Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ INDONamaa zrIvijayanemisUrigranthamAlAratnam-36 nyAyavizArada-nyAyAcArya-mahAmahopAdhyAya-zrIyazovijayajIgaNimaNiviracitaH mvopajJanayAmRtataraGgiNIvyAkhyAsamalaGkRto nyopdeshH| nadupari zrImattapogacchAdhipati-zAsanasamrATa-sarvatantrasvatantra-zrIvijayanemisUrIzvara-paTTAlaGkAreNa vyAkaraNavAcaspati-zAstravizArada kaviratnena zrIvijayalAvaNyasUriNA viracitA trngginniitrnniH|| prakAzaka-- zrIvijayalAvaNyasUrIzvarajJAnamandira boTAda ( saurASTra.) vIrasaMvat-2478 vikramasavat-2008 ne misaMvat-3 ai5 - 10 mUlyam ru.6-0-0 VIEWS
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ H-1 sahAyaka navalakSanamaskAramahAmaMtrArAdhaka-vividhadharmakAryaparAyaNadharmaniSTha-saMghapati-rAvabahAdura-je. pI. zreSThivarya jIvatalAla pratApasiMhe zAsanaprabhAvaka A 'nayopadeza' nAmanA dArzanika granthamA ru. 3001) nI je sahAyatA samarpaNa karI che te kharekhara anumodanIya ane jJAnarasika zrImantabargane anukaraNIya che. --.........-.- -- -- - - ------ 6 prAptisthAnam I zrIvijayalAvaNyasUrIzvara-jJAnamandira, boTAda ( saurASTra.) zrI sarasvatI pustakabhaMDAra, ratanapoLa, hAthIkhAnA, amadAvAda. * DRA- STREENA- * mudrakazAha gulAbacaMda lallubhAI, zrI mahodaya prInTIMga presa, dANApITha-bhAvanagara. ma rAma
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5-555555555535-45Sui prakAzakIya-nivedana satanaya, saptabhaMgI ane nikSepa vagere vistArathI bodha Apate "nopadeza' nAmano kare A grantha che. A grantha dArzanika viSayane lagatA chellI keTInA vicArothI ane aneka prakAranA vAdathI bharapUra che; jevA ke citravAda, apekSAbuddhivAda pratibadhya-pratibaMdhaka bhAva vAda vagere. tathA te te vAdene khUba ja UMDANapUrvaka carcela che. A granthanA praNetA ne pUjyapAda jainanyAyanA prANadAtA nyAyavizArada nyAyAcArya zrImadda yazovijayajI mahArAja che, temanA jIvana ane kavana vize keTalAye vidvAnoe khuba ja prakAza pADyo che; tethI e saMbaMdhe piSTapeSaNa karavAnI jarUrata nathI, paraMtu nyAyanA prakhara pAMDitya viSe 3E ke eTaluM kahevuM jarUrI che ke temaNe kAzInA samartha brAhmaNa paMDito sAthenA zAstrArthamAM jIta meLavavAthI e ja paMDitamaMDalIe "nyAyavizArada' nI padavIthI vibhUSita kyAM hatA, tathA nyAyanA eka so ATha grantha racyA bAda " nyAyAcArya'nI padavIthI navAjyA hatA. A ja grantha upara teozrIe "nayAmRtataraMgiNI' nAmanI TIkA racI che. temanI kasAela vidrogya kalamathI lakhAyela A "nayAmRtataraMgiNI yukta napadeza" nAmano graMtha Adhunika prajAne TIkA vinA sAMgopAMga samajavo muzkela hatuM tathA ghaNe sthale mUla granthamAM azuddha hatuM, tethI pUjyapAda zAsanasamrATa savaMtasvata- AcArya mahArAjAdhirAja zrImad vijayanemisUrIzvarajI mahArAjazrInA paTTAlaMkAra vyAkaraNa vAcaspati zAstra vizArada kaviratna pUjya AcAryavarya zrImaddhiyelAvaNyasUrIzvarajI mahArAjazrIe pitAnI kuzAgrabuddhithI bane te rIte zuddha karavA sAthe vidvatsamAja temaja tatvarasika ja sahelAIthI praveza karI zake te arthe A 'nayAmRtataraMgiNI TIkA yukata napadeza' grantha para nayarUpI amRtathI bharela vizAla nadInuM avagAhana karavA mATe naukA samAna "taraMgiNataraNuM" nAmanI suMdara TakA racI che, te ame saharSa ka prakAzita karIe chIe. mUla grantha apratima pratibhAzAlI che e te vAta niHzaMka che, GF paraMtu TIkAkAra maharSie paNa tenA upara talasparzI vizada "taraMgiNataraNI' vivRti racI pitAnI prakAMDa pratibhAne vyakta karI che, te sAghanta sUmekSikAthI nirIkSaNa karanArane saheje khyAlamAM Ave tema che, eTaluM ja nahi paraMtu "taraMgiNuM taraNa" vivRtinI 3 sArthakatAne sAkSAtkAra thayA vinA rahetuM nathI. jainanyAyanI sAhityasRSTimAM A grantha ane prakAza pheMke che, tenI jijJAsAvALA mahAnubhAvone vizALakAya viSayAnukramaNikAnuM | nirIkSaNa karavA bhalAmaNa karIe chIe, jethI graMtha ne TIkAnI mahattAne kharo khyAla AvI zakaze. pUjya vidvaDhaye paMcAsajI ma. zrI suzIlavijayajI gaNivarye tathA pUjya vidvAna ke munirAjazrI mahimAprabhavijayajI mahArAje presakopI meLavavA vageremAM je parizrama ke uThAvyA che te, ane prastuta graMthanuM sAdhana mupha vigerenuM saMzodhanakArya, vyAkaraNa tIrtha paM. aMbAlAla premacaMda zAhe, je kuzalatAthI karela che te dhanyavAdane pAtra che. Ling Yi Bu Yi Bu Bu Wei 55555555 Ting Fei Le Mei Le Fei Fei Fei Fei Le Tian Wu Fei Fei Fei Fei Wu Lu Fei Yi Yi $Fei Fei Fei Fei Fei Fei Fei Fei Fei Fei Fei Fei Xia Fei Xia Fei Xia Fei
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ mudryamANagranthAH / face 1. anekAntavyavasthAprakaraNaM tattvabodhinIvivRtiyutam - uttarArdham / 2. tilakamaJjarI zAntyAcAryaTippaNaparAgavivRtibhUSitA bhAga - 2 | 3. svopajJanayAmRtataraGgiNIyuktana yopadezaH - taraGgiNItaraNiyukta: uttarArdham / 4. zrI siddha hemacandrazabdAnuzAsanaM bRhadvRtti- bRhannyAsa - laghunyAsAdisaMvalitam - bhA. 2 5. zAstravArtAsamuccayaH syAdvAdavATikATIkAsahitaH / 6. dhAturatnAkaraH - bhAga 1 | [ dvitIyAvRttiH 1 7. svopajJAlaGkAracUDAmaNiTIkAsahitaM kAvyAnuzAsanaM prakAzAbhidhAnA bhinavaTIkayA kalitam / 8. vidhiyuktapaJcapratikramaNAdiH bhAga 1-4 [ tRtIyAvRttiH ] 9. jinasaGgItasaritA / [ dvitIyAvRttiH ] 10. navatattvaprakaraNaM padyAnuvAda-vivecanAdiyuktam / 11. dvitIyakarmagranthaH padyAnuvAda - vivecanAdiyutaH / 12. zAsanasamrAT - jIvanasaurabhaH / [ dvitIyAvRttiH ] 13. zrI siddhamadIpikA - prakAzaH - bhAga 3 | au
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI - taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRtasya nayopadezasya viSayAnukramaNikA / pRSTham, paGkiH aGkAH, aGkAH, viSayaH, 1 maGgalAcaraNam tatra krameNa zrIvIraprabhu-tadbhAratI-taduktyanuSThAnaparAyaNa budha. samaSTi - sarvatantra svantrane misUrIzvaraguru. pravarANAM tattadabhiSTArthasiddhayarthaM smaraNam / 2 svakIryanuvRttaye grantha-tatkartRnAnogumphanam / 3 vyAravyayanayAmRtataraGgiNI maGgalasya jina bhAratIstutirUpasyo dvaMkanam / 4 tayAkhyAne tatsanniviSTAkhilavizeSaNavizeSyANAM svarUpopadarzanapurassaraM tattadupAdAnaprayojanopavarNanam / 5 nayasvarUpAvagatiphalakanayanirUpaNasyAvazyakatvamupadarzitam / 6 tadupadarzanasanniviSTatattatpadopAdAnasAphalyamupapAditam / 7 nayopadezamaGgalAvataraNe ziSTAcAraparipAlanAdiphalakeSTadevasmaraNa-gurunamaskaraNAtmakamalAcaraNaziSyAvadhAnaphalakatatpratijJopadarzanam / 8 maGgalasya ziSTAcAra paripAlana phalakatva - samarthanam / 9 maGgalasya navyAbhimata vighnadhvaMsaphalakatvasamarthanam / tatra prAcIna navIna matopavarNanam / 10 AtmAnudhyAna- guruvandanAtmakaM nayopadezamaGgalaM tatra nayopadezapranthavidhAnaM sudhIvinodaphalakatvena pratijJAtam / 11 praznapratividhAnAbhyAmAtmAnuSyAnasya maGgalatvaM niSTaGkitaM, tatra saMpAdakatayA 1 1 17 1 20 1 22 2 1 2 22 3 3 14 3 17 4 7 viSayaH, siddhAntavacanaJcopada pRSTham, digambaravacanaM zitam / 12 prasaGgAtsAropa sAdhyavasAnalakSaNe la. kSaNodAharaNAbhyAmupapAdite / 13 nayopadezasyAjJajana ravedAdijanakatvalakSaNadoSApekSayA sudhIvinodajanakatvalakSaNaguNe'nantaguNotkRSTatve zrIharibhadrasUrivacanaM pramANatayopadarzitam / 14 granthasya bAlavyutpatti prayojakatvaM tatra bAlasya taddhaTakasya lakSaNamAveditam / 15 nayalakSaNatadupattipratipAdakaM yadyam / 16 nayalakSaNIbhUtApekSAvacanasya vyutpAda nam / 17 apekSAtmakazAbdabodhatvaM jJAnarUpanayasya lakSaNam / 18 nayalakSaNasanniviSTasyApekSAtvasya zAbdagatajAtivizeSa- viSayitAvizeSAnyatararUpatAvyavasthitaye'nekArthaM tA'pekSA zabdasyopavarNitA / 19 mUlottasya bAghapratibandhyatAvacchedakakoTAvanAhAryatvAdyapekSayA lAghavena ni. vezanIyApekSAnAtmakatvapratiyogighaTakApekSAtvasya boghagatasyAbhyupagantavyatvabhavatArikayA samarthitam / 20 prativandhyatAvacchedakakoTau naiyAyikAbhimatAnAhAryatvAdyapekSayA'pekSAnAtmaRtvaniveze yathA lAghavaM tathopapAdya darzitam / 21 taddharmapratipakSadharmavattAjJAna kAlopajAtataddharmavattAnubhavAnyathAnupapattirapekSAtve pramANam, anyathAnupapatteH sarvapramANA 4 5 4 14 paGktiH i 6 10 6 A - 1 3 7 12 7 28 733
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / 9 aGkAH, viSayaH, pRSTham , patiH pekSayA balavattve zrIharSavacanasaMvAdopa darzanancha / 22 laukikavyavahAro'pyapekSAM vinA na sambhavatIti zaGkAsamAdhAnAbhyAM niSTa kitam / 23 anyathAnupapattizceti-vAcyAnyathopa patsirveti zrIharSapadyayugalaM vivRtam / .818 . 24 sAmAnya-vizeSApekSAmantareNa ghaTapaTayo rUpaM ghaTapaTayona rUpam ityAdInAM pratyayAnAM vicitra nayApekSANAM na gatiH, atra saGgraha vyavahAra nayAzrayaNasyAvazyakatvaM c| 9 1 25 ghaTapaTayona rUpamiti vAyagraM tAtparya bhedena yogyAyogyamiti keSAMcitka lpamupadarghAmapAkRtam / 26 ghaTapaTayo rUpamiti pratyayasya saGgraha nayAzrayaNenaivopapattirityupapAditam / 27 yatkeSAMcitkalpanasyApAkaraNaM tadvista rata upapAditam / 28 apekSAtmakAnvayabodhAnabhyupagantRRNAM mate dvayormurutvaM na gandha ityAdApi na gatirityupapAditam / 21 TIkAyAmatatprapaJcataH spssttiikRtm| 11 7 30 anantadharmAtmakasya vastunaH pratyakSa pramANagamyatve'pi sApekSaH spaSTa bodho nayAtmaka ityupadarzitam / 31 ekasmin ghaTAdau gRhyamANe gRhyamANa. dharmoparAgeNa yAvatAM ghaTAdigatadharmANAM prahaNaM vyvsthaapitm| 32 ekagrahe sarvagraha ityatra pAramarSavacana saMvAraH sammatisaMvAdazca / / 33 sattvAsattvAdipratiniyatadharmaprakArakaH sadasadAdyAkArako vA spaSTabodha: sApekSa evetyasya sanidarzanaM vyavasthApakam / 14 9 34 vyavahAra eva sApekSo na bodha ityasya khaNDanam / 14 14 akAH, viSayaH, pRSTham, patiH 35 yathA dIrghatApratyakSaH sApekSa iti ni darzanasya zaGkAsamAdhAnAbhyAM vyavasthApana, tatra viziSyapratibandhyapratiba. ndhakamAva-kAryakAraNabhAvacarcAprasaGgA daagtaa| 36 nayapravRttiheturyathA vAstavyapekSA tathA kvacidvaijJAnikyapIti vaijJAnikyapekSApradarzakaM turIyapadmam / tatra nAnAnayamatasya matabhedasyApekSayA vyaktatvaM koTyantaraniSedhasya prastuto skaTakoTikRttvaJca / 37 nayavizeSApekSA navizeSatAtparyarUpaiva na tvatiriktatyasya khaNDanam / 19 7 38 apekSAvaijJAnikaH sambandhaH tadUlAdvi kalpasiddhasya dharmiNaH pratiSedhAdisAdhanaM dharmiNo vikalpasiddhatvavyavasthApanaJca / 19 8 39 yathA naiyAyikamate'tirikaviziSTasyA. nabhyupagatAvapi viziSTabhAvo'tiriktaH, tathA jainamata viziSTasya vastuno'siddhAvapi viziSTAkAraH siddha ityasya vyavasthApanam / tattadarzanArthajJAneSu tattaddhAvanoddezaprayu. 'tatvamevApekSAtvamityupapAdanapurassaraM da. zitam / 2. 3 41 bauddhamate vijJAnasantatividheti vivicya drshitm| 2017 42 itaranayArthapratiSedhasya prastutotkaTa. koTikAritvena na durnayatvaprayojakatvaM, kintu tataH sunayatvameveti carcitam / 21 3 43 jAtyA durnayasyApi cintAjJAnena phalataH sunayIkaraNaM bhAvanAjJAnenaidamparyArthapra. dhAnakapramANavAkyaikadazatvApAdanaca tatra zrIharibhadrasUrivacanasaMvAdaca / 21 7 44 phalato jAtitazca zuddhayazuddhayoravize SAt svasabhayavAkyebhyaH parasamayavA kyAnAM ko vizeSa iti praznasyopapA 10 13 /
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNimyAM samalaGkRto nyopdeshH| akAH, viSayaH, pRSTham , patiH aGkAH, viSayaH, pRSTham , patiH danapurassaraM prandhakartuH svamanISAvi sAmAnyameveti keSAMcidAcAryAgAM matamRmbhitaM pratividhAnam / 22 3 / mupadarzitam / 45 nayArthAnAmApekSikatve dvitvAdivadavaya 55 anityagataM dvitvAdikamanityaM nityavyekatvasyApi yuddhijanyatvarUpaM buddhadhA gatantu nityaM, nAnAvyaktisAmAzritamakAramAtra tvarUpaM vA''pekSikatvaM syAdi tulyavyaktigataM dvitvAdyaneka tulyatyAzaya kSayopazamApekSabuddhivizeSagrA vyaktigataM tvekamiti matAntarahyatvalakSaNamApekSikatvamiSTa meveti prati. mupadarzitam / vihitam / 23 5 nyAyamata-prabhAkaramatadvayagatadoSodbhA46 ekatra dvitvAdigauNameva dvitvAdivya vanapuraHsaramane kAntavAdimatavyAvarNanaM, vahAranimittaM, mukhyantudvitvamanyadevA tatraikatvasyApi dvitvAdivadApekSikatvaM, pekSAdhuddhijanyaM dviSTamityAzaya samA dvitvAderapekSAbuddhivyaGgayatvameveti si hitam / 23 9 dvAntitam / 57 ekatvadvitvAderapekSAvuddhivyaGgayatvAtta. 47 dravyatvAdyavAcchinnaikatvAdiparyAptisvI jjJAnasya nayarUpatvena nayAntarayojanayA kAre'nekAntavAde pAramarSavacanasaMvAdo saptabhanIpravRttiriti darzitam / darzitaH / 58 svasamaye parasamaye ekatvadvitvAdiprakA48 gauNamukhyadvitvavyavasthAparasya na yukte rakanAnAvidhalaukikavyavahAre ca nyaatyuppaaditaa| 24 18 pekSayaiva vivikto bodha ityupsNhaarH| 37 49 dvitvAdikamapekSAvuddhijanyamapekSAbuddhi 59 anantarAbhihitavicAraphalitaM 'sApekSavyayaM veti vicAraprArambhaH / bhAveSu pratItya vacanatvaM nayatvaM vidhA 50 tatra dvitvAdikamapekSAbuddhijanyamitya vapyabhAvAbhAvarUpatvAtsApekSatvamityupadabhyupagantRNAM naiyAyikAnAmAzayo da. rzaka paJcamapadyam / zitaH tatraiva yathA naiyAyikamata lAghavaM 6. svarUpato bhAvAbhAvayoniSpratiyogika .. dvitvAdikamapekSAyuddhivyAyamityabhyupa. tvaM viziSTatayA tu dvayoH sapratiyogigantRprabhAkaramate gauravaM tathA vistarata katvamiti syAdvAda AveditaH / 38 upadarzitam / 61 vastuno'bhAvAbhAvarUpatvaM pratiyogika51 dvitva-tritvAdyutpAdakasAmayyorvizeSo tvamityatrodayanAcArthavacanasaMvAda AvepadarzakamudayanAcAryamatamupadarzitam / 30 1 ditaH / 52 dvitvAderapekSAbuddhijanyatve'pi yathA dve 62 nirupratiyogikAbhAvapakSe doSANAm . . . . . dravye iti laukikapratyakSamupapadyate tathA anekavidhAnAM zaGkAsamAdhAnAbhyAm praznapratividhAnAbhyAM niSThaGkitam / uddharaNasya mUloktasya snggmnm| 38 25 53 naiyAyikamatakhaNDanavyApUtAnAM, "dvi 63 viziSTavuddhiM prati vizeSaNajJAnasya kA .. svAdInAmapekSAbuddhivyayatvaM" mi raNasvAbhAve'pi kSayopazamavizeSeNaiva , tyabhyupagantRNAM prabhAkaravRddhAnusAriNAM tattadviziSTajJAnopapattau dravyaM paryAyamatamupadarzitam / viyutamityAdi vacanaM saMpradAyavRddhAnAM 54 dvitvatritvAdikaM tulyavyaktivRttikamekaM bhavatyarthagatyA pramANamiti sUcanam / 41 4
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtatarakiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / / viSayaH, pRSTham , patiH 64 zuddhAbhAvapratyakSAbhavane paravaktavyasya upadarzanapUrvakamapAkaraNam / 41 6 65 sannikarSamAtrasya viziSyaviziSTapratyakSa prati kAraNatvamupagamya bhAvAMze'bhAvAMze vA na zuddhaviSayakaM pratyakSamityu padarzitam / 6 abhAvalaukikapratyakSasya ghaTAdyanyatabhaviziSTaviSayakatvaniyamAvalambanena na. vInasya parasya abhAvanirvikalpakAdya pAkaraNasya khaNDanam / 67 bhAvAbhAvayorubhayorapi sApekSatvanirape kSatvavyavasthitau savicAraNayA sAmAnyadRSTayA ca sarvam nirvikalpakaM vi zeSadRSTayA ca sarva savikalpakamityanekAntapratipAdakaM sammatigAthAyugalamu padazye vivRtm| 68 svadravyAdyapekSayA san paradravyAdyapekSayA cAsan -ityAdi pravItyA'pi sApekSa tvam , tRtIyollikhyamAnAvacchedakapratItibalAt-vyApyavRttAvapi tattadava cchinnavRttikatvAbhyupagama iti / 6. nayapramANavAkyabhedAdhigataye saptama yAtmakavAkyasya pramANavAkyatvaM tathA syAt padAdaparollekhita ekadharmapratipAdakavacanasyApi pramANavAkyatvaM tad: ghaTakasyakaikadharmapratipAdakamanasyArthAna yavAkyatvamityAvedakaM SaSTapadyam / 7. saptAnAM bhaGgAnAM pratipAdakAni pramANa nayatattvAlokAladvAragatAni saptasUtrANi ullikhitAni / 71 vidhiniSedhaprakArApekSayApratiparyAya va stuni saptaiva bhaGgAH iti dharmabhedenA. nantasaptamIsambhave'pi nAnantabhaGgI nATabhaTyAdikam , niyamasya ca kaargopdrshnm| aGkAH, viSayaH, pRSTham , patiH 72 prathamabhaGgAdijanyabodhAnAM krameNa ka thanam / 73 tRtIyabhaGgajanyabodhasya prathamadvitIya bhaGgajanyabodhadvayavyatiriktatvavyavasthApanena tRtIyabhaGgasyAtiriktatvaM niSTaGki tam / 74 "na so'stipratyayo loke " ityAdi nayAzrayaNAt zabdagatasyApi kamasyAthe. 'dhyaayH| 75 caturthabhaGgajanyabodhasyopadarzanam / 48 76 syAdanubhayamityasya prathamadvitIyabhanA nyataraparyavasAyitvena na tena syAda vaktavya iti turIyabhaGgasyagatArthatA / 48 2 77 ubhayapadena yugapadubhayaprAdhAnyabodhasa mbhavAdavaktavyatvabhaGgasyAnutthAnopahatatvamityAzaGkAvyudasanam / 48 3 78 paJcama-baSTa-saptamabhaGgajanyabodhAnAmupa darzanam / 79 zrIsiddhasenadivAkarapadAnAM saptabha nayAnayavibhAgopadarzikA "evaM satta viappo" iti gAthA tavyAkhyAna ca tatra yo bhayo yasmin naye bhavati tadupadarzitam / 8. syAdasti syAnnAstIti tRtIyabhakta sthAne etanmate syAdavaktavyaH iti bhaGgaH iti turIyatRtIyayoH vytyyH| 49 11 81 prathamabhaGgena yaddharmaprakArako bodhaH saGka hAkhyaH taddharmAbhAvaprakArakabodha eva vyavahArAkhyo-dvitIyabhaGgena bhavatIti bhnggaakaarniymnm| 82 syAdavaktavya eveti tRtIyabhaisya ni. mittatvamRjusUtre dravyasya niyAmakabIja zaGkAsamAdhAnAbhyAM niNItam / 83 sAmpratasamabhirUDaivaMbhUtatatritayazabdana yeSu yannaye yad bhaGgapravRttiH tadupadarzane eka vyAkhyAnaM zabdanaye'pi sapta
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyo samalaGkRto nayopadezaH / aGkAH, viSayaH, pRSTham , patiH / bhajIsamarthakaM, dvitIyaM tu tatra prathamadvitIyabhaGgayoreva sambhavopadarzakam / 51 4 : 84 pramANavAkyalakSaNanigamanam saptabhayAH pramANavAkyatve tadantargatattadahibhUtaikaikabhaGgasya nayavAkyatvamarthataH itara pratikSepI nayo nayAbhAso durnayo veti| 52 3 85 nayo durnayaH sunayazceti daigambarI vya vasthA na tu asmAkamityAdhupagantaNAM malagiricaraNAnAM mate syAdastyevetyADukasyApi bhaGgasya pramANavAkyatvamityu. pdrshitm| 86 nayadunayavibhAgo na daigambara eva kintu zvetAmbarAbhimato'pi etadadhigataye hemasUrivacanamAkarasthanayadunayavibhAgayo dhanaM cAveditam / 87 avadhAraNI bhASA ekAntarUpaiva niSiddha! na nayarUpA'pItyatra yuktirdrshitaa| 53 7 88 nayaduneyavAkyayoravizeSeNAnAdaraNIyatvaM tatra sammatigAthAsammatizcAzaGkitAta. pratiSedhe'pi nayavAkyasyAdaraNIyatva tatra sammatigAthAsambAdazca drshitH| 54 7 89 pratibhaGgaM saptabhanayAH sakalAdezatva mityeka matama, triSu evAdyabhazaMSu sakalAdezatvam , catuntyima vikalAdezatvamiti matAntaram , ekatra saptabhanayAdarzito vyutpattivizeSaH srvsptbhosmnugtH| 55 4 | 90 syAtpadalAJchitaikamanamAneNa na pra. mANavAkyavizrAmaH kintu sunayavAkyArthagatirevetyatra samantabhadrasamvAdaH / 55 7 lakSyalakSaNAdivyavahAro nayavAkyereva, pramANavAkyaM saptabhaGgI eva tasyA vyApakatvaM ca / 92 ekatra vastuni anekAkArA pramANadhIH ekAkArAnayadhIH AItAbhimatA, naiyA aGkAH, viSayaH, pRSTham , patiH yikAbhimatA citraghaTAdau tathA dhIva dityupadarzakaM saptamaM padyam / 56 6 93 prAcIna naiyAyikamatabhedena yathA citre ekAnekAkArapratItyoH upapattiH tathA bhAvitaM TIkAyAm / citre matabhedAdhigataphalakavicAraprava rtikA vipratipattirudbhAvitA / 57 4 95 citre nAnArUpasamAvezopaSTambhakaM "lo hitoyastvi" tyAdivacanamuGkitam / 57 6 96 vicArAtayA vipratipatterAvazyakatA drshitaa| 97 mUle citrarUpe darzitAyA vipratipatteH vi. dhikoTiniSedhayoH saGgamanaM ttokaayaam| 57 18 98 citrarUpe krameNAnyAbhimataM viprati pattidvayaM krmennodbhaavyaapaakRtm| 58 1 99 abhimatAyAM vipratipattau vidhikoTe: sAmAnAdhikaraNyena niSedhakoTeravacchedakAvacchedenAzrayaNato yathA nAMzato bAdha siddhasAdhane tathA TIkAyAM prapaJcitam / 58 4 1.0 TIkAyAmanyAbhimatavipratipattidvayakha chaDanasya sphuTIkaraNam / 101 citre paTAdau ekacitrarUpAbhyupagantRprA. cInamatasyopadarzanam , tatra pratibandhya. pratibandhakabhAvavizeSakalpanayA nIlAdibhilAdijananApattaH parihAraH citratvAvacchinne viziSyakAraNatvakalpanayA kevalanIlakapAlArabdhe citrotpattiprasaGgApAkaraNaM c| 59 2 avayaniSThanIlAbhAvAdiSaTkasya citrampratihetutvamityabhyupagame doSobhAva nam , vyAkhyAyAM tatspaSTIkaraNam / 59 6 1.3 citratvAvacchinne nIletara-pItetararUpa tvAdinA hetutve pAkajacitre vyabhicAra sthaapaakrnnm| 104 agnisaMyogajacitre kAraNAntaropadarzanaM pAkajacitrasvIkArapakSe /
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ mayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / aGkAH, viSayaH, pRSTham , paGktiH 105 phalabalena vaijAsyakalpanayA tejaHsaMyoga mAtrajanye pAkarUpobhayajanye rUpamAtrajAtirikta vA vijAtIyacitre vijA tIyatejaHsaMyogAdeH hetutvodbhAvanam / 61 1 106 navyanaiyAyikaprakANDaziromaNibhaTTAcArya matAnusAriNAM citrapaTe avyApyavRttinAnAnIlapItAdirUpAbhyupagamaH ekarUpamitipratItaH samUhakatvaviSayakatvaM, saviSayAvRttivyApyavRttivRttijAteravyApyavRttivRttitvavirodhasyAprAmANikatvam " lohito yastu" ityAdi smRtivacanopaSTambhakatvaM ca / 107 avyApyavRttinIlAdinAnArUpAbhyupagame pratibandhya pratibandhakamAvakalpanA gauravAzaGkA prAcInAbhimatAmutthApya pallavIkRtya ca navInAbhimataM tatpratividhAnaM navInAbhimataM vistarata upapAdya darzitam / 108 prAcInamatAnuyAyinA kRtaM navInamata khaNDanamupapAdya vistarataH prapaJcitam / 64 5 109 citrarUpAbhyugantRprAcInamatameva prakA rAntareNa upapAdayatAM keSAJcit mata mAvirbhAvitam / 11. prAcInamata eva kiJcit kAryakAraNa bhAvAdilakSaNyamAzrayatA matatrika kra. meNa uddaGkitam / 111 citrarUpAbhyugamapakSa eva kiJcid vai lakSaNyamurarIkurvatAmucchatalAnAM mataM pra kaTIkRtam / 112 citrarUpe nAnAvidhopadarzitanaiyAyika mataM pranthakRtA jaina siddhaantaavlmbin| apAkRtam , tatra sammatiTIkAkRddhacanasambAdapradarzanam / 1 3 113 zuklarUpAdivyatiriktacitrarUpAbhyupagame pranthakRtApAditasya zuklAvayavAcchedenApi cakSuHsannikarSeNa citropalambhasya parihAraprakAro naiyaayikairaashngkitH| 72 / aGkAH, viSayaH, pRSTham , paktiH 114 "tatra tryaNukacitraM cakSuSA na gRhyate" .. ityAcAryavacanasambAdaH, granthakRdApAditadoSapariharaNaM prakArAntareNa kurva to'nyasyAzaGkA neyaayikenaapaakRtaa| 72 1 115 uktaneyAyikAzaGkA'pAkaraNam / 116 avayavagatotkRSTApakRSTAbhyAmapi citrasya sambhavena nIletararUpAdiSadakasyaiva ci. trarUpe hetutvamityato na nirvAhaH, utkarSApakarSAzca vicAryamANA anantA evetyatra siddhasiddhasenadivAkaragAthAsa mvAdakatayA'bhihitA vyAkhyAtA ca / 5310 117 navyAbhimatAvyApyavRttirUpapakSe'pi a vayavagatotkRSTAbhyAmavayavini tayoravacchinnayoH avacchinnasya nIlasyotpattiprasajanam, tatra naiyAyikapratividhAna mAzaya pratikSiptam / 118 anekavarNaviziSTadravyapariNAmAbhyugama syAvazyakatvena avyApyavRttinIlAdikalpena prAhakAntarakalpanamanyathopapatte riti navyakalpanA'pAkRtA / 119 yathA rUpasyaikAnekarUpatayA citratvaM tathA akhilasyaiva grAhyagrAhakasvarUpavastunaH citratvamupasaMhRtam, tatra jJAne'khaNDAkArasakhaNDAkArAdibahuvidhaviSayatAbhA vataH citratvaM tatrAgamasamvAdazca / 77 10 120 saptanayAtmaka mahAvAkyArthajajJAne pra mANanayaviSayatvAdInAM bahUnAmanubhava siddhtvm| 121 naiyAyikAnAM mate viziSTavaiziSTyabuddhi cAturvidhya-tatkAraNopadarzanam mUlopa padarzitAzeSasphuTIkaraNaM vyaakhyaayaam| 78 6 122 vizeSye vizeSaNamitirItyA buddhitvasya lakSaNaM, tatrAtiprasaGgabhAvaH, vizeSye vizeSaNamitirItyA jJAnIyaviSayatAyAH samUhAlambanadhyAttatvaM vyavasthApitam, TIkAyAM tadvizadIkaraNam / . .. 79 4 pA
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH | aGkAH, viSayaH, pRSTham , patiH / aGkAH, viSayaH, pRSTham , patiH 123 vizeSye vizeSaNamitirItyA viziSTa 132 vizeSye vizeSaNamiti rItyA viSayivaiziSTyabodhAbhyupagame raktadaNDavAna puruSaH tAyA anumitipravRttyAdijanakatAvacche. iti vAkyAt daNDo rakto naveti saMzayA dktvaabhyupgntRpraaciinmtkhnnddnm| 84 7 nantaraM tthaa'nvybodhaapttiritiprshnH| 81 1 133 viziSTavaiziSTyaviSayatAkabuddhitvamevAnu- . 123 uktapraznapratividhAnam, uktasaMzayA mityAdijanakatAvacchedakamiti nigaminantaramukavAkyAd vizeSye vizeSaNa. tam / miti rItyA bodha iSTa eva, tadanantaraM 134 viziSTaparyAptaprakAratAkavAkyajabuddhitvaM viziSTasya vaiziSTyamitirItyA bodhaH 1 81 3 viziSTavaiziSTyabuddhisvamityasya nirA124 anvayabodhavaktasaMzayAnantaraM tathA pra. .. karaNam / tyakSabodho'pi jaayte| 135 parAmarzadIdhitau khaNDazo nirutarAnartha125 ghaTaghaTatvayoH nirvikalpakajJAnAnantaraM kyApAdanena vaijJAnikavaiziSTyAbhyupagaghaTavadbhutalamiti jJAna vizeSye vizeSaNa mena "lohitavahimAn" ityAdI vi. mitirItyA abhyupagacchatoH matamupa ziSTavaiziSTyabodhApAdanasya mathurAnAthanyasya dUSitam / 85 sammatasya nirAkaraNam tatra hetvanta126 etanmatakhaNDanakarcabhiprAyopavarNanenaita ropadarzanam ca / nmtkhnnddnaavtrnnm| 8130 136 mathurA nAthoktyarthaspaSTIkaraNam / 127 ghaTavadbhUtalamiti jJAnIya ghaTaniSThaprakAra 137 vizeSaNatAvacchedakaprakArakasaMzayadazAyAtAyA ghaTatvAdyavacchinnatvAvazyambhAve mananubhUyamAnasyApi viziSTavaiziThyasati taddhiyo viziSTavaiziSTyadhItvameva bodhasyAbhyupagame vizeSaNajJAnadayAdeva ityAdi prapaJcitam / tAdRzabodhopapattiriti pakSadharamizramata128 tena saprakArakajJAnamevopanAyakamityA. sAmrAjyApattirdarzitA, tAdRzabodhe vizeSarabhya nirastamityantasya mUlasya spaSTI NatAvacchedakaprakArakanizcayasya kAraNatve karaNam / 8220 tanmatanirAkaraNam / 129 sa prakArakajJAnamevopanAyakaM tasya ca 138 mUla-pranthakAreNa prakArAntareNa viziSTa kAryatAvacchedaka laukikaviSayatAzUnya vaiziSTayabuddhitvaM nidacya dIdhitikRtAM tadviSayakajJAnatvApekSayA lAghavAd vi khaNDazo nirukteyarthatvaM tatra gauravaM c| 86 7 ziSTavaiziSTayAkhyaviSayatAzAlipratyakSa 139 etatspaSTIkaraNaM TIkAyAm / tvamevetyasya khaNDane heturupdrshitH| 83 2 / 140 daNDo rakta iti nirNayasya raktatva13. daNDo rakto na vA iti saMzayAnantaraM daNDatvobhayadharmAvacchinnaprakAratAkatvaM vizeSye vizeSaNamiti rItyA raktadaNDa janyatAvacchedakamityupagame doSAzaGkA vAn puruSa ityanvayabodhopagame tathaiva pratividhAnAdikaM bahu vistRtam / 88 2 "abhAvo daNDIyo nave "ti saMzayA 141 saMskAravyAvRttajJAnecchAkRtivRttijAtinantaraM daNDAbhAvavaditidhI: syAdityA vizeSa kalpayitvA vizeSaNatAvacchedakazaGkAyA apAkaraNam / prakArakavijAtIyaguNatvena hetutvaM tajja131 sAmpradAyikamatAnusAreNa viziSTava. nyatAvacchedakaM ca viziSTavaiziSTyAnu.. ziSTayavuddhitvasya lakSaNam / bhavatvamiti bahUnAM viduSAM matam / 92 4
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nyopdeshH| akAH, viSayaH, pRSTham , patiH / aGkAH, viSayaH, pRSTham , paGkiH 142 anubhavatvajAtau mAnAbhAvena jJAnatva. ekAnekAtmakavastvanabhyupagame ekAntasthApi nityAnityasAdhAraNatayA janya. vAdasya kutrApi aghaTamAnatvAditi tAnavacchedakatvAt janyapratyakSavRtti heturupadarzitaH / 103 4 jAtivizeSa evaM vizeSaNatAvacchedaka 15. etatspaSTIkaraNaM TIkAyAm / 103 27 prakArakanirNayajanyatAvacchedaka iti mata 152 viziSTabuddhiSvapi bahutarA viSayatA amupadarzitam / nubhUyanta iti catudhaiva vibhAgo'nu. 143 etanmatamavatArya tatspaSTIkaraNam TIkA papanna ityarthakamUlasyAvataraNapurassaraM yAm / 93 18 viSayatAbAhulyAvabodhanaM TokAyA 144 anubhavatvAdikamanivezya viziSTavaiziSTya vistrtH| viSayatAvatvameva vizeSaNatAvacchedakapra 153 ekAvizeSitasyAparasyeti mUlapAThasthAne kArakanirNayajanyatAvacchedakarmiti mata ekavizeSitasyAparasyeti pAThe'pi yathA sya updrshnm| bahutarAH viSayatA bhavanti tathopapAdanaM 145 vizeSaNatAvacchedakasaMzayakAle viziSTya ttiikaayaam| 104 34 vaiziSTyabodha svIkRtya tamprati vize 154 ekatradvayamiti jJAne prakAratvayoH niSaNatAvacchedaka prakArakajJAnatvena hetu. rUpitatvavizeSAdbhedAbhAvaH viziSTavai. tvamiti matamupadarzitam / ziSTyasthale'pi mAnAbhAva ityAdi 146 uktamatakhaNDanaM vistrtH| prapaJcitam / 147 sarbhitAvacchedakaviziSTavaiziSTyabodha. 155 vizedhye vizeSaNamiti sthale viziSTasthale vizeSaNatAvacchedakaprakArakanizca. vaiziSTayasthale ca viSayatAtirekaM viyatvena hetutvam , nidharmitAvacchedaka nA'pi vodhavizeSopapAdanasya maulasya viziSTavaiziSTyabodhasthale vizeSaNatA AzayodghATanena spssttiikrnnm| 105 14 vacchedakakaprakArakajJAnatvena hetutvami 156 prakArAntareNa tatra viziSTanichaprakAtyupadArzatam / ratAnirvacanaM na yuktamityupadarzakaM na 148 viziSTa vaiziSTyabuddheH tRtIyaprakArasya mUlaM vyAkhyAtam / 105 34 "ekaviziSTe'paravaiziSTyamiti bodhasya 15. raktatvAvacchinnAvacchedakatAnirUpakayadviziSTe vaiziSTyamiti buddhitvaM tasya daNDatvAvacchinnaprakAratAkabuddhitvameva vyAvarNanaM, tatra kAryakAraNabhAvaprakAro raktadaNDavAniti viziSTavaiziSTayabuddhipadarzanaM c| svamiti nigamitam anumitihetu149 viziSTa vaiziSTya buddhaH turIyaprakArasya parAmaze'pi tathaiva kAraNatAvacchedakani" ekatradvayam" iti rItyA bodhasya vacanaM c| nirUpaNam, tatra viyitAprakAritA. 158 uktanirvacane vyAptighUmatvayorekatradvayadvayAvacchinna vizeSyitArUpetyAdivyA. mitirItyA parAmarzAdanumilyA pattyAzaGkAvarNanam / 'pAkRtA / 107 4 150 itthaM vyutpAditasya viziSTa vaiziSTya yuddheH 159 prAgupadarzitAnumitiparAmarza kAraNatAvaprakAracatuSTayapratipAdakanaiyAyikamatasya cchedakanirvacanamanekAntaM kAntaM na sve. khaNDanam tatra sAmAnyavizeSApekSayA kAntamityupadarzitam / 108 3
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ mayAmRtasaraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyA samalaGkato nayopadezaH / aGkAH, viSayaH, pRSTham , patiH 160 viziSTaparyApta prakArakAntapakSe tathA bhUtAnekaprakAratAsvIkArApattidoSato' yuktatvaM bhAvitam / 161 kSayopazamavizeSajanyatAvacchedakasamani yatAnekaviSayatAsvIkaraNasya nyAyyatvaM, grAhyasyeva grAhakasya citrasvabhAvasyApekSayA vivecanasya zakyatvam , akha. NDaviSayatAvizeSasAdhanam , vyavahAro cchedapariharaNaM ca nigamitam / 110 1 162 viziSTavaiziSTayabodhavicAraphalaM padyAbhyA mupdrshitm| 163 padyadvayArthasya spaSTIkaraNam / 21 28 164 ekAne karUpA nayapramANapratipattaya ityu pasaMhAraH / 165 nayasya saMzayasamuccayantramapramAvalakSa jyopadarzakamaSTamaM padyam / 166 ekakoTikajJAnarUpasya nayasya saMzayatva samuccayatve na prApte iti taniSedhanaM kathaM saGgatimetItyAzaGkoddharaNam / 113 23 167 naye saMzayatvapratiSedhAnumAnaprayoga upa drshitH| 168 saMzayasamuccayayorubhayakoTikatvA'vize Se'pi prakAragatatayA virodhAvirodhamAnAbhyAM vizeSa ityekaM matam , saMzaye prakAratAdvayanirUpitakA vizedhyatA, samuccaye tu vizeSyatAbheda iti matAntaram / 169 bhedAbhedavAde niruktavizeSaH saGgato nai kAntavAde iti mUlAbhipretasya samya guppaadnmvtrnnaadinaa| 14 19 170 'nayo yathArthatvAd vibhramo na, apUrNa tvAt pramA na' ityasya vivaraNam / 114 3 171 alaukika prAmANyaniSedho naye, lauki kaprAmANyaM tatrAstyeveti na vyavahAravirodhaH / ___ aGkAH, viSayaH, pRSTham , patiH 172 nayasya saMzayAdicatuSTayavalakSaNya na svamanISAvijRmbhitaM kintu tattvArthabhAdhyasammatamiti tatvArthabhAdhyaprantho. dRGkanam / 174 bhASyagranthArthaspaSTIkaraNam / 11533 175 bhASye nidarzanatrayopAdanaprayojanaM mUla kAreNAviSkRtam / 176 sattvAdibhirdhamairekatvAdyadhyavasAyAnAmupapAdanam / 116 20 17 atra "triminidarzanaiH" ityAdi malapranthArthaspaSTIkaraNam / 116 28 178 laukikadRSTAntena nayasya pramANApramA NobhayavailakSaNyasamarthaka navamaM pdym| 117 2 179 svArthe satyatvamapi nayAnAM svaprati pakSabhUtanayenAprAmANyazaGkAkavalitatvAnaikAntata iti sammatau dRSTam , iti upadarzaka dazamaM padyam / 180 samvAdasvarUpA "NiyayavayaNijja saJcA" iti gaathollikhitaa| 118 1 181 nayapranthe sammatyAdau bauddhAdidarzanapari praheNa naiyAyikAdidarzanakhaNkhane bauddhAdidarzanaparigrahe mithyAtvAzakonmUlaka mekAdazapadyam / 182 ratnaprabhAyAM ratnabuddheH phalataH prAmA NyavahurnayAntaraparigrahasyApi phalataH prAmANyam / 183 zuddhaparyAyAdivastuprAtyA phalato na / mithyArUpA bauddhAdinayaparigrahA iti mUlasya spaSTIkaraNam / 118 19 184 dravyArthika-paryAyArthika-bhedena saGkepato nayasya dvaividhyam , dravyArthikamate dravyameva tattvaM na tadbhinamityetat prati pAdakaM dvAdazapadyam / 185 uttaprakAreNa sopato nayadvaividhyaprati pAdikA smmtigaathollikhitaa|
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalakatto nayopadezaH / akAH, viSayaH, pRSTham , paGkiH / 186 paryAyANAmazeSANAmetanmate kalpitatvam , tadanvayidravyasya satyatvamiti nidarza. nAvaSTambhenAvedakaM trayodazapadyam / 1913 187 uktapadyAzayaprakaTanam / 120 2 188 dravyArthikana yanirUpaNe paryAyasya kAla traye'pyasattve etatsampradAyavida A dAvante ceti padyaM tadvivaraNaM c| 121 3 189 dravyopayogasya zuddhasaGgrahe vyavasthitatvaM zuddhasaGgraha-zuddhaRjusUtraviSayamadhye dravyaparyAyadhoreveti pratipAdaka "avaM dravyopayogaH syAd" iti paJcadazapadyaM tadvyAkhyAnaM tadupapAdanaM c| 122 7 . 190 apazcimanirvikalpanirvacanaM yAvadravyo. payogapravRttirityAvedikA sambAdakatayA "pajavaNayavukataM" iti sammatimAthA tadvivRtizca darzitA / 19. dravyaparyAyaviSayatayA taditarAviSayatayA vA zuddhajAtIyadravyArthika-paryAyAthikavyavasthA na sambhavati kintu upasarjanIkRtAnyArthapradhAnokRtasvArthaviSayatayetyatra sambAdakatayA " davahio tti" iti smmtimaathaadrshitaa| 124 13 192 dravyArthikavaktavyasya paryAyArthi ke'va stutvaM tadvaktavyasya ca dravyArthike'vastu. tvamityupadarzikA "davvaDhiavattabvaM" iti smmtigaathaadrshitaa| 125 4 / 193 paryAyArthikamate paryAyebhyo vyatiriktasya dravyasyA'sattvasamarthanaparaM-" paryAyArtha mate" iti SoDazapayaM tadvyAkhyAnaM c| 125 11 194 paryAyArthikamate arthakriyAkAritvameva sattvaM tasyApakakramayugapatkAritvAnyatara. nivRttitaH sthirAnivartanamAna kSaNikemvavatiSThate iti kSaNikatvaM bhAvAnAM sAghayatItyasya upapAdanaM zaGkAsamAdhAnA bhyaam| 195 sarvaparyAyANAM kSaNikatvasyopasaMharaNam / 136 3 aGkAH, viSayaH, pRSTham, patiH 196 pratyabhijJAyAH "tatrApUrvArtha-vijJAnam" iti bhaTTokaprAmANyalakSaNAkAntatayA prAmANyaM tayA ca kSaNikatvaM bAdhita miti puurvpkssH| 197 " yathAlUnapunarjAta" ityAdi sapta dazapadyena pratyabhijJAyA aprAmANyaM vya vasthApya uktapUrvapakSApAkaraNam / 137 5 198 vinAzasya sahetukatvena tadvilambAdi nAzavilambato ghaTapaTAdInAM kiyatkAlasthAyitvato na kSaNikatvamiti praznasya vinAzasya nirhetukatvavyavasthApanenApA karaNaM vistrtH| 199 bhrAntikAraNavigamAdante pratyakSataH kSaNa kSanizcaya iti nigmnm| 142 4 20. dravyArthikasyAvAntarabhedavatparyAyArthika. syApi avAntarabhedA bahavaH, tatra eva. mbhUtasyaiva zuddhaparyAyArthikatve RjusUtrasyAbhimataM tadanupapannamiti praznasya paribhASAdhayaNena pratividhAnam / 142 5 201 dravyArthikaparyAyArthiyorjAtyA zuddha tvAzuddhatvaikAnto na kintvapekSayA ityatra "davvaM pajjavaviuaM" ityAdi sa. mmatigAthApaccakaM dravyArthikanaye pariNA mo'nyAdRzaH tadanyazca paryAyanaye sH| 143 6 202 " jovo guNapaDivano" iti gAthA vyAkhyAne bhASyakRtA ekaikanayasyetarAsamAnaviSayakatvadhrauvyodbhAvanapUrvaka bhibhAbhinnadravyaparyAyobhayagrAhakanayadvayavAdivyAkhyAtRmataM kathaM nirastamityA zaGkaya tatpratividhAnaM drshitm| 145 1 203 " tArkikANAM trayo medAH" ityaSTA dazapadyena vAdisiddhasenamate naigamasaGgrahavyavahArA dravyArthikA anye paryAyAthikAH, saiddhAntikamate naigama-saGgrahavyavahArarjusUtrA dravyAthikA anye paryAyArthikA iti /
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNiyAM samalaGkRto nayopadezaH / aGkAH, viSayaH, 218 " dahyate girirathvAsau " iti SaddhiMzatitamapadyena vyavahArasyopacAra bAhu aGkAH, viSayaH, 204 atra saiddhAntikAnAM tArkikANAM ca ma tabhedayoH samarthanam / 205 " naigamaH saGka6 caiva " iti ekona viMzatitamapadyena naigama saGgrahavyavahArarjusUtra zabdasamabhiruDhaivambhUtabhedena nayAnAM saptavidhatvamupadarzitam / 206 ' nigameSu bhavo bodho ' iti viMzatitamapadyena naigamalakSaNapradarzanam / 207 'tatprasiddhizva' ityekaviMzatitamapadyena lokaprasiddheH sAmAnyavizeSAdyubhayAzritatvaM niSTaGkitam / 208 jAtighaTitaM naigamalakSaNamuktam tatra du rnayatvAdyAzaGkA'pAkRtA / 209 jAtighaTitanaigamalakSaNaprakArANAM sama nyo'tivyApyAdidoSaparihArAya tadupa skArazca kRtaH 16 'saGgrahaH saGgRhItasya " iti dvAviM zatitamapadyena saGgrahalakSaNamuktam / 211 anyAptinirAsAya padyokalakSaNapariekaraNaM tatra saMgahiya' iti sUtrasvArasyam / " 210 212 sagrahasya lakSaNAntaraM tatrAvyAptinirAsaH, tattvArtha bhAvyAnugamanazca / 213 sagrahasya sAmAnyamAtrAbhyupagantRtvamupapAditam / pRSTham, paGkiH tam / 216 ' upacAreNa bahulo' iti paJcaviMzatitamapadyena vyavahAralakSaNaM darzitam / 217 padyokaM tattvArthasammatam niryuktayanusAri lakSaNAntaramAveditam / 148 * 149 149 9 150 1 150 6 150 16 151 6 151 10 151 2 162 7 214 ' eka-dvi-tri- catuH - paJca' iti trayoviMzatitamapadyena saGgrahasya sAmAnyavizeSAmyAM bhedAbhyAM jIvagocarAH sahaprakArAH siddhAntoktA bhAvitAH / 151 215 " upacArAvizeSAzca" iti caturvi zatitamapadyena naigamavyavahAreSTopacAravizeSAnabhyupagantRtvaM saGgrahasya darzi 8 154 2 154 9 154 14 lyamuktam / 219 " vistRtArtho vizeSasya iti saptaviMzatitamapadyenAsya vistRtArthatvalaukikasamatve upapAdite / 221 220 " paJcavarNAbhilApe'pi " aSTAviMzatitamapadyena paJcavarNo bhramara iti vAkyajabodhe kRSNottaravarNaviSayatA na vyAvahArikIti samarthitam / " bhASatve varttamAnatva ityeko trizattamapadyena RjusUtralakSaNaM yuktaM tatra zabdAdvizeSoniryuStitattvArtha saMvAdo'sya vyavahArato mantavyavizeSopadarzanaca / iSyate'nena " iti triMzattamapadyena kriyAniSThA kAlasamvandhidravyAbhAvAdekazrAvasthAntarasamAgamo nAsyAbhISTa iti vizeSa upadarzitaH / 223 " paLAlaM na dadatyagniH" iti prAcIna padyamuktArthasaMvAdi darzitam / 224 RjusUtranaye kriyAkAla-niSThAkAlayorabhede kRtakaraNAparisamApyAzaGkA pratikSiptA / 222 "" " 77 pRSTham, paGkiH 225 kriyamANaH kRta evetyupagame cakrabhramapAdyupalakSitadIrgha kriyAkAlaH ghaTadarzana. mAzA pratikSiptam / 226 tatra " paisamayakajja koDI " iti bhAvyavacanasaMvAdaH / 227 kRtasyaiva karaNe kriyAvaiphalyAzaGkA'pAkRtA, zaGkAntarANi pratikSiptAni, sAsamayasya kAryavyApyatvaM vyavasthApitam ! 228 paryAyanayavicAre kAryakSaNeSu kAraNakSaNAnAmavyavahitapUrvavartitayokasya haisvasyAtra sahavRttitayA hetutve virodha ityAzaGkA pratividditA / 156 1 156 11 11 158 4 159 160 161 160 13 3 62 5 162 3 v 162 1 164 1
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nyopdeshH| aGkAH usarAtamA viSayaH, pRSTham , patiH / 229 kiyamANatva-kRtastrayorvivikta svarUpamu. papAya kRtA kriyamANaM kRtamityatrAnva. yAnuyapattyA zaGkA prtivihitaa| 164 9 230 pratyayArthasya vattemAnakAlavRttitvasyA tItakAlavRttitvasya vA dhAtvarthe'nvayA bhyupagame parasyAniSTApAdanam / 166 4 231 atra parasyAnekAniSTaparihAraprakArA A zaGkaya prtivihitaaH| 232 kriyamANasya niyamena kRtatvaM kRtasya kriyamANatve bhajanetyatra " teNeha kaja. mANaM" iti bhaassygaathaasNvaad| 171 7 233 " dahyamAne'pi zATyekadeze" iti dvA triMzattamapadyena RjusUtranaye zATyaikadeze dahyamAne zATI dagdheti vacanaM tatra skndhopcaartH| 172 3 234 atra "ujusuaNayamayAo" iti bhASyagAthAsaMvAdaH / 235 kriyAkAlaniSThAkAlayorbhede Apatite 'pi "bhUteSAM kiyA saiva" ityAzrayaNAd RjusUtranaye tayoyAgapadyAvirodhaH " kajamANe kaDe " iti bhagavadvacanaM tUtpAdAdInAmekadharmisaMsargitayA traikAlyaviSayatvena pramANArthaka tayA vyAkhyeyamityAdi prapaJcitam / 172 11 236 ukkArthe " uppajjamANakAlaM" iti sammatigAthAsaMvAdo drshitH| 175 1 237 " vizeSitataraH zabdaH" iti trayaH triMzattamapadyena zabdanayasya lakSaNaM tatra "icchai visesiyataraM" iti sUtraM pramANaM, samabhirUDaivambhUtayorativyApta riNaJca / 238 " RjusUtrAdvizeSo'sya" iti catu triMzattamapadhena zabdanayasyarjusUtrAdvizeSo bhaavmaatraabhyupgntRtvaadidhmairaaveditH| 175 11 239 nAmasthApanAdravyabhAvanikSepeSu bhAvani kSepamAtrAbhyupagantRtvaM zandanayasya, tatra " NAmAdayo Na kumbhA" iti bhASyagAthAsaMvAdazca / aGkAH, viSayaH, pRSTham , patiH 240 saptabhaGgyarpaNAcchandanayasyarjusUtrAd vi zeSa upapAditaH tatra " ahavA paccuppaNNo" iti "sambhAvA'sambhAvo" iti bhASyagAthAdvayasaMvAda aaveditH| 176 11 24 / atra uktabhASyagAthAbhyAM saptabhaGgalAbho yathA bhavati yathA carjusUtrAcchandasya vadabhyupagame vizeSitataratvaM syAdvAdinastAbhyAM vizeSa iti vizeSAvazyaka. tyuktmupdrshitm| 242 saptabhaGgayA arthanayAzritatve zabdanayA zritatve pA zabdanayasya sUtranayato vizeSitataratvAnupapattimudbhAvya tadupapattaye svamanISonmeSa updrshitH| 178 3 243 liGgabhedAderarthabhedAzrayaNAcchandanayasya RjusUtranayA vizeSa upapAdita / 180 3 244 "sAmAnAdhikaraNyaM cet" iti paJca triMzattamapadyena yathA vikArAvikArArthakayona sAmAnAdhikaraNyaM neSTamRjusUtrasya tathA bhinnaliGgAdizabdeSvapi sAmAnAdhikaraNyaM nAbhyupagantavyamiti tamprati zabdanayasyopadezaH / 181 8 245 " nayaH samabhirUDho'sau iti patriM zattamapadyena samamirUDhanayalakSaNaM darzi tam, niyuktigAthA bhASyasaMvAdastatra / 182 6 246 paryavasitasamabhirUDhalakSaNaM darzitam / 183 1 247 " taTastaTaM taTItyAdau" iti sapta triMzattamapadyena zabdanayaM prati samabhirUDha. nayasya zikSaNam / 183 4 248 "saMjJA'rthatattvaM na brUte" ityaSTAtriM zattamapadyena samabhirUDhanayamate pAribhASikI DitthaDavitthAdi saMjJApadArthAnubhavaM na janayatIti darzitam, tatra tattvArthabhASyasaMvAdaH / 184 7 " evambhUtastu sarvatra" iti ekonacatvAriMzattamapona evambhUtanayasya lakSaNamupadarzitam / 184 14
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21 35 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalakRtasya nayopadezasya zuddhya'zuddhipatrakam / azuddham . zuddham . pR. pa. / azuddham . zuddham. samyaktattvAna samyaktattvAvabodhAna. 211 pAnAya panAya 21 30 vAptaH vApteH ptamama sabha dhakAnanumAnena dyakAnumAnena svatakandhA skandhA 22 36 gururantarakAle gururanantarakAle skandhasambandhA skandhasambandhA 22 36 vAhakA vAhIkA bhyAm sambandhAbhyAm tmakasyaiva tmakatvasyaiva ptamabha sabha 23 12 ne nA nenA pakatvA patvA 23 37 nibandho nibandhano tavAd svAd 24 14 svasya ca tvasya ptAva yava 24 3. vAdhitvA bAdhitatvA vacchekaM vacchedaka 25 3 bodhitasya bAdhitasva 932 vyajayapatva vyaGjayatva paTa vR paTobhaya vR 10 10 dvitvena dvitvatvena vatvena vattvena dvitvena dvitvatvena 27 11 vatvaM vattvaM 11 23 dvismutpa dvitvamutpa 27 21 tvapa tvApra 1136 tatsamaraNayoH tatsmaraNayoH 27 36 ghapapa ghava 12 17 nubhAvika numiti 28 29 naiva naiveti 12 21 diti / sya diti sya 28 30 tAcche tAvacche 12 22 dhIjaghanya dhIjanya 29 10 go| pA go pA buddhiriti vuddhariti yAvaki yatki 13 28 tattadhvaMsa tattaddhvaMsa 32 18 sya ta ni sya na ni 15 26 sambhAtU sambhavAt 32 29 syaika syevaka 15 29 tyAttizca tyApattizca ka hasta kahasta pranthi panthi 33 11 ti / ta tita Izvarape IzvarApe 33 14 jAtasye jAtyasyai 16 27 pekSA bu 33 16 prakAraka pratyakSa nirUke nirukte 33 21 tA sa tAsa mitpe mityape kAtvAta krAntatvAt 17 15 riva kaikajo vyaktika vyaktivRttika 24 18 syAd api syAdapi 19 14 tadrataM tantaM 34 21 yatyameva, yatvameva, 21 . svAmipreta svAbhipreta 34 24 nyamIzvara iti nyaM jIva iti 21 16 janakatA janyatA 30 25 pekSabu
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyA samalakRto nayopadezaH / pR. pa. 34 28 35 9 36 8 37 10 38 12 38 12 41 21 41 23 42 13 zuddham. pR. pa. dyotyata itya 55 23 nolAnyarUpA nIlatvA 58 7 bhimatatvAt 60 25 svIkaraNIyam game na yujyeta vRttItyataH 62 11 vAvayave 62 11 nIletara 62 25 prati hi laghu 63 16 pItAdyaneka 63 19 tpattiprasaGgasya nAletararUpaM kAraNaM pIvetararUpaM kAraNa derupagrahaH tatka 64 20 padekaM nIlarUpaM 64 27 nanIlotpatti ityatrAdi tararUpAbhAvA 68 4 sattva'pi sambhavatIti citra 6911 tatkAle 42 14 43 12 azuddham . zuddham.. jana janya nubhAva nubhava nte vRtti ntavRtti ata naya ata eva naya tvAdyanta svAyananta yukta pakSa yuktapakSa khu, dharmeSu Su dharmeSu, stitvA stitvatvA tajja taj sambhatyeveti sambhavasyeveti tattadviviziSTa tattaviziSTa bhAnena mAnena sasambandhA sambandhA sya bhAvapratiyogI- svAbhAvapratiyogo 'a ghaTaH'i ghaTai naM cA ne cA tvotpatti tvAvacchinnotpatti bhUtAnAmiti bhUtAnumiti yakriskiJcitpa yatkiJcitpa syopapatti syotpatti abhAvasyetyeva amAvasyaiva tvAdeva tvAdeva tvAcapratyayaH, tvAdacUpratyayaH ye vya ye| vya sattvAsattve'pi sattvAsattve api mitiriva miteriva boSasya sveta tvena vyaktavya vyavahartavya iti iti bhASAyA iti bhASAyA tadanubhaya tadubhaya di lau dilo satyA la satyAla vAkyazAbda vAkyajazAbda utsargika autsargika mityanyeke mityeke vAkyatA'pi, kiM vAkyatA'pi kiM kare 24 azuddham . dyotata itya nIlarUpa nIlAtvA bhimatvAt khIkaraNam game yujyeta vRtItyata vAyave naulatara prati laghu pItAnaka tpatti prasaGgasya nIlaM kAraNaM pItaM kAraNa derUpagrahaH taka yadinIlarUpaM notpatti ityAtrAdi tarAbhAvA sattve'pi citra tatkapAle tatkapAle bRttikatvAt yadyapyavyApya citrAsvA gauraveva / zu samavetatatva samavetatva sama yatkiJcitkAraNa tAvacchedakaM avayavi nIlataratvAvacchinne naM tatro tattat pratyakSa (nIle) 44 22 44 23 44 29 tatkAle 49 15 28 bodhasya 52 13 vRttikatvAbhAvAt yadyavyApya citratvA gauraveNa zu samavetatva samaveta sama yatkiJcitakAryatA vacchedakaM avayavi nIlatvAvacchicce naM na tatro tattatpratyakSa (nIla) 75 20 5421 5532 55 2 7529 7538 55 5
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / pR. pa. 76 31 ityevaM 89 17 77 17 78 19 9013 79 22 80 31 81 31 82 13 bhyugame 82 19 91 17 82 21 82 37 03 2 91 32 92 21 92 33 83 26 83 27 azuddham . tarusaMyogazcAnya tarusaMyoga ityevaM labdhAnaneka labdhAvaneka vahimAnasA vahnibhAnasA samAnasaMvedyatvam samAnasaMvitsaMvedyatvam tsyaapi| ( vizeSye tasyApi vizeSye vacchedakatadhaiva / vacchedakAyaiva / ghaTapaTatvAdi ghaTaghaTatvAdi niravacchinnA, niravacchinnA vA, bhyupagame viziSTyavaiziSTya viziSTavaiziSTya kAryatAvadacche kAryatAvacche saMskArade saMskArAde yugAd' bhyupagamAd' sAdhAraNasyaivopa sAdhAraNasyopa abhAvaH 'prati 'abhAvaH prati to'bhAvaH, daNDA tA 'abhAvo daNDA viSayatAyA viSayitAyA sAdhanAtA sAdhanatA teti / atra tetyatra evAnubhAvAt evAnubhavAt, rakavAkya bu ratAkavAkyajabu baiziSTabuddhi vaiziSTyabuddhi na caivaM kintu na caivaM, kintu vanvayAvyati vanvayavyati bhAnaM taddharma pra taddharmapra mAnatvavato yatova hi yato vaha svAcchedya tvAvacchedya nirUpitva nirUpitatva tadavacche katve tadavacchedakatve prakArakasya prakAratAkasya jantA janyatA tAm' iti sthAne tA' iti sthAne tAm' iti pATho tA' iti pATho azuddham. zuddham . lauhityA-va lauhitya-va jJAnA satve'pi jJAnAsattve'pi paryullekhya paryullikhya vyavasAzca vyavasAyazca niruktavaiziSTya nirutaviziSTavaiziSTya pathAva pathAnava sadabhilapya tadabhilApa rUpa tvAt rUpatvAt prakAratva prakArakatva vyabhicAraNasya vyabhicArasya raktadaNDeti raktadaNDo dravyamiti samUhAlambana samUhAlambana dukta viziSya dukkaviziSya tvAna tvAni karSaH kintu karSaH, kintu dakama daka prakArakajJAnama dakaM kintu dakaM, kintu vacchekatvaM vacchedakatvaM sati sA sati patra sA nAsti sA nAsti tatra sA sAdRzA tAdRzA numitirevoda numitiruda numityunu numityanu zaGki cA maanychinaa dakaM kintu dakaM, kintu gi dhivI gipRthivI vacchadakaM bacchedakaM TyAgA ghraann| dakayuktA daka mukkA yatra AhAya saMzA AhArya saMzatadvavattA tadattA jJAnasya prakArakajJAnasya samasyyaiva samastyeva, 'viziSTavaiziSTyam' viziSTavaiziSTya 93 16 93 20 93 37 93 37 or wr bhAna mAnatvato 9623 atra 89 12
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 azuddham . iti buddhivaM tu rIlyA bharata tatkAraNAvacche vaiziSTam rAt satrApi nantarabha vinA'bhAve'pi caitro daSTo rikA TU nirukA viSayatAyA bhAsanayo jJAnaviSayakatvaM bhupAdAya daNDamAtra viSayaka puruSajJAna viSayakatvaM vize bAzamupAdAya da NDamAtra prakArakaH sambha viSayatA'bheda zvenapeziSya miti / sAmA dhauvyeNeti na medaH kintU sameva viziSTa 1 mupAsva navicchedakabhAva daNDatvAvacitra viziSTabodhasva tA vuddhivaM vaMzavyaSThi prakAratvenaiva svIkAreNAnu tAvi tAvi tayA da nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / azuddham . zuddham . zuddham . buddhitvaM tu rItyA bhavati tatkAraNatAvacche vaiziSThayam rAt tatrApi nantarbhA vinA bhAve'pi caitro daNDI rivAi nirukta viSayitAyA bhAsamAnayo jJAnaviSayaviSayakalaM supAdAya daNDamAtra prakAraH sambha viSayatAbheda spena vaiziva miti sAmA zrIbhyeneti na bhedaH, kintu samaiva viziSTa mupagamya 104 22 104 27 104 30 104 37 105 6 105 11 105 12 105 19 navicchedyAvacchedakabhAva 105 27 daNDavAi viziSTa vaiziSTyavodhasya sAkabuddhivaM hetvaMze vyApti prakArakatvenaiva svIkaraNIyamanu tavi tA-vi pR. pa. tathA ca 700 99 60 24 100 39 101 6 101 12 101 33 102 19 102 23 10 3 14 103 20 104 2 104 5 104 5 105 28 105 32 107 20 107 34 108 7 108 32 108 33 108 33 110 4 tA para viziSTa vizeSaNAta NatAhetutve miti pa vyavahriyate vAcinacayAH dayattiSThanti vyAka viziSTavai vastu yani saMzayaM vizeSatA tAtmakatmakatvAt mAnakAratA sAkAra jJAnaM tasya na tadvati sadvivara vailaNya pramANApramANaiva natai dRSyAkhyA evasminnevA tajatIya saMzayane zuddhaparyAdi ityAdi padA dRSTyA apramA bhAvAt paryAvanya prAmANyA prAmANyaM sva yAvat taddazaM sagAnA parasparabhinna tAH para viziSTa viziSTa. vizeSeNata hetutve miti-pa vyavahniyate vIciniyA dayottiSThanti badala dravyAthakA viziSTa vastu dvayani sadhaye vizeSyatA tAtmakatvAt mAnAkAratA sAkAraM jJAnaM tasya tadvati tadvivaraNa vailakSaNya pramANApramANobhayavai naitadvyAkhyA ekajivA sajAtIya saMzayena zuddhaparyAyAdi ityAdipadA yo'pramA bhAvAt zuddhadravyaM paryAya-dravya prAmANyA prAmANyaM eva yAvat, dezaM samAnA parasparamabhina pU. pa. 110 20 110 23 111 9 111 11 11138 111 23 111 30 111 31 111 38 112 34 113 25 113 34 113 35 114 5 114 8 114 35 114 36 115 12 115 14 196 26 117 14 117 15 117 20 117 25 117 27 118 9 118 19 11823 11825 118 26 118 30 118 33 118 35 118 35 119 15 119 15
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalakRto nayopadezaH / taithava azuddham. zuddham. saMyoga-vi saMyoga-vi bhAvamAne'piM . bhAvabhAne'pi gantuM gataM nidarzanAya nidarzanopa bhramAdhiSThAnatvaM satyatvaM sUkSmAkSaramidam bhrama viSayatvaM cA'satyatvamiti pratyakSapratI pratyakSApratI 120 3 120 5 12. 7 120 24 pR. pa. 13. 23 139 26 140 16 142 24 143 13 143 28 143 30 rUpasatya 144 26 148 6 rUpamasatya vRttyantA tavRttya madhyamavyA ya san vRttyatyantA tavRttyatya vinAzavyA yaH san ntuM vyapa kSepaNA pAdhau, kintu ga: pra 150 25 150 28 150 35 151 20 152 33 158 8 158 21 azuddham. zuddham. tathaiva kAyama kAryama dRzyate dRzyeta nyA vyAH , kardazana kadarzana thiMzu rthika zu yaH zuddha yaH zuddhAzuddha bhedAmiti bhedAnAmiti satyaparyAyaNa satparyAyaNa bhyupamo'pi bhyupagamo'pi nayatvAvyApyA nayatvavyApyA naigamatva nayatva nayavRttyeva nayAvRttyeva vyApRtvena vyApRtatvena svIkAra svIkAraH vAkyasyA vAkyasyAkRSNetarataravarNAze kRSNetaravarNAze yasteti neyasyeti bhatAntarA matAntarA syazya syAvazya drUpatva dUpe vIjatva koTau koTI, ropAdana ropapAdana svAtItattvAtItasvAde tvAtItatvAde parapamparAsambandhena paramparAsambandhena rtha kAlA thakAlA yorya yogavya nobhedena no'medena saGkhya yA saGkhyAyA tra tArthavize vra vize tArtha sa tAsa khyAtasa khyAtArthasa tArtha saGkhyA tArthasaGkhyA vAyAva yAva zuddhasAdhyatA zuddhasiddhatA paTaM paraM SeNa vya ya kSevaNA pAdhI kintu gotra SaNa jJatiSa idRzaH naya zuddha tattako pekSayA pAdatyA pAdAne ritve sati pAdAnA kArapekSA saca cena bhAvattva ityAdi bhAvAvattayA tvasyava ragata kurvatva 120 28 120 13 121 13 121 14 121 28 121 29 121 32 122 27 122 30 123 13 124 1 124 6 124 11 124 18 124 26 125 8 125 14 126 18 126 8 127 28 128 3 12. 5 128 9 129 24 129 33 131 18 131 22 161 15 162 19 166 11 jJaviSa IdRzaH nayaH zuddha tattattakoM pekSAyA pAdanasvA pAdane risAhitye sati pAdanA kArApekSA sa cenna bhAvavattva ityatidi bhAvavattayA tvasyaiva ragata kurvadrUpatva 167 13 16. 10 169 14 17010 170 13 150 13 170 13 170 14 171 3 171 25 171 33 133 14
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ mayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyo samalakRto mayopadezaH / azuddham. trakAlya zuddham. traikAbhya utpatsyamA utpadyamA evaM 173 15 173 24 174 5 174 17 178 6 178 23 sthAva Sitaza iti / tena nupatezva naya pra dAtmakana sya vi Sitataraza iti tena nupapattezva nayaviSayaprati dAtmakena 108 22 178 30 179 15 179 18 18. 9 18.28 ghAdi Sitaza syArtha paTAdi Sitataraza syArtha
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ panyAsasuzIlavijayagaNisaMkalitA nayopadezagranthasya mUle TIkAyAzcopanyastAnAM gAthAdInAmakArAdikA sUciH sthalam, pRSTham, pachi 134, . [khaNDanakhaNDakhAdya pari0 1, zlo0 5] 31 152, [kusumAJjalI stava. 3, zlo0 2] [ tattvArthe a0 1, sU. 35, bhASyam ] [vizeSAvazyakabhASya gAthA-2231] [sammati TokA ] hiribhadrIyaprathamaviMzatiH] vizeSAvazyakaniyukti gAthA-2184] { anuyogadvAre sU-14] [vizeSAvazyakamASya gAthA-2319] [sammatau kA0 3, gAthA 37] [vyAkaraNe paribhASA 172, aGkAH, gAthAdikam , 1 agniSTomayAjI. 2 anaSTAjjAyate kArya 3 anyathAnupapatti. apekSAbuddhiH saMskAra. 5 abhAvavirahAtmatvaM0 6 arthAnAM sarvaka . ahavA paccappaNNI. 8 AzrayavyAmitve. 9 iko uNa iha doso. 10 icchai visesiyataraM. 11 ujusuassa ege0 12 ujjusuaNayamayAo0 13 ujjapamANakAlaM. 14 upapadavibhaH0 15 Rte tattvajJAnA. 16 ee puNa saMgahao 17 egadaviammi je. 18 evaM sattaviappo. 19 aidamparya zudhyati. 20 kajjamANe kaDe. 21 kAlAtmarUpasabandhAH 22 kAzImaraNAnmuktiH 23 kRSNasarpa 24 guNa-paryAyavad dravyam 25 jai ee taha anne0 26 jahA desaNa-nANA. 27 jIvo guNapaDivano. 28 je ega jANai. 29 jo jANahi arihaMte. 3. ga ya taio asthi [sammatau kA0 1, mA0 13] " . [ " " [SoDazakaprakaraNe] [Agame] [ zruti? [samantabhadrapranthe] [ tattvArya a0 5, sU0 3.] [sammatau kA0 1, mA0 35] [vizeSAvazyakaniyukti gA0-2643] [ AcArAjazru. 1, a0 1, u. 4, sU0 122] [digambara pranthe [sammatau kA. 1, gA0 14]
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 aGkAH, gAthadikam, 31 NAmAdayo na kumbhA0 32 niyayavayaNijjasaccA 0 33 tatra pAribhASikI 0 34 tatrApi ca na dveSaH0 35 tatrApUrvArthavijJAnaM 36 tatrApyete tantrAntarIyAH 0 37 tameva viditvA 0 38 titthayaravayaNa sagaha0 39 teNeha kajamANaM dabAe ege0 davvaDiotti tamhA0 * 41 42 davvadvibhavattavyaM 0 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / 42 davvaM pajavaviuaM. 44 dravyaM paryAyaviyutaM 0 45 dAMsena me kharaH krItaH 0 46 dvitvAdayaH parArdhAntA0 47 dhammo maMgalamukkiDaM 0 48 na ca citrapaTAdAcapAsta 0 na so'sti pratyayo loke0 50 nAtyantadajJo 0 49 51 paisamayakajjakoDI 0 52 paccuppannammi vi0 53 paccuppaNNagAhI 0 paMjjavayavasaM 0 54 55 pariNAmo hyarthAntara 0 56 paLAlaM na dahatyagbhiH0 57 purisajjAyaM tu paDukha0 58 puSpadantau puSpa0 59 bhAve hyeokavikalpaH syAt 60 bhUtiryeSAM kriyA saiva0 61 yadyadAkAGkSitaM yogyaM 0 62 yadA sarvamAtmaivAbhUt * 63 yadi tulAntayornama0 64 lohito yastu varNena 0 65 laukikasama upacAra0 66 vaccai viNicchaatthaM0 67 vatthUo saMkramaNa hoi0 sthalam, [ vizeSAvazyakabhASya gAthA - 2229] sammatau kA gAthA-28] [ tattvArthe a sUtra bhASyam ] J [ SoDazakaprakaraNe 2 [ [ tattvArthe a0 1 " vA0 saM0 31, 18 ] [ sammatau kA0 1, gAthA 3 ] [ vizeSAvazyakabhASya gAthA- 2320 ] [ Agame ] [ sammatau kA0 1, gAthA-9 ] "> 23 39 27 , } 1 sU0 35, bhASyam ] "7 10 12] [ [ nayopadeza lo0 55 ] [ kArikAvalI ho0 107 ] [ dazavaikAlike a0 1, gAthA - 1] [ sammati TIkA ] vAkyapadIye kA0 1, zlo0 124 ] } ] [ vizeSAvazyakabhASya gAthA- 2318 [ sammatau kA0 3, gAthA - 6 ] [ vizeSAvazyakaniryukti gAthA - 2104 ] sammatau kA0 1, gAthA-8 ] 1 [ [ nayopadeze zlo0 31] [ sammatau kA0 3, gAthA - 54 ] [ abhidhAnaci 0 kA 0 2, zlo0 38 ] [ [ zruti ? [ aviddhakarNodyotakarAdipranye ] ] tattvArthe a0 1 sU0 35, bhASyam ] [ vizeSAvazyaka niryukti gAthA - 2183] "" [ 2185 ] pRSTham, paGkiH 176, 4 118, 1 184, 12 22, 2 136, 7 115, 3, 119, 171, 24, 5, vi, 47, 6, 162, 31 124, 13 125, 4 143, 6 41, 4 22. 23, 159, 124, 144, 181, 7 7 7 21 5 9, 9 8 1 3 31 54, 14 48, 6 135, 6 173, 1 co, 20, 134, 57, 6 154, 14 154, 15 9 182, yd 28 11
