma zleSAlaMkArakari kahai haiM___bhA0 va0-muninikA nAtha devasena nAma AcArya tAkari, athavA muninikA nAtha hoya so to munInAtha kahie devasena, 'divu krIr3AyAM' divu dhAtu hai so krIDA artha virSe pravateM hai, apane svarUpa virSe rama haiM, so deva jAnanAM / senaH- sA lakSmI kevalajJAnAdi tAkA ina kahie svAmI sen| aisA jo devasena kahie munikA nAtha devasena, tA kari racyA jo tattva jIvAdika sapta tattva tinakA sAra rahasya so tattvasAra khie| so tattvasArakU sunikari jo samyagdRSTi saMzayAdi-rahita samIcIna jo dRSTiM so hai vidyamAna jAke so samyagdRSTi kahie, bhAvanA kara hai, anubhava hai, so hI samyagdRSTi zAzvata sukha jo atIndriya mokSasukhakU prApta hoya hai // 7 // ... dohA tattvasArakI vacanikA bhaI bhavya sukhkaar| , vAMce par3he tinikai sahI ho hai jaya jayakAra // 1 // vaMzAkha kRSNA saptamI gurUvAra zubha jaan| . ugaNIsa ikatIsa mita saMvatsara zubha mAna / / 2 / / likhI vacanikA maMdamati pannAlAla sujaan| bhavijana yAkauM sodhiyo kSamA karahu budhivAna // 3 // iti zrI devasenAcAryakRta tattvasAra prAkRtapATha tAkI vanikA pannAlAla caudharI kRtA smaaptaa| aba isake pazcAt AcArya zrI devasenadeva tattvasArakI ArAdhanA kA phala prakaTa karate haiM anvayArtha-(jo saddiTThI) jo samyagdRSTi (muNiNAhadevaseNeNa) muninAtha devasenake dvArA (raiyaM) racita (taccasAraM) isa tattvasArako (soUNa) sunakara (bhAvai) usakI bhAvanA karegA, (so) vaha (sAsayaM sokkhaM) zAzvata sukhako (pAvai) paavegaa| - TIkArtha-'soUNa taccasAraM raiyaM muNiNAha devaseNeNa' ityAdi gAthAkA TokAkAra vyAkhyAna karate haiM-jIvAdi tatvakA sAra jo rahasya hai, use sunakara jo usakI bhAvanA karatA hai Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvasAra 139 sAram / kathambhUtam ? 'raiyaM racitaM nirmApitaM prathitam / kena racitam ? 'muNiNAha devaseNeNa' muninAthadevasenena, muninAM nAtho muninaathH| 'diva kogayAM' dIvyati svarUpe devaH, sA lakSmIH kevalajJAnAdistasyA ina: svAmo senaH, devazcAto selaca devasenaH, muninAyazcAso devasenazca muninAthadevasenaH / muninA athazabdo maGgalArthamityukte'tra paramasukhAmRtarasapipAsena dhImamarasiMhenoktam-bho bhaTTAraka zrIkamalakItimune! patra maGgalasyAbasaraH kaH ? iti pRSTe sati uttaramAha'Adau madhye'vasAne ca maGgalaM bhASitaM duH' itinyAyAda devasenena muninA proktamiti / 'jo saddiTThI bhAvaI' ya eva samyagdRSTiH saMzayAditA satI samIcInA dRSTiyaMsthAso samyagdRSTiH san bhAvayatyanubhavati / 'so pAvaha sAsayaM soktaM sa eva samyagdRSTiH prApnoti / ki tat ? saulyamatIndriyam / punazca kathambhUtam ? zAzvatamavinazvaraM svAdhInaM sukhaM svarUpaM prApnotIti bhaavaarthH||4|| prazna-vaha tattvasAra kisane racA hai ? uttara-muninAtha devasenane racA hai, nirmANa kiyA hai aura grathita kiyA hai| muniyoMke nAtha yA svAmIko muninAtha kahate haiM 'divu' dhAtu krIDArthaka hai, jo svarUpameM krIr3A karatA hai, use deva kahate haiN| 'sA' nAma lakSmIkA hai, jo kevalajJAnAdi rUpa 'sA' lakSmIkA ina arthAt svAmI hai, vaha sena kahalAtA hai| isa prakAra jo deva bhI hai aura sena bhI hai, tathA muninAtha bhI hai, usa muninAtha devasenane isa tattvasAra graMthako racA hai| 'atha' zabda maMgalArthaka hai, ataH 'muninA + atha saMdhi karane para devasena munine ise racA hai| - yahA~ para paramasukhAmRta rasake pipAsu zrI amarasiMhane kahA-he bhaTTAraka kamalakItti muni ! yahA~ maMgalakA kyA avasara hai ? aisA pUchanepara TIkAkAra uttara dete haiM.. 'jJAniyoMne graMthake AdimeM, madhyameM aura antameM maMgala karaneko kahA hai' isa nyAyase zrI devasena munine graMthake antameM maMgalavAcI 'atha' zabda kahA hai| 'jo saddiTThI bhAvai' arthAt jo samyagdRSTi hai, jisakI dRSTi saMzayAdise dUra hokara samIcIna ho gaI hai, aisA samyagdRSTi hokara jo isa tattvasArako bhAvanA karatA hai, anubhava karatA hai, 'so pAvai sAsayaM sokkhaM' arthAt vahI samyagdRSTi prApta karatA hai| prazna-kise prApta karatA hai ? .. uttara-atIndriya sukhako prApta karatA hai| prazna-punaH kaise sukhako prApta karatA hai ? uttara-zAzvata, avinazvara aura svAdhIna svarUpavAle sukhako prApta karatA hai| yaha isa gAthAkA bhAvArtha hai // 7 // Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIkAkArakI prArthanA pratye'smin bhAvanAtme punaruktasya dUSaNam / bhAvaviddhirna tavagrAhyaM jJAna-vairAgyabhUSaNam // 1 // iti tatvaM sva-paragataM proktaM saMkSepamAtrato'pi myaa| samyag yadi vistarato te jinasanmatiH * satyam // 2 // iti katipayavargaNitA'dhyAtmasArA paramasukhasahAyA tattvasArasya ttiikaa| avagataparamArthAH zodhya cainAM paThantu suramRgapatikaNThe hArabhUtAM suramyAm // 3 // yaavnmeru-mhii-svrg-kulaani-ggnaapgaaH| tattvasArasya TokeyaM tAvannandatu bhUtale // 4 // iti tattvasAravistArAvatAre'tyAsannabhavyajanAnandakare bhaTTArakadhIkamalakItideva-viracite kAyastha mAthurAnvayaziromaNIbhUta-bhavyavarapuNDarIkAmarasiMhamAnasAravindadina kare siddhasvarUpavarNanaM nAma SaSThaM parva samAptam / siddhAH siddhi pravAste syuH prsiddhaassttgunnairyutaaH| bho'masiMha bho zuddhAH prasiddhAH jagatAM traye // 5 // (ityAzIrvAdaH ) bhAvanArUpa isa granthameM punaruktakA doSa bhAvavettA janoMko grahaNa nahIM karanA caahie| kyoMki grAhya tattvakA vAra-vAra kathana jJAna aura vairAgyakA bhUSaNa hai // 1 // isa prakAra svagata aura paragata tattvako mujha TIkAkArane bhI saMkSeparUpase kahA hai| isa tattvako to vistArase satyarUpameM zrI sanmatijina hI kaha sakate haiM // 2 // .. ___ isa prakAra adhyAtmasArabhUta aura parama sukhameM sahAyaka, yaha tattvasArakI TIkA maiMne kucha voM ke dvArA varNanakI hai| jo paramArthake vettA haiM, ve, amarasiMhake kaNThameM hArabhUta isa suramya racanAko yadi kahIM koI azuddhi ho to zodha karake par3heM // 3 // ___jaba taka isa bhUtalapara meruparvata, pRthvI, svarga kulAcala, AkAza-gaMgA haiM taba taka tattvasArako yaha TIkA sthAyI rahe // 4 // isa prakAra atinikaTa bhavyajanoMko AnandakAraka, bhaTTAraka zrI kamalakIttideva-viracita, kAyastha mAthurAnvaya ziromaNibhUta, bhavyavara puNDarIka amarasiMhake mAnasa-aravindako vikasita karaneke lie dinakarake samAna isa tattvake vistArAvatArameM siddhoMke svarUpakA varNana karanevAlA yaha chaThA parva samApta huaa| he amarasiMha ! jo tIna jagatmeM prasiddha haiM, prasiddha ATha guNoMse saMyukta haiM aise zuddha siddha tujhe siddhi pradAna karane vAle hoM // 5 // (iti AzIrvAdaH) Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthake TIkAkArakI prazasti . zrImanmAthuragaccha puSkaragaNe zrIkASThasaMdhe muniH sambhUto yatisaMghanAyakamaNiH zrIkSemakotirmahAn / tatpaTTAmbaracanamA guNagagI zrIhemakotirguruH zrImatsaMyamakotipUritavizApUro garIyAnabhUt // 6 // abhavadamalakotistatpadAmbhojabhAnu muNmignnnutkotirvishvvikhyaatkiirtiH| zama-yama-damamUtiH saNDitArAti kIrti* jabati kamalakotiH prArthitamAnamUrtiH // (iti granthakartuH prazastiH) zrImAn mAthuragaccha, aura puSkaragaNameM zrI kASThAsaMghake bhItara yati-saMghake nAyakamaNi zrI kSemakIrti nAmake mahAmuni hue| unake paTTarUpa gaganake candra, guNa-gaNI zrI hemakoti guru hue jinhoMne apane garimAvAle saMyamakI kItise sarvadizAoMko pUrita kara diyA thA // 6 // ... unake caraNa-kamaloMko bhAnu-sadRza vikasita karane vAle, jinakI nirmala kItti munigaNase stuta evaM vizvavikhyAta hai, aise ziSya kamalakotti hue, jo zama, yama aura damakI mUtti haiM, zutruoMkI kIttiko khaNDita karanevAle haiM aura jagatameM jo jJAnamUrtirUpase prArthanA kiye (iti grandhakAra prazasti) jAte haiM // 7 // Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasAra bhASA bhASA chandobaddhakArakA maMgalAcaraNa . dohA AdisukhI antAsukhI, zuddha siddha bhagavAn / nija pratApa paratApa bina, jagadapena jaga Ana // 1 // dhyAna dahana vidhi-kATha dahi, amala suddha lahi bhAva / parama jotipada baMdikai, kahU~ taccako rAva // 1 // . caupAI .. tattva kahe nAnA parakAra, AcAraja isa lokama~jhAra / bhavika jIva prativodhana kAja, dharmapravartana zrIjinarAja // 2 // Atamatattva kayau gaNadhAra, svaparamedate doi prakAra / apanI jIva svatatva bakhAni, para arahaMta Adi jiya jAni // 3 // arahaMtAdika acchara jeha, aratha sahita dhyAvai dhari neha / ' vividha prakAra punya upajAya, paraMparAya hoya sivarAya // 4 // Atamata svatane dvai meda, niravikalapa savikalapa nived| niravikalapa saMvarako mUla, vikalapa Asrava yaha jiya bhUla // 5 // jahAM na vyApai viSaya vikAra, hai mana acala capalatA DAra / / so avikalpa kahAvai tatta, soI AparUpa hai satta // 6 // mana thira hota vikalpasamUha, nAsa hota na rahai kachu rUha / / suddha svabhAvaviSa hai lIna, so avikalpa acala paravIna // 7 // suddhabhAva Atama dRga gyAna, cArita suddha cetanAvAna / / inheM Adi ekAratha vAca, inamaiM magana hoikai rAca // 8 // parigraha tyAga hoya niragrantha, bhaji avikalpa tattva sivapaMtha / sAra yahI hai aura na koya, jAnai suddha suddha so hoya // 9 // antara bAhira parigraha jeha, manavaca tanasauM chor3e neha / suddhabhAva dhAraka jaba hoya, yathA gyAna munipada hai soya // 10 // Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasAra bhASA jIvana marana lAma aru hAna, sukhada mitra ripu garna smaan| rAga na ropa karai parakAja, dhyAna joga soI munirAja // 11 // kAlalabdhibala samyaka barai, nUtana baMdha na kAraja kreN| pUrava udai deha khiri bAhi, jIvana mukata bhavika jagamAhi // 12 // jaise caranarahita nara paMga, car3hana sakata giri meru utaMga / tyauM vina sAdhu dhyAna abhyAsa, cAhai karau karamako nAsa // 13 // saMkitacitta sumAraga nAhi, viSailIna vAMchA uramAhi / aiseM Apta kahaiM niravAna, paMcamakAla virSe nahiM jAna // 14 // AtmagyAna dRga cAritavAna, AtamaM dhyAya lahai surathAna / manuja hoya pAvai niravAna, tAte yahAM mukati maga jAna // 15 // yaha upadesa jAni re jIva, kari itanau abhyAsa sadIva / rAgAdika taji Atama dhyAya, aTala hoya mukha dukha miTi jAya / / 16 / / Apa-pramAna prakAsa pramAna, loka pramAna, sarIra samAna / darasana gyAnavAna paradhAna, parata Ana AtamA jAna // 17 // rAga virodha moha taji vIra, taji vikalapa mana vacana sarIra / hai niciMta ciMtA saba hAri, suddha niraMjana Apa nihAri // 18 // krodha mAna mAyA nahiM lobha, lesyA salya jahA~ nahiM soma / janma jarA mRtuko nahiM lesa, so maiM suddha niraMjana mesa // 19 // baMdha udai hiya labadhi na koya, jIvathAna saMThAna na hoya / . caudaha mAraganA gunathAna, kAla na koya cetanA ThAna // 20 // pharasa varana rasa sura nahi gaMdha, varage varaganI jAsa na khaMdhai / nahiM pudagala nahiM jIvavibhAva, so maiM