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNigyA samalaGkRto nayopadezaH / sthalam, [khaNDanakhaNDakhAye pari0 1, zlo. 6] [ rasamajarI pRSTham , patiH 8, 22 [sammatI kA0 1, gAthA-34] [dIdhitau [tattvArthe a0 1, sU0 35 bhASyam ] (anyayogavya. zlo. 28 [ amarakoze kA0 1, zlo0 13] [vizeSAvazyakabhASya gAthA-2232] [sammatI kA. 1, gAthA-16] aGkAH, gAthAdikam , 68 vAcyAnyathopapatti 69 vApI kApi sphurati. 7. vikalpayo nayaH zabdA. 41 vRddhA yuvAnaH zizavaH kapotA. 72 vaMjaNapajAyasya. 73 zAkapAkajatvAdau0 74 satparyAyeNa vinAzaH. 75 satsvartheSvasamaH0 76 satAM sAmpratAnAM 77 sadeva sat syAt 74 samantabhadro bhagavAn / sambhAvAsambhAvo. savvaNayasamUhammi0 81 saviappa-ninviappaM. 82 samve NayA micchAvAyiNo. 83 sAdhyasAmAnAdhikaraNyA0 84 sAvabajogaviramo. 85 sIsamaivipphAraNa 86 so'prayukto'pi vA tajjJaiH0 so samaNo pabaio0 88 saMgahia-piDhiatyaM0 syAdavaktavya. syAdastyeva syAda0 syAdastyeva sarva0 syAdastyeva syAnA. 93 syAnnAstyeva sarva 94 syAmnAstyeva syAd. 95 hetutAvacchedaka sambandhena0 -- [vyAghralakSaNavyAptau] [ AvazyakamUlabhASya gAthA-149 ] [sammatau kA0 3, gAthA-25] 176, 34 74 [vizeSAvazyakaniyukti gAthA-2183] [pramANanayatattvAloke 50 4, sU0 15] sU. 19] sU. 15) sU0 21] [sArvabhaumavyAptI
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ aham / nyAyavizArada-nyAyAcArya mahAmahopAdhyAya-zrIyazovijayagaNimaNiviracitaH svopajJanayAmRtataraGgiNIvyAkhyAsamalaGkRto nyopdeshH| taduparizrImattapogacchAdhipati-zAsanasamrAT-sarvatantrasvatantra-zrIvijayanemisUrIzvarapaTTAlaGkAreNa vyAkaraNavAcaspati-zAstravizArada-kaviralena zrIvijayalAvaNyamuriNA viracitA taraGgiNItaraNiH yo vizvaM vetti vizvaprathanaparakhacA svastakAmAdizatraH, pUjyAnAM pUjanIyo naya-mitidhiSaNaH sarvadopAsanIyaH / bhaktAnAM kAmadAtA paramapadagato nityazuddhaprabuddho vighnavAtAn sa vIro'paharatu nitarAM maGgalAgAramUrtiH // 1 // yAmAsAdyaiva sarvA vyavahRtighaTanA nirvirodhAtmalAbhA, mantavyaM darzanAnAmapi samanugataM yatra vAdAvabaddham / sA syAdvAdAvadAtA jinavaragaditA bhAratI suprasannA, bhUyAdiSTArthasiddhayai nija-paramananodvArakAntA nitAntam // 2 // yeSAM nirmANazailI sva-parasamayagA navya-prAcInamAnyA'nalpArthodbodhadakSA navanavamananAsvAdakAntA budhAnAm / zrImantaste budhendrA jinamataprathanaikAntadIkSAH smRtisthAH, sanviSTArthAnugatyai yaza iti mahitA saMdadhAnA abhikhyAm // 3 // tIrthonnatyekavArtA pracalati satataM yatsamIpe narANAM, vidvAMso modapUrNA yaditavacanAvAptatasvArthabodhAH / zrImanto nemisUrIzvaragurupravarAH sarvatantrasvatantrAH, santu pratyUhazAnyai suvimala caraNAH sevitA''vAryamantrAH // 4 // nayAmRtataraGgiNI nijanayopadezArthagAM yazovijayavAcakaiH suracitAM budhA''nandinIm / zizUpakRtaye gurukamakajAlirAptAnugo varAM taraNisaMyutAmanu karoti lAvaNyakaH // 5 // nayAmRtataraGgiNI aindavIva vimalA kalA'nizaM bhavyakairavavikAzanodyatA / tanvatI nayavivekabhA-ratI bhAratI jayati vizvavedinaH / / 1 // ziSTAcAraparamparAprAptakartavyatAkaM vighnaudhavidhvaMsanAvandhyakAraNasarvajJamukhAmbhojasamuddhatavANIstutilakSaNaM majalaM ziSya. zikSAyai pranyAdau nibadhnAti-aindavIveti- vimalA aindavI kalevAnizaM bhavyakairavavikAzanodyatA nayavivekabhA-ratI tanvatI vizvavedino bhAratI jayatIti sambandhaH / 'ai'itisarasvatImantrArAdhanA'vAptakavitva vittvaguNasyaitadvanthakartuH zrImato yazovijayopAdhyAyasya svaracitagranthamAtra evA''dau tanmantragrahaNAtmakamAlapUrvikaica pravRttirityato'nApi 'aindavI 'ityetatpadaghaTakatayA tahaNamiti, [mantrazande 'aha, aham' itivat sAnunAsikatva-mAntatvayorabhyupagamaH ] / vizvadhedinaH sarvajJasya tIrthakRto jinasya / bhAratI vANI / jayati sarvotkRSTatayA vartate, ataH sarvairapyahamahamikayA pUjanIyA sA / nahi jJAnAvaraNAdyatyantakSayamantareNa vizvavettatvaM sambhavatIti 'vizvavedinaH' ityanena jJAnA'tizayaH sAkSAta, tadvArA'pAyApaga
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyA samalaGkato nayopadezaH / iha hi jinapravacane sarva vastvanantadharmAtmakatayA saMkIrNasvabhAvamiti tatparicchedakena pramANenApi mAtizayazca pratipAdito bhavati; 'bhAratI jayati' ityanena vacanAtizayaH sAkSAt , tadvacanasya sarvotkRSTatayA pUjanIyatve'vagate tadvakturvizvavedino'pi sarvapUjanIyatvamarthAt prAptameveti pUjAtizayazca pratipAdyata ityevaM viziSTacaturvidhajJAnAdyatizayasampannaM jinaM pratyahaM praNato'smIti vyajyate / sarvotkRSTatve satyeva vizvavaidino bhAratyA vacanAtizayarUpatA bhaveda, nAmyayetyatastAM viziSTi-aindavIveti- indozcandrasyeyamaindavI, candrasambandhinI, yA vimalA nirmalA, kalA candrikA, iva tatsadRzI / upamAnopameyayoH sAdhAraNadharmavattve satyeva sAdRzya camatkRti vidhAtumalamityataH sAdhAraNadharma darzayatianizaM bhavyakairavavikAzanodyateti- anizam- sarvadA, upamAne- bhavyam- sundaram , yat , kairavam- kumudam , tadvikAzane- taddalAnAmagAvacchedenAnyo'nyaM vibhajane, udyatA- sAmarthyavatI, upameye- bhavyatvam- muktigamanayogyatA'vacchedako jIvagato dharmavizeSaH tadAna bhanyo jIvavizeSaH sa eva kairavaM tasya vikAzane- samyakapadArthatattvAvadho yathA candrikA sarvairapi kusumaiH samama vizeSeNa sambaddhA'pi kumudameva vikAzayati, na kamalam , tathA vizvavedino bhAratI sarvAn jantUn pratyavizeSeNa pravRttA'pi bhavyajantUneva vikAzayati, tato bhavyajantUnAmeva samyaktattvAvabodhasya bhAvAt , nAbhavyajantUn , tatasteSAM samyaktattvAnavApteH, yadyapi divA candrikA na kumudavikAzamupajanayatItyanizaM bhavyakairavavikAzanodyatatvaM tatra na ghaTate, tathApi divA sUryakiraNapratibaddhaprakAzA candrikA na vimalA, kintu rAtrAveva, tadAnIM ca kumudasambaddhA kumurda prakAzayatyeva, tathAvidhakAlAvinAmAvitvameva 'anizam' ityanenAbhimatam, jinavacanamapi gurvAcAyoMpAdhyAyAdimukhAcchratipaya mupagatameva bhavyAnAM vikAzaM samyaktattvAvabodhalakSaNamupajanayatIti tatrApyanizatvaM kAlavizeSa. vyA pitvameveti bodhyam / 'nayavivekabhAratI tanvatI' ityapi sAdhAraNadharmapratipAdakameva, tatropamAne- nIyate-prApyate'bhISTagantavyasthAnamaneneti nayo mArgaH, tasya vivekaH-'ayaM mArga etadrAmasya, ayaM punaranyasya' ityevaM bhedaH, tasya, bhAH--prakAzaH, ratiH-abhilASaH, tAvubhau, tanvatI- vistArayantI, candrikAto ganturmArgabhedaprakAzo bhavati, tathA gamanecchA samullasatIti; upameye- nayAnAm-gamAdInAm , yaH, viveka:-'ayaM nayaH sAmAnya-vizeSobhayaviSayakaH, ayaM nayaH sAmAnyamAnaviSayakaH, ayaM mayo vizeSamAtraviSayakaH' ityAdiH, tasya, bhA:-prakAzo viziSTajJAnam , ratiH--tatsadviSayakajJAnasamIhA, tAvubhau vistArayantItyarthaH // 1 // nayasvarUpAcagatiphalakanayanirUpaNasyAvazyakatvaM darzayati-iheti- asmin, zvetAmbarA'smadAdyadhyayanA-'dhyApanAdipratyakSa. vyavahAraviSaya ityarthaH, etena svataH pramANasiddhatvaM jinapravacanasyAveditam , parokSe hi vastuni pramANaM mRgyate, na pratyakSa iti / yadyapi vastuno'nantadharmAtmakatayA saGkIrNasvabhAvatvaM loke'pi. anyathA'laukikapadArthaprarUpakaM jinapravacanaM na laukikAnAmAdeyaM syAt, tathApi lokavyahAraviSayIbhUtamapyanantadharmAtmakaM vastu yathAvalokavyavahArasvarUpA'nabhijJairakAntavAdibhistadanuyAyibhizca pAmaraiH svAgrahagrahAvezAt svAbhimatapratiniyatatattaddharmAtmakatayaiva vastu vyavahiyata iti kathAta evaM laukikavyavahAraviSayayAthAvidhAraNam , ato jinapravacanAdeva laukikavyavahAro'pi svasvarUpe'vasthApito bhavatItyabhisandhAya 'jinapravacane' ityuktam , jinasya prakRSTaM vacanaM yatreti vyutpattyA laukikaparIkSakavyavahAro'pi jinapravacanazabdAbhidheyo bhavati / athavA 'jinapravacane' ityetAvanmAtroto "sumantabhadro bhagavAn mArajillokajijjinaH" iti kozAd buddho'pi jinazabdAbhidheya iti vauddhAgamasyApi 'jinapravacane' ityanena grahaNaM syAt , na ca bauddhAgame ekAntakSaNikasvarUpatayA vastunaH pratipAdake anantadharmAtmakatayA saGkIrNasvabhAvaM vastviti tadvyavacchedAyoktam-iheti- avicchinnapravAharUpeNa sarvadA vyavasthitatvAdidAnImapi pratyakSaviSaya ityarthaH, bauddhadarzanaM tu 'kSaNika kSaNikaM zUnyaM zUnyam' ityAyekAntaviruddhapralApaiH svayUthyareva vibhinnatAmupagatam, na sarvadA vyavasthitasvarUpam , ato yathAvatpratyakSAviSayatvAd bhavati 'iha' ityanena tasya vyavacchedaH / vastuto buddho'nvarthajinazabdavAcyo na bhavati, 'rAga dveSAdIn bhAvazatrUn jitavanta iti jinAH' iti jinazabdanirvacanam , taccAsadabhyupagate puruSadhaureye mahAvIrAdAveva vacanAtizayato'vadhRtAtyantarAga-dveSavigame ghaTate, na rUDhimAtreNava tatra catA na tadAgamo jinapravacanazabdapratipAyo bhavati, anyathA rathyApuruSAdAvapi kasmiMzcijinazabdaH saGketita iti tadvacanamapi jinapravacanazabdapratipAdyaM syAt , tathA ca 'jinapravacane' ityatra jinazabdo yogarUDha ityeva pratyakSaviSayAvabodhakena
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI- taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / tathaiva bhavitavyamityasaMkIrNapratiniyatadharmaprakAraka vyavahArasiddhaye nayAnAmeva sAmarthyAt tadvyutpAdanArthamayamArambhaH / tatrAdau ziSTAcAraparipAlanAya vighnavighAtAya ca samuciteSTadeva gurupraNidhAnanamaskAralakSaNaM maGgalamAcaran ziSyAvadhAnAya pratijAnIte 3 'se' iti zabdenAssvedyate, ata eva 'vIrapravacane' ityanuktvA 'jinapravacane' ityuktam, jitarAga-dveSAdizatroH puruSadhaureyasya pravacanamavitathamiti tadupadiSTamanekAntadharmAtmakatayA saGkIrNasvabhAvaM vastu sarvairapi vAdibhiH svIkartumucitamityabhisandhiH / tatpariccheda kena anantadharmAtmakavastu nizcAyakena / tathaiva anantadharmAtmikatayA saGkIrNasvabhAvenaiva / yadi pramANamekadharmAtmakaM syAt tadaikadharmAvagAhitvasvabhAvasya tasyAnyadharmAvagAhilasvabhAvAbhAvAnnAnantadharmAtmakatayA vastuparicchedakatvaM bhaved ato vastuni yAvanto dharmAstatsarvadharmAvagAhitvasvabhAvaH pramANasyAbhyupagantavya ityevaM pramANasyApi saGkIrNasvabhAvatvamiti pramANena saGkIrNasvabhAvavastumAhiNA saGkIrNasvabhAvatayaiva vastuno vyavahRtiH syAt nAsaGkIrNapratiniyatadharmaprakAreNa vastuno vyavahRtiriti tathAbhUtavyavahArasiddhaye pratiniyatadharmagrAhakANAM nayAnAmeva sAmarthyam, ato nayasvarUpAgamAya nayopadezArambho yukta ityAha-- ityasaGkIrNeti / tadvyutpAdanArthaM nayavyutpAdanArtham ' ko nayaH kaM vastvaMzabhUtadharma paricchinatti ?" iti jijJAsAnivRttaye pratiniyatatattaddharmasvarUpAMzAvagAhinayapratipattyarthamiti yAvat / ayam anantaranirUpyamANanayaviSayakaH / ArambhaH AyaprayatnaH / tatra kartavye nayopadeze | Adau ziSTAcAra paripAlanAyeti'ziSTAH kacidabhISTe vastuni pravartamAnA iSTadevatA- gurvAdinamaskArAdilakSaNaM maGgalaM kRtvaiva pravartante' ityevaM yaH ziSTAcArastadrakSaNArthamityarthaH granthakAro yadi ziSTAcAraM na paripAlayet tarhi aparipAlitaziSTAcArasyAsyAziSTatvabhrAntiviSayIkRtasya vacasi ziSTAnAmadhyayanAdau na pravRttiH syAt, ataH ziSTAcAra paripAlanaM nyAyyamiti tadarthaM maGgalAcaraNamAvazyakamityAzayaH / vighnavighAtAya ceti yadyapi, vighnadhvaMsadvArA samAptiphalakaM maGgalamiti prArabdhagranthasamAptyarthaM maGgalAcaraNam, anumAnaM ca maGgalasya samAptiphalakatve pramANam, tathAhi - 'maGgala saphalam, avigItaziSTAcAraviSayatvAd' iti saphalatvamatra balavadaniSTAnanubandhitve satISTasAdhanatvam, avigItatvaM ca balavadaniSTAnanuvandhitvam, ziSTatvaM phalasAdhanatAMze bhrAntirahitatvam anenAnumAnena saphalatve siddhe 'maGgalaM na samApyatiriktaphalakaM samApyatiriktaphalecchayA'kriyamANatvAd' ityAdItara bAdhakAnAnumAnena samApyatiriktaphalakatve bAdhite 'maGgalaM samAptiphalakaM samApyanyAphalakatve sati saphalatvAd' ityanumAnaM maGgalasya samAptiphalakatvaM sAdhayatIti prAcInanaiyAyikAH sannirante, tathApi, yatra vyApAriNaH pramANAntara vigataphalavizeSasA ghanatvanirvAhArthaM vyApArasya kalpanA tatra vyApAreNa vyApAriNo nAnyathAsiddhi:, yathA - svargAdyarthaM vihitasya karmaNaH svargAdyutpattyavyavahitapUrvakSaNaparyantamasthAyino nAdRSTalakSaNavyApArakalpanamantareNa svargAdikaM prati kAraNatvaM nirvahatIti sannirvAhArthamadRSTamantarA karmajanyaM parikarupya taddvArA karmaNaH phalavizeSaM prati kAraNatvamiti, tatra yadi karmaNo'nyathAsiddhayA phalavizeSaM prati kAraNatvameva nopeyeta tarhi adRSTaparikalpanA'pi na syAdevetyadRSTarUpavyApArasyaivAsiddhayA kathaM tena tasyAnyathAsiddhiriti vyApAriNaH karmaNaH phalavizeSaM prati kAraNatve siddhe satyeva tadupapattyarthaM vyApArasyAdRSTavizeSasya kalpitasya kAraNatvakalpaneti upajIvyavAdhAnna tatra vyApAreNa vyApAriNo'nyathAsiddhiH, yatra tu byApAriNaH kAraNatvamantareNApi vyApArasya kAraNatvaM siddhaM tatra vyApAreNa vyApAriNo'nyathAsiddhirbhavatyeva yathA 'kAzImaraNAnmuktiH' ityatra kAzImaraNasya mukti prati kAraNatvaM tattvajJAnadvArA vAcyam, na tu sAkSAt 'Rte tattvajJAnAnna mukti:' iti vacanena tattvajJAnamantareNa mukterasambhavasya pratipAdanAt tattvajJAnasya muktisAdhanatvaM ca " tameva viditvA'timRtyumeti, nA'nyaH panthA vidyate'yanAya " [vA. saM. 31, 18.] ityAdivacanapramitaM yuktyA copapannam, yatastattvajJAnAnmithyAjJAnanivRttau tato rAga-dveSa- moilakSaNadoSanivRttau tato vihita niSiddhAcaraNalakSaNatravRtyapAyAjjanmA'pAye bhavati duHkhanivRttilakSaNo mokSa iti, evaM ca kAzImaraNasya muktikAraNatvamantarA'pi tattvajJAnasya mukti prati kAraNatvaM klRptamiti tattvamAnalakSaNavyApAreNa kAzImaraNarUpavyApAriNo'nyathAsiddhi:, ata eva 'kAzImaraNAd' iti paJcamyA kAzImaraNasya muktiM prati prayojakatvameva pratIyate, tathA maGgalasya samAptiM prati kAraNatvamantarA'pi vighnadhvaMsasya pratibandhakAbhAvavidhayA samAptirUpakArthaM prati kAraNatvaM kluptamiti bhavati vighnadhvaMsarUpavyApAreNa maGgalarUpavyApAriNo'nyathA siddhiriti maGgalasya vighnadhvaMsa eva phalamiti navyanaiyAyika
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / - aindradhAma hRdi smRtvA natvA gurupadAmbujam / nayopadezaH sudhiyAM vinodAya vidhIyate // 1 // nayA0- aindramiti-"idi paramaizvarye" iti dhAtvanusArAd indraH- AtmA, tasya saMbandhi aindram , dhAma- akhaNDajJAnAnandalakSaNam , atra indra-dhAmapadAbhyAmAtma-tadguNayoH sAdhyavasAnayA indra-tejo'bhedalAbhAdavazyopAsanIyatva-mAyAtamonirAkartRtvapratItiH / nanvidamAtmano'nudhyAnam , tacca na maGgalam , devatAnamaskArAdereva maGgalatvena prasiddheriti cet ? na- naizcayikasyA'syA''tmAnudhyAnasyA''tmani paramAtmasamApattiphalA''vahatAyAH yogazAstraprasiddhatvAt tadanudhyAne paramAtmA'nudhyAnasyAvazyakatvAt , yathAvadAtmAnudhyAne paramAtmadhyAnasya kAraNatvAca, taduktaM samAnatAntrikai:--- matamavalambyoktam- 'vighnavighAtAya' iti / 'samuciteti- samyagyogyetyarthaH, 'aindradhAma hRdi smRtvA' iti maGgalapadyaprathamacaraNena samuciteSTadevapraNidhAnalakSaNaM maGgalamAveditam , 'natvA gurupadAmbujam' ityanena samuciteSTagurunamaskAralakSaNaM maGgalamA. veditam / Acaran kurvan / ziSyeti- 'nayopadezaH sudhiyAM vinodAya vitanyate' ityanena ziSyAcadhAnAya pratijJA kRtA, pratijJA ca vartamAnakAlAvadhikottarakAlInakartavyatvaprakArakajJAnAnukUlavyApAraH, ziSyAvadhAnaM ca zravaNArtha ziSyasya cittaikAgrI.. karaNam , gururantarakAle nayopadezaM kariSyatIti jJAtvA ziSyo nayopadezazuzrUSurekAgracitto bhavatIti / maGgalapacaM vyAkhyAtuM tatpratIkaM gRhNAti- aindramitIti / indraH indrapadabodhyaH / tasya AtmanaH / yatra bhinnazabdAbhidheye upameye upamAnAbhedAdhigatiH sA sAropalakSaNA, yathA- 'ayaM gauH' ityAdAvidamA'dhigate bhAravAhakAdau 'gauH' ityupamAnavAcakapadena gavAbhedAdhigatirbhavati, yatra tu zabdAntarAnabhihita ekopameye upamAnavAcakazabdenopamAnAbhedAdhyavasitiH sA sAdhyavasAnA, yathA- 'gauH' ityatetAvanmAtreNa gavA'bhinnatayA bhAravAhIkAdhigatiH, yathA vA " vApI kA'pi sphurati gagane tatparaM sUkSmapadyA, sopAnAlImadhigatavatI kAJcanImaindranIlI / agre zailau sukRtisugamau candanacchannadezau tatratyAnAM sulabhamamRtaM savidhAnAt sudhAMzoH" // 1 // j ityAdau vApyAdizabdenopamAnavAcakena vApyAdyaminnatayA nAbhyAdyapameyArthAdhyavasitiH, prakRte ca svargAdhipatisahasrAkSavAcakendrazabdenendrAbhinnatayA''tmanaH, tejovAcakadhAmanzabdena tejo'bhinnatayA''tmaguNasyAkhaNDa. jJAnAnandasyAdhigatiH, seyaM lakSaNA sAdhyavasAnA, tayA pratItAdAtmana indrAbhedAdupAsanIyatvamAtmanaH pratIyate, evaM tayA pratItAdAtmaguNasyAkhaNDajJAnAnandasya tejo'bhedAnmAyAtamonirAkartRtva pratIyata iti bhavati prayojanavatIya lakSaNopAdeyA parIkSakANAmiti 'AtmajJAnaM hRdi smRtvA' ityanamidhAya 'aindradhAma hRdi smRtvA' ityuktiyujyatetarAmityAzayenAha-- atreti / paramAtmano devatvAt tadanudhyAnasya maGgalatve'pyAtmano devatvAbhAvena na tadanudhyAnaM malamiti zaGkate- nanviti / idam 'aindradhAma hRdi smRtvA' itivAkyapratipAdyam / samAdhatte- neti / naizcayikanayenAyamAtmA'khaNDajJAnAnandalakSaNa ityakhaNDajJAnAnandaguNavattvenA''tmano'nudhyAnaM naizcayikam , tacca nirantaramabhyasyamAnaM paramAtmanA sahA''tmana ekarUpatAmeva sampAdayati, paramAtmA hi akhaNDa jJAnAnandalakSaNa eva, AtmA'pi nirantaraM tathaiva dhyAnena gocarIkriyamANo dhyAnarUpatapobalena karmANi nirjarayan paramAtmasvarUpa eva sampadyata iti naizcayikasyAkhaNDajJAnAnandarUpatvenA''tmAnudhyAnasya paramAtmasamApattiphalakasya yogazAstraprasiddhasya samabhyasane paramAtmAnudhyAnasyAvazyambhAvitvena tatparyavasAyino'syA''tmAnudhyAnasya bhavati maGgalatvamityAha-naizcayikasyeti / tadanudhyAne paramAtmasamApattiphalakAtmAnudhyAne / kizcha, akhaNDajJAnAnandasvarUpatA paramAtmana eva pratIteti yAvadakhaNDajJAnAnandasvarUpaparamAtmAnudhyAna na bhavati na tAvadakhaNDajJAnAnandaguNavattayA''tmA'nudhyAnasambhava iti tathAbhUtA''tmA'nudhyAne tatkAraNIbhUtaparamAtmAnudhyAnaM samastyeveti tadrapaM maGgalaM yukamityAha- yathAvadAtmAnudhyAna iti /
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / " jo jANadi arahaMte, davatta-guNatta-pajavattehiM / so jANadi appANaM, moho khalu jAdi tassa layaM " // 1 // [ ] iti / nanu tathA'pyetadanudhyAnaM na maGgalam , svApakarSAvadhikotkarSapratiyogitvena namaskAryajJAnasyaiva namaskArarUpamaGgalatvAt , dhyAnasya cotkarSAnavagAhitvAditi cet ? na- dhyAnasyAntaraGgatapobhedatvena bhAvamalalatvAt, smaranti hi paramaguruvaH-" dhammo maGgalamukkiTuM0 "ti [ dazavakAlika0, a0 1, gAthA0 1] / nanu tathA'pyatra nirjarAmAtroddezena pravRttiH syAt, na tu vighnavighAtodezeneti kathamabhISTaphalasiddhiriti cet ? na- sAmAnyoddezena pravRttAvapi vizeSahetvantarbhAvena vizeSaphalasiddherapratyU. hatvAt, iSyate hi mokSArthaM vihitamapi caritraM sarAgatvAdihetvantarbhAvena svargaphalakam , tatrA''diphalaM sAmAnya nirjarAmAtram , tadvizeSazca svargaprApakaH kliSTakarmavigama iti dik / sudhiyAM pariNatanayavyu uktArthe dikpaTavacanasaMvAdamupadarzayati-taduktamiti-zvetAmbara-digambarayoH kevalikavalAhAra- strImuktyAdau parasparaviruddhAbhyupagantRtve'pi syAdvAda- saptabhajhyAdyabhyupagamasya samAnatvAt samAnatAntrikatvaM bodhyam / jo jANadi0 iti-- "yo jAnAti mahato dravyatva- guNatva-paryavasvaiH / sa jAnAtyAtmAnaM mohaH khalu yAti tasya layam" / / iti saMskRtam / / nanu svAvadhikotkRSTatva prakArakanamaskAryavizeSyakajJAnAnukUlavyApAra sya dravyamaGgalatvam , tAdRzajJAnasya ca bhAvamaGgalatvam , prakRte cA''tmAnudhyAne svasyArakarSastadavadhiko namaskAryasyotkarSazca na bhAsata iti na tasya namaskAralakSaNamalatvamiti zaGkate-nanviti / tathA'pi AtmA'nudhyAnasya paramAtmasamApattiphalakatve'pi, AtmAnudhyAne tatkAraNatayA paramAtmAnudhyAnasyAvazyambhAvitve'pi vA / etadanudhyAnam AtmAnudhyAnam / AtmAnudhyAnasya namaskArAtmakamaGgalavAbhAve'pi antaragatapovizeSarUpatvena bhAvamaGgalatvaM sambhavatyeveti samAdhatte-neti / antaraGgatapovizeSasya dhyAnasya mAlatve AgamavAkyaM pramANayati-smarantIti- pravAhato'nAdisiddhasyAgamasyApUrvatvAbhAvAnna karaNam , kintu pUrvapUrvasiddhasya tasya smaraNameva tIrthaGkaraiH kriyata ityAgamasya sarvapramANajyeSThatvakhyApanAya 'smaranti' ityuktam / dhammo0 iti- atra 'ahiMsA saMjamo tvo| devA vi taM namaMsati, jassa dhamme sayA mnno"|| iti gAthAzeSaH / "dharmo maGgalamutkRSTamahiMsA sNymstpH| devA api taM namasyanti yasya dharma sadA manaH" // iti saMskRtam / nanu bhavatvabhyantaratapovizeSarUpasyA''tmAnudhyAnasya bhAvamaGgalatvam , parametatkarma nirjaroddezenaiva vidhIyate, na tu vighnavidhAtoddezena, abhimataM ca granthakarturvighnavighAta eva maGgalaphalam, tasyAtmAnubhyAnalakSaNabhAvamaGgalenAsaMpAdanAnna yuktaM vighnavidhAtoddezena kartavye maGgale'sya vidhAnamiti shngkte-nnviti| tathA'pi AtmAnubhyAnasya bhAvamaGgalatve'pi / atra AtmAnudhyAne / yadyapi bhAvamajhalasyAtmAnudhyAnasya nirjarAmAtroddezena pravRttiviSayavAnnirjarAmAtraphalakatvaM tathA'pi nirjaraNIyakarmasamaSTau samAptipratibandhakaduritavizeSalakSaNakarmaNo'pyantarbhUtatvAt tannAzakavizeSasahakArisamavadhAnatastannAzasyApi sambhavena vighnavidhAtalakSaNavizeSaphalasyA'pi nirjarAmAtrasAmAnyaphalakAtmAnudhyAnataH sambhavAt , dRSTaM ca mokSArthavihitacaritrAnmokSamAtraphalakAt sarAgasvAdilakSaNasvargakAraNasahakArivizeSasamavahitAt svargakAraNIbhUtasvargapratibandhakarmavizeSavigamadvArA svargaphalamiti samAdhatte-- neti / sAmAnyoddezena nirjarAmAtroddezena / pravRttAvapi AtmAnudhyAne pravRttAvapi / vizeSahetvantarbhAvana 'AtmAnudhyAnataH samAptipratibandhakaduritavizeSo me nivartatAm' itiicchaalkssnnvishesshetvntvin| tatra mokSArthavihitacaritrasthale / AdiphalaM prathamaphalam / tadvizeSazca nirjarAvizeSazca / gurunamaskArasya malatve na kasyApi vipratipattirato 'natvA gurupadAmbujam' ityatra na kimapi carcitam ,. zabdArthasya spaSTatvAna vivaraNam / jainanayatattvAnabhijJA api nyAyAdizAstraniSNAtA: sudhiyaH, teSAM nayopadezo nayatattvAvagataye evAdhItaH san syAt , na tu vinodAyAtaH 'sudhiyAm' ityasya vivaraNam- pariNatanayavyutpattizAlinAmiti-- pariNatA- samyag nayapratipAdakazAstrAbhyAsena pariniSThitA, yA, nayavyutpattiH- 'ayaM naya etadarthAvagAhanakuzalaH, ayaM punaretadarthanirNayapravINaH' ityevaM vivekena nayasvarUpAva
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / tpattizAlinAm , vinodaH- samyagUnayArthavyutpAdakatvaparAmarzajanitaH prazaMsA-pulako dAdivyaGgayaH pramodaH, tadartham / na cAjJakheda-khalapIDAdyanubandhitvenAsya tulyA''ya-vyayatvAdakAmatvam , tadoSApekSayA'sya guNasthAnantaguNotkRSTatvAt , tadAhuH zrIharibhadrAcAryAH prathamavizatikAyAm " ikko uNa iha doso, jaM jAyai khalajanassa pIDa tti / ___ taha vi payaTTo itthaM, daTuM suyaNANa maitosaM " // 1 // [ ]ti / idamupalakSaNam , 'bAlAnAM vyutpattaye' ityapi draSTavyam , bAlavyutpatta-reva sarvatra granthaprayojanasvAt, bAlazcAtrAdhItAnyatarkaH samyaganabhyastanaya-pramANa vibhAgo draSTavyaH, itarasyAnadhikAritvAt " nA'tyantatadajJo nAtadajJaH sa evAdhikAravAn " [ ] iti zravaNAt // 1 // tatrAdau nayalakSaNaM tattvasvarUpopapatti cAha sattvA'sattvAdyupetArtheSvapekSAvacanaM nyH| na vivecayituM zakyaM vinA'pekSAM hi mizritam // 2 // nayA0-sattvA'sattveti- satvA'sattvAdayo ye dharmAH, AdinA nityA'nityatva-bhedA'bhedAdidhAraNam , tacchAlinAm- tadvatAmityarthaH / samyagiti- 'ayaM nayopadezaH samyag nayArthavyutpAdakaH' ityA kArakanirNayajanita ityarthaH / nanu yathaitadvanyAt sudhiyAM pramodastathA'timUDhAnAmupAdhyAyAdisakAzAdadhyayanenApyetadarthaM vijJAtumayogyAnAM khedaH, paraguNadveSiNAM khalAnAM caitadapUrvagranthadarzanataH pIDaiva bhaviSyatItyekasyopakArakatvamanyasyApakAratvamityevaM tulyA''yavyayatvAnna kAmyo'yaM prantha ityAzaGkaya pratikSipati-na ceti-anubandhitvena kAraNatvena / asya nayopadezasya / niSedhe hetumAhatahoSApekSayeti- ajJakhedajanakatva-khalapIDAdijanakatvalakSaNadoSApekSayetyarthaH / asya guNasya sudhIpramodajanakatvalakSaNaguNasya / uktArthe zrIharibhadrAcAryavacanasaMvAdamAha- tadAhuriti / ikko0 iti- "ekaH punariha doSo yajjAyate khalajanasya pIDeti / tathA'pi prayatno'tra dRSTvA sujanAnAM matitoSam" // iti saMskRtam / idaM 'sudhiyAM vinodAya' iti sudhIgatavinodaphalArthatvam / nanu stanandhayo loke bAlazabdavyapadezyaH, na ca tasyaitasmAd pranthAnayavyutpattiH sambhavatItyata Aha- bAlazceti / aghItAnyatarka iti- yadyanyazAstrArthaparijJAnazUnyaH syAt , tarhi sa kathamavagacchet ?- saGgrahanayAd vedAntadarzanapravRttiH, naigamanayAd vaizeSikAdidarzanapravRttirityAdikam, sAmAnyAdipadArthasvarUpAparijJAne 'sAmAnyamAtramAhiparAmarzaH saGgrahaH' ityAderapi parijJAnaM yathAvana bhavet , ato mAvazyakam / samyaganabhyastanaya-pramANavibhAga iti-- yasya naya-pramANavibhAgasya samyagabhyAsaH sa nayasvarUpaM pramANasvarUpaM ca vivekena jAnAtyeveti prathamata eva nayavyutpanasya tasya nAto nayavyutpattiH, ato yujyate 'samyaganabhyastanaya-pramANavibhAgaH' iti / itarasya anadhItAnyatarkasyAbhyastanaya-pramANavibhAgasya ca / anadhikAritvAsa prastutanayopadezagranthAdhyayana zravaNAdhikAritvAbhAvAt / uktArthe prAcAM vacanaM pramANayati-nAtyanteti- yaH prakRtagranthAItyantAjJAnazUnyaH, yazca prakRtapranyAtiriktaprandhArthAjJAnazUnyaH sa eva prakRtagranthAdhyayanAdAvadhikArItyarthaH // 1 // nayalakSaNapratipAdakamAdyapadyamavatArayati-- tatreti- nayopadeza ityarthaH / tattveti- nayalakSaNetyarthaH / sattveti- pUrvAddha nayalakSaNapratipAdakam , uttarArddha tadupapAdakam / vivRNoti- sattvA'sattvetIti / AdinA 'sattvAsattvAdiH' ityetaddhaTakAdipadena 'bhedAdiriti parigrahaH' ityasya sthAne 'bhedAdeH parigrahaH' iti pATho yuktaH / taiH sattvAsattvAdidharmaH / 'putropetaH [putreNa saha] pitA samAgataH' ityAdI bhede upetazabdaprayogo dRzyata iti prakRte'pi sattvA-'sattvAdidhamaiH samaM jIvAdidharmiNo bhedaH pratIyeta, tathA cAnantadharmAtmakatvaM jIvAdInAM na labhyeta, vivakSitaM ca tat, tathA satyevA
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopavezaH / riti pariprahaH, taiH, upetA:-tadAtmakAH, ye arthA:-jIva-pudgalAdayaH, teSu, apekSAvacanaM pratiniyata. dharmaprakArakApekSAkhyazAbdabodhajanakaM vacanam , nayavAkyamityarthaH, idaM vacanarUpasya nayasya lakSaNam , jJAnarUpasya tu nayasya apekSAtmakazAbdabodhatvameveti draSTavyam , apekSAtvaM ca kSayopazamajanyatAvacchedako jAtivizeSo viSayitAvizeSo vetyanyadetat / nanu 'ghaTo'sti' ityAdivAkyazravaNAt 'ghaTaviSayakazAbdajhAnaM mama jAtam' ityeva lokAH pratiyanti, na tu tatrApekSAtvamapItyapekSAtmakanayajJAnasatve kiM pramANamata Aha-hi nizcitam , mizrita viruddhatvena pratIyamAnairnAnAdharmaiH karambitaM vastu, apekSAM vinA, vivecayituM vivakSitakadharmaprakArakanizcayaviSayIkartum , na zakyam , tadviruddhadharmavattAjJAnasyAnapekSAtmakasyAnupapatteH, bAdhapratibadhyatAvacchedakakoTau lAghavenApekSAtmakasyaiva nivezAt , avyApyavRttitvajJAnakA nantadharmAtmakasya vastunoM'zabhUtadharmagrAhijJAnAtmakanayajanakasya vacanasyApekSAvacanarUpatvena nayatvasyopapattiH, ata upetazabdenAtra tAdAtmyaM vivakSitamityAzayenAha- tadAtmakA iti- satyAsattvAdidharmAtmakA ityarthaH / 'apekSAvacanama' iti cApekSAtmakajJAnajanakaM vacanamityarthakam / apekSAtmaka jJAnaM ca pratiniyatadharmaprakArakajIvAdivastuvizeSyakazAbdabodharUpa ha-apekSAvavanamiti / idama 'sattvA-'satvAdyupeta.' ityAbhihitalakSaNam / apekSAzabdo'nekasminnarthe prayajyate, yathA- 'vRkSaH zAkhApekSayA kapisaMyogI, mUlApekSayA kapisaMyogAbhAvavAn' ityatrAvacchedakatvamapekSAzabdArthaH, 'daNDo ghaTApekSayA kAraNam, na paTAdyapekSayA' ityAdau nirUpitavaM nirUpakatvaM vA'pekSAzabdArthaH, evam 'ayaM devadattApekSayA pitA, yakSadattAcapekSayA guruH' ityAdAvapi nirUpitatva-nirUpakatve tadarthaH, 'daNDo ghaTajanane cakrAdikamapekSate' ityAdau sahakAritvaM tadarthaH, 'ghaTaH svotpattau daNDAdikamapekSate' ityAdau kAraNatvaM tadarthaH, 'AmraphalaM badarIphalAdyapekSayA mahat , nArike laphalAdyapekSayA'NuH, AmrapallavaM tAlapatrAdyapekSayA komalam , kamaladalAdyapekSayA kaThinam' ityAdAvavadhitvaM tadartha ityevaM yatra yasyAnvayayogyatA tasya tatra tadarthatetyataH prakRte'pyapekSAtvaM nayAnugatamapekSAzabdapratinimittaM kiJcid vAcyamityapekSAyAmAha- apemAtvaM ceti / dharmi pratyakSe tadatajAtirapi pratyakSeti 'sAkSAt karomi, anuminomi, zaNomi' ityAdirUpaM yathA pratyakSasvA-'numititva-zAbdatvAdInAM pratyakSaM na tathA zAbdabodhAtmakanayAdhyakSe'pekSAtvaM bhAsata iti kathaM tasya jAtirUpatetyata Aha-viSayitAvizeSo vetIti / zAbdatvAvAntarajAtivizeSasya yuktacA'nantarameva vyavasthApanIyatayA zAbdAtmakanayAnuvyavasAyollekhe'pekSAzabdenAnulerave'pi ya eva nayolekhakaH zabdaH sa eva tasyApyullekhaka iti jAtirUpasyApi tasyAdhyakSasamadhigamyatvaM samastyeveti, anyathA viSayitAvizeSo'pi tathA'nullikhyamAnaH kathaM syAdityAzayenoktamanyadetaditi / uttarArddha vyAkhyAtumaktArayati-nanviti / tatra ghttvissykshaabdjnyaane| 'api' ityanantaraM 'lokAH pratiyanti' ityanukRSyate / 'mizritam ityasya vivaraNam-viruddhatvena pratIyamAna nAdhamaH karambitaM vastviti / 'vivecayitum' ityasya vivaraNam-vivakSitakadharmaprakArakanizcayaviSayIkartumiti / niSedhe hetumAha- tadviruddhati'tadviruddhadharmavattAjJAnasya' iti sthAne 'tadvattAjJAne sati tadviruddhadharmavattAjJAnasya' iti pATho yuktaH / sAmAnyatastadvattAjJAnaM yadi tadviruddhadharmavattAjJAna prati pratibandhakaM tadA tadvattAjJAne sati apekSAtmakamapi tadviruddhadharmavattAjJAnaM na bhavet , na caivam, kintu tadvattAjJAnamapekSA'nAtmakatadviruddhadharmavattAjJAna prati pratibandhakamityevamapekSA'nAtmakatvasya pratibadhyatAvacchedakakoTI praveze apekSAtmakatadviruddhadharmavattAjJAnasya pratibadhyatAvacchedakavarmAnAkAntatayA syAdeva sambhavaH, apekSA'nAtmakaM tu tadviruddhadharmavattAjJAnamuktapratibadhyatAvacchedakadharmAkAntatvAt tadvattAjJAne sati na bhaved, ato'pekSAtmakaM tadviruddhadharmavattAjJAnaM nayasvarUpamupagantavyamityAha-bAdhapratibadhyatAvacchedakakoTAviti / lAghaveneti-naiyAyikAdimate tadvattAjJAne sati adhyApyavRttitvajJAnakAlInam AhArya doSavizeSajanyaM ca tadviruddhadharmavattAjJAnamupajAyate'tastasya pratibadhyatAvacchedakAbhAvasampAdanAya pratibadhyatAvacchedakakoTAvavyApyavRtijJAnakAlInAnyatvamanAhAryatvaM doSavizeSAjanyatvaM ca niveza nIyam, tada
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / lInA''hArya-doSavizeSajanyAdInAmapekSAtmakatvenaiva tadvArakavizeSaNAnupAdAnAt, tathA ca taddharmapratipakSadharmavattayA jJAte'pi taddharmavattayA jAyamAnasyAnubhavasyAnyathAnupapattirevApekSAtve mAnam , tasyA eva sarvato balavatpramANatvAt , tadAha zrIharSaH-- " anyathAnupapattizcedasti vastuprasAdhikA / pinaSTyadRSTavaimatyaM saiva sarvabalAdhikA " // iti / -[khaNDanakhaNDakhAdya0 pari0 1, zlo0 5 ] na cA'pekSAM vinA laukiko'pi vyavahAraH saMgacchate, agrAghavacchedena kapisaMyogAbhAvavati vRkSe zAkhApekSayava kapisaMyogavattvavyavahArAt / na cAvacchedakAvagAhyevAyam , na svapekSAtmaka iti vAcyam , 'zAkhAvacchinno vRkSaH kapisaMyogavAn , na tu saMpUrNaH' iti pratyayasya skandhadezApekSAM vinA'nupapatteH / pekSayA lAghavenetyarthaH / 'apekSAtmakatvasyaiva' iti sthAne apekSA'nAtmakatvasyaiva' iti pATho yuktaH / apekSAnAtmakatvasya pratibadhyatAvacchedakakoTauM niveze avyApyavRttitvajJAnakAlInasyA''hAryasya doSavizeSajanyasya ca tadviruddhadharmavattAjJAnasyApekSAtmakasyaivorarIkAreNApekSA'nAtmakatvasya teSvabhAvena pratibadhyatAvacchedakAnAkrAntatayA tadvattAjJAne satyapi tadutpatteH sambhavana prati badhyatAvacchedakakoTau tadvArakANAmavyApyavRttijJAnakAlInAnyatvAdInAmanivezena lAghavaM suvyattamityAha- avyApyavRttitveti / tadvAraketi- avyApyavRttitvajJAnakAlIna jJAnAdivAraketyarthaH / tathA ca lAghavAdapekSA'nAtmakatvasyaiva pratibadhyatAvacchedakakoTI niveze c| anyathA'nupapattireveti- yadi taddharmapratipakSadharmavattAjJAnakAle jAyamAnaM taddharmavattAjJAnamapekSAtmakaM na syAt tadA'pekSAnAtmakatvena pratibadhyatAvacchedakAkrAntasya tasyotpattireva na bhavedityapekSAtmakatvAbhAve tasyAnupapattirevetyarthaH / tasyA eva anyathA'nupapattereva / ___ anyathA'nupapatteH sarvapramANApekSayA balavattve khaNDanakhaNDakhAdyakartuH zrIharSasya vacanaM saMvAdakatayopadarzayati- tadAheti / anyatheti- anyathAnupapattirvastuprasAdhikA'sti ced, sA anyathAnupapattireva, sarvabalAdhikA sarvapramANApekSayA'dhikabalA satI, 'itthaM vacidapi na dRSTaM kathamabhyupagantuM zakyam' ityevam adRSTavaimatyaM pinaSTi, arthAd anyathAnupapattilakSaNapramANabalAd dRSTaviruddhamapi kalpanIyamevetyAzayaH / / etadvacanAnantaraM zrIharSa evaM prAha"vAcyA'nyathopapattiA tyAjyo vA dRSTatA''grahaH / na hyekatra smaaveshshchaayaa-''tpvdetyoH||" -[khaNDanakhaNDakhAdya pari0 1, zlo0 6 ] asyAyamartha:-- prakArAntareNopapattirvAcyA. yenAnyatrAdRSTa prakRtamupapAdakaM na kalpanIyaM syAt, vA- athavA, upapAdakAntarA'bhAve prakRtamadRSTamapyupapAdakaM kalpanoyameva, gatyantarA'bhAvAt . tathA ca dRSTatA''grahaH- dRSTameva svIkaraNIyam , dRSTaviruddhaM na svIkaraNIyam ' ityevamAgrahaH, tyAjyaH, hi-yataH, chAyA-''tapavat- yathA chAyA-''tapayornekatra samAvezastathA, etayo:-- dRSTatA'grahA-'nyathA'nupapattyorekatra samAvezo netyarthaH, yadi dRSTatA''grahaM na muJcasi tadA prakA m , yadi prakArantareNArthamupAdayituM na zaknoSi tahiM yena binA so'rtho nopapadyate tamadRSTamamyurarIkuru, parihara dRSTA''hamityevamanyathAnupapatteH sarvato balavattvaM zrIharSa Aheti // laukikavyavahArAnyathA'nupapattyApyapekSA svIkaraNIyetyAha-na ceti - asya 'saMgacchate' itynenaanvyH| apakSAnibandhanaM laukikavyavahAraM darzayati - agrAdyavachedeneti / uktavyavahAre'vacchadakAvagAhitvameva, na svapekSAtmakatvamityAzaGkaya pratikSipati-na ceti- asya 'vAcyam' ityane nAnvayaH / ayaM 'vRkSaH zAkhApekSayA kapisaMyogavAn' iti vyavahAraH / niSedhe hetumAha-zAstrAvacchinna iti- atra vRkSa eva zAkhAvacchinnastraM vizeSaNamiti na tu zAkhAvacchedyatvaM kapisaMyoge kapilaMyogAvacchedakatvaM vA zAkhA yAM bhAsate, tathA caikasyaiva vRkSasya zAkhAvacchinnasya kapisaMyogavatvaM sampUrNasya kapisaMyogAbhAvavatvaM yat tatra bhAsate tat skandhadezApekSAM vinA na sambhavati, yataH zAkhAvacchinne vRkSe kapisaMyogavattve sampUrNa tatra kapi
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato mayopadezaH / kathaM caivaM sAmAnya-vizeSApekSAM vinA 'ghaTa-paTayo rUpam , ghaTa-paTayo rUpam' ityAdayo vicitranayApekSAH pratyayAH samarthanIyAH ? saMgrahanayAzrayaNenaiva hi ghaTa-paTobhayarUpasAmAnyodbhUtatattvavivakSayA 'ghaTa-paTayoH rUpam' iti pratyayasyopapatteH, dvayorbhedavivakSAyAM pratyekAnvayasya dharmadvayAvacchinnavAcakapadayoH saMdhAnasthala eva vyutpannatvAt, vyavahArAzrayaNAt tu prakRtaprayogo'nupapanna eva, militavRttitvAnvaye eva tasya sAkAhatvAt , 'ghaTa-paTayo rUpam' iti bodhasyaiva tasmAdutpatteH / ___ yat tu-'ghaTa-paTayona rUpam' iti vAkyaM tAtparyabhedena yogyAyogyam , ghaTa-paTayo rUpatvAvacchi. AbhAvAnvayatAtparye'yogyameva, rUpatvAvacchedena ghaTa-paTobhayavRttitvAbhAvAnvayatAtparye ca yogyameva; 'ghaTasaMyogAbhAvaH skandharUpadeze kapisaMyogAbhAvayukta eva, anyathA zAkhAvacchinne vRkSe kapisaMyogo'styeva, skandhAvacchinne'pi tasmin yadi kapisayogaH syAt , ko'yaM zAkhA-skrandhAbhyAmanyaH sampUrNo vRkSaH ? yatra kapisaMyogAbhAvo bhavediti, tatazca skandhe kapisaMyogo nAstItyaitAvataiva sampUrNaH 'kapisaMyogAbhAvavAn' iti vyavAhiyate, ataH skandhadezApekSAmAzrityaiva tathAvyavahAraH, anyathA tadanupapattarityarthaH / pratyayAntarANAmapi keSAzcinnApekSAmantareNopapattirityAha- kathaM ceti- asya 'samarthanIyAH' ityenanAnvayaH / evaM yathA 'zAkhAvacchinno vRkSaH kapisaMyogI' ityAdivyavahArasyApekSA vinA na samarthana tathA / vicitranayApekSA iti- 'ghaTa-paTayo rUpam' iti pratyayaH saGgrahanayApekSaH, 'ghaTa-paTyorna rUpam' iti pratyayo vyavahAranayApekSa ityevaM vicitranayApekSatvaM bodhyam / vicitranayApekSatvameva bhAvayati-saGgahanayAzrayaNenaiveti-ghaTe yad rUpam , yacca paTe rUpam , tadubhayAnugataM yad rUpasAmAnyalakSaNamudbhUta tattvaM saGghahanayAbhimatam , tadvivakSayA 'ghaTa-paTayo rUpam' iti pratyayasya saGgrahanayAzrayaNenaivopapatteH, yadi saGgrahanayo nAzrIyate tarhi ghaTe rUpamanyat , tadanyacca paTe rUpamityekasya rUpasya ghaTa-paTobhayanirUpitavRttitvasyAbhAvAd 'ghaTa-paTayo rUpam' iti pratyayo na syAt , saGgrahanayasamAzrayaNe tu rUpasAmAnyasyaikasya ghaTa-paTobhayasamAzritastha sambhavena tatra ghaTa-paTobhayanirUpitavRttitvasya sambhavAdupapadyate 'ghaTa-paTayo rUpam' iti pratyaya ityarthaH / yadA tu ghaTarUpa-paTarUpayo do vivakSyate, ekasmin rUpe ghaTavRttitvasyAparasmin rUpe paravRttitvasyAnvayo'bhimatastadA 'ghaTe rUpam , paTe rUpam' ityeva pratyayaH, ghaTasvAvacchinnavAcakazabdasya SaSThIvibhaktyA paTatvAvacchinnavAcakasya SaSThIvibhaktyA pRthagevA''nupUrvIlakSaNasamabhivyAhAraH, SaSThyantayozca tayoH 'rUpam' ityanena pRthageva pUrvAparIbhAvalakSaNa: samabhivyAhArastAdRzapratyayanibandho'pekSitaH, tathAsandhAnasthala eva ghaTavRttirUpa-paTavRttirUpayoH pratItirityAha-dvayomedavivakSAyAmiti / 'ghaTa-paTayona rUpam' iti pratyayo vyavahAranayAzrayaNenopapadyata ityAvedayitumAha-vyavahArazrayaNAt sviti / prakRtaprayogaH 'ghaTa-paTayo rUpam' iti prayogaH, etacca tAdRzapratyayasyApyupalakSaNam, tAdRzaprayogAbhAve tadabhilApyapratyayAbhAvasyApi nyAyaprAptatvAt / anupapatnatve hetumAha-militeti- ghaTa-paTobhayanirUpitavRttityAnvaye ityarthaH / tasya 'ghaTa-paTayo rUpam' ityasya, yadi ghaTanirUpitavRttitvAnvaye paTanirUpitadhRttitvAnvaye sAkAra tad bhavet tadA pratyeka ghaTanirUpita vRttitvasya ca paTanirUpitavRttitvasya ca rUpe ghaTamAnatvAt syAdapyuktaprayogasyopapannatA, yadA ca militavRttitvAnvaya evokaprayogasya sAkAratvaM tadaikasmin rUpe ghaTa-paTobhayanirUpitavRttitvAnvayasya bAdhitvAnoktaprayogasyopapannatvamityarthaH / tasmAt vyavahAranayAzrayaNAt , tathA ca vyavahAranayAzrayaNe 'ghaTa-parayone rUpam' iti prayoga upapanna ityAzayaH / anyeSAM mataM pratikSeptumupanyasyati-yat tviti / ayogyameveti-rUpatvAvacchinnasya rUpasAmAnyasya ghaTa-paTayoH sattvena rUpatvAvacchinnapratiyogitAkasya rUpasAmAnyasyAbhAvasya ghaTa-pasyorabhAvena 'ghaTa-paTayona rUpam' ityanena ghaTa-paTayo rUpasAmAnyAbhAvasya bodhitasya bodhayitumazakyatvena tAdRzabodhecchayoccaritamuktavAkyamayogyamevetyarthaH / rUpatvAvacchedenetiyad yad rUpaM tat kimapi ghaTa-paTobhayanirUpitavRttitAvanna bhavatyeveti rUpamAtra eva ghaTa-paTobhayanirUpitavRtitvAbhAvasya sattvena rUpatvAvacchedenAbAdhitasya ghaTa-paTobhayanirUpitavRttitvAbhAvasyAnvayabodhasambhavAt tAdRzabodhatAtparyeNa prayujyamAnaM 'ghaTa-paTayorna rUpam' iti vAkyaM yogyamevetyarthaH / yadi ca, yatkiJcidrUpe ghaTavRttitvaM yatkiJcidrUpe paTavRttitvamiti, tadrUpadyaM ca rUpa
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtasaraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / paTayo rUpam' ityAdau ca ghaTa-paTobhayavRttitvasyApi rUpatvAdisAmAnAdhikaraNyenAnvayabodha eva sAkAtvAd 'na tayorghaTarUpam' ityapi syAditi kaizcit kalpyate, tadasat- prativastunyAkAsAvaicitryasyApekSAbodhAtmakaphalavaicitryArthamevAzrayaNAt , ubhayarUpasAmAnyasya pratyekarUpavizeSAt kathabidbhedAnabhyupagame svaduktAnyavyutpattigrahAs 'ghaTa-paTayoghaMTarUpam' iti jAyamAnasya bodhasya prAmANyApattezca, asmAkaM tu syAdarthAnupravezasyaivAtiprasaGgabhaJjakatvAnna doSaH / sAmAnyAtmanaikamiti tatra ghaTa-paTobhayanirUpita vRttitvaM sambhavatyaiveti kRtvA rUpatvasAmAnAdhikaraNyenAnvayabodha uktavAkyAt sambhavati, rUpasvAvacchedenAnvayabodhastu tAvatA'pi na sambhavati, yato ghaTAvRtti-paTAvRttirUpavyaktyorapi rUpasAmAnyAntargatatayA tatra ghaTavRttitva paTavRttitvayorabhAve ghaTa-paTobhayavRttitvasyApyabhAvena bAdhitatvAd rUpatvAvacchedena ghaTa-paTobhayavRttitvAnvaye uktavAkyasya nirAkAtvAt , kintu rUpatvasAmAnAdhikaraNyenAnvaya evoktavAkyaM sAka miti vibhAvyate, tadA ghaTarUpasya ghaTavRttisva'pi na paTavRttitvamiti kRtvA ghaTa-paTavRttitvAbhAvasya tatra sattvena ghaTarUpe'bAdhitasya ghaTa-paTobhayanirUpitavRttitvAbhAvasyAnvaye 'ghaTa-paTayona ghaTarUpam' iti vAkyaM sAkAI syAdevetyAha- ghaTa-paTayoriti- itthaM ca 'ghaTa-padayona rUpam' iti vAkyAd 'ghaTa-paTayo rUpam' iti vAkyAd 'ghaTa-paTayone ghaTarUpam' iti vAkyAcApekSAmantareNaivAnvayabodhasyopapatte pakSAtmakAnvayabodhasvarUpanayasiddhirityabhiprAyaH / pratikSipati - tadasaditi / prativastunIti- 'ghaTa-paTayona rUpam' iti vAkyaM rUpasvAvacchedena ghaTa-paTobhayanirUpitavRtitvAbhAvAnvayabodhane sAkAGkSam , ghaTa-paTayo rUpatvAvacchinnapratiyogitAkAbhAvAnvaye na sAkAsam, 'ghaTa-paTayo rUpam' iti vAkyaM ca rUpatvasAmAnAdhikaraNyena ghaTa-paTobhayanirUpitavRttisvAmbayabodhane sAkAGgam , na tu rUpatvAvacchedena ghaTa-paTobhayanirUpitavRttitvAnvayabodhane ityevaM yad AkAkSAvaicitryamabhyupe syAnvayabodhavalakSaNyamabhyupeyate tadetad apekSAbodhAtmakaphalabailakSaNyameva zabdAntareNAbhyupagata paraiH, anyathaikAntavAdino yadanvayabodhasamartha yad vAkyaM tat tadancayabodhaM janayiSyatyeva, yacca yatrAsamartha tat tanna janayiSyatItyevAbhyupagamanIyaM syAd, na tvAkAGkSAvaicitryaM phalavaicitryArthamAzritaM bhavedityarthaH / rUpatvasAmAnAdhikaraNyena ghaTa-paTobhayanirUpivRttitvAnvayasya bodhe sAkA. kSAd 'ghaTa-paTayo rUm' iti vAkyAt tathAvidhAnvayabodhastadA bhaved yadi ghaTa paTarUpavizeSayoH rUpasAmAnyena sahA'bhedo bhedazcAbhyupagato bhavet , tathA sati saGgrahanayAbhyupagatarUpasAmAnyAbhedApekSAmAzritya rUpasAmAnyAbhinnatvenaikIbhUtayo rUpavizeSayorghaTa-paTobhayavRttitvasya sambhavena tAdRzAnvayabodhasyopapattiH, tayo rUpasAmAnyAd bhedasya vyavahA mAzritya tu 'ghaTa paTayorna rUpam' iti vAkyAd 'ghaTa-paTobhayanirUpitavRttitvAbhAvavad rUpam' iti bodhasya sambhavaH, bhavadbhiryadi rUpasAmAnyasya pratyekarU vizeSAt sarvathA'bheda evopeyate, na tu kathaJcidbhedastadA yAtmake vastuni 'ekasyApekSA'nyasya nApekSA' ityuktiH sambhavati, na tvekAtmake vastunotyapekSAzrayaNasthAnAvazyakatve'pi ghaTarUpasyApi rUpasAmAnyAtyantAbhinnasya ghaTa-paTobhayavRttatvena 'ghaTa-paTayoghaMTarUpam' iti vAkyato jAyamAnasya 'ghaTa-paTobhayanirUpitavRttitvavad ghaTarUpam' iti bodhasya prAmANyaM syAt , sAmAnya-vizeSayorbhadAbhedapakSa tu rUpasAmAnyasya rUpatvenaiva rUpavizeSAdabhedo ghaTarUpatvAdinA tu bheda eveti ghaTarUpatvenopasthitasya rUpavizeSasya rUpasAmAnyAd bhedo na svabheda iti ghaTarUpatvena tasya na ghaTa paTobhayavRttitvamiti 'na ghaTa-paTayorghaTarUpam' ite vAkyato jAyamAnasya prAmANyAtiprasano'pekSAzrayaNe ityAha- ubhayarUpasAmAnyasyeti / kathaJcidbhedAnabhyupagama iti- kathacir3hedAnabhyupagamaH sarvathA bhedAbhyupagame sarvathA'bhedAbhyupagame vA syAt , tatra sarvathA bhedAbhyupagamaH 'ghaTa-paTayo rUpam' iti vAkyajanyabodhasya na samarthaka iti sarvathA'bhedAbhyupagama iti tadarthaH / tvaduktAnyavyutpattimahAt 'ghaTa-paTayo rUpam' iti vAkyaM rUpatvasamAnAdhikaraNyena ghaTa paTobhayavRttitvasyAnvayabodhe sAkAsamiti tvaduHktadvitIyavyutpattimahAt, asya 'jAyamAnasya' ityanena sambandhaH / 'ghaTa-paTayoghaTarUpamiti' ityatra itizabdo vAkyasvarUpavacanaH paJcamyantazca / bodhasya 'ghaTa paTobhayanirUpitavRttitvavad ghaTarUpam' ityAkArakabodhasya / asmAkaM tu rUpasAmAnya rUpavizeSayorbhedAbhedAbhyupagantRRNAM syAdvAdinAM puna: / sthAdarthAnupravezasyaiva 'sAmAnya-vizeSayoH kathaJcid bhedaH kathaJcidabhedaH' ityevaM syAcchabdArthasya kathaJcilakSaNasya bhedAbhedasvarUpasannivezasyaiva / atiprasaktamajakatvAt 'ghaTa-paTayorghaTarUpam' itivAkyajanyabodhaprAmANyaprasanavArakatvAt /
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / 11 kiJca, evaM 'dvayorgurutvam , na gandhaH' ityAdau kA gatiH ? gurutvasAmAnAdhikaraNyeneva gandhatvasAmAnAdhikaraNyenApi pRthivI-jalobhayasvAzrayavRttitvasAmyAt vidhi-niSedhaviSayArthAniruktaH / atra saptamyAH svArthAnvayitAvacchedakasvarUpAt samavyApyAtirikkaivA''dheyatA'rthaH, tatra ca prakRtyarthasya tanniSTha. nirUpitatvavizeSeNAnvayAt, pRthivI-jalobhayaviziSTAdheyatAtvena gurutvaM vidheyatayA gandhazca niSedhyatayA pratIyata ityuktau ca nAmAntareNa gurutvasAmAnyasyaiva vidheyatvaM gandhasAmAnyasyaiva ca niSedhyatvamuktamAyuSmatA, atiriktAdhAratAyA anirUpaNAt , anyathA 'ghaTa-paTayona ghaTarUpam' ityAdau 'jAti-ghaTayorna sattA' apekSAtmakAnvayabodhAnabhyupagantRNAM pareSAM doSAntaramapyupadarzayati-kiJcati / dvayoH pRthivI-jalayoH, pRthivyAM guru- * tvamanyat , tadanyaca jale gurutvamiti naikasya gurutvasya pRthivI-jalobhayanirUpitavRttitvamiti yathA gandhe pRthivI-jalobhayanirUpitavRttitvasyAbhAvAt 'pRthivI-jalayona gandhaH' ityevaM niSedhastathA gurutvasyApi pRthivI-jalobhayanirUpitavRttitvAbhAvAd 'dvayorna gurutvam' iti niSedha evaM syAt, na tu 'dvayorgurutvam' iti vidhiH syAt, yadi ca pRthivI-jalo. bhayatvAzrayavRttitvarUpamarthamupAdAya 'pRthivIjalayogurutvam' iti gurutvatvasAmAnAdhikaraNyena 'pRthivI-jalobhayatvAzrayanirUpita. vRttitvavad gurutvam' iti bodhasambhavataH 'pRthivI-jalayogurutvam' iti vidhirupapAdyate tadA tAdRzavRttitvasya gandhatvasAmAnA. dhikaraNyena gandhe'pi sambhavena tadanvayabodhasyApi sambhavAt 'dhRthivI-jalayorgandhaH' iti vidhireva syAt , na tu 'pRthivI. jalayorna gandhaH' iti niSedhasyopapattirityarthaH / gurutvasAmAnAdhikaraNyeneva' iti sthAne 'gurutvatvasAmAnAdhikaraNyeneva' iti pATho yuktaH / atra vidhi-niSedhopapAdanaparavidhi-niSedhArtha niruktarnAmAntareNApekSAtmakabodhasamarthakatvamupadarzayatiatreti- 'dvayorgurutvam' iti vAkyaghaTaketyarthaH / saptamyAH dvipadottarasaptamIvibhakteH, asya 'arthaH' ityanenAnvayaH / svArtheti- khaM saptamIvibhaktiH, tasyArtha Adheyatvam , tadanvayitA gurutvaniSThA, tadavacchedakaM gurutvatvam , tatsvarUpAd atiriktava-bhinnaiva, samavyApyA-samaniyatA, AdheyatA saptamIvibhaktararthaH / tatra ca AdheyatAyAM punaH / prakRtyarthasya dvipadArthasya pRthivI-jalobhayasya / tanniSThanirUpitatvavizeSeNa saptamIvibhaktyadheiyatvaniSThanirUpitatvavizeSarUpasambandhena / anvayAt sambandhAt / tathA ca pRthivI-jalomayaviziSTAdheyatAsvena' iti sthAne 'pRthivI-jalobhayaviziSTAdheyatAvatvena' iti pATho yukta:-nirUpitatvavizeSalakSaNasambandhena pRthivI-jalobhayaviziSTA yA''dheyatA tadvattveneti tadarthaH, tasya 'vidheyatayA' ityatra 'niSedhyatayA' ityatra cAnvayaH, gurutvavizeSasyaikavyaktimAtravartinaH pRthivI-jalobhayaviziSTAdheyatAvatvaM na sambhavatIti tAdRzAdheyatAvatvena garutvasAmAnyavartinA gurutvasAmAnyasyaiva vidheyatvam, yadyapi pRthivI-jalobhayaviziSTAgheyatAvatvaM gandhasAmAnye yathA nAsti tathA gandhaviziSe'pi nAstIti pRthivI-jalobhayaviziSTAdheyatAvattvena niSedhyatvaM gandhavizeSasyApi sambhavati, tathA'pi tAdRzaniSedhyatvaM gurutvavizeSasyApi sambhavatIti vizeSApekSayA niruktaniSedhyatvasyAbhimatatve 'dvayorna gurutvam' ityapi syAt , ataH sAmAnyApakSayava niSedhyatvamapyabhimatamiti gandhasAmAnyasyaiva pRthivI-jalobhayaviziSTAdheyatAvatvena niSedhyatvaM 'dUyorgurutvaM na gandhaH' iti vAkyenoktaM parezAyIti sAmAnyapekSAyA aavshyktvaadpekssaatmkaanvybodhruupnysiddhirityrthH| 'pRthivI-jalobhayaviziSTAdheyatAtvena' iti pAThaprAmANye tu 'svArthA0' ityAdisthAne 'svArthAnvayitAvacchedakasvarUpAta samavyApyAnatiriktavA''dheyatArthaH' iti pATho yuktaH / 'atiriktAdhAratAyA anirUpaNAda' iti sthAne 'atiriktAdheyatAyA anirUpaNAd' iti pAThaH samyak, tacca 'anatiriktavA''dheyatA'rthaH' ityatra hetukathanarUpatayA saGgatimaGgati, yatazcAdheyatA''dheyasvarUpA tata AdheyasyA''dheyatAtvena vidhAnaM niSedhazca sambhavatIti bodhyam / anyathA sAmAnyApekSayA vidheytv-nissedhytvyornbhyupgme| ghaTa-paTayoriti- ghaTa-paTobhayatvAzrayaghaTanirUpitavRttitvasya ghaTarUpe sattvAt taniSedhastatra na syAt , ghaTa-paTobhayanirUpitavRttitvaM ca na kvacidapi rUpe iti tadabhAvabodhane 'ghaTa-paTayorna rUpam' ityapi syAd, ata: 'jAti-ghaTayorna sattA' ityAdau ghaTavRttisvasya samavAyasambandhAvacchinnasya sattAyAM sattve'pi jAtau na sattA vartate, nApi ko'pi padArthaH samavAyena tatra vartata ityato jAti-ghaTomayanirUpitasamavAyasambandhAvacchinnavRttitvaprasiddhacA tadabhAvo'pi na bodhayituM zakyaH, kintu jAti ghaTobhayanirUpitattvAbhAvavatsamavAyasambandhA
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ * nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNIsaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / ityAdA 'ghaTa-paTobhayanirUpitatvAbhAvavadAdheyatAvad ghaTarUpam' ityanvayopapAdane'pi 'ghaTa-paTarUpe' ityasyopapAdayitumazakyatvAt, ghaTarUpatvAdisvarUpAyA AdheyatAyA ubhayAnirUpitatvAt / tatra dvitvAdisvarUpaivA''veyateti cet dvayoH pratyekarUpAvacchedena dvitvAbhAvAnniSedhasyApi pravRttiH syAt / anuyogitAvacchedakAvacchedenaiva saptamyarthAgheyatvAnvayavyutpattenAyaM doSa iti cet tathA'pi 'ghaTarUpA''kAze' ityAdikaM katham etad dvitvAdisvarUpAyA AdheyatAyA ubhayAnirUpitatvAt, tatra tAtparyavazAt dvedhA'nvaye'pyubhayasyAnAdheyatvAbhAvAt / tasmAnnayApekSAbhedenAtra vicitra eva bodhaH svIkAryaH // 2 // vacchinnAdheyatAvatI sapteti yathA bodhyate tathA prakRte'pi ghaTa-paTobhayanirUpitatvAbhAvavatsamavAyasambandhAvacchinnAtheyatAvad ghaTarUpam' ityevamanvayabodhopapAdanasambhave'pi 'ghaTa-paTayorghaTa-paTarUpe ' ityatra nirutadizA 'ghaTa-paTobhayanirUpitatvavadAyatAvatI ghaTa-paTarUpe' ityevamanvayasya vAcyatayA sAmAnyapekSAbhAve tAdRzAnvayasya bAdhitatvena vaktumazakyatvAd ghaTarUpatvasvarUpAyA AdheyatAyA ghaTanirUpitatvam, padarUpatvasvarUpAyA AdheyatAyAH paTanirUpitatvam, ghaTa-paTobhayanirUpitatvasya tu ghaTarUpatvAdisvarUpAceyatAyAmabhAvAdityarthaH / 'ghaTa-paTarUpe ityasya' ityatra 'ghaTa- paTayo:' ityasyAnukarSAd 'ghaTa-paTayorghaTa-paTarUpe ityasya' iti labhyate / 'ghaTa-paTayo rghaTa-paTarUpe' ityatra saptamyarthAdhiyatAnvayitAvacchedakaM ghaTa-pararUpadvayagatadvitvam, tatsvarUpaiSA''deyatA, tasyA ghaTa-paTobhayanirUpitvasya sambhavAd 'ghaTa paTayorghaTa-paTarUpe' ityupapadyata iti zaGkate - tatreti- 'ghaTa-paTayorghaTa-paTarUpe' ityatretyarthaH / ghaTa-paTarUpayorghaTarUpatva - pararUpatvalakSaNapratyekadharmAvacchedena na dvitvam, tasya vyAsajyavRttitayA dvitvAvacchedena sattvAditi tadrUpA''dheyatApi ghaTarUpatvAdipratyekadhama vicchedena na tatra vartata iti tAdRzA''dheyatvAbhAvasya pratyeka rUpAvacchedena ghaTa-paTarUpayoH satvAd 'ghaTa-paTayorna ghaTa-paTarUpe' iti niSedhasyApi pravRttyApatteriti samAdhatte dvayoriti- ghaTa-paTarUpayorityarthaH / pratyekarUpAvacchedena ghaTarUpatvAyayavacchedena / nanvanvayitAbacchedakasvarUpA yathA''dheyatA svIkriyeta tathA tasyA anuyogitAvacchedakAvacchedenaivAnvaya ityapi svIkriyate, evaM ca ghaTa-paTarUpadvayagata dvitvasvarUpA''dheyatAyAstAdRzadvitvAvacchedenaivAnvayo na pratyeka rUpAvacchedeneti tAdRzadvitvAvacchedena tAdRzadvitvarUpA''dheyatAyAH sattvAd vidhirUpapadyate, tadabhavasya tAdRzadvitvAvacchedenAbhAvAnna niSedhasya pravRtyApattiriti zaGkate - anuyogitAvacchedakAvacchedenaiva / ayaM doSaH niSedhapravRttyApattilakSaNo doSaH / ghaTe samavAyena ghaTarUpaM paTe ca saMyogenA''kAza iti vivakSayA 'ghaTa-parayorghaTarUpA''kAze' iti prayujyate, tatra ghaTarUpA''kAzagatadvitva rUpAssdheyatA na bhavati ghaTa-paTobhayanirUpiteti tatrAnvayAnupapattiriti samAdhatte - tathApIti- anuyogitAcchedakAvacchedena ' saptamyarthA dhiyasvAnvayavyutpatteH svIkAre'pItyarthaH / yadyapi AkAzasya nityadravyatayA tatsambandho vRttyaniyAmaka eveti AkAzasya na kiJcinnirUpitA''dheyatvamiti ghaTarUpA -''kAzagata dvitva svarUpA''dheyataiva na sambhavatIti kutastasyAH zazazRGgakalpAyA ubhayanirUpitatvam ? ityevamapi 'ubhayAnirUpitatvAd' iti ghaTate tathApi kAle sarva vastu kAlikena vartata iti kAlanirUpitaiva ghaTarUpA''kAzagatAdhayatA ghaTarUpA ''kAzagatadvitvasvarUpA sambhavati, tasyAM kAlanirUpitAyAM ghaTa-paTobhayanirUpitatvAbhAvAditi sammukhIno'rtha evAzrayitavya iti / vastutaH 'tatra tAtparyavazAd' ityAdyuttaragranthasvArasyAt ' tathApi' ityasyAnantaraM 'ghaTa - rUpAkAze' ityArabhya ubhayAnirUpitatvAd' iti paryantasya sthAne 'ghaTa- paTayorna ghaTarUpA''kAze ityAdikaM katham ? etadvitvAdisvarUpAyA AdheyatAyA asambhavenobhaya nirUpitatvAbhAvavadAdheyatvAnvayAsambhavAd' iti pATho yuktaH, tasya cAyamarthaH --- 'ghaTa paTayorna ghaTarUpam' ityatra yathA ' ghaTa-paTobhayanirUpitatvAbhAvavadAdheyatAva ghaTarUpam' ityevamanvayabodha urarIkriyate tathA 'ghaTa-paTayorna ghaTarUpAsskAze' ityatra 'ghaTa-paTobhayanirUpitatvAbhAvavadAdheyatAvatI ghaTarUpA''kAze ityevamanvayabodhaH svIkaraNIyaH, sa ca na sambhavati, ghaTarUpAkAzagata dvitvasvarUpAyA AdheyatAyA asambhavena ghaTa-paTobhayanirUpitatvAbhAvavadAdheyatAtvena tasyA grahaNAsambhavenAnyA''dheyatAyA grahaNe'pi tadvatvasya ghaTarUpA''kAzayorabhAvAd ghaTarUpasya kizcinnirUpitAdheyatAvattve'pi nityadravyasyAkAzasyAzritatvAbhAvena kiJcinnirUpitAdheyatvAbhAvAt tathAvidhAdheyatAya svAnvayAsambhavAditi / 12 4
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / nanvanantadharmamizritaM vastu kathaM vivecayitumazakyam ? anantAnAmapi dharmANAM dharmya bhinnatvena dharmigrAhakapratyakSAdereva tadvivekarUpatvAt , sati ca tadviveke kimapekSAzrayaNenetyAzaGkayA''ha yadyapyanantadharmAtmA vastu prtykssgocrH|| tathApi spaSTabodhaH syAt sApekSo dIrghatAdivat // 3 // nayA0- yadyapi vastu ghaTapaTAdikam , anantadharmAtmakaM sat pratyakSagocaraH pratyakSAdipramANaviSayaH, ekasmin ghaTAdau gRhyamANe gRhyamANadharmoparAgeNa dravyArthAdezenAtItA-'nAgata-vartamAnAnAM tadvRttidharmANAM yAvatAmeva grahAt , pareSAM sAmAnyalakSaNapratyAsattisthAne'bhiSiktasya ghaTaviSayakatiryaksAmAnyopayogasya ghaTatvavyApakaviSayatAkapratyakSatvaM tAdRzajJAna vA yathA kAryatAvacchedakaM tathA tadviSayakordhvatAsAmAnyopayogasyApi tAdAtmyasaMbandhenAdheyatvasaMbandhena vA ghaTatvavyApakaviSayatAka nanu 'ghaTa-paTayona ghaTarUpA''kAze' ityatra nabo dvedhA'nvaya upeyate, tathA ca 'ghaTa-paTobhayanirUpitatvAbhAvavadAdheyatvAbhAvavatI ghaTarUpA-''kAze' ityevamanvayabodha upapadyata ityata Aha-taMtreti- 'ghaTa-paTayorna ghaTarUpA''kAze' ityapretyarthaH / tAtparyavazAt idaM vAkya ghaTa-paTobhayanirUpitatvAbhAvavadAdheyatvAbhAvavadghaTarUpAkAzarUpArtha bodhayatu' iti taatpryblaat| dvadhA'nvaye namo'rthasyAbhAvasya dvedhAnvaye / ubhayasya ghaTarUpA''kAzobhayasya / anAdheyatvAbhAvAt AkAzasya nityadravyatayA''dheyatvAbhAvavattve'pi ghaTarUpasya ghaTa-paTobhayanirUpitatvAbhAvavadAdheyatvavattayA tadabhAvasya tatrAbhAvena ghaTarUpA''kaHzobhayasya nirUktAdheyatvAbhAvavattvAsambhavAt / upasaMharati--tasmAditi-apekSA vinA tattatsthale''nvayabodhasyopapAdayitumazakyatvAdityarthaH // 2 // tRtIyapadyamavatArayati-nanviti / tadviveketi-- anantadharmaviveketyarthaH, evamapre'pi, anantadharmaviveke sati tadvArA:nantadharmAtmakavastuviveko'pi suzaka eva, pratyakSa pramANaM sarvato balavat , tat sarvadharmAbhinna vastuviSayakatvAt sarvadharma. viSayakamiti kimavaziSTaM viveke ? yadarthamapekSAzrayaNamitya bhisandhiH / 'yadyapi' ityAdi padyaM vivRNoti- yadyapIti / nanu pratyakSa pratiniyatadharmaviziSTaghaTAdidhArmigrAhaka cakSurAdiprabhavaM bhavatu nAma, kathaM punastasya ghaTAdigatAnAmatItAnAgata dharmANAM prAhakatvam ! yenAnantadharmAtmakavastu pratyakSagocara iti gaditumanuguNam , nAnantadharmANAM pratyakSeNA'navagAhaneunamtadharmAtmakavastu pratyakSagocaro bhavitumarhatItyata Aha- ekasminniti / drakSyArthAdezeneti-gRhyamANadharmaviziSTadharmirUpadravyAbhedAzrayaNenetyarthaH / tavRttidharmANAM ghaTAdivRttidharmANAm / nanu sanikRSTaM pratyakSa bhAsate, atItAnAgatadharmANAM puna: dravyAbhede'pi sannikRSTatvaM nAstIti phathaM teSAM pratyakSe bhAnAmatyata Aha-pareSAmiti- naiyAyikAdInA. mityarthaH, 'mate' iti zeSaH / ghaTaviSayakatiryaksAmAnyopayogasya purovartiyatkiciTavizeSyakaghaTatvaprakArakapratyakSasya, tasya pratyAsattitAniyAmakasambandhazca svaviSayaghaTatvavazvarUpaH, tena sambandhana niruukopyogo| yAvatsvatItAnAgataviprakRSTeSu ghaTeSu vartata iti / ghaTatvavyApaketi-ghaTatvavyApakaviSayatAkapratyakSatvAvacchinnaM prati ghaTatvavyApakaviSayatAkajJAnatvAvacchinnaM prati vA ghaTavizeSyaghaTatvaprakArakapratyakSasya kAraNatvAd yAvakipighaTa pratyakSAnantaraM yathA'tItAnAgata. sakalaghaTaviSayakapratyakSamityarthaH / tatheti-- 'tAdAtmyasambandhena' 'AdheyatAsambandhena' iti ca vyApyatAyA niyamanam , ghaTaviSayakorcatAsAmAnyopayogasyApi pratyAsasitAniyAmaka: svaviSayatAdAtmyaM svaviSayAdheyatvaM vA sambandhaH tAdRzasambandhazca viSayaniSThapratyAsattyA kArya-kAraNabhAve bodhyaH, AtmaniSTapratyAsattyA kArya-kAraNabhAve tu kathaJcittAdAtmyameva kAryatAvacchedakaH kAraNatAvacchedakazca jainamate. paramate tu samavAyastathA bodhyaH / 'ghaTatvavyApaka' iti sthAne 'ghaTavyApaka' iti pAThA yuktaH tathA ca tAdAtmyasambandhenA''dheyatAsambandhena vA ghaTavyApakaviSayatAkapratyakSatvAvacchinnaM prati ghaTavyApakaviSayatAkajJAnatvA. vacchinaM prati vA ghaTaviSayakocaMtAsAmAnyopayoga: kAraNamiti, tAdAtmyasambandhenA''dheyatAsambandhena vA ghaTo yAvatsu