suddha.niraMjana rAva // 21 // vividha mA~ti pudagala parajAya, deha Adi mASI jinarAya / cetanakI kahiyai vyohAra, niha* bhinna-bhinna niradhAra // 22 // jaise ekameka jala khIra, taiseM Anau jIba siir| mileM eka pai jade trikAla, tajaina koU apanI cAla // 23 // 1. smygdrshn| 2. samAna avibhAga praticchedoMke dhAraka pratyeka karmaparamANuko varga kahate haiM / 3. vargake samUhako vargaNA kahate haiN| 4. skandha / Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 tattvasAra bhASA nIra khIrasauM nyArau hoya, chAMchimAhiM DArai jo koya / tyauM gyAnI anubhau anusarai, cetana jar3asauM nyArau karai // 24 // dohA cetana jar3a nyArI karai, samyakadRSTI bhUpa / jar3a tajika cetana gahai, paramahaMsacidrUpa // 25 / / jJAnavAna amalAna prabhu, jo sivakhetama~jhAra / so Atama mama ghaTa basai, nihacai phera na sAra // 26 // siddha suddha nita eka maiM, gyAna Adi guNakhAna / agana pradesa amUratI, tana pramAna tana Ana // 27 // siddha suddha nita eka maiM, nirAlamba bhagavAn / . . karamarahita AnaMdamaya, ameM ajai jaga jAna // 28 // manathira hota viSa ghaTai, Atamatattva anUpa / jJAna dhyAna bala sAdhike, pragaTai brahmasarUpa // 29 // aMbara ghana phaTa pragaTa ravi, bhUpara karai udota / viSaya kaSAya ghaTAvateM, jiya prakAsa jaga hota // 30 // mana vaca kAya vikAra taji, niravikAratA dhAra 1 pragaTa hoya nija AtamA, paramAtamapada sAra // 31 // maunagahita Asana sahita, citta calAcala khoy| pUrava sattAmaiM gale, naye rukai siva hoya // 32 // bhavya kareM cirakAla tapa, lahaiM na siva vina gyAna / gyAnavAna tatakAla hI, pAveM. pada niravAna // 33 / / deha Adi paradravyamaiM, mamatA karai gNvaar| . bhayau parasameM lIna so, bAMdhai karma apAra // 34 // . iMdrIviSai magana rahai, rAga doSa ghaTamAhiM / krodha mAna kaluSita kudhI, gyAnI aisau nAhiM // 35 // dekhai so cetana nahIM, cetana dekhau nAhiM / rAga doSa kihisauM karauM, hauM maiM samatAmAhiM / / 36 / / 1. nirbhaya / 2. akSaya / 3. aakaashmeN|| Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasAra bhASA thAvara jaMgama mitra ripu, delai Apa samAna / rAga virodha kara nahIM, soI samatAvAna // 37 // saba asaMkhaparadesajuta, janamai mare na koya / guNaanaMta cetanamaI, divyadRSTi dhari joya // 38 // nihace rUpa ameda hai, medarUpa byohAra / syAdavAda mAna sadA, taji rAgAdi vikAra // 39 // rAga doSa kallolabina, jo mana jala thira hoya / so dekhai nijarUpakauM, aura na dekhe koya // 40 // amala suthira saravara bhaya, dIsai ratanabhaNDAra / tyauM mana niramala thiraviH, dIsai cetana sAra // 41 // dekhauM vimalasarUpakauM, indriyaviSai visAra / . hoya mukati khina AdhamaiM, taji narabhau avatAra // 42 // gyAnarUpa nija AtamA, jar3asarUpa para mAna / jar3ataji cetana dhyAiya, suddhabhAva sukhadAna // 43 / / niramala ratnatraya dharai, sahita . bhAva vairaag| cetana lakhi anubhau kareM, vItarAgapada jAga // 44 // dekhai jAnai anusarai, ApavirSe jaba Apa / . niramala ratnatraya tahAM jahAM na punya na pApa // 45 // thira samAdhi vairAgajuta, hoya na dhyAvai Apa / bhAgahIna kaise karai, ratana visuddha milApa // 46 // viSayasukhanamaiM magana jo, lahai na suddha vicAra / dhyAnavAna viSayani tajai lahai tattva avikAra // 47 // athira acetana jar3amaI, deha mahAdukhadAna / jo yAsauM mamatA karai, so bahirAtama jAna // 48 // sarai parai omaya dharai, jarai marai tana eh| / hari mamatA samatA karai, so na barai pana-deha // 49 // pApaudaikI sAdhi, tapa, karai vividha parakAra / so Avai jo sahaja hI, bar3I lAma hai sAra // 50 // 1. para arthAt zarIrAdi pudgala / 2. rog| .... Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvasAra bhASA karamaudaya phala bhogate, kara na rAga virodha / .. ... so nAsai pUrava karama, Agai karai niroghe // 51 // caupAI ( 15 mAtrA) karmaudai sukha dukha saMjoga, bhogata kareM subhAsubha log| tAteM, bAMdhe karama apAra, gyAnAvaranAdika anivAra // 12 // jabalauM paramAnUsama rAga, tabalauM karama sakaiM nahiM tyaag| paramAratha gyAyaka muni soya, rAga tajai binu kAja na hoya // 53 // sukha dukha sahai karama vasa sAdha, kara na rAga virodha upaadh| gyAnadhyAnamaiM thira tapavaMta, so muni kara karmako anta // 54 // gahai nahIM para taje na Apa, kareM nirantara AtamajApa / tAkai saMvara nirjara hoya, Asrava baMdha vinAsai soya // 55 // taji parabhAva citta thira kIna, Apa-svabhAvavirSe hai lIna / soI gyAnavAna dRgavAna, soI cAritavAna pradhAna // 56 // AtamacArita darasana gyAna, suddhacetanA vimala sujAna / kathana bheda hai vastu ameda, sukhI abheda bhedamaiM kheda // 57 // jo muni thira kari manavacakAya, tyAgai rAga doSa samudAya / dharai dhyAna nija suddhasarUpa, bilasai paramAnaMda anUpa / / 58 // jiha jogI mana thira nahiM kIna, jAkI sakati karama AdhIna / karai kahA na phure bala tAsa, lahai na cetana sukhakI rAsa // 59 / / joga diyau muni manavacakAya, mana kiMcita cali bAhira jaay| paramAnaMda parama sukhakaMda, pragaTa na hoya ghaTomaiM caMda // 6 // saba saMkalpa vikalpa vihaMDa, pragaTai Atamajoti akhaNDa / avinAsI sivako aMkUra, so lakhi sAdha karamadala cUra // 61 // viSaya kaSAya bhAva kari nAsa, suddhasubhAva dekhi jinpaas| tAhi jAni parasauM taji kAja, tahAM lIna hajai munirAja // 62 // viSaya bhogasetI ucaTAi, zuddhatatvamaiM citta lagAi / hoya nirAsa Asa saba harai, eka dhyAnaarsisauM mana marai // 63 // 1. saMvara / 2. bAdaloMkI ghttaameN| 3. prsauN-prpdaarthoNse| 4. dhyAnarUpI talavArase / Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 147 tattvasAra bhASA marai na mana jo jIvai moha, moha mareM mana janamana hoya / jJAnadarza. Avarna palAya, antarAyakI sacA. jAya // 64 // jaise bhUpa nasaiM saba.saina, bhAga jAi na dikhAvai naina / taise moha nAsa jaba hoya, karmaghAtiyA rahai na koya // 65 // kI. cArivAtiyA hAna, upajai niramala kevalagyAna / lokAloka trikAla prakAsa, eka samaiMmaiM sukhakI rAsa // 66 // tribhuvana indra namaiM kara jora, mAjai doSacora lakhi bhora / AvaM ju nAma gota vedanI, nAsi maya nUtana sivanI // 6 // AvAgamanarahita nirabaMdha, arasa arUpa aphAsa agaMdha / acala abAdhita sukha vilasaMta, samyakaAdi aSTaguNavaMta // 68 // mRrativaMta amRrativaMta, guNa anaMta parajAya anaMta / loka aloka trikAla vithAra, dekhe jAne ekahi bAra // 69 // - soraThA lokasikhara tanuvAta, kAlaanaMta tahAM base / dharamadravya vikhyAta, jahAM tahAM lauM thira rahai // 70 // Uradhagamana sumAva, tAta baMka calai nhiiN| lokaaMta ThaharAva, ANu dharmadarava nahIM // 7 // * rahita janma mRti eha, caramadehateM kachu kamI / jIva anaMta videha, siddha sakala vaMdauM sadA // 72 // te haiM bhavya sahAya, je dustara bhavadadhi tarai / tattvasAra yaha gAya, jaivaMtau pragaTau sadA // 73 // devasena munirAja, tattvasAra Agama kayau / jo vyAvai hitakAja, so gyAtA sivasukha lahai // 74 // 1. rAjAke mara jaanepr| 2. aayuHkrm|.. 3. anaMtajJAna vIrya sukha darza sUkSma avyAbAgha avagAhana agurulaghu / 4. antima shriirse| 5. zarIrarahita / 6. mUlagrantha (74 gAthA) devasenasUrikA prAkRtameM hai, usakA yaha anuvAda hai / . Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 tattvasAra bhASA - bhASA chandakArakI prArthanA samyakadarasana gyAna, cArita sivakArana khe| naya vyavahAra pramAna, niha. tihumaiM AtamA // 7 // lAkha bAtakI bAta, koTi granthako sAra hai| jo sukha cAhau bhrAta, to Atama anubhau karau // 76 // lIjau paMca sudhAri, aratha chaMda acchara amil| mo mati tuccha nihAri, chimA dhAriyau uravirSe // 77 // pAnata tatva ju sAta, sAra sakalamaiM AtamA / grantha artha yaha bhrAta, dekhau jAnau anubhavau // 78 // - iti tattvasAra . . Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . gAthA gAthA-caraNa. ajjavi tirayaNavaMtA asthitti puNo bhaNiyA appasamANA diTThA appasahAve thakko. asarIrA jIva ghaNA iMdiyavisayavirAme iya eyaM jo bujjhai ubhayaviNaTTe bhAve . evaM sagayaM tacca kAlAiladdhi NiyaDA kiM kIrai joeNa gamaNAgamaNavihINo ghAicaukke ga? calaNarahio maNusso ceyaNarahio dIsai jaM allINA jIvA jaM aviyappaM taccaM jaM kiMcivi calai maNo jaM puNu sagayaM taccaM jaM hoi jiyavvaM jammaNa-maraNa vimukkA jassa Na koho mANo jaha kuNai kovi bheyaM jaha jaha maNasaMcArA jo appANaM jhAyadi jo appA taM gANaM. jo khalu suddho bhAvo jhANaggidaDDhakamme jhANaTThio hu joI pariziSTa gAthAnukramaNikA mAthAGka gAthA-caraNa 15 jhANeNa kuNai bheyaM 22 Nasthi kalA saMThANaM . 37 Na marai tAvettha maNo 62 Na muei sagaM bhAvaM 72 Na ramai visaesu maNo 6 NANamayaM Niya taccaM 39 Nihae rAe seNNaM 58 Nokamma-kammarahio 3 taccaM bahubheyagayaM 12 tamhA anbhasau sayA 59 tihuvaNapujjo houM 68 tesiM akkhararUvaM 66 thakke maNasaMkappe 13 dasaNa-NANa-carittaM 36 daMsaNa-NANa-pahANo 73 diTTe vimalasahAve 9 dehasuhe paDibaddho 60. dhammAbhAve parado 5 paradavvaM dehAI 50 paramANumittarAyaM 38 phAsa-rasa-rUva-gaMdhA 19 bahiramaMtara gaMthA. 24 bhuMjaMto kammaphalaM kuNai 30 bhuMjaMto kammaphalaM bhAvaM maNa-vayaNa-kAyajoyA 57 maNa-vayaNa-kAyarohe . 8 malarahio gANamao 1 mukkho viNAsarUvo 46 rAyaddosAdIhi ya Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 gAthAGka 23 gAthA-caraNa rAyAdiyA vibhAvA rUsai tUsai NiccaM . royaM saDaNaM paDaNaM .. lahai Na bhanyo mokkhaM lAhAlAhe sariso loyAloyaM savvaM saMkA-kaMkhA-gahiyA saMte vi dhammadavve tattvasAra gAthAGka gAthA-caraNa 18 saMbaMdho edesi 35 sapaNe NiccalabhUe 49 sayalaviyappe thakke 33 sara-salile thirabhUe 11 sasahAvaM vedaMto 69 siddhohaM suddho haM 14 suha-dukkhaM pi sahato 71 soUNa taccasAraM Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 ___. saMskRta TIkAgata avataraNa gAtrAdi anukramaNikA gAthAvi-dharaNa gAthA-TIkA pada saMkhyA sthala-nirdeza aMtomuhuttakAlaM go0 jIva050 aTThai pAlai mUlaguNa sAvayadhammadohA 26 AtmA citte dhRto yale 48 24 ekattvasaptati uvasaMta khINamoho prA0paMcasaM0 1.5 / go0 jIva010 eyaMta buddhadarisI go0 jIva0 16 kevalaNANa divAyara prA0paMcasaM027 / go. jIva 63 khayauvasamaNa visohi ya go0 jIva0 650 prA0paMca0 1.57 gai iMdie ca kAe / go. jIva0 141 catasro vikathA jJeyA ( . ) NoiMdiesu virado . . . 2 13 . . prA0 paMca0 1.11 jIva029 nAstyarhataH paro devo: pUjyapAda zrAva0 12 micchattaM vedaMto prA0 paMca01.6 go0 jIva017 micchAiTThI jIvo prA. paMca01.8 go0 jIva0 18 micchA sAsaNa misso prA0paMcasaM0 1.4 go0 jIva09 micchodaeNa micchatta go. jIva0 15 mUDhatrayaM madAzcASTau umAsvAmi zrAva0 80 yAto yaH prathamAM bhUmi trailokya dIpaka vattAvattapamAde prA0paMca0 1.14 go. jIva0 33 samae samae bhinnA labdhisAra 36 sammata-rayaNa-pavvaya prA. paMca01.9 1 go0 jIva. 20 sAmyaM svAsthyaM samAdhizca 11 20 ekattvasaptati h h h h 2 7 .'