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / pratyakSatvasya tAdRzajJAnatvasya vA kAryatAvacchedakatAyA nyAyasiddhatvAt , ata eva- " je egaM jANA se savvaM jANai " [ AcArAGga-zru0 1, a0 3, u0 4, sU0 122 ] iti pAramarSavacanAnurodho'pi, ekavastugrahe tadgatasva-paraparyAyakukSipravezena sarveSAmeva grahAt , anuvRtti-vyAvRttisaMbandhaparyAlocane tAvatpramANasyaiva vastuno'nubhavAt / tadAha mahAvAdI sammatIegadaviammi je atthapajjayA vayaNapajavA vA vi| tIyA'NAgayabhUA, tAvaiyaM taM havai dvvN"| --[sammatitarka-kA0 1, gAthA-33 ] iti / nanvevaM sarvasya sArvajyApattiriti cet ? na- dravyArthikatayeSTatvAt, uktabhagavadvacanarucyanuvedhena samyak saMpattyA cAnatiprasaGgAt / yadyapyevaM tathApi spaSTabodhaH sattvA'satvAdipratiniyatadharmaprakArako bodhaH sadasadAdyAkArako vA bodhaH, sApekSaH zAbdasthale nayApekSayA janitaH, pratyakSasthale cAvadhyavacchedakAdijJAnApekSaH syAt / kiMvad ? dIrghatAdivat AdIyate'nenetyAdi jJAnam , dIrghatApratyakSavadityarthaH, yathA hi daNDAdijJAnakAle tatparimANapahe'pi 'ayamasmAd dIrghaH' iti dIrghatvaprakArakaM jJAnaM niyatAvadhyapekSathaiva, tathA sadasadAtmaka. vastugrahe'pi sattvAdiprakArakaM jJAnaM svadravyApekSayaivetyarthaH, 'ayametadapekSayA dIrghaH' itivad 'ayaM svadravyAdyapekSayA san , paradravyAcapekSayA cAsan ' ityeva vyavahArAt / nanvevaM vyavahAra eva sApekSo svavRttidharmeSu vartata iti tena sambandhena tasya vyApikA viSayatA yAvadghaTadharmAvagAhipratyakSasyaiveti niruktakAryakAraNabhAvAda ghaTavRttiyAvaddharmAvagAhi pratyakSaM sidhyatIti / ata eva tadviSayakordhvatAsAmAnyopayogalakSaNasAmAnyalakSaNapratyAsattibalAt tadtasakaladharmajJAnasambhavAdeva / je0 iti-"ya ekaM jAnAti sa sarva jAnAti" iti saMskRtam / tAvatpramANasyaiva anuvRtta-vyAvRtasakaladharmAtmakasyaiva / / uktArthe zrIsiddhasenadivAkarasUrivacanasaMvAdamAha--tadAheti / ega0 iti-"ekadravye ye artha pIyA vacanaparyAyA vA'pi : atItAnAgatabhUtAstAvat tad bhavati drvym"|| iti sNskRtm| nanvekapadArthajJasyoktadizA sarvapadArthajJatvAbhyupagame sarvasya sarvajJatvaM syAditi zaGkate-nandhamiti / dravyArthA''dezAt sarvasya sarvajJatvamiSTameveti samAdhatte-neti / uktabhagavadvacaneti- "je ega jANai se savvaM jANa" iti bhagavadvacanazraddhAsambandhenetyarthaH, yasya coktavacanazraddhA nAsti sa midhyAdRSTivastu ekamapi na jAnAtyeva, tasya jJAnamajJAnameveti na tasva srvjnytvprsktirpiiti| etAvatA pUrvArddha vyAkhyAtam / athotsarArddha vivRNoti-yadyapyevamiti / 'sApekSaH' iti kiM sarvatraikApakSa eva? utAsti tatra vizeSaH? ityapekSAyAmAha-zAbdasthala iti| 'dIrghatAdiSad' ityasya vivaraNam-- ' dIrghatApratyakSavad' iti, tad yathA sampadyate tathopadarzayitum ' Adi ' ityasya jJAnarUpamartha nirUktilabhyamAvedayati-AdIyata iti / dRSTAnta-dArTAntikayoH sApekSatvamupapAdayati-yathA hIti / tatparimANagrahe'pi daNDAdi parimANagraha'pi / 'svadravyApekSayaiva' ityatra 'svadravyAdyapekSayaiva' iti pATho yuktaH, AdipadAt svakSetrAdInAM para dravyAdInAM copagrahaH, anAdipadAt paradravyAdInAM grahaNAdeva 'sattvAdi'ityAdipadagrAhyAsattvasya yajjJAnaM tasya sApekSatvasyApyupapAdanasambhavena nyUnoktabyudAsaH / yathA yasya vAnaM tathaiva tasya vyavahAra iti svadravyAcapekSayA sattvAdiprakArakajJAnAbhAve svadravyAdyapekSayA sattvAdivyavahAro na syAditi tAdRzavyavahArAnyathAnupapattyayA tathA jJAnamAvazyakamiti dRSTAntAvaSTambhena draDhayati-ayametadakSayati / nanu sApekSatayA dIrghatvAdiya'hiyata ityetAvatA dIrghatvAdivyavahArasya sApekSatvamastu dIrghasvAdijJAnasya kutaH sApekSatvamiti zaGkate-nanvevamiti / myavahAro vyavahartavyajJAnaM vyavahArecchAM cApekSate, ma tu tadatiriktasya kasyacid vyavahAre'pekSeti vyavahArakAraNIbhUtasya
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nyopdeshH| na tu bodha iti cet ? na- vyavahartavyajJAne sati satyAM cecchAyAM vyavahAre AdhikyatA'napekSaNAt , anyathA'bhAvajJAne'pi pratiyogyapekSA na syAt , tavyavahAra eva sapratiyogikatvasthiteH / atha 'dI? daNDaH' iti jJAnaM cakSuHsannikarSamAtrAjjAyata eva, 'amukApekSayA dIrghaH' iti dIrghatvatvAvAntarajAtyavagAhijJAna eva cAvadhijJAnApekSeti cet ? na- isvatvena jJAne dIrghatvena jJAnasyaivApekSAM vinA'nupapattiH, tadvadihApi paradravyAdinA'sattvena jJAne svadravyAdyapekSayaiva sattvajJAnamiti pratipattavyam / avacchedakAnavagAhinastu anavadhAraNarUpatvAdevAnupayogaH / dvihastAdimAtre'nAvRtaikahastAvacchedena mahattva. grahastu dezApezyaiveti na tasya nirapekSatvam , ata evA''varaNApagame skandhApekSayA parimANe dvihastatvagrahe'pi tAvadavacchedena hastatvagrahasya nAprAmANyam , deza-skandhabhedenomayopapatteH / etena, bhUyo'vayavAvacchedena cakSuHsaMyogAbhAvAnnAInikhAtavaMzAderdvihastAdiparimANagraha iti prAcyanaiyAyikAnAM pralApo nirastaH, yAvati bhAge nA''varaNaM tAvati bhAge parimANasya mahAdeva, skandhavyavahartavyajJAnasya sApekSatvata eva vyavahArasya sApekSatvaM nAnyatheti samAdhatte- neti / 'AdhikyatAnapekSaNa!d' iti sthAne 'adhikAnapekSaNAd' iti pATho yuktaH tasya vyavahartavyajJAna vyavahArecchAvyatiriktAna pekSaNAdityarthaH / anyathA vyavahartavyajJAnasyAnapekSarave'pi vyavahArasya sApekSatvAbhyupagame / tadvayavahAra eva abhAvavyavahAra eva, abhAvajJAnaM pratiyogijJAnamantareNaiva bhavatItyabhAvo na sapratiyogikaH, kintvabhAvavyavahAra evaM pratiyogijJAnamabhAvajJAnaM cApekSata iti tasyeva sapratiyogikatvaM syAdityarthaH / dIrghatvaprakArakaM jJAnaM na niyatAvadhyapekSam, avadhijJAnamantareNApi 'dI? daNDaH' iti jJAnasya cakSussannikarSamAtrAdutpatteH, kintvamukApekSayA yad dIrghatvatvaM dIrghatvatvavyApyasAmAnyam , tatprakAra kadIrghatvavizeSavizeSyaka jJAna evAvadhijJAnaM kAraNamiti tatraivAvadhijJAnApekSeti zaGkate-atheti / hrasvatvasya dIrghatvaviruddhatayA tadrUpeNa daNDazAne sati nApekSAmantareNa 'dIpoM daNDaH' iti jJAnaM sambhavatIti dIrghatvaprakArakajJAnepi niyatAvadhijJAnApekSatvameveti samAdhatte-neti / tadvata niyatAvadhijJAnApekSadIrghatvaprakArakajJAnavat / ihA'pi sadasadAtmakavastujJAnepi / nanvavacchedakAnavagAyapi vastuzAnaM bhavatyeveti na tatrAvadhijJAnApekSetyata Aha-avacchedakAnavagAhinastviti-tAdRzajJAnaM bhavatu nAma, na tataH sattvAderavadhAraNamiti na spaSTabodhaH sa iti spaSTabodho'pekSA vinA na sambhavatIti pratijJAyAM na tena kiJcit kSuNNamityabhisandhiH / anupayogaH vastu saddhAbupayogo na bhavati, tattatprakAreNa vastusiddhayarthaM ca yajjJAnaM mRgyate tad avacchedakAvagAyava bhavatIti / dvihastAdimAtre dvihastAdipramANe vastuni, AdipadAt trihastAdagrahaNam / dezApakSayaivetIti-dvihastapramANe yAdRzaM mahattvaM tato vilakSaNamevaikahastapramANagata mahattvam , tacca deza-dezinoH kathaJcid bhedAd deze vartamAnaM dezinyapi vartata eva, parantu dazina ekadezAvacchedenA''varaNamanyadezAvacchedenAnAvaraNamityanAvRto ya ekahastapramANo dezastadavacchedena tAzamahattvagrahaNaM dezApekSayaivetIti / tasya mahattvagrahasya ta nirapekSatvamityarthaH / ata eva dvihastapramANe vastuni anAvRtakahastAvacchedena mahattvagrahasya sApekSatvAdeva / tAvadavacchedena ekahastamitadezAvacchedena / dezetidezApekSayakahastamitatvaM skandhApekSayA dvihastamitatvamityevaM deza-skandhabhedenaikasmin vastunyekahastatva-dvihastatvobhayorapi sambhavena tatra dvihastatvagrahasyaka hastasvagrahasyApi prAmANyasambhavAdityarthaH / / ___ 'etena' ityasya 'nirastaH' ityanenAnvayaH, prAcyanaiyAyikAnAM mate dvihastamite vastuni dvihastaparimANameva, naikahastaparimANam , tadgatadvihastaparimANagrahe ca bhUyo'vayavAvacchedena cakSussaMyogo heturityarddhanikhAtavaMzAderuktakAraNAbhAvAna dvihastaparimANaprahaH ekahastaparimANaM tu tatra nAstyeveti na tadgataparimANagraha ityAzayaH / etena ityatidiSTameva nirAsahetumAhayAvati bhAga iti / parimANasya tadvastugatasya nirAvRtadezAvacchinnasyaika hastaparimANasya / nanu bhUyo'vayavAvacchedena cakSuHsaMyogAbhAve'pi tatparimANagrahaNaM yApeyaH tarhi arddhanikhAtavaMzAderekahastagrahaNavad dvihastaparimANagrahaNamapi syAdityata Aha-skandhaparyApteti / 'tatparyAptAvacchedaka' iti sthAne 'tatparyAyavacchedaka' iti pATho yuktaH, skandhe parimANasya
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtatarahiNI taraGgiNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / paryAptaparimANagrahe tatparyAptAvacchedakayAvadavayavAvacchedenAvaraNAbhAvalakSaNayogyatAyA eva hetutve doSAbhAvAt / kiJca, 'bhUyo'vayavAvacchedena' ityasya ko'rthaH ? yAvadavayavasaMnnikarSasya kutrApyasambhavAt , anekatatsaMyogasya cAtiprasaJjakatvAt , bhUyo'vayavAvacchinnatvopalakSitAdhAratAvizeSasya ca deza-skandhApekSAvaicitryamukhanirIkSakatvAditi na kizcidetat / yat tu-" viSayatAsaMbandhena parimANasAkSAtkAratvAvacchinnaM prati svAzrayasamavetatvasaMbandhena tattadAvArakasaMyogatvena pratibandhakatvAnnArddhanikhAtavaMzAdiparimANamahaH, yadvA, arddhanikhAtavaMzAdemahattvAdika gRhyata eva, 'mahAnayaM vaMzaH' iti pratIteH, tadavAntarabaijAtyaM tu nAnubhUyata iti tattadvaijAtyagrahaM pratyAvArakasaMyogasya virodhitA / na ca nikhAtA'nikhAtasadRzavaMzayoH sannikarSadazAyAM tanmahatvAdivRttivalakSaNyAnubhavAd vaijAtyapratyakSaM pratyAvArakasaMyogAnAM pratibandhakatvAsaMbhava iti vAcyam, tAdRzavailakSaNyaprakArakapratyakSaM pratyeva teSAM virodhitvAt , vizeSyatvaM pratibadhyatAvacchedakaH saMbandhaH, svAzrayameva tattvaM yA paryAptistadavacchedakA yaavnto'vyvaastdvcchedenetyrthH| bhUyo'vayavAvacchedena cakSuHsaMyogasyAkyavigataparimANagrahaM prati kAraNatvaM yat pareNocyate tatra 'bhUyo'vayavAvacchedena' ityasya nirvacanameva prakRtAnuguNa na kartuM zakyamityAha-kiJceti / yadi 'yAvadavayavAvacchedena' iti tadartha upavarNyate tadasambhavagrastameva, sarvazanAro'pyavayavini antalInamadhyAdyavayavAvacchedena cakSussaMyogasyAbhAvAdityAha- yAvadaghayaveti / anekAvayavacakSussaMyoga eva yadi bhUyo'vayavAvacchedena cakSussaMyogaH sa tarhi addhanisvAtavaMzAdAvapi samastIti / tatparimANa grahaNApattirityAha-anekatatsaMyogasya ceti- anekAvayavacakSussayogasya cetyarthaH / yadi ca bhUyo'vayavAvacchinnatvopalakSitacakSussaMyogAdhAratAvizeSa uktazabdArtho'bhimataH, sa kAryAnurodhena kalpanIya: syAditi dezavizeSApekSatAdRzAdhAratAvizeSo'nyo yo hastAvacchedena tadataparimANagrahaNe kAraNam , tadanyazca skandhApekSa tAdRzAdhAratAvizeSo yo dvihastAdiparimANagrahaNe kAraNamityarddhanikhAtasthale skandhApakSatAdRzAdhAratAvizeSAbhAvAd dvihastAdiparimANAhaNe'pi dezavizeSApekSatAdRzAdhAratAvizeSasaddhAvAdu hastaparimANagrahaNaM syAdevatyapekSAsiddhirapyAyativetyAzayenAha-bhUyo'vayavAvacchinnatvopalakSiteti / atra naiyAyikadhurandharamathurAnAthamataM pratikSeptumupanyasyati-yat tviti / viSayateti- parimANaviSayakasAkSAtkAro viSayatAsambandhena parimANe utpadyeta. tatra tadAzrayeNa sahA''vArakasaMyogo'pi svAzrayasamavetasvasambandhana vartata iti tAdRzasaMyogasya pratibandhakasya samavadhAnadazAyAM tAzasaMyomAzrayasamavetasya parimANasya na bhavati pratyakSamityarddhanikhAtavaMzAdiparimANagraho netyarthaH / arddhanikhAtavaMzAdeH parimANasya sAkSAtkAro bhavatyeveti na taM pratyAvArakasaMyogasya niruktasambandhana pratibandhakatvam , kintu tatparimANagataM yad mahattvatvAvAntarabaijAtyaM tad nAnubhUyata iti tatpratyakSaM pratyevA''vAraka. saMyogasya pratibandhakatvamiti kalpAntaramAha- yadveti / tadavAntareti- mahatvatvavyApyetyarthaH / 'na ca' ityasya 'vAcyam ityanena sambandhaH, tasya vaijAtasyaikasya nikhAtA'nikhAtasadRzavaMzadvayaparimANadvayavartinaH pratibandhakIbhUtAvArakasaMyogasya svAzrayasamavetasamavetatvasambandhena sambandhino yathA nikhAtadhaMzagataparimANagatatayA na pratyakSa tathAnikhAtavaMzagataparimANagatatayApi pratyakSaM na bhavet , bhavati cAnikhAtavaMzagataparimANagatatayA pratyakSam , ato na tAdRzavaijAtyagrahaM pratyAvArakasaMyogasya pratibandhakateti zaGkArthaH / tAdRzavaijAtasya grahaM prati pratibandhakatvA'sambhave'pi vizeSyatAsambandhena tAdRzavai jAtyaprakArakapratyakSa prati svAzrayasamaktatvasambandhenA''cArakasaMyogasya pratibandhakatvaM sambhavatyeva, AvArakasaMyogo hi svAzrayasamabetatvasambandhena nikhAtavaMzavartiparimANa eva samasti, tatra vizeSyatAsambandhena tAdRzavaijAtyaprakArakaprakArakaM nolpadyate, anikhAtavaMzavartiparimANe tu svAzrayasamavetatvasambandhenAvArakasaMyogo nAsti, tatastatra vizeSyatA sambandhena nirUktavaijAtyaprakArakapratyakSaM syAdeveti niSedhe hetumupadarzayati- tAdRzalakSaNyaprakArakapratyakSaM pratyeveti / teSAma AvarakasaMyogAnAm / 'svAzrayameva tatvaM ca' iti sthAne 'svAzrayasamavetatvaM ca' iti pATho yuktH| nanu tAdazalakSaNyaprakArakapratyakSaM
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato mayopadezaH / ca pratibandhakatAvacchedakamityanatiprasaGgAt / na caivaM nikhAtasannikarSAt tAdRzavailakSaNyanirvikalpakApattiH, iSTatvAd " iti mathurAnAthAbhihitam , tat tuccham- evamapi nikhAtasannikarSAnmahattvaprakArakatAdRzavailakSaNyavizeSyakasAkSAtkArApatterduritvAt / kiJca, evamAvRtakapAvicchedena yasya cakSuHsaMyogAnoktavaijAtyasya grahastasyaivAnyadA, puruSAntarasya vA tadAnI pAntirAvacchedena cakSuHsaMyoge'pyagrahaH syAt , AvArakasaMyogasya virodhinaH satvAt / tattatkAlInatattatpuruSIyamahattvAdipratyakSaM pratyeyoktapratibandhakatve tvanAvaraNakAlInasya vilakSaNamahattvAdipratyakSasyAvaraNadazAyAmutpattiprasaGgaH, nahi tatrApi sannikarSa vinA anyad viziSya kAraNaM klaptaM yena tadvilambAt tadvilambaH syAt / api ca, evamAvRtA-'dRSTanaSTasthale pratibadhyAprasiddhiH / pratyevAvArakasaMyogAnAM pratibandhakatve tAdazalakSaNyaviSayakanirvikalpakapratyakSaM na niruktapratibadhyatAvacchedakAkrAntamiti nikhAtavaMzacakSussannikarSAt tatrAcArakasaMyoge satyapi syAdityAzaGkAmiSTApattyA pariharati-na caivamiti | uktamathurAnAthamatasya tucchatve hetumAha-evamapIti - uktadizA pratibadhya-pratibandhakabhAvAbhyupagame'pItyarthaH / nikhAtavaMzavartimahattvavizeSyakatAdRzavaijAtyaprakArakapratyakSamevA''tmani samavAyenotpadyamAna sad vizeSyatayA niruktamahattve utpattumarhatIti tasyaiva niruktapratibadhyatAvacchedakAkAntatvAdutpattirmA bhavatu nAma, samavAyasambandhAvacchinnAdheyatvasambandhena mahattvaprakArakatAdRzavaijAtyavizeSyakapratyakSaM tu prakAratAsambandhena mahattve utpadyate, tathA tad vaijAtyavizeSyakameva, na tu vaijAtyaprakArakamiti prativadhyatAvacchedakadharmA'nAkAtvAt tadutpattirnikhAtasannikarSAdApadyata ityAinikhAtasannikarSAditi / api ca viSayaniSThapratyAsatyoktapratibadhya-pratibandhakabhAve yasya pramAturAvRtakapAvicchedena cakSussaMyogAduktavaijAtyasya pratyakSamekadA na bhavati tasyaiva kAlAntare ekapArdhAvacchedenAvAraNasaMyoge vidyamAne'pi pAntirAvacchedena cakSussaMyogAt tAdRzavajAtyasya pratyakSasupajAyate, evaM yadakasya puMsa AvRtakapAvicchedena cakSuHsaMyogAt tAdRzavaijAtyasya pratyakSaM na bhavati, tadAnImevAnyasya puMsaH pAntirAvacchedena cakSu:saMyogAt tAdRza vajAtyasya pratyakSaM bhavati, tadetana syAt , tAdRzapratyakSasyA'pi pratibadhyatAvacchedakAkrAntatvAdAvArakasayogasya ca pratibandhakasya sattvAdityAha-kiJceti / anyadA vaijJAtyA'grahakAlabhinnakAle / tadAnIm ekapuruSasya yadA vaijAtyAgrahastatkAle / yatkAle yatpuruSasyAvAraNasaMyoge sati mahattva pratyakSaM na bhavati tatkAlInatatpuruSIyamahattvapratyakSaM pratti AvaraNasaMyoga: pratibandhaka iti tatkAlInAnyapurUSIyamahattvapratyakSasyA'nyakAlInatatpuruSIyamahattvapratyakSasya ca pratibadhyatAvacchedakAnAkrAntatvAdutpattiyadyapi sambhavati tathApi indriyasannikarSasya kAryatAvacchedakaM mahattva pratyakSatvaM yathA''vAraNakAlInAnyapuruSIyamahattvapratyakSa samastIti tadindriya sannikarSabalAt samutpadyate tathA'nAvAraNakAle yanmahattvapratyakSaM samutpadyate tadapi niruktasajhikarSakAryatAvacchedakAkAntameva, na coktasannikarSAtiriktamapi viziSya tat prati kAraNamityAvaraNakAle tasyApi samutpattiH syAt, tadvilambe hetvabhAvAdityAha-tattatkAlIneti / 'nahi' ityasya 'klaptam' ityanenAnvayaH / tatrApi anAvaraNa kAlInavilakSaNamahattvAdipratyakSe'pi viziSyeti-yadyapi yatkAle yadutpadyate tatkArya prati tatkAlo'pi kAraNamityanAvaraNakAlIna. vilakSaNamahattvAdipratyakSe'nAvaraNakAlasya kAraNatvAt tasyAvaraNakAle'bhAvAnna tadAnIM tadutpatyApattiH, tathApi kAlasya viziSya kAraNatve tattatkAlarUpakAraNAbhAvAdeva tattatkAlajanyatattatkAryasya nAnyadotpattistatkAla eva cotpattiriti kAlamAtrameva kAryamA kAraNam , kimanyakAraNa kalpanena ? anya kAraNAbhAve'pi tatkAlA'bhAvasthAvazyakatvena tadvilambAdeva tatkAryavilambasya sambhavAditi kAlaikakAraNamAtrAMpaittibhiyA sAmAnyata eva kAlasya kAryamAnaM prati kAraNatvamiti tattakAryasya svAkhilakAraNasamavadhAnakAla eva svakAraNakAla iti kAlo'pi na viziSya kAraNaM klaptamityabhisandhiH / kiJca, yad vilakSaNamahattvAdikaM sarvadAvRtameva janyapratyakSAviSaya eva vinaSTaM tanmahattvAdeH kadApi pratyakSAbhAvAt tatra pratibadhyAprasiddhirapyuktapratibadhya-pratindhakabhAvakalpanAyAM doSa ityAha-api ceti| AvRteti-AvRtamadRSTameva sad yadu naSTaM tatsthale ityarthaH / prakArAntareNa viziSya pratiba
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalakato nayopadezaH / svaprAcIsthapuruSIyoktavaijAtyasAkSAtkAratvAvacchinna eva svapratIcyavacchinnAvArakasaMyogatvena pratibandhakatve tu dravyacAkSuSe'pyevaM bhittyAdisaMyogapratibandhakatvena nirvAhe vyavahitArthA'darzanAnyathAnupapattyA cakSuHprApyakAritvasAdhanaprayAsasya vaiphalyApattiriti na kiJcidetat / etena 'tAdRzalakSaNyasAkSAtkAraprayojakatayA cakSurAdisaMyoge tiSThati caijAtyAntarasvIkAreNaiva nirvAhaH' iti kalpanA'pi teSAmapAstA, 'taddhetoH' iti nyAyenA''bhimukhyavizeSeNAvaraNAbhAva. vizeSeNa vA nirvAhe tAzavajAtyakalpanAyAM mahAgauravAt, anyApekSayeva svadezApakhyA'pi nyUnAdhikatArUpavaijAtyAnubhavasyApekSA vinA'nupapattezceti dik // 3 // "bhAvakalpanA'pi parasya na yuktA, svAbhyupagamahAniprasaktarityAha-svaprAcIstheti etacca pratIcyA vastu, tadanantaraM prAcyAmAvaraNam, tataH prAcyA pramAtA puruSaH, tatrAvaraNaprAcIsthasya pramAturAvaraNapratIcIsthitavastuparimANagatavaijJAtya sAkSAtkAro na bhavati' tadupapAdakam , tatsaGgamanA cettham -svamAvaraNam , tadavadhikaprAcIsthaH puruSaH, tadIyavastuparimANavaijAtyasAkSAtkAratvAvacchinne, svamAvaraNam , tadavadhikapratIcyavacchinno ya Avarakasayogastattvena prativandhakatvam , ata AvaraNaprAcIsthapuruSasya tadvajAtyapratyakSaM na bhavati, tadanyadigavasthitasya tu puruSasya tatpratyakSa bhavatyeva, paramevamabhyupagame aprApyakAryapi cakSuH svasammukhasthitaM vastu gRhAti, yat kvacid bhittyAdivyavahitasya vastuno na cakSuSA praNaMm , tat svaprAcIsthapuruSIyacAkSuSasAkSAtkAraM prati svapratIcyavacchinnAvArakabhittyAdisaMyogasya pratibandhakatvamityevaM dizA pratibadhyapratibandhakabhAvaM prakalpya nirvAhyamiti vyavahitArthAdarzanasya cakSuSaH prApyakAritvamantasa'pyupapannAvena vyavahitArthAdarzanA'nyathAnupapattyA cakSuSaH prApyakAritvasAdhanaprayAsasya vaiphalyApattiH syAditi / ___ 'etena' ityasya 'apAstA' ityanenAnvayaH / 'cakSurAdisaMyoge tiSThati vaijAtyA0' ityasya sthAne 'cakSurAdisaMyoganiSTavaijAtyA.' iti pATho yuktaH, arddhanikhAtAdisthale arddhanisvAtavaMzAdiparimANagatavailakSaNyApratyakSatvopapattaye AvArakasaMyoga-tAzavalakSaNya pratyakSa yoH pratibadhya-pratibandhakamAvo na kalpanIyaH, kintu vijAtIyacakSussaMyoga eva tAdRzavailakSaNyasAkSAtkAraM prati kAraNam , arddhanikhAtavaMzAdau cakSussaMyogastu na vijAtIya iti vijAtIyacakSuHsaMyogAbhAvAdeva nArddhanikhAtavaMzAdiparimANavailakSaNyasAkSAtkAra iti, tathA ca tAdRzavalakSaNyasAkSAtkAraprayojakatayA cakSurAdisaMyoganiSThavejAtyAntarasvIkAreNaiva tatra cakSussaMyogagatavaijAtyAntarAbhAvAt , tAzavalakSaNyapratyakSAbhAvasya nirvAhaH, evakAreNa niruktapratibadhya-pratibandhakabhAvakalpanasya vyavacchedaH / iti kalpanA'pi evaMsvarUpA kalpanA'pi / teSAM pareSAm / apAstA nirastetyarthaH / etena' ityatidiSTaM nirAsa hetumupadarzayati- 'taddhetoH' iti nyAyeneti- 'tasya hetutvakalpanApekSayA taddhetoreva hetutvaM nyAyyam' iti sampUrNa nyAyasvarUpam, prakRte cakSuSo viSayAbhimukhyavizeSeNA''varaNAbhAvavizeSeNa vA tAdRzavijAtIyacakSara saMyogakAraNatayA bhavadbhiravazyaM kalpanIyana, tAdRzAbhimukhyavizeSa sattve AvaraNAbhAvavizeSasattve vA tAdRzavalakSaNyasAkSAtkAraH, tayoranyatarasyAbhAve tAdRzavalakSaNyasAkSAtkArAbhAva ityevaM nirvAhe sati, tAhazavajAtyakalpanAyAM tAdRzavailakSaNyasAkSAtkAraprayojakatayA cakSussaMyogagatavaijAtyakalpanAyAm / mahAgauravAt cakSuHsaMyoga: kalpanIyaH, tadvataM niruktavejAtyaM ca kalpanIyamityevaM mahAgauravAdityarthaH / yathA cA''mravRkSo nimbavRkSApekSayA'spo mahAn vetyevamanubhUyate, tathA''mravRkSaH svadezekazAkhApekSayA'bhyazAkhAvacchinno'lpo mahAn betyevamapyanubhUyate, tAdRzAnubhavasyApekSA vinA nopapattirityapekSAtmakAnvayabodharUpanayasiddhirityAha-anyApekSayeveti // 3 // caturyapadyamavatArayati-nanviti / 'matabhedo'dhyavasAyaH' iti sthAne 'matabhedAdhyavasAyaH' iti pAThaH samucitaH / yatra bauddhAdidarzane, matabhado'dhyavasIyate, vastusthityA bauddhAdyabhyupagataikAntakSaNikAdipadArthAnAmevAbhAvAd 'amukApekSayA bhAhyamAbhyantaraM ca vastu kSaNikam , amukApakSayA vijJAnamAnameva kSaNika vastu, tathA'mukApekSayA zUnyameva tatvam' ityasya,
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ mayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / nanu sarvatra vAstavyevA'pekSA nayapravRttihetuH ? uta vaijJAnikyapi ? ucyate-kacid vaijJAnikyapi, yatra matabhedo'dhyavasAyaH, tathA cAha-- nAnAnayamayo vyako matabhedo hyapekSayA / koTyantaraniSedhastu prastutotkaTakoTikRt // 4 // nayA0-nAneti / hi nizcitam , matabhedaH bauddhaupaniSadAdidarzanabhedaH, nAnAnayamayaH svecchAnivezitatvenA'nekanayavikArarUpaH, vastutaH prakRtirUpo vA, apekSayA vyaktaH, zuddhaparyAya-vizuddhadravyAdyapekSayaiva tattadarthavyavasthiteH / nayavizeSatAtparyametad, na tvapekSeti cet ? na-tAtparyasyApi vastusaMbandharUpApekSAmAlambya pravRttaH, asati saMbandhe tAtparyasya prAmANyA'prasarAt, sA ceyamapekSA vaijAtikaH saMbandhaH, ata eva vikalpasiddhasya dharmiNaH pratiSedhAdisAdhanamAmananti sAMpradAyikAH, 'Izvaro nAsti, prakRtirnAsti' ityAdau viziSTajJAnAkAraviSayatvena tatra dharmiNo vikalpasiddhatvAt / viziSTavastvasiddhau tathA brahmAdvaitakAntasyaivAbhAvena satra 'amukApekSayA dRSTisRSTivAda ekajIvavAdAnugataH, vyApakaijIvavAdaH, paricchinnA'nekajIvavAdaH' ityAdervAstavikApekSAzritasyAsambhavAt, kintu tatra yathAmatabhedaH kalpitastathA'pekSAbhedo'pi kalpita eveti vaijJAnikyapekSA nayapravRttiheturityabhisandhiH / / vivRNoti-nAnetIti / ekanayasamutthameva yokadarzanaM bhavet tadA nAnAnayamayatvaM na syAd, api na caivam, kintu yasya yad yat varucitaM tat tat tatra sannivezitam , ato'nekanayaviSayaviSayakatvAmAnAnayamaya ityAha-svecchA . nivezitatveneti / prakRtirUpo nAnAnayaprakRtirUpaH, tasmAdapi matabhedAdavAntaranayavizeSalakSaNamatabhedapravRttisambhavena / prakRtirUpatvamapi bauddhopaniSadAdidarzanabhede sambhavatIti / nanvapekSAmantareNaiva bauddhAdidarzanabhedo vyakta evAnubhUyata iti rikamucyate 'apekSayA vyaktaH' ityata Aha-zuddhati-matabhedo hi tattadarthaviSayakatayaivAvabhAsate, tattadarthazca yadyavyavasthitarUpaH syAt kathaM vyavasthitarUpo nayabhedo bhavet ? avyavasthitarUpatve ca saMdigdhasvarUpatayA'vabhAsamAno darzanabhedo vyaktaH kathamiva bhavet ? ataH zuddhaparyAyApekSayA kSaNikatvarUpArthavyavasthityA tadviSayaka bauddhadarzanaM nirNItArthakatvAnnitikharUpaM vyaktam , evaM vizuddhadravyApekSayA nitya-zuddha-sanmAnarUpabrahmArthavyavasthityA tadviSayakaM vedAntadarzanaM nirNAtArthakatvAnnigItamvarUpa vyaktamiti 'apekSayA vyaktaH' iti yujyate / zaGkate-nayavizeSeti- 'zuddhaparyAyApekSayA kSaNika vastu' ityasya RjusUtranayatAtparyeNa vastu kSaNikamityartha:, zuddhadravyApekSayA 'sadadvitIyaM brahma' ityasya saGgrahanayatAtparyeNa sanmAtrasvarUpa brahmetyarthaH, itthaM naya vizeSatAtparyopavarNanamevApekSAzabdena kriyate. na tu tAtparyavizeSAtiriktaM kiJcidapekSAvAcyamiti zaGkArthaH / pratikSipati- neti / sambandhe vstusmbndhe| 'vaijAtikaH sambandhaH' iti sthAne 'vaijJAnika: sambandhaH' iti pATho yuktaH / ata eva vaijJAnikasambandhasyApekSAzabdavAcyasya balAdeva / vikalpasiddhasyeti- vikalpo vijJAnavizeSa eva, tatsiddhasya, nAmAntareNa vaijJAnikasambandhalakSaNApekSAsiddhasyetyarthaH / vikalpasiddhasya dharmiNaH pratiSedhAdisAdhanamudAharaNopadarzanena spaSTayati- Izvaro nAstIti- Izvaro nAma jagatkartRtvaviziSTAtmasvarUpaH, prakRtima sAmyAvasthApanasattva-rajastamoguNatrayasvarUpA, tathA ca Izvaro nAsti' ityAdau dharmiNa Izvarasya 'jagatkatmiA ' iti viziSTa kArajJAnaviSayatvena vikalpasiddhatvAt , "prakRti sti' ityAdau ca dharmiNaH prakRteH 'sAmyAvasthApannaM sattva-rajastamoguNatrayam ' iti viziSTAkArajJAnaviSayatvena vikalpa siddhatvAt , Izvara-prakRtyAdau niruktaviziSTAkArajJAna viSayatvameva vikalpasiddhatvam, tadeva cApekSA yato vaijJAnikasambandho'pekSA, vijJAnaM viziSTAkArajJAnam, tatkRto viSayatvalakSaNa: sambandha iti / nanu jagatkartRtvAdiviziSTAtmasvarUpaM sAmyAvasthApanatriguNasvarUpaM viziSTavastvevAsiddhamiti kutastadAkAraM jJAnam ? yena tadviSayatvena vikalpasiddhatvaM bhavediti pRcchati- viziSTavastvasiddhAviti / uttarayatti-yatheti / tava naiyAyikasya, yathA naiyAyikasya mate guNa-karmAnyatvaviziSTasattvasya zuddhasattvAnatiriktatvamiti zuddhAtiriktaM viziSTaM nAma nAstyeva kiJcit , tathApi 'guNe
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / kathaM viziSTAkAro bhavediti cet ? yathA tava viziSTA'natireka'pi viziSTA'bhAvo'tirikta pratItibalAt siddhastathA mama viziSTAkAro'pIti kiM bAdhakam ?, khaNDazaHprasiddhadharma-dharmirUpasaduparAgeNAsadAkAropatte sataH khyaatiprsnggH| yadvA, 'AlayavijJAnasantatirUpa AtmA'pi yadi kSaNikA, kiM punarvAcyaM bAyavastuSu ?' iti vairAgyapratipanthitRSNocchedakAnityatvabhAvanoddezena bauddhadarzanasya, 'mumukSuNA sarva parityajya svAtmaniSThena bhavitavyam , sa caika eveti zoka-dveSAdinibandhanAnekasaMbandhabuddhimalaprakSAlanagaGgAjalasamAnaikatvabhAvenodezena ca vedAntikadarzanasya pravRtteH, tattaddarzanArthajJAneSu tattadbhAvanodezaprayuktatvamevApekSAtvam , tenaiva tasya sunayatvavyavasthiteH, anyathA bauddhasiddhAnte bAhyArtha jJAnAdivAdInAm , vedAntisiddhAnte ca prativimbA''bhAsA-'vacchedaka-dRSTisRSTivAdAdInAmanyo'nya vipratiSiddhatvena jAtyA durnayatvasya samyaga. sattvaM nAsti' iti pratItirna bhavati, 'gaNe gaNa-karmAnyatvaviziSTasattvaM nAsti' iti pratItizca bhavati, yadi sattvAbhAvAd viziSTasattvAbhAvo'natirikta eva syAd guNe sattvAbhAvapratItiryathA na bhavati tathA viziSTasatvAbhAvapratItirapi na bhavet , bhavati ca viziSTAbhAvapratItiH, tadvalAcchuddhAbhAvAd viziSTAbhAvo'tirikto'bhyupeyate tathA jainamate viziSTasya vastuno'siddhAvapi viziSTAkArakajJAnapratItibalAd viziSTAkAra: siddha ityarthaH / nanu viziSTasya vastuno'satve tadAkArajJAnamasarUyAtiH syAt , na cAsatkhyAti narabhyupeyata iti viziSTAkArajJAnAsambhava ityata Aha- khaNDazaHprasiddhati- viziSTasyAsattve'pi vizeSaNaM vizeSyaM ca dharma-dharmisvarUpaM sadeveti khaNDazo viziSTasvarUpAnApannaM pRthaktayaiva prasiddhaM yadu dharmadharmisvarUpaM sat taduparAgeNAsata AkArasyotpatte sataH khyAtiprasaGga ityarthaH / apekSAyA vaijJAnikasambandharUpatApakSe'pekSAsiddhimupadarya prakArAntareNa matabhedasyApekSikatvamupadarzayati- yadveti / AlayavijJAneti-bauddhamate vijJAnasantatirdvividhA- AlayavijJAnasantatiH pravRttivijJAnasantatizca, tatra 'ahamaham' iti nirvi. kalpakavijJAnasantatirAlayavijJAnasantatiH. sA ca suSuptAva pyanuvartate, pUrvapUrvavijJAnasyottarottaravijJAnaM prati kAraNatvAt tatsantAnAvicchedaH, tatsantatirUpa AtmA, 'ayaM ghaTo'yaM paTa:' iti savikalpaka jJAnasantatiH pravRtivijJAnasantatiH, tasyAH suSuptau vilayaH, suSupsyantimakSaNasamutthaM cAlayavijJAnaM pravRtivijJAnamAlayavijJAnaM ca janayatIti jAgrahazAyAM svapnadazAyAM ca pravRtivijJAnasantatisambhava iti / 'AlayavijJAnasantatirUpa AtmA'pi' ityArabhya 'bAhyavastuSu' ityantamanityatvabhAvanAyA AkAropavarNanam, uktAkArA cAnityatvabhAvanA, vairAgyasya pratipanthinI-virodhinI yA tRSNA'sarvadA sukhI bhaveyam, sukhakAraNaM dhana-kalatra-putrAdikaM meM bhavatu, duHkhI ca mA bhUvam , mama zatravo nazyantu / ityAdirUpA, tasyA ucchedikA, etAdRzAnityatvabhAvanoddezena, bauddhadarzanasya -- sarva kSaNikam ' ityabhyupagantRbauddhadarzanasya, 'pravRtteH' ityaccayaH / 'mumukSaNA' ityArabhya 'sa caika eveti' ityantamekatvabhAvanAyA AkAropavarNanam / sa ca AtmA punaH zoketi-putra-kalatrAdikaM kiJcid vastu yadi svasmAd bhinnaM syAt tadA tanmaraNAdiprabhavaH zokaH syAt, evaM svabhine zatrAvapakrAriNi dveSaH, anyaparigRhItAyAmaparigRhItAyAM rUpa-yauvana-lAvaNyAdisampannAyAmabalAyAM mohaH syAdi. tyevaM zoka dveSa-mohAdinibandhanaM yA'nekasambandhadhuddhistadrapaM yanmalaM tasya prakSAlane gaGgAjalasamAnA "yadA sarvamAtmaicAbhUta tat kena ke pazyet ?, tatra ko mohaH ? kaH zokaH ? ekatvamanupazyataH, AtmAnaM ced vijAnIyAdayamastIti purussH| kimicchan kasya kAmAya zarIramanusaMjvaret " [ ] ityAdizrutivacanAbhyasanaprabhavaikatvabhAvanAyA uktamalaprakSAlakatvaM yujyata eva, etAdRzaikatvabhAvanoddezena ca, vedAntikadarzanasya brahmAdvaitavAdasya pravRtterityarthaH / evaM ca tattaddarzanArthajJAnebiti-vauddhadarzanaviSayajJAne niruktAnityatvabhAvanoddezaprayuktatvamapekSAtvam , vedAntadarzanaviSayajJAne niruktaikatvabhAvanoddeza prayuktatvamapekSAtvamityarthaH / tenaiva niruktApekSAtvenaiva / tasya tataddarzanaviSayajJAnasya / anyathA tattaddarzanArthajJAneSu tattadbhAvanoddezaprayuktatvalakSaNApekSAtvasyAnAzrayaNe 'bAhyArtha-jhAnAdi' ityAdipadAt sAkAra. zAnamAtravAda-zUnyavAdayorupagrahaH 'vAdInAm' iti sthAne 'vAdAdInAm' iti pATho yuktaH, bAhyArtha-jJAnavAdaH
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nyopdeshH| dRSTiparipraheNApi nirAkartumazakyatvAt , nahi jAtyA halAhalaM sadvaidyahastopAdAnamAtreNAmRtAyate, rasA. yanIkaraNaM tu tasyoktApekSayaiveti dRDhataramavadheyam / . nanUktApekSayApi zuddharjusUtrAdInAmitara nayArthapratiSedhapravRttau kathaM na durnayatvam ? itarAMzIdAsInya. syaiva sunayalakSaNatvAt , dRzyante ca te nayAH svasamaye parasamaye ca svetaranayArthabAdhenaiva pragalbhamAnA ityAzaGkayA''ha-koTyantarasya-itaranayArthasya, niSedhaH-nirAkaraNam , prastutA yA utkaTakoTistatkArI, viziSTavidhervizeSaNa vizrAmeNa prastutakoTerutkaTatvakRdityarthaH / ayaM bhAvaH-yadItaranayArthapratiSedho dveSabuddhyA tadA durnayatvameva, yadi coktabhAvanAdAyAnukUlasva viSayotkarSAdhAnAya tadA sunayatyameva, jAtyA durnayasthApi cintAjJAnena phalataH sunayIkaraNAt , bhAvanAjJAnenaidamparyArthapradhAnakapramANavAkyaikadezatvApAdanAca, tadAhuH zrIharibhadrasUrayaH SoDazaprakaraNe sautrAntika-vaibhASikayoH, tatrApi sAkAra vijJAnavAdaH sautrAntikasya, sAkAraM ca vijJAnamartha na gRhNAti, kintu jJAnagatapratiniyatAkArA'nyathA'nupapattyA vAhyArthakalpanam , nirAkAravijJAnavAdo vaibhASikasya, tanmate nirAkAraM jJAnaM viSayazca sama. kAlamevekasAmagyopajAyate samAnasAmagrIprabhavayoni-bAhyAbhyoH samakAlInayoviSaya-viSayibhAvazca sambandha iti, sAkAravijJAnamAtravAdo yogAcArasya, zUnyameva tattvamiti vAdo mAdhyamikasyeti / pratibimbeti-anekA'vyApakajIvavAde buddhiranta:karaNam , tatpratibimbitaM caitanyaM jIvaH, avidyApratibimbita caitanyamIzvara iti, vyApakajIvavAde mAyA'vidyayorbhedapakSe mAyApratibimbitaM caitanyamIzvaraH, avidyApratibimbitaM caitanya jIva iti, tayorabhedapakSe'vidyAbimbatvAkAntaM caitanyamIzvaraH batvAkAntaM caitanyamIzvara iti evamanta:karaNe yacaitanyasyA''bhAsaH sa jIvaH, mAyAyAM caitanya sthA''bhAsa Izvara ityAbhAsavAdaH, antaHkaraNAvacchinnaM caitanya jIva:, mAyAvacchinnaM caitanyamIzvara ityavacchedakavAdaH, dRSTisRSTivAdastu dRSTireva sRSTiriti eka eva jIvo yad yad vastu yadA pazyati tadaiva tadasti, adarzanakAle ca nAstyeva tad vastu, ityevaM bauddhasiddhAnte bAhyArtha-jJAnAdivAdAdInAM vedAntisiddhAnte ca pratibimbavAdAdInAm / anyo'nyavipratiSiddhatvena parasparaviruddhArthakatvena, jAtyA svabhAvataH, durnayatvasya, samyagdRSTiparigraheNApi samyagdRSTiryadi niruktavAdAnAM parigraha kuryAt tadApi nirAkartumazakyatvAt tattaddhAvanoddezaprayuktasvalakSaNamapekSAtvamAzritya samyagdRSTiraktavAdAnAM sunayatvopapAdanato durnayatvaM nirAkuryAt , niruktApekSAtvAzrayaNamantareNa ca teSAM durnayatvaM nirAkartumazakyaM samyagdRSTiparipraheNApati / uktamartha dRSTAntAvaSTambhena draDhayati-nahIti-asya 'amRtAyate' ityanena smbndhH| tasya halAhalasya / - uttarArddhamavatArayati-nanviti / te nayAH zuddharjusUtrAdayo nayAH / nanu sthairyasya niSedhe'niSedhe vA bauddhasya svAbhyupagataH kSaNikatvapakSaH samastyeva, yo hi paramataM na pratikSipati tasyApi tadviparItaM svamataM samastyeveti 'utkaTakoTi' ityatra vizeSyIbhUtA yA svAbhimatavastusvarUpA koTistatkAritvamitaranayArthaniSedhasya na sambhavatItyata Aha-viziSTavidheritiyadyapyanantadharmAtmake vastuni parasparaviruddhamatadayArthau kauTidvayau sambhavatastathA'pi RjusUtranayaH sthairyakhaNDanena kSaNikatvaM vyavasthApayan svAbhimatastha kSaNikatvasyotkaTatvaM vidadhAtItyevaM paranayArthakhaNDanaM prastutakoTerutkaTatvakRdityartha iti / asyaiva bhAvArthamAviSkaroti-ayaM bhAva iti| uktabhAvaneti-bauddhasyAnityatvabhAvaneti vedAntina ekatvabhAvanetyarthaH, anityatvabhAvanAdAAnukUlo yo bauddhasiddhAntaviSayasya kSaNikatvasyotkarSaH, tadAdhAnAya - tadvyavasthApAnAya saGgrahAdinayaviSayasya sthairyasya nirAkaraNam , evamekatvabhAvanAdAnukUlo yo vedAntasiddhAntaviSayasya brahmAdvaitasyotkarSastavyavasthApanAya naiyamAdinayaviSayasya dvaitavAdasya nirAkaraNaM yadyabhimataM tadA bauddhAdidarzanAnAmapi sunayatvamevetyarthaH / jAtyA svabhAvena / durnayarUpasyApi bauddhAdidarzanasya cintAzAnena 'asyedaM tAtparyam' ityAdivicArAtmakamatijJAnena / phalata iti- yathA sunayasya phalaM samyagjJAnAdikaM bhavati tathA durnayasyApi cintAjJAnasahakAreNa tatphalaM samupajAyata iti kRtvA phalataH sunayIkaraNaM bodhyam / bhAvanAmAneneti-upadarzitabhAvanAjJAnena, aidamparthipradhAnakam-tAtparyArthapradhAnakam , yat pramANavAkyaM saptamabhanayAtmakam, tadekadezatvasya -tadghaTakAvAntaravAkyatvasya, ApAdanAt-prApaNAccetyarthaH /
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / "aidampayyaM zuddhyati yatrAsAvAgamaH suparizuddhaH / tadabhAve taddezaH kazcit syAdanyathAgrahaNAt // 1 // tatrApi ca na dveSaH kAryoM viSayastu yatnato mRgyH| tasyApi na sadvacanaM sarva yat pravacanAdanyat" // 2 // iti / nanvevaM svasamayavAkyebhyaH parasamayavAkyAnAM ko vizeSaH ? phalato jAtitazca zuddhyazuddhyoravizeSAt, nahi jJAna-darzana-liGga-cAritrAdivAdeSu svasamaye sthitapakSo'pi svaviSaye prAdhAnyaM vidadhAnaH, jJAnAdinayaviSaye ca tanirAkurvANo jAtyA zuddhatvamaGgIkurute, tathA ca sthitapakSavacanam " jamhA daMsaNa-nANA saMpuNNaphalaM na diti patteyaM / cArittajuA diti u visissae teNa cArittaM " // 1 ||ti ! atra hi jJAnAdinayenaitad vaktuM zakyam- yathA tvayA saMpUrNaphalaprApakatvena cAritramutkRSyate tathA mayA tadupanAyakatvena " dAsena me0" [ nayopadeza-55 ] ityAdinyAyAt vyApAratayA cAritrAnyathAsiddhyApAdAnAca jJAnAdikamevotkarSamAropaNIyam' iti, vijambhitaM cedamadhyAtmamataparIkSAyAM bahudhA'smAbhiH, tathA ca prAdhAnyasyApyavyavasthitatvAt kutra kena nayena jAtyA vyavastheyam ?, phalataH zuddhistu sva-parasamayoraviziSTeti ced ? atrAsmAkamAbhAti-yathA deza-pradeza-khaNDa-paramAvAdeH skandhasaMbandhA uktArthe zrIharibhadrasUrivacanaM pramANayati-tadAhuriti / yatra yasminnAgame strasamaye parasamaye vA, aidamparya tAtparyam , zuddhayati samyaktayopapadyate , asAvAgamaH svIyaH parakIyo vA, suparizuddhaH pramANavAkyamityarthaH, tadabhAve zuddhadamparyAbhAve, aidamparya tu vidyata eva paraM tacchodhanaM na jAtamiti yAvat , anyathAgrahaNAt anyaprakAreNa sthitasyAthesyAnyaprakAreNa praNAt, kazcid AgamaikadezaH syAt / tatrApi tasminnapyAgamaikadeze kSaNikatvAdyekaikadharmamAtrapratipAdake, dveSo na kAryaH 'ekAntapratipAdakatvAnnAyamupAdayaH' ityevaM na vidheyaH, tu punaH kintu, yatnataH tAtparyAnveSaNato viSayo mRgyaH samyaktAtparyamAkalayyAsyA''samasyAyamoM yuktyupapannatvAd grAhyo'yaM tu yuktyA na ghaTate'to na grAhya ityevaM paribhAvanIyaH, yat pravacanAda jainAgamAt, anyat tIrthAntarIyam , tasyApi sarva vacanaM na sat, kintu yatra tAtparyAthoM ghaTate tat sad vacanam , yatra tAtparyo na ghaTate na tat sa dvaca mityevaM viveka zaGkate-nanvevamiti / 'nahi' ityasya 'zuddhatvamaGgIkurute' ityanenAnvayaH / tanmirAkurvANaH prAdhAnya niraakuvnniH| 'sthitapakSo'pi jAtyA zuddhatvaM nAGgIkurute' ityeva sthitapakSavacanamudbhAvya samarthayati-tathA ceti / "jamhA0' iti"yasmAd darzana-jJAne sampUrNaphalaM na dattaH pratyekam / cAritrayukta dattastu viziSyate tena cAritram" iti saMskRtam / 'cAritrayukta jJAna-darzane sampUrNa phalaM dattaH' ityetAvatA cAritrasya jJAna-darzanAbhyAmutkRSTatvamanena vacanena pratipAditam, tatroktadizA prAdhAnyasyorarIkAre tasyAvyavasthitatvameva syAdityetat prakaTayati-atreti-uktarItyA cAritrasyotkRSTatve ityarthaH / tvayA cAritraprAdhAnyavAdinA / mayA jJAnAdiprAdhAnyavAdinA / tadupanAyakatvena jJAnAdyapanAyakatvena, samyagjJAna-darzanayorbhAva eva cAritraM samIcInaM sat phalamupajanayatIti cAritraM vyApArabhUtameva vyApAriNI jJAna-darzane upanAyayatItyato jJAna-darzane eva phalaM prati pradhAna kAraNam , cAritraM tu tavyApAratayA'nyathAsiddhamevetyevaM jJAnAdikamevotkarSapadamAropaNIyaM mayA, yathA-dAsadvArA kIte khare svAmina eva prAdhAnyamityarthaH / dAsena me0 iti-"dAsena meM khara: krIto dAso mama kharo'pi me" iti sampUrNanyAyasvarUpam / zrImadbhiryazovijayopAdhyAya retadviSaye vizeSajajJAsUna svakRtAdhyAtmamataparIkSAvalokanamAvazyakapaddhatAvAnetumupadizyate-vijRmmitamiti / evaM ca prAdhAnyasyAvyavasthitatvAjjAtyA parizuddhatvaM na kutrApi, phalatastu parizuddhiH svasamaya-parasamayayoraviziSTeti svasamayavAkyebhyaH parasamayavAkyAnAM na kazcid vizeSa iti zaGkArthamupasaMharatitathA ceti / uktAzaGkAyAM granthakAraH svasUkSmakSikArUDhaM samAdhAnamupadarzayati-atreti - uktazaGkAyAmityarthaH / asmAkaM yazovijayopAdhyAyAnAm / AbhAti samAdhAnaM prtibhaaste| deva samAdhAnamupadazyate-yatheti- skandhasambaddho dvipradezA*diko dezaH skandhasambaddhaH paramANu: pradezaH, skandhAd vicchinnazca dvipradezAdikaH skandhAsambaddhaH khaNDaH, skandhAt pRthagbhUtavA'NuH svatakandhAsambaddhaH paramANurityevaM skandhasambandhAbhyAM yathA dezAdebhedaH, tathA svasamayastha vicitranayAnAM pramANa
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / sibandhAbhyAM bhedaH, tathA svasamaya-parasamayasthavicitranayAnAM pramANavAkyAntarbhAva bahirbhAvAbhyAm, tau ca padArthavAkyArthAdibhAvena sAkAGkSatayA svAtantryeNa nirAkAGkSatayA ceti na jAtibhedAnupapattiH, svasamayanayeSu nirAkAGkSapramANabodhaparyavasAnena tadatyantotkarSa rUpa kevalajJAna phaloddezaH, parasamayanayeSu ca uktabhAvanAmAtra phaloddeza iti phalato'pi bhedo vyakta eveti sarvamavadAtam / 23 " nanu yadyevaM nayArthI ApekSikAstadA avayavyekatvamapi dvitvAdivad buddhijanyameva syAt, ubhayamapi vA jJAnAkAramAtramiti cet, na- ekatvadvitvAdInAmanantAnAM saMkhyAparyAyANAmekadravyavRttInAmeva satAM yathAkSayopazamaM buddhivizeSeNa pratiniyatAnAmeva grahaNamityabhyupagamAt yuktaM caitat, anyathA ekatraiva ghaTe ' tadrUpa - tadrasavatoraikyam' ityAdinA dvivacanaprayogasya, bahupu ca kari turaga-ratha-padAtiSu 'senA' ityekavacanaprayogasyAnupapatteH / athaikatvadvitvAdi tattaddharmaprakArakabuddhiviSayatvAdikaM gauNameva dvitvAdivyavahAranimittam, tazca tattaddharmAvacchedena paryAptamiti na 'eko dvau ' ityAdeH prasaGgaH, mukhyaM tu dvitvavAkyAntarbhUtatvam, parasamayastha vicitranayAnAM pramANavAkya bahirbhUtatvamityevaM svasamaya para samayasthanayAnAM vizeSa ityarthaH / yadA ca pramANavAkyAntarbhAva - vahirbhAvAbhyAM svasamaya para samayasthavicitranayAnAM bhedo vyavasthito bhavati tadA jAtibhedo'pi teSAM sUpapAdaH, yataH saptamabhaGgacAtmaka pramANavAkyAntarbhUtaM ca nayavAkyaM pramANavAkyArthAza pratipAdakatvAt padasthAnIyaM tadarthasya padArthAntarasAkAzvam, pramANavAkyabahirbhUtaM ca nayavAkyaM svatantratvAd vAkyameva tadarthasya nirAkAGkSatvamityevaM pramANavAkyAntarbhUta pramANabahirbhUtau padArtha vAkyArthabhAvena sAkAGkSatayA svAtantryeNa nirAkAGkSatayA ca vibhinnajAtIyAviti na jAtibhedAnupapattirityAha- tau ceti- pramANavAkyAntarbhAvavahirbhAvau cetyarthaH / etAvatA jAtito bhedAsyopapAdanena svasamayasthanayavAkyAnAM jAtitaH zuddhi:, parasamayasthanayavAkyAnAM jAtito'zuddhiH samarpitA / idAnIM phalabhedopapAdanadvArA phalataH zuddhyazuddhI upadazyate-- svasamayamayeSviti / tadatyantotkarSarUpeti- nirAkAGkSapramANabodhAtyantotkarSarUpetyarthaH / uktabhAvaneti - uktAnityasvabhAvanA-niruktakatvabhAvanetyarthaH / nayArthAnAmApekSikatvamasahamAna: paraH zaGkate - nanviti / evam uktaprakAreNa / dvitvAdivaditi- AdipadAt tritvAdiparArdhaparyantasaGkhyAnAM parigrahaH, "dvitvAdayaH parArddhAntA apekSA buddhijA matA:" / [ kArikAvalizlo0 107 ] iti naiyAyikasiddhAntAd yathA dvitvAdikamapekSAbuddhijanyaM tathA'vayavyaikatvamapyapekSAbuddhijanyaM syAd ApekSikatvasyetthamevopapatterityarthaH / apekSA vaijJAnikasambandharUpatayeSTA, vaijJAnikasambandhazca vijJAnajanyatvAd vijJAnAkArarUpatvAd vA sambhavatIti tatra vijJAnajanyatvenApekSikatvamApAdya vijJAnAkArarUpatvena tadApAdayati- ubhayamapi veti- avayavyekatva-dvitvAdyubhayamapi vetyarthaH, ekatvadvitvAdayaH sarve'pi saGkhyAparyAyA anantA apyekatra dravye sambhavanti, paraM teSAM madhyAt pratiniyatAnAmeva tatra satAm, yathAkSayopazamaM buddhivizeSaNam kSayopazamApekSabuddhivizeSagrAhyatvamapi vaijJAnikasambandha evetyetAvatA''pekSikasvasupapadyata iti samAdhatte neti / ekacaiva dravye ekatva dvitvAdikaM samastyeva, apekSayA tu pratiniyatAnAM prahaNamityasya yuktatvaM vyavasthApayati- yuktaM caitaditi / anyathA anantAnAM saGkhyAparyAyANAmekadravyavRttitvAbhAve / dvivacanaprayogasya ' tadrUpa tadrasavato:' iti SaSThIdvivacanaprayogasya 'anupapatteH' ityanenAnvayaH, yayekasmin ghaTe ekatvameva na dvitvaM tadA tadrUpavAn ya evaM ghaTa sa eva tadvasavAnapIti tasyaikatvena dvitvArthasya tatrAghaTamAnatvena tadarthakasya dvivacanaprayogasyAnupapatterityarthaH / ' ityAdinA' ityAdipadAt tadrUpa-tasa tatsparzacatAmaikyam' ityAdiprayogasyApi grahaNena tatratyabahuvacana prayogasyApyekasmin bahutvasyAbhAve'nupapatterityapi bodhyam / bahuSu ceti senApadena bahUnAM karituraga padAtInAmevAvabodhanam, natyekaH karyeva turagAdireva vA pratyekaM senetyucyate, tathA ca senApadapratipAdyAnAM bahUnAM karituraga padAtiprabhRtInAmekatvasyAbhAve tadarthakasya senApadottaraikavacanasyAnupapatteriti yatraikatvaM tatra dvitvAdikamapi yatra dvitvAdikaM tatraikatvamapi yathAkSayopazamaM ca buddhivizeSeNa pratiniyatasya grahaNameSTavyam, tadevA''pekSikatvamityarthaH / ekasmin dravye mukhyaM dvitvAdikamasahamAno naiyAyikaH zaGkate - adheti- 'ekatva-dvitvAdi' iti sthAne 'ekatra dvitvAdi' iti pATho yuktaH, ekatra dvitvAdivyavahAranimittaM tattaddharmaprakAraka buddhiviSayakatvAdikaM gauNameva dvitvAdItyanvayaH / tacca tataddharmaprakAra kabuddhiviSayasvAdirUpaM dvitvAdi ca / <
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / mapekSAbuddhijanyaM dviSThamanyadeveti na doSa iti cet ? na uktaviSayatArUpadvitvAderapyekatvaparyAptatvAt, tattaddharmaprakAratAnirUpitatvaviziSTaviSayatAyA api kacit saMbandhAdibhedena prakAratAbhedAdekasyA abhAvAt, bhAve'pi ca dvayasya pratyekAnatiriktatvena ekadharmAvacchedena dvitvAdiparyAptiprasaGgAt, dharmagatadvitvasyaiva tatparyAtyavacchedakatAvacchedakatvasvIkAre ca tatrApi dvitvasya vAstavasyAbhAvAd rUpatva-rasatvAdiprakArakabuddhiviSayatvarUpasyaiva gauNasya svIkAre ca tatparyAtyavacchedakAdigaveSaNe'navasthiteH, vAstavadvitvAdyabhAve jJAnAkAratAparyavasAnena sAkAravAdaprasaGgAcca / tasmAd dravyatvAvacchinnaikatvAdeH paryAptisvIkAre'nekAntavAda evAnAvilA vyavastheti dhyeyam / ata eva " davtrayAe ege ahaM nANa-daMsaNaTTayAe duve ahaM " ityAdi paramarSam / 24 tattaddharmAvicchedena paryAptamiti yadyaddharmaprakAra kabuddhiviSayatvAdirUpaM dvitvAdi tat tattaddharmAvacchedena paryAptam / iti etasmAt kAraNAt / na 'eko dvau' iti prasaGga iti uktadvitvasyaikatvAdyavacchedenAparyAptatvAd 'eko dvau, ghaTo'yaM dvau' ityAderna prasaGgaH, tadrUpavattva-tadasavattvaprakAra kabuddhiviSayatvarUpasya dvisvasya tadrUpavattva-tadasavasvAvacchedena paryAptatvAt 'tadrUpatadrasavato:' iti dvivacanaprayoga upapadyata ityarthaH / 'mukhyaM tu dvitvam' ityatra dvitvaM tritvAderupalakSaNam, 'dviSTham' iti ca triSTamityAderupalakSaNam / anyadeva tattaddharmaprakAra kabuddhiviSayatvAdito bhinnameva / samAdhatte neti / uktaviSayatArUpeti- tattaddharmaprakAra kabuddhiviSayatArUpetyarthaH / 'apyekatvaparyAsatvAda' iti sthAne 'apyekatra paryAptatavAd' iti pATha yuktaH, 'ekatra paryAptatvAd' ityasyaikatvAvacchedenaikadharmAvacchedena vA paryAptatvAdityarthaH tathA ca 'eko dvau, ghaTo hau' ityAdiprasaGgaH syAditi bhAvaH / nanu tadrUpavattvaprakAratAnirUpitatve sati tadrasavazvaprakAratAnirUpitA yA vizeSyatA tadAtmakaviSayatArUpadvitvamekaM tadrUpavattva - tadrasavattvarUpadharmadvayAvacchedenaiva paryAptam, na tvekatvAvacchedenaikadharmAvicchedena veti na 'eko dvau ' ityAdeH prasaGga ityata Aha- tattaddharmeti- dharmadvayAdau prakAratA yadyekA syAt tadA tannirUpitavizeSyatAvizeSarUpAyA viSayatAyA aikyaM syAdU, yadA tvavacchedakadharma medAdavacchedakasambandhamedAcca prakAratAyA bhedastadA tadrUpanirUpakabhedAdU vizeSyatAbhedasyAvazyambhAve tadAtmakaviSayatAyA api bheda iti tadrUpadvitvasyaikadharmAvacchedenaikatvAvacchedena ca paryAptatvAd 'eko dvau' ityAdeH prasaGgaH syAdeva evaM nirUpakabhede'pi viSayatAbhedo yadi nAbhyupeyate tadA'pi samudAyasya samudAyya natiriktatvamiti dharmadvayasya pratyekadharmAnatiriktatvena dharmadvayasyAvacchedakatve pratyeka dharma syApyavacchekatvamiti pratyekadharmAvacchedenApi dvivaparyAptaH sambhavenoktaprasaGgaH syAdevetyata uktadoSabhayAd gauNa - mukhyadvitvavyavasthA'pi parasya na yukteti mukulito'rthaH / tattaddharmeti- tattaddharmaprakAratAnirUpitatvaviziSTaviSayatAyA apyekasyA abhAvAdityanvayaH, 'taddaNDa- tadrUpavatoraikyam' ityAdAvavacchedakasambandhabhedo jJeyaH / 'bhAve'pi ca' ityasya tattaddharmaprakAratAnirUpitatvaviziSTaviSayatAyA ekasyA bhAve'pi cetyarthaH / nanu dharmadvayasya na svasvAsAdhAraNarUpeNa niruktadvitvaparyAtyavacchedakatvaM kintu dvitvenaiveti paryAptyacchedakatAvacchedakasya dvitvasya pratyekadharme'bhAvAnna pratyekadharmAvacchedena dvitvasya paryAptatvamiti noktaprasaGga ityata Aha- dharmagatadvitvasyaiveti / tatparyAptyavacchedaka teti- niruktadvitvaparyAtyavacchedakatatyarthaH / tatrApi rUparasAdilakSaNadharmadvaye'pi / rUpa- rasAdInAM guNatvena guNe guNAnaGgIkAreNa guNavizeSasaGkhya rUpa dvitvasya vAstavasya tatrAbhAvAdityAha - dvitvasya vAstavasyA - bhAvAditi / tatparyAptAvaccheda ke ti- rUpatva - rasasvAdiprakAraka buddhiviSayatvarUparUpa rasAdigata gauNadvitva paryApyavacche ketyarthaH, tAdRzadvitvasya rUpatva- rasatvAdidharmadvayAvacchedena paryAptatve uktadizA pratyekadharmAvacchedena pi paryAptatvato niruktadoSaprasaGgastadavastha iti tatparihArAya rUpatva- rasatvagata dvitvamabhyupetya tasya tatparyAtyavacchedakatAvacchedakatvamurarIkaraNIyamityevaM dizA'navasthAprasaGgAdityarthaH / yadi ca tadrUpa-tahasavatoraikyam' ityAdau dvivacanAdyarthatayA vAstavadvitvAdikaM na svIkriyate tarhi tatratyadvivacanAdyarthasya dvitvAderjJAnAkArarUpatvameva syAditi sAkAravijJAnavAda: prasajyetetyAha- vAstavadvitvAdyabhAva iti / upasaMharati-tasmAditi / 'dravyatvAvacchinnaikatvAdeH paryAptisvIkAre' iti sthAne 'dravyatvAdyavacchinnaikatvAdiparyAptisvIkAre' iti pAThaH samyak, ekasmin ghaMTe tadravyatvAvacchedenaikatvasya paryAptiH, tadrUpa-tadrasavasvAvacchedena dvitvasya paryAptirityevaM svIkAra ityarthaH / uktArthe AgamavacanasaMvAdamAha ata eveti / daSaTu0 - "dravyArthatayA eko'haM jJAnadarzanArthatayA dvAvaham" iti saMskRtam //
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ mayAmRtataraGgiNI- taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / idamapyatra vicAryate - dvitvAdikamapekSAbuddhijanyaM vyaGgayaM veti, tatra janyameveti naiyAyikAH, vyaGgaya* miti prAbhAkarAH / tatra naiyAyikAnAmayamAzaya:- dvitvasya vyaGgyatvanaye'pekSA buddherdvitvatvaprakAra kalaukikapratyakSatvaM kAryatAvacchekaM vAcyam, , janyatvanaye tu dvitvatvameveti laaghvm| na ca vyaGgyatvanaye'pi laukikaprakAratAsaMbandhena dvitvatvameva tatkAryatAvacchedakaM vaktuM zakyam, guNatva- saMkhyAtva- tadvyaktitvAdinA vinA'pyapekSA buddhiM tatpratyakSa prasaGgAt tena rUpeNa tatpratyakSaM prati tasyA hetutvakalpane cAtigauravAt / na ca svAzrayaviSayatayA dvitvatvasya kAryatAvacchedakatayA na doSa iti vAcyam, tathApi vyaGgyatvanaye svAzrayaviSayatvaM kAryatAvacchedakatAvacchedakaH saMbandhaH, janyatvanaye tu samavAya iti janyatvapakSa eva lAghavavAn / atha dvitvapratyakSe'pi pratyakSatvameva kAryatAvacchedakaM dvitvavRttiviSayatAyAH kAryatAvacchedaka 25 atra ziSyabuddhivaizadyAya naiyAyika - prabhAkarayormantavyabhedamupadarzayati- idamapIti / atra dvitvAdisvarUpaparyAlocanAyAm / idam 'dvitvAdikam' ityAdyanantarameva vakSyamANam / vyayaM vA apekSAbuddhivyaGgayaM vA / tatra janya vyaGgaghayormadhye / janyameva apekSAvuddhijanyameva dvitvAdikam / vyaGgyam apekSAbuddhivyAcaM dvitvAdikam / prathamaM naiyAyikAbhiprAyaM prakavyati- tatreti- dvitvAderapekSAbuddhivyaGgyatvaM nAmApekSAbuddhijanya pratyakSaviSayatvamiti dvitvatvaprakAra kalaukikapratyakSatvA pratyapekSAbuddheH kAraNatvam, ato dvitvasyApekSabuddhivyaJjayatvamiti prabhAkaramate dvitvatvaprakAraka laukikapratyakSatvamapekSAbuddheH kAryatAvacchedakamurarIkaraNIyam, dvitvamapekSA buddhijanyamiti naiyAyikamate tu dvivatvAvacchinnaM pratyapekSa buddheH kAraNatvamiti dvitvatvamevApekSAbuddheH kAryatAvacchedakamiti lAghavam, ato dvittrasyApekSAbuddhijanyatvameva svIkaraNIyamityAzayaH / nanu laukikaprakAratAsambandhena dvitvatvAvacchinnaM pratyevApekSA buddheH kAraNatvaM dvitvasya vyaGgayatvapakSe'pi vAcyam, tathA ca matadvaye'pi kAryatAvacchedakaM dvisvatvameveti na lAghavaM nyAyamate'pi prakAratAyAzca saMsargatAniyAmakaH sambandho nirUpakatvam, tathA ca laukikaprakAratAsambandhena dvitvatvAvacchinnaM dvitvatvaprakAraka laukikapratyakSamiti tasyApekSA buddhikAryatayA tadviSaye dvitve'pekSA buddhivyaktayatvalAbha ityAzaGkaya pratikSipati na veti- asya 'zakyam' ityanenAnvayaH / tatkAryatAvacchedakam apekSAbuddhikAryatAvacchedakam / niSedhe hetumAha - guNatveti- laukikaprakAratA - sambandhena dvitvatvavatpratyakSa mapekSA buddhikAryamiti tadapekSA buddhiM vinA mA bhavatu, guNatvAdinA tu dvitvapratyakSaM nApekSAbuddhikAryamiti tadapekSAbuddhiM vinA'pyApadyeta, yadi ca guNatvAdinA dvitvapratyakSaM pratyapyapekSAbuddheH kAraNatvaM svIkRtya tadvAraNaM kriyate tadA'tigauravamityato vyaJjayatvapakSo na samIcIna ityarthaH / tatpratyakSati - dvitvapratyakSetyarthaH / tena rUpeNa guNatvAdirUpeNa / tatpratyakSaM prati dvitvapratyakSaM prati / tasyA: apekSAbuddheH / nanu svAzrayaviSayatAsambandhena dvitvatvAvacchinnaM pratyapekSAbuddheH kAraNatvam, dvitvatvaprakArakapratyakSaM yathA svAzrayaviSayatAsambandhena dvitvatvavat tathA guNatvAdinA dvitvapratyakSamapi svAzrayaviSayatAsambandhena dvitvatvavad bhavatIti tadapi niruktakAryatAvacchedakAkrAntamityapekSAbuddhiM vinA na tatprasaJjana sambhava ityAzaGkaya pratikSipati - na veti- asya 'vAcyam' ityanena sambandhaH / nyAyamate samavAyena dvitvatvaM kAryatAvacchedakamiti dvitvatvaniSTAyAH kAryatAvacchedakatAyA avacchedakaH sambandhaH samavAyaH, sa ca vyaGgayatvapakSIya kAryatAnirUpita dvitvatva niSTAvacchedakatAvacchedakasvAzrayaviSayatvasambandhApekSayA laghubhUta ityevaM lAghavAd vyayatvapakSo na yukta iti niSedhahetumupadarzayati- tathApIti- svAzrayaviSayatvasya dvitvatvaniSTakAryatAvacchedakatAvacchedakasambandhatvamupagamyApekSA buddhiM vinA guNatvAdinA dvitvapratyakSApattervAraNe'pItyarthaH / niSedhahetvavabodhAya 'lAghavavAn' iti sthAne 'lAghavAt' iti pATho yuktaH / nanu naiyAyikamate yathA dvitvatvamapekSAbuddheH kAryatAvacchedakaM tathA prabhAkaramate pratyakSatvameva tatkAryatAvacchedakam dvitvavRttiviSayatA ca kAryatAvacchedakasambandhaH tena sambandhena dvitvapratyakSameva dvitve vartate nAnyapratyakSamiti tasyaiva pratyakSatvena rUpeNApecAbuddhikAryatvamiti nAtiprasaGgo navA gauravamiti zaGkate - atheti / 4
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / saMbandhatvenaivAnatiprasaGgAt, anyathA dvitvapratyakSasya viSayatayA dvitvatvAdAvapi jAyamAnatvena vyabhicArAt / apekSAbuddhitvaM kAraNatAvacchedakam, tacca mAnasatvavyApyo jAtivizeSaH, kAraNatAvacchedakasaMbandhaH svaviSayaparyAptatvam, tena 'ghaTa-paTaikatvabuddhitvenApekSA buddherghaTa-paTadvitvapratyakSa hetutve'nantakAryakAraNabhAvApattiH, dvitvapratyakSatvAvacchinne'pekSA buddhitvena sAmAnyato hetutve'pi ghaTa-paTa dvitvapratyakSakAle ghaTa-kuDyadvitvapratyakSApattiH, svaviSayavRttitva saMbandhenApekSA buddhestatrApi sattvAd, ityAdidUSaNAnavakAzaH, ghaTa-paTaikatvabuddherghaTa- kuDya dvitve svaviSayaparyAptatva saMbandhenAsamvAditi vyaGgayatvanaye'pi na gauravamiti vet ? na- evaM sati pratyakSatvaM kAryatAvacchedakam, jJAnatvaM vA, anubhavatvaM vetyAdau vinigamakAbhAvAt / kizva, vyaGgadhatvavAdinA maitrIyApekSA buddhyA sannikarSAdivazAd dvitve caitrIyapratyakSotpattivAraNAya caitrIyApekSAbuddhitva-caitrIyapratyakSatvAdinA kAryakAraNabhAvo vAcya iti gauravameva / atha tava puruSAntarApekSAbuddhijanitadvitvasya puruSAntarApratyakSatvAya dvitvaniSThaviSayatAsaMbandhena caitrIyapratyakSe maitrIyadvitvAdibhedasyApi hetutvaM kalpanIyam, yadvA caitrIyadvitvapratyakSaM prati caitrApekSA buddhijanyadvitvena hetutA kalpanIyA, kAryatA 26 dvitvapratyakSatvasyApekSA buddhikAryatAvacchedakatvopagame'pi dvitvavRttiviSayatAyAH kAryatAvacchedakasambandhatvamavazyamabhyupeyam, viSayatAmAtrasya kAryatAvacchedakasambandhatve dvitvapratyakSasya tena sambandhana dvitvatvAdAvapi jAyamAnatvena tatra svaviSayaparyAptatvasambandhenApekSA buddherabhAvena vyabhicArApatterityAha- anyatheti dvitvavRttiviSayatAyAH kAryAtAvacchedakasambandhatvAnabhyupagama ityarthaH / tacca apekSA buddhitvaM ca / tena mAnasatvavyApyajAtivizeSarUpasyApekSA buddhitvasya kAraNatAvacchedakatayA svaviSayaparyAptatvasya kAraNatAvacchedakasambandhatayA cAbhyupagamena, asya 'ityAdidUSaNAnavakAzaH' ityatrAnvayaH / ghaTa-kukhyadvitvapratyakSApattiriti- 'ghaTaka: paTakaH' ityAkArakApekSAyuddhito ghaTa-paTadvitvapratyakSaM yadoSajAyate tadA ghaTa-kujyadvitvapratyakSamapi syAt, dvitvapratyakSatvarUpa kAryatAvacchedakasya ghara para dvitvapratyakSa iva ghaTa - kuDyadvitvapratyakSe'pi sattvAt, apekSAbuddhitvalakSaNakAraNatAvacchedakasya ghaTa- kujyadvitvapratyakSaM prati kAraNe 'ghaTacaikaH kuDyaM caikam' ityAkArakApekSA buddhivizeSa iva 'ghaTazcaikaH paTakaH' ityAkArakApekSA buddhivizeSe'pi sattvena tadvRSeNa tasyApi ghaTa- kuDyadvitvapratyakSaM prati kAraNatvAt, apekSA. buddheH kAraNatAvacchedakasambandhatayA'bhyupagatasya svaviSayavRttitvasyApi 'ghaTazcaikaH paTacaikaH' ityapekSAbuddheH svaviSayaghaTavRttitvamupAdAya ghaTa-yadvitve sattvAdityarthaH / svadiSayaparyAptatvasya kAraNatAvacchedakasambandhatayA'bhyupagame tu ghaTa-paTekatvabuddhyAtmakApekSAbuddheH svaviSayaparyAptatvasambandhena ghaTa- kuDya dvitve'sattvAnna ghaTa-paTaikatvabuddhito ghaTa-yuSya dvitvapratyakSApattirityAha- ghaTapakatvabuddheriti / samAdhatte - neti / evaM sati dvitvavRttiviSayatvasya kAryatAvacchedakasambandhatayA mAnasatvavyApya jAtivizeSAtmakApekSA buddhitvasya kAraNatAvacchedakatayA svaviSayaparyAptatvasya kAraNatAvacchedakasambandhatayA vAbhyupagamenA'tiprasaGgavyabhicAravAraNe sati / pratyakSatvamiti - pratyakSatvasya kAryatAvacchedakatve yathA na ko'pi doSastathA jJAnatvAnubhavatvayorapi kAryatAvacchedakatve'pi na ko'pi doSa iti pratyakSatvameva kAryatAvacchedakamiti vinigantumazakyatvenAnekakArya-kAraNabhAvaprasaGgAdityarthaH / vyaGgayatvapakSe gauravAntaramapyAha- kizceti- caitrasya cakSuH saMyuktasamavAyo dvitve vartate, maitrasyApekSAbuddhirasti, sA cApekSA buddhi: svaviSayaparyAptatvasambandhena dvitve vartate iti tadvalA caitrasya dvitvapratyakSamApAyeteti tadvAraNAya caitrIya pratyakSatvAvachinnaM prati caitrIyApekSA buddhitvena kAraNatvama, maitrIya pratyakSatvAvacchinnaM prati maitrIyApekSA buddhitvena kAraNatvamityevaM puruSabhedenAnantakArya-kAraNabhAvakalpanagauravaM vyayatvapakSe ityarthaH / prabhAkaramatAnuyAyI zaGkate - atheti / tava apekSAbuddhijanyaM dvitvamitivAdino naiyAyikasya, mata iti zeSaH; yatpuruSI yApekSA buddhayA yad dvitvaM janyate tadvitvasya tenaiva puruSeNa pratyakSaM bhavati, cakSuH saMyuktasamavAyasannikarSastu yathA tatpuruSasya tatra samasti tathA puruSAntarasyApi tatra samastIti tadbalAt puruSAntarasya tatpratyakSaM syAt, tadvAraNAya dvitvaniSTaviSayatAsambandhena caitrIyapratyakSaM prati maitrIyApekSA buddhijanita
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalakUto nayopadezaH / / 27 vacchedakaH saMbandho dvitvaniSThaviSayatA, kArakatAvacchedakazca tAdAtmyam , ata eva caitramaitrApekSAbuddhibhyAM tulyaviSayAbhyAM yugapadutpannAbhyAmutpAditaM dvitvamekameveti mate'pi na kSatiriti kalpanAyAmadhikaM gaurava. miti cet ? na-tadgauravasya phalamukhatvenAdoSatvAt / yadyapi dvitvAdAvapekSAbuddhe katvAvagAhibuddhitvena hetutA 'ayaM ghaTa ekaH' iti buddhito'pi dvitvotpattyApatteH, nApi nAnaikatvAvagAhibuddhitvena 'ayamekazciravinaSTo ghaTazcaikaH' iti buddhito'pi tadApatteH, tathApi dvitvAdijanakatAvacchedikA mAnasatvavyApyA nAnA jAtayo vAcyAH, anyathA kadAcid dvitvaM, kadAciJca tritvamiti niyamo na syAt / na ca smRtitvavyApyatvameva tAsAM na kuta iti vAcyam , yadyaktivizeSyakaikatvasmaraNaM kasyApi na jAtaM tatra smaraNAnubhavakArya dvitvabhedasya devadattIyAdyapekSAdhuddhijanyadvitvabhedasya ca kAraNatvaM kalpanIyamiti gaurvmityrthH| tAdAtmyamiti-caitrIyA pekSAvuddhijanya dvitvaM tAdAtmyena caitrIyApekSAbuddhijanyadvitva eva vartate, na tu maitrIyApekSAbuddhijanitadvitve iti tadrUpakAraNA bhAvAna caitrIya dvitvapratyakSaM dvitvaniSThaviSayatAsambandhena maitrIyApekSAvuddhijanyadvitve samutpadyata iti / 'ata evaM' ityasya 'na kSatiH' ityanenAnvayaH, ata eva caitrIyadvitvapratyakSa prati caitrApekSAbuddhijanyadvitvena hetutvakalpanalakSadvitIyakalpasthA''daraNAdeva / caitra-maitreti- yadaiva caitrasya 'ghaTazcaikaH paTazcaikaH' ityapekSAbuddhistadaiva maitrasyApi 'ghaTazcaikaH paTazcaikaH' iti tatsamAnaviSayA'pekSAbuddhiH, tAbhyAmutpAditaM ghaTa-paTagata dvitvamekameveti mate dvitvaniSThaviSayatAsambandhena caitrIyapratyakSe maitrIyApekSAbuddhijanyadvitvAdibhedastha kAraNatvamiti prathamakalpe dvitvaniSThaviSayatAsambandhena cetrIyapratyakSaM caitrIyApekSAbuddhijanyadvitve samutpadyate, taca dvitvaM maitrIyApekSAbuddhijanyadvitvarUpamapIti tadbhedasya tatrAsattvAccaitrasyApi tatpratyakSaM na syAditi doSo na bhavati, caitrIyadvitvapratyakSaM dvitvaniSTaviSayatAsambandhena caitra-maitrApekSAdhuddhidvayajanitadvitve vartate, tatra tAdAtmyasambandhena caitrApekSAbuddhijanyaM tadeva dvitvaM samastIti, evaM kalpanAyAM naiyAyikasya mate prabhAkaramatApekSayA'dhikaM gaurvmityrthH| samAdhatte-neti / tadgauravasya naiyAyikamate'nantaradarzitagauravasya / phalamukhatveneti- vyaGgayatvapakSe apekSAbuddhabitvapratyakSatvaM kAryatAvacchedakam , janyatvapakSe dvitvatvamapekSAbuddheH kAryatAvacchedakamiti lAghavAjanyatvapakSavyavasthitau tatra yasyaivApekSAbuddhadyA janyaM yad dvitvaM tatpuruSasyaiva tadvitvapratyakSaM nAnyapuruSasyetyetadartha kalpanIyasya niruktagauravasya phalamukhatvenAdoSatvAdityarthaH / dvitvAdikaM prati apekSAbuddharyat kAraNatvaM tadavacchedakanirvacanAya vicAramArabhate-yadyapItyAdinA / dvitvaM pratyapekSAbuddherekatvAvagAhiyuddhitvena kAraNatvasya pratikSepe hetumupadarzayati- 'ayaM ghaTa ekaH' itIti / nApItidvitvAdikaM pratyapakSAbuddhe nekatvAvagAhibuddhitvena kAraNatve 'ayaM ghaTa ekaH' iti buddhe nekaravAvagAhibuddhitvAbhAvAt kAraNAsvAbhAvena na tato dvitvotpattyApattiH, parantu 'ayamekazciravinaSTo ghaTazcaikaH' iti buddhernirukkakAraNAvacchedakAkrAntAyA dvitvotpattyApattena nAnakatvAvagAhibuddhitvenApekSAbuddhaH kAraNatvamityarthaH / tathA'pi ekatvAvagAhibuddhitvena nAnakatvAvagAhibuddhitvena vA'pekSAbuddheH kAraNatvA'sambhave'pi / dvitvAdIti-AdipadAt tritvAdInAmupagrahaH, tathA dvitvajanakatAvacchedikApekSAbuddhigatA mAnasatvavyAcyA jAtirekA, tadanyA tritvajanakatAvacchedikA, tadanyA ca catuSTajanakatAvacchediketyevamapekSAbuddhigatA mAnasatvavyApyA nAnAjAtayo vAcyA ityarthaH / anyathA ekaivApekSAbuddhigatA mAnasatvavyApyA jAtitviAdikAraNatAvacchediketyevamupagame / kadAciditi- 'ghaTavaikaH paTazcaikaH' ityevamapekSAbuddhayanantarakAle dvitmutpadyate. 'ghaTazcaikaH paTazcaiko maThazcaikaH' ityevamapekSAbuddhathanantarakAle tritvamutparata ityevaM niyamo na syAt , yeva dvitvakAraNatAvacchedikA mAnasatvavyApyajAtiH 'ghaTazcaikaH paTazcaikaH' iti buddhau vartate saiva tritvakAraNatAvacchedikA'poti tadrapeNa dvitvakAraNApekSAbuddhereva tritvaM prati kAraNIbhUtAthA api sattvAd dvitvotpattikAle tritvotpattirapi syAdityarthaH / nanu bhavantu jAtayo dvitvAdijanakatAvacchedikA apekSAbuddhigatA vibhinnAH, tAsAM smRtitvavyApyatvameva kuto nAGgIkriyate ? ityAzaGkaya prati kSipati-na cetiasya 'vAcyam' ityanenAnvayaH / tAsAM dvitvAdijanakatAvacchedakajAtInAm / niSedhe hetumAha-yadvayaktIti-dvitvAdijanakatAvacchedakajAtInAM smRtitvavyApyatve smaraNAtmakApekSAbuddhita eva dvitvAdyutpattine jJAnAntarAditi yayaktivizeSyakaikatvasmaraNa kasyApi pramAtune jAtaM tasyaktigatadvitvAdikaM kathamutpadyateti tadartha tadyaktivizeSyakaikatvAnubhava-tatsamaraNayoH kArya-kAraNa
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / %A4 kAraNabhAvakalpane saMskAravyavadhAnena kSaNavilambe ca gauravAt , smRtitvavyApyatve'pi smaraNAtmakaikatvabuddhikalpanAkSaNe mAnasotpatto bAdhakAbhAvAd upanAyakajJAnaghaTitasAmagrIsattvAt , mAnasaM prati tattatsmRtisAmagryA pratibandhakatvakalpane ca mahAgauravAt / santu vA 'vAkSuSatvAdivyApyA nAnA jAtayaH, dvitvAdI mAnAbhAvAd [na ca dvitvAdI mAnAbhAvaH] 'dvau trayaH' ityAdivilakSaNabuddheH prakArabhedaM vinA'sambhavAt , anyathA sarvatra viSayanirapekSereva jJAnastattadvyavahArajananaprasaGgAt / na ca 'dvau' ityAddhibuddhe. vijAtIyajJAnaM viSayaH, acAkSuSatvApatteH / na ca 'imo dvau madhupau,' 'ete trayaH kamala-kalhAra-kalahaMsAH' ityAdau yugapadeva dvitva-tritvapratIti(tte)rekatra buddhau dvitvajanakatAvacchekajAtyupagame tritvajanakatAvacchedaka"jAtyabhyupagame ca] jAtisaMkaraprasaGga iti vAcyam , dvitva-tritvotpAdakApekSAbuddhyorutpAde sUkSmakAla bhAvaH kalpanIyaH, saMskAraM vinA na smaraNamityanubhavAt saMskAraH kalpanIyaH, tathA ca tasyaktivizeSyakaikatvaprakArakAnubhavatatprabhavasaMskAra-tajanyatavyaktivizeSyakaikatvaprakArakasmaraNalakSaNApekSAbuddhitasta gatadvitvAdyutpattiritItthaM kSaNavilambazca kalpanIya ityevaM gauravAna tAsAM smRtitvavyApyatvam, kintu mAnasattvavyApyatvamevetyarthaH / yadA caikatvasya smRtistadAnImapi tasya mAnasaM bAghakAbhAvAt sambhavatyeva zAnalakSaNapratyAsattestanmAnasapratyakSakAraNIbhUtAyAH sattve taddhaTitasAmanyAH sattvAditi kimiti tasyaiva na dvitvAdikAraNasvaM ? yenAnubhava-saMskAra-smaraNAdikalpanAprayuktagauravamapi parihataM bhavatItyAha-smRtitvavyApyatve'pIti / upanAyakajJAneti-- jJAnalakSaNapratyAsattItyarthaH / nanu mAnasaM prati tattatsmRtisAmagrI pratibandhiketi na tadviSayakasmRtikAle tadviSayakamAnasasambhava ityata Aha-mAnasaM pratIti-bahirindriyajanyapratyakSasAmagyAH sarvato balavasthAt saiva smRtipratibandhikA, na tu cAkSaSAdikaM prati smRtisAmagrI pratibandhiketi dvitvAdijanakatAvacchedikAzcAkSuSatvAdivyApyA jAtaya eva nAnA santu, tato'pi kadAcid dvitvaM, kadAcit tritvamiti niyamopapattirbhaviSyatItyAha- santu gheti / nanu dvitvAdireva nAsti, ekatvadvayameva dvitvamekatvatrayameva tritvamityAdikalpanayaivopapattarityAzaya pratikSipati-na ceti / 'dvitvAdI mAnAbhAvAt' iti sthAne 'na ca dvitvAdau mAnAbhAvaH' iti pATho yuktaH, 'ayameko'yamekaH' iti jJAnAnantaram , 'imau dvau' iti jJAnamupajAyate, na ca tatraikatvayAdikamavabhAsate, na ca viSayavailakSaNyaM vinA 'dvAvimau, traya ime ityAdipratItivailakSaNyasambhava iti tAzapratItivalakSaNyAnyathAnupapattireva dvitvAdI mAnamiti niSedhahetamapadarzayati'dvau trayaH' iti / anyathA viSayavailakSaNyAbhAve'pi pratItivailakSaNyAbhyupagame / acAkSuSatvApatteriti-jJAnasya cakSurindriyAyogyatvena vijAtIyajJAnasya dvitvAdisthAnAbhiSeke tasya cakSurindriyajanyapratyakSaviSayatvaM na syaadityrthH| nanvekadaiva dvitva-tritvapratItirbhaviSyati yatra tatra dvitva-tritvayorekaivApekSAbuddhiH kAraNamiti tasyAmapekSAyuddhau dvitvajanakatAvacchedakabaijAtyavat tritvajanakatAvacchedakavaijAtyamapi svIkaraNIyaM syAt , tathA ca jAtisaGkaraprasaGga ityAzaya pratikSipati-na ceti- asya 'vAcyam' ityanenAnvayaH / dvitvajanikA'pekSAbuddhiramyA, anyA ca tritvajanikA'pekSAbuddhiH, tayozca kramaNotpattirbhavati, vyavadhAyakakAlasyA'tisaumyAca kAlabhedo nA'vabhAsata iti naikatra jAtidvayamiti na sAryamiti niSedhahetumupadarzayati-dvitva-tritvotpAdaketi / sUkSmakAlabhedAnupalakSaNena yaugapadyAbhimAne nidarzanamupadarzayati-girirayamiti- nAkakalpanA bhadrA, 'girirayaM vahnimAn' iti jJAnasyAnubhAvikarUpatvAt 'ahaM tajjhAnavAn' iti jJAnasya pratyakSarUpatvAditi / spaSTapratipattyarthamuktam- anumiti-pratyakSayoriveti / nanu samAnaviSaye pratyakSAnumitisAmagryoH satyoH pratyakSamevopajAyate nAnumitiriti samAnaviSayakapratyakSasAmagrI samAnaviSayAnumiti prati pratibandhikA kalpyate. bhinnaviSaye pratyakSA-'numitisAmagyoH samavadhAne tu bhijaviSayikAnumitirevopajAyata iti bhinnaviSayakapratyakSaM prati bhinnaviSayakAnumitisAmagrI pratibandhikA, ataH prakRte bhinaviSayakAnumitisAmagrItaH pUrva bhinnaviSayakAnumitiH, tataH pratyakSasAmaprItaH pratyakSamiti krameNaiva tayorutpAdo na tu yugapat , prakRte tu dvitva-tritvayoH pratyakSameva, tatkAraNIbhUtA'pekSAbuddhirapi pratyakSAtmikaiveti yugapadekaiva dvitva-tritvapratItirekaiva dvitva-tritvayoH kAraNamapakSAbuddhiH kiM na syAditi zahate- atheti /
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / bhedakalpanAt, 'girirayaM vahnimAn ahaM tajjJAnavAn' ityanumiti pratyakSayoriva / atha tatra bhinnaviSaye'numitisAmagryAH pratibandhakatvAdastu tayoryugapadanutpAdaH, na tu prakRte iti cet ? tarhi pratibandhakaM kiJcidatrApi kalpyatAm, anyathAnupapatterbalIyastvAt / astu vA tatrApekSA buddhAvubhayajanakatAvacchedako jAtivizeSaH, AstAM ca dvitva-tritvayostajjanyatAvacchedako jAtivizeSaH / etena 'samavAyyasamavAyi-nimittakAraNAnAmaviziSTatve dvitva- tritvAdyutpattiniyame kiM kAraNam ? dvAbhyAmekatvAbhyAM dvitvam, tribhikhitvamArabhyata iti vaktumazakyatvAd, ekatveSu dvitvAderabhAvAt na ca zuddhayA'pekSA buddhyA dvitvam, dvitvasahitayA ca tayA tritvamutpAdyata ityapi suvacam, dvitva-tritvayoryugapadevoktapratyayaviSayatvAt, na caikatveSviva dvitvAdijanakatAvacchedakA ativizeSA abhyupeyAH, tata eva dvitvAdivyavahAropapattau dvitvAdyucchedaprasaGgAd, ityAdiparyanuyogo nirastaH, apekSAbuddhiniSThadvitva- tritvAdijanakatAvacchedakajAtibhedenaiva tayoH sAmagrIbhedAt, ekApekSA dhIjaghanyadvitva- tritvayoranyatra paridRSTabhedavajjAtIyatvenaiva bhedAt / 29 tayoH anumiti pratyakSayoH / samAdhatte - taddati / pratibandhakaM dvitvotpAdakatatpuruSIyApekSA buddhikAle tritvotpAdakatatpuruSIyApekSA buddhayutpAdapratibandhakam / atrApi apekSA buddhAvapi / pramANAbhAvAt tatkalpanaM na nyAyyamiti cet ? tatrAhaanyathAnupapatteriti- yadi pratibandhakaM kiJcinna kalpyeta tarhi dvitvotpAdakApekSA buddhi - tritvotpAdakApekSA buddhisAmagryoH kharavA jJAnadvayayugapadutpattiniSedhAde kaivApekSA buddhirdvitvotpAdikA tritvotpAdikA ca bhavediti tatra dvitvajanakatAvacchedaka-tritvajanakatAvacchedakajAtyoH sAGkaryaM syAt, jAtisAGkarthaM ca neSTamiti tatparihArAnyathAnupapaterbalIyasyAH sattvAt kiJcit pratibandhakaM karUpyata ityarthaH / athavA tatraivApekSA buddhirdvitva-tritvobhayajanikA, kintu yA dvitvamAtrajanakatAvacchedikA yA ca tritvamAtrajanakatAvacchedikA jAtiH, tayostatra nA'bhyupagamaH, dvitva-tritvobhayajanakatAvacchedikA'nyaiva jAtistatropeyate, tAdRzAMpekSAbuddhijanyayordvitva-tritvayorapi jAtivizeSaratAdRzApekSAbuddhijanyatA'vacchedako'nya eva kalpyate, itthamapi na kazcid doSa ityAha- astu veti / tajjanyatAvacchedakaH apekSAbuddhijanyatAvacchedaka: / 'etena' ityasya 'nirastaH' ityanenAnvayaH / dvitva-tritvAdyutpattiniyame kadAcid dvitvamutpadyate, kadAcit tritvamutpadyata iti niyame / 'kiM kAraNam' ityatra kima AkSepe, na kiJcit kAraNamiti tadarthaH / dvAbhyAmekatvAbhyAM dvitvamutpadyata, tribhirekatvaistritvamutpadyata iti niyamastu tadA vaktuM zakyo yadyekatveSu dvitva-tritvAdikaM samaveyAt na caivam guNe guNAnaGgIkArAdityAha - dvAbhyAmiti / 'na'' ityasya 'suvacam' ityanenAnvayaH | 'dvitvam' ityasya 'utpAdyate' ityanenAnvayaH / tayA apekSAbuddhayA / uktapratyayaviSayatvAt 'imau dvau madhupau, ime trayaH kamala kahAra- kalahaMsAH' itipratyayaviSayatvAt / nanu dvitvajanakaM vijAtIyamekatvam, vijAtIyaM ca tritvaJjanakamekatvam, tathA ca tAdRzakAraNavailakSaNyAd dvitva-tritvAdyutpattiniyamo bhaviSyatItyAzaGkaya pratikSipati-na ceti / 'na caikatveSviva' iti sthAne 'na caikatveSveva ' iti pATho yuktaH, 'na ca' ityasya 'abhyupeyAH' ityanenAnvayaH / niSedhe hetumAha- tata eveti- yadi dvitvakAraNaM vijAtIyamekatvam, vijAtIyaM ca tritvakAraNamekatvam, tarhi dvitvAdikalpanA nirarthikA, vijAtIyaikatvena dvitvavyavahAro vijAtIyaikatvena tritvavyavahAra ityevaM vijAtIyaikatvata eva dvitvAdivyavahAropapattau dvitvAyucchedaprasaGgAdityarthaH / ' etena' ityatidiSTaM nirAsahetumupadarzayatiapekSA buddhiniSTheti / tayoH dvitva-tritvayoH / ekApekSA buddhijanye dvizva-tritve cAnyadvitva-tritvato vijAtIye, anyadvitvajanakavijAtIyApekSA buddhito vijAtIyApekSA buddhijanye iti tayoranyadvitva-tritvato bhedAdevaikadotpattirapi yujyata ityAha ekApekSeti / 'ekApekSAdhIjanyadvitva-tritvayoH' ityasya 'bhedAd' ityanenAnvayaH / anyatra anyayordvatva-tritvayoH, paridRSTA yA jAtistadbhedavatI - tadbhinA, yA jAtistadvattvenaiva, ekApekSAdhIjanyadvitva-tritvayoH, bhedAd anyadvitva-tritvAbhyAM bhinnasvAt, tata eva cAnyadvitva- tritvayorvibhinnApekSAbuddhijanyatvAd vibhinnakAlotpattikatve'pyanayorekA pekSAbuddhijanyatvAdekakAlikotpattikatvamaviruddhamityAzayaH /
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / %3 udayanAcAryAstu-" dvitvaprAgabhAvaga.va dvitvasAmagrI, tritvaprAgabhAvagarbhA ca tritvasAmaprIti tayovizeSaH, ito'pi hi prAgabhAvasiddhiH, anyathA tayovizeSo na syAt , paryAptisaMbandhena dvitvAdikaM prati paryAptisaMbandhena tatprAgabhAva eva niyAmakaH, ata evaikasmin na paryAptisambandhena dvitvAdi. pratyayaH, tatprAgabhAvasyaikasmin paryAptyabhAvena tasyApi tadabhAvAd" ityAhuH / athApekSAbuddhijanyatve dvitvasya 'dve dravye' iti laukikapratyakSAnupapattiH, 'apekSAbuddhiH, atha dvitvam, atha dvitvatvanirvikalpakam , tato dvitvatvaviziSTa pratyakSam , tadaiva ca dvitvanirvikalpakena svottaravRttivizeSaguNavidhayA janito'pekSAbuddhivinAzaH, tatazca dve dravye' iti laukikapratyakSam, tadaiva cApekSAbuddhivinAzAd 'dvitvavinAzaH' iti hi tvadabhimatA vyavasthA, sA'trAnupapannA, apekSAbuddheH svajanyasaMskAreNa dvitvanirvikalpakotpattikSaNa eva nAzAt , yogya vibhuvizeSaguNanAzaM prati svottaravRttiyogyajAtIyavibhuvizeSaguNatvena hetutvAt,suSuptiprAkAlavartijJAnanAzakatayaiva tatsiddheH,anyathA'nubhavadhvaMsenaiva saMskArAnyathAsiddhe. naiyAyikadhurandharANAmudayanAcAryANAM matamupadarzayati- udayanAcAryAsviti-- asya 'AhuH' ityanenAnvayaH / tayovizeSaH dvitva-tritvasAmagyorbhedaH / ito'pi dvitva-tritvasAmagrIbhedato'pi / anyathA prAgabhAvAnabhyupagame / tayoH dvitva-tritvasAmagryoH / paryAptisambandhena dvitvamubhayasminneva, na svekasmin , evaM paryAptisambandhena tritvaM triSveva, na tvekasmin dvayoHtyatrApi prAgabhAva eva niyAmaka ityAha- pryaaptismbndheneti| tatprAgabhAva eSa dvitvAdiprAgabhAva eva / ata eva paryAptisambandhena dvitvAdiprAga bhAvasya niyAmakatvAdeva / tatprAgabhAvasya dvitvAdiprAgabhAvasya / tasyApi sadabhAvAta dvitvAderapyekasmin paryAptyabhAvAt / zaGkate-atheti / kIdRzI apekSAdhuddhito dvitvotpattyabhyupagame naiyAyika prakriyA ? yasyAM dvitvasya laukika pratyakSAnupapattirityAkAGkhAyAmAha- apekSAbuddhiriti-prathamakSaNe apekSAbuddhirutpadyate, tato dvitIyakSaNe dvitvamutpadyate, tatastRtIyakSaNe dvitvatvanirvikalpakam , tatazcaturthakSaNe dvitvatvaviziSTapratyakSam , tadAnImeva ca ca 'svottaravartivizeSaguNasya yogyavibhuvizeSaguNanAzakatvam' iti niyamato'pekSAbuddhayattaravartivizeSaguNena dvitvatvanirvikarUpakenApekSAbaddhivinAzaH, tataH paJcamakSaNe 'dve dravye' ityAkArakaM dvitvaprakArakadravyavizeSyakapratyakSam, tadAnImeva cApakSAbuddhinAzAd dvitvanAza iti naiyAyikAbhimatA vyavasthetyarthaH / sA'trA'nupapannA sA vyavasthA kriyamANe vicAre noppdyte| prathamakSaNe'pekSAbuddhiH, tato dvitIyakSaNa dvitvotpattiH, tadAnImeva cApekSAbuddhitaH svaviSayaikatvaviSayakaH saMskAraH, tena cApekSAbuddhijanitana saMskAreNApekSAbuddhadhuttaravartinA dvitvatvanirvikalpakakSaNa evApekSAbuddhe zaH, tatazca yadA dvitvatvaviziSTapratyakSamabhimataM tadAnIpekSAbuddhinAzAd dvitvanAze kathaM dvitvapratyakSamityuktavyavasthAnupapattau hetumupadarzayati- apekSAbuddhiriti- asya 'nAzAd' ityanenAnvayaH / nanu yogyavibhuvizeSaguNanAzaM prati svottara vRttiyogyajAtIyavibhuvizeSaguNatvena kAraNatvam , saMskArazca svottaravartyapi na yogyajAtIya iti na tato'pekSAbuddhinAzaH, nirvikalpa ke tu prakAratA-vizeSyatA-saMsargatAminA turIyaviSayatopeyate, tAvataiva savikalpakajJAnAd bhede siddhe na tatra nirvikalpakatvaM jAti:, kintu jJAnatvameva, tacca yogyamiti svottaravartiyogyajAtIyavizeSaguNena nirvikalpakenApekSAbuddhinAzaH sambhavatItyata Aha-yogyavibhuvizeSaguNanAzaM pratIti-'svottaravRttiyogyajAtIyavibhuvizeSaguNatvena' iti sthAne 'svottara vartiyogyAyogyajAtIyasAdhAraNavibhuvizeSa. guNatvena' iti pATho yuktaH, tathA ca kAraNakoTau yogyajAtIyatvamayogyajAtIyatvaM vA na nivezyate, kintu yogyavibhuvizeSaguNanAzaM prati svottaravRttivibhuvizeSaguNatvena hetutvAt svajanyasaMskAreNApekSAbuddhe zasambhavAnnaiyAyikavyavasthA'nupapannetyarthaH / ata eva suSuptiprAkkAlavartino jJAnasya svajanyasaMskAreNa nAza iti suSuptiprAkkAlavartijJAnanAzakatayA saMskArasiddhirityAha- suSuptIti / tatsiddheH saMskArasiddheH / anyathA uktadizA kArya-kAraNabhAvAnabhyupagame suSuptiprAkkAlavartijJAna nAzakatayA saMskArasiddhayabhAve / smaraNaM prati yadanubhavasya karaNatvaM tajhyApAratayA saMskAraH kalpyate, paraM saMskArasya tathA'kalpane'pyanubhavadhvaMsa evAnubhavavyApAraH,
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / riti cet ? na- apekSAbuddheH saMskArAjanakatvAdapekSA buddhibhinnatvasyApi saMskArajanakatAvacchedakakoTipravezAt / na caivamapyapekSAbuddhijanitaikatvAdiviziSTabuddhyA'pekSAbuddhinAzaprasaGgaH, taduktam-"apekSAbuddhiH saMskAraM mA kArSId viziSTabuddhiM tu kuryAdeva" iti vAcyam , viziSTabuddhijanane'pi dvitvasAmagryAdereva phalabalena pratibandhakatvakalpanAt / vastuto'pekSAbuddhinAze dvitvalaukikapratyakSasya viziSya kAraNatvakalpanAnna dossH| na ca tathApi pUrvApekSAjanitadvitvanirvikalpakena svadvitIyakSaNotpannenApekSAbuddhestRtIyakSaNe nAzaprasaGgaH, pratiyogitayApekSAbuddhinAze svaviSayajanakatvasaMbandhena dvitvalaukikapratyakSatvena hetutvAt / nanvevamapi 'dve dravye' iti laukikapratyakSa katham ? tadutpattikSaNe dvitvanAzAditi cet ? maivamdvitvasya hi pratyakSe viSayavidhayA hetutvaM na tu kAryasahavartitayeti doSAbhAvAt , nahi sarveSAM kAraNAnAM kAryasahavartitayaiva hetutvaM prAgabhAva-pakSatAderahetutvaprasaGgAditi // prabhAkaravRddhAnusAriNastu-" so'yaM naiyAyikAzayo na yuktaH, anantadvitvAdidhvaMsa-prAgabhAvAditata eva ca smRteH sambhavAdityAha- anubhavadhvasanaiveti / apekSAyuddhibhinnAnubhavatvenaiva saMskAraM prati kAraNatvamityato'pekSAbuddhacA saMskAro na janyata eveti na saMskArAd dvitvatvanirvikalpakakSaNe'paikSAbuddhinAzaH, kintu nirvikalpakAdeva dvitvatvaviziSTapratyakSakAle'pekSAbuddhinAza iti na naiyAyikavyavasthA'nupapanneti samAdhatte-neti / 'na ca' ityasya 'vAcyam' ityanenAnvayaH / evamapi apekSAbuddheH saMskArAjanakatvamabhyupetya saMskArasyApekSAbuddhinAzakatvAbhAvopapAdane'pi / ekatvAdiviziSTayuddhito'pekSAbuddhinAzaprasanane saMvAdamupadarzayati-taduktamiti / viziSTabuddhi prati dvitvasAmagrI pratibandhiketi dvitvotpattikAle viziSTabuddharanutpAdAdeva na tato'pekSAbuddhinAzasambhava iti niSedhahetumupadarzayati- viziSTabuddhijanane'. pIti / apekSAbuddhitaH saMskArotpattivAraNAya saMskAra pratyapekSAbuddhibhinnAnubhavatvena yat kAraNatvam, yacca viziSTabuddhayutpattikAraNAya dvivotpAdakasAmanyA: pratibandhakatvam , tadapekSayA lAghavAdapekSAbuddhinAzaM prati dvitvalaukika pratyakSasya nirvikalpAtmakasya kAraNatvameva kalAyate, tata eva dvitvatva nirvikalpakakSaNe nApekSAbuddhinAzo dvitvotpattikAle'pakSAvuddhitaH saMskArakatvaviziSTabuddhayorutpAde'pItyAha- vastuta iti / nanu pUrvamekApekSAbuddhiH, tadanantaraM dvitvotpatiH, tadAnImeva ca dvitIyA'pekSAbuddhiH, tadanantaraM prathamApekSAbuddhito dvitvatvanirvikalpakapratyakSam , tadAnImeva ca dvitIyApekSAbuddhito dvitvAntarotpattiH, tadanantaraM prathamApekSAbuddhiprabhavadvitvatvanirvikalpakapratyakSato yathA prathamApekSAbaddhezistathA dvitIyApekSAbuddharapi nAzaH syAt kAraNIbhUtasya dvitvatvanirvikalpakasya pUrvakSaNe bhAvAdityAzaGkaya pratikSipati-na ceti / tathApi apekSAbuddhivinAze dvitvalaukikapratyakSasya viziSya kAraNatvakalpane'pi / svadvitIyakSaNotpannena dvitIyApekSAbuddhidvitIyakSaNotpanna / apekSAbuddheH dvitIyApekSAbuddheH, prathamApekSAbuddhastadAnIM nAzastviSTa eva / tRtIyakSaNe dvitIyApekSAbuddhyatpatti.. kSaNApekSa yA tRtiiykssnne| niSedhe hetumAha pratiyogitayeti-pratiyogitA sambandhenApekSAbuddhinAzaM prati svaviSayajanakatvasambandhena dvitvalaukikapratyakSatvena dvitvalaukika pratyakSasya hetutvAdityarthaH, tathA ca dvitIyApekSAbuddhinAzaH pratiyogitAsambandhena dvitIyApekSAbuddhAvutpadyate, tatra pUrvApekSAbuddhijamitadvitvanirvikalpakaM svaviSayajanakatvasambandhena na vartate, yataH svaM pUrvApekSAbuddhijanitadvitvanirvikalpakam , tadviSayaH pUrvApekSAbuddhijanitadvitvam , tajjanakatve pUrvApekSAbuddhAveva vartata iti tena dvitvanirvikalpakena pUrva pakSAbuddhareva nAzo na tu dvitIyApekSAbuddhariti bhAvaH / nanu dvitvatvaviziSTa pratyakSakAle caturthakSaNes. pekSAbuddhinAzAd dvitvaprakArakadravyavizeSyakapratyakSakAlapaJcamakSaNe dvitvanAzAt kathaM dvitvasya tatkAlIna pratyakSamiti zaGkatenanvevamiti / 'dvai dravye' itidvitvaprakArakapratyakSakAle dvitvasyAbhAve'pi tatpUrvakSaNe sattvato viSayavidhayA kAraNatvaM sambhavatyeva, nahi sarvasya kAraNasya kAryasahavartitayeva kAraNatvam , pratiyoginaM prati prAgabhAvasya kAraNatvam, na ca prAgabhAvaH pratiyogyutpattikAle vartate, evaM sAdhyasandeharUpA pakSatA'numitI kAraNam , na ca sAdhyanizcayAtmakAnumityutpattikAle pakSatA vartata iti samAdhatte-maivamiti / etAvatA'pekSAbuddhijanya dvitvAdikamiti naiyAyikamatamupapAditam // idAnI dvitvAdikamapekSAbuddhivyaGgacameveti prabhAkaramatamupapAdayitumAha-prabhAkaravRddhAnusAriNastviti-asya 'AhuH' ityanena smbndhH| so'yaM dvitvsyaapekssaadhuddhijnytvoppaadko'nntshessvrnnitH| dvitvasya vyaGgayatvapakSe ekameva dvitvaM yadA
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNinyAM samalahato nayopadezaH / kalpanAyAM gauravAt tadvyaGgayatvapakSasyaiva yuktatvAt ; anyathA nAnApuruSIya kramikApekSAbuddhisamasaMkhyatulyavyaktikanAnAdvitvAdikalpane'pi mahAgauravAt , mama tu nityAnAmeva teSAM tattadapekSAbuddhivyaGgayatve doSAbhAvAt / na caivaM teSAM jAtitvApattiH, asamavAyitve satyanekasamavetasvasya samavetatvasyaiva vA jAtivyavahAranimittatvAt / na ca vizeSe'tiprasaGgaH, tatra mAnAbhAvAt / kizca, dvitvAderjanyatve pratiyogitayA. [Azraya]nAzAjanyatamAze svapratiyogijanyatvasaMvandhenApekSAbuddhinAzatvena hetutA vAcyA, tathA ca byaNuka. parimANahetuparamANudvitvasyezvarApekSAbuddhijanyasya nAzAnupapattiH / na ca, caitrIyadvitvanAze caitrApekSA. buddhinAzo heturityevaM viziSyaiva kalpyate, paramANudvitve tu yAdRzopAdhiviziSTAyA IzvarApekSAbuddherhetutvaM tAdRzopAdhinAzAdeva tannAzaH, aviziSTAyAstasyA hetutve sarvadA dvitvotpattiprasaGgAditi vAcyam , svAvyavahitapUrvakSaNAvacchinnatvenaiva tasyA apekSAbuddhitvamiti tannAzAt paramANudvitvanAze tasya kSaNikatvaprasaGgAt, atiriktAnugatopAdhezcAnirvacanAt / api caivaM tattadvitvanAze tattadapekSAbuddhinAzatvena hetutve mahAgauravam / na ca phalamukhatvAdasyAdoSatvam , asyAM kalpanAyAmetAvadgurutaraM kalpanIyamiti yadA'pekSAbuddhirbhavati tadA tadA vyajyate, apekSAbuddhayabhAvakAle'nabhivyaktaM bhavati, janyatvapakSe tu yad dvitvaM yayA'pekSAbuddhathA janyate tadapekSAbuddhinAzAnnazyati, evaM kAlAntare dvitvAntaramapekSAbuyantarAdutpadyatte, tannAzAnazyati ceti bahUni dvitvAni tatprAgabhAvAstacaMsAzca bahavaH kalpanIyA iti janyatvapakSo vyaGgayatvapakSApekSayA'tigauravakadarthitatvAna yuktaH, vyaGgayatvapakSa eva tato lAghavAd yukta ityAha- anantadvitvAdIti / tadvayaGgayatvapakSasyaiva dvitvAdInAmapekSAbuddhivyaGgayatvapakSasyaiva / anyathA dvitvAdInAmapekSAbuddhivyaGgyatvamanabhyupagamyA'pekSAbuddhijanyatvasyaivAbhyupagame / nAneti- ekadA'pi nAnApuruSIyA yA apekSAbuddhayaH, yAzcaikapuruSIyAH kramikA vibhinakAlImA apekSA buddhayaH, tatsamasajunyakAstulyabyaktikA ye nAnA dvitvAdayasteSAM kalpane'pi mahAgauravAdityarthaH, apinA tattatprAgabhAvatattadhvaMsa kalpane tu sutarAM mahAgauravAditi darzitaM bhavati / mama tu prabhAkaramatAnuyAyinaH punaH / teSAM dvitvAdInAm / nanu nityatve satyanekasamavetatvAt teSAM jAtitvaM prasajyata ityAzaya pratikSipati-na ceti / evaM vyAyatvapakSe dvitvAdInAM nityatvAbhyupagame / teSAM dvitvAdInAm / niSedhe hetumAha-asamavAyitve satIti-samavAyAnuyogibhinnatve satItyarthaH, dvitvAdau tu dvitvatvAdikaM samavAyena vartata iti samavAyAnuyogyeva dvitvAdIti samavAyAnuyogibhinnatvasya tatrAbhAvAna jAtitvApattirityarthaH / nanvasamavAyitve sati samavetatvaM vizeSe'pyastIti tatrApyunimittabalAjAtitvavyavahArApattirityAzaGkA pratikSipati-na ceti / tatra vizeSe / janyatvapakSe doSAntaramupadarzayati-kizceti / tannAze dvitvanAze, AzrayanAzAjanyatvasya kAryatAvacchedakakoTAvaniveze yatrApekSAbuddhikAle ArambhakasaMyoganAzAnugaNo vibhAgaH tato dvitvotpattikSaNe ArambhakasaMyoganAzaH, tato dvitvatvanirvikalpakotpattikSaNe dvitvAzrayadravyasya nAzaH, tato'pekSAyuddhinAzakSaNe dvitvanAzaH, tatra dvitvanAzAt pUrvamapekSAbuddhinAzasyAbhAvAd vyabhicAraH syAtU tadvAraNAyAzrayanAzAjanyatvasya kAryatAvacchedakatayA nivezaH 1 'vyaNukaparimANahetuparamANudvitvasya' ityasya 'nAzAnupapattiH' ityanena sambandhaH, tAzadvitvanAzasyAzrayanAzAjanyatvena niruktakAryatAvacchedakAkrAntatayA tAdRzadvitvakAraNIbhUtAyA IzvarIyApekSAbuddhena zAsambhAt tAdRzanAzarUpakAraNAbhAvena tadanupapattirityarthaH / 'na ca' ityasya 'vAcyam' ityanenAnvayaH / yAhazopAdhiviziSTAyAH prmaannudvitvotpttyvhitpuurvkaalvishessvishissttaayaaH| tanAzaH prmaannudvitvnaashH| tasyA iishvraapekssaabuddheH| sarvadeti- IzvarApekSAbuddhirUpakAraNasya sarvadA sattvena paramANudvitvarUpakAryasya sarvadotpattiprasanAdityarthaH / niSedhahetumAha-svAvyavahiteti / tasyA iishvraapekssaabddheH| tannAzAt paramANudvitvotpattyavyavahitapUrvakSaNAvacchinnatvaviziSTezvarApekSAvuddhinAzAt / tasya paramANudvitvasya / atiriktati- prmaannudvitvotpttyvyvhitpuurvkssnnvytirikttyrthH| viziSya kAryakAraNabhAvo mahAgauravagrastatvAt kalpayituM na zakya ityAha- api ceti / phalamukhagauravasyAdoSatvamAzaGkaya pariharati-na ceti / asya viziSyakAryakAraNabhAvakalpana nibandhanamahAgauravasya / yad gauravaM pUrva nopa
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / prAgevopasthitau taddoSatAyA bAhuleyatvAt, tadadoSatve prAganupasthitereva bIjatvAt / api ca mAnasatvAdivyApyajAtivizeSeNApekSA buddherdvitvAdihetutve IzvarApekSA buddhyA paramANudvitvAdyajananApattiH, IzvarajJAnasAdhAraNadvitvAdijanakatAvacchedakajAtisvIkAre ca janya sAkSAtkAratvAdinA sAMkaryam, tritvAdyutpattikAle dvitvAdyutpattyAttizca durnivArA / etena dvitvAdijanakatAvacchedakatayA'pekSA buddhiniSThalaukikaviSayatvasvIkAro'pi nirastaH parArddhAdisaMkhyAnutpattiprasaktezca tadAzrayayAvaddravyavRttilaukika viSayatAyA asambhavAt / IzvarIyApekSA buddhyaiva tadutpattyaGgIkAre cAnyatrApi kAraNAntaroccheda iti na kizcid etad ityAhuH / 39 33 kecittu - " dvitva-tritvAdikaM tulyavyaktivRttikameva sAmAnyam, anityasya saMyogAdekhi nityasyApi dvitvAdervyAsajyavRttitve virodhAbhAvAt / bhinnendriyagrAhyANAM rUpa rasAdInAmiva sAmAnyendriyaprAhmANAmapi satyapyekAvacchedena samAnadezatve pratiniyatavyaJjakavyaGgyatve virodhAbhAvAt, sahacAradarzana sthitaM tasya phalamukhasyAdoSatve'pi yacca gauravaM pUrvamevopasthitaM sat kalpanApratipranthi tasya phalamukhasyApi doSatvameveti niSedhahetumupadarzayati- asyAmiti / taddoSatAyAH phalamukhagauravadoSatAyAH / tadadoSatve phalamukhagauravasyAdoSatve / yaca, dvitvAdijanakatAvacchedikA mAnasatvavyApyA yA jAtayaH, tadrUpeNa cAMpekSA buddherdvitvAdikaM prati kAraNatvam, tadapi na samIcInamityAha- api ceti / mAnasatvavyApyajAtivizeSo manorUpaindriyajanyapratyakSa eva syAt, IzvarapekSA buddhistu nityatvAnna manorUpendriyajanyeti na tatra mAnasatvavyApyajAtiriti kAraNatAvacchedakadharmA'nAkrAntatvAdanyasyA apekSAbuddheH paramANugataikatvaviSayAyA abhAvAt paramANudvitvAdyutpattirna syAt yadi cezvarajJAna- tadanyApekSabuddhigatamekaM sAmAnyamurarIkRtya tasyaiva dvitvAdijanakatAvacchedakatvaM svIkriyate tadA janyasAkSAtkAratvAdinA tasya sAmAnyasya sAGkaryaM duSpariharameva, janyasAkSAtkAratvAbhAvavatIzvarajJAne tasya sAmAnyasya tadabhAvavatyapekSA buddhayanAtmake janyasAkSAtkAre janyasAkSAtkAratvasya tadubhayozca janyasAkSAtkArAtmakApekSA buddhau samAvezAt evamuktasAmAnyenApekSA buddhirdvitvAdikaM tritvAdikaM ca prati kAraNamilekena kenacidapakSAtmaka jJAnena yadA tritvAdikamutpadyate tadA dvitvAdikamapyutpadyeta, tadrUpakAraNasya sarvAn pratyaviziSTatvAd viziSya kAraNAntarasyAnirUkterityAha- IzvarApekSA buddhayeti / 'etena' ityasya 'nirastaH' ityanenAnvayaH, etena - tritvAdyutpattikAle dvitvAdyutpattiprasaGgena / nirAse hetvantaramAha-parArddhAdIti / tadAzrayeti- parArddhasaGkhyAzrayetyarthaH, parArddhasaGkhyAzrayANAM yAvatAM dravyANAM laukikapratyakSasyAsmadAdInAmasambhavena tadvRttilaukikapratyakSaviSayatAyA asambhavAdityarthaH / IzvarIyeti Izvarasya sarvaviSayako laukika eva sAkSAtkAraH, tadAtmakApekSA buddhinirUpitalaukika viSayatAyAH parArddhAdisaGkhyAzrayayAvaddravyavRttitvena tathAbhUtalaukika viSayatAzrayezvarIyApekSAbuddhayaiva parArddhAdisaGkhayotpattisvIkAre tvanyatrApIzvarIyApekSA buddhireva kAraNamityasmadAdyapekSA buddherdvitvAdikAraNatvamucchiyeta, ato dvitvAdijanakatAvacchedakatayA'pekSA buddhiniSTalaukika viSayatvasvIkAro'pi na samIcIna ityevaM prabhAkarAnusAriNa AhurityarthaH // anyeSAM matamupadarzayati- kecit tviti - asya 'AhuH' ityanena sambandhaH / samAnavyaktivRttikaM dvitvamekameva, evaM tritvAdikamapi taca sAmAnyamevetyarthaH / nanu dvitvAdikaM vyAsajyavRtti, sAmAnyaM ca vyAsajyavRtti na bhavatIti kathaM dvitvAdeH sAmAnyarUpatvamata Aha- anityasyeti / yadA ca dvitva-tritvAdikaM tutyavyaktivRttikaM sAmAnyarUpaM tadA teSAM samAnendriyaprAyANAM kathaM naikavyaJjakavyaJjayatvam ? kutaH pratiniyatavyaJjakavyaGgayatvamitpekSAyAmAha - bhinnendriyagrAhyANAmiti / 'sAmAnyendriyagrAhyANAmapi' iti sthAne 'samAnendriyagrAhyANAm' iti pATho yuktaH / nanu samAnendriyaprAhmANAM ghaTapaTAdInAM pratiniyatavyaJjakatryAcatvaM na kintvaikalyaNakavyayatvameveti kathaM prakRte pratiniyatavyaJjakavyamayatyamityata Aha- sahacAreti keSAJcit samAnendriyaprAhmANAmekavyaJjakavyajayatvadarzanena yatra samAnendriyagrAhyatvaM tatraikavyaJjaka 5 -
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / mAtrasyA'kiJcitkaratvAt , bhedazca viruddhadharmAdhyAsAt , sa ca nyUnAdhikadezaparyAptavRttikatvam" ityAhuH / apare tu-" ghaTa-kuTa-kuDya-kuzUleSu dvitva-tritvAdipratItAvekataranAze tadvRtterdvitvAderapi saMyogAderiba vinAzapratyayAdanityavRtti nAnAvyaktikameva dvitvAdikam , AzrayavinAzotpAdAbhyAmeva tasyotpAda-vinAzI, asamavAyikAraNaM tvAzrayasyaikatvaM parimANa vA, ekavyaktivRttikamekatvamiva tulyavyaktivRttikaM dvitvAdyapi nA'nekam , tulyavyaktivRttitvAdeH pratibandhakatvAt , buddhivizeSastavyaJjako na tUtpAdakaH, nityeSu tvekavyaktikamanekavyaktikaM vA nityam " ityaahuH| vayaM tu bramaH-janyatvanaye'pekSAbuddherjanyatAvacchedakamekatvAnyasaMkhyAtvaM vAcyam , yadvA, ekatvajanyatAvacchedakatayA dvitvamArabhya parArddhaparyantamekA jAtiH siddhyati lAghavAt, na tu janyasaMkhyAtvamevaikatvavyayatvameveti niyamo na kalpayituM zakyaH, kvacit pArthive lohalekhyatvadarzane'pi yatra pArthivatvaM tatra lohalekhyatvamiti niyamo nAsti, vaje vyabhicArAditi sahacAradarzanamAtre na niyamaprayojakamityarthaH / nanu dvitva-tritvAdInAM sAmAnyarUpatve bheda eva katham ? yena pratiniyatavyaJjakavyaGgyatvaM syAdityata Aha-bhedazceti / sa ca viruddhadharmazca / nyUneti- dvitvasya tritvApekSayA nyUnadezaparyAptavRttikaravaM tritvasya dvitvApekSayAdhikadezaparyAptavRttikatvamityevaM viruddhadharmAdhyAsAd dvitva-tritvAdInAM bheda ityarthaH / etanmate sarva dvitvAdikaM nityaM sAmAnyarUpa meveti // anityagataM dvitvAdikamanityaM nityagataM punarnityamiti matAntaramupadarzayati- apare viti- asyApi 'AhuH' ityanena sambandhaH / tasya dvitvAdeH / asamavAyikAraNaM tu dvitva-tritvAdInAmasamavAyikAraNa punaH, AzrayadvayagatamekatvadvayaM parimANadvayaM vA dvitvasyAsamavAyikAraNam , tritvasya svAyatrayagatamekatvatraya parimANatrayaM vA'samavAyikAraNam , evaM dizA catuSTravAdInAmapyasamavAyikAraNaM bodhyam / nAnAvyaktikaM dvitvAdvikaM yathA nAnA na tathA tulyavyaktikam, tat tu ekavyaktivRttikamekatvamivaikamevaityAha- ekavyaktikamiti / anekatvaM tatra kathaM netyapekSAyAmAha- tulyavyaktivRtti. svAderiti / pratibandhakatvAta anekatvasya pratibandhakatvAt / buddhivizeSa: 'ayameko'yamekaH' ityapekSAbuddhirUpaH / tadavyaJjakaH dvitvAdivyajakaH, arthAd dvitvAdipratyakSa kAraNam / na tUtpAdakaH dvitvAderutpAdako na bhavati / yadA cAzrayavinAzotpAdAbhyAmeva dvitvAdInAM vinAzotpAdo, tadA nityadravyarUpasyAzrayasya vinAzotpAdayorabhAvAt tadrata dvitvAdika na vinazyati nApyutpadyate, kintu nityamityAha-nityeSu tviti / 'eka vyaktikam' ityasya tulyavyaktivRttikamityarthaH, yathAtaM tu dvitvAdau na saGgataM dvitvAderekavyaktimAtravRttisvAbhAvAt / atra granthakAraH svAmipretamupadarzayati- vayaM sviti- apekSAbuddhirdvitvAdenimittakAraNam , ekatvaM tvasamavAyikAraNam, tatra nimittakAraNasyApekSAbuddharjanyatAvacchedakamekatvAnyasaGkhyAtvaM dvitvAdhArabhya parArddhaparyantasaGkhayAtti vAcyam / yadvA athavA, ekatvaM yad dvitvAdiparAIparyantasaGkha cAyA asamavAyikAraNaM tannirUpitajanakatAvacchedakatayA dvitvamArabhya parArddhaparyantamekA jAtilAghavAt siddhayatItyarthaH / nanu avayavagatamekatvamavayavigatakatvaM prati asamavAyikAraNamityekatvasyaikatvamapi kAryamiti tadekatvasAdhAraNaM parArddhaparyantajanasaGkhyAvRttijanyasaGkhyAtvamevaikatvajanyatAvacchedakaM tato'pi lAghavAdastvityata Aha-na vi. ti / niSedhe hetumAha- kAraNeti- avayavigataikatvaM prati yadavayavagataikatvasya kAraNatvaM tatra kAraNaikArthapratyAsattiH kAraNatAvacchedakasambandhaH, arthAt samavAyasambandhenAvayavyekatvaM prati svasamavAyisamavetatvasambandhenAvayavagataikatvaM kAraNamiti. dvitvAdikaM prati yadekatvasya kAraNatvaM tatra kAryakArthapratyAsattiH kAraNatAvacchedakasamvandhaH, arthAt samavAyasambadhena dvitvAdika prati samavAyasambandhenaikatvaM kAraNamiti, tathA ca kAraNatAvacchedakasambandhabhedena tadavacchinnakAraNatAyA bhinnatva tannirUpita-- kAryatAyA api bhinnatvAnna tayoH kAryatyayorekamavacchedakam, kintu samavAyasambandhAvacchinnaikatvaniSThakAraNatAnirUpitasamavAyasambandhAcAcchinnakatvaniSTakAryatAyA janyaikatvatvamavacchedakam , svasamavAyisamavetatvasambandhAvacchinnaikatvanimtakAraNatAnirUpitasamavAyasambandhAvacchinnadvitvAdiniSTakAryatAthA dvitvamArabhya parArddhaparyantusaGkhyAvRttijAtivizeSo'vacchedaka ityata Aha
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / 35 janyatAvacchedakam , kAraNa-kAryaikArthapratyAsattibhedAt, iti tasyaiva dvitvAdiparA paryantasaMkhyAvRttijAtivizeSitasya tathAtvam / vyaGgayatvanaye caikatvAnyasaMkhyApratyakSatvam , uktajAtivizeSapratyakSatvaM vA'pekSAbuddherjanyatAvacchedakaM vAcyam , dvayorapyanayormatayoH 'eko dhAnyarAziH' ityAdipratyayasiddhe sAmUhikaikatve vyabhicAraH / na ca tatraikatvaM gauNameva, vastutastvapekSAbuddhyA rAzi-senA-vanAdau bahutvavizeSa evotpAdyate vyajyate veti vAcyam , svArasikaikatvAnubhAvavirodhAt , ' ete bahavaH kaNAH, ete bahavaH kari-turaga-ratha-padAtayaH, ete bahavaH Amra-nimba-dhava-khadirAH' ityAdau rAzitva-senAsya-vanatvAdyanApattezca, apekSAbuddhyA tatra rAzitvAdirUpasyaiva bahutvasyotpattirabhivyaktirveti tvayopagamAt / na ca bahupadazakyatAvacchedakaM bahuvacanapravRtti nimittaM vA bahutvatvamekatvadvitvAnyasaMkhyAtvam, tritvamArabhya parAddhaparyante vRttirjAtivizeSo vA, rAzitvAdirUpabahutve cApekSAbuddhivizeSajanyatAvacchedakastavyApya. eva jAti vizeSo bahutvatvam , tadavacchinnopasthitizcaikavacanAntarAzyAdipadAdeveti zAbdabodhasthale nAnu. papattiH, pratyakSe ca bahavaH' ityAdau kacit doSavazAt tadagrahAnnAnupapattiriti vAcyam , anubhUyamAnatasyaiveti / 'jAtivizeSitasya' iti sthAne 'jAtivizeSasya' iti pATho yuktH| tathAtvam ekatvajanyatAvacchedakatvam / vyaGgyatvanaye ca dvitvAdikamapekSAbuddhivyaGga-yamiti prabhAkaramate tu / 'ekatvAnyasaGkhyApratyakSatvam' ityatra 'ekatvAnya' iti vizeSaNopAdAnAdekaravapratyakSasyApekSAbuddhayajanyatve'pi na ksstiH| uktajAtivizeSapratyakSatvamitidvitvamArabhya parAI paryantaM yaikA jAtistadviziSTapratyakSatvamityarthaH / dhAnyasamUhagatakatvaM yad utpadyate tatroktasaGkha yAvRttijAtivizeSo na vartate, navA tatprayakSaM tAdRzajAtiviziSTa pratyakSaM bhavati, athApi tadekatvamekatvena janyate, apekSAbuddhayA tu naikaravaM navA tatpratyakSamiti tatroktakAryakAraNabhAvo nAsti, navA tadupapAdako matadvaye'pi kazcit kAryakAraNabhAvo'sti, yacca samavAyenaikatvaM prati svasamavAyisamavetatvasambandhenaikatvaM kAraNam , tathA kAraNasyakatvasyAbhAve'pi tadekatvaM tadekatvapratyakSa copajAyata iti vyabhicAro matadvaye'pi duruddhara ityato vyaGgayatva-janyatvapakSau na samIcInAvityAha-dvayorapIti / 'na ca' ityasya 'vAcyam' itynenaanvyH| tatra dhAnyasamUhe, utpAdyata iti nyAyamate, vyajyata iti prabhAkaramate 'eko dhAnyarAziH' ityevamekatvameva svarasato'nubhUyate, na ca svarasato'nubhUyamAnasya gauNatvaM yuktam , navA tatrApratIyamAnasya bahutvavizeSasya kalpanaM yuktamiti niSedhe hetumupadarzayati- svArasikaikatyeti / api ca 'ete bahavaH kaNA rAziH' iti, 'ete bahavaH kari-turaga-ratha-padAtayaH senA' iti, 'ete bahava Amra-nimba-dhava-khadirAdayo vanam' iti ca prata uktamatadvaye tu rAzitvaM senAtvaM vanatvaM ca bahutvavizeSarUpamapekSAbuddhyotpadyate'bhivyajyate vetyupeyate, tathA ca bahavaH' ityanenaiva bahutvasyAvabhAsamAnatvAdAzitvAdikaM tadanadhikaM tata evaM labdhamiti tathApratItina syAdityAha-eta iti / tvayA naiyAyikena prabhAkareNa vA / nanu bahupadazakyatAvacchedake yad bahutvatvaM tadvayApyajAtivizeSa eva rAzitvAdi. rUpabahatve iti sAmAnyarUpeNa bahutvatvena viziSTasyAzraye tadvayApyavahatvatvavizeSaviziSTasyAvacchinnAnvayasambhavAd ete bahavaH kathA rAziH, ete bahavaH kari-turaga-ratha-padAtayaH senA, ete bahava Amra-nimba-dhava-khadirA vanam' ityAdau zAbdabodhasya nAnupapattiH, uktabahutvadvayasya satve'pi pratyakSe yadekameva bahutvatvamanubhUyate tatra sausAdRzyalakSaNadoSavizeSa eva bahatvatvAntaramahapratibandhaka iti tadapratibhAsanamapyupapadyata ityAzaGkaya pratikSipati- na ceti- asya 'bAcyam' ityanenAnvayaH / 'rAzitvAdi' ityAdipadAt senAtva-vanasvAderupagrahaH / tadvayApya eva tritvAdiparArddhaparyantasaGkhyAvRttijAtivizeSavyApya eva / tadavacchinnopasthitizca tritvAdiparA paryantasaGghayAvRttijAtivizeSavyApyajAtivizeSAvacchinnopasthitica, tathA ca yatra 'ete bahavaH kaNAH' ityAdyeva prayujyate na tu rAzyAdipadamapi tatra prayujyate tatroktajAtivizeSavyApyajAtivizeSAvacchinnasya pratItirna bhavati, yatra tu 'ete bahvaH kaNA rAziH' ityAdi prayujyate tatroktajAtivizeSavyApyajAtivizeSAvacchinnasyApi zAbdabodho bhavati / zabdA'niyantritaviSaye pratyakSe ca kathamukajAtidvayAvacchinnasya kvacidanavabhAsanamityapekSAyAmAha-pratyakSe ceti / tadagrahAt uktajAtivizeSavyApyajAtivizeSA'mahAt / niSedhe hetumAha- anubhaya
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / katvapratIterbahutvavizeSeNa samarthane dvitvAdipratIterapyekatvavizeSeNaiva samarthayituM zakyatvAt, vAstavAbhAve gauNAnupapattarapyuktatvAcca / na ca ' 'dvAvimau nIla-pItau' iti gauNa dvitvAd vilakSaNaM 'dvAvimau ghaTa-paTauM' ityatra dvitvamanubhUyate, na caikatra jJAne dvitvaM prakAraH, anyatra tu netyapi vinigantuM zakyam , vijAtIyajJAnaviSayatvasaMbandhena svasthitasvaprakAratayA buddhibailakSaNyopapAdanamapyubhayatra tulyayogakSemam / ekatrApi ca ghaTe nIlatva-ghaTatvAbhyAM dvitvamanubhUyata eva, anubhUyata eva ca ete vRkSA vanam' iti bahutvAvacchinne'pi kenacidupAdhinaikatvamiti, svasAmagrIprabhavaikatvadvitvAdyanantaparyAyopetadravya evApekSAbuddhihe torapekSAtmakabhAve yathAkSayopazamaM kadAcidekatvaprakArakaM kadAcicca dvitvAdiprakArakaM jJAnaM jAyata ityapekSAbuddhigamyatvameva dvisvAderyuktam / ata nayarUpatvAdasyA nathAntarasaMyojanayA saptabhaGgIsaMgatirapi sanatA, yAdRzaviSayatA. mAnaikatvapratIteriti- ' eko dhAnyarAziH' ityatraikazabdenaikavacanenaikaravapratItetritvAdiparArddhaparyantasaGkhyAvRttivahutvatvavyApyApekSAbuddhivizeSajanyatAvacchedakajAtivizeSaviziSTabahutvavizeSAtmakAzitvAviSayakatvenopapAdane dvitva-tritvAdipratIterapye, katvatvavyApyajAtivizeSaviziSTaikatvavizeSeNaivopapAdayituM zakyatvAd vAstavadvitva-tritvAderapyucchedaH prasajyeta, yadi ca vAstavadvitvAdi na bhavet tadaikatva vizeSalakSaNagauNadvitvAdi kalpayituM na zakyata iti vibhAvyate tarhi sAmUhikaikatvasyAnubhUyamAnasya vAstavatve bAdhAbhAvena tatrApi tadaikaravaM vAstavaM vihAya gauNaM bahutvavizeSAdirUpaM na kalpayituM zakyaM vacidapi sAmUhikaikatvasya vAstavasyAbhAve tadvauNAnupapattarityarthaH / uktatvAzceti- 'athaikatva-dvitvAdi tattaddharmaprakArakabuddhiviSayatvAdikaM gauNameva' ityAdyAzaGkaya ante 'vAstavadvitvAdyabhAve jJAnAkAratAparyavasAnena sAkAravAdaprasAcca' ityanena granthenoktatvAcetyarthaH / 'na ca' ityasya 'anubhUyate' ityanenAnvayaH, 'dvAvimau nIla-pItI' ityatra gauNaM nIla-pItagataM dvitvaM viSayaH, 'dvAvimau ghaTa-paTau' ityatra mukhyaM dvitvaM viSaya iti kalpanA tadA syAd yadi pratItyo_lakSaNyaM tadviSayayorvA vailakSaNyamanubhUyeta, na ca tathA vailakSaNyamanubhUyata iti, evaM ca yadi 'dvAvimau nIla-pItI' ityatra gauNaM dvitvaM viSayastarhi 'imo ghaTa-paTau' ityatra gauNameva dvitvaM viSayo'stu. 'dvAvimau ghaTa-paTau' ityatra mukhyadvitvasya viSayatve 'dvAvimau nIla-pItau' ityatrApi mukhyasyaiva dvitvasya viSayatvaM bhavatu. anubhavasya samAnasyaivobhayatra sadbhAvAditi bhAvaH / 'na ca' ityasya 'zakyam' ityanenAnvayaH / ekatra jJAne 'dvAvimau ghaTa-paTau' ityasmin jJAne ghaTa-paTarUpavizeSye dvitvaM prakAraH, anyatra tu na 'dvAvimau nIla-pItI' iti jJAne punIla-pItarUpavizeSye dvitvaM na prakAraH, ityapi evaMprakAreNApi, vinigantuM na ca zakyaM vinigamakahetorabhAvAt , ityubhayatraiva prakAratayA bhAsamAnasya dvitvasyaikatra gauNatvamaparatra mukhyatvamityapi kalpayituM na zakyamiti bhAvaH / dvAvimau nIla-pItau' ityatra dvitvaM svasminneva prakAratayA bhAsate, "dvAvimau ghaTa-paTau' ityatra tu dvitvaM paTa-paTayoH prakAratayA bhAsate, ityevaM buddhilakSaNya kalpanamapi na vizeSakam , yataH 'dvAvimau ghaTa-paTau' ityatra dvitvaM svasmin prakAratayA bhAsate, 'dvAvimau nIla-pItau' ityatra tu dvitvaM nIla-pItayoH prakAratayA bhAsate ityapi vaktuM zakyata eva, dvitve dvitvasya vijAtIyajJAnaviSayatvasambandhasya prakAratAvacchedakasyobhayatra sambhavAdityAhavijAtIyajJAnaviSayatvasambandheneti / 'svasthitasvaprakAratayA' iti sthAne 'svasmin svaprakAra tayA' iti pATho yuktaH / yadyanubhavamukhaprekSAvidagdho bhavati vipazcit tadA'pekSAbhedenakatrApi dvitvaM vahRSyapyekatvamanubhUyamAnaM nApalapanIyam , ekatrApi dravye'pekSAtmakabhAve satAmekatvAdyantaparyAyANAM madhyAdapekSAbuddhirUpakAraNabalato yathAkSayopazamaM kadAcidekatvaprakArakaM jJAnaM kadAcid dvitvAdiprakArakaM jJAnaM jAyata ityato'pekSAbuddhigamyatvameva dvitvAderyuktamityupadarzayati- ekatrApi ca ghaTa iti| 'anubhUyata eca' ityanubhavapramANamAveditam , evamagre'pi / ekasmin dravye'nantaparyAyasambhavA''vedanAyoktam- svasAmagrIprabhaveti- svasvasAmagrIprabhavetyarthaH / 'apekSAtmakabhAve' iti dravyasya vizeSaNam , apekSAtmako bhAvaH svabhAvo yasya so'pekSAtmakabhAvaH, tasminnityarthaH, yata evApekSAtmakasvabhAvamanantaparyAyopetadravyaM tata eva tatrApekSAbuddhirUpakAraNAt kasyacit paryAyasya kadAcidabhivyaktirityabhisandhiH / ata eva dvitvAderapekSAtmakabuddhigamyatvodaya / asyA apekSAbuddhaH, ephayApekSAbuddhadhakaH paryAyo'bhivyajyate, dvitIyayA tayA dvitIyaH paryAyastatparyAyapratikSepAtmA'bhivyajyate, tAbhyAM sammi. litAbhyA krameNa yugapad vA tAzaparyAyadvayaM tathA'bhivyajyata iti tathA'bhivyajyamAnaparyAyakadambakAvagataye saptabhanauvAkyaM
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI- taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / viziSTAyA apekSAbuddheH parairjanakatvaM vyaJjakatvaM vA'bhyupagamyate tAdRzaviSayatAnirUpitApekSAtvAkhyaviSayatA dvitvAdau nAsmAkamasulabhA / sAmAnya- vizeSatvAderApekSikatve'pIyameva rItiranusartavyA / na caivamanapekSaikatva- dvitvAdipratyakSAnupapattiH, dravyanayAlambanenAnapekSAtmakaviSayatAntarasyApi svIkArAt / ata eva sApekSatvA-'napekSatvAbhyAmapi syAdvAdaH, asmadukta pakSa evApekSAbuddhi - dvitvabuddhyoH paurvAparyAnavabhAsopapattiH, ananta kAryakAraNabhAva pratibadhyapratibandhaka bhAvAdikalpanAgauravadUSaNAnavakAzazceti sarvamavadAtam / tasmAt svasamaye parasamaye ekatva-dvitvAdiprakArakanAnAvidhalaukikavyavahAre ca nayApekSayaiva viviko bodha iti sthitam // 4 // phalitamAha ---- tena sApekSabhAveSu pratItyavacanaM nayaH / abhAvAbhAvarUpatvAt sApekSatvaM vidhAvapi // 5 // 37 nayA0 - teneti - tena uktahetunA, sApekSabhAveSu parasparapratiyogikeSu dharmeSu pratItyavacanam apekSAtmakaM vAkyam, naya iti siddham / nanvevaM 'syAnnAstyeva' ityekavacanaM nayaH syAt, na tu 'syAdatyeva' iti, tadarthasya vidherapratiyogikatvAdata evAha - vidhAvapi astitvAdibhAve'pi, abhAvAbhAvarUpatvAt nAstitvAdyabhAvasvarUpatvAt tena rUpeNa pratiyoginirUpaNAdhIna nirUpaNatayA sApekSatvamastyeva / ayaM pravartata ityevamekasyA apekSA buddhairnayarUpAyA dvitiiy| pekSA buddhayAtmakanaya saMyojanayA saptabhaGgIpravRttiH saGgatimaGgatItyarthaH / paraiH naiyAyikaH prabhAkarAnuyAyibhirvA / asmAkaM jainAnAm, nAsulabhA kintu sulabhava / yathA cokApekSAtvAkhyaviSayatAzAlitvAd dvitvAdInAmApekSikatvaM tathA sAmAnyatva - vizeSatvAderapyapekSA buddhigamyatvAt tattadapekSAbuddhivailakSaNyaprayojaka viSayatAvizeSanirUpitApekSAtvaviSayatAzAlitvAdApekSikatvamityAha - sAmAnya-vizeSatvAderiti / nanu yadyekatva - dvitvAdInAmuktApekSAtvAkhyaviSayatAzAlitvAdApekSikatvaM tarhi kiJcidapekSayaikatva-dvitvAdipratyakSasyApekSAvuddhiprabhavasya sambhave'pyanapekSaikatvabuddheH 'eko ghaTaH' ityAdya | kArikAyAH, anapekSadvitvabuddheH 'dvAvimau ghaTa-paTau' ityAyA kArikAyAzcAnupapattirityAzaGkAM pratikSipati - na ceti / evaM dvitvAdAvapekSAtvAkhyaviSayatvorIkAre / niSedhe hetumAha- dravyanayAvalambaneneti / ata eva sApekSatvAkhyA-'napekSatvAkhyaviSayatvadvayasvIkArAdeva / anyamatApekSayA svAbhyupagatapakSe vizeSamupadarzayati- asmaduktapakSa paveti- apekSA buddhayA'nantaparyAyopetadravye yathAkSayopazamaM kadAcid dvitvapratyakSaM kadAcit tritvapratyakSamityupagame kSayopazamavizeSAdeva dvitva-tritvAdipratyakSasambhava na vibhinna kAryakAraNabhAvakalpanA, tritvapratyakSakAle kSayopazamavizeSasya dvitvapratyakSaniyAmakasyAbhAvAdeva na dvitvapratyakSamiti na tritvAdipratyakSasAmagryA dvitvAdipratyakSa pratibandhakatvam, apekSAbuddhidvitvabuddhayoratyantAvyavadhAnAcca paurvAparyAnavabhAsanamityarthaH / upasaMharati- tasmAditi // 4 // paJcamapathamavatArayati - phalitamAheti- anantarAbhihitavicAreNa yat phalitaM tadAhetyarthaH / paJcamapadyaM vivRNotitetIti / nanu niSedhasya sapratiyogikatvena tatpratipAdakavacanasyApekSAtmakavAkyatvena nayatvasya sambhave'pi vidhera pratiyogikatvAt tatpratipAdakavacanasyApekSAtmakavAkyatvAbhAvAt kathaM nayatvamiti zaGkA-samAdhAnaparatayottarArddhamavatArayati - nanvevamiti / evam apekSAtmaka vAkyasya nayatve / tadarthasya 'syAdastyeva' itivacanArthasya / teneti- nAstitvAdyabhAvatvena rUpeNAstittrAdilakSaNabhAvasya pratiyogino nAstitvasya yannirUpaNaM tadviSayakajJAnAnukUlavyApAraH, tadadhInaM tatprayojyaM nirU. paNaM yasya tattvena tatprayojyajJAnaviSayatvena, nAstilAbhAvapratiyogijJAnajanyanAstitvAbhAvajJAnaviSayatveneti yAvat / nanu nAstitvasya niyamato'stitvAbhAvarUpatayA pratIyamAnatvAt tatpratipAdakavacanasya sApekSavAkyatve'pi vidhirUpasyAstitvasya vidhisvruupennaapi pratIyamAnatvAt tadrUpeNa tatpratItau pratiyogijJAnApekSAbhAvAt kathaM tatpratipAdakavacanasya sApekSavAkyatvam, ato
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nyopdeshH| bhAvaH-abhAvajJAne'pi na sarvatra pratiyogijJAnApekSA, pratiyogijJAnaM vinA'pIdantva-prameyatvAdinA'bhAva. bhAnasya sArvajanInatvAt , ghaTAbhAvatvAdinA ghaTAbhAvAdijJAne ghaTajJAnAdyapekSAdhrauvyAt tena rUpeNaiva teSAM sapratiyogikatvaM grahISyate tarhi nAstitvAbhAvatvAdinA'stitvAdInAM tena rUpeNa tathAtve tulyam , 'abhAvA'bhAvaH pratiyogyeva' iti pareSAmapi mUlasiddhAntAt , saMyogAdAveva vizeSaNatAtvakalpanayA nirvAheNa 'nAsti' iti pratItibalAdatirikta eva sa iti navyamatasya niyuktikatvAt / tasmAt , svarUpato bhAvA'bhAvayorapi niSpratiyogikatvam , viziSTatayA tu dvayorapi sapratiyogikatvamiti syAdvAda eva zreyAn / atha niSpratiyogikAbhAvapakSe pratiyogijJAnasyAbhAvapratyayAhetutve vinA pratiyogijJAnaM 'na' ityAkArakapratyayApattiH / na cAbhAvasyA'pIdantvena grahAdApAdakAbhAvaH, prathamamabhAvA-'bhAvatvayonirvikalpake ' abhAvaH ' ityAkArakapratyakSApatterduritvAt / indriyasya cakSustvagAdibhedaminnatvena mahAgauravam / na ca pRthak pratiyogidhI bhAvArthamupadarzayati- ayaM bhAva iti-niyamenAbhAvajJAnamapi na pratiyogijJAnApekSam , idantva-prameyatvAdinA'bhAvajJAnasya pratiyogijJAnamantareNaiva bhAvAt , kintvastitvAbhAvatvAdirUpeNaiva tajjJAnaM pratiyogijJAnasApekSamityetAvatA tatpratipAdakavacanasya yathA sApekSavAkyatvaM tathA'stitvAdinA'stitvAdijJAnasyAstitvAbhAvAdijJAnamantareNa bhAve'pi nAstitvAbhAvatvAdinA tajajJAnasya niyamato nAssviAdijJAne satyeva bhAvAd tadrUpeNa tatpratipAdakavacanasya sApekSavAkyatvaM syAdevetyupapAdya darzayatiabhAvazAne'pIti / tena rUpeNaiva ghaTAbhAvatvAdirUpeNaiva / teSAM ghaTAbhAvAdInAm / tena rUpeNa nAstitvAbhAvatvAdirUpeNa / tathAtve sapratiyogikatve / pareSAmapi naiyAyikAnAmapi / mUlasiddhAntAt prAcInanaiyAyikasiddhAntAt , ata eva "abhAvavirahAtmatvaM vastunaH pratiyogitA" / [ kusumAJjalistabaka0, zlo0 ] iti naiyAyikaprakANDodayanAcAryavacanaM saGgacchate / nanu ghaTAdirbhAvaH saMyogAdinA vartate, ghaTAbhAvAbhAvAdizca vizeNaSatayA vartate, abhAvasya sAmAnyena vizeSagatAsambandhasya svAra sikatvAt , tathA ca vibhinnasambandhena vartamAnayorbhAvA'bhAvayoH kathamekatetyata AhasaMyogAdAveveti-vizeSaNatAsambandhena ghaTAbhAvAbhAvAdivateta ityatra na no vidveSaH kintu vizeSaNatAtvaM saMyogAdAveva kahapyata iti vizeSaNatAtvena saMyogAdereva saMsargatvam, tathA ca ghaTAdiyathA saMyogAdinA vartate tathA ghaTAbhAvAbhAvAdi. rapItyetAvataiva vizeSaNatAsambandhena ghaTAbhAvAbhAvAdikaM ghaTAdisvarUpamupAdAya 'ghaTAbhAvo nAsti' iti pratItenirvAheNa bhAvo ghaTaH 'asti' ityevaM pratIyate, ghaTAbhAvAbhAvaH 'ghaTAbhAvo nAsti' ityevaM pratIyata iti 'nAsti' iti pratItibalAd ghaTAbhAvAbhAvAdirghaTAdirUpabhAvAd bhinna eveti navyanaiyAyikamatasya niyuktikatvAdityarthaH / upasaharati-tasmAditi / viziSTatayA tu ghaTAtvAdyavacchinnapratiyogitAkatvaviziSTAbhAvarUpatayA ghaTAbhAvatvAdyavacchinna pratiyogitAkatvaviziSTAbhAvarUpatayA ca / dvayorapi bhAvAbhAvobhayorapi / nanu bhAvA'bhAvayorubhayorapi sapratiyogikatvaM niSpratiyogikatvaM ceti syAdvAde abhAvo niSpratiyogika iti pakSe abhAvajJAne pratiyogijJAnaM na heturiti pratiyogijJAnaM vinA'pi 'na' ityAkArakamabhAvajJAnaM syAditi zaGkate- atheti / nanu pratiyogijJAnaM vinA'pIdantvanAbhAvajJAnaM bhavatyeva, tathA ca 'idam' ityevamabhAvajJAnasyApAdana miSTApattirUpatvAnna doSAvaham , 'na' ityAkArakapratyayApAdanaM tu yat kriyate tadApAdakAbhAvAnna sambhavatItyAzaGkaya pratikSipatina ceti / ApAdakAbhAvaH 'na' ityAkArakapratyayApatteH kAraNAbhAvaH, tathA ca pratiyogijJAnAsattve ApAdakAbhAvAdeva 'na' ityAkArakapratyayApAdanaM na sambhavatIti zaGkArthaH / niSedhahetumupadarzayati-prathamamiti- ApAdakAbhAvAt pratiyogijJAnA'sadbhAve 'na' ityAkArakAbhAvapratyayApattirmA bhavatu, parantu prathamamabhAvA'bhAvatvayonirvikalpakajJAne sati tadrUpavizeSaNa. jJAnAtmakApAdakabalAd 'abhAvaH' ityAkArakapratyakSAyattarduritvAdityarthaH / nanu cakSurAdondriyamapyabhAvapratyakSaM prati kAraNam , tazca pratiyogivizeSitAbhAvapratyakSakAraNameva, tatra ca pratiyogijJAnamapi sahakArIti pratiyogivinAkRtam 'abhAvaH' ityAkArakapratyakSaM nApAdayituM zakyata ityata Aha- indriyasya ceti- atra 'indriyasya viziSyAbhAva pratyakSakAraNatve ca cakSustvagAdibhedabhinnatvena mahAgauravam' iti pATho yuktaH | abhAvajJAne pratiyogijJAnasya pRthakAraNatve'pi pratiyogijJAnasattve tadalAd 'na' ityAkArakamabhAvapratyakSaM syAdityAzaGkA pratikSipati-na ceti / pratiyogijJAnasya jJAnalakSaNa.