... h h h h h * * * * * * h 32 58 2 so saMjamaM Na giNhadi 23 25 12 . go. jIva0 23 Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIkAgata-pranyanAma balI ekatvasaptati gA0 58 TIkA tatvArthavRtti gA0 54 TIkA trailokyadIpaka gA0 60 TIkA . TIkAkAra-racita zloka sUcI __zloka abhavadamalakotti prazasti 7 yAvanmeru-mahI-svarga prazasti . iti katipayavarNe: , 3 ratvatrayAtmaka sunirmala parva 5 prArambha 1 iti tattvaM sva-paragataM proktaM , 2 zrImanmAthuragaccha prazasti gurUNAM pAdapadmaM ca , maMgalAcaraNa 3 zrIzuddhabhAvo'marasiMhake / parva 2 prArambha 1 granthe'smin bhAvanArUpe prazasti 1 sarvajJabhAvasaMsiddhi parva 6 prArambha. 1 jinamatamatasAraM parva 4 prAraMbha 1 sarvavid-himavad-vaktra maMgalAcaraNa 2 punaH zrIgautamAdInAM maMgalAcaraNa 4 siddhAHsiddhi pradAste syuH prazasti / yajjJAnaM vizvabhAvArtha 1 svagatatattvamidaM zivasaukhyadaM parva 3 prArambha 1 TIkA-gata-viziSTa-nAma-sUcI amarasiMha amalakItti kSemakIrti lakSmaNa parva 2 zloka 1 zivakumAra 1 gAthA 73 ra TIkA zrIpUjyapAdadeva prazasti zloka 7 saMyamakItti . zloka 6 hemakIrti gAthA 73 TIkA gAthA 73 TIkA gAthA 54 TIkA prazasti iloka 6 zloka 6 Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhipatraka paMkti my km azuddha ya bohaNaTuM vikalpo sukkhakAraNaM prayojabhUta maNu sso mohe zuddha pabohaNaTuM avikalpo mokkhakAraNaM prayojanabhUta maNusso moho moho (bahiraMtara-uhayaviyappa) 99935 muktisukhepsitam miliyANAM parAtmAyaM mohe (bahiraMtara-uhaviyappa) 14 28-2911 muktisukheptitam miliyANaM paratmAyaM 102 : 102 17 .. zuddha Page #187 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasAra Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI anuvAdanI prastAvanA zuddha AtmAnA dhyAnanI sAdhanAmAM viziSTapaNe preraNA ApanAre, tatvajJAnane A eka mahAna prAcIna graMtha che, jenI racanA eka hajArathI paNa vadhAre varSo pUrve thayelI che. A graMthamAM pratipAdita thayelA viSayenuM savistara varNana te hiMdI vibhAganI anukramaNikAmAM ApyuM che tyAMthI avalekavuM. gujarAtI vAcakavargane mATe ahIM te mAtra mukhya-mukhya viSayonuM saMkSipta dizAsUcana karyuM che. A graMthamAM kula 74 gAthAo che. maMgaLAcaraNapUrvaka pahelI nava gAthAomAM Atmatatvane mukhya karIne sAta tanuM saMkSipta varNana che. pachIthI cauda gAthAomAM nigraMthanuM svarUpa, mokSanI sAmragI, pramAdane tyAga ane AtmadhyAna karavAnI preraNuM karIne guNasthAna-mArgaNAsthAnanuM varNana karyuM che. pachIthI dasa gAthAomAM bhedajJAnanuM-vivekajJAnanuM mAhA, manejaya ane indriyajayanI AvazyakatA tathA dehadevaLamAM AtmadevanA darzana karavA mATe rAgadveSa ghaTADavAnI jarUriyAta darzAvI che. pachInI ogaNIsa gAthAomAM dhyAnanI siddhimAM tatvajJAnaprAptinI upayogitA, nirmaLa-sthira cittathI Atmadarzanane lAbha, ane vAraMvAra AtmabhAvanA karavAthI ane samatAbhAvane abhyAsa karavAthI zuddha AtmAnA anubhava pratye vaLI zakAya che, ema pratipAdana karyuM che. pachIthI cha gAthAomAM, AtmAnA anubhava vaDe vartamAna jIvanamAM paNa atIndriya AnaMdano anubhava thaI zake che, mATe dhyAnarUpI zastra vaDe manane sthira karIne nirvikalpa thavuM, evI preraNA karI che. chellI tera gAthAomAM, karmonA senApati mehane nAza thatAM, jJAnAvaraNIya karmone paNuM nAza thAya che jethI prathama dehasahita paramAtmapada (arihaMtapada) ane pachI deharahita paramAtmapada (siddhapada) pragaTe che jethI sAdhaka parama jJAnAnaMdadazAne anubhava kare che, ema pratipAdana karyuM che. samAptimAM, siddha paramAtmAne namaskAra karI, pharIthI zuddha AtmAnuM ane paMca paramagurUonuM dhyAna karavAmAM utsAha ane preraNA ApI AzIrvAda ApyA che. A graMthane gujarAtI anuvAda karavAmAM bA. bra. zrI hiMmatabhAI cInubhAI zAhe khUba premaparizrama lIdhe che, tathA tene sAgapAMga tapAsI yogya sUcane paMDita zrI bAbubhAI jaine karela che, jethI te bane dharmapremI bhAIone ame AbhAra mAnIe chIe. tatvajJAnanA ane adhyAtmanA prAcIna graMthane paddhatisara ane arvAcIna vaijJAnika DhabathI saMpAdana-anuvAda karavAne A amAre prathama prayatna che. AzA che ke mumukSuo, svAdhyAyapremIo ane vidvarga A graMthane yathAyogya Adara karI, temAM rahI gayelI kSatio pratye amAruM dhyAna derI gya sUcane karaze. saMsthA taraphathI AvA sUcanene satkAra karIzuM, jethI prakAzana vadhAre upayogI ane upakAraka thaI zake. aMtamAM, jJAnadAnamAM jeoe udAra phALo Ape che teone AbhAra mAnI, sau Ine graMthane sva-parakalyANa arthe upayoga karavA vinaMtI karIe chIe. nivedaka sAhitya prakAzana samiti - sadbhutasevA-sAdhanA kendra, amadAvAda. Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI devasenAcArya-viracita tavasAra (bA. ba, zrI hiMmatabhAI cInubhAI zAha (mAMDaLavALA) kRta gujarAtI bhASAMtara) (1) AtmadhyAnarUpa agnivaDe jJAnAvaraNAdi sarva kamene bhasma karanAra tathA pitAnA vItarAga parama-zuddhasvabhAvane prApta karanAra evA siddha paramAtmAne namaskAra karIne (huM devasenAcArya) suMdara "tasArane kahIza. 