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / hetutve'pi 'na' ityAkArakapratyakSApattiH, upasthitasya pratiyogino'bhAve vaiziSTyabhAne bAdhakAbhAvAt / na ca ' abhAvo na ghaTIyaH' ityAdibAdhadhIdazAyAM tadApattiH, abhAvatvAvacchedenAbhAve tAdRzabAdhadhiya AhAryatvAt , abhAvatvasAmAnAdhikaraNyena ca taddazAyAmapi pratiyogivaiziSTyabhAnasambhavAt / yadvA, ghaTatvAvacchinnaprakAratvAnyaprakAratvAnirUpitAbhAvaviSayatAkapratyakSe ghaTAdidhiyo hetutvam, anyathA 'ghaTAdyabhAvaH' ityAkArakapratyakSaM ca na jAyeta, nikhilapratiyogijJAnakAryatAvacchedakAkrAntedRzapratyakSasya yatkiJcitpratiyogijJAne'sambhavAt , yAvatpratiyogijJAnasya cAsambhavAt / abhAvatvAMze nirvikalpakaM tvabhAvAMze yatkiJcitpratiyogiviziSTaviSayatvAd yatkiJcitpratiyogidhIsAdhyameveti nAnupapattiriti cet ? na- pratiyogijJAnAbhAve'pyabhAvatvamAtreNa pratyakSasyeSTatvAt 'zUnyamidaM dRzyate' ityAdipratyayAt, itthamevAbhAvatvasya bhAvabhedasya pizAcAdibhedavad yogyasya 'ghaTo nAsti' ityAdau svarUpato bhAnamiti prAcA vidhayA pratiyogibhAnaprayojakasya sattve pratiyogino'bhAvAMze vizeSaNavidhayA bhAne bAdhakAbhAvAt pratiyogiviziSTAbhAvasyaiva pratyakSaM bhavati na kevalasyAbhAvasyeti niSedhahetumupadarzayati- upasthitasyeti / nanu 'abhAvo na ghaTIyaH' iti bAdhadhIdazAyAM ghaTasya pratiyogitAsambandhenAbhAve vaiziSTyabhAnAsambhavAt tadAnIM pratiyogijJAnabalAd 'na' ityAkArakAbhAvapratyakSApattirityAzaGkaya pratikSipati-na ceti / tadApattiH 'na' ityAkArakAbhAvapratyakSApattiH / 'abhAvo na ghaTIyaH' iti bAghajJAnamabhAvatvAvacchedenAbhAve ghaTIyatvAbhAvamavagAhate? abhAvatvasAmAnAdhikaraNyena vA? Aye tAdRzabAdhajJAnamAhAryameva syAt , abhAvatvAdhikaraNayAvanmadhye ghaTIyasyApyabhAvasya praviSTatvena ghaTIyatvavati tatra ghaTIyatvAbhAvAvagAhanAt, abhAvatvAvacchedena ghaTIyatvAbhAvasyAsattayA'bhAvatvAvacchedena ghaTIyatvAbhAvAbhAvavatyabhAve ghaTIyatvAbhAvajJAnasyecchayaiva sambhavena bAdhakAlInecchAjanyajJAnasya tasyAhAryatvAt , anAhAryA'prAmANya jJAnA'nAskanditasyaiva virodhinizcayasya pratibandhakatvamityuktAhAryabAdhanizcayasyApratibandhakatayA tatsattve'pyabhAve ghaTasya vaiziSTyabhAnasambhavAt , dvitIye sAmAnAdhikaraNyena bAdhajJAnamavacchedakAvacchedanaiva tadvattAbuddhi prativadhnAtIyabhAvatvasAmAnAdhikaraNyena ghaTIyatvAbhAvagrahe'pyabhAvatvasAmAnAdhikaradhyenAbhAve ghaTasya vaiziSTyabhAnasambhavAditi niSedhahetumupadarzayati- abhAvatvAvacchedeneti / tAdRzabAdhadhiyaH 'abhAvo na ghaTIyaH' ityAdivAdhadhiyaH / tadRzAyAmapi 'abhAvo na ghaTIyaH' ityAdibAvadhIdazAyAmapi / vizeSato. 'bhAvajJAna-pratiyogijJAnayoH kArya kAraNabhAvAvedakaM kalpAntaraM zaGkitA''zrayati-yadveti / anyathA abhAvajJAne pratiyogijJAnasya kAraNatvamityeva kAryakAraNabhAvasyAbhyupagame, ghaTasAmAnyAbhAvo yathai kasya ghaTasyAbhAvastathA'nyasyApi ghaTasyAbhAva iti pratyekaM sarveSAmapi pratiyoginAM jJAnaM ghaTAbhAvajJAne kAraNamiti sarveSAmapi pratiyoginAM jJAne satyeva ghaTAbhAvajJAnaM syAt , na yatkiJciddhaTarUpapratiyogijJAna, yAvatAM ghaTAnAM ca pratyekaM jJAnaM tu na sambhatyeveti 'ghaTAdyabhAvaH' ityAkArakapratyakSaM na syAt , ghaTatvAvacchinnaprakAratvAnyaprakAratvAnirUpitAbhAvaviSayatAkapratyakSe ghasAdidhiyaH kAraNatvamiti viziSya kAryakAraNabhAve tu yatkiJciddhaTajJAnamapi ghaTajJAnatvena kAraNamiti yatkiJciddhaTajJAne'pi 'ghaTAdyabhAvaH' ityAkArakapratyakSaM sambhavatIti, 'ghaTAbhAvaH' iti jJAnaM cAbhAvatvAMze nirvikalpakamabhAvAMze ca yatkiJcitpratiyogivaiziSTacAvagAhi, tathA ca tajjJAnaM niruktakAryatAvacchedakadharmAkAntavAd yatkiJciddhaTajJAna kArya bhavatIti yatkiJcidvaTajJAnatastAdazajJAnasyopapattirityAha- abhAvatvAMza iti / niSpratiyogikAbhAvapakSe pratiyogijJAnaM vinA'pi 'abhAvaH' ityAkArakapratyakSApAdanaM yadAzaGkitaM tatreSTApattireveti samAdhatte- neti / pratiyogijJAnaM vinA'bhAvatvamAtreNAbhAvapratyakSA'bhyupagamataH prAcA vacanamapi saGgatimaGgatItyAha- itthameveti- 'ghaTo nAsti' ityAdI ghaTaviziSTAbhAvatvena ghaTAbhAvo bhAsate, tatrAbhAvatvaM bhAvabheda eveti bhAvabhedasya bhAvaH pratiyogIti bhAvarUpapratiyogino jJAnamantareNApi bhAvabhedarUpAbhAvasya svarUpato bhAnaM saMbhavatItyabhiprAyakasya prAcAM vacanasyetyamevopapatteH / samavAya-svasamavAyisamavatatvAnyatarasambandhana sattvavattvalakSaNabhAvatvAzrayasya cakSurAdyayogyatve tadbhedasya kathaM yogyatvamityapekSAyAmAha- pizAcAdibhedavaditi- pizAcAdezcakSurAdIndriyAyogya
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalavRto nayopadezaH / vacanasyopapatteH / nabullekhastu pratiyogivAcakapadaniyataH, na sArvatrikaH / kiJca, uktarItyA pratiyogijJAnasya hetutve kevalAbhAvatvanirvikalpakApattiH, abhAvatvasyAkhaNDatvAda, anyathA'bhAvaviziSTabuddhAvapi tanirvikalpakAyogAt / api ca 'ghaTa-paTau na' ityAdipratyakSaM ghaTajJAna-paTajJAnAdikAryatAvacchedakAnAkrAntatayA tadvirahe'pi syAt, tasmAd ghaTatvAdyavacchinnaprakAratAnirUpita viSayatAkapratyakSameva lAghavAd ghaTAdidhIkAryatAvacchedakaM yuktamiti ghaTAstitva nAstitvayoH sapratiyogitvA-'pratiyogikatve tulyayoga tve'pi tadbhedasya yathA cakSurAdIndriyayogyattvam , ata eva 'stambhaH pizAco na bhavati' ityevaM cakSurindriyajaM pratyakSaM bhavati tathetyarthaH / nanu 'zUnyamidaM dRzyate' iti pratyayabalAt pratiyogijJAnamantareNApi pratiyogyavizeSitAbhAvajJAna yadIdhyate tarhi 'zUnyam' ityAkArakAbhAvajJAnavat 'na' ityAkArakamapyabhAvapratyakSaM kiM na syAdityata Aha- naallakhastviti- abhAvavAcakanazabdaprayogastu pratiyogivAcakapadaprayoge satyeva bhavati, tathA ca pratiyogivAcakapadasamabhivyAhRtasyaivAbhAvavAcakanazabdasya prayogo na kevalasyeti yatraiva pratiyogivAcakazabdastatraiva nazabdaH prayujyate, na sarvatretyarthaH / naiyAyikopadarzitapratiyogijJAnA'bhAvapratyakSakAryakAraNabhAvaM dUSayati-kiJceti / uktarItyeti-ghaTatvAvacchinnaprakAratvAnyaprakAratvA'nirUpitAbhAvaviSayatAkapratyakSe ghaTAdidhiyo hetutvamityevaM prakAreNetyarthaH / kevaleti- abhAvA'viSayakA'bhAvatvaviSayakanirvikalpakApattirityarthaH / tAdRzanirvikalpakasya ghaTatvAvacchinnaprakAratvAnyaprakAratyA'nirUpitA'bhAvaviSayatAkapratyakSavalakSaNaghaTAdidhIkAryatAvacchedakadharmA'nAkAntatayA taM prati ghaTAdidhiyaH kAraNatvAbhAvena tAmantareNApi tadutpattau vAdhakAbhAvAdityabhisandhiH / nanvabhAvatvasya bhAvabhedarUpatvena sakhaNDopAdhirUpasya svarUpato bhAna na sambhavatIti na kevalasya tasya nirvikalpakApattisambhava ityata Aha- abhAvatvasyeti / akhaNDatvAt akhaNDopAdhirUpatvAt, 'ghaTAbhAvaH paTAbhAvI maThAbhAvaH' ityAdipratIto sarvatrA'bhAvAMze'nugatatayA bhaasmaansyaa'bhaavtvsyaa'khnnddopaadhiruuptvmevetyaashyH| anyathA abhAvatvasya sakhaNDopAdhirUpatayevAbhyupagame / tannirvikalpaketi-abhAvatvanirvikalpa ketyarthaH / abhAvaviziSTavuddhirapyabhAvatvAMze nirvikalpAtmikA naiyAyikenopeyate, sA'pi kathaM syAt ? abhAvatvasya sakhaNDatvena svarUpato bhAnAsambhavana kiJcidrUpeNaiva tadbhAnasya svIkaraNIyatvAditi / kiJca, ghaTajJAnasya kAryatAvacchedakaM ghaTatvAvacchinnaprakAratvAnyaprakAratvA'nirUpitA'bhAvaviSayatAkapratyakSatvam , paTajJAnasya kAryatAvacchedakaM paTatvAvacchinna prakAratvAnyaprakAratvA'nirUpitA'bhAvaviSayatAkapratyakSatvam , tadubhayamapi 'ghaTa-paTau na' ityAkArakAbhAvapratyakSe nAsti, tadIyAbhAvaviSayatAyAH pratiyogitvasambandhAvacchinnaghaTatvAvacchinnaprakAratvAnyA yA pratiyogitvasambandhAvacchinnapaTatkavacchinna prakAratA tannirUpitatvena tadanirUpitatvasya, tathA pratiyogitvasambandhAvacchinna paTatvAvacchinnaprakAratvAnyA yA pratiyogitvasambandhAvacchinnaghaTatvAvacchinna prakAratA tanirUpitatvena tadanirUpitatvasya cAsattvAt , tathA ca ghaTajJAnapaTajJAnakAryatAvacchedakAnAkrAntasya 'ghaTa-paTau na' ityAkArakA'bhAvapratyakSasya ghaTajJAna-paTajJAnavirahe'pyutpAdaprasaGga ityAha-api ceti| tadvirahe'pi ghaTajJAna-paTajJAnavirahe'pi / tasmAt paroktakAryakAraNabhAvasya dUSitatvAt / 'pratyakSameva' iti sthAne 'pratyakSatvameva' iti pATho yuktaH / lAghavAt ghaTatvAvacchinnaprakAratvAnyaprakAratvA'nirUpitA'bhAvaviSayatAkapratyakSatvApekSayA lAdhavAt / evaM ca 'ghaTa-paTau na' iti pratyakSamapi ghaTatvAvacchinna prakAratAnirUpita viSayatAkapratyakSatvarUpaghaTajJAnakAryatAvacchedakAkrAntaM paTatvAvacchinna prakAratAnirUpitaviSayatAkapratyakSatvarUpapaTajJAnakAtAvacchedakAkrAntaM ca bhavatIti ghaTajJAna-paTajJAnayoH sattva eva 'ghaTa-paTau na' iti pratyakSam, na tadvirahe iti, atra kAryatAvacchedakakoTau ghaTatvAvacchinnaprakAratAnirUpitatvena viSayatAmAtrameva praviSTaM na tvabhAvaviSayatAmAtramiti ghaTAstitvatvena ghaTAstitvapratyakSamapi ghaTatvAvacchinnaprakAratAnirUpitaviSayatAkapratyakSavarUpaghaTajJAna kAryatAvacchedakAkrAntamiti ghaTajJAna eva ghaTAstitvajJAnamiti tasya bhavati sapratiyogikatvaM tathA ghaTanAstitvatvena ghaTanAstitvapratyakSamapi ghaTatvAvacchinnaprakAratAnirUpitaviSayatAkapratyakSatvarUpaghaTajJAnakAyatAvacchedakAkrAntamiti ghaTajJAna eva ghaTanAstitvajJAnamiti bhavati tasyApi sapratiyogikatvam, prameyatvAdinA ca ghaTAstitva-ghaTanAstitvayoni ca noktaghaTajJAnakAryatAvacchedakAkrAntamiti ghaTajJAnaM vinA'pi syAdevatyevaM ghaTAstitva ghaTanAstitvayoH sapratiyogikatvA'pratiyogikatve tulyayuktyo papannatare ityAha-ghaTAstitva-nAstitvayoriti /
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI - taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / kSeme tvaduktahetusadbhAve'pi lAghavAda bhAvAMzatyAgena kevalAbhAvasyeva kevalabhAvasyApi na bhAnamiti kuM zakyatvAt nirvikalpake pramANAbhAvAt, kSayopazamavizeSeNaiva tattadviziSTajJAnopapattau tasya tadkalpakatvAt / ata eva - " dravyaM paryAvarta paryAyA dravyavarjitAH / ka kadA kena kirUpA dRSTA mAnena kena vA ? " // 1 // { ] ityasmatsaMpradAyavRddhAH saMgirante / " " zuddhAbhAvapratyakSaM tu pratiyogitAsambandhAvacchinnaprakAratA nirUpitA'bhAva viSayatAkapratyakSa eva vizeSaNatAyA hetutvAnna bhavati " ityapi riktaM vacaH, pratiyogitAmAtreNa ' dravyaM nAsti, meyaM nAsti ityAdyApatteH, prakArIbhUtakiJciddharmAvacchinnatvena pratiyogitA vizeSaNe'pi na nistAraH, ghaTAbhAva-paTAyazca naiyAyikA'bhimato'bhAvapratyakSa-pratiyogijJAnayoH kAryakAraNabhAvastatrApi lAghavAt kAryatAvacchedakakoTAvabhAvAMzaM parityajya ghaTatvAvacchinnaprakAratvAnyaprakAratvA'nirUpitaviSayatAka pratyakSatvAvacchinnaM prati ghaTajJAnasya kAraNatvamityupagame kevalasyAbhAvasya yathA na bhAnaM tathA kevalabhAvasyApi na mAnam astitvAdibhAvapratyakSasyApi niruktakAryatAvacchedakadharmAkrAntatvena ghaTAdijJAnakAryatvato ghaTAdibhAnasyApi tatra vizeSaNatayA sambhavAdityAha- tvaduktahetusadbhAve'pIti - atra 'tvaduktahetuhetumadbhAvaspi' iti pATho yuktaH / 'lAghavAd bhAvAMzatyAgena' iti sthAne 'lAghavAdabhAvAMzatyAgena' iti pATho yuktaH / ara nirvikalpaka jJAnasya pratiyogighI sAdhyatvamabhihitaM tat tadA zobheta yadi nirvikalpakajJAnaM prAmANikaM bhavet, tatraiva tu pramANaM na pazyAma iti tatra pratiyogidhI sAdhyatva-tadasAdhyatvA divicAraH kAkadantavicAravanniSprayojana evetyAha- nirvikalapaka iti / nanu viziSTabuddhitvAvacchinnaM prati vizeSaNa jJAnatvena hetutvamiti viziSTabuddhayutpAdanAya vizeSaNajJAnamAvazyakam, tadapi vizeSaNajJAnaM yadi viziSTavuddhirUpameva syAt tarhi tadarthamapi vizeSaNajJAnAntaraM kalpanIyaM syAd evaM tatrApItyanavasthA syAt tatparihArAya viziSTabuddhihetutayA kalpanIyaM vizeSajJAnaM kvacicirvikalpakamabhyupagantavyamiti viziSTabuddhayanyathAnupapattireva nirvikalpake pramANamityata Aha- kSayopazamavizeSeNaiveti- kasyacid dharmasya viziSTabuddhirbhavati kasyacid dharmasya viziSTabuddhirna bhavati tatra kSayopazama vizeSa eva niyAmako na tu tattaddharmajJAnamiti kSayopazamavizeSeNava tattadviviziSTajJAnopapattI, tasya viziSTajJAnasya tadakalpakatvAt nirvikalpaka jJAnAskalpakatvAt / ata eva viziSTabuddhiM prati vizeSaNajJAnasya kAraNatvAbhAvena kSayopazamavizeSeNaiva tattadviziSTajJAnasya sambhavAdeva / dravyamiti- arthAt paryAyasahitameva dravyaM bhAnena gRhyate, dravyasahitA eva paryAyA mAnena gRhyanta iti na ca tatra pUrvaM paryAyajJAnamanantaraM paryAyasahitadravyajJAnam tathA pUrvaM dravyajJAnaM tato dravyasahitaparyAyajJAnamiti / ANANA 41 zuddhAbhAvapratyakSAbhavane para vaktavyamupadarya pratikSipati zuddhAbhAvapratyakSaM tviti amya ' na bhavati' ityanenAnvayaH / tatra hetu :- pratiyogitA samvandhetyAdi / vizeSaNatAyAH cakSurAdIndriyasaMyuktAdivizeSaNatAyAH / paravacanasyAyuktatve hetumupadarzayati- pratiyogitAmAtreNeti yadyapi dravyaM sarvatra vartate meyaM ca sarvatra vartata iti dravyatvAvacchinnapratiyogitAsambandhena dravyaviziSTAbhAvo meyatvAvacchinnapratiyogitAsambandhena meyaviziSTAbhAvazca nAstIti tatpratyakSApAdanaM na sambhavati tathA'pi ghaTatvAvacchinnapratiyogitAsambandhena dravyaviziSTAbhAvasya ghaTatvAvacchinnapratiyogitAsambandhena meyaviziSTAbhAvasya ca sambhavAt tatpratyakSasya pratiyogitvasambandhAvacchinna prakAratAnirUpitAbhAvaviSayatAkapratyakSatvalakSaNakAryatAvacchedakadharmAkrAntatvAd vizeSaNatA lakSaNendriyasannikarSarUpakAraNabalAdApatterityarthaH / nanu prakArIbhUtakiJciddharmAvacchinnapratiyogitvasasambandhAvacchinnaprakAratAnirUpitAbhAvaviSayatAkapratyakSa eva vizeSaNatA hetu:, anyadharmAvacchinnapratiyogitAsambandhena dravyaprakArakA bhAvavizeSyakaM pratyakSaM tena sambandhena maiyaprakArakAbhAvavizeSyakapratyakSaM ca na niruktakAryatAvacchedakadharmAkrAntamiti na vizeSaNatAtastadApAdanaM sambhavatItyevaM kalpanAyAmapi na parasya nirdoSatetyAha- prakArIbhUteti / 'na nistAraH' ityatra hetumupadarzayati- ghaTAbhAveti / pratiyogivizeSitasya ghaTatvAvacchinnapratiyogitAsambandhena ghaTavizeSitasya / tada 6
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / bhASayorubhayoH sannikarSe ghaTAbhAvAMze pratiyogivizeSitasya paTAbhAvAMze ca tadavizepitasya samUhAlambanasya prsnggaat| kiJca, evamidantvAdinA'bhAvapratyakSaM na syAt , na syAJca 'abhAva pratiyogI ghaTaH' ityAdyAkAram , tAdRzapratyakSeSvapi pRthakAraNatvakalpane cAtigauravam, tasmAt sannikarSamAtrasyaiva kizciddharmAvacchinnaviSayatAnirUpitaviSayatAkapratyakSatvAvacchinne viziSTAkArapratyakSatvAvacchinne vA hetutvam , ato nApAyamAtrasya vicArajanyacaramazuddhadravyopayogatulyateti bhAvAMze'bhAvAMze vA na zuddhaviSayakaM pratyakSamityabhAva eva sApekSo na bhAva iti kimidamarddhajaratIyam / etena " abhAvalaukika pratyakSasya ghaTAdyanyatamaviziSTaviSayakatva niyamAd vizeSasAmagrI vinA sAmAnya sAmagrImAtrAt kAryAnutpatte bhAvanirvikalpakam , 'na' ityAkArakapratyakSaM vA vizeSaNAdijJAnarUpavizeSasAmagryabhAvAt / na cAbhAvalaukikapratyakSatva ghaTatvAdivizeSitasya paTatvAvacchinnapratiyogitAsambandhena paTAvizeSitasya / samUhAlambanasya ghaTAbhAva-paTAbhAvobhayaviSayakasamUhAlambanapratyakSasya, tAdRzapratyakSasyApi prakArIbhUtakiJciddharmo ghaTatvam , tadavacchinnapratiyogitvasambandhAvacchinnaghaTatvAvacchinnaprakAratAkapratyakSatvarUpakAryatAvacchedakadharmAkAntatayA vizeSaNatAsannikarSatastadutpattiprasaGgAdityarthaH / api ca prakArI. bhUta kizciddharmAvacchinna pratiyogitvasambandhAvacchinna prakAratAnirUpitAbhAvaviSayatAkapratyakSatvarUpakAryatAvacchedakadharmA'nAkrAntatayedantvAdinA'bhAvapratyakSasyabhAvapratiyogI 'aghaTaH' ityAdipratyakSANAM ca vizeSatAsannikaryAdutpattirna bhavediti tadutpattaye kAraNAntarakalpanaM cAtigauravaM syAdityAha-kiJceti / evam uktaprakAreNa vizeSaNatAyA abhAvapratyakSaM prati kAraNatvAbhyupagame / tAzapratyakSeSvapi idanvAdinA'bhAvapratyakSe 'abhAvapratiyogI ghaTaH' ilAdipratyakSetrapi / yAdRzakAryakAraNabhAvasvIkAre bhAvAMze'bhAvAze ca kiJcidvizeSaNamupAdAyava pratyakSam, na tu kevalAbhAvaviSayakaM kevalabhAvaviSayakaM vA pratyakSa tAdRzakAryakAraNabhAvamupadarzayati-tasmAditi- parAbhyupagatakAryakAraNabhAvasya doSagrastatvAdityarthaH / 'sannikarSamAvasyaiva' ityevakAreNa kevalavizeSaNatAyA vyvcchedH| 'kizciddharma0'ityAdikAryatAvacchedakakoTI viziSya bhAvaviSayatAyA abhAvaviSayatAyA vA apravezAd bhAvapratyakSA'bhAvapratyakSobhayorapi niruktakAryatAvacchedakAkAntatvAt sannikarSamAtreNaiva jAyamAnaM pratyakSaM viziSTaviSayakamevetyAha- ata iti- anantaropadarzitakAryakAraNabhAvAbhyupagamata ityarthaH / 'nApAyamAtrasya' ityatra natraH 'tulyatA' ityanenAnvayaH, avagrahehA'pAyadhAraNArUpacatuSTa yAtma kamatijJAnatRtIyabhedasyA'pAyamAtrasya, vicArajanya:- saGgrahanayavicAraprabhavaH yazvaramazuddhadravyopayoga:- paryAyA'vizeSitadravyamAtropayogaH, tattalyatA netyarthaH / evaM ca bhAvAMze'bhAvAMze vA zuddhaviSayaka pratyakSaM vizeSaNAsampRktaviSayakapratyakSaM sannikarSamAtra kAryatAvacchedakadharmAnAkAntatvAnna bhavatyeva, iti etasmAdetoH, parasya yadabhAva eva sApekSo na bhAva itIdaM vacanamarddha jaratIyaM kiM- kiJcit , amAvasyeva bhAvasyApi kizcidviziSTatayaiva pratyakSaNa viSayIkriyamANatvAdubhayoH sApekSatvamevetyAzayaH / 'etena' ityasya 'ityAdinavyakalpanA'pi nirastA' ityanenAnvayaH, abhAvalaukika pratyakSasya ghaTAdyanyatamaviziSTaviSayakatvaniyamastadopapadyeta yadi cakSurAdIndriyasambaddha vizeSatAsannikarSoM ghaTAdijJAnasahakRto ghaTAdyanyatamaviziSTAmAvalaukika pratyakSa kAraNamityevaM viziSya kAryakAraNabhAvaH syAt , tathA ca tAdRzakzeiSasAmagrIsahitaivAbhAvalaukikapratyakSasAmAnyasAmagrI kAryajanikA, na vizeSasAmagrImantarA sAmAnya sAmagrI kArya nikA, vizeSasAmagrI ca ghaTAdiviziSTAbhAvalaukikapratyakSajanikaiveti tatsApekSasAmAnyasAmagrIto'pi ghaTAdiviziSTAbhAvalaukika pratyakSa eva, nA'bhAvanirvikalpam , 'na' ityA kArakapratyakSaM vA, tAdRzapratyakSaM ca vizeSaNajJAnavirahakAla eva bhavet , tadAnIM ca vizeSasAmagyabhAvAt tatsahitAyAH sAmAnyasAmAcyA adhyabhAve kAryAsambhavAdityarthaH / nanu abhAvalaukikapratyakSatvAvacchinna prati indriyasambaddha vizeSaNatA heturityekaH kAryakAraNabhAvaH, aparazca ghaTatvAdiviziSTaviSayakapratyakSatvAvacchinnaM prati ghaTAdivizeSaNajJAnaM heturiti, tatra ghaTAdivizeSaNa jJAna sahakRtaivAbhAvalaukika. pratyakSasAmagrI kAryajaniketi niyamabhAve'bhAvalaukikapratyakSaM ghaTAdyanyatamaviziSTaviSayakameveti niyamo bhavat , tAdRzaniyamasadbhAvazcAbhAvalaukika pratyakSatvasya catvAdiviziSTaviSayakapratyakSatvavyApakatve sati ghaTatvAdiviriSTaviSayakapratyakSasAmagyA vizeSa. sAmagrIsvAdupapadyate, na cAbhAvalaukika pratyakSatva-ghaTatvAdiviziSTaviSayaka pratyakSatvayovyApyavyApakabhAvaH samastItyAzaGkaya prati
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / viziSTaviSayakapratyakSatvayorvyApyavyApakabhAvAbhAvAt kathaM vizeSasAmagrItvamiti vAcyam, kAryatAvacchedakIbhUtataddharmAzrayayatkiJcid vyaktiniSThakAryatAnirUpita kAraNatAvacchedakaM yAvat pratyekaM tAvadavacchinna[ya] satve'vazyaM taddharmAvacchinnotpattirityeva niyamAt, 'taddharmavyApyadharmAvacchinnayatkiJcidvyaktiniSThakAryatAnirUpita0' ityAdyuktau vyAptijJAna- parAmarzayoH satorbAdhadhIsa zve'pyanumityApattau ' taddharmavyAdhyavyApakadharmAvacchinnayatkiJcad vyaktiniSTha kAryaM tAnirUpita0' ityAdyuktau gauravAt, ghaTatvAdiviziSTavaiziSTyaviSayakapratyakSatvasyAbhAvalaukika pratyakSatva vyApyatvAt tattadbhAvalaukikapratyakSatvavyApyatattadabhAvalaukika 43 kSipati - na ceti- asya 'vAcyam' ityanenAnvayaH / niSedhe hetumAha- kAryatAvaccheda kI bhUteti - kAryatAvacchedakI bhUtataddharmo'bhAva laukikapratyakSatvam, tadAzraya vizcidvayaktirghaTa viziSTAbhAvalaukika pratyakSa vyaktiH, tanniSTakAryatA abhAvalaukikapratyakSatvAvacchinna kAryatA abhAvalaukikapratyakSatvavyApakAzeSadharmavicchinnakAryatA ghaTa viziSTAbhAvalaukikapratyakSatvAvacchinnakAryatA ca, tannirUpitakAraNatAvacchedakaM yAvat- abhAvalaukikapratyakSatvAvacchinna kAryatAnirUpita kAraNatAvacchedakAbhAvalaukikapratyakSatvavyApaka zeSadhamavicchinna kA yetAnirUpita kAraNatAvacchedaka- ghaTaviziSTAbhAvalaukika pratyakSatvAvacchinna kAryataH nirupita kAraNatAvacchedakAnAM samudAyaH, pratyekaM tAvadavacchinnasya sattve'vazyaM taddharmAvacchinnotpattiH- abhAvalaukika pratyakSatvotpattirityaiva niyamAt tathA ca ' pratyekaM tAvadavacchinnasya' ityanena ghaTAtmaka vizeSaNajJAnasyApi grahaNena tatsattve jAyamAnasyAbhAvalaukika pratyakSasya ghaTaviziSTaviSayakatvasyA'vazyambhAvanA'bhAva nirvikalpaka pratyakSasya 'na' ityAkArakapratyakSasya cAsambhavAdityarthaH, 'kAryatAvacchedakIbhUtataddharmAzrayatkiJcidvayati niSTakAryatAnirUpitakAraNatAvacchedakaM yAvat' ityasya sthAne 'kAryatAvaccheda kI bhUtataddharmavyApyadharmAvacchinnayatkiJcidvaktiniSTakArya tA nirUpita kAraNatAvacchedakaM yAvat' ityuktirna sambhavati, tathA sati vyAptijJAna- parAmarzAdikAryatAvacchedakIbhUtadharmo'numititvam, tadvayApyadharmaH parvatavizeSyakavahniprakAra kAnumititvam, tadavacchinnA yA 'parvato vahnimAn' ityAkArakAnumityAtma kayatkizvidvayaktiniSTakAryatA, tannirUpitakAraNatAvacchedakaM vyAptijJAnatva- parAmarzatvAdikam, na tu bAdhajJAnAbhAvatvam, bAdhajJAnasya viziSTabuddhimAnaM pratyeva pratibandhakatvena bAdhajJAnA'bhAvatvena viziSTabuddhitvenaiva kAryakAraNabhAvaH, na tu bAdhajJAnA'bhAvatvenA'numitivizeSatveneti bAdhadhIsatve bAdhajJAnAbhAvA'sattve'pi vyAptijJAna parAmarzayoH sattvena niruktakAraNatAvacchedakayAvadavacchinnasya sattayA'numityApattiH syAdityAha taddharmavyApyeti : 'pyanumityApattI' iti sthAne 'pyanumityApatteH' iti pATho yuktaH / yadyuktapattivAraNAya 'kAryatAvacchedakIbhUtataddharmavyApyadharmAvacchinnA thA ca kAryatAvacchedakIbhUtataddharmavyApakadharmAvacchinnA yatkiJcidvayaktiniSTakAryatA tannirUpitakAraNatAvacchedakaM yAvat ityAdyucyate tadA kAryatAvaccheda kI bhUtAnAmititvavyApyaparvata vizeSya kavahnividheyakAnumititvAvacchinnA kAryatA tAdRzAnumititvavyApaka viziSTabuddhitvAvacchinna ca kAryatA grahItuM zakyA, tannirupitakAraNatAvacchedaka yAvanmadhye bAdhajJAnAbhAvatyamapi bhavati, tadavacchinnasya sattvaM bAdhadhIsattve na bhavatIti vAghadhIsattve vyAptijJAna-parAmarzayoH satorapyanumityApattirna sambhavati, kintvevamuktau gauravaM syAdityAha- taddharmavyApyavyApaka dharmeti- 'taddharma' ityasya vyApye vyApake cAnvayaH, athavA'grimagranthasvArasyAt taddharmavyApyasya vyApako yo dharmastadavacchinnayatkicidvayaktiniSTakAryatetyAdirapyarthaH sambhavati, tatrApi taddharmasyAnumititvasya vyApyaM parvatavizeSya kavahnividheyakAnumititvAdi, tadvayApakaM viziSTabuddhitvam, tadavacchinnayatkizvidvayaktiniSTha kAryatAnirUpitakAraNatAvacchedakaM bAdhajJAnAbhAvatvaM bhavati, tadavacchinnasya sattvaM bAdhadhIsatve na bhavatIti na bAdhadhIsattve'numityApattirityevamuktApattivAraNaM sambhavatIti / anumityApattigauravadoSataH 'taddharmavyApya' ityAdi 'taddharmadhyApyavyApaka' ityAdiniyamadvayAsambhava upadarzitaH, ukta niyamadvayorarIkAre'pyabhAvasya viziSTabuddhayAtmakameva pratyakSam, nirvikalpaka 'na' ityAkArakaM veti prakRtasiddhirbhavatyevetyAha- ghaTatvAdIti taddharmo'bhAvalaukikapratyakSatvam, tadvayApyatvaM tadabhAvavadavRttitvarUpaM yathAzrute ghaTatvaviziSTavaiziSTyaviSayaka pratyakSatve na sambhavati, abhAvalaukikapratyakSatvAbhAvavRti 'ghaTavad bhUtalam' iti pratyakSe ghaTatvaviziSTavaiziSTyaviSayakapratyakSatvasya sattvAt svasamAnAdhikaraNatve sati svasamAnAdhikaraNabhedapratiyogitAvacchedakatva lakSaNanyUna vRttitvarUpa vyApyatvasya sambhave'pi tathAvidhavyApyatvAkrAntadharmA na
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / pratyakSatvavyApakatvAt prakRtasiddhezva" ityAdinavyakalpanA'pi nirastA, evaM sati dravyaviSayakapratya - kSasya vastuviSayakapratyakSasya vA yatkicitparyAyaviziSTaviSayakatvaniyamena bhAvanirvikalpasya zuddhabhAvapratyakSasyApi cAsambhavAt / 44 ata eva savicAraNayA sAmAnyadRSTyA ca sarvaM nirvikalpakaM vizeSadRSTyA ca sarvaM savikalpaka - mityanekAntaH puruSadRSTAntena saMmatau pratipAditaH / tathAhi " vaMjaNapajjAyasya u puruso puruso tti nizcamaviappo / bAlAiva puNe pAsai se atthapajjAo // 34 // saviapa NiviappaM iya purisaM jo bhaNejja aviappaM / . saviappameva vA NiccharaNa Na sa Nicchio samaye // 35 // - [ sammatitarkakANDa0 ] vacchinna kAryatAnirUpita kAraNatAvaccheda kA vacchinnasya sattvaM na taddharmAvacchinnotpattau prayojakam, kintu ghaTatvaviziSTasya pratiyogitvalakSaNavaiziSTaya viSayakapratyakSatvaM bhavatyavAbhAvalaukika pratyakSatvasya tadabhAvavadavRtitvalakSaNavyApyatvavat, tadavacchinnayatkiJcidvyaktiniSTha kAryatAnirUpita kAraNatAvacchedakayAvadanta rgata vizeSaNabuddhitvAvacchinnasya sattva evAbhAvalaukikapratyakSatvAvacchinnotpattirityabhAvalaukikapratyakSaM viziSTaviSayaka meva bhavati tathA taddharmo'bhAvalaukikapratyakSatvam, tadvyApyaM ghaTaviziSTAbhAvalaukikapratyakSatvam, tadvayApakadharmo ghaTatvaviziSTavaiziSTyaviSayaka pratyakSatvam, tadavacchinna yatkiJcidvacaktiniSTakAryatA nirUpitakAraNatAvacchedakayAvaddharmAntargata vizeSaNa buddhitvAvacchinnasattve satyevAbhAva laukika pratyakSatvAvacchinnasyotpattiriti tasya ghaTatvAdiviziSTavaiziSTya viSayakatvaprasiddhirityarthaH / nirAsahetumupadarzayati evaM satIti kAryatAvacchedakI bhUtataddharmAzrayayatkiJcidvayaktiniSTakAryatAnirUpitakAraNatAvacchedakaM yAvat pratyekaM tadavacchinnasya sattve'vazyaM taddharmAvacchinnotpattirityAdiniyamAbhyupagamenAbhAvalaukikapratyakSasya viziSTaviSayakatvameveti niyamasyopapAdane satItyarthaH / dravyaviSayakapratyakSasyeti - kAryatAbacchedakIbhUtataddharmo dravyaviSayakapratyakSatvam, tadAzrayayatkiJcidvayaktiryatkiJcitparyAya viziSTadravya viSayakapratyakSavyaktiH, tanniSTakAryatA yatkiJcitparyAyaviziSTadravya viSaya kyuddhitvAvacchinnakAryatA, tannirUpita kAraNatA yatkicitparyAyarUpavizeSaNaviSayakabuddhitvAvacchinnakAraNatA tadavacchedaka yAvaddharmAntargatayatki tkiJcitparyAya rUpa vizeSaNa viSayaka buddhitvarUpadharmAvacchinnasya eva dravyaviSayakapratyakSatvAvacchinnasyopapattiriti tasya yatkiJcitparyAya vaiziSTyaviSayakatvasya, tathA vastuviSayakapratyakSatvarUpakAryatAvacchedakIbhUtadharmAzrayayatkiJcitparyAyaviziSTavastuviSayaka pratyakSa vyaktiniSThayatkiJcitparyAyaviziSTavastuviSayaka pratyakSatvAvacchinnakAryatAnirUpitayatkiJcitparyAyaviSayaka buddhitvAvacchinna kAraNatAvaccheda kayAvadantargatayaJcitkiJcitparyAyaviSaya buddhitvAvacchinnasya sattva eva vastuviSayakapratyakSatvAvacchinnasyotpattiriti tasya yatkiJcitparyAyavaiziSTyaviSayakatvasya ca niyamena bhAvanirvikalpakasya zuddhabhAvapratyakSasyApi cAsambhavAdityarthaH / evaM 'taddharmavyApyadharmAvacchinna' ityAdiniyame taddharmavyApyavyApakadharmAvacchinna' ityAdiniyame'pi coktAsambhavo bodhyaH / save ata eva abhAvasyetyeSa sApekSatvaM na bhAvasyaikAntasyoktayuktayA nirAsena nirapekSatvapakSe idantvAdinA'bhAvajJAnamapi pratiyogijJAnaM vinA bhavati, tathA bhAvajJAnamapi, sApekSatvapakSe abhAvajJAnasyeva bhAvajJAnasyApi savikalpakatvamevetyasya vyavasthitacAdeva / sAmAnyadRSTyA sarva nirvikalpakaM vizeSadRSTayA savikalpakamityevamanekAntasya puruSadRSTAntena samarthakaM sammatigAthAyugala mullikhati - vaMjaNa0 iti - " vyaJjanaparyAyasya tu puruSaH puruSa iti nityamavikalpaH / bAlAdivikalpaM punaH pazyati tasyArthaparyAyaH / / savikalpa - nirvikalpamiti puruSaM yo bhaNedavikalpam / savikalpameva vA nizcayena na sa nizcitaH samaye / / " iti saMskRtam / vivRNoti - vyaJjayatIti / vyaJjanapadenArthamAtravAcakasya zabdasyaiva grahaNam, na zabdanayasyetyAha-- na punaH
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / 45 vyAkhyA- vyaJjayati vyanakti cArthAniti vyaJjanaM zabdaH, na punaH zabdanayaH, tasyarjusUtrasamAnaparyAyaviSayatvAt , tasya paryAya:- vAcyatA, tadrAhakanayena puruSaH, puruSa iti- puruSatvaprakArakajJAnaviSaya iti, nityam- A janmano maraNAntaM yAvad , avikalpa:- puruSatvAtiriktAprakArakajJAnaviSayaH, idamupalakSaNaM dravyatva-vastutvAdinA'pyavikalpatvasya, zuddhadravyopayoge tu padadvayasya nirdharmakatvalakSaNayA zuddhadharmiviSayakamAnaviSayatvamevAvikalpatvaM draSTavyam , se- tasya puruSasya, arthaparyAya:- RjusUtrAdyarthagrAhakanayaH, punarbAlAdivikalpaM- bAlAdibhedaM pazyati / / 34 // ___ savikalpaM nirvikalpaM syAtkArAGkitaM tadubhayapadaghaTitamahAvAkyabodharUpapuruSadravyasya yo bhaNed avikalpameva savikalpameva vA, nizcayena - ekAntena, samaye-paramArthe, na nizcita:- nizcayo nizcita tadasyAstIti nizcitaH, arzaAditvAcapratyayaH, na tadarthe ityarthaH, durnayAbhinivezAd nayatvAd vA saMpUrNAnekAntavastusvarUpAparicchedAditi rahasyam // 35 // tadevaM niSedhavad vidhAvapi sApekSatvaM pratipAditam / evaM stradravyAdyapekSayA san paradravyAdyapekSayA zabdanaya iti / zabdanayasya kuto na grahaNamityapekSAyAmAha * tasyeti- zabdanayasyetyarthaH, vyaJjanapadena zabdanayasya grahaNe tasya paryAyastanna yaviSayIbhUtaparyAya RjusUtranaviSayaH pratikSaNamanyAnyaparyAya eva syAt , na tu A janmano maraNAntaM yAvada vyavasthitakarUpapuruSaparyAyaH abhimatazca so'vikalpatayetyato na zabda nayasya grahaNam , kintu zabdasya / tasya zabdasya / tahAhakanayena zabdavAcyatAgrAhakanayena / puruSaH puruSa iti loke prasiddhaH / 'puruSa iti' ityasya 'puruSatvaprakArakajJAna viSaya iti' iti, 'nityam' ityasya ca 'A janmano maraNAntaM yAvad' iti vivaraNam / yazca puruSatvaprakArakajJAnalakSaNasavikalpakajJAnaviSayaH sa kathaM niSprakAraka jJAnarUpanirvikalpaka jJAnaviSayAtmakAvikalpa ityataH 'avikalpaH' ityasya vivaraNampuruSatvAtiriktAprakArakajJAnaviSaya iti / puruSasya puruSatvena rUpeNa puruSatvAtirikA'prakArakajJAnaviSayatvalakSaNamavikalpatvam, tathA tasya dravyatvena rUpeNA'vikalpatvaM dravyatvAtiriktAprakArakajJAnaviSayatvalakSaNam , vastutvenAvikalpatvaM vastutvAtiriktA'prakArakajJAnaviSayatvalakSaNamabaseyamityAha- idamiti- drvytv-vstutvaadinaadhyviklpttvsyoplkssnnmidmitynvyH| zuddhadravyopayoge tu dravyatvamapi prakArata yA naiva bhAsate, kintvakhaNDadra vyavyaktireva 'idaM dravyam , ayaM puruSaH' ityAdi zabdajanya jJAnaviSaya iti tatra dravyatvaprakArakajJAnaviSayatvaM tasya nAsti, yena savikalpakajJAna viSaye tasminnavikalpatvopapattaye dravyatvAtiriktAprakArakajJAnaviSayatvalakSaNaM pAribhASikamavikalpakatvamucyeta, kintu padadvayasyApi nirmakatvalakSaNayA zuddhadharmiviSayakabhAnaviSayatvamevAvikalpatvamityAha- zuddhadravyopayoge sviti / 'se' iti prAkRtasya 'tasya' iti saMskRtam , puruSasyeti tadarthaH, tasya 'bAlAdivikalpam' ityanenAnvayaH / 'arthaparyAyaH' ityasyArthakathanam-'RjusUtrAdyarthagrAhakanayaH' iti, puruSasya bAlAdibhedaM pazyati RjusUtrAdinaya iti // 34 // dvitIyagAthArthamAha-savikalpamiti ! 'syAtkArAGkitaM tadubhaya.' iti sthAne 'syAtkArAGkitatadubhaya0' iti pATho yuktaH, syAt savikalpaM sthAninarvikalpaM syAdavaktavyamityevaM yanmahAvAkyaM tajavodharUpaM yat puruSadravyam 'upayogalakSaNo jIvaH' iti siddhAntamanusRtya, evasvarUpasya yaH pramAtA avikalpameva savikalpameva vA puruSa bhaNet vadet / 'nizcayena' ityasyArtha:'ekAntana' iti, tasyAnvayaH 'bhot' iti pUrveNa, sa iti dRzyam , sa - pramAtA, 'samaye' ityasya vivaraNam- 'paramArthe' iti, 'na nizcitaH' ityasya na nizcayavAnityartho'bhimataH, sa yathA sampadyate tathopadazayati-nizcayo nizcitamiti / tadasyAstIti nizcita masyAstIti / 'na tadarthe' ityasya sthAne 'matubarthe' iti pATho yuktaH / kathaM.paramArthaviSayakanizcayavAna sa pramAtatyapekSAyAmAha-durnayAbhinivezAditi // 35 // evaM ca yathA 'syAnnAsti' iti vAkyaM sApekSaniSedharUpArthapratipAdaka tathA 'syAdasti' iti vAkyamapi sApekSavidhirUpArthapratipAdakamiti prathama dvitIyabhanI nayavAkye bhavata ityaah-tdevmiti| tRtIyollikhyamAneti- 'svadravyAdyapekSayA'
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nyopdeshH| cAsanniti tRtIyoliMkhyamAnAvacchedakapratItyA'pi sApekSatvaM bhAvanIyama , ata eva pare'pi vyApyavRttAvapyavyApyavRttAviva pratItibalAt tattadvacchinnavRttikatvaM svIkurvate, iti dik // 5 // naya-pramANavAkyayoH kathaM bheda iti vyutpAdayati-- saptabhaGgayAtmakaM vAkyaM pramANa pUrNabodhakRt / syAtpadAdaparollekhi vaco yaccaikadharmagam // 6 // nayA0- sapteti / saptamaGgayAtmakam 'syAdastyeva, syAnAstyeva' ityAdikaM vAkyaM pramANam , yataH pUrNabodhakRta saptavidhajijJAsAnivartakazAbdabodhajanakatAparyAptimat , tadAhuH- "syAdastyeva sarvamiti vidhikalpanayA prathamo bhaGgaH" 1, "syAnnAstyeva sarvamiti niSedhakalpanayA dvitIyo bhaGgaH" 2, "syAdastyeva syAnAstyeveti kramato vidhi-niSedhakalpanayA tRtIyo bhaGgaH" 3, "syAdavaktavyameveti yugapadvidhiniSedhakalpanayA caturthaH" 4, "syAdastyeva syAdavaktavyameveti vidhikalpanayA yugapadvidhi-niSedhakalpanayA ca paJcamaH" 5, "syAnnAstyeva syAdavaktavyameveti niSedhakalpanayA yugapadvidhiH niSedhakalpanayA ca SaSThaH" 6, "syAdastyeva syAnnAstyeva syAdavaktavyameveti kramato vidhi-niSedhakalpanayA yugapadvidhiniSedhakalpanayA ca saptamaH" 7, [ pramANanayatattvAlokAlaGkAracaturthaparicchede 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, iti yA tRtIyA, yA ca 'paradvyAdyapekSayA' iti tRtIyA tayollikhyamAnA yA'vacchedaka pratItistayA'pi sApekSatvaM bhAvanIyamityarthaH / avacchedakapratItyanurodhena vyApyavRttara mi sAvacchinnavRttikatvataH sApekSakatvaM naiyAyikA api svIkurvantItyAhaata eveti- avacchedakapatItibalata: sApekSatvAdavetyarthaH / pare'pi naiyAyikA api "sAdhyAsAmAnAdhikaraNyAnadhikaraNyam" itivyAnalakSaNavyAkhyA sArvabhaumena "hetutAvacchedakasambandhena hetvadhikaraNAvacchedena sAdhyAdhikaraNanirUpitahetutAvacchedakasambandhAvacchinnavRttitvAbhAvAdhikaraNatvAbhAvavatvam" iti kRtA, tatra 'parvato vahnimAn dhUmAda' ityAdau hetutAvacchedakasambandhena saMyogena dhUmarUpahetvadhikaraNaM parvataH, tadavacchedena vayadhikaraNanirUpita saMyogasambandhAvacchinnavRttitvAbhAvAdhikaraNatvaM parvatIya rUpe prasiddham , tadabhAvavattva dhUme ityevaM lakSaNasamanvayaH kRtaH, tathA ca, parvatIyarUpe vayadhikaraNanirUpitasaMyogasambandhAvacchinnavRttitvAbhAvavattvaM vyApyavRttyeva, tathApi 'parvate parvatIyarUpe na vahnisaMyuktatvam' iti pratItivalAd vyApyavRtterapi parvatIyarUpaniSTavahnimatsaMyuktatvAbhAvAdhikaraNatvasya parvatAvacchinnaparvatIyarUpanirUpitavRttitvamavyApyavRttAviva naiyAyikAH svIkurvanti, evamanyatrApi dodhyamityarthaH // 5 // SaSThaM padyamavatArayati-naya-pramANa vAkyayoriti / saptabhaGgayAtmakamiti padyaM vivRNoti- saptetIti | saptabhaGgayAtmakavAkyasya pramANarUpatAyAM hetuH pUrNabodhajanakatvam , tatpratItaye 'pUrNavodhakRt' ityuktamityAha-pUrNabodhaditipUrNabodhajanakatvAt pramANamityarthaH / 'pUrNabodhakRt' ityasya vivaraNam- 'saptavidhajijJAsAnivartakazAbdabodhajanakatA. paryAptimat' iti / saptamaja cAtmakamahAvAkyasvarUpAdhigataye tadavayavAnAM saptAnAmapi bhanAnAM pratyeka krameNa svarUpamupadarzayati-tadAhariti / 'sthAdastyeva' ityAdibhaGgasvarUpAvadhAraNaM sugamameveti nAtra vyAkhyAnamapekSitamiti bodhyam / ete ceti- vastuni pratiparyAyaM vidhi-niSedhaprakArApekSayete saptava bhaGgA ityanvayaH, yathA vastuno'stitvadhatmikaparyAya samAzritya 'syAdastyeva sarvam' ityAdayaH sapta bhaGgA bhavantIti tatsamudAyAtmakaM mahAvAkyame kA saptabhaGgI, tathA vastuno tmakaparyAyaM samAzritya 'syAnnityameva sarvam' iti vidhikalpanayA prathamo bhaGgaH, 'syAdanityameva sarvam iti niSedhakalpanayA dvitIyo bhaGgA ityevaM prakAraNa saptabhanapravRttyA tatsamudAyAtmakamahAvAkyAtmikA dvitIyA saptabhaGgI, evaM bhedAdidharmamupAdAya tRtIya-turIyAdyA api saptabhaGgAyaH sambhavantIti dharmabhedenA'nantA api saptabhaGgayaH, tathApi pratidharma saptAnAmeva
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / gto sUtrANi ] iti, ete ca vidhi-niSedhaprakArApekSayA pratiparyAyaM vastuni sAnaiva bhaGgAH, dharmabhedenAnantasaptabhaGgIsambhave'pi pratidharma saptAnAmeva bhAvAt , ayaM ca niyamaH pratiparyAyaM pratipAdyaparyanuyogAnAM saptAnAmeva sambhavAt , teSAmapi saptatvaM saptavidhata jijJAsAniyamAt , tasyA api saptavidhatvaM saptadhaiva tatsandehasamutpAdAt , tasyA'pi saptaprakAratvaniyamaH svagocaravastudharmANAM saptavidhatvasyaivopapatteriti / atra vidhimukhya viSayatAkaH [ bodhaH ] prathamasya [ bhaGgasya phalam ], niSedhamukhyaviSayatAko dvitIyasya, kramAdubhayamukhyaviSayatAkastRtIyasya / na ca kramabalAdeva tatra jJAnadvayamarthasiddhamityAcamaGgadvayAnatirekaH, kramagarbhobhayaprAdhAnyabodhakatvAbhiprAyeNobhayapadaprayogAt tatra 'ekatra dvayam' iti viSayazAlino bodhaantrsyaanubhviktvaat| na ca tatra zabdayoH kramavyApAre'pyarthasya viziSTasya kramAghaTitatvAt kramAdyanatiprayojanam / "na so'sti pratyayo loke, yaH zabdAnugamAdRte / anuviddhamiva jJAnaM, sarva zabdena bhASate" // 1 // [ vAkyapadIye0 ] iti nayAzrayaNAcchabdagatasyA'pi kramasyArthe'dhyAropaNAt / astu vA kramAd' manAnAM bhAvAnnA'STabhaGgAdiprasaGga ityAha - dharmabhedeneti / pratidharma saptAnAmeva bhAnA sambhava iti niyama eva kathamata AI- ayaM ca niyama iti / pratipAdyaparyanuyogAnAmiti- yasya puMsastattvapratipattyarthaM mahAvAkyaM prayujyate sa pratipAyaH puruSaH, tasya ye paryanuyogA:-praznA., teSAmityarthaH / saplava pratipAdyaparyanuyogA iti niyama eva kuta ityata AhateSAmapIti- pratipAdyaparyanuyogAnAmapItyarthaH / tajijJAseti- pratipAdyajijJAsetyarthaH / tasyA api pratipAdyajijJAsAyA api / tatsandeheti-pratipAdyasandehetyarthaH / tasyApi sandehasyApi / svagocareti-sandehagocaretyarthaH / tathA ca pratiparyAyaM vastuni vidhi-niSedhakalpanayA saptaiva dharmAH, atastadviSayAH sahaiva sandehAH, tataH sandehajanitAH saptava jijJAsAH, tatastanmUlakAH pratipAdyapraznAH saptava, tatastatpratividhAnasvarUpA bhagA api saptavetyataH pratiparyAya vastuni saptabhaGgayAtmakamahAvAkyameva saptavidhajijJAsAnivartakazAbdabodhajanakatAparyAptimattvAt pramANamiti / saptAnAmapi bhaGgAnA pratyeka krameNa viviktaM phalamupadarzayati- atreti- saptabhanayAtma kamahAvAkya ityathaH, vidhimukhyaviSayatAko bodhaH prathamabhaGgasya phalamityarthaH / niSedheti-niSedhamugyaviSayatAko bodho dvitIyabhaGgasya phalamityarthaH / kramAditi- kramAd vidhi-niSedhobhayamukhyaviSayatAko bodhastRtIyasya bhaGgasya phalamityarthaH / nanu prathamabhaGgena vidhimukhyaviSayatAko bodho dvitIyabhaGgena niSedha. mukhya viSayatAko bodha: krameNa bhavatyeva tathaiva ca tRtIyabhaGgenApi RmabalAnniruktabodhadvayamupajAyata iti tRtIyabhaGgasya prathamadvitIyabhanAbhyAmabheda evetyAzaGkaya pratikSipati-na ceti / tatra tRtIyabhaGge / tatra kamikobhayadharmasya prAdhAnyabodhakaravamityabhiprAyeNa vidhipratipAdakapadaM niSedhapratipAdakapadaM ca prayujyata iti ekatra dvayam' iti rItyaika eva bodho vidhiniSThaprakAratAnirUpitatve sati niSedhaniSTaprakAratAnirUpitavastuniSThavizeSyatAko bhavati, na cedRzo bodhaH prathama-dvitIyabhanAbhyAM bhavatIti bodhAntararUpaphalajanakatvAt prathama-dvitIyAbhyAmasya bheda iti niSedhahetumupadarzayati-kramaga bhayaprAdhAnyeti / tatra tRtIyabhane / nanu kramo nAmai kAnantaramaparasya bhAvaH, sa ca zabdagato vidhibodhakapadaprayogAnantaraM niSedhabodhakapadaprayogAt, na tu vidhi-niSedharUpadharmadvayagataH, tayoH samakAlamevaikatra vastuni bhAvAditi zabdasya kramavyApAra'pi nAthe krama iti kamAaghaTitasyaiva vidhi-niSedhaviziSTasyArthasya tRtIyabhaGgajanyabodhe'vabhAsanAt 'kramagarbha.' ityAdyabhidhAnamanatiprayojanakamityAzaya pratikSipati-na ceti / zabdagatasya mamasyArthe'dhyAropaNAt tRtIyabhaGge'rthagatatayA kramA'vabhAsanaM samastyeva, zabdaviziTasyaivArthasya jJAnamAtre'vabhAsa namiti bhartRharimatAvalambanena kramAvabhAsanaM tathA saGgatimajhatIti niSadhahetumupadarzayati-na so'stIti- yaH pratyayaH zabdAnugamAite-zabdAnugamanaM zabdapratibhAsanamantareNeti yAvad bhavat , sa pratyayo loke nAsti, sarva jJAnaM zabdenAnuviddhamida- vyAptamivAbhAsata ityarthaH / athavA zabdagato'thaMgato vA kramo nAvabhAsata eva, kintu 'ekatra dvayam' iti rItyA tatra jJAnamupajAyate, tadAkAra vizeSopalakSakameva 'kramAd' ityabhidhAnamityAha- astu veti / 'sthAdavaktavya eva' iti caturthabhAsya phalamupadarzayati-yugapaditi- yugapadvidhiniSedhAtmanA'vaktavyatvamukhyaviSayatAko bodhazcaturthabhaGgasya phalamityarthaH /
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / iti vacanaM jJAnAkAravizeSopalabhUkameva 3 / yugapadvidhi-niSedhAtmanA'vaktavyatvamukhyaviSayatAkazcaturthasya, tAdRzo bodho'vaktavyapadasya khaNDazaH zaktyA kArito vizeSazaktyA venyanyadetat / na cAnubhayavacanenaivAsya gatArthatA''zaGkanIyA, anubhayasyaikatara prAdhAnyaparyavasAyitvenAdyamaGgadvayAntarbhAvAnatikramAta / na ca, ubhayapadena yugapadubhayaprAdhAnyabodhasambhavAdavaktavyatvabhaGgo'nutthAnopahata eva, yathA puSpadantapadAcandratva-sUryatvAbhyAM candra-sUryayoryugapadeva bodhastathobhayapadena sattvA'sattAbhyAM yugapadekobha yAtmakavastubodhasambhavAd, ata eSa "puSpadantau puSpadantAvekoktyA zazi-bhAskarauM" [ ] ityukteH 'ekoktyA' ityasya 'ekayA zaktyA' ityarthaH, puSpadantasya hi candra-sUryayorekA zaktiH, zakyatAvacchedakatvaM tu candatva-sUryatvayorvyAsajjavRttItyupagamaH, tadvadubhayapadasyApi prakRte zabalavastunyekA zaktiH, zakyatAvacchedakatvaM tu sattvA'sattvayopsaJavRttIti kiM na syAditi vAcyam , puSpadantapadavadubhayapadasyAsAdhAraNatvAbhAvAt , buddhiviSayatAvacchedakatvAdastyAdidharmadvayAvacchinnabodhakatve ca prAdhAnye nobhayA kArabodhAsiddheH / kiJca, vyAsajjavRttizakyatAvacchedakatAkasya padasya dvivacanAntasyaiva sAdhutvena na puSpadantapadavadanobhayapadasya tAza iti-- avaktavyapadastha yugapavidhi-niSedharUpe'rthe'vaktavyatvarUpe ca pRthagaMva zaktiH, tAdRzazaktitastAdRzo vodha: kArita:janita:, vA-- athavA, yugapadvidhiniSedhAramanA'vaktavyatvarUpe'rthe'vaktavyapadasya zasivizeSaH, tena tAdRzo vodho jAyata iti vAdAntaram , sarvathA tathAbodhazcaturthabhannAd bhavatIti / nanu 'syAdavaktavyaH' iti sthAne 'svAdanubhayam' ityeva prayujyatAm , krameNa yadubhayaM tannetyarthato yugapadubhayaprAdhAnyapratItisambhavAdityAzaGkaya pratikSipati-na ceti- anubhayavacanenaivA'sya gatArthatA na cA''zanIyetyanvayaH / krameNa yadubhayaprAdhAnyaM tatpratikSepakasyAnubhayasyaikataraprAdhAnyenApyupapattaH, ekataraprAdhAnyapratipAdanaM ca prathama-dvitIyabhanAbhyAmeva kriyata iti 'syAdanubhayam' ityasyAdyamadvaya evAntarbhAvAt 'sthAdavaktavyaH' iti caturthabhako yugapavidhi-niSedhAtmanA'vaktavyatvamukhyaviSayatAkabodhajanaka Avazyaka iti niSedhahetumupadarzayati- anubhayasyaikatareti / nanu 'syAdubhayam' ityanena yugapadubhayaprAdhAnyavodhasambhavena 'syAdavaktavyaH' iti caturthamanaH prayojanAntarAbhAvAdanutthAnopahata ityAzaGkatha pratikSipati-- na ceti-asya 'vAcyam' ityuttareNa sambandhaH / puSpadantapadena yathA yugapadeva candratvasUryatvAbhyAM candra-sUryayorbodhastathaivobhayapadena yugapadeva satvA-'sattvAbhyAmubhayAtmakavastuno bodha iti dRSTAntAvaSTambhana samarthayati-yatheti / ata eva puppadantapadasya yugapadeva candratva sUryatvAbhyAM candra-sUryobhayabodhakatvAdeva / 'puSpadanto' ityekasya sthAne 'puSpavantau' iti pATho yuktaH / dRSTAnta dArzantikayo: sAmyaM bhAvayati-puSpadanta padasya hIti / 'vyAsajjavRtti' iti sthAne 'vyAsajyavRtti' iti pATho yuktaH, evamapre'pi, vyAsajyavRttitvaM cekatvAnavacchinnAnuyogitAkaparyAptipratiyogitvam , tathA ca puSpadantapadazakyatAvacchedakatvaM candratva-sUryatvayostagatadvitvAvacchadena paryAptam , evamubhayapadazakyatAvacchedakatvaM sattvA'sattvayostadgatadvitvAvacchedena paryAptamityarthaH / puSpadantapadaM niyamatazcandra-sUryobhayapratipAdakatvAdasAdhAraNam , naivamubhayapadam , padAntarAsamabhivyAhRtasya tasya sAmAnyata ubhayamAtrapratipAdakatvena prAdhAnyenA'stitva nAstitvobhayApratipAdakatvAt , pratipAdyasya viziSyArthAvagataye hi vAkyaM prayujyate, na ca syAdubhayam' ityato viziSyArthAvagatiH, ata eva vizidhyArthAvagataye padAntarasamabhivyAhRtamevobhayapadaM pryujyH|| iti niSedhahetumupadarzayati-puSpadanta padavaditi / ganu 'syAdastyeva' ityanenA'stitvasya 'syAnnAstyeva' ityanena nAstitvasya 'syAdastyeva, syAnnAstyeva' ityanena krameNA'stitva-nAstitvobhayasya ca pratipattI buddhiviSayatAvacchedakamastitva-nAstitvomamiti tadanantaraM prayujyamAnena 'syAdubhayam' ityanena yuddhiviSayatAvacchedakatvAdastitvanAstitvadharmadvayAvacchinnAyabodho bhaviSyatItyata Aha- vRddhiviSayateti- ubhayatvena rUpobhayapadAdastitva-nAstitvadharmadvayAvacchinnabodhasya sambhave'pi tAdRzabodhAkAraH 'ubhayam' ityeva syAnna tu prAdhAnyenAstitva-nAstitvobhayAkAra iti tAdRzabodhasyAbhilaSitasyAsiddherna 'syAdubhayam' iti caturthabhaGgasthAne'bhiSekamahatIti / puSpadantapadasya vyAsajyavRttizakyatA. pacchedakatAkasya dvivacanAntatvaniyamAdubhayapadasya tattvAbhAvena na tathA'vabodhakatvamityAha-kizceti / paJcamabhaGgasya phalamupa
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato mayopadezaH / bodhakatvamiti dika, 4 / vidhyAtmanA mukhyaviSayatAvacchinnA yA ubhayAtmanA yugapadavaktavyatvamukhyaviSayatA tadvAn bodhaH paJcamasya bhaGgasya phalam , 5 / niSedhAtmanA mukhyaviSayatAvacchinnA yA ubhayAsmanA yugapadavaktavyatvaviSayatA tadvAn SaSThasya, 6 / kramAdubhayamukhyaviSayatAdvayAvacchinnA'vaktavyatvamukhyaviSayatAkaH saptamasya, 7 atra saptabhaGgAthAmitthaM nayavibhAgamupadizanti zrIsiddhasenadivAkarapAdAH"evaM sattaviappo vayaNapaho hoi atthapajAe / vaMjaNapajjAe puNa saviappo Nivviappo a" // -[sammatiprathamakANDe gAthA-41 ] evam- anantaroktaprakAreNa, saptavikalpa:-- saptabhedaH, vacanapatho bhavati, arthaparyAye- arthanaye sahavyavahArarjusUtralakSaNe, tatra prathamo bhaGgaH saGgrahe sAmAnyapAhiNi. dvitIyastu 'nAsti' ityayaM vyavahAre vizeSamAhiNi, RjusUtre tRtIyaH, caturthaH saGgraha-vyavahArayoH, paJcamaH saGgraharjusUtrayoH, SaSTho vyavahArarjusUtrayoH, saptamaH saGgraha-vyavahArarjusUtreSviti / prayogazcaitaizcaturtha-tRtIyayorvyatyayeneSyata iti na tRtIye darzayati-vidhyAtmaneti-spaSTam / SaSThabhaGgasya phalamupadarzayati-niSedhAtmaneti-vyaktamadaH / saptamabhaGgasya phalamupadarzayatikramAditi / ubhayeti- astitva-nAstitvobhayetyarthaH / saptabhaGgIvAkyaM kutra naye sampUrNa pravartate, kutra naye'nyathetyatra siddhasenadivAkarapAdairupadarzito nayavibhAga evaM kAnta ityAkalayan granthakAra Aha atreti / ittham 'evaM sattaviappo' itigAthayA'nantaramabhidhIyamAnaprakAreNa / evaM satta0 iti- "evaM saptavikalpo bacanapatho bhavatyarthaparyAye vyaJjanaparyAye punaH sakkilpo nirvikalpazca" // 1 // iti sNskRtm| vivRNoti- evamiti / naigamasya saGgraha-vyavahArayorevAntarbhAvaH zrIsiddhasenadivAkarapAdAnAM mate tato'rthanayAstraya eva saGgraha -vyavahArarjusUtrAH, tatra ko bhaGgaH kasminnarthanaye? ityapekSAyAmAha-tatreti- samaha-vyavahArarjusUtralakSaNeSvityarthaH / 'syAdastyeva' ityevasvarUpaH prathamo bhaGgaH sAmAnyaprAhiNi saGgrahanaye bhavatItyAha-prathama iti / 'syAmnAstyeva' ityevasvarUpo dvitIyo bhaGgo vizeSagrAhiNi vyavahAre pravartata ityAha-dvitIyasviti / 'syAdavaktavya eva' iti tRtIyo bhaGga RjusUtranaye pravartata ityAha-RjusUtre tRtIya iti / yathA ca tRtIyabhaGgasya RjusUtranaya eva pravRttirna saGgraha-vyavahArayostathA'traiva grandhakAro darzayiSyatIti / 'syAdastyeva sthAnAstyeva ca' iti caturthabhaH saGgraha vyavahArayoH pravartata ityAha-caturtha ha-vyavahArayoriti / 'syAdasti syAdavaktavyazca' iti paJcamo bhAH sanarjusUtrAbhyAmupajAyata ityAha--paJcamaH saharjusUtrayoriti / 'syAnnAsti syAdavaktavyazca' iti SaSTo maGgo vyavahArarjusUtrAbhyAmAtmalAbhamAsAdayatItyAha- SaSTho vyavahArarjusUtrayoriti / 'syAdasti syAnnAsti syAdavaktavyazca' iti saptamo bhagaH saGgrahadhyavahArarjusUtrarupajAyata ityAha- saptamaH saGgraha vyavahArarjusUtreSviti / itizabdaH saptabhanathAmathanayayojanopavarNanasamAtyarthaH / nanu 'syAdastyeva syAnnAstyeva' iti tRtIyo bhaGgaH prathamaM bhavatA darzitaH, saca sampraha-vyavahArAbhyAmupajAyata iti, idAnI tatsthAne 'syAdavaktavyaH' iti tRtIyo bhaGga RjusUtranayapravartito darzita iti tat kathaM saGgatimaGgatItyata Aha-prayogazcaitairiti- zrIsiddhasenadivAkara pAdaiH 'syAdavaktavyaH' iticaturthabhaGga-'syAdasti syAnnAsti' ititRtIyabhaGgayoyatyayena tRtIyasthAne 'sthAdavaktavyam' iti, caturthasthAne 'syAdasti syAmnAsti' ityeve prakAreNa vyatyAsena prayoga iSyata ityarthaH / ye ca zrImaddevasUriprabhRtayaH saptabhaGgI sampUrNaiva sakalAdeza svabhAvA vikalAdezasvabhAvA cetyevamAmananti teSAM . mate saGgraha-vyavahArayoH prathama-dvitIyabhaGgamUlayoH saMyogasyaiva prathamamupasthitatayA tato jAyamAnasya 'syAdasti sthAnnAsti' iti bhaGgasyaivopasthitiriti tasya tRtIyasthAne'bhiSekaH, tato vidhi-niSedhayoyugapatprAdhAnyavivakSayA''virbhavanasvabhAvasya 'syAdavaktavyaH' ityasya caturthasthAne'bhiSeka iti / zrIsiddhasena divAkarapAdAnAM mate akhaNDArthatvAt saptabhaGgayAM trayaH sakalAdezAH, sakhaNDArthatvAccatvAro vikalAdezA abhimatA ityakhaNDAnAM 'syAdatyeva' iti 'syAnnAstyeva' iti 'syAdavaktavya eva' iti bhaGgAnAM krameNa sannivezaH, tato vikalAdezAnAM caturNA bhajAnAmiti, tathA ca tRtIyasthAne'bhiSikta 'syAdavaktavya eva' iti bhane RjusUtranayayojanA sambhavatyevetyAha-iti na
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtatarakSiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalakato nayopadezaH / RjusUtrayojanAnupapattiH / atra yaddharmaprakArakaH saGgrahAkhyo bodhaH prathamabhaGgaphalatvenAbhimatastaddharmA. 'bhAvaprakArako vyavahArAkhyo bodha eva dvitIyabhaGgaphalatvenaiSTavyaH, tena 'syAd ghaTaH' 'syAnnIlaghaTA ityAdisAmAnya vizeSasaGga-ha-vyavahArAbhyAM na saptabhaGgIpravRttiH, navakavacana-bahuvacanAdinA bhaGgAntaravRddhirityavadheyam / atha tRtIyabhaGgasyarjusUtranimittakatAyAM kiM bIjam ? yugapatsattvA'sattvAbhyAmAdiSTaM hi saGgraha vyavahArAvapyavaktavyameva brUtaH, saGgraha-vyavahArau yugapadubhayathA''dizata eva neti ced ? RjusUtro'pi kathaM tathA''deSTuM pragalbhatAm ? madhyamakSaNarUpAyAH sattAyAstenApyupagamAt , samhAbhimatayAvadvyatyanuvRttasAmAnyAnabhyupagamAhajusUtreNA'vaktavyatvamaGgo na sthApyata iti cet ? so'yaM pratyekAvaktavyatvakRto'vaktavyatvabhaGgaH, tadutthApane ca saGgraho'pi samarthaH, RjusUtrAbhimatamadhyamakSaNarUpasattAnabhyupagantrA tenApi tadutthApanasya sukaratvAditi cet ? atredamAmAti- saGgraha-vyavahArau yugapannobhayathA''deSTuM pragalbhete svAnabhimatAMzAdeze'niSTasAdhanatvapratisandhAnAt , RjusUtrasya tu vartamAnaparyAyamAtragrAhiNastiyaMgUlatAdhArAMzAnyatararUpaM sAmAnyam anyApoharUpo vizeSazceti dvAvapi saMvRtAveveti tRtIye RjusUtrayojanAnupapattiriti / 'syAdastyeva' ityevaM prathamabhaGge sati syAnnAstyeva' ityevameva dvitIyabhaGgapravRttyA saptabhaGgIpravRtti nyathetyupadarzayati-atreti / tena prathamabhaGgajanyabodhaprakArIbhUtadharmAbhAvaprakArakavyavahArAkhyabodhasyaiva dvitIyabhaGgaphalatayeSTatvena / 'syAd ghaTaH' iti prathamabhaGgaphalatvena ghaTatvaprakArakaH saGgrahAkhyo bodho'bhimata iti ghaTatvAbhAvaprakArako vyavahArAkhyo bodho dvitIyabhaGgaphalatveneSTaH syAt , tathAvidhazca bodhaH syAdaghaTaH' ityata eva sambhavatIti 'syAdaghaTaH' ityeva dvitIyabhaGgo na 'syAnnIlaghaTaH' iti ghaTatvalakSaNasAmAnyaviSayakasaGgraha-nIlaghaTatvalakSaNavizeSaviSayakavyavahArAbhyAM saptabhaGgIpravRttina saMbhavati, tathA sAmAnyamekamAprityaikavacana miti tadviSayakaH saGkahaH, anekAn vizeSAn samAzritya bahuvacana miti tadviSayako vyavahAra iti tAbhyAM 'syAd ghaTaH, syAd ghaTAH' ityevaM dizA'pi bhavAntaravRddhayA'majayAdipravRttirapi na sambhavatItyAha- 'syAd ghaTaH' iti / 'syAdavaktavyaH' iti tRtIyo bhaGga RjusUtra ityupadarzitam , tatra yuktimapazyan paraH zaGkate- atheti / atra kasyacit samAdhAnaM pratikSeptumAzaGkate--saGgaha-vyavahArAviti / ubhayathA satvA'sattvAbhyAm / saGgrahaH sattvamabhyupagacchatItyataH sattvAdezasamaye'sattvaM kathaM sa Adizatu ?, evaM vyavahAro'pi saGgrahAbhimata. satvapratipakSamasattvamabhyupagacchatItyato'sattvAdezasamaye sattvaM kathaM sa Adizatu? ityabhisandhAnena yadi bhavatocyate'saGgraha-vyavahArau yugapadubhayathA''dizata evaM naiti' iti tarhi madhyamakSaNarUpasattvamabhyupagacchannUjusUtrastadAdezasamaye tadvipakSamasatvaM kathamAdizatvityAha- RjusUtro'pIti / tathA''deNTuM yugapadubhayathA''deSTum / madhyamakSaNarUpAyA: sattAyA vartamAnakakSamAtrasattvalakSaNAyAH sttaayaaH| tenA'pi RjusUtreNApi / samAdhAnAntaramAzaGkate- saGgrahAbhimateti- 'bhaGgo na sthApyate' ityasya sthAne 'bhaGga utthApyate' iti pATho yuktaH, tathA ca saGgrAhAbhimataM yad yAvavyatyanuvRttaM sAmAnyaM tasyAsvIkArAd RjusUtreNa tathAbhUtasAmAnyarUpamastitvaM vaktavyaM na bhavatItyatastadavaktavyatvataH satvA'sattve'pi yugapadAdiSTe na vaktavye ityavaktavyatvamaGga itya mRjusUtreNotthApyata ityrthH| uktasamAdhAna dUSayati-so'yamiti / tadutthApane pratyekAvaktavyatvakRtAvaktavyatva bhnotthaapne| tenApi saGgraheNApi / tadutthApanasya avktvytvbhjotthaapnsy| uktAzaGkAyAM granthakAraH svamanISAsamupaDhaukitaM samAdhAnamupadarzayati- atredamAmAtIti- ukkAzaGkAyAmanantaramevAbhidhIyamAnaM samAdhAnamasmAkaM hRdaye sphuratItyarthaH / ubhayathA sattvA'sattvAbhyAm / sveti-- saGgrahasya svAnabhimatAMzasya nAstitvasyA''deze'niSTasAdhanatvajJAnAt , vyavahArasya svAna bhimatAMzasyAstitvasyA''deze'niSTasAdhanatvapratisandhAnAt , aniSTasAdhanatAjJAnalakSaNapratibandhakasadbhAvAt svAnabhimatAMzA'dezA'sambhavAdityarthaH / RjusUtrastu yugapadubhayathA''deSTuM pragalbhata ityAha-Rjusutrasya tviti / 'vartamAnaparyAyamAtragrAhiNaH' iti RjusUtrasya vizeSaNam . mate' iti shessH| dvApi niruktasvarUpI sAmAnya-vizeSAvapi / saMvRtAveva kAlpanikAveva / tadapekSayA RjusUtranaye kAlpanikasattvA'satyApekSayA / tadAdezati- sattvA-'sattvobhayAdezetyarthaH / nanu yadi RjusUtranaye sattvA'sattvobhayA
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtatarakSiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / / tadapekSayA yugapadubhayathAhAryatadAdezasambhavAdavaktavyabhaGgotthAnamanAbAdham / na caivamapi tajanita. bodhasya prasaGgarUpatvAd viparyayaparyavasAne saGgraha-vyavahArAnyatarasAmrAjyamiti vAcyam , viSayAbAdhe kUTaliGgajAnumitiriva prakRtabhaGgAjabodhasya pramAtvena viparyayaparyavasAnakadarthanAnavakAzAt / vyaJjanaparyAye- zabdanaye punaH savikalpaH prathame paryAyazabdavAcyatAvikalpasadbhAvAdarthasyaikatvAJca, dvitIya-tRtIyayonivikalpazca dravyArthAt sAmAnya lakSaNAgnirgatasya paryAyarUpasya vikalpasyAbhidhAyakatvAt tayoH, tathA ca ghaTo nAma ghaTavAcakayAvacchabdavAcyaH zabdanaye'styeva, sabhabhirUDhavaMbhUtayo styeveti dvau bhaGgo labhyete / liGga-saMjJA-kriyAbhedena bhinnasyaikazabdAvAcyatvAcchabdAdiSu tRtIyaH / prathama-dvitIyasaMyoge caturthaH, tebbeva cAnabhidheyasaMyoge paJcama-SaSTha-saptamavacanamArgAH sambhavanti / athavA zabdanaye paryAyAntarasahiSNau savikalpo vacanamArgaH, tadasahiSNau tu nirvikalpa iti dvAveva bhaGgo, avaktavyadezo yadyAhAryastadA tadutthatRtIyabhajanyajJAna prasaGgarUpam , prasaGgasya viparyayaparyavasAnamiti tadviparyayaH sattvAvadhAraNaM yadi tadA saGgrahaH, yadi ca nAstitvAvadhAraNaM tadA cyavahAra ityevaM saGgraha-vyavahArAnyatarasAmrAjyamityAzaGkaya pratikSipati- na caivamapIti / tajanitabodhasya AhAryatadAdezasvarUpatRtIyabhAjanitaboSasya / AhAryatadAdezo'pi RjusUtranayApekSayeva, vastutastu tRtIyabhaGgapratipAdyaM yadavaktavyatvaM tadastyeva vastunIti tajjJAnaM pramAtmakameveti na tasya viparyayaparyavasAnam , yatra deze vahnirasti tatra dhUlIpaTalAd dhUmatvena gRhItAt kUTAdapi jAyamAnasya vahijJAnasyAnumityAtmakasya viSayAbAdhato yathA pramAtvaM tathA prakRtasyApi pramAtvasambhavAditi niSedhahetumupadarzayati-viSayAbAgha iti / uttarArddha vivRNoti-vyaJjanaparyAya iti| zabdanayaH khalu sAmprata-samabhirUdvaivambhUtabhedena trividhaH, tatra savikalpaH kasminnityapekSAyAmAha-prathama iti- sAmpratAkhye zabdanayasya prathamabhede punaH savikalpa ityarthaH / 'savikalpa:' ityasya vikalpasahita ityarthaH, vikalpazcAtra paryAyazabdavAcyatAlakSaNa ityabhiprAyeNAha- paryAyeti- sAmpratanaye eka eva ghaTarUpo'thoM ghaTa-kuTa-kumbha-kalazAdhanekazabdavAcyo bhavati, tathA caikasya zabdasya tatsamAnArthako'nyazabdaH paryAyazabdaH, tadvAcyatAlakSaNavikadhpasadbhAvAt , arthasya abhidheyasya ghaTAtmakasyaikatvAcca sAmpratanaye savikalpaka ityupapadyata ityrthH| dvitIya tRtIyayoH zabdanayasya dvitIya-tRtIyabhedayoH smbhiruulaivmbhuutyoH| 'nirvikalpazca' iti kathaM ghaTate ? ityapekSAyAmAha-dravyArthAditi- dravyArthikanayaviSayAt sAmAnyasvarUpAt, nirgatasya- sarvathA bhinnasya, paryAyAtmakasya vikalpasyA'bhidhAyakatvAt , tayoH- samabhirUDhaivambhUtayoH. atra nirgato vikalpo vAcyatayA yasya sa nirvikalpaH, kasmAnirgata ityapekSAyAM 'sAmAnyAda' iti, ko'yaM vikalpa ityapekSAyAM paryAyarUpa iti bodhyam / etAvatA zabdanaye ko bhagaH kasminnaye iti na jJAyata iti tadavagamAyAha-tathA ceti- zabdanaye ukadizA savikalpa-nirvikalpavyavasthitau cetyarthaH / zabdanaye sAmpratAkhyazabdanaye / samabhirUDheti- samabhirUDhavambhUtayoghaMTo ghaTavAcakayAvacchandavAcyo nAstyevetyarthaH, evaM ca 'ghaTavAcakayAvacchandavAcyatvenAstyeva ghaTaH' iti prathamabhaGgaH sAmpratanaye, 'ghaTavAcakayAvacchandavAcyatvena nAstyeva ghaTaH' iti dvitIya bhaGgaH samabhirUDhaivambhUtayorityevaM savikalpo nirvikalpazcetyato dvau bhanau labhyete ityarthaH / 'syAdavaktavyaH' iti tRtIyabhaGgaM zabdanaye upapAdayati-liGgeti-- liGgabhedena bhinnasyArthasyakazabdAvAcyatvAt sAmpratanaye 'syAdavatavyaH' iti. saMzAbhedena bhinnasyArthasyaikazabdAvAcyatvAt samabhirUDhanaye 'syAdavaktavyaH' iti, kriyAbhedena bhinna-, syArthasyakazabdAvAcyatvAdevambhUtanaye 'syAdavaktavyaH' ityevaM zabdAdiSu tRtIyabhaGga ityrthH| 'syAdastyeva' itiprathamabhA'syAnnAstyeva'itidvitIyabhaGgayoH saMyoge' syAdasti syAnnAsti ca' iti caturthabhaGga ityAha-prathameti / teSveva ceti-prathama dvitIya caturtheSveva cetyarthaH / anabhidheyasayoge 'syAdavaktavyaH' iti tRtiiybhnggsNyoge| paJcametyAdi- prathamatRtIbhaGgasaMyoge paJcamabhaGgaH, dvitIya-tRtIyasaMyoge SaSTamaGgaH, caturtha-tRtIyasaMyoge saptamabhaGga ityrthH| zabdanaye prathama-dvitIyAveva bhAjI na tvanye iti kalpAntaramAha- athaveti / paryAyAntarasahiSNI ghaTazabdavAcyasya ghaTasya kuTAdizabdA api vAcakA bhaktotyabhyupagantari zabdanaye sAmpratAkhye / savikalyo vacanamArgaH sakkilpavacanamArgo ghaTavAcakayAvacchandavAcyo ghaTo'styevetyarthakaH 'syAdastyeva' iti prathamo bhaGga ityarthaH / tadasahiSNau tu paryAyAntarAsahiSNo samabhirUlaivambhUtAkhyazabdanaye punaH / nirvikalpaH ghaTavAcakayAvacchabdavAcyo ghaTo nAstyevetyarthakaH 'syAnnAstyeva' iti dvitIyabhaGga ityarthaH /
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ mayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / bhaGgastu vyaJjananaye na sambhavatyeva, zrotari zabdoparaktArthabodhanasyaiva tatprayojanasvAt, avaktavyabodhanasya ca tannaye sampradAyaviruddhatvena tathAbubodhayiSAyA evAsambhavAdityadhika masmatkRtA'ne kAntavyavasthAyAm / tadevaM pratiparyAyaM saptaprakArabodhajanakatA paryAptimad vAkyaM pramANavAkyamiti lakSaNaM siddham / ittha tadantarbhUtasya tadbahirbhUtasya vA'nyatarabhaGgasya pradeza- paramANudRSTAntena nayavAkyatvamevetyarthato labhyate / itarapratikSepI tu nayo nayAbhAso durnayo vetyucyate / 52 tvam, malayagiricaraNAstu- "nayo durnayaH sunayazceti digambarI vyavasthA, na tvasmAkaM naya-durnayayoravizeSAt syAcchabdena vivakSitadharmoparAgeNa kAlAdibhirabhedavRstyA'bhedopacArAd vA'nantadharmAtmakavastupratipAdane pramANavAkyasyaiva vyavasthiteH, ata eva syAcchandalAnchitatayaiva sarvatra sAdhUnAM bhASAvinayo vihitaH, avadhAraNI bhASA ca niSiddhA, tasyA nayarUpatvAt, nayAnAM ca sarveSAM midhyAdRSTitvAt, tathA cAnusmaranti - " savve NayA micchAvAyiNo" [ ]tti, na ca saptabhaGgAtmakaM pramANavAkyam, ekabhaGgAtmakaM ca nayavAkyamityapi niyantuM zakyam, sapta bhaGgAH saptavidhajijJAsopAdhinimittatvAt, na ca tAsAM sArvatrikatvam ko jIvaH ? iti prabhe lakSaNamAtra jijJAsayA 'syAjjJAnAdilakSaNo jIvaH' iti pramANavAkyarUpasyottarasya siddhAntasiddhatvAt syAtpadasya cAtrA'nantadharmAtmakatva dyotakatveta prAmANyAGgadyotakatvaM cAtropasampadAnakI zaktirlakSaNA vetyanyadetat, tatra ca zrutapadapratipAdyadharmAze laukikI iti evaM prakAreNa / dvAveva bhaGgau prathama dvitIyAveva bhaGgau / vyaJjananaye zabdanaye / vyaJjananaye'vaktavyamannAsambhave hetumupadarzayati- zrotarIti- pratipAdya puruSe zabdaviziSTArthabodhanasyaiva vAkyaprayojanatvAdityarthaH / tanaye zabdanaye / tathAbubodhayiSayA avaktavyabodhanecchayA / etadarthavizeSAvagame chubhirasmatkRtA'nekAntavyavasthA prakaraNamavalokanIyamityupadezAbhiprAyeNa granthakAra Aha-- ityadhikamiti / 'saptabhaGgayAtmakaM vAkyaM pramANaM pUrNabodhakRt' ityasya paryavasitamarthaM pUrvopadarzitamupasaMharati- tadevamiti / itthaM ca saptabhaGgayAtmaka mahAvAkyayasyaiva pramANatve ca / tadantarbhUtasya saptabhaGgayantargatasya / tadvahirbhUtasya vA saptabhaGgIbahirbhUtasya vA / anyatarabhaGgasya saptAnAM bhavAnAM madhyAdekaikasya bhaGgasya | pradeza- paramANudRSTAnteneti- skandhasanniviSTaH paramANuH pradeza ityucyate, skandhAt pRthagbhUtaca kevalaH paramANuriti vyapadizyate, tathA saptabhaGgIsvarUpamApanno bhaGgastadAtmanA pramANavAkyam, pratyekAsAdhAraNasvasvarUpAtmanA tatsanniviSTo bahirbhUto vA nayavAkyamityevamanyatarabhaGgasyArthAnnayavAkyatvaM labhyata ityarthaH / saptabhaGgIsanniviSTasya tadbahirbhUtasya vA'nyatarabhaGgasya syAtkAralAJchitatvenetaranayapratikSepitvAbhAvAnnayatvam syAtkArAlAJchitasya tu bhaGgasyetaranayapratikSepitvena nayAbhAsatvaM durnayasvaM i nayAbhAsa ityAkhyAyate, durnaya iti vA vyapadizyata ityAha- itarapratikSepI tviti / atra malayagiricaraNAnAM mantavyabhedamupadarzayati- malayagiricaraNAstviti -- asya 'ityabhisandadhate' ityanenAnvayaH / na tvasmAkaM zvetAmbarANAM nayo durnayaH sunayazceti vyavasthA naiva / tatra hetumAha - nayeti / yatra syAcchandopAdAnamasti tannayavAkyam, yatra tannAsti tad durnayavAkyamityevaM kathaJcidghaTitArtha tadaghaTitArtha rUpArthavizeSasadbhAvo na vAcyaH syAcchadaghaTitenaikenApi bhaGgenaikadharmapratipAdanamukhena kAlAdibhirabhedavRttyA'bhedopacAreNa vA'zeSadharma pratipAdanato'nantadharmAtmaka vastupratipAdane tathAbhUtabhaGgasya pramANavAkyatvasyaiva sambhavAdityAha- syAcchabdeneti / kAlAdibhiriti - "kAlA''tmarUpasambandhAH saMsargopakriye tathA / guNidezArthazabdAcetyaSTau kAlAdayaH smRtAH " // 1 // [ [] iti vacanAdAdipadAdAtmarUpAdInAM grahaNam / abhedavRttyeti - dravyArthikanayAdezAdabhedavRttiprAdhAnyAzrayaNenetyarthaH / abhedopacArAditi paryAyArthikanayAdezAd dharmANAM parasparaM bhede'pyabhedopacArAdityarthaH / ata eva syAtpadalAJchitasyaikasyApi bhaGgasyoktadizA pramANavAkyatvAdeva / avadhAraNI bhASA syAtkArAlAJchitaivakAra saMcalitA bhASA / tasyAH niruktabhASAyAH / nayAnAM mithyAdRSTitve AgamavacanaM pramANayati tathA ceti / savve0 iti - " sarve nayA midhyAvAdinaH " iti / 'na ca' ityasya ' zakyam' ityanenAnvayaH / tAsAM jijJAsAnAm / atra ' syAd jJAnAdilakSaNo jIvaH' iti vAkye | anantadharmAtmakatvaM yadi syAtpadena zrotate tadA'nantadharmAntargato dharmaH zruto'pi dharmaH, tasyAzrutadharmApekSayA kiM vailakSaNyamityapekSAyAmAha - tatra ceti
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / viSayatA syAtpadadyotyA, anantadharmAtmakatvAMze ca lokottareti vizeSaH" ityabhisandadhate; tanmatamanurudhya pramANalakSaNAntaraM samuccinoti- ca-punaH, yad vAkyam , ekadharmagaM pratiniyataikadharmapratipipAdayiSayA prayuktam , { aparollekhi ] syAtpadAdapare ye'nantA dharmAstAllikhatItyevaMzIlaM vAkyam , tadapi pramANavAkyaM vyavartavyamityarthaH / ayaM ca samuccayo mayApi sampradAyamatamiti kRtvA samunnItaH, vastuto naya. dunayavibhAgo na daigambara eva, hemasUribhirapi "sadeva sat syAt saditi tridhArtho bhIyeta durnIti-nayapramANaiH" [anyayogavya0 zlo. 28] ityAdi vibhajyAbhidhAnAt, Akare nayata-dAbhAsAnA vyaktarbodhitatvAcca / avadhAraNI ca bhASA ekAntavAdAtmakaiva niSiddhA, na tu nayarUpA'pi, tasyAH pramANaparikaratvena tatrAvadhAraNItvasya nizcAyakatvarUpabhASAlakSaNAnvayenaiva siddhAntasiddhatvAt , ata eva nirAkAsA'nAsatrAdisthale zabdasamAnAkAramAnasasvIkAre kimaparAddhaM zAbdabodheneti paryanuyoge mAnasasya saMzayA''kArasyApi sambhavAd nizcAyakarUpazAbdabodhAnupapattereva yauktikainiraakRtH| na ca, bhASAmAtrasyAvadhAraNItve'pyArAdhakatva-virAdhakatva-tadubhayA-'nubhayaiH satyAdibhedacatuSTayopadezAnnayabhASAyA dezArAdhakatvena tRtIyabhaGga anantadharmeSu madhye ityarthaH / tanmataM zrImalayagirimatam / anurudhya Azritya / 'ekadharmagam' ityasya vivaraNampratiniyatakadharmapratipipAdayiSayA prayuktam' iti, 'syAtpadAdaparollekhi' ityasya aparollekhi' ityasya vivaraNam- 'apare ye'nantadharmAstAllikhatItyevaMzIlam' iti / saptabhaGgayAtmakaM vAkyaM pramANam, ca puna: syAtpadAdaparollekhyekadharmagamapi vAkyaM pramANamiti sampradAyamatamanurudhyaiva granthakRtoktam , na tu tatra nirbharaH svasyeti granthakAra Aha- ayaM ceti / mayA'pi prakRtagranthakRtA zrIyazovijayopAdhyAyenApi / zrIhemasUri-devariprabhRtayaH zvetAmbaraziromaNayo'pi nayadunaya-nayanayAbhAsavibhAgamupayantIti naya-dunayavibhAgo daigambara eva na, kintu zvetAmbarasammato'pItyAha-vastuta iti / 'sadeva' iti vacanena durnItyA'rthoM mIyate, 'sad' iti vacanena nayenArtho mIyate, 'syAt sad' iti vacanena pramANenAoM mIyate, ityevaM dunAti-naya-pramANavAkyAnAM zrIhemasUribhirvibhajyAbhidhAnAnnaya-durnayavibhAgastasammata ityrthH| Akare iti-syAdvAdaratnAkare pramANanayatattvAlokAlaGkArAbhidhamUlapranthagumphitasodAharaNanaya-tadAbhAsAnI vyaktervibhAgasya zrIdevasUribhiboMdhitatvAlaya-tadAbhAsavibhAgo devasUrisammata ityarthaH / yat tUktam- 'avadhAraNI bhASA dha niSiddhA' iti tatrAha-avadhAraNI ceti / tasyAH nayarUpAyA avdhaarnniibhaassaayaaH| tatra nayabhASAyAm / avadhAraNIsvasyeti- parasya saMzayA'jJAnAdinivRttaye nizcAyakameva vacanaM prayuJjate parIkSakA iti iti bhASAyA nizcAyakatvameva lakSaNaM siddhAntAnumoditamiti nayavAkye avadhAraNIsvasya saddhAbAlakSaNasamanvayena siddhAntasiddhatvato guNAvahatvameveti tAzabhASAbhASaNa na sAdhUnAM siddhAntaniSiddhamityarthaH / ata eva nizcAyakatvasya bhASAlakSaNasya siddhAntasiddhatvAdeva / zAbdabodhe AkAsA''sattyAdezca kAraNatvAbhirAkAlA'nAsannAdivAkyasthale na zAbdabodhaH, kintu padebhya upasthitAnAmanAmanvayabodho mAnasaH zAbdabodhasamAnAkArako bhavatItyevamupagame yathA mAnase AkAGkSAdi na kAraNaM tathA zAbdabodhe'pi tat kAraNa mA'stvityupagamya zabdabodha eva kimiti nirAkAlA'sannAdisthale nopayate iti paryanuyogaH, nizcayAtmaka evaM mAnasabodha iti na niyamastena nirAkAhAdisthale upasthitAnAM padArthAnAmanvayabodhaH saMzayAtmakaH sambhavati, zAbdabodhastu nizcayAtmaka eva bhavatIti niyamena tatra zAbdabodhasya nizcayAtmakasyA'nupapattereva yuktipradhAnastArkikairnirAkRta ityAha-nirAkAti / 'zabdasamAnAkAraH' iti sthAne 'zAbdasamAnAkAraH' iti pATho yuktaH / 'paryanuyoge' ityasya sthAne 'paryanuyogo' iti pATho yuktaH, tasya 'nirAkRtaH' ityanenAnvayaH / 'na ca' ityasya 'yuktam' ityanenAnvayaH tadubhayati- ArAdhakatva-virAdhakatvobhayetyarthaH / anubhayati-ArAdhakatva-virAdhakatvobhayarahitati, nArAdhakasvabhAvo nApi virAdhakasvabhAva iti yAvat / satyAdibhedacatuSTayeti- satyAbhASA, mUSAbhASA, satyAmRSAbhASA, asatyA'mRSAbhASetyevaM catuSTayetyarthaH / tatra satyAbhASA ArAdhakasva. bhAvA mRSAbhASA vidhika svabhAvA, satyAmRSAbhASA tadanubhayasvabhAvA, asatyAmRSAbhASA tadanubhayasvabhAveti / tRtIyabhala eva satyAmRSAbhASAlakSaNabhASAtRtIyaprakAra eva / nikSepAta pravezAt / yuktatvapratikSepayuktimupadarzayati-catardhA vibhAgasyeti /
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalakato nayopadezaH / - eva nikSepAt sAdhUnAmanAdaraNIyatvamityapi yuktam , caturdhA vibhAgasya dravya-bhAvabhASAyAmevopadezAt, satra ca parimaNitamizrabhASAbhedadazakAnantarbhAvAdeva nayabhASAyAM doSAbhAvAt , zrutabhAvabhASAyAzca tRtIya bhASAyAmevAnadhikRtatvAt , cAritrabhAvabhASAyAmAcantayorbhASayoradhikRtatve'pyAyuktatayA catamRNAmapi bhASaNe ArAdhakatvAvirodhasya prajJApanAdAvuktatvAt / kiJca, pratItyasatyAlakSaNamatra sphuTameva kiM nonnI. yate ?, na ca saptabhaGgAtmakavAkyasyaiva pratItyasatyAtvam, apekSAtmakabodhajanakavAkyatvasyaiva tallakSaNasvAt, anyathaikatrApekSayA isva-dIrghAdi laukikavacanasyAlakSyatvApatteH / na ca satyA sarvatrA'laukikyeva lakSyA, janapadasatyAdibhedAnupasaGgrahApatteH / nanu tathApyutsargato'nAdaraNIyatvAdeva naya.durnayabhASayoravizeSaH, tathA cokaM vAdinA"sIsamAviSphAraNamettattho'yaM kao smullaavo| iharA kahAmuhaM caiva gasthi eyaM sasamayaMmi" / / --[ sammatitRtIyakANDe gAthA-25 ] iti cet, na- ziSyamativiSphArakatvaM hi nayavAkyasya pramANAtmakamahAvAkyajanyazAbdabodhajanakAvAntaravAkyArthajJAnajanakatvam , tadanukUlAkAGkotthApakatvaM vA, tena tasyAdaraNIyatvasyaiva siddheH, tadurUM vAdinaiva"purisajjAya tu paDucca jANao paNNavijja annyrN| parikammaNAnimittaM vAhehI so visesaM pi"tti, -[ sammatiprathamakANDe gAthA-54 ] tatra ca dravya-mAvabhASAyAM ca / tRtIyabhASAyAM satyAmRSAbhASAyAm / AdyantayoH satyAbhASA'nubhayasvabhAvabhASayoH / AyukatayA atyntopyogvttyaa| catasRNAmapi satyAdicatuSprakArANAmapi bhASANAm / api ca pratItyasatyArUpaiva nayabhASA, tasyA bhASaNaM yuktameva sAdhUnAmityAha-kizceti / atra nayabhASAyAm , pratItyasatyA nAma kiJcidapekSayA satyA, sA nayabhASA'pi 'apekSAvacanaM nayaH' iti vacanAt pratItyasatyAtvaM tasyAH supratipadam / saptabhaGgIvAkyasyaiva pratItyasatyAtvam, na nayavAkyasyaityAzaya pratikSipati-na ceti / niSedhe hetumAha-apekSAtmaketi- apekSAtmako yo bodhastajjanakavAkyatvasyaiva pratItyasatyA lakSaNasvAdityarthaH / anyathA apakSAtmakabodhajanakavAkyatvasya pratItyasatyAlakSaNatvamanabhyupagamya saptabhaGgAtmakavAkyatvasyaiva pratItyasatyAlakSaNatvasyAbhyupagame / ekatreti- ekatraiva nimbAdivRkSe AmravRkSApekSayA hasvo'yamiti bilvavRkSApekSayA dIrgho'yamiti laukikavacanasya saptabhaGgAnAtmakatvena pratItyasatyAlakSaNalakSyatvaM na syAdityarthaH / alaukikyeva bhASA satyAlakSaNalakSyA sarvatra na laukikItyAzaGkaya pratikSipati-na ceti / niSedhe hetumAha-janayadeti-janapadasatyAdibhadA laukikavAkyAnAmavati tatsaGgraho'laukikyA eva lakSyatve na syAdityarthaH / nanu bhavatu pratItyasatyAtvaM nayavAkyasya tathApi durnayavAkyavanayavAkyasyApyutsargato'nAdaraNIyatvAt tayora vizeSaH, pramANavAkyasyaiva ca saptamajhAtmakasyotsargata AdaraNIyatyamityAzaGkate- nanviti / uktArthe sammatisaMvAdamAha-tathA coktamiti / sIsamai0 iti-- "ziSyamativisphAraNamAtrArtho'yaM kRtaH samullApaH / itarathA kathAmukhameva nAstyetat svsmye"|| iti saMskRtam / nayavAkyasya zidhyamativisphArakatve tata evAdaraNIyatvamapi tasya siddhayatIti samAdhatte-neti / pramANeti-pramANAtmakamahAvAkyena janyasya zAbda. bodhasya anakaM yadavAntaravAkyArthajJAnaM tajanakatvam, vA athavA tAdRzavAkyArthAnukUlAkADotthApakatvaM yato nayavAkyasya zidhyamativisphArakatvaM tena hetunA nayavAkyasyAdaraNIyatvasyaiva siddheH, nayavAkyaM vinA'vAntaravAkyArthajJAnaM na syAt , tadantareNa ca pramANAtmakamahAvAkyazAladabodha eva na bhavediti pramANavAkyasyAdaraNIyasve tajanyajJAnajanakajJAnajanakatvena nayavAkyamapyAdaraNIyamityAzayaH / uktArthe'pi sammatisaMvAdamAha- taduktamiti / vAdinaiva zrIsiddhasenadivAkareNaiva / "parisajAyaM tu0" iti- "puruSajAtaM tu pratItya jJAyakaH prajJApayedanyatarat / parikarmaNAnimittaM vadekhi mapi " // iti sNskRtm| yathA ca nayavAkyaM kaJcit pratipAdyaM puruSamadhikRtya pravartate tathA pramANavAkyamapi kaJcit puruSavizeSamevoddizya pravartate, tatazca kAraNikatve dvayoH samAne yathA svakAle pramANavAkyasyautsargikatvaM tathA svakAle naya
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtatarahiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato mayopadezaH / pramANavAkyamapi banekAntarucizAlinaM puruSavizeSamadhikRtyaiva prayujyate, tadanayoyorapi kAraNi. katve prApte svasvakAle utsargikatvameva nyAyasiddham , vipratisiddhakAraNavidhisthale tathAvyutpatteH, tasmAt ' syAjjJAnAdilakSaNo jIvaH' ityapi sunayavAkyameva, ekabhaGgarUpatvAt , pramANavAkyatA tatrApyutthApyAkAsAkrameNa bhaGgaSaTkasaMyojanayaiva / sakalAdezatvaM ca pratibhaGgamanantadharmAtmakatvadyotanena, anyathA ca vikalAdezatvamityanyeke / akhaNDavastuviSayatvena trivevAdyabhaGgeSu tat , caturSa coparitaneSvekadezaviSayatvena vikalAdezatvamityanye / ayaM vyutpatti vizeSaH sarvasaptabhaGgIsAdhAraNaH, syAcchabdalAJchitaikamAtreNa tu na pramANavAkyavizrAmaH sunayavAkyArthasyaiva tataH siddheH, ata eva-- "kRSNasarpa ityAdivizeSaNavizeSyabhAvabodhakavAkye'pi sarpamAtre kRSNatvasyAbhAvAd anante vyabhicArAt, pRSThAvacchedena kRSNepyudarA. vAkya syApyautsargikatvam, yathA- 'yavairyajet , nahibhirvA yajet' ityAdivipratiSiddhakAraNavidhisthale brIhikaraNakayAgasya svakAle, svakAle ca yavakaraNakayAgasyautsargikatvamityAha-pramANavAkyamapIti / tat tasmAt / anayoH pramANa-naya. vAkyayoH / 'vipratisiddhaH' iti sthAne 'vipratiSiddhaH' iti pATho yuktaH, yatra kAraNadvayasya vikalpastatraikakAraNavidhAnakAle'paro vipratiSiddho bhavatIti / tathAvyutpatteH svasvakAle autsargikatvamiti vyutpatteH / upasaMharati- tasmAditi / 'sunayavAkyameva' ityevakAreNa zrImalayagirisammatasya tatra pramANavAkyatvasya vyavacchedaH / sunayavAya ekamatarUpatvAditi / 'syAd jJAnAdilakSaNo jIvaH' iti vAkyasya pramANavAkyatA'pi, kiM jJAnAdilakSaNabhinno'pi jIva ityAdyutthApyAkAhAkrameNa 'sthAna jJAnAdilakSaNo jIvaH, syAdavaktavyo jIvaH' ityAdibhASadkayojanayA bhavatItyAhapramANavAkyatA'pIti- tenA'trApyanekAntaH kAnta ityabhisandhiH / iyaM ca saptabhaGgI pratibhaGgaM sakalAdezasvabhAvA, pratibhaGgaM vikalAdezasvabhAvA ca zrIdevasUriprabhRtyAcAryANAM mate, tatra yathA sakalAdezatvaM yathA ca vikalAdezatvaM tadupa. darzayati- sakalAdezatvaM ceti- syAtpadena pratibhaGgagatenA'nantadharmAtmakatvasya vastuni dyotanena pratibhaGgaM sakalAdezatvamityarthaH etaca kAlAdibhiraSTabhivyadizAdabhedaprAdhAnyAzrayaNena paryAyAdizAdabhedopacAratazcaikadharmapratipAdane taddhArA sakaladharmapratipAdanataH sambhavati / yadA ca kAlAdibhiraSTabhiH paryAyArthAdezAd bhedaprAdhAnyAzrayaNena dravyArthikanayAdezAda bhedopacAreNa vA naikadharmapratipAdanena tato bhinnAnAmanyadhamaNAM pratipAdanamiti na syAtpadenA'nantadharmAtmakatvasya dyotanaM tadaikabhajhenaikadharmasya vastvaMzasyaiva pratipAdanaM na tu vastuna iti vikakAdezatvamityAha- anyathA ceti-syAtpadenA'nantadharmAtmakatvaM na dyotyate, kintvapekSAbheda evollikhitadharmasya dyotata ityabhyupagame svityarthaH / akhaNDavastupratipAdakatvaM sakalA dezatvamekadezapratipAdakatvaM vikalAdezatvamiti 'syAdastyeva, syAnnAstyeva, sthAdavaktavyameva' ityAdyabhaGgatrayANAM sakalAdezatvam, tadanyeSAM caturgA bhavAnI vikalAdezatvamityabhyupagantRNAM tattvArthasUtrakRtprabhRtInAM matamupadarzayati- akhaNDavastuviSayatveneti / tat sakalAdezatvam , ekadharmAtmanA vastupratipAdane tadanyadharmANAmapyabhedavRttyA tadupacAreNa vA taddharmAbhedabhAvena pratipAdanasambhavataH sakalAdezatvaM ghaTata AdyabhaGgatraye, tadanyabhaGgeSu punarbhedAzrayaNenaiva viziSTadharmapratipAdana miti tatrAbhedAzrayaNAsambhavAnAnyadharmANAM pratipAdanasambhava iti vikalAdezatvamityabhisandhiH / ayam anantaramupadarzitadizA darzitaH / vyutpattivizeSaH sklaadeshtv-viklaadeshtvjnyaanprkaarH| sarvasaptamaGgIsAdhAraNa: 'syAgjJAnAdilakSaNo jIvaH' ityAdisaptamAyAmiva 'syAdastyeva ghaTaH 'ityAdi-'syAnitya eva ghaTaH 'ityaadyshesssptbhaagiismnugtH| syAcchabdeti- 'syAjjJAnAdilakSaNo jIvaH' ityekabhaGgamAtreNa tu pramANavAkyavizrAmo na bhavati, nirAkAlArthAvabodhasyaikena bhaGgenAjananAt, kintu pratiniyatApekSayakadharmAvadhAraNalakSaNasuna yavAkyArthasyaivaikabhaGgataH siddhrityrthH| ata eva syAcchandalAJchitakabhaGgasya nayavAkyatvameva na pramANavAkyatvamityasya suvyavasthitatvAdeva / kRSNasarpa ityAdi vizeSaNa-vizeSyabhAvabodhakavAkye'pi syAcchabdasaMyojanayA nayavAkyatvamityevaM samantabhadra aahetynvyH| apinA yadA nAgavizeSa rUDha eva kRSNasarpa iti tadA padatvameva tasya na vAkyatvamiti sunayavAkyatvasambhAvanaiva nAstItyarthAmeDanam / ananta iti-anantAbhidhaH sarpaH zukla eva na kRSNa iti sarpatvaM tatrAsti na tu kRSNatvamityevaM vyabhicArAdityarthaH / sarpavizeSe niyamena kRSNatvamastItsapi nAsti pRSThAvacchedena kRSNasyApi sarpasyodarAvacchedena zuklatvasyopa
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalakRto bhyopdeshH| vacchedena zuklatvopalambhAcca, syAcchabdasaMyojanayA nayavAkyatvam" ityAha samantabhadraH / lakSya-lakSaNAdivyavahAro'pi nayavAkyaireva siddhyati, uddezatrayalaukikabodhasyAnapratiprasaktasya tebhya eva siddheH, pramANavAkyaM tvalaukikabodhArtha sabhaptaGgAtmakamevAzrayaNIyam , ata eva tadvyApakatvaM sammatyAdau mahatA prayatnena sAdhitamiti kimativistareNa ? // 6 // nanvekatra vastunyanekAkArA pramANadhIH, ekAkArA ca nayadhIH kathamutpAdyata iti jijJAsAyAmAha yathA naiyAyikairiSTA citre'nekaikruupdhiiH| . naya-pramANabhedena sarvatraiva tathA''hataiH // 7 // nayA0- yatheti- yathA naiyAyikaH, citre nIla-pItAdinA zabale ghaTAdau anekarUpAcAkArA, eka. rUpA ca citrAkArA dhIH, iSTA abhyupagatA, tathAnubhavasvArasyAd, matabhedAzrayaNAd vA, tathA sarvatraiva lambhenaikAntena kRSNatvAbhAvAdityAha- pRSThAvacchedeneti / evaM ca 'syAt kRSNasarpaH' ityeva prayoktavyamiti syAcchandasaMyojanayA nayavAkyatvaM tasyetyAha-syAcchabdeti / tadidamartha prAmANikamityAvedayitumAha-ityAha samantabhadra iti / na kevalaM vizeSaNavizeSyabhAvabodhakavAkyasyaiva sunayavAkyatvam, kintu lakSya-lakSaNAdipratipAdakavAkyAnAmapi sunayavAkyatvamevetyAha-lakSyalakSaNAdivyavahAro'pIti / uddezatrayalaukikabodhasyeti-uddeza-lakSaNa-parIkSAtmakavAkya. anyalaukikayodhasyetyarthaH / anatiprasaktasya alakSyAlakSaNAdyaviSayakasya lakSya-lakSaNAdimAtra viSayakasyeti yAvat / tebhya pava nayavAkyebhya eva / yadi ca vizeSaNa-vizeSyabhAvAdilakSya-lakSaNAdivyavahArazca nayavAkyAdeva tarhi pramANavAkya kimarthamAzrayaNIyamityapekSAyAmAha-pramANavAkyaM viti / alaukikabodhArthama ekadharmivizeSyakasaptadharmaprakArakanirAkAsabodhArtham , tathAbodhaH saptamajhAtmakamahAvAkyata eveti / 'saptabhaGgAtmakameva' iti 'pramANavAkyam' ityasya vizeSaNam / ata eva alaukikabodhArtha saptabhaGgAtma pramANavAkyasyAzrayaNIyatvAdeva / tasyApakatvaM saptabhaGgAtmakapramANavAkyasya pratipAdakatayA vastumAtravyApakatvam // 6 // saptamapadyamavatArayati- nanviti- ekasmin vastuni vastusvAbhAvyAd yadi anekAkArA buddhiH pramANAtmikA tadaikAkArA nayabuddhiH katham ? yadi caikAkAraduddhiviSayatvamasya svAbhAvyAdeva tadA'nekAkArA buddhiH katham ? tatkAraNasyApyekavidhabuddhi. jnktvsvbhaavyaadevetybhisndhiH| yathetyAdipadyaM vivRNoti- ythetiiti| citre' ityasya vivaraNam - 'nIlapItAdinA zabale ghaTAdau' iti / anekarUpAdyAkArA, 'ghaTo'yaM nola pIta-raktAdimAn ' iti, 'asmin ghaTe nIla-pIta-raktAdirUpANi ' ityevmnekruupaadyaakaaraa| ekarUpA ca 'ghaTo'yaM citrarUpavAn' iti, 'ghaTe'smin citraM rUpam ' ityevamAkArA / uktadizA'nekAkArA dhIraikAkArA dhIH kathaM naiyAyikairabhyupagatetyapekSAyAmAha-tathAnubhavasvArasyAditi-citraghaTAdizcitrarUpAtmakaikAkAravattayA'pyanubhUyate, nIla-pItAdyanekAkAravattayA'pyanubhUyata iti tathAnubhavasvArasyAtU tathA'bhyupeyata iti / nanvekAntavAde ekavidhAnubhava evaM pramANamiti tatraikAkArAnubhavaprAmANye ekAkArA buddhireva prAmANikI, anekAkArAnubhavaprAmANye'nekAkArA buddhireva prAmANikI, na tUbhayAkArabuddhayoH prAmANyam , yathArthAnubhavasvArasthAdeva vastuvyavasthitarityata Aha- matabhedAzrayaNAd veti- prAcInanaiyAyikairavayavagatanIlAdirUpANAmavayaviratapItAdirUpa prati pratibandhakatvAbhyupagamAna tatrAvayavini nAnArUpANyutpattumarhanti, rUpAdInAM vyApyavRttijAtIyatvasvAbhAvyAdavacchedakabhedenAvyApyavRttinAnArUpA'bhyupagamo'pi na sambhavati, avayavini tantra rUpAnabhyupagame tu tasya bahirindriya janyapratyakSameva na syAt , bahirindriyajanyadravyapratyakSe udbhatarUpasya kAraNatvAt, ato'vayavagatanAnAjAtIyarUpairavayavini citrarUpamevaikamutpadyate, taM prati cAvayavagatanolAdirUpANAM meM pratibandhakatvam , atastatra citrarUpasyaikasyotpattisambhava iti, nabInanaiyAyikairavayavayatanIlAdInAmavayavigatapItAdirUpa prati pratibandhakatvasyAnabhyupagamAdrapAdInAM vyApyavRttijAtIyatvameveti niyamasyAnabhyupagamAt tatra nIla-pItAdikaM nAnArUpameva,
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / vastunyekAnekarUpatayA citre pramANa-nayabhedena dvividhA buddhirAhatairiSTA, anubhavasiddhe'rthe virodhAbhAvAditi bhAvaH / yathA ca sarvasya vastunazcitratvaM tathoktamasmAbhirAtmakhyAtI vistarabhiyA neha pratanyate, citrarUpe tu matabhedaM tarkarasikavyutpattyarthamupadarzayAmaH- tatra 'nIlaM nIlAnyarUpAsamavAyikAraNam , navA ?? iti citrarUpe vipratipattiH, vidhikoTiH sAmAnAdhikaraNyena niSedhakoTiravacchedena, tena nAMzato bAdhaH siddhana tvekaM vijAtIya citrarUpamiti, ata eva- " lohito yastu varNena mukhe pucche ca pANDuraH / zvetaH khura-viSANAbhyAM sa nIlo vRSa ucyate " // 1 // ] iti vacanAdekasmin nIlavRSe nAnArUpasamAvezo'vacchedakabhedena pratipAditaH saGgacchata ityevaM prAcIna-navInanaiyAyikamatabhedAzrayaNAd vetyarthaH, etanmatadvayAbhiprAyo'nantarameba granthakRtA spaSTIkRto veditavyaH / 'ekAnekarUpatayA citre' iti 'vastuni' ityasya vizeSaNam / pramANa nayabhedenetipramANenA nekAkAra! buddhiH, nayena caikAkArA buddhijainrbhyupgtetyrthH| nanvekAkArabuddhiviSayatvA-'nekAkArabuddhiviSayatvayovirodhAt kathamekasmin vastuni sambhava ityata Aha- anubhavasiddha iti- yayorekatra nAnubhavastayoreva virodhaH, prakRte cApekSAbhedenaikatra vastunyekA'nekAkArabuddhiviSayatvayoranubhava eveti na virodha ityarthaH / yathA ghaTAdenIla-pItAdinA citratvaM tathA sarvasya vastuno yadi citratvaM syAt tadA syAduktadizaikA'nekAkArabuddhiviSayatvam, tatraiva tu pramANaM na pazyAma ityata Aha - yathA ceti-AtmakhyAtinAmA kazcid grantho'nena granthakRtA kRto'sti, yatra vastumAtrasya citratvaM vyavasthApitam , paramidAnI na sa dRSTipathamasmAkamupayAtIti / ___ 'matabhedAzrayaNAd vA' iti yaduktaM tatra matabhedopadarzanamadhikaroti-citrarUpe tviti / yadyapi vAdi-prativAdinau svasvapakSanirNayavantAveva, tathApyAhAryasaMzayotpAdanArtha kathAGgasaMzayahetuvAdi-prativAdyabhimataparasparaviruddhadharmadvayAvabodhakavipratipattimadhyasthenA'vazyaM vidheyetyAzayena citrarUpe vipratipattimupadarzayati-tatreti-matadvayamrarUpakakathAyAmityarthaH / prAcInamate yatrA'vayavamAtre nIlameva rUpaM tatrAvayavini nIlarUpamevotpadyata iti nIlarUpaM nIlarUpasyA'samavAyikAraNaM bhavati, yatra tu kutracidavayave nIlaM kutracidavayave pItAdirUpaM tatrA'vayavini citrarUpameva vijAtIyamutpadyate tatrA'vayavagataM nIlarUpaM nIlAnyacitrarUpaM pratyasamavAyikAraNaM bhavatIti nIlaM nIlAnyarUpA'samavAyikAraNamiti vidhikoTiH prAcInanaiyAyikasya; navyanaiyAyikamate tu yantrAvayaveSvekajAtIyameva nIlAdi tatrAcyavini tatsamAnajAtIyamekarUpamevotpadyate, yatra tvavayaveSu nAnAjAtIyanIla-pItAdikaM tatra nAnava nIla-pItAdikamutpadyate, tatrAvayavagataM nIlamakyavigatanIlaM pratyasamavAyikAraNam , evamavayavagatapItAdikamakyavigatapItAdikaM pratyasamavAdhikAraNam , na tu nIlaM nIlAnyarUpaM pratyasamavAyikAraNamiti niSedhakoTina vyanaiyAyikasyetyAha- nIlamiti / prAcInamate nIlavarUpapakSatAvacchedakasAmAnAdhikaraNyenaiva nIlarUpAsamavAthikAraNatvasya vidhiH, na tu nIlatvAvacchedena, tathA sati yatrAvayaveSu nIlameva rUpaM tasya nIlarUpasya nIlAnyarUpAsamavAyikAraNatvAbhAvena tanmate bAdhaH syAt , evaM navInamate nolasvarUpapakSatAvacchedakAvacchedenaiva nIlAnyarUpAsamavAyikAraNatvasya niSedhaH, na tu nIlatvasAmAnAdhikaradhyana, tathA sati yatrAvayaveSu nIlameva rUpaM tatra prAcInamate'pi tasminnavayavanIle nIlAnyarUpAsamavAyikAraNatvaniSedhasya sattvena tatsAdhane taM prati siddhasAdhanaM syAdityAha-vidhikoTiriti / 'niSedhakoTiravacchedena' iti sthAne 'niSedhakoTiravacchedakAvacchedena' iti pAThaH samIcInaH, athavA'vacchedenetyataH, sAmAnAdhikaraNyenetyasya pakSatAvacchedakasAmAnAdhikaraNyenetyarthaH, avacchedakAvacchedenetyasya pakSatAvacchedakAvacchedenetyarthaH, pakSatAvacchedakAvacchedenAnumitau pakSatAvacchedakadhyApakavidheyapratiyogikasambandhI vidheyatAvacchedakatayA bhAsate, pakSatAvacchedakasAmAnAdhikaraNye nAnumitau tu zuddha eva sambandhI vidheyatAvacchedakatayA bhAsata iti tayovivekaH / tena vidhikoTe: pakSatAvacchedakasAmAnAdhikaraNyena niSedhakoTeH pakSatAvacche. dakAvacchedena sAdhanena / nAMzato bAgha iti-pakSatAvacchedakasAmAnAdhikaraNyena sAdhyAbhAvanizcayalakSaNabAdho na bhavatItyarthaH, pakSatAvacchedakAvacchedena sAdhyAnumatau pakSatAvacchedakAvacchedena sAdhyAbhAvanizcayalakSaNa: pakSatAvacchedakasAmAnAdhi
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nyopdeshH| sAdhanaM vA / yat tu- 'nIlarUpAsamavAyikAraNakaM pItarUpAsamavAyikAraNakam , navA ? iti vipratipattiH' iti, tanna- nIlarUpAsamavAyi kAraNasya nIlasya pakSatve bAdhAt , citrarUpasya pakSatve AzrayAsiddhaH / yadapi- 'nIlarUpAsamavAthikAraNakavRttitvaviziSTarUpatvaM pItarUpAsamavAyikAraNavRtti, navA ?' iti keSAkaraNyena sAdhyAbhAvanizcayalakSaNazca bAdhaH pratibandhaka iti pakSatAvacchedakasAmAnAdhikaraNyena sAdhyAnumitau tu pakSatAvacchedakAvacchedena sAdhyAbhAvanizcayalakSaNabAdha eva pratibandhako na pakSatAvacchedakasAmAnAdhikaraNyena sAdhyAbhAvanizcayalakSaNo bAdhaH pratibandhakaH, prakRte tu nIlatvasAmAnAdhikaraNyena nIlAnyarUpAsamavAyikAraNatvalakSaNasAdhyAnumitirabhimateti tatra nIlAtvAvacchedenaiva nIlAnyarUpAsamavAyikAraNatvAbhAvanizcayaH pratibandhako na tu nIlatvasAmAnAdhikaraNyena nIlAnyarUpAsamavAyikAraNatvAbhAvanizcaya iti bhAvaH / siddhasAdhanaM veti-pakSatAvacchedakAvacchedena sAdhyAnumitau pakSatAvacchedakAvacchedena sAdhyanizcaya eva siddhasAdhana vidhayA pratibandhako na tu pakSatAvacchedakasAmAnAdhikaraNyena sAdhyanizcayaH, pakSatAvacchedakasAmAnAdhikaraNyena sAdhyAnumitau tu pakSatAvacchedakAvacchedena sAdhyanizcayaH pakSatAvacchadekasAmAnAdhikaraNyena sAdhyanizcayazca pratibandhakaH, tatra prathame pratibadhyapratibandhakabhAvazca prakRtapakSatAvacchedakavyApakavidheyapratiyogikavidheyatAvacchedakasambandhAvacchinna prakRtasAdhyatAvacchedakAvacchinnaprakAratAnirUpitaprakRtapakSatAvacchedakAcacchinnavizeSyatAkA numititvAvacchinna pratibadhyatAnirUpitaprakRtapakSatAvacchedakavyArekavidheyapratiyogikavidheyatAvacchedakasambandhAvacchinnaprakRtasAdhyatAvacchedakAvacchinnaprakAratAnirUpita prakRtapakSatAvacchedakAvacchinnavizeSyatAkanizcayatvAvacchinna pratibandhakatvamiti, dvitIye pratibadhya-pratibandhakabhAvazca nirvizeSitavidheyatAvacchedakasambandhAvacchinnaprakRtasAdhyatAvacchedakAvacchinnaprakAratAnirUpitaprakRtapakSatAvacchedakAvacchinnavizeSyatAkAnumititvAvacchinna pratibadhyatAnirUpitavidheyatAvacchedakasambandhAvacchinna prakRtasAdhyatAvacchedakAvacchinnaprakAratAnirUpitaprakRtapakSatAvacchedakAvacchinnavizeSyatAkanizcayatvAvacchinna pratibandhakateti, prakRte tu nIlasvAvacchedena nIlAnyarUpAsamavAyikAraNatvAbhAvidheyakAnumitinavyamate'bhimatA, tAM prati nIlatvAvacchedenaiva nIlAnya. rUpAsamavAyikAraNatvAbhAvanizcayaH siddhasAdhanavidhayA virodhI, ta ca sa prAcInamate samasti, kintu nIlatvasAmAnAdhikaradhyena nIlAnyarUpAsamavAyikAraNatvAbhAvanizcayaH samasti, na ca sa pratibandhaka ityaashyH| asyAM vipratipattau prasiddhameva nIlarUpaM pakSIkRtam, nIlAnyarUpAsamavAyikAraNatvamapi pItAdau prasiddhameva, tacennIle citrarUpAsamavAyikAraNatvamAdAyaiva siddhayati sadabhAvo'pi nIle citrarUpAsattvamupAdAyaida siddhayatIti yukteyaM vipratipatiH / vipratipattyantare parAbhipretamuddhAvya pratikSipati- yat sviti / 'nIlarUpAsamavAyikAraNakam / iti pakSanirdezaH, 'pItarUpAsamavAyikAraNakam' iti sAdhyanirdezaH prAcAm, 'navA' iti sAdhyanirdezo navyAnAm, atra nIlarUpAsamavAyi. kAraNakatvena prAcIna navInobhayamatasiddhaM nIlarUpameva, tad yadi pakSastahi tatra pItarUpAsamavAyikAraNakatvaM nAsti, nahi ko'pi nIlaM prati pItarUpasyA'samavAyikAraNatvaM svIkarotIti prAcInaistathAsAdhane bAdha eka, navInaistadabhAvasAdhane siddhasAdhanameva, prAcInairapi nIlarUpe pItarUpAsamavAyikAraNakatvAbhAvasyopagamAt , prAcInamatena nIlarUpAsamavAyikAraNakatvena siddhaM citrarUpamapi, tasya pakSatve AzrayAsiddhireva, vAdi-prativAdyubhayasiddhasyaiva pakSatvaM naikataramAtrasiddhasyetyAzayenoktavipratipatti pratikSipati-tanneti-siddhasAdhanadoSApekSayA bAdhadoSasya prabalatvAt tanmAtropanyAsa iti bodhyam / / anyAmapi vAdyantarAbhimatAM vipratipattimudbhAvya pratikSipati- yadapIti, 'nIlarUpAsamavAyikAraNakavRttitvaviziSTarUpatvam' iti pakSanirdezaH, 'pItarUpAsamavAyikAraNavRtti' iti sthAne spaSTapratipattaye 'pItarUpAsamavAyikAraNakavRtti' iti pATho yuktaH, sa ca prAcInamate sAdhyanirdezaH, 'navA' iti niSedhakoTinavyAnAm , atra nIlarUpAsamavAyikAraNaka nIlarUpaM citrarUpaM ca prAcInamate, tatra nIlarUpamupAdAya nIlarUpAsamavAyikAraNavRttitvaviziSTarUpatvamubhayamatasiddhaM bhavati pakSaH, pItarUpAsamavAyikAraNakamapi prAcInamate pItarUpaM citrarUpaM ca, tantra pItarUpamupAdAya pItarUpAsamavAdhikAraNakavRttitvalakSaNaM sAdhyaM prAcIna-navInobhayamate'pi rUpatve pItarUpatve ca siddham , tadvattitvaviziSTasya tatreya satvamiti niyamena nIlarUpAsamavAyikAraNakavRttitvaviziSTarUpatvaM nIlarUpAsamavAyikAraNakavRttyeva bhavitumaheti, evaM ca tantra pItarUpAsamavAyikAraNakavRttitvaM tadaiva saiddhamarhati yadeva rUpaM nIlarUpAsamavAyikAraNakaM tadeva yadi pautarUpAsamavAyikAraNakamapi bhavet, na ca nIlarUpaM pItarUpaM vA tathA, nIlarUpasya nIlarUpAsamavAyikAraNakatve'pi pItarUpAsamavAyikAraNakatvAbhAvAt , pItarUpasya pItarUpAsama
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / - - - - zcid vipratipayudbhAvanam , tadapi na ramaNIyam- viziSTasya viziSTAdheyatAyA vA'natirikatvAditi dik / tatra sAmpradAyikAH-- "nAnArUpavadavayavArabdhe vastuni nIla-pItAdibhirekaM sambhUya citraM rUpamArabhyate, na ca sAmagrIsattvAnnIlAdibhiH nIlAderapi tatra jananApattiH ? agatyA nIletararUpAdenIlAdikaM prati pratibandhakatvakalpanAt, pratibandhakatAvacchedakaH sambandhaH svasamavAyisamavetatvam, pratibadhyatAvacchedakazca samavAyaH; citratvAvacchinne'pi nIletara-pItetararUpatvAdinaiva hetutA, tena na kevalanIlakapAlArabdhe citrotpttiprsnggH| yat tu- 'avayavaniSThanIlAbhAvAdiSaTkasyaiva citraM prati hetutvam vAyikAraNakatve'pi nIlarUpAsamavAyikAraNakatvAbhAvAt , kintu citrarUpameSa nIlarUpAsamavAyikAraNakaM pItarUpAsamavAyikAraNakaM ceti citrarUpamupAdAyaiva niruktarUpatvalakSaNapakSe niruktavidhirUpasAdhyaM siddhayatIti prAcInAbhilaSitacitrarUpasiddhiH, navInamate nIlarUpAsamavAyikAraNaka nIlarUpameva, pItarUpAsamavAyikAraNakaM pItarUpameveti na nIlarUpAsamavAyikAraNakavRttitvaviziSTarUpatve pItarUpAsamavAyikAraNakavRttitvamiti niSedhakoTistadaiva saiddhamarhati yadi citrarUpaM na bhavedeveti / tAza. vipratipattyudbhAvanasyA'ramaNIyatve hetumupadarzayati-viziSTasyeti-nIlarUpAsamavAyikAraNakavRttitvaviziSTarUpatvasya zuddharUpatvAnatiriktatvena zuddharUpatvasya pItarUpAsamavAyikAraNake pItarUpe sattve viziSTarUpatvasyApi tatra sattayA citrarUpAbhAve'pi pItarUpAsamavAyikAraNakavRttitvasya tatra satvena vidhikoTau siddhasAdhanAt , taniSedhasya taMtrAbhAvena niSedhakoTau bAdhAccetyAzayaH / yathA ca viziSTasya zuddhAnatiriktatvaM tathA viziSTAdheyatAyA api zuddhAdheyatAto'natiriktatvameveti tatsAdhane siddhasAdhanaM tadabhAvasAdhane bAdhaH syAdevetyAha-viziSTAdheyatAyA yeti- tavRttitvaviziSTasya tatraiva sattvamiti niyamaca viziSTa-zuddhayoranariktatvAbhyupagantrA nAbhyupeyata evetyaashyH| yadi ca viziSTasya zuddhAnatiriktatve'pi viziSTanirUpitAdhikaraNatvaM zuddhanirUpitAdhikaraNatAto vyatiriktameva, tata evaM 'guNo guNa-karmAnyatvaviziSTasattAvAn' iti pratItene pramAtvam , guNa-karmAnyatvaviziSTasattAnirUpitAdhikaraNatAyA guNe'bhAvAditi vibhAvyate, tadA 'nIlarUpAsamavAyikAraNavRttitvaviziSTarUpatvanirUpitAdhikaraNatvaM pItarUpAsamavAyikAraNakavRtti navA ?' ityapi vipratipattiH sambhavatIti bodhyam / evaM vipratipattI satyAM prAcAM mataM prathamata upadarzayati-tatreti / sAmpradAyikAH prAcInamatAnusAriNaH / nanu samavAyasambadhena nIlaM prati svasamacAyisamavetatvasambandhena nIlaM kAraNam, evaM samavAyasambandhena pItAdikaM prati svasamavAyisamavetatvasambandhena pItAdikaM kAraNamityevaM kAryakAraNabhAvasya matadvaye'pyupagamAdavayagatanIlAdito yathA'vayavini citrarUpasyaikasyotpattistathoktakAraNaghaTitasAmagrIbalAnIlAdInAmapyutpattiH syAdityAzaGkaya pratikSipati-na ceti / tatra nAnArUpavadavayavArabdhe'vayavini, yadyatra kasyacit pratibandhakatvaM na kalpyeta tadokasAmagrIbalAt syAdeva nIlAdito nIlAdyutpattyApattiH, ataH samavAyena nIlaM prati svasamavAyisamavetatvasambandhena nIletararUpasya pratibandhakatvam, evaM samavAyena pItaM prati svasamavAyisamavetatvasambandhena pItetararUpasya pratibandhakatvam , ityevaM dizA raktAdikaM pratyapi raktatararUpAdeH pratibandhakatvam , tathA ca samavAyasambandhena nIlaM prati yathA svasamavAyisamavetatvasambandhena nIlarUpaM kAraNaM tathA svasamavAyisamavetatvasambandhAvacchinna nIletararUpaniSThapratiyogikAbhAvo'pi pratibandhakAbhAvavidhayA kAraNamiti tadghaTitakAraNakUTalakSaNasAmanyabhAvAnna nAnArUpapavadavayavArabdhe'vayavini nIlarUpotpattiH, navA pItAdirUpotpattiriti niSedhahetumupadarzayati- agatyeti-pratibadhya-pratibandhakabhAvakalpanA'tiriktagatyabhAvenetyarthaH / 'nIletararUpAde' ityatrAdipadAt pItetararUpAderupagrahaH, 'nIlAdikama' ityatrAdipadAt pItAderupagrahaH / nanu samavAyasambandhena nIlaM prati yathA svasamavAyisamavetatvasambandhena nIlarUpaM kAraNaM tathA samavAyasambandhena citraM pratyapi svasamavAyisamavetatvasambandhena nIlarUpaM kAraNamiti yatra kapAladaye'pi nIlarUpameva tatrApi tadArabdhaghaTe citrarUpaM syAt sAmagrIsattvAdityata AhacitratvAvacchinne'pIti / 'pItetararUparavAdinA' ityatrAdipadAdraktararUpatvAderupagrahaH / evakAreNa citratvAvacchinne prati nIlasvAdinA kAraNatvasya vyavacchedaH, tathA ca citratvAvacchinna prati nIletararUpatvenaika kAraNatvam, evaM pItetararUpatvena kAraNatvamityevaM dizA SaT kAraNAni, tathA ca kevalanIlakapAlAradhe ghaTe na citrotpattiprasaGgaH, tatra pItatararUpAdilakSaNakAraNapaJcakasya sattve'pi nIletararUpalakSaNakAraNasyAbhAvAdityAha-teneti-- uktadizA SaDvidhakAryakAraNabhAvasyAbhyupagamenetyarthaH / 'kevalanIlakapAlArabdhe' iti tu 'kevalapItakapAlArabdhe ityAdInAmapyupalakSaNam / yat viti'avayavaniSThanIlAbhAvAdiSadakasyaiva' ityevakAreNa nIletararUpatvAdinA hetutvasya vyavacchedaH, atra samavAyasambandhaH kAryatAka
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nyopdeshH| iti, tatra nIla-pItobhayakapAlArabdhe ghaTe pAkanAzitAvayavapIte svacitre'vayave vyApyavRttinIlotpattikAle citrotpattyApattiH, na ca kAryasahabhAvena nIlAbhAvAdInAM taddhetutvAdayamadoSaH, nIla-pIta-zvetatritaya. kapAlArabdhe pIta-zvetayoH krameNa nAze zvetanAzakAle'pi tadApattariti, pAkajacitre ca na vyabhicAraH, pAkAdevAvayave nAnArUpotpattyanantaramevAvayavini citrasvIkArAt, pAkajacitrasvIkAre ca vijAtIyacitraM prati nIletaratvAdinA hetutA, agmisaMyogajacitre cAvacchedakatvasambandhAvacchinnapratiyogitAkA cchedakaH, svAzrayasasamavetatvasambandhaH kAraNatAvacchedakaH, kevalanIlakapAlArabdhaghaTe tu svAzrayasamavetatvasambandhena pItAbhAvAdipaJcakasya sattve'pi tena sambandhena nIlAbhAvasyAsattvAt tadrUpakAraNAbhAvAnna citrotpattiH, evaM kevalapItakapAlArabdhaghaTAdAvapi pItAbhAvAdyabhAvAna citrotpattiH, nIla-pItakapAladvayArabdhaghaTe tu nIlAbhAvasya pItakapAlamAdAya pItAmAvasya nIlakapAlamAdAya rakSAbhAvAdInAM ca kapAladvayamapyAdAya sattvAt tatra citrotpattiH smbhvtiityrthH| nirukkakAryakAraNabhAvaM dUSayati-tatreti- niruktakAryakAraNabhAve ityarthaH / nIleti-yasya ghaTasyArambhakamekaM kapAlaM naulaM kapAlAntare ca nelapotobhayakapAlikArandhatvAnnIlapItobhayarUpArabdhacitrarUpavat , tatra pAkena kapAlikAgatapIte naSTe sati kapAle tatra vyApyavRttinIlotpattikAle ghaTe citrotpatyApattistadAnIM nIlAbhAvasyApi tatra sattvAditi vyAkhyAnaM 'svacitre'vayave' iti pAThamAzritya syAt, kintu 'svacitre'vayave' iti pATho'dhika eva, tathA cAtretthaM vyAkhyAnam- kapAlamekaM nIlamaparaM ca pItam, tadubhayArabdhe ghaTe pAkanAzitAvayavapIte sati vyApyavRttinIlamutpadyate kapAle nIlotpattitaH, tatra kapAle pItarUpanAzakAle tatkapAlamAdAya nIlAbhAvo'pi vartate, pItAbhASAdayastu paJca nIlakapAlamAdAya vartanta eveti niruta rUpAbhAvaSaTrakasya sasvAcitrotpattyApattiH syAdityarthaH, vastutaH 'pAkanAzitAkthavapItasvacitre'vayave' iti pAThaH samIcInaH, tatra nIlakapAla-pItakapAlobhayArabdho ghaTaH pUrva citrarUpavAneva, tataH, pAkena kapAlasya pItaM rU ghaTasya ca citraM rUpaM vinaSTam , tataH kapAle nIlarUpamutpadyate, tataH kapAladvayasya nIlarUpavattvAd vinaSTacitrarUpe ghaTe'pi nIlarUpamutpadyate, tatra ghaTe kapAle nIlotpattikAle citrotpattyApattirityartho jyAyAniti bodhyam / nanu kAryasahabhAvena nIlAbhAvAdInAM hetutvAdavayave nIlotpattikAle'vayavini citrarUpotpattyApAdanaM na sambhavati, tadAnIM nIlarUpotpattyA nIlAbhAva. rUpakAraNasyAbhAvAdityAzaGkaya pratikSipati-na ceti / taddhatutvAt citrarUpaM prati hetutvAt / ayaM citrospattyA. pattilakSaNaH / niSedhe hetumAha-nIlapIteti- eka kapAlaM nIlamaparaM ca pItaM tadanyacca zvetamiti tAdRzakapAlatrayA. rabdhe ghaTe, pIta-zvetayoH krameNa nAze-pUrva pItasya nAzaH, tataH zvetasya nAza ityevaM pIta-zvetayoze sati, zvetanAzakAle tatra zvetAbhAvo'pi vidyata iti kAryasahabhAvena tatra rUpAbhAvaSaTakasya sattvAt , tadApatteH citrarUpApatteH, avayave nAnArUpasattva evAvayavini citrarUpasyAbhimatvAt pItanAzakAle nIlarUpasya zvetarUpasya ca sattvAt tadAnIM tadubhayamupAdAya citrarUpasya sambhavena tadAnIM tadApatteriSTApattyA'pi parihatuM zakyatvAnna tadAnIM citrarUpApAdanaM kRtam, zvetarUpanAzakAle ca pItarUpanAzasya pUrvameva vRttatvAt tadAnIM zvetasyApyabhAvAdekameva nIlaM rUpamavayave samastIti na tadAnI citrarUpApAdanastheTApattyA parihAro yukta ityaashyH| nanu pAkajacitramApi citratvAtmakakAryatAvacchedakadharmAkAntam , tacca nIletararUpAdi. lakSaNakAraNaM vinA'pi pAkAdeva bhavatIti vyatirekavyabhicArAnIletararUpatva-pItetararUpatvAdinA citratvAvacchinnaM prati kAraNatvaM na sambhavatItyata Aha-pAkajacitre ceti-pAkajatvenAbhimate citre svityarthaH, tena pAkajaM citraM nAsti kintu tatrAvayavagatanAnArUpotpattyanantaraM tathAbhUtanAnArUpebhya evAvayavini citramityevaM svIkAreNa vyabhicAraparihArasya nAyuktatvam / vyabhicArAbhAve hetumAha-pAkAdevAvayava Iti- atra 'pAkAdavayave' iti pATho yuktaH, tathA ca pAkajatvenAbhimataM citrarUpamapi nIletararUpAdibhya evopajAyata iti na tatra vyabhicAra iti bhAvaH / yadi ca pAkasthale pAkAdevAvayavini citrarUpamupeyate tadA tacitrarUpamavayavarUpajacitrarUpato vijAtIyameva, tathA ca vijAtIyacitratvAvacchinna prati nIletararUpatyAdinA hetutvam , vijAtIyacitratvAvacchinnaM prati cAvacchedakatvasambandhAvacchinnanIlajanakA nisaMyogAdiniSTapratiyogitAkAmAvA rUpajanakavijAtIyAmisayogAzca hetaba ityevamupagame'pi na doSa ityAha-pAkajacitrasvIkAre ceti / nIletaratvAdinA' iti sthAne 'nIletararUparavAdinA' iti pATho yuktaH / saMyogasyAvyApyavRttitvenAvayavini samavAyena vartamAno nIlajanakAgnisaMyogAdiravayave'pyavacchedakatAsambandhena vartate, nIlajanakAgnisaMyogAdavayavini nIlarUpamevotpadyate pItajanakA. gnisaMyogAdavayavini pItarUpamevotpadyate, evaM raktAdijanakAgnisaMyogAdito raktAdirevotpadyata ityatasteSAM citrarUpotpatto
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-tarakriNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / / nIlajanakAgnisaMyogAderabhAvA rUpajanakavijAtIyAgnisaMyogAzca hetavaH, astu vA tejaHsaMyogamAtrajanye vijAtIye cine vijAtIyatejaHsaMyogasya hetutvam , pAka-rUpobhayajanye vijAtIye citre cobhayoreva, rUpamAtra. jAtirikta eva vA vijAtIyatejaHsaMyogo hetuH, phalabalena vaijAtyakalpanAt / na cAgnisaMyogajamAtrAtirike rUpameva heturastu, iti vinigamakAbhAvaH, ubhayasthale nIletarAdisamAjAbhAvasyaiva vinigamakatvAd" ityAhuH / ziromaNibhaTTAcAryamatAnusAriNastu-"citraghaTe'vyApyavRttInyeva nIla-pItAdIni nAnArUpANi, 'ekarUpam' iti pratIteH 'eko dhAnyarAziH' itivat samUhaikatvaviSayatvAt , saviSayAvRtti-vyApyavRttivRttijAteravyApyavRttivRttitvavirodhastvaprAmANika eva, ata eva-- ___"lohito yastu varNena mukhe pucche ca pANDuraH / zvetaH khura-viSANAbhyAM sa nIlo vRSa ucyate" / pratibandhakatvam , tadabhAvAnAM ca samavAyena citrarUpaM prati svAzrayasamavetatvasambandhena kAraNatvamityavazyaM svIkaraNam . anyathA rUpajanakavijAtIyAmisaMyogamAtrasya citrarUpaM prati kAraNatve nIlajanakatejassaMyogo'pi rUpajanakavijAtIyAgnisaMyogo bhavatyeveti tato'pi yatrAkyavini nIlarUpatpamudyate tatra citrarUpaM syAt . kevalaniruktapratibandhakAbhAvAnAmeva vijAtIyacitraM prati hetutve ca yatra na rUpajanakavijAtIyAgnisaMyogastatrApi tAzarUpamutpadyatetyato rUpajanakavijAtIyAgnisaMyogAnAmapi hetutvaM tatra svIkaraNIyamityAzayaH / prakArAntareNa kAryakAraNabhAvamupadarzayati- asta veti / 'tejassaMyogamAtra.' iti mAtrapadena rUpasya vyavacchadaH / ubhayoreva pAka-rUpobhayoreva, hetutvamitya nuvartate / lAghavAdAha- rUpamAtrajAtirikta eveti- yacca tejassaMyogamAtrajanyaM citram, yadapi pAka-rUpobhayajanyaM citram , tadubhayamapi rUpamAtrajaM na bhavati tena rUpamAtrajAtiriktatvenobhayorapi saGgrahaH / tadubhayakAraNe tejassaMyoge vaijAtyakalpane kiM niyAmakamityapekSAyAmAha-phalabaleneti- tAdRzatejassaMyogAdubhayavicitrarUpamutpadyata iti tadalAt tatra vaijAtyaM kalpyata ityrthH| nanu tejassaMyogamAtraje citre tejassaMyogo hetuH, tejassaMyogamAtrajAtirikta ca rUpameva heturityeva kiM na syAt , atrApi kevalarUpajanyasya pAkarUpobhayajanyasya ca citrasyAgnisaMyogamAtrajAtiriktatvena saGka-hato lAghavasya vyakatvAt pUrvadizava kAraNatvaM naitadizetyatra vinigamakasya kasyacidabhAvAdityAzaGkaya pratikSipati-na ceti / pratikSepe hetumAha- ubhayasthale iti- yacca tejassaMyogajanyaM citram , yadapi pAka-rUpobhayajanyaM citram , tadubhayasthale nIletararUpAdisamAjo nApekSita iti nIle tararUpAdi. samAjAbhAva ubhayatrA'viziSTaH, rUpamAtraje tu citre nIletararUpAdisamAjo'pekSita eveti, tathA ca yatraiva citre nIletararUpAdisamAjasya kAra NatvaM tatraiva rUpamAtrasya kAraNatvamanyatra tu vijAtIyatejassaMyoga eva heturiti prAcInamatapariSkAraH / ziromaNibhaTTAcArya matAnusAriNAM navyanaiyAyikAnAM matamupadarzayati-ziromaNibhaTTAcAryamatAnusAriNasvitiasya 'AhuH' ityanena sambandhaH / 'avyApyavRttinyeva' ityevakAreNa vyApyavRttervyavacchedaH, citraghaTe nIla-pItAdIni yadi vyApyavRttIni syustadA nIlakapAlAvacchedenApi ghaTe pItAdInAmupalambhaH prasajyetAto'vyApyavRttInyeva tAnIti / yathA ca dhAnyasamUhagataikaravaviSayakasvena 'eko dhAnyarAziH' iti pratItirupapadyate, tathA rUpasamUhagatakatvaviSayakatvena 'eka rUpam' iti pratItirapi citraghaTagatanAnArUpeSUpapadyata ityAha- ekarUpamiti pratIteriti / saviSayAvRttIti- saviSayAvRttiryA vyApyavRttivRttirjAtistasyA adhyApyavRttivRttitvavirodhaH, avyApyavRttivRttitvaM na sambhavatIti niyamastvaprAmANika evetyarthaH, uktaniyame saviSayAvRttitvaM yadi jAtivizeSaNatayA nopAdIyate tadA vyApyavRttaya IzvaragatA jJAnecchAprayatnAstadatAnAM sAnatvecchAtva-prayatna tvajAtInAmasmadAdyAtmagatA avyApyavRttayo ye jJAnecchAprayatnAstadvattitvaM samastyeveti niyamaH syAditi tadupAdAnam, vyAppravRtti nIlAdikaM nIlAvayavAdimAgataM tadatA jAtinIlasvAdikA tasyA avyApyavRttivRttitvaM na sambhavatIti, ayaM ca niyama ekasminnavayavinyavyApyavRttinAnArUpAbhyupagame yujyeta, tato nAvyApyavRttinAnArUpasambhava iti prAcInamatasya khaNDanArthamuktaniyamasyA'prAmANikatvamuktam , tathA coktaniyamasyA'prAmANikasya bhaGgo na doSAyeti bhAvaH / ata eva ekasminnavayavinyavyApyavRttinAnArUpasyAbhyupagamAdeva, 'lohitaH' ityAdismRtirekasmin vRSabhe nAnArUpa
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / iti smRtirapyupapadyate / athA'vyApyavRttinIlAdikalpane gauravam , tathAhi-avacchedakatAsambandhena nIlAdikaM prati samavAyena nIletararUpAdInAM pratibandhakatvamasmin pakSe vAcyam , anyathA pItAvaya. vAvacchedena nIlotpattiprasaGgAt, na ca nIlasya svAzrayAvacchedena nIlajanakatvasvAbhAvyAdeva na tadApattiH, vinaitAdRzapratibadhyapratibandhakamAvaM tathAsvAbhAcyA nirvAhAt / nanu samavAyeMna nIlaM jAyata eva pItAvayavAvacchedenetyatra cApAdakAbhAva iti cet ? na- samavAyasyevAvacchedakatAyA api kAraNaniyamyasvAt , evaM ca nIlAdau nIletararUpAdInAm , nIletararUpAdau vA nIlAdInAM pratibandhakarave vinigamakAbhAvaH, mama tu nIletararUpAdau nIlAdInAM na pratibandhakatvama, nIla-pItArabdhe nIrUpatvaprasaGgasya bAdhakatvAditi cet ? maivam- mamApi nIlatvAdikameva pratibadhyatAvacchedakam , na tu nIletararUpatvAdi gaurasamAvezapratipAdikA tadaivopapadyeta yokasminnAnAdhyApyavRttirUpAbhyupagama: syAditi / prAcInamatAnuyAyI zaGkate- atheti / avayavini avyApyavRttirUpaM tadeva syAd yadyavayave avacchedakatAsambandhena tadutpadyeta, tad yadi sarvAvayavatpadyeta tadA vyApyavRttyeva syAnnAvyApyavRtItyataH samavAyenAvayavinyavyApyavRttinIlamutpadyamAnamavacchedakatayA tatraivAyave utpadyate yatra samavAyena nIlarUpamasti, yatra tu samavAyena nIletararUpAdIni santi tatrAvacchedakatayA tannotpadyata ityetadartha samavAyena nIletararUpAdikamavacchedakatayA nIlaM prati pratibandhakaM vAcyamiti gauravamityAha-tathAhIti / 'nIlAdikam' ityatrAdipadAt pItAderupagrahaH / 'nIletararUpAdInAm' ityatrAdipadAt pItetararUpAdaH parigrahaH / asmin pakSe ekasminavayavinyavyApyavRttinAnArUpAbhyupagantRpakSe / anyathA avacchedakatAsambandhana nIlAdikaM prati samavAyena nIletararUpAdInAM pratibandhakatvAnabhyupagame / nanvavayavagata nolamavayavigatanIlaM prati kAraNam , tasya cAyameva svabhAvaH, yaduta-svAzrayAvacchedenaiva nIlamupajanayati, iti na pItAvayavAvacchedena nIlotpattiprasaGga ityAzaGkaya pratikSipati-na ceti / na tadApattiH na pItAvayavAvacchedena nIlotpattyApattiH / niSedhe hetumAha-vineti / etAdRzeti- avacchedakatAsambandhana nIlAdikaM prati samavAyena nauletararUpAdInAM pratibandha katva mityevasvarUpetyarthaH / tathAsvAbhAvyeti - nIlasya svAzrayAvacchedena niiljnnsvaabhaavytyrthH| uktAzaGkAyAM navInAnuyAyI samAdhAnamAzaGkate-nanviti- samavAyenAkyavini jAyamAnaM nIlaM pItAvayavAvacchedanApi jAyata ityApAdanamApAdakAbhAvAnna sambhavatItyarthaH / yathA samavAyena nIlaM prati svAzraya samavetatvasambandhena nIlaM kAraNamiti kAryakAraNabhAvabalAdevAvayavini nIlasamavAyasya rAmbhavastathaivAvayavigatanIlasyAvacchedakatA nIlAvayava eva na pItAvayavAdAvityatrApi kizcit kAraNaM vAcyameva, tAdRzakAraNabalAdevAvacchedakatAyA niyamanasambhavAdityAzayenoktasamAdhAnAzaGkA pratikSipati-neti / evaM ca avacchedakatAsambandhena nIlAdikaM prati samavAyena nIletararUpAdInAM pratibandhakatvasya navyamate Avazyakatve c| nIlAdAviti- yathA'vacchedakatAsambandhena nIlAdikaM prati samavAyasambandhena nIlatararUpAdInAM pratibandhakatvaM tathA'vacchedakatAsambandhena nIletararUpAdikaM prati samavAyasambandhena nIlAdInAM pratibandhakatvamapi vinigamakAbhAvAmavyamate prasajyetetyarthaH / mama tviti-prAcInamate tu yathA samavAyena nIlAdika prati svAzrayasamavetatvasambandhana nIletararUpAdInAM pratibandhakatvamiti nAnArUpavadavayavArabdhe'vayavini nIlarUpAdyasambhavAcitraM rUpaM siddhayati, tathA samavAyena nIletararUpAdau svasamavAyisamavetatvasambandhena nIlAdInAM pratibandhakatvamiti na sambhavati, tathA sati nIla-pItAdyavayavArabdhe yathA na nIla-pItAdirUpaM tathA citrarUpasyApi nIletararUpatvAdilakSaNa pratibadhyatAvacchedakadharmAkAntatvena na syAt tatra sambhava iti nIrUpameva tadavayavisvarUpamiti tatpratyakSamapi na bhavediti vinigamakasya bhAvAnnIlAdikaM pratyeva nIletararUpAdAnAM pratibandhakatvam, na tu nIletararUpAdikaM prati nIlAdInAM pratibandhakatvamityarthaH / uktaprAcInamatAnuyAyizaGkA navInamatAnuyAyinaH pratikSipanti-maivamiti / mamApi navInamatAnuyAyino'pi / nIlatvAdikameveti-avacchedakatAsambandhena nIlAdikaM prati samavAyasambandhena nIletararUpAdInAmeva pratibandhakatvam, na tvavacchedakatAsambadhena nIletararUpAdika prati samavAyasambandhena nIlAdInAM pratibandhakatvam , nIletararUpatvasya pratibadhyatAvacchedakatvakalpanApekSayA nIlatvasya pratibadhyatAvacchedakatve lAghavAditi gauravarUpabAdhakabalAnna nIletararUpatvaM pratibadhyatAvacchedakamiti vinigamakasya vaktuM shkytvaadityrthH| nanu avacchedakatAsambandhena nIlaM prati samavAyasambandhena nIlatararUpatvena pratibandhakatve nIletararUpatvaM pratibandhakatAvacchedakam , avacchedakatAsambandhana nIletararUpatvAvacchinnaM prati samavAyasambandhena nIlatvena pratibandhakatve nIlatvaM pratibandhakatAvacchedakamiti nIletararUpatvApekSayA nIlatvaM laghubhUtamiti tadeva pratibandhakatAvacchedakaM bhavitumarhatItyatrApi dIyatAM .
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / vAditi vaktuM zakyatvAt , na ca, nIlatvena pratibandhakatvam , na tu nIletaratvena gauravAdityeva kiM na syAditi vAcyam , pratibandhakatAvaccheda kagauravasyAdoSatvAt / astu vA'vacchedakatayA nIlAdau samavAyena nIlAdInAmeva hetutvam , na ca nAnArUpavatkapAlArabdhaghaTanIlasya tatkapAlAvacchedenotpattiprasaGgaH, kevala. nIlatvA dinaiva taddhetutvAt ; na ca kevalatvaM nIlAbhAvAsamAnAdhikaraNatvamiti gauravam , anavacchinnasya samavAyena nIlAdihetutvasyaiva tadarthatvAt , samavAyena nIlAdau ca svasamavAyisamavetatvasambandhena nIlAdInAM hetutvam, vyApyavRttinIlasthale'vyApyavRttitvavAraNAya cAvacchedakatayA nIlAdau svasamavAyisamavetadravyasamavAyitvasambandhena nIletararUpAdInAM hetutvam, ityavyApyavRttitvapakSe'STAdaza kAryakAraNabhAvAH, dRSTirityAzaGkaya pratikSipati-na ceti- asya vAcyam' ityanenAnvayaH / 'nIletaratvena' iti sthAne 'nIletararUpatvena' iti pATho yuktaH / niSedhe hetumAha-pratibandhakatAvacchedakagauravasyeti-nIlatvAvacchinnaM prati nIlatvena kAraNatvamavayavagatanIlarUpasyAvayavigatanIlaM prati kAraNatvAnurodhena suvyavasthitam, tadeva nIlatvaM pratibadhyatAvacchedakatayApi yadyupe yate tadA pratibandhakAmAvasyApi kAryatAvacchedakaM taditi lAghavAt tasyaiva kAryatAvacchedakatvaM yuktam, nIletararUpatvAdikaM tvarthasamAjaprastatvAnna kasyacit kAryatAvacchedakatayA vyavasthitamiti tasya pratibandhakAbhAvakAryatAvacchedakatayA'bhyupagamo'pUrvatvAnnAdaraNIya ityanAhAryA'prAmANyajJAnAnAskanditatadabhAvanizcayatvAdikaM gurubhUtamapi yathA pratibandhakAvacchedakaM tathA nIletararUratvAdika gurubhUtamapi pratibandhakatAvacchedakamityevaM pratibandhakatAvacchedakagauravasyAdoSatvAdityarthaH / nanu gurudharmastha pratibandhakatAva. cchedakatve tadavacchinnapratiyogitAkAbhAvatvaM gurubhUtameva kAraNatAvacchedakatayA vAcyamiti kAraNatAvacchedakagauravasya doSatvaM syAdeveti ced ? na- yaddharmAvacchinnaM prati laghudharmasya yanniSkAraNatAvacchedakatvaM sambhavati taddharmAvacchinnaM pratyeva tanniSTakAraNatAvacchedakatvaM gurubhUtasya na sambhavati, na tu sAmAnyata eveti, ito'pyasvarasAdAha- astu veti / 'nIlAdau ityAdiSadAt pItAdarupagrahaH, evaM 'nIlAdInAm' ityatra / nanu yatraika kapAlaM nIla-pItAdyanekarUpavat tatra tadArabdhaghaTo nIla-pItAyenakarUpavAn bhavati, tasya ghaTasya yad nIlaM rUpaM tanmAtrasya nAnArUpavatkapAlAvacchedenotpattiprasaGgaH, tasminnapi kapAle samavAyena nIlarUpasya sattvAdityAzaGkaya pratikSipati-naceti / niSedhe hetumAha-kevalanIlatvAdinaiveti / taddhatatvAta nIlahetutvAt / nanu yatra nAnArUpaM tatra nIlaM pItAdyavacchedena tatraiva vartamAnasya nIlAbhAvasya samAnAdhikaraNamiti nIlAbhAvAsAmAnAdhikaraNyalakSaNakaivalyAbhAvAnna bhavatItyetAktA tatkapAlAvacchedena tasmin ghaTe nIlamAtrotpattiprasaGgasya vAraNe'pi nIlAbhAvAsAmAnAdhikaraNyaviziSTanIlatvastha kAraNatAvacchedakatve gauravaM syAdityAzaGkaya pratikSipati-na ceti / avacchedakatAsambandhena nIlaM prati samavAyasambandhenAnavacchinnanIlatvena nIlasya hetutvena nAnArUpavatkapAle nIlasya kizcidavacchedenaiva vartamAnasyAnavacchinnatvAbhAvena nIlamAtra prati kAraNatvAsambhavAditi niSedhahetumupadarzayati- anavacchinnasyeti - nIlAderiti dRzyam / tadarthatvAt kevalanolatvAdinA nIlAdihetutvamiti zabdArthatvAt / avacchedakatvasambandhena nIlAdau samavAyasambandhana nIlAdInAM hetutvamityatra SaTa kAryakAraNabhAvAH prApnuvanti, anyA~zca SaT kArya-kAraNabhAvAnupadarzayati-samavAyeneti / 'nIlAdI' ityatrAdipadAt pItAderupagrahaH, evaM nIlAdInAm' ityatrApi, yatra kapAladvayamapi nIlarUpavadeva tatra tadubhayArabdhaghaTe vyApyavRttyeva nIlamutpadyate, evaM pItakapAladvayArabdhaghaTAdAvapi vyApyavRttyeva pItAdikamutpadyate, tatrApyavacchedakatAsambandhena nIlAdikaM prati samavAyasambandhena nIlAdikaM kAraNAMmati kAryakAraNabhAvabalAdavyApyavRttinIlAyu. tpatti prasanmasya vAraNAyAnye'pi Sada kAryakAraNabhAvA: kalpanIyA ityAha- vyApyavRttinIlasthala iti / 'nIlAdI' ityatrAdipadAt pItAdergrahaNam , 'lIletararUpAdInAm' ityatrAdipadAt pItetararUpAdInAM grahaNam , tathA ca avacchedakatAsambandhena nIlaM prati svasamavAyisamavetavyasamavAyitvasambandhena nIlaM kAraNam , evamavacchedakatAsambandhena pItaM prati svasamavAyisamavetadravyasamavAyitvasambandhena pItaM kAraNamityevaMdizA SaT kAryakAraNabhAvAH, tathA ca yatra kapAladvaye nIlameva rUpaM tatra tadArabdhaghaTe vyApyavRttyeva nIlarUpaM nAvyApyavRtti, yatastadghaTastha nIlarUpamavyApyavRtti tadA bhaved yadi tadavacchedakatayA tadghaTAvayave nIlakapAle utpota, na ca tatrAvacchedakatayA tadutpattiH sammavati, tatkAraNasya nIletararUpasya svasamavAyisamavetadravyasamavAyitvasambandhena tatrAbhAvAt , yatra caikaM kapAlaM nIlamaparaM ca pItaM raktAdi vA tatra tadubhayArabdhasya ghaTasya yad nIlarUpaM tadavacchedakAtayA nIlakapAle utpattumarhati, yata: pItakapAlagatasya nIletararUpasya pItasya svasamavApi yat pItakapAlaM tatra samavetaM dravyaM sa eva ghaTastatsamavAyitvaM nIlakapAle vartata iti tena sambandhena
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalakato nayopadezaH / citrarUpapakSe'pye tAvanta eva, citrarUpe nIletararUpAdiSaTkasya, nIlAdau ca nIlAdiSaTkasya hetutvam , nIletarAdiSaTkasya ca nIlAdau pratibandhakatvamityAdinA''dhikyAbhAvAt , vastuto'vacchedakatayA nIlAdau svasamavAyisamavetadravyasamavAyisamavetatvasambandhena nIletararUpAdiviziSTanIlatvAdinaiva hetutvam , na ca nIletaratvAdyavacchinnaM prati nIlaviziSTanIletaratvAdinA hetutvena vinigamakAbhAvaH, nIlatvApekSayA nIletaratvasya gurutvAt , itthaM ca, abhiniSkarSe'smAkaM dvAdazaiva kAryakAraNabhAvA iti lAghavAd" ityAhuH, tada. sat-citrarUpasvIkArapakSe'pi nIlAdau nauletarAdipratibandhakatvenaiva zuklAvayavamAtrArabdhe nIlAdyanutpatti pItarUpasya tatra sattvAt , uktadizA trayANAM SaTkAryakAraNabhAvAnAM sammelane avayavigatAvyApyavRttinAnArUpAbhyupagamapakSe'STAdaza kAryakAraNabhAvA bhavantItyAha-ityavyApyavattitvapakSa iti / citrarUpapakSe'pyaSTAdaza kAryakAraNabhAvA iti nAvyApyavRttirUpAbhyupagamApekSayA tatpakSe lApatram, kinvatiriktacitrarUpamabhyupagantavyamiti tatkalpanaprayuktagauravamityupadarzayati-citrarUpapakSe'pIti / etAvanta eva aSTAdaza eva kAryakAraNabhAvAH / kathaM tatrASTAdaza kAryakAraNabhAvA ityapekSAyAmAha-citrarUpa iti / 'nIletararUpAdi' ityAdipadAt pItetararUpAderupagrahaH / 'nIletararUpAdiSaTkasya' ityasya 'hetutvam' ityanena smbndhH| 'nIlAdI' ityAdipadAt pItAderupagrahaH, evaM nIlAdi' itytraapi| nIlapItakapAladvayArabdhaghaTe nIlAdyutpattivAraNAya nIlAdau nIletararUpAdiSaTkasya pratibandhakatvamiti nIletararUpAbhAvAdiSaTkasya nIlAdau kAraNatvamityAha-nIletarAdiSaTrakasya ceti- atra * nIletararUpAdiSadakasya ca' iti pATho yuktaH / avyApyavRttirUpavAdI svapakSe dvAdaza kAryakAraNabhAvA evetyupadarzanena aSTAdazakAryakAraNabhAvAbhyupagantRcitrarUpavAdyapekSayA lAghavamAvedayitumAha-vastuta iti / 'nIlAdau' ityatrAdipadAt pItAderupagrahaH, 'nIletararUpAdi' ityAdipadAt pItetara. rUpAdarUpagrahaH, yatraikasmin kapAle nIlarUpamayarasmin kapAle potarUpam , tAdRzakapAladvayArabdhaghaTe jAyamAnanIlasyAvacchedakatayA nIlakapAle utpattiruktakAryakAraNabhAvabalAt sambhavati, yataH svaM nIletararUpaM pItarUpam, tatsamavAyi pItakapAlam , tatsamavetadravyaM tadubhayArabdhaghaTaH, tatsamavAyi nIlakapAlam, tatsamavetatvaM tatkapAla nIle samastIti tena sambandhena nIle. tararUpaviziSTa nIla tat kapAlanolam, tat samavAyasambandhena tasmin kapAle vartata iti tadrUpakAraNabalAt taddhaTanIlarUpaM tantrAvacchedakatayotpadyata iti taddhaTanIlasya bhavatyavyApyavRttitvam , yatra tu nIlakapAladvayAdeva nIlaghaTa utpadyate tatra tadArambhake kapAle naikasminnapi niruktasambandhana nIletararUpaviziSTanIlarUpamiti ne tatrAvacchedakatayA nIlotpattisambhava iti tadughaTanolarUpasya bhavati vyApyavRttitvamiti / atra vinigamakAbhAvAt kAryakAraNabhAvamAzaGkaya pratikSipati-na ceti / 'nIletaratvAdyavacchinnam' iti sthAne 'nIletararUpatvAdyavacchinnam ' iti pATho yuktaH, AdipadAt pItetararUpatvAderupagrahaH / 'nIlaviziSTanIletaratvAdinA' iti sthAne 'nIlaviziSTanIletararUpatvAdinA ' iti pATho yuktaH, atrA. dipadAt potaviziSTapItetararUpatvAdegrahaNam , yatrAvayavadvaye ekajAtIyameva nIlAdirUpaM tatrAvayavinyapyekameva nIlAdikam, tasyApyavyApyavRttitvaM na sambhavati, yato'vayavini yadi nIlarUpaM tasya pItetararUpatva-raktatararUpatvAdyanyatamalakSaNa kAryatAvacchedakAkAntatvaM sambhavati tatra pItaviziSTapItetararUpAdyanyatamasyaiva kAraNatvaM syAt, na ca pItaviziSTapItetararUpAdyanyatamasya tatra satvamiti, yatra tu nIla-pItAvayavAbhyAmArabdhe'vayavini nIla-pItobhayarUpaM tatra nIlarUpaM pItetararUpatvalakSaNakAryatA. pacchedakAvacchinnaM bhavati, tat prati pItaviziSTapItetararUpaM yat kAraNaM tadapi samastIti tasyAvyApyavRttitvamupapadyate, eva. mukkadizA pItarUpasyApi tatrAvyApyavRttitvamupapanna miti, evamuktadizA vinigamakAbhAvAt SaNNAM kAryakAraNabhAvAntarANAM prAptAvaSTAdaza kAryakAraNabhAvA avyApyavRttitvapakSe'pi syuriti zaGkiturabhiprAyaH / niSedhe hetumAha-nIlatvApekSayeti / 'nIletaratvasya' iti sthAne nAletararUpatvasya ' iti pATho yuktH| navyamatavAdI svamatamupasaMharati- itthaM ceti'vastutaH' ityAdimanthoktadizA kAryakAraNabhAvorarIkAre vetyarthaH / / prAcInamatAnuyAyI navInamataM pratikSipati- tadasaditi / -- nIlAdau' ityatrAdipadAt patiAdagrahaNam / 'nIletarAdi' iti sthAne nAletararUpAdi ' iti pATho yuktaH, tatrAdipadAt pItetararUpAdeH pariprahaH, anna pratibadhyatAvacchedakasambandhaH samavAyaH, pratibandhakatAvacchedakasambandhazca svasamavAyisamavetatvam , samavAyena nIlaM prati svasamavAyisamavetatvasambandhena yadi nIlaM na kAraNaM tarhi zuklamAtrAvayavArabdhe ghaTe zuklameva rUpaM bhavati kathaM na nIlamiti nAzanAyam, tatra
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nayopavezaH / nirvAhAt ,nIlAdau nIlAdihetutvAkalpanAt kAryakAraNabhAvasaGkhyAsAmyAt , avyApyavRttinAnArUpa-tatprAgabhAva-dhvaMsAdikalpane paraM parasyaiva gaurvaat| kiJca, avyApyavRttirUpapakSe'vacchedakatAsambandhena rUpe utpanne punastenaiva sambandhenAvayave rUpotpattivAraNAyA'vacchedakatAsambandhena rUpaM pratyavacchedakatAsambandhena rUpaM pratibandhakaM kalpanIyamiti gauravam , na cAvayavini samavAyenotpadyamAnamevAvayave'tracchedakatayotpattumarhatItyavayavini rUpasya pratibandhakasya satvena rUpasAmadhyabhAvAdeva nAvayave'vacchedakatayA tadA rUpotpattiriti vAcyam , evaM hyavayaviniSTharUpAbhAvo'vacchedakatAsambandhena rUpaM prati heturvAcyaH, tathA ca nAnArUpavatkapAlArabdhaghaTasya nIlarUpAdernIlakapAlikAvacchedenA'nutpattiprasaGgAt , tadavayavini kapAle rUpasattvAt , api ca, nIla pItavatyagnisaMyogAn kapAlanIlanAzAt tadavacchedena raktaM na syAt samavAyena rUpaM prati tena rUpasya pratibandhakatvAt , tadavacchinnarUpe tadavacchinnarUpasya pratibandhakatvakalpane cAtigauravam / nIlapratibandhakasya nIletararUpasya sattvena tadabhAvarUpakAraNAbhAvAdeva nIlotpattestatrAsambhavAt , evaM pItetararUpAdeH potarUpAdipratibandhakasya tatra sattvena tadabhAvarUpakAraNAbhAvAnna pItAdyutpattirapi, zvetarUpapratibandhakasya zvetetararUpasya tatrAbhAvAdeva tadalAcchetarUpotpattistatra sambhavati, tathA ca nIlAdau nIlAdiSaTkasya hetutvAkalpanAccitrarUpapakSe'pi dvAdazaiva kAryakAraNabhAvA iti vAdadvaye'pi kAryakAraNabhAvasaGkhyAsAmyamityAha-kAryakAraNabhAvasaGkhyAsAmyAditi / nanu bhavatu matadaye'ri kAryakAraNabhAvasaGkhyAsAmyam , tathA'pi citrarUpa-tattrAgabhAva-taddhaMsAdikalpanagauravaM prAcInamate samastItyata Aha-avyApyavRttIti- yatra prAcArmaka citra tatprAgabhAvAdi tatra navyAnAmanekAnyavyApyavRttirUpANi tatprAgabhAvadhvaMsAdayazceti navyAnAmeva gauravam / paramityasya kintvityarthaH / parasya navyamatAnuyAyinaH / navyamate gauravAntaramapyupadarzayati-kiJcati / tenaiva sambandhena avacchedakatAsambandhenaiva / nanu yadeva rUpaM samavAyenAvayavinyutpadyate tadeva tadavayave'cchedakatAsambandhenotpadyate mAnyat , avayavini samavAyena rUpasyotpattyanantaraM ca na punA rUpasya samavAyenotpattiH, tadartha ca samavAyena rUpaM prati samavAyena rUpasya pratibandhakatvaM tadabhAvasya ca kAraNatvam , tathA ca samavAyena rUpotpattikAraNasya samavAyasambandhAvacchinnapratiyogitAkarUpAbhAvasya samavAyena rUpotpattyanantaramabhAvAt punaH samavAyena rUpaM notpadyata ityata evAvacchedakatAsambandhenApyavayave rUpaM punarnotpattumahatIti nAvacchedakatAsambandhena rUpaM pratyavacchedakatAsambandhena rUpasya prativandhakatva kalpyata iti na tatkalpanA prayuktagauravamityAzaGkaya pratikSipati- na ceti / tadA rUpotpattyanantaram / samavAyasambadhena rUpaM prati kAraNIbhUtasya samavAyasambandhAvacchinnapratiyogitAkarUpAmAvasyAvayaviniSTasyaivAvacchedakatAsambandhena rUpaM pratyapi kAraNatvamAyAtam , tathA ca nAnArUpavatkapAladvayArabdhe ghaTe yad nIla-pItAdi nAnArUpaM tasyAvyApyavRttitvaM tadeva syAd yadi nIlakapAlikAvacchedena ghaTe nIlarUpaM pItakapAlikAvacchedena pItarUpamityupagamyeta, kapAle tUbhayarUpasyaiva bhAvena tadavacchede. naikaikarUpasamAvezasya kartumazakyatvAt , tathA ca ghaMTe jAyamAnaM nIlAdi yadi avacchedakata yA kapAlikAyAmapyupajAyata tadA syAt tasya kapAlikAvacchinnatvam , tacca na sambhavati ghaTe nIlAdyutpattitaH prAgeva kapAle samavAyena nIlAdeH sattvena samavAyasambandhAvacchinna pratiyogitAkanIlAbhAvasya kapAlarUpAvayaviniSThasya tadAnImabhAvena tadrUpakAraNAbhAvAt kapAlikAyAmavacchedakatAsambandhena nIlAtpattarasambhavena taghaTe'pi nIlarUpAdenIlakapAlikAdyavacchedenotpattyasambhavAditi niSedhahetumupadarzayati-evaM hIti / 'niSTa' iti sthAne 'niSTa' iti pAThaH / 'nIla kapAlikAvacchedena' iti sthAne 'nIlakapAlikAdyavacchedena ' iti pATho yuktaH / tadavayavini nIlakapAlikAdyavayavini / doSAntaramAha-api ceti / nIla-pItavatIti- yatra nIla-pItakapAladvayArabdhe nIla-potobhayavati ghaMTe'gnisaMyogAd nIlakapAlasya nIlanAzAt pItakapAlAvacchedena vidyamAnapItarUpavatyeva ghaTe vinaSTanIlakapAlAvacchedena raktarUpamupajAyate tadna syAt, samavAyasambandhena rUpa prati samavAyasambandhena rUpaM pratibandhakamiti rUpatvena rUpeNa raktarUpasyApi pratibadhyatayA samavAyena tat prati rUpatvena rUpeNa pratibandhakIbhUtasya nIlarUpasya samavAyena tasmin ghaTe sattvena samavAyasambandhAvacchinna pratiyogitAkarUpAbhAvalakSaNakAraNasya tanA'bhAvAdityarthaH / tadavacchimnarUpa iti-samavAyena tadavacchinnarUpaM prati samavAyena tadavacchinnarUpaM prati