1.. (2) A lekamAM pUrve thayelA AcAryoe dhamanI pravRtti karavA mATe ane bhavyajene samajAvavA mATe bahu bhedarUpe tatvane kahyuM che. 2 (3) vaLI eka svagata-tatva che tathA bIjuM paragata-tatva kahevAmAM AvyuM che. svagata-tatva e pitAne AtmA che, bIju paragata-tatva pAMceya parameSThI che. 3 - (4) te paMcaparameSThIonA vAcaka akSararUpa mAnuM dhyAna karavAthI bhavya manuSyane bahu adhika puNya baMdhAya che, ane paramparAthI mokSanI prApti thAya che. 4 (5) pharI je svagatatatva che, te savikalpa tathA avikalpanA bhedathI be prakAranuM che. savikalpa svatatva Asavasahita che, tathA nirvikalpa svatatva Asavarahita che. 5 ' ' (6) jyAre indriyanA viSayenI IcchAo virAma pAmI jAya che, tyAre mananA vicAra rahetA nathI (saMkalpa-vikalpa baMdha thAya che); te samaye avikalpa svatava pragaTa thAya che, ane A AtmA svabhAvamAM tanmaya hoya che. 6 " () jyAre pitAnuM mana nizcaLa thAya che ane sarva bhedarUpa vicAronA vikalpasamUha nAza pAme che, tyAre vikalparahita, abheda nizcala, nitya, AtmAne zuddha svabhAva sthira thAya che. che (8) nizcayathI je AtmAne zuddha vItarAgabhAva che, te ja AtmA che, tene samyaphadarzana, samyajJAna ane samyaphacAritra paNa kahevAya che, athavA te zuddha cetanArUpa che. 8 (I je A avikalpa svatattva che te ja sAra che, te ja mokSanuM kAraNa che. te zuddha tattvane sabhyaprakAre jANIne, nigrantha banIne tenuM dhyAna kare. 9 10) A lekamAM jeNe mana vacana kAya e traNe vegathI bahAAMtara parigrahane tyAgI, dIdhA che te jinendranA veSane dhAraNa karanArA zramaNa athavA nigraMthamuni kahevAya che. 10 . (11) je, lAbha tathA alAbhamAM, sukha tathA duHkhamAM, te ja pramANe jIvana tathA Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maraNamAM samAnabhAva rAkhe che tathA baMdhu tema ja zatrumAM samabhAvadhArI che, te ja gI dhyAna karavAnI zakti dharAve che. 11 (12) bhavyapuruSane, jema-jema kALAdi labdhio nikaTa AvatI jAya che, tema-tema mekSa mATenI sarva uttama sAmagrIo nizcayathI prApta thatI jAya che. 12 - (13) jema baMne pagarahita manuSya meruparvatanA zikhara para caDhavAnuM cAhe che, te ja pramANe dhyAnathI rahita sAdhu karmone kSaya karavA cAhe che. 13 . (14) keTalAya zaMkAzIla tathA viSayasukhanA abhilASI, Indriya-viSamAM Asakta (viSayabhegamAM pitAnuM hita mAnavAvALA), sanmArga je ratnatraya dharma che tenAthI taddana zreSTha che. te e prakAre kahe che ke "A AtmadhyAna karavAne kALa nathI" (arthAt vartamAnakALa dhyAna karavAne yogya nathI). 14 (15) Aje paNa A paMcamakALamAM) ratnatrayanA dhAraka manuSya AtmAnuM dhyAna karIne svargamAM jAya che. tyAMthI AvIne manuSyakuLamAM utpanna thaI mokSane pAme che. 15 (16) mATe, je zAzvata (atIndriya) sukhane cAhe che te rAga-dveSa ane mehane tyAgI sadA dhyAnane abhyAsa kare, pitAnA ja AmAnuM dhyAna kare. 16 (17) nizcayathI AtmA darzana ane jJAnaguNa-pradhAna che. kSetranI apekSAe asaMkhyAta pradezane dhAraNa karavAvALe che (lekamAM vyApI zake che, amUtika (sparza, rasa, gaMdha ane varNarahita) che, vartamAnamAM potAnA zarIra pramANa AkAradhArI che (pitAnA zarIramAM vyApaka che); e pramANe AtmA jANavA yogya che. 17 (18) rAgAdi vibhAvone tathA bahiraMtara baMne prakAranA vikalpa (vicAra-Ine cheDIne manane ekAgra karI pitAne AtmAne sarvamalathI rahita niraMjana zuddharUpa dhyAva. 18 ke (1) jene krodha nathI, mAna nathI, mAyA nathI tathA lebha nathI, keI zalya nathI, cha prakAranI leyAo nathI, ane jene janma-jarA-maraNa nathI te niraMjana huM chuM, ema kahevAmAM AvyuM che. 19 (2) te niraMjana AtmAne (tera kalAomAMnI) na keI kalA che, na koI (cha saMsthAnemAMnuM) saMsthAna che, na keI mArgaNa ke guNasthAna che, na keI jIvasamAsa ke na keI saMyamalabdhinAM sthAna che, na koI baMdhanAM sthAna ke na koI udayanAM sthAna che. 20 (21) vaLI ne na keI spa, rasa, rUpa, gaMdha ke zabdAdika che, te zuddha caitanyabhAvathArI niraMjana huM chuM, ema kahyuM che. 21 1 . (22) paraMtu, vyavahAranayathI A sarva nAnA prakAranA bhedavALI ne karma tathA karmAnita paryAye jIvanI che, ema kahevAmAM AvyuM che. 22 Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (23) dUdha ane pANInA nyAyanI jema potapotAnA svabhAvamAM rahIne emane (jIva ane karmanekamane) meLApasaMbaMdha eka jANavA gya che. 23 (24) jema kaI puruSa tarkabuddhithI pANI ane dUdhane bhinna-bhinna svabhAvavALA jANI le che, tema samyajJAnI puruSa paNa uttama dhyAna vaDe jIva ane ajIvane bheda (cetanaacetanane bhinna-bhinna svabhAva) jANI le che. 24 (25) dhyAna vaDe karIne pugala ane jIvane tathA karmone bheda kare. (pudgala tathA karma-karmathI bhinna evo-) siddhasvabhAvI parabrahmasvarUpa pitAne AtmA grahaNa karavA yogya che. 25 (26) siddhagatimAM jevA savamalarahita jJAnavarUpI siddha bhagavAna birAjamAna che, te ja dehanI aMdara birAjamAna paramabrahmasvarUpa pitAne AtmA jANuM joIe. 26 (27) je siMddhabhagavAna dravyakarma, bhAvakarma ane karmathI rahita che, kevalajJAnAdi anaMtaguNathI pUrNa che te ja huM siddha chuM, zuddha chuM, nitya chuM, eka chuM ane nirAvalaMbI chuM. 27 (28) huM siddha chuM, zuddha chuM, anaMtajJAnAni guNathI samRddha chuM, deha-pramANuM chuM, nitya chuM, asaMkhyAtapradezI chuM ane amUrta chuM, evI bhAvanA karavI). 28 | (29) mananA saMkalpo baMdha thaI gayA pachI ane Indriya viSayenA vyApAra rokAI gayA pachI, yogIone dhyAnavaDe paramabrahmasvarUpa evo AtmA pragaTa thaI jAya che (pragaTe che). 