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalakato nyopdeshH| -- - ___ athAvacchinnanIlAdau nIlAbhAvAdiSaTkamavayavagatamavayavigataM ca hetuH, rakta-nIlArabdhe raktanAzakapAkena vyApyavRttinIlotpattI cAvayavini nIlAbhAvAbhAvAnnAvacchinnanIlotpattiH, kevalanIle pAkena kacid raktotpattau ca prAktananIlanAzAdevAvacchinnanIlotpattiriti cet ? na-nIla-pIta-zvetAcArabdhe zvettAdhavacchedena nIlajanakapAke sati prAktananIlanAzena tattadavacchinnanAnAnIlakalpanApekSayA, eka. citrakalpanAyA evaM laghutvAt / atha vyApyavRttirUpasyApyavacchedakatayA nIlAdikaM pratyeva samavAyena nIlAdehetutvam , na caivaM ghaTe'pi tayA nIlAdhutpattiH, avayavanIlatvena dravyaviziSTanIlatvena bandhakam , tadabhAvastadavacchinnarUpaM prati kAraNam , tathA ca yasmin nIlakapAle nIlarUpavinAzastakapAlAvacchinnaghaTIyarUpe rakkAtmake tatkapAlAvacchinnasyaiva rUpasya samavAyana pratibandhakatvena tasya tasmin ghaTe'bhAvAt tadrUpakAraNasattvena tatkapAlamavacchinnarakarUpaM samavAyena ghaTe syAdevetyupagame cAtigauravamityarthaH / nadhyamatAnuyAyI zaGkate-atheti / atra samavAyasambandhenAvacchinnanIlaM prati svAzrayasamavetatvasambandhena nIlAbhAvasya kAraNatvamityetAvatA'vayavagatasya nIlAbhAvasya kAraNatvaM labhyate, samavAyasambandhenAvacchinnIla prati vizeSaNatAsambandhena nIlAbhAvasya kAraNatvamityatazcAvayavigatasya nIlAbhAvasya kAraNatvam, evaM samavAyasambandhenA'vacchimapItAdikaM prati svAzrayasamavetatvasambandhena pItAbhAvAdInAM vizeSaNatAsambandhena ca pItAbhAvAdInAM kAraNatvamityevaM dvAdaza kAryakAraNabhAvAH, tathA ca yatrAvayavadvayagataM nIlarUpameva tatrAvayavini nAvacchinnanIlotpattiH sambhavati, avayavagatanIlAbhAvarUpakAraNasyA'bhAvAt , yatra tvekasminnavayave nIlamaparasmin pItam , tadubhayArabdhe ghaTe pItakapAlagatanIlAbhAvasya nIlakapAlagatapItAbhAvasya sattvAdavacchinna nIlasyAvacchinnapItasya cotpattiH sambhavati, yatra tu nIla-pItavatyagnisaMyogAt kapAlanIlanAzAt tatkapAlAvacchinnaraktasyotpattistatrAvayaca gataraktAbhAvo'pi vidyate'vayavigataraktAbhAvo'pIti / avayavigatanIlAbhAvAdiSaTkasya kAraNatvAbhyupagamasya prayojanamupadarzayati- rakta-nIlArabdha iti- yatraikaM kapAlaM raktamaparaM ca nIlam , tadubhayArabdha. rakta-nIlaghaTe raktanAzakapAkena kapAlagatasya ghaTagatasya ca raktasya nAzato ghaTe vyApyavRttinIlasyotpattistatra tadutpattitaH prAg rakanAzakAle ekasmin kapAle nIlarUpasya sattve'pyaparasmin kapAle na kiJcidrUpamiti tadgatanIlAbhAvasya svAzrayaMsamavetatvasambandhena ghaTe sattve'pi kapAlAntarAvacchedena tatra samavAyena nIlasyaiva sattvenAkyavigatanIlAmAvasyAbhAvAnnAvacchinnanIlotpattiH, avayavigatanIlAbhAvasya kAraNatvAbhAve tvavayavamatanIlAbhAvasya tatra satvAdavacchinnanIlotpatyApatteH, ato'vayavigatanIlAbhAvasyApi kAraNatvamityarthaH / kevalanIlakapAlAbhyAmArabdhe kevalanIlaghaTe ekasmin kapAle pAkena nIlanAzato yatra rakotpattistatrAvavini rakkamapyavyApyavRtti nIlamapyavyApyavRtti bhavati, paraM tatraikasmin kapAle nIlanAze tadvatanIlAbhAvasya sattve'pyaparasmin kapAle nIlasya sattvato ghaTe'pi nIlasya satsayA ghaTagatanIlAbhAvasyAvacchinnanIlakAraNasyA'bhAvena tadrUpakAraNAbhAvAt kathaM tatrAvacchimanIlotpattiriti na vAcyam, tatra ghaTagatasya nIlasya nAzAdevAvacchinnotpattirityavayavigatamIlAbhAvasyApi tatra sasvamastyevetyarthaH / uktAzayAM prAcInamatAnuyAyI pratikSipati- neti / nIla-pIteti-nIla-pIta-zvetakapAlairArabdhe nIla-pIta-pretarUpavati ghaTe zvetAvacchedena nIlajanakapAke sati tadavayavAvacchedenApi tatra nIlamutpadyate tadartha pUrvanIlastha nAzo ghaTe'pyupeyaH, anyathA'kyavigatanIlAbhAvasyAbhAvAt tadavayavAvacchinnaM nIla na syAt , evaM ca yasminnavayave nIlamastyeva tadavayavAvacchinnamapi nIlaM ghaTe utpannam , yasminnavayave vetanAzato nAlamutpannaM tadavayavAvacchinnamapi ghaTe nIlamutpanna misyevaM nAnAnIlakalpanApekSayaikacitrarUpakalpanAyA evaM lghutlaadityrthH| nanu vyApyavRttirUpasyApyavacchedakatayA'vayave sattvamupeyata eva, nIlakapAladvayAramdhanIlaghaTasyApi vyApyavRttinIlarUpamavacchedakatayA kapAle utpadyata etra, evaM ca nIla-pItakapAlaTUyArabdhanIla-pItarUpadvayavaghaTasya yad nIlarUpaM tad nIlakapAle'vacchedakatayotpadyate, na pItakapAle, pItarUpaM cAvacchedakatayA pAtakapAle, na nIlakapAle ityasyopapattaye avacchedakatAsambandhena nIlaM prati samavAyasambandhena nIlaM kAraNam , evamavacchedakatAsambandhena pIsAdikaM prati samavAyasambandhena pItAdikaM kAraNamityevorarI kriyate ityAzaGkate- atheti / 'vyApyavRttirUpasyApyaghacchedakatayA nIlAki pratyeva' iti sthAne 'vyApyavRttirUpasyApyavacchedakatayA sattvAbhyupagamenAvacchedakatayA nIlAdikaM pratyeva ' iti pAye yuktaH / nIlAdikam ' ityAtrAdipadAt pItAderupagrahaH, evaM 'nIlAdeH' ityatrApi /
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / vA taddhetutvAt , na ca nIlamAtra-pItamAtrakapAlikAdvayArabdhanIla-pItakapAle tadApattiH, nIlakapAlikAvacchinnatadavacchedena tadutpatteriSTatvAt , astu vA tayA nIlAdau nIletararUpAdereva virodhisvamiti cet ? na- nIlAdau nIletararUpAdipratibandhakatvenaivopapattau tatra nIlAdihetutAyAM mAnAbhAvena nAnArUpavadavayavArabdhe citrarUpasyaikasyaiva prAmANikatvAt , vyApyavRtteravacchedakAyogAt, nIletarAdau nIlAdeH pratibandhakatve'vinigamAcca / yadi ca svAzrayasambandhena nIlaM prati svavyApakasamavAyena nIlarUpaM heturupeyate, nIlapItAdhArabdhasthale ca svAzrayasambandhena nIlarUpasya pItakapAle'pi sambhavena vyabhicArAduktasambandhena nanu ghaTe'pi samavAyena nIlAdikaM vartata iti tatrApyavacchedakatayA nIlAderutpattyApattirityAzA pratikSipati-na ceti / pavam avacchedakatAsambadhena nIlAdikaM prati samavAyena niilaadehetutvaabhyupgme| 'ghaTe'pi' ityatra ghaTapadaM rUpAdhikaraNatvamavayavimAtrasyopalakSaNam / tayA avacchedakatayA / avacchedakatAsamabandhena nIlAdikaM prati samavAyasambandhenAvayavanIlatvAdinA dravyaviziSTanIlatvAdinA vA hetutvamabhyupagamyate, ghaTavRttinIlaM ca nAvayavavRttinIlaM navA dravyaviziSTanIlamato na ghaTe'pyavacchedakatayA nIlAyutpattyApattiriti niSedhahetumupadarzayati-avayavanIlatveneti / 'dravya. viziSTanIlatvena' ityatra nIle dravyasya vaiziSTyaM svasamavAyisamavetatvasambandheneti bodhyam / taddhetutvAt avacchedakatAsambandhena naulaM prati hetutvAt / nanu nIla-pItakapAlikAdvayArabdhaM yad nIla-pItarUpadvayavatkapAlaM tatrAvacchedakatAsambandhena nIla-pItAdyutpattiH syAt tatkapAlarUpasyAvayavanolasvAdilakSaNakAraNatAvacchedakadharmAkAntatvena tasya tatra sattvAdityAzaya pratikSipati-na ceti / kapAlikAdye vyApyavRttyeva rUpamityAvedanAya 'nIlamAtra- pItamAtra' iti / tadApattiH avacchedakatAsambandhena nIla pItAdyutpatyApatiH / kapAle yad nIlaM tad nIlakapAlikAvacchinakapAlAvacchedenotpadyate, kapAle yat pItarUpaM tat pItakapAlikAvacchinakapAlAvacchedenotpadyata ityasyopagantuM zakyatvena tadApatteriSTApattyA pariharnu zakyatvAditi niSedhahetumAha-nIlakapAlikAvacchinneti / tadavacchedena kapAlAvacchedena / 'nIlakapAlikAvacchina' iti sthAne 'nIlakapAlikAdyavacchima' iti pATho yuktaH / tadutpatteH nIla-pItAdyutpateH, yatra nIlAbhyAmeva kapAlikAbhyA nIlameva kapAlamutpanna tato yadi tatra nIlaghaTa utpadyate tadA tatra nIlaghaTe utpayamAnasya nIlarUpasyAvacchedakatayA nIlakapAle utpattiriSTaiva, yadi ca tatra kapAle naula ghaTo notpadyate tadA tatkapAlagataM nIlaM dravyaviziSTaM nIlaM na bhavati, tasmin kapAle samavAyena dravyasyAbhAvena svasamavAyisamavetatvasambandhena dravyaviziSTatvasya tatrA'bhAvAt , ata eva ya dravyaviziSTanIlatvasya kAraNatAvacchekatayopadarzanaM kRtamiti bodhyam / nIla- pItakapAlikAdvayArabdhanIla-pItakapAle yadyavacchedakatayA nIlotpattirneSTA tadA vAha-astu veti- etena yasminnavayava nIlamAtraM tasminnevAvacchedakatayA nIlotpattiriti tatra nIlamAtrakapAlikAyAmevAvacchedakatayA nIlaM pItamAtrakapAlikAyAmevAvacchedakatayA pItamityAzayaH / prAcInamatAnuyAyI ukAzakAM pratikSipati-neti / tatra nIlAdau / vyApyavRtteravacchedakamabhyupagamya kAryakAraNabhAvo ya upadarzitaH so'pi na yuktaH, vyApyavRtteravacchedakasyaivAbhAvAdityAha-vyApyavRttariti / yathA ca nIlAdau nIletararUpAdeH pratibandhakatvaM tathA nIletararUpAdau nIlAderapi vinigamanAvirahAt pratibandhakatvamApadyata ityAha-nIletarAdAvitiatra 'nIletararUpAdo' iti pATho yuktaH, nIla pItakapAlAbhyAmArabdhe ghaTe nIlAnIlaM pItAt pItamApadyata ityataH samavAyena nIlaM prati svasamavAyisamavetatvasambandhena nIletararUpasya pratibandhakatvaM citrarUpavAdinA'vazyamabhyupeyam . evaM samavAyena pItAdikaM prati svasamavAyisamavetatvasambandhena pItetararUpAdeH pratibandhakatvamityevaM dizA SaNNa pratibadhya-pratibandhakabhAvAnAmAvazyakatve pratibandhakAbhAvasya kAraNatvamAzritya SaNNAM kAryakAraNabhAvAnAmAvazyakatvamityapi nAsti, svAzrayasambandhena nIlaM prati svavyApakasamavAyana nIlarUpaM. kAraNamityevaM dizaiva kAryakAraNabhAvazcitrarUpavAdinA'bhyupeyaH, tathA ca nIla-pItakapAlAbhyAmAramadhe ghaTe yadi nIlarUpamupeyate tadA tad nIlarUpaM svaM nIlarUpam , tadAzrayo ghaTo nIlakapAle vartate pItakapAle'pi ca vartate, tadAtmakasambandhena pItakapAle'pi syAt, na ca pItakapAle nIlakapAlagataM nIlarUpaM nIlarUpavyApakasamavAyana samasti, nIlarUpavyApakasamavAyasya nIlarUpavatyeva bhAvAditi kAraNAbhAve'pi kAryotpattau vyatirekavyabhicAra Apatet , ato na tatra nIlarUpamutpadyate, uktadizaiva na pItarUpaM kintu citrarUpamevotpadyata ityetAvataiva nirvAha nIlaM prati nIletararUpasya pItaM prati pItatararUpasya rakAdikaM prati raktararUpAdeH pratibandhakatvaM na citrarUpavAdinA kalpanIyamityatilApavaM citrarUpavAde ityAha- yadi ceti| uktasambandhena svavyApakasamavAyena / tatra naul-piitaadyaarbdhghtte|
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / hetvabhAvAdeva na tatra nIlotpattiriti vibhAvyate tadA nIlaM prati nIletararUpAdeH pratibandhakatvaM citrarUpavAdinA na kalpanIyamityatilAghavam / evaM ca 'sAmAnAdhikaraNyasambandhAvacchinnapratiyogitAko nIletarAbhAvaH samAnAvacchedakatvapratyAsatyA nIlahetuH' ityapi nirastam , sAmAnAdhikaraNyastha vyApyavRttitvena tatsambandhAvacchinna pratiyogitAkanIletarAbhAvAsattvAceti bahavaH sampradAyamAdadhate / kecit tu-"vijAtIyacitraM prati svavijAtIyatva-svasaMvalitatvobhayasambandhena rUpaviziSTarUpatvenaiva hetutvam , svavaijAtyaM ca citratvAtiriktaM yat svavRtti tadbhinnadharmasamavAyitvam , svasaMvalitatvaM ca svasamavAyisamavetadravyasamavAyivRttitvam , na ca svatvAnanugamaH sambandhamadhye eva tatpravezAt, sambandhAnanugamasya cAdoSAd" ityAhuH / tadA nIlaM prati' iti sthAne 'tadA nIlAdikaM prati' iti pATho yuktaH, AdipadAt piitaaderupgrhH| 'nIletara rUpAdeH' ityatrAdidAt pItetararUpAdeH parigrahaH / evaM ca nIlAdikaM prati nIletararUpAdeH pratibandhakavaM citrarUpavAdinA na kalpanIyamiti vyavasthitau ca, nIla-pItAbhyAmArabdhe nIla-pItarUpati ghaTe nIlAvayavAvacchedena nIlarUpamutpadyate pItAvayavAvacchedena potarUpamutpadyate, na tu pItAvayavAvacchedena nIlarUpastha nIlAvayavAvacchedena pItasyotpattiprasaGga ityasyopapattaye avyApyavRttirUpavAdinetthaM kAryakAraNabhAva AzrIyate / "nIletarAbhAvaH' ityasya sthAne 'nIletararUpAbhAvaH' iti pATho yuktaH / samAnAvacchedakatvapratyAsattyeti- avacchedakatAsambandhena nIlaM prati sAmAnAdhikaraNyasambandhAvacchinnapratiyogitAko nIletararUpAbhAvo'vacchedakatAsambandhena heturityarthaH, tathA ca sAmAnAdhikaraNyasambandhana nIletararUpaM pItakapAlAvacchedena tasmin ghaTe vatete, sAmAnAdhikaraNyasambandhasya nIletararUpasya pItakapAlAvacchedenaiva bhAvAditi tatsambandhAvacchinnapratiyogitAko nIletararUpAbhAvo nIlakapAlAvacchedena tatra vartata iti so'bhAvo'vacchedakatayA nIlakapAle samasti, tato nIlarUpamapi ghaTagataM nIlakapAla evAvacchedakatayotpadyata ityapi navyAnAM kalpanaM gauravAdeva nirasta miti / kica, sAmAnAdhikaraNyasya vyApyavRttitayA tasya niravacchinnasvarUpezaiva sattvaM na tu kiJcidavacchedena, tena sambandhena nIletararUpamapi tasmin ghaTe niravacchinnatayaiva vartata iti sAmAnAdhikaraNyasambandhAvacchinnapratiyogitAkanIletararUpAbhAvasyU tasmin ghaTe'sattvAdeva tasyAvacchedakatayA nIlaM prati kAraNatvAsambhavAdityAha- sAmAnAdhikaraNyasyeti / ttsmbndhetisaamaanaadhikrnnysmbndhetyrthH| iti evaMprakAreNa / bahavaH bahavo'pi vidvAMsaH / sampradAyamAdadhate prAcInamataM vyavasthApayanti / .. . prAcInamatameva prakArAntareNopapAdayatA keSAchinmatamupadarzayati- kecit tviti- asya 'AhuH' ityanena sambandhaH / vijAtIyacitraM pratIti- pAkajacitra vijAtIyacitraM pratItyarthaH / svavijAtIyatveti- yatra nIla-pItakapAlAbhyAmArabdhe ghaTe citrarUpamutpadyate tatra, rUpaM nIlarUpam , tadviziSTaM pItarUpam , pItarUpe nIlarUpasya svavijAtIyatvasambandho'pi pariSkRto'sti, yatazcitratvAtiriktaM yat svavRtti- nIlavRtti nIlatvaM rUpatvAdi ca, tadbhinnadharmaH pItatvam, tatsamavAyitvaM pItatve vartate, svasaMbalitatvasambandho'pi nirUpyamANaH samasti, yataH svaM nIlarUpam, tatsamavAyi kapAlam , tatsamavetadravyaM ghaTaH, tatsamavAyi pItakapAlam, tadvattitvaM pItarUpe vartata iti, tathA ca nIlarUpaviziSTapItarUpalakSaNakAraNasya svasamavAyisamabetatvasambandhena tasmin ghaTe sattvAt tatra vijAtIyacitramutpadyata iti, nIla-pItAdInAM rUpatvena sAjAtyasya satvAt kathaM nIlarUpavijAtIyatvaM pItarUpasyetyataH svavijAtIyatvaM pAribhASikaM nirutam, tatra 'citratvAtiriktam' iti yadi svavRtavizeSaNaM nopAdIyate tadA citrAbhyAM kapAlAbhyAmArabdhe ghaTe yacitrarUpamutpadyate tatra rUpaviziSTarUpatvena citrarUpaviziSTacitrarUpameva kAraNaM vAcyam, tatraikapAlacitrarUpasya svavijAtIyatvasambandho'parakapAlacitrarUpe na syAt, yataH svamekakapAlacitrarUpam , tadvatti citratva-rUpatvAdikam , tadbhinnadharmasamavAyitvasyA'parakapAlacitrarUpe na satvamiti, tadupAdAne ca citratvAtiriktaM svavRtti na citratvaM kintu rUpatvAva, tadbhinadharmazcitratvam, tatsamavAyitvamaparakapAlacitrarUpe samastIti, svasaMvalitatvamapi yadi svasAmAnAdhikaraNyaM tadaikakapAlanIlarUpasya sAmAnAdhikaraNyamaparakapAlapItarUpe'bhAvAt tana sthAdataH 'svasamavAyi' ityAdi tnnirvcnm| svatvAnanugamamAzaya sambandhamadhyapraviSTasvatyAnanugamadoSasyAdoSatvopadarzanena pariharati-na ceti / tatpravezAta svatvasya pravezAt /
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / pare tu-" nIlapItobhayAbhAva-pItaraktobhayAbhAvAdInAM svasamavAyisamavetatvasambandhAvacchinnapratiyogitAkAnAM ( samavAyasambandhAvacchinna pratiyogitAkAnAM ca ) vijAtIyapAkomayAbhAvAdInAM yAvattvAvacchinnapratiyogitAka eko'bhAvazcitratvAvacchinnaM prati hetuH" ityAhuH / / rUpatvenaiva citraM prati hetutvam , kAryasahabhAvena citretarAbhAvasyAhetutvenAnatiprasaGgAdityanye / pare tu-" citratvAvacchinne rUpatvenaiva hetutvam , nIla-pItobhayArabdhavRtticitratvAntaravailakSaNyAvacchinne ca nIla-pItobhayatvena hetutA, evaM tatritayArabdhe tatritayatvena nIla-pItobhayAdimAtrArabdhe ca nIlapItAdItararUpatvena pratibandhakatvAnna tritayArabdhacitravati dvitayArabdhavaprasaGgaH, na caivaM gauravam ; prAmA prAcInamatasamarthana evApareSAM matamupadarzayati-pare viti-asya 'AhuH' ityanena sambandhaH / 'nIlapIto. bhayAbhAva-pItarakkobhayAbhAvAdInAma' ityatrAdipadAt nIlaratobhayAbhAva-nIlazvetobhayAbhAva-raktazvatobhayAbhAva-pItazvatobhayAbhAvAdInAM nIla-pIta-ratatrayAbhAvAdInAM ca grahaNa, teSAM yAvatAmabhAvazca nIla-pItogayasya pIta-ratobhayAdazcaikaikasya svasamavAyisamavetatvasambandhena sattve'pi citrarUpotpattinirvahatIti / "vijAtIyapAkobhayAbhAvAdInAmitianAdipadAd vijAtIyapAkatrayAbhAvAdInAmupagrahaH, vijAtIyapAkobhayazca nIlajanakatejassaMyogapItajanakatejassaMyogobhayanIlajanakatejassaMyogaraktajanakatejassaMyogobhaya-pItajanakatejassaMyogaraktajanakatejassaMyogobhayAdirUpaH, evaM vijAtIyapAkatrayaM ca nIlajanakatejassaMyoga-pItajanakatejassaMyoga-raktajanakatejassaMyogatrayAdirUpam , samavAyasambandhAvachinnapratiyogitAkatadabhAvAnAM ca yAvanmadhye pravezAd yAvattvAvacchinnapratiyogitAkatadabhAvazca pratyekaM nIlajanakatejassaMyoga pItasaMyogobhayAderaikaikasya samavAyasambandhena sattve'pi sambhavatIti yatkiJcitpAkobhayato'pi citrarUpotpattinirvAha ityekasyaiva nirUkAbhAvasya citratvAvacchinnaM prati kAraNatve na ko'pi doSa iti / anyeSAM matamupadarzayati-rUpatvenaiveti- ekkAreNa nIletararUpasvAdinA hetutvasya vyavacchedaH / nanvevaM nIlakapAladvayArandhaghaTe'pi citrarUpaM syAt , tatrApi samavAyasambandhena citraM prati svasamavAyisamavetatvasambandhena kAraNasya rUpatvena nIlarUpasya sattvAdityata Aha- kAryasahabhAveneti / 'citretarAbhAvasyAhetutvena' iti sthAne 'citretararUpAbhAvasya hetutvena ' iti pATho yuktaH, tathA ca tatkapAlAvacchedena samavAyasambandhena citrarUpaM prati samavAyasambandhAvacchinna pratiyogitAkacitretararUpAbhAnasya svarUpasambandhena hetutvamiti nIlakapAladvayAbhyAmArabdhe ghaMTe samavAyasambandhana nIlarUpamutpadyata iti samavAyasambandhena citretararUpasya nIlasya taskapAle sattvena tadabhAvarUpakAraNAbhAvAnna tatra citrarUpotpatyApattiH, nIla-pItakapAladamArabdhaghaTe tu citrarUpamevotpAta iti tatkapAle samavAyasambandhena citretararUpasya nIlAdestatrAbhAvAt tadabhAvarUpakAraNasya sattvamityAzayaH / matAntaramAha-pare viti-asya 'AhuH / ityanena smbndhH| 'rUpatvenaiva' ityevakAreNa nIletararUpatvAdinA hetutvasya vyvcchedH| nanvevaM nIla-pItakapAlAbhyAmArabdhe ghaMTe yAdRzaM citraM tato vilakSaNaM citraM nIla-rakta-kapAlAbhyAmArabdhe ghaTe, evaM nIla-pIta-raktakapAlerArabdhe ghaTe, tadetatkAryatAvacchedakacitratvasya kAraNatAvacchedakarUpatvasyAviziSTatvena nIlapItobhayArabdhaghaTavRtticitrarUpa-nIlapAtaraktakapAlatrayArabdhaghaTavRtticitrarUpAdivalakSaNyasyAnibandhanasyaiva bhAve tasya niyamo na syAdityata Aha-nIla-pItobhayeti / 'citratvAntara' iti sthAne 'citratvAvAntara ' iti pATho yuktaH, tathA ca nIla-pItobhayArabdhaM yacitrarUpam , tavRtti yacitratvAvAntaravailakSaNyaM citratvavyApyacitratvavizeSalakSaNasAmAnyam, tadavacchinne nIla-pItobhayatvena hetutvamityarthaH / evam uktaprakAreNa / tatritayeti- nIla-pIta-raktatrayArabdhacitrarUpavRtticitratvavyApyajAtivizeSAvacchinne nIla-pIta-raktatritayatvena hetutvamityarthaH / tatritayatvena' ityanantaraM hetutA' ityanuvartate / nanu yatra nIla-pIta-raktatantubhizcitrapaTa utpadyate tatra tantudvayagatanIla-pItarUpAbhyAmapi paTagatavijAtIyacitrarUpaM syAdityata Aha-nIla-pItomayAdimAtrArabdhe ceti- AdipadAdu nIla-raktobhayAdarupagrahaH / niil-piitaadi| ityAdipadAd nIla-raktAdeprehaNam dvitayArabdhatvaprasaGgaH' ityasya sthAne 'dvitayArabdhasya prasaGgaH' iti pATho yuktaH / ukta pratibadhyapratibandhakabhAvakalpanagauravasya. prAmANikatvenA'doSatvamupadarzayati-na caivamiti / evam uktaprakAreNa pratibadhyapratibandhakabhAvAbhyupagame / yathA coktatritayArabdhasthale uktapratibadhyapratibandhakabhAvakalpanamantareNApi na dvitayArandha
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / NikatvAt / vastutaH samavAyena dvitayajacitrAdau svAdhikaraNaparyAptavRttikatvasambandhenaiva dvitayAdInAM hetutvam , nAtaH prAguktapratibandhakatvakalpanAgauravam" ityAhuH / ___ucchaGkhalAstu-" nIla-pIta-raktAdyArabdhaghaTAdau nIla-pIta-raktAdibhya eva nIlapItobhayaja-pItaraktobhayaja-tatritayajAdInAmutpattiH sarveSAM sAmagrIsattvAt , kintvatra caramaM vyApyavRttiritarANi tvavyApyavRttinIti vizeSaH, na caikameva tadastviti vAcyam , tattadavayavadvayamAtrAvacchedenendriyasannikarSe vilakSaNavilakSaNacitropalambhAt , na ca nIla-pItAdiviziSTacitreNAvAntaracitrapratItisambhavaH, akhaNDe'bhre sAmAnya. citratvenAkhaNDAvAntaracitratvAnAM sAmAnAdhikaraNyapratyayAt, na cedevaM tadA nIlAdyavizeSitA ye nIlAdibhedAstattadAzrayarUpasamudAyenAnugatacitrapratItezcitratvaM nIlAdibhedasamudAyena nIlAdyanugatapratIticitrarUpaprasaGgastathopadarzanena prativadhyapratibandhakabhAvagauravamarahastayati-- vastuta iti / samavAyaneti-nIla-pIta-raktakapAlatritayArabdhaghaTe nIlapItakapAladvayagatanIla-pItobhayaM nIla-raktakapAladvayagatanIla raktobhayaM vA svAdhikaraNaparyAptavRttikatvaM tadghaTasya nAsti nIla-pIta-raktakapAlatritayaparyAptavRttikatvasambandhena na vartate, yataH svapadena nIla-pItobhayasya prahaNe tadadhikaraNaM nIla-pItakapAlobhayam, tatparyAptavRttikasvAt , ata eva ca nIla-rakobhayasyApi svAdhikaraNaparyAptavRttikatvasambandhena na tatra ghaTe sattvamiti samavAyena dvitayajacitrarUpakAraNasya svAdhikaraNaparyAptavRttikasvasambandhena dvitayasya tritayArabdhaghaTeDabhAvAnna dvitayAradhacitrarUpavizeSaprasaGga ityarthaH / ata iti-ukta kAryakAraNabhAvAbhyupagamAdevetyarthaH / ucchaGgalAnAM matamupadarzayati- ucchaGalAstviti-asya 'AhuH' ityanena sambandhaH / 'raktAdi' ityAdi. padAcchuklAderupaprahaH, evamagre'pi / tatritayajeti-nIla-pIta-raktatritayajetyarthaH. AdipadAnnIlaratobhayaja-nIlazuklobhayA raktazuklobhayajAdInAM nIlapotazuklatatritayaja pItazuklarakaitatritayajAdInAM nIla-pIta-rakta-zuklataccatuSTayajAdInAM ca prahaNam / sarveSAM nIla-pItomayajAdinikhilAnAm , nIla-pIta-raktAditritayAdisattve nIla-pItobhayAderapi nIla-pItobhayA. dijacitrakAraNasya sattvAdityarthaH / kinviti-nIla-pIta-raktaitatritayasthale nIlapItobhayaja-nIlaraktobhayaja-pItarakkobhayaja-nIla pItaraktatatritayajAnAM caturNA madhye caramaM nIlapItarakkaitatritayajaM citraM vyApyavRttiH, sampUrNa'vayavini tasya sattvAt, itarANi tadbhinnAni nIlapItobhayajAdIni trINi citrarUpANi avyApyavRttIni, yato nIla-pItomayajaM citraM raktAvayavAvacchedanAvayavini na vartate kintu nIla-pItAvayavadvayAvacchedena, evaM nola rakkobhaya citraM pItAvayavAvacchedena na vartate, kintu nIla-raktAvayavadvayAvacchedena, potarakomayaja citraM nIlAvayavAcchedena na vartate kintu piit-rktaavyvdvyaavcchedenetyevmvyaapyvRttiiniityrthH| nanu nIla pIta-raktebhya ekameva citraM tatropajAyata ityAzaya pratikSipati-na ceti- asya * vAcyam' itynenaanvyH| tat citram / niSedhe hetumAha-tattadavayavadvayati -nIlapItAvayavadvaya-pautarakAvayavadvayanIlarakAvayavadvayetyarthaH / naula-pItAvayavadvayamAtrAvacchedenendriyasannikarSe sati yAdRzaM vilakSaNa citrarUpamanubhUyate tato vilakSaNaM citraM pIta-raktAvayavadayAvacchedenendriyasannikarSe satyanubhUyate, tato'pi vilakSaNaM citraM nIla-raktAvayavadayA. vacchedenendriya sanniko satyanubhUyate, ekacitrasyaiva tatra bhAve vitthaM vilakSaNa vilakSaNacitropalammo na bhavedatastatra nAnaiva citrruupaannybhyupeyaaniityrthH| nanu nIla-pItAdivaiziSTyamekasminneva citre upAdAyA'vAntaracitrapratItisambhavAnnA. 'nekacitrAbhyupagamo jyAyAnityAzaGkaya pratikSipati-na ceti / yadyavayavinyekaM citraM syAdaparANi ca nIlAdInyapi syustadetthamupapAdanaM syAdapi, na caivam , citrarUpANyeva nAnAvidhAni tatra yathA''kAze'khaNDaMcitratvasAmAnyamapyakhaNDAnya. vAntaracitratvAnyapi tato'khaNDacitratvasAmAnya citramAtre vartata iti tana sahAkhaNDAvAntaracitratvAnAM sAmAnAdhikaraNyaM pratIyata iti teSAmupagamastathaivaikasminnavayavini nAnAcitrANAM sAmAnAdhikaraNyenAnubhUyamAnatvAd nAnAcitrANyupeyAnIti niSedhahetumupadarzayati- akhaNDe'bhrasAmAnyeti- atra 'akhaNDasAmAnya' iti pATho yuktH| yadyevaM na svIkriyate tadA citratvaM nIlatvAdikaM ca kimiti svIkaraNIyam ! nIlaviziSTaraktena nIla-raktadvayajacitrapratItenIlaviziSTapItena nIlapItadvayajacitrapratIterevaM dizA nIla pItadvayajacitrapratItInAM tannIlatannIlAditattannIlAdivizeSasamudAyena nIlAnugatapratIteH, evaM pItAdyanugatapratItInAmapyupapatterityAha-na cedevamiti / nIlAdyavizeSitAH tannIlatannIletyAdidizA nIlAdyavizevitAH / nIlAdibhedAH nIlapItAdivizeSAH / tattadAzrayarUpeti-nIlAzraya-pItAzrayarUpetyarthaH / citrapratIte;
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNi yA samalaGkRto nayopadezaH / sambhavAnnIlatvAdikamapi ca vilIyeteti, jAteravyApyavRttitve punarastvekameva tat, kizcidavacchedena tatra nIlatva-pItatva raktatva-vilakSaNacitratvAdisambhavAd" ityAhuH / tadidamakhilamazikSitapralApamAtram-citrapaTAdau citrarUpasyaiva pratipatteranubhavaviruddhatvAt , zuklAdi. rUpANAmapi parasparabhinnAnAM sAkSAtsambandhena nirvigAnaM tatra pratIteH, pratyetavyakalpanAgauraveNa pratIti. bAdhe rUpAdekhuTimAtragatatvApattiH, tadidamAhuH sammatiTIkAkRta:-" na ca citrapaTAdAvapAstazuklAdivizeSarUpamAtraM tadupalambhAnyathAnupapattyA'stItyabhyupagantavyam , katham ? citrarUpaH paTa iti pratibhAsA. 'bhAvaprasakke: " [ ] iti, ekAdhikaraNyAvacchinna zuklAdisamudAya eva, na kazcitsamudA. yAtiriktacitramiti tatra zuklAdyapahe citrAgrahaprasaktirityetattAtparyam / kiJca, evaM zuklAvayavAvacchede. nApi cakSuHsannikarSeNa citropalambhaH syAt / sambhavAditi dRzyam / 'citratvam' ityasya -- vilIyeta' ityanena sambandhaH / nIlAdibhedasamudAyena tattannIlAdivizeSasamudAyena, tattatpItAdivizeSamudAyenetyevaM dizA tattadvizeSasamudAyena / ' nIlAdi' ityAdipadAt pItAderupagrahaH, 'nIlatvAdikam' ityAdipadAt pItatvAdegrahaNam / jAteyadyapyavyApya vRttitvamupeyate tadaikasminneva rUpe tattadbhAgAvacchedena nIlava-pItatvAdikaM bhAga yAvacchedenAvAntaracitrAtvAdikaM sampUrgAvacchedena citratvasAmAnyamityupagamya nIla AntaracitravAdi-citratvasAmAnyapratItInAmupapattisambhavAdastyekameva tatra rUpamityAha-jAterasyApyavRttitva iti / tat rUpam / tatra ekasmin ruupe| etAvatA naiyAyikamatamupadartha granthakAro jainasiddhAntAvalambanena tatkhaNDanamadhikaroti- tadidamiti- uktadizopadarzitaM prAcInanaiyAyikAbhimataM nAnArUpavadavayavArabdhAvayavini citraikruupsmrthnmityrthH| azikSitapralApamAtram azikSitAnAM prAcInamatAnuyAyino niyuktikavacanamAtram / tatra hetumAha-citrapaTAdAviti / 'citrarUpasyaiva' ityevakAreNa zuklAdervyavacchedaH / yathA tatra citrarUpaM pratIyate tathA zuklAdikamapi pratIyata iti zuklAdikamapi tatrAbhyupeyamityAhazukAdirUpANAmapIti / avayavagatAnAmeva zukAdirUpANAM svasamavAyisamavetatvasambandhana tatrAvayavini pratItirbhavatIti yadi paro bayAt tatpratiSedhArthamAha-sAkSAtsambandheneti / nirvigAnaM vivAdamantareNa / tatra avayavini / nanu avayavini zuklAdinAnArUpakalpanAyAM gauravaM syAdata: sAkSAtsambandhena tatra zuklAdipratIti dhitaiveti na tayA tatra zuklA divyava. sthitirityata Aha-pratyetavyeti- pratyetavyaM yacchuklAdi tatkalpanAgauraveNa / zuklAdipratItibAdhe caturaNukAdAvapi tryaNukagatarUpAdereva paramparayA pratIterupapatteH sAkSArasambandhena tarakalpanAyAM caturaNukAdigatarUpakalpanayA gauravaM syAdatazcaturaNukAdau rUpAdikaM na kalpyata iti rUpAdestruTimAtragatatvApatiH- trasareNumAtragatatvApattiH, yadyapi tato'pi paramANumAtragatatve lAghavam , tathApi paramANumAtragatarUpAderayogyatvAt pratyakSaM na syAditi truTimAtragatatvasyaivApAdana miti / uktArthe sammatiTIkAkRtAM vacanaM saMvAdakatayopadarzayati-tadidamAhariti / sammatiTIkA kRvacanamevolikhati-na ceti / 'citrapaTAdI' ityatrAdipadAccitrapakSaNam , apAsto nirastaH zuklAdivizeSo yatra tadapAstazuklAdivizeSam , tathAbhUtaM rUpamAtraM citrapaTAdhupalambhAnyathAnupapattyA-bahirindriyajanyadravyapratyakSa udbhUtarUpaM kAraNamiti yadi citrapaTAdau rUpaM na syAt tatpratyakSameva na syAdityevaMrUpayA, citrapaTAdAvastItyabhyupagantavyaM na cetyarthaH / pRcchati-kathamiti- kathaM naabhyupgntvymityrthH| uttarayati-citrarUpa iti yadi rUpamAtraM tatra syAt tarhi 'rUpavAn ghaTaH' iti pratibhAsaH syAna 'citrarUpaH paTaH' iti pratibhAso bhavedato rUpamAtrAbhyupagamo na yukta ityarthaH / uktavacanatAtparyamupavarNayati- ekAdhikaraNyeti- ekAdhikaraNavRtti. tvaviziSTo yaH zuklAdisamudAyaH sa evaM kathaJcitsamudAyAtirikta citrarUpamiti tatra citrapaTAdau zukrAdeH samudAyinaH pratyekasyAgrahe tatsamudAyarUpasya citrasyAgrahaprasaktiriti sammatiTIkA kRcanatAtparyArtha ityarthaH / zukAdibhyaH sarvathA vyatiriktasyeva citramAtrasya citrapaTAdAbupagame tasya citrarUpasya sampUrNapadavRttitvena pratyeka zakkAdyavayavAvacchedenApi sattayA zuklAvayavamAtrAvacchedena cakSussannikarSeNa tatra citra pratyakSaM syAdityAha-kizcati / evaM zuklAdivyatiriktacitrarUpAbhyupagame / atra naiyAyikaH parihAramAzaGkate- atheti / citratvagraha iti-vizeSyatAsambandhena samavAyasambandhAvacchinnacitrarUpaniSThaprakAratAkapratyakSe vizeSyatAsambandhena svasamavAyisamavetatvasambandhAvacchinnAkyavagatanIletararUpaniSThanirUpakatAnirUpitAdhikaraNatva
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / atha citratva paramparayA'vayavagatanIle tararUpa- pItetararUpAdimattvagraho hetu:, ata eva tryaNuka citraM cakSuSA na gRhyata ityAcAryAH / na ca citratvaniSThaviSayatayA citratvagrahe svavizeSyasamavetasamavetatatva sambandhenoktasya hetutve ghaTAvayavagatatagrahAt zuklAvayavAvacchedena citrapaTasannikarSe'pi tadrUpacitratvapratyakSApattiriti vAcyam, vizeSyatayA citratvaprakArakapratyakSa eva viniryuktasambandhena taddhetutvAt, na ca, nIletararUpatvAdyavacchinnaprakAratAgraho na hetuH, nIlatva pItatvAdinA'vayavagata nIlapItAdiprahe'pyavayavicitrapratyakSopAdAditi vAcyam, vilakSaNacitrapratyakSe tena tena rUpeNa tattadugrahasyApi hetutvAt vastuto nIletararUpatvAdivyApyatvena nIletararUpatva - pItatvAdyanugamAnna kSatiriti cet ? na vyaNuka citrarUpAmahe caturaNukasvasamavAyisamavetatvasambandhAvacchinnAvayavagatapItetararUpaniSThanirUpakatAnirUpitAdhikaraNatvAdiniSTasvarUpasambandhAvacchinna prakAratAkapratyakSa kAraNamityavayavagatanIletararUpAdimattvaprahe satyeva citrapratyakSaM nAnyathetyarthaH / uktakAryakAraNabhAve nyAyadhurandharodayanAcArya sammati mupadarzayati- ata eveti- nirukta kAryakAraNabhAvAdevetyarthaH, tryaNuke yadyapi svasamavAyisamavetatvasambandhena dvyaNukagatanIletararUpAdimattvaM vartate tathApi tasyA'yogyatvAt pratyakSaM na bhavati, tatastadAtmaka kAraNAbhAvAt tryaNuka citraM cakSuSA na gRhyata ityudayanAcAryA vadantItyarthaH / uktadizA kAryakAraNabhAvaM naiyAyikAbhimatamajAnataH prakArAntareNa kAryakAraNabhAvaM naiyAyikAbhimataM kalpayataH parasya zaGkAmutthApya naiyAyikaH pratikSipati na ceti- asya 'vAcyam' ityanenAnvayaH / uktasya avayavagatanIletararUpa-pItetararUpAdimattvagrahasya, etatsaGgamanaM cettham - citratvapratyakSaM citratvaniSTaviSayatAsambandhena citratve samutpadyate tatrAvayavagata nIletararUpAdimattvagrahaH svavizeSyo'vayavaH, tatsamaveto'vayavI, tatsamavetatvaM citratve samastIti tatsambandhena samastIti taspratyakSaM tata utpadyata iti / atra 'ghaTAvayaca' ityAdinA yadApAdanaM kRtaM taditthaMsaGgamanam - citratvamekameva tatra zuklAvayavAvacchedena citrapaTasannikarSo vartate, ghaTAvayavagatanIletararUpAdigraha uktasambandhena citratve samastIti ghaTagatacitratvApattiH, vastuto'tra citrarUpAtmakaM citratvaM naikamiti tadAzritya kAryakAraNabhAvo na, kintu citrarUpagataM yacitratvamekaM tadAzrityeva kAryakAraNabhAvaH, tatra paramparAsambandhena ghaTAvayavagatanIletararUpAdimattva ho ghaTavizeSyako bhavati ityaM ca yadeva citratvaM ghaTagatacitrarUpe vartate tadeva citratvaM paTagatacitrarUpe'pi vartate iti citrapaTamAdAya yadA cakSuSaH svasaMyuktasamavetatvasamavAya lakSaNasannikarSazcitratve vartate tadAnIM svasamavAyisamavetatvasambandhena ghaTAvayavagatanIletararUpAdimatvagrahe sa grahaH, svavizeSyo ghaTaH, tatsamavetaM tadgatacitrarUpam, tatsamavetatvaM citratve samastIti tena sambandhena tatra vartata iti tadAtmaka kAraNasya satvena citrapaTacitra pratyakSatvApattirityarthaH / niSedhahetumupadarzayati- vizeSyatayeti / viniryuktasambandhena' iti sthAne ' niruktasambandhana ' iti pATho yuktaH tasya vizeSyatAsambandhenetyarthaH / taddhetutvAt paramparA'vayavagatanIletararUpa-pItetararUpAdimattvagrahasya hetutvAt 'na ca' ityasya vAcyam' ityanenAnvayaH / 'prakAratAgraha' ityasya sthAne prakAratAkagrahaH' iti pAThaye yuktaH / na hetuH na citratvaprakArakapratyakSe kAraNam / tAdRzahetutvAbhAve vyatirekavyabhicAraM hetutvenopadarzayati- nIlatva pItatvAdineti / uktAzaGkAniSedhe hetumAha - vilakSaNacitrapratyakSa iti - yAdazacitrapratyakSa mavayavagatanIlapItAdigraheNopajAyate tAdRzacitra pratyakSe nIlatva-pItatvAdirUpeNAvayavagatanIlapItAdigrahasya hetutvam, yAdRza citra pratyakSa mavayavagatInetararUpa-pItetararUpAdigraheNopajAyate tAdRzacitrapratyakSe nIletararUpatvAdyavacchinna prakAratAkagraho heturityevamupagame vyatirekavyabhicArAbhAvAdityarthaH / tena tena rUpeNa nIlatva-pItatvAdinA / tattadrahasyApi avayavagatanIla - pItAdigrahasyApi / nIlatva-pItatvAdInAM nIletararUpatva-pItetararUpatvAdInAM ca nIletararUpatvAdivyApyatvenAnugamayya citratvaprakArakapratyakSe nIletararUpatvAdivyApyadharmAvacchinnaprakAratAkagrahatvena kAraNatve'pi na vyabhicAra ityAha- vastuta iti / uktanaiyAyikAzaGkAM pratikSipati neti / avayavagatanIlapItAdiprahasyAvayavagatanIletararUpa- pItetararUpAdigrahasya citrapratyakSa kAraNatve citratryaNukA rabcacaturaNukasya citrarUpasya pratyakSaM na syAt, yataH tryaNukacitrasyaiva prathamaM pratyakSaM na sambhavati, tadavayavadvyaNukaga tanI lAdenale tararUpAdezca yogyatvena tadbrahaNAbhAve tadrUpakAraNAbhAvAt tryaNukacitrAgrahe ca bhavanmate tatra citrarUpavati rUpAntarasyAbhAvAt yena tryaNukagatarUpAntaraprahato'pi caturaNukapratyakSasyotpattiH saMbhAvyeta, ata uktadizA kAryakAraNabhAvo na saMbhavati, citrAvayavArabdhAvayadicitrapratyakSa sAdhAraNyena, kintu citrAvayavArabdhacitragrahe'vayavavizeSyakanIletararUpatvAdivyApyacitrasvAvacchinna prakAraka grahasyaiva 72 6
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / } citrapratyaznAnupapattezcitrAvayavArabdhacitraprahe'vayavaviSayaka nIletara rUpatvAdivyApyacitratvAvacchinna prakArakagrahasyaiva hetutvAt yadi ca nIletararUpa- pItetara rUpAdimadavayavAvacchedenendriyasannikarSasyAvayavanIlAdigatanIlatvAdiprahapratibandhaka doSAbhAvAnAM ca citrapratyakSe hetutvam, atastrasareNucitrasyApi cakSuSA graha ityudbhAvyate, tadA anantahetu hetumadbhAvakalpanA gauravAcitratvaM vyAsajjavRttyeva tatra ca samAnAdhikaraNanAnArUpaprahavyaGgyatvamityeva kalpyamAnaM zobhate, nahyevaM gauravam, citratvagrahe sAmAnAdhikaraNyena rUpaviziSTarUpa mahatvenaiva hetutvAt uktahetvabhAve citratva vinirmuktacitra pratyakSasya cobhayostulyatvAt, yadi ca nAnAvayavAvacchinna paryAyavRttirekaM citramadhyanubhUyate, ata evaikAvayavAvacchedena citrAbhAvapratIterapyupapattiriti svIkriyate, tadaikAneka citradravyasvabhAvAbhyupagamaM vinA na kApyupapattiH, deza-skandhaniyatadharmAta hAmI grAhyatvenaivoktopapatterdeza- skandhaparimANa vizeSa grahe'pIyameva gatiriti dik / kiJca, nIletararUpAdiSaTkasyaiva citrarUpe hetutvamityetAvataiva nopapattiH, avayavagatotkRSTA 'pakRSTanIlAbhyAmapi citrasambhavAt, te cotkarSA vicAryamANA anantA eva, tadAhuH zrIsiddhasenA:hetutvamityAha tryaNukacitrarUpAgraha iti / 'avayavaviSayaka' iti sthAne avayavavizeSyaka' iti pATho yuktaH, atra ca samAnavizeSyatayA kAryakAraNabhAvo na sambhavati, kArya kAraNayorvibhinnavizeSyakatvAt kintu samavAyalakSaNasAmAnAdhikaraNapratyAsattyaiva kAryakAraNabhAva iti bodhyam / nanu nIletararUpa-pItetararUpAdimadavayavAvacchedenendriyasannikarSasya citrapratyakSe hetutvam, tatrAvayavanIlAdigatanIlatvAdigrahapratibandhaka doSAbhAvAnAM ca citrapratyakSe hetutvam, atatrasareNuzcitrasyApi pratyakSaM sambhavati, yato nIletararUpa-pItetararUpAdimad yad dvyaNukaM tadrUpatrasareNvavayavAvacchedene ndriyasannikarSo'pi vidyate, dvayaNukalakSaNAvayavanIlasyA'yogyatvAdeva pratyakSAbhAve tadvatanIlatvasyApi tate eva grahaNaM na bhavatIti na tatpratibandhaka doSakalpaneti tAdRzadoSAbhAvo'pi vidyata iti tadrUpakAraNasadbhAvAdityata Aha- yadi ceti / evaM satyanantahetuhetumadbhAvakalpanAgauravaM syAdityAha - tadeti / tarhi kimamyupeyamityapekSAyAmAha - citratvamiti / 'vyAsajjavRsyeva ' iti sthAne 'vyAsajyavRttyeva' iti pATho yuktaH, tasya cAtrayavigatanIla-pItAdicitraparyAptavRttyevetyarthaH / tatra ca niruktacitratve ca / samAnAdhikaraNanAnArUpagrahavyaGgyatvam ekAdhikaraNavRttinAnArUpagrahajanyapratyakSaviSayatvam / itthaM kalpane gauravaM syAdityAzaGkya pratikSipati - nahyevaM gauravamiti / uktahetvabhAve sAmAnAdhikaraNyasambandhena rUraviziSTarUpaprarUpakAraNAbhAve / citratvena citrarUpagraha eva tasya kAraNatvamupeyate, na tu citrapratyakSamAtra iti niruktakAraNAbhAve citratvena citrapratyakSaM mAnA jAyatAm, citrapratyakSaM tu syAdevetyAha- citratvavinirmukteti- citratvAviSayaketyarthaH / ubhayoH tava mama ca / nanu citrAvayavini pratyekAvayavAvacchedena nIlAdikamapi vidyate, nAnAvayavAvacchedenaikaM citramapi vidyata ityabhyupagamastatrAha - yadi ceti / nAnAvayacAvacchinnaparyAyavRttiH nAnAvayavAvacchinnAvayavyAtmakaparyAyavRttiH / ata eva nAnAvayavAvacchinnaparyAyavRttyekacitrAbhyupagamAdeva / tathA satyanAyAsena syAdvAda ApatitaH, tamantareNetthamabhyupagamA'sambhavAdityAha - tadeti - ekasvabhAvatvena citrarUpamapi tatra vidyate, nAnAsvabhAvatvena nAnArUpANyapi tatra vidyanta iti syAdvAdaH siddha ityAzayaH / ekaikAvayavAvacchedana cakSussannikarSa ekaikAvayavAvacchinnavRttika zuklAdiprAhakaH, nAnAvayavAvacchedena cakSussannikarSo nAnAvayavAvacchinnavRtti kacitrarUpaprAhaka ityevaM vibhinnasAmagrI grAhyatvenottopapattiH sambhavatItyAha- dezetizuklAdirdezaniyato dharmaH, citraM tu skandhaniyato dharma iti bodhyam / tagrAhaketi - dezaskandhaprAha ketyarthaH / yathA ca citrapaTAda nAnArUpaikarUpagrahayoruktadizopapattistathaikA 'naikaparimANavize SagrahANAmapyuktadizaivopapattirityAha- deza-skandhaparimANavizeSagrahe'pIti / yathA ca nIla-pItAbhyAM nIla- raktAbhyAmityevaM rUpadrayavadbhayAM tathA vijAtIyarUpatra - vijAtIyarUpacatuSTayAdibhiravayavairArabdheSvavayaviSu citrarUpotpattiH, tathaikajAtIyarUpavadbhayAM nIla-nIlatarAvayavAbhyAmevaM pIta-pItatarAvayavAbhyAM nIla-nIlatara- nIlatamAvayavaiH pIta- pItatara- pItatamAvayavairArabdheSvavayaviSu vilakSaNa vilakSaNacitrotpattiranubhUyata iti teSAmapi citraM prati kAraNatvamabhyupagantavyamevetyAha- kiJceti / te cotkarSAH avayavanIlAdigatA utkarSAH / 10 73
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nyopdeshH| " paccuppaNammi vi pajjayammi bhayaNAgaI paDai davvaM, jaM egaguNAIA aNaMtakappA guNa visesA // " -[ sammatitarkakANDa0 3, gAthA 6 ] vyAkhyA-pratyutpanne('pi)- vartamAne'pi paryAye, bhajanAgati-bhedA'bhedaprakAram , patati-AsAdayati dravyam , yat-yasmAdekaguNakRSNatvAdayo'nantaprakArAstatra guNavizeSAH, kalpazabdaH prakAravAcI, teSAM ca madhye kenacideva guNavizeSeNa yuktaM taditi // kRSNaM hi dravyaM dravyAntareNa tulyamadhikamUnaM vA bhavet prakArAntarAbhAvAt , Adye sarvatulyatve tadekatApattiH, uttarayoH saGkhyeyAdibhAgaguNavRddhihAnibhyAM SaTsthAnakapratipattiravazyambhAvinI, tathA ca pratiniyatahAni-vRddhiyuktakRSNA diparyAyeNa sattvaM nAnyene ti, itthaM ca nIlatvAdhavAntarajAtInAmanantatvAt taratamazabdamAtreNa tadanugamasya kartumazakyatvAt , tat tadavAntarajAtIyanIla pItAdInAmanantAnAM citrahetu. tvakalpane gauravamiti SaTrasthAnapatitavarNaparyAyeNa citradravyameva svasAmagnIprabhavamabhyupagantavyam, arthasamAjasiddhadharmasyApi tathAbhavatvakAryatAvacchedakatvasvIkArAt, etena citrapratyakSajanakatAvacchedakamapi cakSuHsaMyoganiSThaM vaijAtyaM svIkartavyamityapi nirastam , sUkSmekSikayA'nantAvAntaracitrAnubhavAdanantavaijAtya. kalpanApattaratyantAprAmANikatvAditi draSTavyam / teSAmutkarSANAmAnantye zrIsiddhasena divAkarANAM vAdipravarANAM sammatimupadarzayati- tadAhuriti / 'pacupaNammi.' iti-"pratyutpanne'pi paryAye bhajanAgatiM patati dravyam / yadekaguNAdikA anantakalpA guNavizeSAH // iti saMskRtam / vivRNoti-pratyapanne'vIti / tatra vartamAnaparyAya / teSAM ca anantaprakArANAM guNavizeSANAm / tada dravyam / etAvatA. 'kSarArtho bhAvitaH / abhipretArthamupadarzayati-kRSNaM hIti / prakArAntarAbhAvAt tulyAdhikonaprakAra trayAtiriktaprakArAbhAvAt / Adhe kRSNaM dravyaM dravyAntareNa tulyamiti pksse| 'sarvatulyatve ' iti sthAne 'sarvathA tulyatve' iti pATho yuktaH / sarvathA tulyatvaM tayostadaiva syAd yadyasAdhAraNamapyekasya rUpasyAparasya syAditi tadekatvApattiH tayordravyayoraikyaM syAdi. tyarthaH / uttarayoH kRSNaM dravyaM dravyAntareNAdhikakRSNa miti dravyAntareNonakRSNamiti dvitiiy-tRtiiypkssyoH| 'savayayAdi' iti- AdipadAdasaGkhayeyA-'nantayoH parigrahaH / SaTrasthAnakapratipattiriti-saGkhayeyabhAga-guNavRddhiH 1 asavayeyabhAgaguNavRddhiH 2 anantabhAgaguNavRddhiH 3 sayayabhAgaguNahAniH 4 asaGkhayeyabhAgaguNahAniH 5 anantabhAgaguNahAniH 6 ityevaM SaTsthAnakapratipattirityarthaH / tathA ca SaTsthAnaka pratipatteravazyambhAvitva ca / itthaM ca pratiniyatahAnivRddhiyuktakRSNAdiparyAyeNa satvaM nAnyeneti vyavasthitau ca / nIlavAdyavAntarajAtInAM nIlasvAdivyApyaikaguNakRSNasvAdijAtInAm / yadi tAsAM sarvAsAM jAtInAM kenacidrapeNAnugamaH syAt tadA tadapeNa citra prati hetutvakalpane gauravaM na bhavet , na caivamityAha-taratamazabdamAtreNeti- arthasyaikasyAbhAve zabdAnugamo'kiJcitkara ityaashyH| tadanugamasya nIlatvAdhavAntarajAtInAmanugamasya / anugamanAbhAve gauravaM syAdavetyAha-tattadavAntareti / tahiM kimabhyupeyamitya kSAyAmAha-SaTrasthAne tighaTasthAnapatitA ye ekaguNakRSNatvAdiviziSTA dastidanyatama paryAyeNa citradravyameva svasAmagrIprabhavamabhyupeyam , svasAmagrIta utpadyamAnaM dravyaM tathAbhUtamevotpadyate, guNAnAM sahabhAviparyAyatvena guNasahitameva dravyamutpadyata, na tu pUrva dravyaM tato'vayava. guNavizeSatastatra guNavizeSotpattiriti / yadyapi varNavizeSotpAdakasAmagrIto varNavizeSaH, dravyavizeSotpAdakasAmagrIto dravyavizeSa iti tadubhayasammilanena tathAbhUtadravyavizeSasambhava ityane kasAmagrI samAjaprayojyatvalakSaNArthasamAjasiddhatvavadeva tathAbhUtadravyatvaM tathApi tasyApi tathAbhavatvasvAbhAvyasya kAryatAvacchedakatvamupagamyata iti tathAbhUtasvabhAvabalAdeva tathAbhUtadravyotpattirityAha-tathAbhavatveti / pate neti-asya * nirastam' ityanenAnvayaH, etena- SaTasthAna patitavarNaparyAyaNa citradravyasya svasAmagrIprabhavatvasvIkAreNa citrapratyakSamapi nakavidhacitratvaprakArakameva, kintu vilakSaNavilakSaNacitratvaprakArakamiti tadanurodhena tatkAraNIbhUteSu cakSussayogeSvapi bahUni vaijAtyAni tattaccinatvaprakArakapratyakSatvAvacchinnakAryatAnirUpittakAraNatAvacchedakatayA'bhyupeyAni, niruktadizaivopapattau ca na tathAbhUtAnantavaijAtyakalpanA prAmANikI yena prAmANikatvAt tadgauravaM doSAnAvahaM syAditi nirAsahetumupadarzayati- sUkSmekSikayeti- sUkSmavicAreNetyarthaH / etAyatA citrarUpavAdiprAcInanaiyAyikamatamapAkRtam /
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / ___ avyApyavRttirUpapakSe'pyavayavagatotkRSTA'pakRSTa nIlAbhyAmavayavini tayoravacchinnayoH sAmAnyasAmagrIvazAt arthAt anavacchinnasya nIlasyotpattiprasaGgaH, avayavinIlataratvAcavacchinna evAvayavanIlatarasvAdinA hetutve nIlasvAvacchinnasyAkasmikatva prasaGgaH, kimAkasmikatvamiti cet ? taddhAvacchinnAthitayA pravRttivirahaH, etatkAraNasattve nIlatvAvacchinnasyAvazyamutpattirityanizcayazca, pratIyate ca tatra nIlasAmAnyamavacchinnam , avacchinnAzca tadvizeSAH, kevalazukle'pi ca svalpa-bahvavayavAvacchedenendriya. sannikaSe'Nu-mahattvopetazuklavizeSAstadanuzakta zuklasAmAnya ca, ityekAnekavaNeviziSTadravyapariNAmAbhyupa. garma vinA na kathamapi nistAraH / etena 'avyApyavRttinIlAdikalpe na grAhakAntarakalpanam , avyApya. ___ athAvyApyavRttinAnArUpavAdinavInanaiyAyikamatakhaNDanamadhikaroti- avyApyavRttirUpapakSa'pIti / tayoH utkRSTAapakRSTa nIlayoH / avacchinnayoH utkRSTanIlAvayavAvacchinnA'pakRSTanIlAvayavAvacchinnayoH, asya 'utpattiprasaGgaH, ityanenAnvayaH / arthAt arthabalasiddhAt / taddharmAvacchinnotpattau tadvyApakakAryatAvacchedakIbhUtAzeSadharmAvacchinnotpAdakasAmagrI tadvyApyayatkaJciddharmAvacchinnotpAdakasAmagrI cApekSitetyayaM niyamo yasya dharmasya vyApyIbhUtadharmo vyApakIbhUtadharmazca kAryatAvacchadekaH samasti tatra, yasya dharmasya tu vyApakIbhUtadharmaH kAryatAvacchedako nAsti tatra taddhavicchinnotpattau taddharmavyApyakiJciddharmAvacchinnotpAdakasAmagrI apekSiteti niyamaH, yasya tu na kiJcidvyApyadharmaH kAryatAvacchedakaH samasti taddharmAvacchinnotpattau tavyApakIbhUtAzeSadharmAvacchinnotpAdakasAmagrI apekSiteti niyamaH, svAvacchinnotpAdakasAmagrI tu sarvatrApekSitaiveti, tathA cotkRSTanIlasvasyA'pakRSTanIlatvasya ca vyApakIbhUtadharmo nIlatvaM yatkiJcitkAraNatAvacchedakaM samastIti tattadavacchinnotpattisthale nIlatvAvacchimnotpAdakasAmanyA avazyambhAvAt tato'navacchinnasya nIlasyotpattiprasaGgo'pi tatra bhavedityarthaH / 'nIlasyotpattiprasaGgaH' ityasya sthAne 'nIlasya cotpattiprasaGgaH' iti pATho yuktaH / yadi ca nIlatvAvacchinnaM prati nIlatvAvacchinna kAraNamiti sAmAnyakAryakAraNabhAvo nAbhyupeyata eva, kintvasyavinIlataratvAvacchinna prati avayavanIlataratvAvacchinnaM kAraNamityevAbhyupayate tadA nIlatvasya kiJcitkAraNanirUpita kAryatAvacchedakatvAbhAvAt tadavacchinnasyAkasmikatvaM prasajyetetyAha- avayavinIlataratvAdyavacchinna paveti- ekkAreNa avayavinIlataratvAvacchinne avayavanIlatvena kAraNatvasya vyavacchedaH ! nIlasvAdyavacchinnasyAkasmikatvaM yadApadyate tat kimiti pRcchati-kimiti / nIlatvAvacchinnasya yadA kiJcitkAraNaniyamyatvaM na syAt tarhi taM prati kasyacit kAraNatvasyAbhAvAt taM prati kAraNatvasya kiJciddharmiNi agrahAt tadarthaM taduddezyakatadupAdAna vizeSyaka pravRttirna syAt , evaM yadeva kizcitkAraNajanyaM tatraiva kRtisAdhyatvajJAnAt taccikIrSayA pravRttirbhavati, nIlatvAvacchinnaM ca na kiJcitkAraNAjanyamiti nIlasvAvacchinnavizeSyakakRti sAdhyatvaprakArakajJAnAbhAvAt taccikIrSAyA abhAva tadgocarA pravRttirna syAditi nIlatvAvacchinnArthitayA pravRttiviraha eva nIlatvAvacchinnasyAkasmikatvamityuttarayati-taddharmAvacchinnArthitayeti / evaM nIlatvAvacchinnaM prati yadi kasyacit kAraNatvaM bhavet tadA tatkAraNasattveavazyaM nIlatvAvacchinnamutpadyata iti nizcayaH syAt , nIlasvAvacchinna prati kasyacit kAraNatvAbhAve tUktanizcayAbhAvaH syAt , sa eva cAkasmikatvamityAha-etatkAraNasatva iti / nanu nIlatvAvacchinna prati kasyacit kAraNatvAbhAMvAnnIlatvAvacchinna tatrotpadyata eva, kintu nIlataratvAvacchinnamavyApyavRttyeva tanotpadyata ityata Aha-pratIyate ceti / tatra nIlatarAdirUpavatyakyavini | 'nIlasAmAnyamavacchinnam' iti sthAne 'niilsaamaanymnvcchinnm| iti pATho yuktaH / tadvizeSA: nIlavizeSAH, tathA cAnavacchinnanIlasAmAnya-nIlataranIlatamAdilakSaNanIlavizeSapratItyanyathAnupapattyA'navacchinna nIlasAmAnyAvacchinnanIlavizeSANAmekatra dravya svIkAra Avazyaka ityrthH| yatra ca dravye kevalazuklameva rUpam, tatrApi svalpAvayavAvacchedenendriyasannikarSe'Nu zuklarUpaM pratIyate bahvavayavAvacchedenendriyasannikarSe mahacchuklarUpaM tadubhayAnusyUtaM zuklasAmAnyaM ca pratIyata iti tAzapratItyanyathAnupapatyA'navacchinna zuklasAmAnyAvacchinnazuklavizeSANAmapyekatra dravye svIkAra AvazyakaH, evaM kevalapItAdisthale'pItyAha- kevalazukle'pi ceti / 'tadanuzakama' iti sthAne ' tadanuSaktam ' iti pATho yuktaH, tasya tadanusyUtamityarthaH / 'zuklasAmAnyaM ca / ityanantaraM 'pratIyate' ityanuSajyate / upasaMharati- itIti-etasmAt kAraNAdityarthaH, ekA'nekavarNaviziSTadravyapariNAmo yadi svasAmagrIprabhava upeyate tadevaikasyApi dravyasya tattadvarNaviziSTatvena pratyakSaM tattat pratyakSasAmagrIbalAdupapadyate nAnyathetyatastathA'bhyupagama evaM jyaayaanityaashyH| etena ' ityasya 'nirastam' itynenaandhyH| etena anekavarNaviziSTa
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / vRttidravyasamaveta pratyakSatvAvacchinnaM prati cakSuH saMyoga kAvacchedakAvacchinna samavAyasambandhAvacchinnAdhAratAsannikarSeNa saMyogAdipratyakSasthale klRptenaivAnatiprasaGgAt, nIla-pItobhayakapAlArabdhaghaTIyanIle ca nIlakapAlikaiva paramparayA'vacchediketyabhyupagamAd, ityAdi nistaram, zAkhA-mUlobhayAvacchinna dIrghatantutaru saMyogavat nIla ( nIle ) tarobhayAdyavayavAvacchinna vilakSaNarUpasyAnubhavasiddhatvena tadbrAhakobhayAdiparyAptAvacchedakatAkAdhikaraNatAgarbha sannikarSAdikalpanAyA adhyAvazyakatvAt upadarzitasaMyogasthale'pi ekaikAvacchinnasaMyogadvayasvIkAre ca tadvRttikRtA sarvaizca nIlairArabdhe'vayavini nIlAt nIlaM svasvAvacchedena samutpadyamAnaM rUpamavirodhAd vyApakamevotpadyate, sajAtIya-vijAtIyeSu nAnApadArtheSu jAyamAnaM samUhAlambana mivaikaM jJAnamiti, tatsarvaM bilUnazIrNaM syAt, yathAdarzanamaMza-kArtayAbhyAM nAnaikasaMyogarUpAdravyapariNAmAbhyupagamasyoktadizA'vazyakatvena / nanu vyApyavRttinIlapratyakSaM pratyanavacchinna eva cakSussaMyogaH kAraNam, anyA - pyavRttinI pratyakSaM prati tattadavacchedakAvacchinnacakSussaMyogaH kAraNamityevaM grAhakAntarakalpanAvazyaka mevezyata AhaavyApyavRttIti- avyApyavRttInAM saMyogavibhAgAdInAM yat pratiniyatAvacchedakAvacchedena pratyakSaM tatra yadi tatsaMyoga pratyakSaM prati tatsaMyogAvacchedakAvacchinnacakSuH saMyogasya kAraNatvam, etatsaMyogapratyakSaM pratyetatsaMyogAvacchedakAvacchinnacakSussaMyogasya kAraNatvam evaM vibhAgAdipratyakSaM pratItyevaM kAryakAraNabhAvAbhyupagame vyaktibhedenA'nantakAryakAraNabhAvakalpanaM syAt tadbhayAdavyApyavRttidravyasamavetapratyakSatvaM yat saMyoga vibhAgAdipratyakSasAdhAraNaM tadavacchinnaM prati cakSussaMyogasya tattadavyApyavRttidravyasamavetAvacchedakAvacchinnasamavAyasambandhAvacchinnAdhAratAsannikarSeNa hetutvam tena yadavayavAvacchinna samavAyasambandhAvacchinnAdhAratAsannikarSeNa cakSussaMyogastadavayavAvacchedenAvyApyavRttidravyasamavetasya saMyogAdeH pratyakSaM bhavatItyekenaiva kAryakAraNa"bhAvena yathA saMyogAdipratyakSANAmupapattistathA'vyApyavRtinIlAdipratyakSamapyavyApyavRttidravyasamaveta pratyakSa bhavatIti tasyApi niruktapratyakSatvalakSaNakAryatAvacchedakAkrAntatvena tenaiva nirvAho yadavacchedenAvyApyavRttinIlAdi tadavacchedena cakSussaMyogastha 'samavAyasambandhAvacchinnAdhAratAsannikarSata eva tatpratyakSam nAnyAvayavAvacchinnacakSussaMyogata ityevamanatiprasaGgAdityarthaH / 'cakSurasaMyogakAvacchedaka ' iti sthAne 'cakSussaMyogasyaikAcacchedaka ' iti pATho yuktaH, saMyogAdipratyakSasthale avyApyavRttidravyasamaveta pratyakSatvAvacchinnaM prati cakSussaMyogasya klRptenaivaikAvacchedakAvacchinna samavAyasambandhAvacchinnAdhAratAsannikarSeNA'natiprasaGgAdityanvayaH / yatra nIla- pIto bhayarUpavadevaikaM kapAlamaparamapi kapAlaM tathA, tAbhyAmArabdhe ghaMTe yadavyApyavRttinIlarUpaM tasya kapAlaM nAvacchedakaM kapAle nIlarUpavat pItarUpasyApi sattvena pItakapAlAvacchedena cakSussannikarSe'pi ghaTIyAvyApyavRttinIlarUpapratyakSaM prasajyetetyata Aha- nIla-pItobhayakapAlArabdheti - nIla- pItobhayarUpavatkapAlAradhetyarthaH tena nIlakapAla-pItakapAlobhayArabdhaghaTIyanIlarUpapratyakSasya nIlakapAlAvacchedena cakSussannikarSAt saMbhavena nIlakapAlikAyAstatrAvacchedakatvakalpane'pi na kSatiH / 'nIlakapAlikaiva' ityevakAreNa kapAlasyAvacchedakatvavyavacchedaH / paramparayeti - nIlakapAlikA kapAlanIlasyAvacchediketi tajjanyaghaTanIlasyApyavacchediketyarthaH / " etena ityatidiSTanirAsahetvantaramupadarzayati- zAkheti - zAkhAmUlobhayAvacchinno yo dIrghatantunA saha taroH saMyogastasyaiva nIlanIlatarobhayAdyavayavAvacchinnaM vilakSaNaM rUpaM tasyAnubhavasiddhatvena tathAbhUtavilakSaNarUpagrAhakasya nIla nIlatarAvayavadvayAdiparyAptA yAvacchedakatA tannirUpitAdhikaraNatAgarbhasannikarSAdiH kalpanAyA apyAvazyakatvAdityarthaH / yadi ca zAkhA-mUlobhayAvacchinnadIrghatantutarusaMyogasthale zAkhAvacchinnatantutarusaMyogo'nyastadanyazca mUlAvacchinnatantutarusaMyogazcAnya ityevaM saMyogadvayam, tarhi nIlairArabdhe 'vayavinyapi tattadavayavAvacchinnAni nAnaiva nIlAnIti tatra samUhAlambanaikajJAnadRSTAntena tattadavayavanIlaiH svasvAzrayAvayavAvacchedena jAyamAnanIlaM vyApaka mekamevetyabhyupagamanamapi parasya vilInaM syAdityAha - upadarzita saMyogasthale'pIti / 'tadvRttikatA' iti sthAne 'tadvannAnAnIlasvIkRtau yat' iti pATha: ' samutpadyamAnaM rUpamavirodhAd' iti sthAne ' samutpadyamAnamavirodhAd' iti pAThazca yuktaH, samUhAlambanajJAnamapyekaM na bhavet tatrApi viSayabhedena bhinnameva bhavediti dRSTAntasyApyasaGgatatvaM syAdityAzayaH / yadi copadarzitasaMyogasthale zAkhAvacchinnasaMyogo mUlAvacchinnasaMyogaH zAkhA-mUlobhayAvacchinnasaMyoga ityevaM saMyogatrayam, tarhi tadvadeva pratyekAvayavAvacchedena vibhinnaM nIlam, sampUrNa caikaM nIlamityapi syAd evaM ca syAdvAdinAmeva jaya ityAha- yathAdarzanamiti - pratItyanusAreNetyarthaH / 76
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / 77 bhyapagame ca jitaM syAdvAdinaiva; etena nAnArUpavadavayavArabdhe vyApyavRttInyeva nIlapItAdInyutpazcante, nIlAdikaM prati nIletarAdipratibandhakasya nIlAdikAraNatvakalpanApekSayA vyApyavRttinIlapItAdikalpanAyA eva nyAyyatvAt , ityapi pareSAM mataM nirastam , nIlakapAlAvacchedena cakSuHsannikarSe pItAdhupalambhApatterapi tatra doSatvAt , tadAhuH sammatiTIkAkRtaH-" AzrayavyApitve'pyekAkyavasahite'pyavaya vinyupalabhyamAne'parAvayavAnupalabdhAvapyanekarUpapratipattiH syAt sarvarUpANAmAzrayavyApitvAd" iti / na ca nIlAdha. kyavAvacchinnasannikarSasya nIlAdigrAhakatvakalpanayA na doSaH, pItakapAlikAvacchinnanIla-pItobhayakapAlAvacchedena sannikarSe'pi nIlagrahaprasaGgAt , na ca kevalanIlAvayavAvacchinnasannikarSa eva grAhaka iti vAcyam , nIla-pItobhaya byaNukArabdhatrasareNunIlApratyakSApatteH, paramANusannikarSasyeva paramANvavacchinnasannikarSasyApi dravyAgrAhakatvena tadgatarUpAgrAhakatvAditi dik / / tadevamekAnekatayA rUpasya citratvaM vyavasthApitam , evaM vastumAna eva tadupapAdanIyam / yathA ca grAhye ekAnekatayA citrasvabhAvatvamAnubhavikaM, tathA grAhake jJAne'pi, tatrAkhaNDAyA ekAkAratAyA: 'aMzakAtayAbhyAma' ityasya sthAne 'aMzakAtsyAbhyAm' iti pATho yuktaH, 'nAnaika' ityasya saMyoge rUpe cAnvayaH, tathA ca nAnaikasaMyogAbhyupagame nAnakarUpAbhyupagame cetyarthaH / etena ityasya 'nirastam' ityanenAnvayaH / 'vyApyavRttInyeva' ityevkaarennaavyaapyvRttiniilaadyutpttivyvcchedH| lAghavAditthamupagama ityAha-nIlAdikaM pratIti / nirAse hetvantaramAha-nIlakapAlAvacchedeneti / tatra vyApya vRttinIlAdyupagamapakSe / uktArthe sammatiTIkAkRdvacanasaMvAdamAha-- tadAhuriti / tadvacanamullikhati- AzrayavyApitve'pIti- nIlAderAzrayavyApitvAbhyupagame'pItyarthaH / aparAvayavopalabdhAnanekarUpapratipattirbhavatyevetyata uktam aparAvayavAnupalabdhAvapIti / uktA. pattiparihAramAzaGkaca pratikSipati-na ceti-nIlAvayavAvacchinnendriyasannikarSoM nIlapratyakSaM prati kAraNam , evaM pItAvayavAvacchinnendriya sannikarSaH pItapratyakSa prati kAraNamiti yadavayavasya nopalabdhistadavayavAvacchinnendriya sannio'pi nAstIti tadava. yavAvacchedena vidyamAnasyAvayavini nIlAderna grahaNamiti nAparAvayavAnupalabdhAvapyanekarUpapratipattiriti zahiturabhiprAyaH / niSadhe hetumAha-pItakapAliketi- yatra nIla-pItobhayarUpavat pratyekaM kapAladvayaM tadArabdhe ghaTe nIlarUpaM paramparayA nIlakapAlikAvacchedena, pItarUpaM paramparayA pItakapAlikAvacchedaina, tatra yadA na nIlakapAlikAvacchinnanIla-pItobhayarUpavatkapAlAvacchedenendriyasannikarSastadAnI ghaTagatanIlarUpasya pratyakSaM na bhavati, tadapIdAnImuktakAryakAraNabhAvabalAt syAt, pItakapAlikAvacchinnanIla pItobhayarUpavatkapAlAvacchedenendriya sannikarSasyApi nIlAvayavAvacchinnasannikaSatvena nIlarUpapratyakSakAraNasya tatra sttvaadityrthH| nanu kevalanIlAvayavAvacchinnendri sannikarSoM nIlapratyakSaM prati kAraNam , evaM kevalapItAvayavAvacchinnendriyasannikarSaH pItapratyakSa prati kAraNamityevadizA kAryakAraNabhAvAbhyupagame pItakapAlikAvacchinnanIlapItobhayavatkapAlasya kevalanIlatvAbhAvena tadavacchedenendriya sannikarSasya niruktakAraNatAvacchedakadharmAnAkAntatvAnna tato ghaTanIlarUpapratyakSApattirityAzaGkaya pratikSipati-na ceti- asya vAcyam ' itya nenAnvayaH / niSedhe hetumAha- nIla-pItobhayadvayaNuketinIla pItobhayarUpavaDhyaNuketyarthaH / nanu chyaNukasya nIla pItobhayavattayA kevalanI latvasyAbhAve'pi paramANoH kevalanIlatvaM samastIti kevala nIlaparamANura pi paramparayA trasareNunIlasyAvacchedaka iti tadavacchedena cakSussannikarSAt trasareNunIlapratyakSa bhaviSyatItyata Aha- paramANusannikarSasyeveti-paramANunA sahendriyasannikarSasya dravyAgrAhakatvena yathA na dravyagatarUpagrAhakatvaM tathaiva paramANvavacchinnendriyasannikarSasyApi dravyAprAhakatvena dravyagatarUpAnAhakatayA na nIlaparamANvavacchinnendriyasannikarSatastrasareNunIlapratyakSasambhava ityarthaH / yathA coktadizA rUpasyaikAnekarUpatvena citratvaM tathA vastumAtra evaikAnekasvarUpatvena citratvaM svIkaraNIyamityupasaMharati--tadevamiti / tat citratvam / uktadizA viSayasyaikA-'nekatvena citratve siddhe tadgrA hakasya jJAnasyApyekA-'nekAkArasvabhAvatvena citratvaM svIkaraNIyamityAha- yathA ceti grAhakajJAne citrasvabhAvatvaM bhAvayati-tatretijJAne ityarthaH / akhaNDAyA iti- sarva jJAna svarUpata ekAkArameveti jJAne ekAkAratA'khaNDetyAzayaH, 'ekAkAratAyA.' ityasya 'anubhavAd' ityanenAnvayaH, vizeSaNe viSayatA prakAratApadavAcyA, vizeSye viSayatA vizeSyatApadavAcyA, vizeSaNa
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 __nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / sakhaNDAnAM ca nAnAprakAratA-vizeSyatA-sAMsargikaviSayatAnAM paranirUpitAnAM zuddhAnAM cAnulomapratilomabhAvena samAnasaM visaMvedyatAniyAmakavaicitryazAlinInAM ca bahvInAmanubhAvAt , ata eva" sAvajajogavirao tiggutto chasu saMjao / uvautto jayamANo AyA sAmAiyaM hoi" // tti / saptanayAtmakamahAvAkyArthajajJAne ekAviziSTA pramANAkAratA, anekAzcAMzikyo nayaviSayatAH parasparasaMyogajAzca baDhyo'nubhUyante / naiyAyikAstu-vizeSye vizeSaNaM tatra ca vizeSaNAntaram 1, viziSTasya vaiziSTyam 2, ekaviziSTe'paravaiziSTyam 3, ekatra dvayam 4 ityevaM caturdhA viziSTavaiziSTyabuddhiH, tatra madhyamadvaye vizeSaNa-vizeSyatAvizeSyayoH sambandhe viSayatA saMsargatApadavAcyA prakAratvAdikaM prakAratAdinirUpitAvacchekatvAkhyaviSayatAyA apyupalakSaNam , prakAratA-vizeSyatva-saMsargatvAnAM parasparanirUpakabhAvAGgIkArAt paranirUpitatvaM yadyapyasti tathApi yatra yatra nirUpitatvaM tatra tatra svanirUpitatvaM na bhavatyeva kintu, paranirUpitatvamevetyavyAvartakatvAt 'para' iti nopAdeyameva syAt, parasparanirUpitAnAmiti tu syAdapi, yato nirUpitatvamekasya nirUpakatvamaparasya nirUpyatvamiti kRtvA'pi bhavati, tatra yadapekSayA nirUpitatvaM yasya tadapekSayA nirUpakatvamapi tasyeti nirUpitatvamAtroktyA na labhyate parasparanirUpitAnAmityuktayA ca labhyata iti, tathApi zuddhAnAM cetyatrApi cakArAnnAnAprakAratA-vizeSyatA sAMsargikaviSayatAnAmevAnukarSaH syAt, na ca tAsAM zuddhatvaM parasparanirUpyanirUpakabhAvarahitasvarUpaM sambhavati, parasparanirUpitAnAmityanantaramuktasya zuddhAnAmityasya parasparanirUpitattva. virodhisvarUpasyaiva zuddhatvasyArthatvaM bhavitumarha tItyanyAdRzasya zuddhatvasya vaktumazakyatvameva, tataH paranirUpitAnAmityeva pATho yuktaH, 'paranirUpitAnAm' ityanena pAratantrIyANAM prakAratAdInAM praNam , yathA taddharmaviziSTe bhAsamAnaM sat tatrApi sAmAnAdhikaraNyena bhAsata iti niyamAt parvatatvaviziSTe bhAsamAno vahniH parvatatve'pi sAmAnAdhikaraNyena bhAsata iti pAratantrIyA yA vahniniSTaprakAratA parvatatvaniSThavizeSyatA sAmAnAdhikaraNyaniSTasAMsargikaviSayatA sA sarvA parvate vahibhAnaprayukta parvatatve vahnimAnasApekSatvAt paranirUpitA, svAtantrIyA tu yA prakAratAdikA viSayatA sA niruktasApekSatvAbhAvAcchuddheti / anulometi- anuloma-pratilomabhAvena yA samAnasaMvedyatA tanniyAmakaM yad vaicitryaM tacchAlinInAmityarthaH, tatrAnulomabhAvena samAnasaMvedyatvam, yathA vahitvaviziSTasya parvate bhAne vahnitvasyApi tatra svAzrayasaMyogena bhAnamityevaM vahnivaiziSTyavahnitvavaiziSTyayoH samAnasaMvittavedyatvam , pratilomabhAvena samAnasaMvedyatvam , yathA-parvate saMyogena vahniH prakAratayA bhAsata iti vahAvapi parvataH saMyogasambandhAvacchinnAdheyatAsambandhena bhAsate, evaM hitvaM svAzrayasaMyogasambandhana parvate bhAsata iti vahnitve'pi parvataH svAzyasaMyogasambandhAvacchinnAdheyatvasambandhena bhAsate, evaM vahiH parvatatve sAmAnAdhikaraNyasambandhena bhAsata iti sAmAnAdhikaraNyasambandhAvacchinnAdheyatAsambandhana parvatatvaM vahau bhAsata ityevaM pratilomabhAvena samAnasaMvi.saM. vedyatvam , tanniyAmakaM yat svAtavya-pAratantryalakSaNavaicitryam , tacchAlinInAM babInAM viSayatAnAmanubhavAjjJAne'pi citrsvbhaavtvmityrthH| ata eva jJAne ekAkAratAyA anekaviSayatvAnAM ca bhAvatazcitrasvabhAvatvasyAnubhavasiddhatvAdeva / sAvaja0 iti-" sAvadyayogaviratastriguptaH Sadasu saMyataH / upayukto yatamAna AtmA sAmAyikaM bhavati" // iti saMskRtam / iti evaMsvarUpasaptanayAtmakamahAvAkyArthajajJAne, ekA aviziSTA akhaNDasvarUpA pramANAkAratA anekAzcAMzikyoM'zeSu vartamAnA nayaviSayatAH, parasparasaMyogajAzca nayadvaya-nayatrayAdisaMyogajAzca bahRyo viSayatA anubhUyanta ityarthaH / prasAd viziSTavaiziSTyabodhavicAramadhikRtya tatra naiyAyikAnAM mtmupdrshyti-naiyaayikaastviti| tatra nirukeSu viziSTavaiziSTyabodhasya catuSprakAreSu mdhye| madhyamadvaye viziSTasya vaiziSTyamityevaM viziSTavaiziSTyabodhe ekaviziSTe'parasya caiziSTyamityevaM viziSTavaiziSTyabodhe c| vizeSaNeti- viziSTasya vaiziSTyamityevaM viziSTavaiziSTayabodhe vizeSaNatAvacchedakaprakArakanizcayatvena hetutvam , ekaviziSTe'paravaiziSTyamityevaM viziSTavaiziSTyabodhe vizeSyatAvacchedakaprakArakanizcayatvena hetutvamityarthaH / itaradvaye tu vizegye vizeSaNaM tatra ca vizeSaNAntaramityevaM viziSTavaiziSTyabodhe, ekatra dvayamityevaM viziSTavaiziSTyabodhe punaH / vizeSaNeti ekatra dvayamityevaM viziSTavaiziSTayavuddhapakSe kiM kAryatAvacchedaka kiM ca tatkAraNamiti vicAro'ne upadarzayiSyate, idAnIM vizeSye vizeSaNa tatra ca vizeSaNAntaramityevaM viziSTa vaiziSTayavuddhipakSe kAraNaM kAryatAvacchedakaM cAvedayati, vizeSaNajJAnamasaMsargAgrahazca tatra kAraNam, tayoH kAryatAvacchedakaM vizeSye vizeSaNamiti rItyA