29 (30) jema-jema mananuM bhramaNa ane pAMce IndriyanA viSayanI IcchAo maMda thatI jAya che, tema tema AtmA AtmAne (-pitAnA zuddhasvarUpane pragaTa karato jAya che, AkAzamAM sUryanI jema. 30 ': ' (31) yatinA mana-vacana-kAyAnA ge je nirvikArabhAvane prApta thaI jAya che, te AtmA potAnA paramAtmasvarUpane pragaTa karI le che. 31 (32) mana-vacana-kAyAnA yoge rekAI javAthI yogIne nizcayathI karmane Asava rokAI jAya che, tathA cirakALanAM bAMdhelAM kameM phaLa ApyA vinA svayaM nirjarI jAya che. 32 (33) jyAM sudhI mana para-padArthomAM vihvaLa che (Asakta che), tyAM sudhI zera tapazcaryA karatAM chatAM paNa bhavyajIva mokSane pAmI zakato nathI, paraMtu zuddha mAM rata (lIne) thavAthI zIghra ja mokSane pAme che. 33 (34) dehAdi sarva padravya (AtmAthI bhinna) che. jyAM sudhI (jIva) tenA para mamatva (rAga-dveSa-meha) kare che, tyAM sudhI te samayarata (parapadArthamAM Asakta evI che, tethI nAnA prakAranAM karmone bAMdhe che. 34 Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (35) IndriyanA viSayamAM Asakta mUDha, kaSAyasaMyukta ajJAnI jIva sadAya keImAM reSa (dveSa, krodha) kare che ne koImAM sateSa mAne che (prasanna thAya che), paraMtu jJAnI puruSa ethI viparIta svabhAvavALA hoya che. 35 (36) AtmadhyAnI yegI vicAre che ke, ahIM (A jagatamAM) cetanArahita padArtha (sthUla pugala zarIrAdi, dekhAya che, cetanAvALe padArtha dekhAtuM nathI, tethI huM madhyastha kenA pratye roSa karuM ne kenAmAM saMtoSa pAmuM (rAjI thAu) 36 (37) traNe bhuvanamAM rahelA badhA ja pitAnA jevA ja dekhAya che. tethI te madhyastha yegI kaImAM na te roSa kare che, na te kaImAM saMteSa pAme che. 37 (38) nizcayanayathI sarva jI janma-maraNathI rahita, AtmapradezanI apekSAe (lekAkAzanA pradeza pramANa asaMkhyAta AtmapradezanI apekSAe) sarva samAna tathA AtmIya guNemAM badhA sarakhA ane jJAnamaya che. 38 (39) je kaI jJAnI baMne (nizcaya ane vyavahAra athavA dravyArthika ane paryAyArthika) naya vaDe A prakAre vastunA svabhAvane samaje che, tenuM mana rAga-dveSa-mahanA bhAvathI DolAyamAna (DelaDolA) thatuM nathI. 39 | (40) jenuM manarUpI jaLa rAga-dveSAdi vikArothI calAyamAna thatuM nathI, te gI nijatatvane (zuddha AtmasvarUpane) dekhe che-anubhave che, tenAthI viparIta puruSa (arthAt je rAgI-dveSI-mohI che te) nizcayathI dekhI zakatuM nathI. 40 (41) jevI rIte sarevaranuM jaLa sthira thavAthI aMdara paDeluM ratna nizcayathI dekhAya che, tevI rIte manarUpI jaLa sthira thavAthI nirmalabhAvamAM pitAne AtmA dekhAya che (anubhavamAM Ave che). 41 (42) IndriyenA viSathI rahita nirmaLa vItarAga svabhAvavALuM evuM potAnuM Atmatattva dekhavAmAM (anubhavavAmAM Ave che tyAre kSaNAddhamAM (aDadhI kSaNamAM) yegIne devatva-sarvajJatva pragaTa thAya che. 42 (43) jJAnamayI nijatatva sivAya anya sarva bhAve paragata che, (mATe) temane choDIne zuddhasvabhAvavALA potAnA AtmAnI ja bhAvanA karavI joIe. 43 (44) je kaI yogI svasaMvedanajJAnamAM upayukta thaIne pitAnA AtmAne dhyAve che, te nirmala ratnatrayanA dhAraka sAdhu vItarAga banI jAya che. 44 (45) je gI sacetana ane zuddhabhAvamAM sthita AtmAne dhyAve che, tene A lekamAM (athavA A kalikAlamAM) nizcaya samyakdarzana-jJAna-cAritra kahevAmAM Ave che. 45 Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na (46) dhyAnamAM sthita yogI je pitAnA ja AtmAne anubhava (sva-saMvedana) kare, te jema bhAgyahIna prANI tvane pAmI zakatuM nathI, tema te zuddha AtmAne pAmI zakatuM nathI. 46. (47) je, zarIranAM sukhamAM rAgI che, e vicAra rahita chava nitya dhyAna karavA chatAM paNa vikArarahita zuddhAtmatatvane pAmI zakatuM nathI. (athavA zarIra-sukhane rAgI jIva vagara vicAryuM-jaDa-cetanane yathArtha vicAra-viveka karyA vinA tatvane AvavA chatAM, svarUpanI prApti karI zakate nathI). 47 (48) zarIra sadAkALa mUrkha (jaDa) che, vinAzarUpa che, cetanAthI rahita che. je tenI (AvA zarIranI) mamatA kare che te bahirAtmA che. 48 . (49) A zarIranA regisaDana paDana-jarA tathA maraNarUpa svabhAvane dekhIne je bhavya jIva AtmAne dhyave che, te dArikAdi-) pAMca prakAranAM zarIrethI mukta thaI jAya che. 49 - (50) je kama tapa dvArA udayamAM lAvIne bhegavavA egya hoya che, te ja karma je svayaM udayamAM AvI jAya te te meTo lAbha che emAM kaI saMdeha nathI. (samabhAvI bhavyajIva udayamAM AvelAM zubhAzubha karmone bhegavatAM rAgadveSa karatuM nathI, paNa te tevA udayane meTo lAbha gaNe che). 50 . (51) karmonA phaLane bhegavatAM je rAgadveSa karatA nathI, tevA jJAnI puruSa pUrve adhelAM kamene hAya kare che, ane navIna kameM bAMdhatA nathI. 51 - (52) je te dhyAna karanAra yegI) karmanAM phaLane bhegavatA mahine vazIbhUta thaI (rAga-dveSarUpa) zubhAzubha bhAva karavA lAge te te jIva pharIthI jJAnAvaraNAdi ATha kane bAMdhe che. para (53) jyAM sudhI yegI pitAnA manamAM paramANumAtra paNa rAga rAkhe che (aNumAtra paNa rAgane tyAga na kare, tyAM sudhI te paramArthajJAtA zramaNa paNa karmothI chUTI zakatuM nathI. 53 . (54) (pUrvopArjita zubhAzubhakarmanA phaLarUpa evAM) sukha-duHkhane (samabhAvathI) sahana karate jJAnI puruSa jyAre dhyAnamAM daDhacitta hoya che, tyAre tenuM tapa kI nijArAnuM kAraNa hoya che--ema kahevAmAM AvyuM che. 54 - (55) je jJAnI jIva pitAnA svabhAvane cheDate nathI, ane parabhAvomAM pariNamate nathI, paraMtu pite pitAnA svarUpane dhyAve che, te (dhyAtA-)ne pragaTamathI saMvara tathA nirjarArUpa kahyo che. papa (56) je jIva zittane sthira karI, AvASAne tyAga karIne potAnA AtmasvabhAvane anubhava kare che, bhavyajIva ja samyaphadarzanajJAna-cAritra jANavA eca che. 56 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " (paI) je jIva nizcayanayane Azraya le che, tene je AtmA che te ja jJAna che. ane je jJAna che te ja samyagdarzana che, te ja samyaphacAritra che ane zuddha jJAnacetanA paNa te ja che. 7 '. (58) (rAga-dveSarUpa~) bane bhAvene nAza thatAM pitAnA zuddha vitarAga Atmika svabhAvanI prApti thavAthI yegInI aMdara ganI zaktithI parama AnaMda pragaTa thAya che. 58 (59) evA gAbhyAsathI zuM lAbha ke je yogamAM evI zakti nathI ke AtmAnubhavathI prApta sukhakArI paramAnaMda pragaTAvI zake? (je yega, AtmAnubhavathI pragaTa thate sukhakArI paramAnaMda pragaTAvI na zake tevA yuga-sAdhanathI zuM lAbha?) 59 . (6) jyAM sudhI keganA dhAraka evA yogInuM mana saheja paNa caMcaLa rahe che, tyAM sudhI parama sukhakArI paramAnaMda utpanna thatuM nathI. 60 - (61) sarva vikalpa baMdha thaI javAthI kaI eka evo avinAzI bhAva utpanna thAya che ke, je AtmAne svabhAva che. nizcayathI te ja bhAva mekSanuM kAraNa che. 61 (62) AtmasvabhAvamAM sthita evA gI udayamAM AvelA IndriyanA viSayane jANutA (anubhavatA nathI, paraMtu pitAnA AtmAne ja jANe che ane te (rAgAdi rahita) suvizuddha AtmAne ja dekhe che. 62 (63) je gIe zuddha Atmika tatvanI upalabdhi karI lIdhI che, te legInuM mana pAMca IninA viSayamAM ramatuM nathI, paraMtu sarva AzAtRSNAthI rahita thaI te mana) AtmAnI sAthe ekameka thaI jAya che ane dhyAnarUpI zastrathI marI jAya che. 63 , (64) jyAM sudhI sarva mehane kSaya thatuM nathI, tyAM sudhI A mana maratuM nathI. mehane kSaya thatAM bAkInAM ghAtiyAkarma paNa naSTa thaI jAya che. 64 , (65) jema rAjAne ghAta thavAthI prabhAvarahita senA svayaM naSTa thaI jAya che, tema maharAjAne nAza thavAthI samasta ghAtI karmone nAza thaI jAya che. 65 (66) cAre ghAtAMkane kSaya thaI javAthI kAlekane prakAzita karavAvALuM ane traNe kALanI paryAne jANavAvALuM evuM parama nirmala kevaLajJAna pragaTa thAya che. 66 (67) (kevaLajJAna utpanna thayA pachI) arihaMta avasthAmAM traNe jagatanAM prANIothI pUjita banIne, zeSa karma jALane (aghAtiyA karmone paNa) kSaya karIne abhUtapUrva lekAgranivAsI siddha bhagavAna banI jAya che. 67 | (68) siddha paramAtmA gamanAgamanathI rahita, parispada ane halana-calanathI rahita che; tathA avyAbAdha sukhamAM lIna ane anaMtajJAnAdi paramArtha guNa athavA mukhya ATha guNa sahita che. 68 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (69) (siddha paramAtmA) IndriyenA kramathI rahita, ekI sAthe sarva kalekane tathA anaMta paryAya ane guNathI saMyukta evuM sarva mUrta-amUrta dravyane jANe che ane dekhe che. 69 (70) (alakamAM) dharmadravyane abhAva hovAthI te siddhaparamAtmAnuM lekathI AgaLa alekamAM gamana thatuM nathI, tethI teo lekAgranivAsI thaI tyAM anaMtakALa birAjamAna rahe che. 70 (71) muktajIva Urdhvagamana svabhAvI hoya che, te mATe dharmadravya hovA chatAM te (muktajIva) nIce athavA tIrache jatA nathI. 71 (72) vaLI zarIrathI rahita, anaMta, caramazarIrathI kiMcit ochA AkAravALA, janma tathA maraNathI vimukta evA sarva siddhone huM (devasenAcArya namaskAra karuM chuM. 72 (73) je tatvamAM lIna banIne jIve bhayAnaka saMsArarUpI samudrane tarI jAya che, te bhavyajIne zaraNabhUta svagata ane paragata tatva sadA vRddhine prApta thAo, jayavaMta vaheM ! 73 (74) muniAtha zrI devasenAcArya racita A "tatvasAra ne sAMbhaLIne je kaMI samyagdaSTi jIva tenI bhAvanA kare che, te avinAzI sukhane pAme che. 74 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI sadbhutasevA-sAdhanA kendranAM prakAzane 1. tAmastotra (gujarAtI) .. mUlya : 0-50 2. sAdhanA pAna (gujarAtI) mUlya :. -00 3. teno tuM bedha pAma (gujarAtI) . mUlya :. 0-70 4. cAritrya-suvAsa (gujarAtI) , , , mUlya, 200 5. sAdhaka-sAthI bhA. 1 (gujarAtI) mUlya : 4-00 6. adhyAtmajJAna pravezikA (gujarAtI) mUlya : 0-75 7. sAdhaka-sAthI bhA. 2 (gujarAtI) mUlya : 4-00 8. adhyAtmane paMthe (gujarAtI) mUlya : 7-00 9 tattvasAra (mUla prAkRta, tathA saMskRta-hindI TIkA ane gujarAtI artha sahita) mU. 15-00 prAptisthAna. zrI harilAla zAha, maMtrIzrI sadbhutasevA-sAdhanA kendra - C/o gujarAta TayUba enDa seniTarI . khADiyA cAra rastA, amadAvAda-380 001 : 1 bhaktAmarastotra (gujarAtI) mulya : vAra vire , 2. sAdhanA-sopAna (gujharAtI) mUlya : tIna rupaye rU. teno tuM vova vAma (gujarAtI) mulya : sattara . 4. -guvAra (gujarAtI) mulya : do rupaye 2. sAdhana-sAthI mA. 2 (gujharAtI) mUlya : cAra rupaye 6. pyAramazAna zii (gugarAtI) mUlya : pacahattara paise che. sAtha-sAthI mA. 2 (gujarAtI) malya : cAra rupaye 8. acAne uthe (jugAra) bhavya : sAta pa . 1. taravAra (jIta) (mUla prAkRta, saMskRta-hindI TIkA evaM gujarAtI artha sahita) malya : pandraha rupaye : ghAsithAna : zrI harilAla zAha, matrI-zrIsattasevA-sAdhanA kendra C/o gujarAta TyUba eNDa seniTarI sTosa khADiyA cAra rastA, ahamadAbAda-380001 mudraka : madhu prinTarI dUdhavALI piLa, ghIkAMTA roDa amadAvAda, Page #198 -------------------------------------------------------------------------- _