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNiyAM samalaGkRto nayopadezaH / , vacchedakaprakAraka nizcayatvAbhyAM hetutA, itaradvaye tu vizeSaNajJAnA'saMsargamayorvizeSye vizeSaNamitirItyA buddhitvaM raktatvAdyavacchinnaprakAratAnirUpitadaNDatvAdyavacchinna prakAratAkabuddhitvam tena ' daNDo rakto daNDavAn puruSaH' iti samUhAlambane nAtiprasaGgaH, tatra daNDatvAvacchinna prakAratAyA rakkatvAvacchinna prakAratAnirUpitatvAt na ca viziSTavaiziSTyaviSayatAsvIkAre 'raktadaNDavAn' ityatra ' vizeSye vizeSaNam' iti viSayatAyAM ' daNDo rakto daNDavAn puruSaH' itisamUhAlambanavyAvRttAyAM mAnAbhAvaH, raktarUpa daNDatvobuddhitvam / 'vizeSaNajJAnAsaMsargagrahayoH ' ityasya sthAne ' vizeSaNa jJAnA. 'saMsargAgrahayo : ' iti pATho yuktaH / vizeSye vizeSaNamiti rItyA buddhitvaM vizeSataH pariSkRtya darzayati- raktatvAdyavacchinneti vizeSye vizeSaNaM tatra ca vizeSaNAntaramiti rItyA jAyamAnAyAM ' raktadaNDavAn puruSaH' iti buddhau puruSatvAvacchinna vizeSyatA daNDatvAvacchinna prakAratAnirUpitA, daNDatvAvacchinnaprakAratA ca ratatvAvacchinna prakAratAnirUpiteti raktatvAvacchinna prakAratA nirUpittadaNDatvAvacchinnaprakAratA buddhitvaM tatra vartate iti yadyapi prakAratAtvena vizeSyatAtdenaiva ca nirUpayanirUpakabhAvo na tu prakAratAtvena nirUpyanirUpakabhAva iti raktatvAvacchinnaprakAratAnirUpitA daNDatvAvacchinna vizeSyataiva syAt, na tu daNDatvAvacchinna prakArateti noktavuddhitvaM kutrApi saGgatimaGgati, tathApi anantarAbhAsamAnasamAnAdhikaraNa kajJAnIyaviSayatvayormadAdharamate'vacchedyAvacchedakabhAvo jagadIzamate ca tayorabheda iti tatra jagadIzamate puruSatvAvacchinna vizeSyatAnirUpitA yA daNDatvAvacchinnaprakAratA, yA ca raktatvAvacchinna prakAratAnirUpitA daNDatvAvacchinnavizeSyatA tayoraikyAd daNDatvAvacchinna vizeSyatAyA raktatvAvacchinnaprakAratAnirUpitatve tadabhinnAyA daNDatvAvacchinnaprakAratAyA api raktaravAvacchinnaprakAratAnirUpitatvamiti bhavatyuktabuddhitvasya tatra saGgatiH, yadi ca ratatvAvacchinna prakAratA nirUpitatvasya daNDatvAvacchinnaprakAratAyAmancaye'nvayitAvacchedakasya daNDatvAvacchinna prakAratAtvasyaiSa tannirUpyatAyA avacchedakatvaM pratIyeta na ca prakAratAtvaM prakAratAnirUpyatAvacchedakaM prakAratva- vizeSyatvayorabhede'pi vizeSyatAtvenaiva prakAratvasya prakAratAnirUpitatvena vizedhya tAtvasyaiva prakAratAnirUpyatAvacchedakatvAditi vibhAvyate tadA raktatvAvacchinna prakAratAnirUpita vizeSyatvA'bhinnadaNDatvAvacchinnaprakAra tAka buddhitvameva vizeSye vizeSaNamiti rItyA buddhitvamiti bodhyam / tena uktaprakAreNa vizeSye vizeSaNamiti rItyA buddhitvasya nirvacanena, asya ' nAtiprasaGgaH ' ityanenAnvayaH yathAzrute ' daNDo rakto daNDavAn puruSaH ' iti samUhAlambanajJAne'pi vizeSya puruSe daNDo bhAsate, daNDe ca rattatvaM bhAsata iti tasyApi / 'vizeSye vizeSaNam' iti rItyA buddhitvaM prasajyata ityarthaH / tatra daNDo rakto daNDavAn puruSaH' iti samUhAlambanajJAne / daNDatvAvacchinnaprakAratAyA iti- 'raktadaNDavAn puruSaH ' iti jJAne yathAdaNDa: puruSe prakAro daNDe na raktarUpavattvaM prakAra iti daNDagata prakAratvavizeSyatvayoramedAd vizeSyatAtvena rUpeNa daNDa niSTaprakAratAyA raktarUpavattvaniprakAratAnirUpitatvamiti raktarUpavattvAdyavacchinna prakAratAnirUpitadaNDatvAdyavacchinna prakAratAkabuddhitvalakSaNaM 'vizeSye vizeSaNam' iti rItyA buddhitvaM samasti na tathA 'daNDo rakto daNDavAn puruSaH' iti samUhAlambanajJAne, tadIyadaNDaniSTaprakAratva vizeSyatvayoranantarAbhAsamAnatvAbhAvenAbhedAbhAvAd daNDaniSTa vizeSyatvasyaiva raktatvaniSThaprakAratAnirUpitatvaM na tu puruSaniSThavizeSyatAnirUpitadaNDaniSTha prakAratAyAstattvamiti noktalakSaNasya vizeSye vizeSaNam' iti rItyA buddhitvasya tatra prasaGga ityarthaH / nanu raktatva - viziSTadaNDasya puruSe yad vaiziSTyaM tadviSayakatvenaiva 'raktadaNDavAn puruSaH' iti jJAnamanubhUyate, tatra yadi viziSTasya yad vaiziSTyaM tadviSayakatvaM nAbhyupeyate tadA 'vizeSye vizeSaNam' iti rItyA viSayatAyAM mAnAbhAvAt tajjJAnasya samUhAlambanajJAnavyAvRttaviSayatAkatvAbhAvAt tato'vailakSaNyaprasaGga ityAzaGkaya pratikSipati na ceti / 'viSayatAsvIkAre' ityatra 'viSayatAssvIkAre' ityAkAraprazleSaH / raktarUpaviziSTadaNDasya vaiziSTyA vagAhini 'raktadaNDavAn puruSaH' iti jJAne raktarUpadaNDatvobhayAvacchinnadaNDaniprakAra tAnirUpita puruSaniSTavizeSyatAkatvamanubhUyate, puruSe daNDo daNDe ca raktatvamityevaM 'vizeSye vizeSaNaM tatra ca vizeSaNAntaram' iti rItyA jAyamAne 'raktadaNDavAn puruSaH' iti jJAne tu raktatvAvacchinna prakAratAnirUpitazuddhadaNDatvAvacchinnaprakAratAnirUpita puruSatvAvacchinna vizeSyatA katvamanubhUyata, na ca tAdRzavizeSyatAkatvaM samUhAlambane ityevamanubhavavailakSaNyasyaivAtra pramANasya sadbhAvAditi niSedhahetumupadarzayati- raktarUpeti / tathA ca raktatvaviziSTadaNDasya puruSe vaiziSTyamAne puruSaniSTavizeSyatAnirUpitA yA daNDaniSTaprakAratA sA raktatvAvacchinna prakAratA nirUpitadaNDatvAvacchinna vizeSyasvAbhinnA daNDatvaniSTha prakAratA nirUpita nizvacchinnadaNDaniSTavizeSyatvAbhinnA raktatva- daNDatvobhayaniSThAvacchedakatAnirUpitA ca bhavati, ' vizeSye vizeSaNam' iti rItyA jAyamAne tu yadyapi daNDaniSThaprakAratA niruktavizeSyatAdvayAbhinnA tathApi sA 79
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / bhayAvacchinnadaNDaniSThaprakAratAbhinnAyA raktarUpatvAvacchinnaprakAratAnirUpitazuddhadaNDatvAvacchinnaprakAratAyA AnubhavikatvAt / kizca, raktadaNDavAn' ityAdivAkyAdayugapadupasthitasvaghaTakA khilapadArthAjjAyamAnAyA ananvitAnvayabuddheH ' rakto daNDo daNDavAn puruSaH' iti vAkyaja samUhAlambanAvailakSaNye ' raktadaNDAbhAvavAn ' ityAdivAdhadhIkAle'pyutpattyApattiriti tatprati yadhyatAvacchedakatayaiva tasiddhiH, uktabAdhadhiyo raktarUpatvAvacchinnaprakAratAnirUpitazuddhadaNDatvAvacchinnaprakAratAnirUpitapuruSatvAvacchinnavizeSyatAkadhiyaiva pratibadhyatvAt , viziSTavaiziSTyaviSayatAyA bAdhapratibadhyatAvacchedakatve uktasthala eva anupapattaH / api kevaladaNDatvAvacchinnaiva na tu raktarUpAvacchinna 'pi, upalakSaNadharmasya prakAra tvameva svIkriyate, 'vizeSye vizeSaNaM tatra ca vizeSaNAntaram ' iti jJAne ca vizeSaNAntarasyopalakSaNatvamevetyevaM viziSTavaiziSTyAvagAhijJAnIya prakAratAlakSaNaviSayatAto 'vizeSye vizeSaNam' iti jJAnIyaprakAratAlakSaNaviSayatAyA bhedaH, samUhAlambane tu puruSaniSThavizeSyatAnirUpitadaNDaniSTaprakAratA raktarUpAvacchinnaprakAratAnirUpitA'pi na bhavatIti tasyA niruktajJAnadvayanirUpitaprakAratAbhyAmatyantameva vailakSaNyam , tAdRzI ca prakAratAunubhUyamAnA nApalapituM zakyetyAvedanAya 'AnubhavikatvAda' ityuktamiti / api ca " yadyadAkAsitaM yogyaM sannidhAnaM prapadyate / tena tenAnvitaH svArthaH padairevAvagamyate" // 1 // [ ] iti vacanAtU khaNDavAkyArthabodhAnantaraM mahAvAkyArthabodha ityekeSAM matam , tanmate prathamaM 'rakto daNDaH' ityAkArako bodhaH, tadrUpavizeSaNatAvacchedakaprakAra jJAnabalAt tadanantaraM jAyamAne raktadaNDavAn puruSaH' iti jJAne raktatvaviziSTadaNDasya vaiziSTayaM puruSe bhAsata iti yujyate puruSaniSTavizeSyatAnirUpitadaNDaniSTaprakAratAyAM raktatva-daNDatvobhayAvacchinnatvam / yadA tu--"vRddhA yuvAnaH zizavaH kapotAH khale yathA'mI yugapat patanti / tathaiva sarve yugapat padArthAH paraspareNAnvayino bhavanti " ] iti vacanAt 'raktadaNDavAn puruSaH' iti vAkyAd yugapadupasthitasvaghaTakAkhilapadArthAjAyate 'raktadaNDavAn puruSaH' iti zAbdabodha iti matamAzrIyate, tanmate na khaNDavAkyArthabodhAnantaraM mahAvAkyArthabodhaH, kintu prathamata eva mahAvAkyArthabodha Avirasti, tadA viziSTavaiziSTyA vagAhibodhakAraNasya vizeSaNatAvacchedakaprakArakanizcayasya pUrvamabhAvAt tasmin bodhe ramatvaviziSTadaNDasya vaiziSTayaM puruSe na bhAsate, kintu upasthityAtmakavizeSaNajJAnarUpakAraNabalAd / vizeSye vizeSaNam' iti rItyaiva buddhirupajAyate, tasyAM ca daNDatvAvacchinnaprakAratA rakta. rUpatvAvacchinnaprakAratAnirUpitA bhavati, na tu raktarUpatvAvacchinnAvacchedakatAnirUpitA, tasyAzca buddha raktarUpatvAvacchinnaprakAratAnirUpitazuddhadaNDatvAvacchinnaprakAratAnirUpitapuruSatvAvacchinnavizeSyatAkabuddhitvarUpasya riktadaNDAbhAvavAn puruSaH' ityAdibAnizcayapratibadhyatAvacchedakadharmasyAspadatvena niruktabAdhakAle'nutpattinirvahati, yadi coktabuddheH 'rakto daNDo daNDavAn puruSaH' iti vAkyajanyasamUhAlambanabuddhito bailakSaNyaM na bhavet na tadA niruktabAdhabuddhipratibadhyatAvacchedakoktadharmA. kAnta tetyuktabAdhabuddhikAle'pyutpattirApadyeta, ata eva coktabAdhabuddhenaM rakarUpa-daNDatvobhayAvacchinnadaNDaniSTaprakAratAnirUpitapuruSatvAvacchinnavizeSyatAkabuddhivaM viziSTavaiziSTayabodhamAtragataM pratibadhyatAvacchedaka milyAha-kizceti / vAkyAdayugapadupasthitA' iti sthAne 'vAkyAd yugapadupasthitA ' iti pATho yuktaH / ananvitAsvayabuddheriti-pUrva mananvitatayopasthitAnAM padArthAnAmanvayabuddherityarthaH, etena viziSTavaiziSTyabodhakAraNAsya vizeSaNatAvacchedakaprakArakanizcayasya pUrvamabhAvAnnAsyA viziSTavaiziSTayabudbhitvamityA veditam , asyAH "samUhAlambanAlakSaghyai ' ityatra 'utpattyApattiH' ityatra cAnvayaH / tatpratibadhyatAvacchedakatayaiva raktadaNDAbhAvavAn ' ityAdivAdhadhIpratibadhyatAvacchekatayaiva / tatsiddhiH raktatvAvacchinna prakAratAnirUpitazuddha daNDatvAvacchinnadaNDaniSTaprakAratAyAH siddhiH, tathAtatsiddhimeva bhAvayati-uktabAdhadhiya iti- 'raktadaNDAbhAvavAn ' ityAdivAdhiya ityarthaH, asya pratibadhyatvAd' ityanenAnvayaH, asya pratibadhyapratibandhakabhAvAdityarthaH / 'dhiyava' ityasya dhiyA sa haivetyarthaH, 'pratibadhyatvAd ityasya yathAzratArthaparatve tu 'dhiyaiva ' iti sthAne 'dhItvenaiva ' iti pATho yuktH| viziSTavaiziSTyaviSayatAyAH raktarUpadaNDatyobhayAvacchinnadaNDaniSThaprakAratAnirUpitapuruSatvAvacchinnavizeSyatAyAH / uktasthala eva 'raktadaNDavAn' ityAdivAkyAdhugapadupasthitasvaghaTakAkhilapadArthAjAyamAnAyAM vizeSye vizeSaNam' ityAdirItyA buddhaavev| anupapatteH ' raktadaNDAbhAvavAn ' ityaadivaadhbuddhiprtibdhytvaanupptteH| yadi ca prathama 'vizeSye vizeSaNam ' iti rItyoktavAkyAdanvayabodhaH' anantaraM viziSTavaiziSTayAvagAhimAnasabodha upajAyate, tadviSayatAyA raktarUpatvAvacchinnaprakAratAnirUpita zuddhadaNDatvAvacchinna prakAratAnirUpitapuruSatvAvacchinna
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / 8 1 ca vizakalitajJAnAd vyApakaviSayatAzAlimAnasasvIkAreNa tatsAdhAraNyenaiva pratibadhyatvaM yuktimat / athaivaM 'daNDo rakto navA ?' iti saMzayakAle uktavAkyAd 'vizeSye vizeSaNam ' iti rItyA'nvayabodhApattiriti cet ? na-prathamamiSTatvAt , anantaraM ca viziSTasya vaiziSTyam' iti rItyA'nvayadhiyaH sambhavAt tadanubhavo'pyaviruddhaH, prAtyakSikI buddhirapyuktasaMzayakAle raktatvAMze saMzayAkArA iSTaiva / yat tu 'ghaTa-paTatvAdinirvikalpottaraM 'ghaTavad' ityAdidhIH 'vizeSye vizeSaNam' iti rItyA jAyate, iti, vizeSyatAtvAbhAvena niruktapratibadhyatAvacchedakatvAbhAvAnna tAdRzamAnasasyoktavAdhabuddhipratibadhyatvaM syAditi niruktabAdhadhIkAle. 'pi tAdRzamAnasabuddhayApattiriti vibhAvyate, tadokta pratibadhyatAvacchedakapraviSTazuddhadaNDatvAvacchinnaprakAratAsthAne daNDatvAvacchinnaprakAratetyeva vAcyam , daNDatva-raktarUpobhayAvacchinnaprakAratA'pi daNDatvAvacchinnaprakAratA bhavatyeva, avacchedakIbhUtasyApi raktatvasya prakAratvaM bhavatyeveti tasyAM raktarUpatvAvacchinna prakAratAnirUpitatvamapItyekainava tena rUpeNa 'vizeSye vizeSaNam / iti rItyA jJAnasya viziSTavaiziSTayAvagAhinazcoktabAdhabuddhipratibadhyatvaM susaGgatamevetyAzayenAha- api ceti / vizakalitajJAnAta ' vizeSye vizeSaNam' iti rItyA jJAnAt / vyApakaviSayeti - viziSTavaiziSTaya. viSayatetyarthaH, viziSTavaiziSTayaM sarvamapi vizakalitaM svaghaTakatvena vyApnotIti tadviSayatAyA vyApakaviSayatAtvaM bodhyam / tatsAdhAraNyenaiva viziSTavaiziSTyaviSayatAzAlimAnasabodhasAdhAraNyenaiva / prativadhyatvaM bAdhabuddhipratibadhyatvam, etenAnu miterapi viziSTavaiziSTayabodharUpAyA uktavAdhabuddhipratibadhyatvaM nirvahatIti bodhyam / nanu ' raktadaNDavAn puruSaH' ityAdivAkyA 'vizeSye vizeSaNam' iti rItyA bodhasyAbhyupagame taM prati vizeSaNajJAnasyaiva kAraNatvam, na tu vizeSaNatAvaccheka prakArakanizcayasya tattvamiti * daNDo rakto navA ?' iti saMzayAnantaramapyuktavAkyAt tathAvodhApattiH saMzayarUpasya vizeSaNajJAnasya sattvAt , rakatvaprakArakadaNDavizeSyakanizcayalakSaNavizeSaNatAvacchedakaprakArakanizcayasyAnapekSaNAditi zaGkate- atheti| evam uktadizA 'vizeSye vizeSaNam' iti rItyA jJAnasya samarthane / saMzayakAle saMzayotpatti. dvitIyakSaNe, vizeSaNatAvacchedakaprakArakanizcayAbhAve uktavAkyAd 'daNDo rako navA ?' iti saMzayadvitIyakSaNe 'vizeSye vizeSaNam' iti rItyA bodho jAyata eva, tAdRzabodhalakSaNavizeSaNatAvacchedakaprakArakanizcayatazca 'viziSTasya vaiziSTayam' . iti rItyA'nvayabodho'pyupajAyate, ata eva tathAvidhAnvayabodhAnubhavo'pi na virodhamadhivasatIti samAdhatte-- neti / prathamaM viziSTasya vaiziSTayam ' iti rItyA'nvayabodhotpatteH praakkssnne| iSTatvAt 'vizeSye vizeSaNam' iti rItyA bodhasyAbhyupagatatvAt , tathA ca 'daNDo rakto navA?' iti saMzayAnantaramuktavAkyAd 'vizedhye vizeSaNam' iti rItyA bodhApAdanamiSTApattirUpatvAnna doSAvahamiti bhAvaH / anantaraM ca 'vizedhye vizeSaNam' iti rItyA bodhAnantaraM punaH / tadanubhavo'pi viziSTavaiziSTayabodhAnubhavo'pi. yathA ca ' daNDo rakto navA?' iti saMzayAnantaraM 'raktadaNDavAn puruSaH' ityAdivAkyAd 'vizeSye vizeSaNam' iti rItyA'nvayabodho bhavati, tathoktasaMzayAnantaraM "raktadaNDavAn purussH| iti pratyakSabodho'pyupajAyate, sa ca raktatvAMze saMzayarUpa ityAha-prAtyakSikI baddhirapIti / ghaTa ghaTatvayonirvikalpakajJAnAnantaraM "ghaTaH' iti jJAnam , tadanantaraM ghaTatvaviziSTaghaTasya vaiziSTyAvagA hi ghaTavad' ityAdi jJAnaM bhavatIti vastusthitiH, tatra kecid ghaTa-ghaTatvayonirvikalpakajJAnAnantarameva 'ghaTabad' iti jJAna bhUtale ghaTastatra ghaTatvamityevaM rItyA'bhyupagacchanti, tanmataM dUSayitumupanyasyati- yat sviti / bhUtalA diniSThavizedhyatAnirUpitA yA ghaTaniSTaprakAratA sAtaiH sAvacchinnA'bhyupeyate ? niravacchinnA?, tatrAntyavikalpo na sambhavati, 'jAtyakhaNDopAdhyatiriktasya kizcidrUpeNaiva bhaanm| iti niyamena jAtyakhaNDopAdhyatiriktaghaTaniSTaprakAratoyA niravacchinnatvAsambhavAt , uktaniyamamanAdRtya ghaTaniSThaprakAratAyA niravacchinnatvopagamastvapasiddhAntakavalitatvAdeya parIkSakANAmanAdeyaH, 'vizeSya vizeSaNam' iti rItyA jJAne cAsaMsargagrahasya pratibandhakatvaM tadabhAvasya ca pratibandhakAbhAvavidhayA tatra kAraNatvam, na ca niravacchinna ghaTaniSThaprakAratAkajJAnasya kasyacit prativadhyatvamiti tAdRzajJAnavirodhI nAsaMsargagrahaH sambhavatIti tadabhAvarUpakAraNAbhAvAdapi tathAbodho na sambhavati, nirvikalpaka jJAnarUpavizeSaNajJAnAcca ghaTatvAdiniSThaprakAratAkaghaTaniSThaniravacchinnavizeSyatAkajJAnasvarUpa 'ghaTaH' ityeva jJAnamupajAyate na tu nirvikalpAtmakaM jJAnaM 'vizeSye vizeSaNam ' iti rItyA jAyamAnajJAne vizeSaNajJAnavidhayA kAraNam , kintu tatra saprakArakameva vizeSaNajJAnaM kAraNamiti nirvikalpAtmakavizeSaNadhiyo 'vizeSye vizeSaNam ,' iti rItyA jJAne'hetutvAcana tato niravacchinnaghaTaniSThaprakAratAkabodhasambhavaH; ghaTaniSThaprakAratA sAvacchinneti prathamapakSAbhyupagame tu
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / 3 tatra ghaTAdyaMze tadviprakAratAyA niravacchinnasne'pasiddhAntaH, jAtyatiriktasya kiJcitprakAreNaiva bhAnAt, tAzadhI virodhino'saMsargagrahasyAsambhavAt tathAvizeSaNadhiyo'hetutvAtha, tasyA ghaTatvAdyavacchinnatve tu saddhiyaH 'ghaTo nAsti ityAdibuddhivad viziSTavaiziSTya dhItvasyaiva siddhe:, tena prakArakajJAnamevopanAyakam, tasya ca kAryatAvacchedakaM laukikaviSayatAzUnya tadviSayaka jJAnatvApekSayA lAghavAda viziSTavaizi STyAkhyaviSayatAzAli pratyakSatvameveti ghaTatvaprakArakajJAnottaraM jAyamAnAyAM 'ghaTavad' iti buddhau viziSTa - vaiziSTya dhItvameva, nirvikalpakottaraM tu 'vizeSye vizeSaNam' iti rItyA laukika viSayatAzAlijJAnasyaiva svIkAraH, na ca ' daNDaH' ityAdyAtmaka mAnasa bodhAsaGgrahaH, tatra jJAnAMze daNDasya prakAratvAt, na kAminyutatra dharmAntarasyAvacchedakasyAbhAvAd ghaTatvAvacchinnaiva seti ghaTatvAvacchinna ghaTaniSThaprakAratA nirUpita bhUta latvAdyavacchinnavizeSyatAbodha eva 'ghaTavad bhUtalam ' ityAkAraka iti tasya viziSTavaiziSTya dhItvameva 'bhUtale ghaTo nAsti ' ityAdibuddheriva ghaTatvAvacchinna pratiyogitAkA bhAvatvAvacchinnaprakAratAnirUpita bhUtalatvAvacchinna vizeSyatA nirUpikAyA iva, na tu ' vizeSye vizeSaNam ' iti rItyA buddhirityAzayavAn tanmataM dUSayati- tatreti tathA'bhyupagama ityarthaH / tadviprakAratAyAH ' iti sthAne taddhIprakAratAyA:' iti pATho yuktaH, ghaTavad' iti buddhiprakAratAyA iti tadartha: 1 ghaTaniSThaprakAratAyA niravacchinnatvAbhyugame'pasiddhAntApattiH kathamityapekSAyAmAha - jAtyatiriktasyeti / yasyAH ' vizeSye vizeSaNam' iti rItyA virodhI asaMsargagrahaH samasti saivAsaMsargAmahato bhavitumarhati niravacchinnaghaTaniSTaprakAratA kabuddhezvApratibadhyatayA tadvirodhino'saMsargagrahasyAsambhavena tadabhAvarUpakAraNasyApyaprasiddhadyAbhAvena na tatastadutpattisambhava ityAha- tAdRzadhIvirodhina iti-- nisvacchinnaghaTa niSThaprakAratA kadhIvirodhina ityarthaH, vizeSye vizeSaNamiti rItyA jJAnaM prati nirvikalpaka bhinnameva vizeSaNajJAnaM kAraNamiti nirvikalpaka vizeSaNajJAnAt tadutpatyasaMbhava ityAha- tathAvizeSaNadhiya iti - nirvikalpakavizeSaNabuddherityarthaH / ahetutvAt vizeSye vizeSaNamiti rItyA jJAnaM pratyakAraNatvAt / tasyA ghaTAdyaMze 'ghaTavad' ityAdidhIprakAratAyAH / taddhiyaH 'ghaTavad' ityAdibuddheH / 'viziSTayavaiziSTyadhItvasyaiva' ityevakAreNa vizeSye vizeSaNamiti rItyA dhItvasya vyavacchedaH, 'tena' ityasya 'nirastam' ityanenAnvayaH tena - uktadizA 'ghaTavad' iti jJAnasya vizeSye vizeSaNamiti rItyA dhItvasya vyavacchedena, 'prakAraka' iti sthAne 'saprakAraka' iti pATho yuktaH, ayamantrArtha:- saprakArakameva jJAnaM jJAnalakSaNapratyAsattividhayA svaviSayIbhUtArthasyottarajJAne'vabhAsakam, jJAnalakSaNapratyAsattirUpasya ca saMprakAraka jJAnasya kAryatAvacchedakaM na laukika viSayatAzUnyasvaviSayaviSayaka jJAnatvaM gauravAt, kintu tadapekSayA lAghavAda viziSTavaiziSTayAkhyaviSayatAzAlipratyakSatvameva kAryatAvacchedakam tathA ca jJAnalakSaNapratyAsattirUpasya ghaTatvaprakArakajJAnasyottaraM jAyamAnAyAM 'ghaTavad' iti buddhau ghaTatvaviziSTaghaTavaiziSTayadhItvameva tathA satyeva tasyA ghaTatvaprakArakajJAnakAryatAvacchedakAkrAntatvena tadanantaraM prAdurbhAvasambhavaH, ghaTa-ghaTatvayornirvikalpakaM tu na saprakArakamato na tasya jJAvalakSaNavidhayA kAraNatvaM tena tatprabhave 'ghaTavad' iti jJAne nAlaukika viSayatAyAH sambhavaH, alaukika pratyAsatiprabhava eva jJAne'laukika viSayatAyA abhyupagamAt kintu tanivikalpakaM vizeSaNajJAnavidhayA 'ghaTavad' iti jJAne kAraNam, tasya ca jJAnasya saprakArakajJAna kAryatvAbhAvAdeva na viziSTavaiziSTadhItvam, kintu vizeSye vizeSaNamiti rItyA dhItvameveti / nanu daNDAderyo mAnaso bodho na sa laukikasannikarSaprabhavaH, daNDadInAM bAhyAnAM manojanya laukikapratyakSaviSayatvAbhAvAt kintvalaukikasannikarSaprabhava eva sa iti saprakArakajJAnalakSaNopanAyakajJAnasya kAryatAvadacchedakaM viziSTavaiziSTayAkhyaviSayatAzAlipratyakSatvamevopeyate, na ca tad ' daNDaH' ityAdimAnasajJAne daNDatvaviziSTasya daNDasya kutrApi vaiziSTayasyAmAnAditi tajjJAnAsaGgraho na syAdityAzaGkaya pratikSipati- na veti / tAdRzamAna se daNDasvaviziSTadaNDasya vaiziSTyaM jJAna eva bhAsata iti tasya viziSTavaiziSTyAkhya viSayatAzAlipratyakSatvaM samastyeveti na tadasaGgraha iti niSedhe hetumupadarzayati- tatreti - uktamAnasa ityarthaH / nanUpanAyakaM jJAnameva bhavatIti na niyamaH, yatra jJAnaM nAsti tatrApi kAmAdyupanItaM vastu mAnase bhAsata eveti tAdRzamAnase na daNDAdezanizei prakAratA jJAnasyaivAbhAvena tatra tasya prakAratvAsambhavAt na ca yenopanIyate tatraiva prakAratvaM saprakAra ka saMskArasyApyupanAyakatvena saMskArasya ca mAnasalaukikapratyakSAviSayatvena tadvizeSaNatayA bAhyasya daNDAderbhAnA'sambhavAnmAna se saMskAraderanutrirUyamAnatvAcetyagatyA tatra laukikaviSayatAzUnya tadviSayaka jJAnatvamevopanAyakasya kAryatAvacchedakamupeyamityAzaGkaya pratikSipati- neti - asya 'nivezanIyam' ityanantaraM sambandhaH / 'kAminyupanIta' iti sthAne 'kAmAyupanIta' iti pATho 82
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / panItabhAnabhAve ca jJAnAbhAve'pi tatrAgatyA laukikaviSayatAzUnyatvaM nivezanIyam , tAdAtmyena svasmin svaprakAratvAbhyugAd' ityAdi nirastam, navyanaye nirvikalpakasAdhAraNapratyAsattisvIkAreNopanayakAryatAvacchedake laukikaviSayatAzUnyatvasyaiva nivezAt ' ghaTavad' ityAdau sarvatra vizeSye vizeSaNam ' iti rItyA viSayatAyAM prAgasmaduktabAdhakasyaiva sAmrAjyAt / athaivam 'abhAvo daNDIyo navA ?' iti saMzayakAle 'daNDAbhAvavad' iti dhIH 'vizeSye vizeSaNam' iti rItyA syAt , tayA'bhAve pratiyogitAvacchedakaviziSTapratiyogino buddhera prasiddhyA tatpratibandhakatvasyApyayogAditi cet ? na-tAzabuddheraprasiddhatve daNDAbhAvAsaMsargAgrahAdisAmAnyasAmagryA viziSTavaiziSTayaviSayitAkabodhahetutvAt tAdRzabuddherApAdakAbhAvAt 'vizeSye vizeSaNam' iti viSayitAyA viziSTavaiziSTya viSayitAkabodha eva hetutvAt tAdRzabuddherApAdakAyuktaH, jJAnAbhAve'pi kAmAdyapanItabhAnabhAve ceti smbndhH| tatra nirukmaansaanurodhenopnaaykkaarytaavcchedkkottau| na nivezanIyamityatra hetumAha- tAdAtmyeneti- 'daNDaH' ityAdyAtmakamAnasajJAne daNDatvaviziSTadaNDasya tAdAtmyalakSaNaM vaiziSTyaM daNDe bhAsata iti viziSTavaiziSTyAkhyaviSayatAzAlipratyakSatvamupanAyakakAryatAvacchedakaM tatrApi samastyeveti tAdRzamAnasabodhasyApi saGghada ityarthaH / tena' ityatidiSTaM nirAsahetumupadarzayati-navyanaya iti- pUrva ghaTa-ghaTatvayonirvikalpakam , tato 'ghaTaH' iti viziSTabuddhiH, tapasaprakArakajJAnalakSaNopanayapratyAsatyopanItabhAmAbhyupagamApekSayA vizeSaNaviSayakajJAnatvasyaiva nirvikalpakasavikalpakasAdhAraNasyaivopanAyakatAvacchedakatvaucityAt , tathA ca nirvikalpaka jJAnAdapyupanayAdupanItabhAnasyeSTatvena tasya vizeSaNatAvacchedakaprakArakajJAnAbhAve'pi jAyamAnasya viziSTavaiziSTayapratyakSatvAsambhavAllaukikasanikarSaprayojyapurovartighaTaniSThaviSayatAyA laukikyA upanayAprayojyatvena tazyAvRttaye laukikaviSayatAzUnyatadviSayakajJAnatvasyavopanAyakakAryatAvacchedakatvAditi tadAliGgitasya vishissttbuddhitvmevetyaashyH| ghaTa-ghaTatvayonirvikalpakAd bhUtale ghaTastatra ghaTatvamiti rItyA 'ghaTavad iti jJAnaM na sambhavati, tatra ghaTaniSThaprakAratAyA niravacchinnatvAsambhavAt sAvacchinaghaTaniSTaprakAratAkajJAnasya viziSTavaiziSTayabuddhitvasyaiva nyAyyatvAdityabhiprAyakasyAsmadukabAdhakasyaiva bhAvAdityAha-'ghaTavada' ityAdAviti / nanu 'rakto daNDo navA?' iti saMzayAnantaraM 'raktadaNDavAn puruSaH' iti viziSvaiziSTyAvagAhibodhasya vizeSaNatAvacchedakaprakArakanizcaya kAryasya vizeSaNatAvacchedakanizcayAbhAvAdabhAve'pi yathA vizeSye vizeSaNamiti rItyA bodhastatropeyate tathA'bhAvaH pratiyogitAsambandhena 'daNDavAnavA ?' iti saMzayAnantaraM vizeSaNatAvacchedakaprakArakanizcayarUpakAraNAbhAvAt pratiyogitAsambandhena daNDaviziSTAbhAvavaiziSTayAvagAhibodhAnutpattAvapi dharmiNyabhAvastatra pratiyogitAsambandhena daNDa ityevaM vizeSye vizeSaNamiti rItyA 'daNDAbhAvavad' iti jJAnaM syAt, abhAvabodho viziSTavaiziSTayAvagAhibodhamaryAdA nAtizeta iti niyamena tatreTApatteH kartumazakyatvAditi zaGkate- atheti / evama uktadizA vizeSye vizeSaNamiti rItyA 'daNDaraktavAn' iti bodhasya 'daNDo rakto navA ?' iti saMzayAnantaramupagame / abhAvaH 'pratiyogitvasambandhAvacchinnadaNDaniSThapratiyogitAkAbhAvavAn , ityevasvarUpaparyavasito'bhAvaH, 'daNDAbhAvavAn' iti bAdhadhIryadi tatra syAt tadA tayA pratibandhAd vizeSye vizeSaNamiti rItyA'pi jJAna na syAt , na coktasaMzayakAle tAdRzabAdhabuddhera pi sambhavaH, tasyA api abhAve pratiyogitAvacchedakaviziSTapratiyogino vaiziSTayAvagAhitvena vizeSaNatAvacchedaka prakArakanizcayakAryatvena vizeSaNatAvacchedakaprakArakanizcayAbhAvesbhAvAdityAha-tayeti- atra 'tadA' iti pATho yuktaH, tasya saMzayakAle ityrthH| tatpratibandhakatvasya bAdhabuddhipratibandhakatvasya / samAdhatte-neti / tAdRzabuddheH abhAve pratiyogitAvacchedakaviziSTapratiyogino buddheH / 'daNDAbhAvAsaMsargAgrahAdi ityAdipadA vizeSaNabuddherupagrahaH / 'viziSTavaiziSTyaviSayatAkabodhahetutvAt' iti sthAne 'viziSTavaiziSTayaviSayatAkabodha eva hetutvAda' iti pATho yuktaH, ekkAreNa vizeSye vizeSaNamiti rItyA bodha hetutvasya vyavacchedaH, tathA ca 'abhAvo daNDIyo navA?' iti saMzayakAle vizeSye vizeSaNamiti rItyA bodhasya 'daNDAbhAvavad ityAkArakasyApAdakAbhAvAdeva nApattisambhava ityAha- tAdRzabuddheriti- vizeSye vizeSaNamiti rItyA buddharityarthaH / 'tAdRzabuddherApAdakAbhAvAd' ityanantaraM "vizeSye vizeSaNamiti viSayatAyA viziSTavaiziSTayaviSayatAkabodha eva hetutvAt tAdRzabuddharApAdakAbhAvAt" ityadhikaH pAThoDa. nupaadeyH| kinca, vizeSye vizeSaNamitibuddhiviSayatAyA viziSTavaiziSTayabuddhiviSayatAvyApakatvapakSe vizeSye vizeSaNamiti rItyA buddhiviSayatAkajJAnatvAvicchinnaM pratyeva 'daNDo rakto navA ? iti saMzayAdeH pratibandhakatvaM kalpyata iti niruktasaMzayasattve yathA na raktatvaviziSTadaNDavaiziSTayAvagAhijJAna tathA vizeSye vizeSaNamiti rItyA jJAnamapi na bhavatyeva, evaM ca 'abhAvo
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / bhAvAd 'vizeSye vizeSaNam ' iti viSayitAyA viziSTavaiziSTyaviSayitAvyApakatve ' daNDAbhAvavad iti jJAne'pi tasyAH sattvena tavacchinnaM prati pratibandhakatvasambhavAca, ata eva 'daNDo rakko navA ?' iti saMzayakAle yadi / vizeSye vizeSaNam ' iti rItyApi / raktadaNDavAn' iti dhiyo notpattiH, tadA tatra 'daNDo raktaH' ityAdi nizcayAbhAvaviziSTo 'daNDo rako navA ?' ityAdisaMzayapratibodhaka: svIkriyate, itthaM ca vyApakatvAd vizeSye vizeSaNam' iti rItyA viSayitaivAnumitipravRtyAdijanakatAvacchedikA, viziSTavaiziSTayabuddhitvaM tu raktadaNDatvAdiviziSTaparyAptiprakAratAkabuddhitvaM ' rakkaM daNDena jAnAmi' iti pratIteH, iti sampradAyavidaH, tadasat-asyA evAnumityAdijanakatAvacchedakatve viziSTadaNDIyo navA iti saMzayAnantaraM 'daNDAbhAvava' iti jJAnaM vizeSye vizeSaNamiti rItyA'pi na syAdevetyAha-vizeSye vizeSaNamiti viSayatAyA iti| 'daNDAbhAvavada, iti jJAne'pIti- abhAve daNDatvaviziSTadaNDavaiziSTayA vAhijJAne'pItyarthaH, apinA vizeSye vizeSaNamiti rItyA jJAnasya samuccayaH / tasyAH vizeSye vizeSaNamiti viSayatAyAH / tadavacchinnaM prati vizeSye vizeSaNamitiviSayatAkabuddhitvAvacchinnaM prati / pratibandhakatvasambhavAJca 'abhAvo daNDIyo navA?' iti saMzayasya pratibandhakatvAca, tathA coktapratibandhakasadbhAvAdeva yathA na 'daNDAbhAvavad' iti viziSTavaiziTacAvagAhijJAna tathA vizeSye vizeSaNamiti rItyA jJAnamapi netyAzayaH / ata eveti-viziSTavaiziSTyaviSayitAvyApikAyA vizeSye vizeSaNamitirItyA viSayitAyA niruktasaMzaya pratibadhyatAvacchedakatvAdeva, tadA 'daNDo rako navA ?' iti saMzayakAle vizeSye vizeSaNamiti rItyA'pi 'raktadaNDavAn' iti dhiyo notpattirityasyopapAdanArtham / tatra vizeSye vizeSaNa. miti rItyA 'rakadaNDavAn' iti vuddhauM / 'navetyAdisaMzayapratibodhakaH' ityasya sthAne 'navetyAdisaMzayaH prativandhakaH' iti pATho yuktaH, 'daNDo rakto navA' iti saMzayadvitIyakSaNe 'daNDo raktaH' ityAkArakavizeSaNatAvacchedakaprakArakanizcaye tadAnImuktasaMzayasattve'pi raktadaNDanAniti buddhirviziSTavaiziSTayaviSayitAzAlinI tathApakavizeSye vizeSaNamitiviSayitAzAlinI cotpadyata evetyato 'daNDo raktaH' ityAdinizcayAbhAvavaiziSTaya niruktasaMzaye vizeSaNam / itthaM ca 'daNDo raktaH' ityAdinizcayAbhAvaviziSTasya 'daNDo rakto navA?' ityAdisaMzayasya viziSTavaiziSTayaviSayitAvyApakavizeSye vizeSaNamitiviSayitvAvacchinna pratibandhakatva vyavasthitau ca / viSayitaivetyevakAreNa viziSTavaiziSTayaviSayitAyA anumitipravRttyAdi. janakatAvacchedakatvavyavacchedaH, ayamabhiprAyaH- parvate dhUmo dhUme ca balivyApyatvamiti rItyA yad vahnivyApyadhUmavAn parvataH' iti jJAnam , yaca pahivyApyatvaviziSTadhUmasya parvate vaiziSTyAvagAhijJAnam , tadubhayatra vizeSye vizeSaNamiti rItyA viSayatAyAH sattvAduktaparAmarzadvayasyApi niruktaviSayitAlakSaNAnumitikAraNatAvacchedakadharmAkAntatvAd dvividhAdapi parAmarzAdanumi. tyutpattiH sambhavati, tathA 'idametaddharmavad, ayaM dharma iSTasAdhanAtAvacchedakaH' ityevaMrItyA yajJAnam, yacca 'iTasAdhanatAvacchedakadharmavad' iti jJAnam , vizeSye vizeSaNamiti rItyA viSayitAyAH pravRttijanakatAvacchedikAyAH sattvAdubhayasmAdukajJAnAt pravRttinirvAha iti / raktarUpatvAvacchinnaprakAratAnirUpitazuddhadaNDatvAvacchinnaprakAratAnirUpitapuruSatvAvacchinna vizedhyatAnirUpitaviyitAyA vizeSye vizeSaNamiti rItyA viSayitArUpAyA viziSTavaiziSTayaviSayitAvyApakatve'vavRte viziSTavaiziSTayabuddhitvaM kimityapekSAyAmAha-viziSTavaiziyabuddhitvaM tviti| raktati-raktadaNDatvAdiviziSTe na tu raktatvavinirmuktadaNDatvAdiviziSTe paryAptiryasyAH prakAratAyAH sA raktadaNDasvAdiviziSTaparyAptiprakAratA, raktatvadaNDatvobhayaparyAptAvacchedakatAkaprakAratA na tu kevaladaNDatvaniSThAvacchedakatAkaprakAratA. tanirUpakabuddhivaM viziSTavaiziSTayabuddhitvamityarthaH / niruktabuddhitvasya viziSTa vaiziSTayabuddhirUpatve'nuvyavasAya pramANamupadarzayati-raktamiti- 'rake daNDena jAnAmIti pratIteH' iti sthAne 'raktadaNDena puruSaM jAnAmIti pratIteH' iti pATho yuktaH, tasya raktadaNDaniSThaprakAratAkapuruSaniSTavizeSyatAkajJAnavAnahamiti pratIterityarthaH, atra tRtIyAthai prakAratve raktadaNDasyAdheyatayA'nvaye raktadaNDatvAvacchinnatvamapi tatrAnvetIti / vizeSye vizeSaNamiti rItyA viSayitAyA anumitipravRtyAdijanakatAvacchedakatvamabhyupagacchatA prAcAM matamapahastayati-tadasaditi / asyA eva vizeSye vizeSaNamiti rItyA viSayitAyA eva, ekkAreNa viziSTavaiziSTayaviSayitAyA anumityAdijanakatAvacchedakatvavyavacchedaH, viziSTavaiziSTayabuddhAvapi raktatvaM daNDa eva prakAro daNDazca puruSe prakAra ityevAnubhUyata iti rakatvaniSTaprakAratAnirUpitava daNDaniSTavizeSyatA na tu raktatvaniSTAvacchedakatAnirUpitA daNDaniSThaprakArateti / atra pratIti
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / vaiziSTyaviSayatAyAM mAnasya dUrApAstattvAt, 'raktadaNDavAn' ityAdijJAne'pi raktatvAdiprakAratAnirUpita* daNDAdiniSThavizeSyatAyA evAnubhAvAt, raktAderdaNDAdivizeSya ityeva pratIteH tasmAd viziSTavaiziSTya. viSayatA buddhitvamevAnumityAdijanakatAvacchedakam ' vizeSye vizeSaNam ' iti buddhitvaM tu vizeSaNatAvacchedakasaMzayakAlInajJAnasAdhAraNamevetyalaM saMzayapratibandhakatvena / viziSTaparyAptaprakAraka vAkyabuddhitvaM viziSTavaiziSTya buddhitvamityapi na yuktam, ' vahnivyApyendhanavAn' ityAdau viziSTavyAptera siddhatvena prakAratvAsaMbhavabhiyA parAmarzadIdhitau khaNDazo nirukterAnarthakyApAtAt / etena, vaiziSTyaM ca vaijJAnikam, tena 'lohitavahnimAn' ityAdau na viziSTavaiziSTyabodhAnupapattiriti mathurAnAthAdyuktamapAstam, viziSTavaiziSTyaviSayatA vizeSaNatAvacchedakasambandhabhedena bhinneti sarvaiH svIkAreNa samavAyAdighaTitatadasambhavasya pramANayati- raktAderiti / 'daNDAdivizeSya' iti sthAne 'daNDAdiviMzedhyaH' iti pATho yuktaH, raktatvaviziSTadaNDasya puruSavizeSaNatve daNDadvArA puruSo'pi raktasya vizeSya iti puruSo'pi raktAdervizeSya iti sampratyayaH syAt na caivamityAvedanAyaivakAropAdAnam / tasmAditi yasmAd vizeSye vizeSaNamiti vuddhiviSayatAyA anumitipravRttyAdijanakatAvacchedakavAbhyupagame pramANAbhAvAd viziSTavaiziSTayaviSayatAyA asiddhiprasaGga ityetasmAd hetoH / vizeSye vizeSaNamiti rItyA bodhazca vizeSaNatAvacchedakaprakArakasaMzayakAle bhavatyeveti na tasyAH saMzayapratibadhyatAvacchedakatvamiti saMzayakAlInajJAne'pi vizeSye vizeSaNamiti rItyA viSayatA samastyevetyAha- vizeSye vizeSaNamiti buddhitvaM tviti / viziSTavaiziSThyabuddhitvasya lakSaNAntaraM parAbhipretamutprekSya dUSayati- viziSTaparyApteti viziSTa paryAptA yA prakAratA tannirUpikA yA vAkyajanyA buddhistattvaM viziSTavaiziSThayabuddhitvamityarthaH, atra vAkyajanyatvaM kimiti nivezitamiti na vidmaH pratyuta tanniveze pramANAntaroSajAtabuddherviziSTavaiziSTyabuddhitvamevApahastitaM syAditi / ayuktatve hetumupadarzayati- vahnivyApyendhaneti / 'viziSTavyAterasiddhatvena' ityuktirhetuvyApaka sAdhya sAmAnAdhikaraNyalakSaNavyAptimavalambya anyathA sAdhyAbhAvavadavRttisvalakSaNavyApteH prakRte bahvacabhAvavadavRttitvarUpatayA tasyA aprasiddhayabhAvAt indhanasamAnAdhikaraNasya vahnyabhAvasya pratiyogitvena vastAdRzAbhAvApratiyogivahnisAmAnAdhikaraNyavyAptera prasiddhiryujyata iti / khaNDazo nirukteriti hetuviSayatAnirUpitAdhikaraNaviSayatAnirUpitavRttitvaviSayatAnirUpitA bhAvaviSayatAnirUpita pratiyogitvaviSayatAnirUpitAbhAvaviSayatAnirUpita sAdhyaviSayatAnirUpitAdhikaraNaviSayatA nirUpitavRttitva viSayatetyevaM dizA nirvacanasyetyarthaH / anarthakyApatteriti - 'bahivyApyendhanavAn' itivAkyajabuddheviziSTa vaiziSTaya buddhitvasyopapatyarthameva tathA nirvacanam, paraM tathA nirvacane'pi viziSTaparyAptaprakAratAkabuddhivasya viziSTA - prasiddhA tatra saGghaTanaM na syAdevetyAzayaH / 'etena' ityasya 'apAstam' ityanenAnvayaH / etena khaNDazo nirukterAnarthakyA. pAtena, indhana samAnAdhikaraNAbhAvapratiyogini vahA~ tAdRzapratiyogitvAbhAvasya svarUpasambandhena vaiziSTayAsambhave'pi vaijJAnikasambandhena tadvaiziSTayasya tatra sambhavena viziSTavyAtera siddhatvAbhAvena nirUpyanirUpakabhAvApannaviSayatAkajJAnatvena vyAptijJAnanirvacanasthAnarthakyAdityAzayaH / tena vaiziSTayasya vaijJAnikasyAbhyupagamena / lohiteti vahastejassvarUpasya bhAsvarazuklarUpavattvena lohitatvasya raktarUpalakSaNasya samavAyarUpavaiziSTasyAbhAve'pi svaprakAraka jJAnaviSayatvalakSaNasya lohitatvapratiyogikavaijJAnika sambandhasya tatra sattvena tena sambandhena lohitatvaviziSTava vaiziSTayaviSayatA 'lohitavahnimAn' ityAdau sambhavena tAdRzaviSayatAko 'lohitavahnimAn ityAkArako viziSTavaiziSTyabodha upapadyata iti mathurAnAthottyarthaH / mathurAnAtho ktApAsane hetvantaramapyupadarzayati - viziSTeti 'lohitavahnimAn' ityAdau svarasato lohitatvasya raktarUpasya vahau samavAyena vaiziSTayasyaiva bhAsamAnatvena tasyAsambhavAdeva lohitatvaviziSTava he vaiziSTyaviSayatA na saMbhavatIti tathAvidhabodhasya na viziSTavaiziSTyabodhatvamityAkSepasya vaijJAnikasambandhena lohitatvavaiziSTyasya vahAvupadarzanamAtreNa pratividhAnasya kartumazakyatvAdityabhisandhiH / tadasambhavasya viziSTa vaiziSTaya viSayatA'sambhavasya / yena yena sambandhena vizeSaNe yasya yasya vizeSaNatvena vizeSaNatAva cchedakatvamabhimataM tattatsambandhanirUpito yo vaijJAnikasambandhastattatsambandhAvacchinnaprakAratAnirUpita vizeSyatAvattvalakSaNastena sambandhena viziSTaviziSTabuddhitvAvacchinnaM prati tattatsambandhena vizeSyatAvacchedakaprakArakanizcayasya kAraNatvamiti dharmiNi matuvarthe vizeSaNa vahau samavAyena vizeSaNatayA vizeSaNatAvacchedakaM yalohitatvaM samavAyana tatprakArakanizcayena nirukta vaijJAnikasambandhena lohitatvaviziSTavahnivaiziSTyabodhasya 'lohitavahnimAn' ityAkArakasyopapattirityevaM samAdhAnaM kartuM - 85
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nyopdeshH| vaijJAnikasambandhena samAdhAtumazakyatvAca, tattatsambandhena vizeSaNatAvacchedakaprakArakanizcayasya tattatsa. mbandhanirUpitavaijJAnikasambandhenaiva viziSTavaiziSTyabuddhitvAvacchinnaM prati hetutvakalpane tvatigauravam, saMzayadazAyAmapi zuddhasambandhena kAryApattizca, na ceSTApattiH, anubhavavirodhAt, anyathA viziSTavaiziSTyaM na kAryatAvacchedakamarthasamAjasiddhatvAt , vizeSaNajJAnadvayAdeva tAdRzabodhopapattiriti mizramata sAmrAjyApatteH, ' daNDo rakto navA ?' iti saMzayAnantaramajAyamAnasya daNDo rakta iti nizcayAnantaraM ca jAyamAnasya bodhasyAnubhavasiddhatvAdeva hi tatroktakAryakAraNabhAvena tanmataM nirAkriyate, niyatasambandhagarbhatve'pIyameva yuktiriti / idaM tu syAd ' raktadaNDavAn ' ityatra daNDAzritaiva prakAratA, tadavacchedakatA ca zakyamityata Aha-tattatsambandheneti-tattatsambandhanirUpitavaijJAnikasambandhasya gurUbhUtasya nirUpakIbhUtatattatsambandha. bhedabhinnasya kAryatAvacchedakasambandhatayA'bhimatatve'tigauravaM spaadityrthH| tathA gauravasya sahyatAyAM doSAntaramAha-saMzayadazAyAmapIti- 'daNDo rakto navA ?' iti vizeSaNatAvacchedakaprakArakasaMzayadazAyAmapItyarthaH / tadAnIM vizeSaNatAdacchedakaprakArakanizcayAbhAve vizeSaNatAvacchedakaprakArakanizcayakArya tattatsambandhanirUpitavaijJAnikasambandhana viziSTavaiziSTayajJAnaM mA bhUt , zuddhasambandhena vaijJAnikAdilakSaNena viziSTavaiziSTayajJAnaM ca na tatkAmiti tat syAdityarthaH / 'rakto daNDo navA ?' iti saMzayadazAyAM 'raktadaNDavAn' iti viziSTa vaiziSTayAvamAhinizcayasyAnanubhUyamAnatveneSTApattyA tadApAdanasyAdoSatva. murarIkartumazakyamityAha-na ceSTApattiriti / anyathA ananubhUyamAnasyApi vizeSaNatAvacchedakaprakArakasaMzayadazAyAM vishissttvaishissttybodhsyaabhyupgme| arthasamAjasiddhatvAta rakatvarUpavizeSaNajJAnAd raktatvaviziSTadaNDasya bhAnaM daNDarUpavizeSaNajJAnAd daNDavaiziSTayasya bhAnamityevaM taddhaTakapratyakadharmAvacchinnabhAnasamAjasiddhatvAt / etadeva spaSTayati-vizeSaNazAnadvayAdeveti-raktatvajJAna-daNDajJAnadyAdevetyarthaH / tAdRzabodhopapatti: rkttvvishissttdnnddvaishissttybodhoppttiH| iti mizramatasAmrAjyApatteH ityevasvarUpaM yat pakSadharamizrasya mataM tatsAmrAjyApatteH / vizeSaNajJAnadvayAdeva viziSTavaiziSTayabodha iti pakSadharamizramatasya nirAkaraNaM tena sambandhena taddharmaviziSTavaiziSTabuddhi prati tena sambandhena taddharmalakSaNavizeSaNatAvacchedakaprakArakanizcayaH kAraNamityevaM kAryakAraNabhAvabalAdeva kriyate, taduktavaijJAnikasambandhena kAryakAraNabhAvapakSe saMzayadazAyAmapi viziSTavaiziSTayabodhasyAbhyupagatI na sambhavatItyAvedanAyAha- 'daNDo rakto navA?' iti saMzayAnantaramiti / 'ajAyamAnasya' ityasya 'bodhasya' ityanenAnvayaH, 'bodhasya' ityasya viziSTavaiziSTayabodhasyetyarthaH / tatra viziSTavaiziSTayabodhe / uktakAryakAraNabhAvena tena sambandhena tadviziSTavaiziSTyabodhaM prati tena sambandhana taddharmaprakArakanizcayaH kAraNamityevaM kAryakAraNabhAvena / tanmataM vizeSaNajJAnadvayAdeva viziSTavaiziSTayajJAnamiti pakSadharamizramatam , yadi ca saMzayAnantaramajAyamAnatvamuktabodhasya na syAt kintusaMzayAnantaramapyuktabodho jAyeta tadA vyabhicAreNa vizeSaNatAvacchedaka. prakArakanizcayasya taM prati kAraNatvameva na syAd, yadi vA vizeSaNatAvacchedakaprakArakanizcayAnantaramapyuktabodho na jAyeta tadA'pyanvayavyabhicAreNa vizeSaNatAvacchadakaprakArakanizcayasya taM prati kAraNatvaM na bhavet, na caivaM kintu vizeSaNatAvacchedakaprakArakanizcayena sahoktabodhasya kAryakAraNabhAvagrAhakAvanvayAvyatireko vidyate ityAvedanAya 'saMzayAnantaramajAyamAnastha' iti nizcayAnantaraM jAyamAnasya, iti ca 'bodhasya' ityasya vizeSaNamiti bodhyam / vizeSaNajJAnasya sambandhavizeSaviSayakasvApuraskAreNaiva viziSTabuddhi prati kAraNasvasyAbhyupagatatayA vizeSaNajJAnadvayAdeva viziSTavaiziSTayAvagAhijJAnasyAbhyupagame tatra niyatasambandhamAna na syAt , tena sambandhena vizeSaNatAvacchedakIbhUtataddharma prakArakanizcayasya tena sambandhana taddharmaviziSTavaiziSTyabuddhiM prati kAraNatve tu niyatasambandhavizeSabhAnamapi tatropapadyate ityetadarthameva niruktakAryakAraNabhAvasya niyatasambandhagarbhavamityAhaniyatasambandhagarbhatve'pIti / 'raktadaNDavAn' iti viziSTavaiziSTayAvagAhibodhe prakAratvaM daNDamAtrasya tadavacchedakatvaM raktatva-daNDatvayoH paryAptam, viziSTavaiziSTathayodhIyaprakAratvasyAvacchedakatvaM, tadavacchedakatvaM vA yathA samAnAdhikaraNadharme tathA vyadhikaraNadharme'pi, tena lohitavahnimAn' iti jJAnaM lohitatvAtmakavyadhikaraNadharmaniSThAvacchedakatAnirUpitavahi. tvAtmakasamAnAdhikaraNadharmaniSTAvacchedakatAnirUpitavAhiniSTaprakAratAnirUpakaM jJAnam, 'raktadaNDavAn' iti ca jJAnaM rakka. tva-daNDatyobhayaparyAptAvacchedakatAnirUpitadaNDaniSThaprakAratAnirUpakam . lohitavAhimavAn' iti ca jJAnaM lohitatvAtmakanyadhikaraNadharmaniSThAvacchedakatAnirUpitavAhiniSThAvacchedakatAnirUpitavahnimanniSTaprakAratAnirUpakamityevaM dizA tattaniSThAvacchedakatAnirUpitaprakAratAkabuddhitvaM viziSTavaiziSTathabuddhitvamavase yamiti pranthakAraH svAbhiprAya prakaTayati-daMta syAditi / 'daNDA
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / rakta daNDatve ca paryAptA, 'raktana daNDatvena cAmumatra jAnAmi' iti pratIteH, vyadhikaraNasyApyavacchedakatA. vacchedakatvAdikaM 'rajatam' ityAdi 'pItazaGkhavad' ityAdibhramavadaviruddham , sA'vacchedakatA tattaddharmAze samAnAdhikaraNa-vyadhikaraNatattatsambandhAvacchinnA, tattannirUpitabuddhitvaM viziSTavaiziSTyabuddhitvam , 'vahnizritava' ityevakAreNa prakAratAyAM raktatvaviziSTadaNDAzritatvasya vyavacchedaH, tena viziSTaparyAptaprakAratAkabuddhitvaM viziSTacaiziSTayabuddhitvamiti nAbhyupagamyate kintu vizeSaNatAvacchedakatayA'bhimatadharmaparyAptAvacchedakatAkaprakArakatAkabuddhitvameva viziSTavaiziSTyabuddhitvam , 'vizeSye vizeSaNaM tatra ca vizeSaNam' iti rItyA bodhaM ca vizeSaNavizeSaNe prakAratvameva na tu sAkSAdvizeSaNaniSThaprakAratAyA avacchedakatvamiti tato viziSTavaiziSTyabodhasya bhedH| raktadaNDavAniti jJAnAnantaraM tadanuvyavasAyasya 'raktatvena daNDatvena camumatra jAnAmi' ityevaM rUpeNopajAyamAnatvavato raktatve daNDatve ca daNDaniSThaprakAratAnirUpitAvacchedakatA svIkriyata ityAha-raktaneti-atra raktapadaM raktarUpaparam , tena raktarUpavattveneti tadarthaH, atra tRtIyArtho'vacchedakatvaM tasya 'amum' iti dvitIyArthe karmatve prakAratArUpe'nvayaH, saviSayakArthakadhAtusamabhivyAhRtadvitIyArthasya karmatvasya viSayatArUpatayavAgIkArAt, yadyapi kArakavibhaktyarthasya dhAtvarthakriyAyAmevAnvayo vyutpannastathA'pi dvitIyArthaprakAratAnirUpakatvaviziSTe dhAtvarthajJAne tRtIyAvicchedakatAtmakaviSayatAyA nirUpakatvenAnvaye dvitIyArthe'pi tasyAnvayo vyutpattivaicitryAdAzrIyate, dvitIyAprakRtIdampadArthadaNDasyAdhayatayA pratyayArthaprakAratAyAmanvayaH, atreti valpratyayArtho vizeSyatvam , tasyApi nirUpakatayA dhAtvarthajJAne'nvayaH, vizeSyatve cedamarthasya puMsa AdheyatayA'nvayaH, evaM ca raktadaNDavAn' iti jJAnAnuvyavasAyAbhilApakAd 'raktena daNDatvena cAmumatra jAnAmi' iti vAkyAd 'raktarUpavattvaniSThAvacchedakatAnirUpitadaNDasvaniSThAvacchedakatAnirUpitedamarthadaNDaniSTa prakAratAnirUpakedamarthapuruSaniSThavizeSyatAnirUpakajJAnavAn' iti pratIterdaNDaniSThaprakAratAnirUpitAvacchedakatvasya raktatva-daNDatyobhayaparyAptasya siddheH, yadyapi daNDatvaniSThAvacchedakatA daNDatvamAtravartinI na raktatve vartate, raktatvaniSThAvacchedakatA ca raktatvamAtravartinI na daNDarave vartata iti naikasyA avacchedakatAyA raktatva- daNDavobhayaparyAptatvam , tathApi pratyekaM bhinnA'pi sA daNDaniSTaprakAratAnirUpitAvacchedakatAtvenaikA bhavatIti tadrUpeNobhayaparyAptati sthAdvAdamate'nekasyApi kathaJcidekatvamaviruddhamiti bodhyam / yadyapi vahinyApyatvaM vahnayabhAvavadavRttitvaM svavyApakavahvisAmAnAdhikaraNyalakSaNaM vA nendhane samasti tathApi vyadhikaraNadharma. vidhayaiva vahivyAterindhananiSThaprakAratAyA avacchedakatvam, dharmiNi prakArIbhUte vendhane sAmAnadhikaraNyadvArA vizeSaNIbhUte vahvisve yA'vacchedakatA tasyA vyadhikaraNadharmavidhayendhanasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvasyAvacchedakatvaM bhaviSyatItyato 'vahivyApyendhanavAn' iti viziSTavaiziSTayabodhasyApyupapattirityAha-vyadhikaraNasyApIti / 'avacchedakatAvacchedakatAdikam' iti sthAne 'avacchedakatva-tadavacchedakatvAdikam' iti pATho yuktaH, tadavacchedakatvamavacchedakatAvacchedakatvam , AdipadAdavacchedakatAvacchedakatAvacchedakatvAderupagrahaH / 'rajatam' ityAdIti- 'idaM rajatam' iti bhrame purovartiyAM zuktau tAdAtmyena rajatasya prakAratve vyadhikaraNasya rajatasya prakAratvameva, tadavacchedakaM ca rajatasvaM samAnAdhikaraNameva, rajatatvasya samavAyena prakAratve tasyApi vyadhikaraNasya prakAratvameva, taca prakAratvaM niravacchinnameveti tanirUpitAvacchedakataiva nAstIti tatra vyadhikaraNasyAvacchedakatvacacaiva na sambhavati, parantu vyadhikaraNasya yathA prakAratvaM tathA prakAratAvacchedakatvamapi vyadhikaraNasya sambhavatItyetAvanmAtreNa tasya dRSTAntatA, pItazatavad' iti bhrame ca zaGkhatvAze'bhramarUpe pItatvAMza bhramAtmani zaGkhAze pItatvasya bhAne zaGkhaniSTaprakAratAyA avacchedakatvaM yathA vyadhikaraNasya pItatvasya tathA'nyatrApi vyadhikaraNasya prakAratAvacchedakatvam , yadi ca sAmAnAdhikaraNyasambandhena pItatvaviziSTazaGkhatva. syaiva zaGkhaniSTaprakAratAyA avacchedakatvaM tadA zaGkaniSTaprakAratAnirUpitazatatvaniSTAvacchedakatAyA vyadhikaraNasya pItatvasya yathA'vacchedakatvaM tathA'nyatrApi prakAratAvacchedakatvaM vyadhikaraNasya sambhavatIti bodhyam / sA'vacchedakatA prkaartaaniruupitaavcchedktaa| tattaddharmAza iti- yatra samavAyana raktarUpadaNDavAniti bodhastatra samavAyasambandhAvacchinnA daNDaniSTaprakAratAnirUpitA raktarUpaniSThAvacchedakatA samAnAdhikaraNasambandhAvacchinnA, yatra tu saMyogena svarUpeNa vA raktarUpabaddaNDavAniti jJAnaM tatra tArazI ekarUpaniSThA'vacchedakatA vyadhikaraNasaMyoga-svarUpAdisambandhAvachinneti / sattanirUpitabuddhitvam' iti sthAne 'tattanirUpita prakAratAkabuddhitvam' iti pATho yuktaH, tasya ca samAnAdhikaraNasambandhAvanchinA vyadhikaraNasambandhAvacchinnA vA samAnAdhikaraNadharmaniSTA vyadhikaraNadharmaniSThA vA yA'vacchedakatA tnniruupitprkaartaaniruupkbuddhitvmityrthH| viziSTa
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / vyApyendhanavAn' ityAdAvapi sambhavatItyalaM dIdhitikRtaH khaNDazo niruktyA, iyamevAnumityAdijanakatAvacchedikA, nAnAprakAratAdighaTitadharmasya janakatAdyavacchedakatve gauravAditi / atha 'daNDo raktaH' iti nirNayasya raktatva-daNDatvobhayadharmAvacchinnaprakAra tAkatvaM janyatAvacchedakamityabhyupagame'pi raktatvadharmitAvacchedakadaNDatvaprakAraka nirNayajanye 'daNDaratnavAn' iti viziSTavaiziSTya bodhe vyabhicAra iti cet ? na- raktatvaprakAratAnirUpitadaNDatvAvacchinna vizeSyatAzAlitvasyApi tAdRzanirNayajanyatAvacchedake pravezAt, uktasthale daNDatvaprakAratAnirUpitaraktatvAvacchinnavizeSyatAyA eva satvAt, ubhayadharmAvacchinnaprakAratAM vaiziSTyabuddhitvamiti - asya 'sambhavati' ityanenAnvayaH uktalakSaNaM yad viziSTabuddhitvaM tad vahninyApyendhanavAnityAdAvapi sambhavati, yatova hnivyAptistadabhAvavadavRttitvarUpA prasiddhaiva, indhanasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvapratiyogitAnavacchedakavahnitvAvacchinnasAmAnAdhikaraNyarUpAyAmapi tatrAnavaccheda karavAntamanyatra prasiddhamiti tadAtmakavyadhikaraNa dharmaniSThAvacchedakatAnirUpitavahnitvaniSThAvacchedakatAnirUpitetyAdikrameNa tattaddharmaniSThAvacchedakatAnirUpitendhananiSThaprakAratAnirUpakajJAnatvaM 'vahnivyApyendhanavAn' iti jJAne'pi sambhavatIti tadrUpeNa tasya kAraNatvaM vahnacanumitau bhramadazAyAM sambhavatIti 'vahnivyApyendhanavAn' iti bhramAtmakaparAmarzasyoktAnumitiM prati kAraNatvopapattaye prakRtahetutAvacchedakaniSTaprakAratAnirUpita vizeSyatvAvaccheya prakRti hetuniSTaprakAratAnirUpita vizeSyatvAvacchedyAdhikaraNaniSThaprakAratAnirUpita vizeSyatvA vacchedyavRttitvaniSThaprakAratAnirUpita vizeSyatvAvacchedyA bhAvaniSThaprakAratAnirUpita vizeSyatvAvacchedyapratiyogitvaniSTaprakAratAnirUpittavizeSyatvAcchedyapratiyogitvasambandhAvAcchinAvacchedakatvaniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatvA vacchedyA bhAvaniSprakAratA nirUpitavizeSyatvAvaccheyAdheyatvasambandhAvacchinnasAdhyatAvaccheda kaniSTha prakAratAnirUpita vizeSyatvAvacchedya nirUpitvasambandhAvacchinnAvacchedakatvaniSTaprakAratAnirUpita vizeSyatvAvacchedyanirUpitatvasambandhAvacchinnanirUpakatvaniSThaprakAratA nirUpita vizeSyatvAtracchedyAdhikara NatvaniSTaprakAratA nirUpita vizeSyatvAvacchidyanirUpitatvasambandhAvacchinnA dhikaraNaniSThaprakAratA nirUpita vizeSyatvAcacchedyavRttitvaniSTaprakAratA nirUpita vizeSyatvAvacchedyahetutAvacchedakasambandhAvacchinna hetutA vacchedakadharmAvacchinnahetuniSThaprakAratA nirUpitapakSatAvacchedakAvacchinnapakSaniSThavizeSyatAka nizcayatvena khaNDazaH prasiddhayA parAmarzasyAnumitiM prati kAraNatvamityabhiprAyeNa dIdhitikRtaH khaNDazo niruktyA, alaM paryAptam, tathA nirvacanasya na kiJcitprayojanamityarthaH / iyameva anantaropavarNitA tattanniSThAvacchedakatA nirUpita prakAratA kabuddhitvalakSaNA viziSTavaiziSTyabuddhitaiva / dIdhitikRdabhimatadharmasya nAnAprakAratAdighaTitadharmasya gurubhUtatvenAnumitijanakatAvacchedakatvAbhAvAdityAha - nAneti / 'prakAratAdi' ityAdipadAnnAnAvizeSyatvAnAmupagrahaH, anena ca 'vizedhye vizeSaNam' iti rItyA viSayitaivAnumitipravRttyAdijanakatAva cchediketi sAmpradAyikamatamapi nirastaM bhavati, tatra raktatvaniSprakAratA nirUpitadaNDatvAvacchinnavizeSyatvAvacchedyadaNDatvaniSTAvacchedakatAnirUpita daNDa niSTaprakAra tAka buddhareva 'vizeSya vizeSaNam' iti rItyA buddhitvena tena rUpeNAnumitipravRttyAdijanakatve nAnAprakAratAvizeSyatvA dighaTitadharmasya tadavacchetye gauravaM syAd uktadizA niruktena tattadharmaniSThAvacchedakatAnirUpitaprakAratAkabuddhitvalakSaNaviziSTavaiziSTya buddhitvenAnumitipravRttyAdijanakatve nAnAprakAratva - vizedhyatvAdInAM kAraNatvAvacchedaka ghaTakatvAbhAvAllAghavamityAzayaH / nanu raktatvasvarUpavizeSaNatAvacchedakadharmaprakArakadaNDavizeSyaka nirNayasya 'daNDo rakta:' ityAkArakasya janyatAvacchedakaM bhavanmate raktatva daNDatvobhayaparyAptAvacchedakatAkadaNDaniSTaprakAratAca buddhitvalakSaNaM raktatva viziSTadaNDa vaiziSTaghAvagAhibuddhitvam, tad yathA 'raktadaNDavAn' iti buddhau vartate tathA raktatvAvacchinnavizeSyakadaNDatvaprakAraka nirNaya svarUpasya 'rakto daNDa :' iti nirNayasya janye 'daNDastavAn' iti viziSTayavaiziSTyabodhe'pi vartata iti so'pi 'daNDo rakta:' iti raktatvaprakAra kadaNDavizeSyaka nirNayajanyatAvacchedakA kAntaH, sa tu raktatva prakAra kadaNDavizeSyaka nirNayamantareNaiva racatvAvacchinnavizeSyakadaNDavaprakAraka nirNayAdupajAyata iti vyatirekavyabhicAreNoktarItyA vizeSaNatAvacchedakaprakArakanirNaya viziSTavaiziSTya bobhayoH kAryakAraNabhAve na sambhavatIti zaGkate atheti / 'daNDaratnavAna' ityasya sthAne 'daNDaraktavAn' iti pATho yuktaH / daNDatva-raktatvobhayarpAptAvacchedakatAkadaNDa niSTaprakAratAnirUpakatve sati raktatva niSTaprakAra tAnirUpita daNDatvAvacchinna vizeSyatAzAlibuddhatvasyaiva raktaravaniSThaprakAratA nirUpitadaNDatvAvacchinna vizeSyatAzAlinirNayajanyatAvacchedakatayA svIkAreNa daNDaraktavAn ' iti bodhe daNDatvaniSTaprakAratA nirUpita ra ktatvAvacchinna vizeSyatAnirUpake raktatva niSThaprakAratAnirUpita daNDatvAvacchinna vizeSyatA 88
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / parityajyobhayaparyAptaprakAratAnivezena hetutvasvIkAre tu 'parvato lauhityAbhAvavAn' iti jJAnakAle 'lohitavahnimAn' iti viziSTavaiziSTya buddhyanApattiH, 'parvato na lohitaH' iti jJAnasya lauhityaprakArakaparvatavizeSyakajJAna evaM pratibandhakatvAt , na ca raktatvAvacchinnavizeSyatAkaraktaprakArakasya 'rako raktaH' iti smaraNasya prasaGgastatra tathAniyasya hetutvAditi vAcyam , raktatvAvacchinnavizeSyatAyAstatra raktatvaprakAratAnirUpitatve'pi raktatvAvacchinnavizeSyatAtvena tasyAstAzaprakAratAnirUpitatvAnabhyupagamAt , tena rUpeNa raktatvaprakAratAnirUpitaraktatvAvacchinnavizeSyatAzAlijJAnasyaitra 'rakto raktaH' ityAkArakasmRtijanakatvasyAbhAvena 'daNDo raktaH' iti nirNayajantAvacchedakoktadharmAnAkAntatvenoktanirNayAbhAve jAyamAne tasmin vyabhicArAbhAvAditi samAdhatte-neti / tAzanirNayeti-sktatvaniSTaprakAratAkadaNDasvAvacchinnavizeSyatAkanirNayetyarthaH / uktasthale 'daNDaraktavAn , iti bodhe / evakAreNa raktatvaniSTaprakAratAnirUpitadaNDatvAvacchinnavizeSyatAyA vyavacchedaH / nanu raktatvadaNDatvobhayaparyAptAvacchedakatAkaprakAratAkajJAnatvasya raktatvaviziSTadaNDavaiziSTyAvagAhibuddhitvasvarUpatvaM yadupeyate tatra raktatva-daNDatvobhayavatparyApta prakAratAkavuddhitvasvarUpatvameva tasya kimiti nopeyata ityapekSAyAmAha- ubhayadharmAvacchinnaprakAratAmiti'ubhayaparyAptaprakAratAma' iti sthAne 'ubhayadharmavatparyApta prakAratAm' iti pATho yuktaH, tathA ca sktatva-daNDatvobhayavatparyAptaprakAratAkabuddhisvAvacchinnaM prati raktatvaprakArakanizcayaH kAraNamityevaM kAryakAraNabhAvo'bhyupagataH syAt , tathA ca sati vahI pahisvasya sattve'pi lauhityAbhAvena lauhityA-vahnitvobhayavAn bahirna bhavatIti 'lohitavahimAna' iti jJAnaM vyadhikaraNIbhUtalauhityaniSThAvacchedakatAnirUpitavAhitvAvacchinnavahiniSTaprakAratAnirUpakamapi lauhitya. vahnitvobhayavatparyApta prakAratAnirUpaka na bhavatIti na 'lohito vahniH' ityAkArakalauhityalakSaNavizeSaNatAvacchedakaprakArakavahrivizadhyakajJAnakAryamiti 'lohito vahiH' iti jJAnAsattve'pi 'lohitavAhimAn' iti jJAnamApadyata, tadapi jJAna lauhityasya viziSTabuddhayAtmakamiti tatra vizeSaNajJAnavidhayA lauhityajJAnamapekSitamiti tat parvata lauhityAbhAvajJAnArtha pratiyogijJAnatayA'pekSitaM samastyevasyAha-parvato lauhityAbhAvavAn' iti jJAnakAla iti- parvate yadi lauhityaM syAt tahi sAmAnAdhikaraNyasambandhena tadeva vahnau vizeSaNIbhUya bhAsetetyaupAdhikasya lauhityasya tatra sambhave lauhitya-vahnitvobhayavatvamapi tatra syAdityubhayadharmavatparyAptaprakAratA sambhAvyetApi, na caivamityAvedanAyesthamupanyAsaH, 'viziSTavaiziSTayabaddhaghanApattiH' iti sthAne viziSTavaiziSTyabuddhadyApattiH' iti pATho yuktaH, ubhayadharmAvacchinnaprakAtAkabuddhitvalakSaNaviziSTavaiziSTyabuddhitvAvacchinnaM prati vizeSaNatAvacchadakaprakArakanizcayasya kAraNatve tu vyadhikaraNadharmasyApi prakAratAvacchedakatvasya svIkRtatvena 'lohitavahnimAn' iti jJAnasya lauhityavahnitvobhayaparyAptAvacchedakatAkaprakAratAkajJAnatvavattayA kAryatAvacchedakadharmAkAntatvena 'lohito vahniH' iti jJAnalakSaNa. vizeSaNatAvacchedakaprakArakanirNayarUpakAraNAbhAve nApattisambhava ityAzayaH / nanu 'lohitavahnimAn' iti jJAnasya vizeSaNatAvacchedakaprakArakanizcayakAryatvAbhAve'pi 'parvato lauhityAbhAvavAn' iti jJAnaprativadhyatayA na tajjJAnarUpapratibandhakakAle tadutpattyApattisambhava ityAha-'parvato na lohitaH' iti jJAnasyeti / 'jJAna eva' ityevakAreNa 'lohitavahimAn' iti jJAnasya vyavacchedaH / nanu 'rakto daNDaH' iti jJAnaM yathA raktatvaniSTaprakAratAnirUpakaM tathA raktatvAvacchinnavizeSyatAnirUpakamapi, vizeSyatAyAM prakArAvacchinnatvasya svIkAreNa daNDatvAvacchinnavizeSyatAyA api raktatvAvacchinnatvAt , tathA ca 'rakto daNDaH' iti jJAnaM raktatvaniSThaprakAratAnirUpitaratatvAvAcchannavizeSyatAkAnubhavarUpamiti tena 'rakto raktaH' ityAkArakasya raktatvaniSThaprakAratAnirUpitaraktatvAvacchinnavizeSyatAkasmaraNasyApattiH syAdityAzaGkaya pratikSipati-na ceti- asya 'vAcyam' ityane. nAnvayaH / tatra 'rako raktaH' iti smrnne| tathA nirNayasya raktatvaniSThaprakAratAnirUpita raktatvAvacchinnavizeSyatAkanirNayarUpAnubhavasya, kAmaM daNDatvAvacchinnavizeSyatA raktatvarUpaprakArAvacchinnA bhavati, parantu daNDatvAvacchinnavizeSyatAtvena raktatvaniSThaprakAratAtvenaiva nirUpyanirUpakabhAvastatropeyata, na tu raktatvaniSTaprakAratAtvena raktasvAvacchinnavizeSyatAtvena nirUpyanirUpakabhAva iti raktatvaniSTaprakAratAnirUpitaraktatvAvacchinnavizeSyatAkasmaraNaM prati raktatvaniSThaprakAratAtvAvacchinnanirUyakatAnirUpitarakatvAvacchinnavizeSyatAtvAvacchinnanirUpyatAvavizeSyatAkanirNayatvenaivoktanirNayarUpAnubhavasya kAraNatvamiti na 'rako daNDaH' ityanubhavAd 'rakko raktaH' iti smaraNasyApattiriti niSedhahetumupadarzayati-raktatyAvacchinnavizeSyatAyA itiraktatvarUpaprakArAvacchinnatvena raktasvAcchinnavizeSyatAtmikAyA daNDatvAvacchinnavizeSyatAyA ityarthaH / tatra 'rako daNDaH' iti
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / katayA tAdRzasmaraNApattyasambhavAt, 'daNDo rako navA ?' iti saMzayAnuvyavasAyastu na raktatvaviziSTadaNDavaiziSTyA vagAhI 'raktadaNDena sandehni' ityapratyayAt, kintu raktatva tadabhAvaprakArakatva daNDavizeSyakasvAvagAhI, 'raktatvena tadabhAvena ca daNDaM sandehni' iti pratyayAditi na tatra vyabhicAra iti kecit, tacintyam, samuccayAnuvyavasAyavat tattadvizeSaNadvayanirUpitavaiziSTyaviSayatAzAlitvasyaiva vaktuM zakyatvAt, 'raktadaNDena sandeli' ityanabhilApasya ca 'daNDinaM na jAnAmi' ityanabhilApavadevopapatterjJAnatvena sandehAnuvyavasAye coktaprakArAbhAvAt, vizeSaNoparyulekhyamAnasya vizeSaNatAvacchedakasya vizeSyaniSThajJAne / tasyA daNDatvAvavicchanna vizeSyatAsvarUpAyA raktatvAvacchinna vizeSyatAyAH / tAdRzaprakAra teti- raktatvamiSThaprakAratetyarthaH / tena rUpeNa racatvAvacchinnavizeSyatAtvena rUpeNa / tAdRzasmaraNeti- 'rakto raktaH' iti smaraNetyarthaH, tathA ca tena rUpeNa rakatvaprakAratA nirUpita' ityasya raktatvaniSThaprakAratAtvAvacchinna nirUpakatAnirUpitara katvAvacchinnavizeSyatAtvASaSTichannanirUpyattAvadityarthaH / tAdRzasmaraNeti- 'rako rakaH' ityAkArakasmaraNetyarthaH / nanu 'daNDo rakto navA' iti saMzayAnantaraM tatsaMzayAnuvyavasAzca raktatvaviziSTadaNDasya saMzaye viSayitArUpavaiziSTyA vagAhIti viziSTavaiziSTya buddhitvarUpakAryatAvacchedakadharmAkrAntasya tasya raktatvaniSThaprakAratAnirUpitadaNDatvAvacchinna vizeSyatAka nirNayAtmakavizeSaNatAvacchedaka nirNayaM vinaiva bhAvena vyabhicAreNa niruktavaiziSTayabuddhitvAvacchinnaM prati vizeSaNatAvacchedakaprakAraka nirNayasya kAraNatvaM na saMbhavatIta bhAi- 'daNDo rakto navA' iti saMzayAnuvyavasAyastviti - 'raktadaNDena' iti tRtIyAntArthasya ra daNDavaiziSTayasya sandeha vizeSaNatayo kA nuvyavasAye bhAne tasya raktatvaviziSTadaNDavaiziSTyA vagAhitvaM syAt na caivam, kintu 'rakatvena tadabhAvena ca daNDaM sandesi' ityulekhazekhara eva 'daNDo rakto navA' iti saMzayAnuvyavasAyaH tatra 'raktatvena tadabhAvena ca' ityubhayatra tRtIyArthaH prakAratvam, 'daNDam' iti dvitIyArthazca vizeSyatvam, tRtIyArthaprakAratAdvayasya dvitIyArthasya vizeSyatvasya ca nirUpakatayA dhAtvarthasandeha evaM vizeSaNatvam, tathA ca tathohikhyamAno'nuvyavasAyo 'raktatvaniSThaprakAratA kara ktatvAbhAva niSTaprakAratAka- daNDaniSThavizeSyatAkasaMzayavAn' ityevaMsvarUpa evaM paryavasita iti tasya raktatvaviziSTadaNDavaiziSTyA vagAhitvAbhAvAdraktatvaprakArakanizcayaM vinA bhAve'pi na vyabhicAra iti kecit pratipannA ityarthaH / 'parvato vahnimAn dhUmavazva' iti samUhAlambanasya 'parvate vahninA dhUmena ca jAnAmi' ityanuvyavasAyasya yathA vahidhUmAtmakavizeSaNadvayanirUpita vaiziSTyaviSayatAzAlitvaM tathA 'daNDo sko navA' iti saMzayAnuvyavasAyasyApi rakatva tadabhAvAtmaka vizeSaNadvayanirUpitavaiziSTarthyAvazyatAzAlitvasya vaktuM zakyatvena raktatvaviziSTadaNDavaiziSTayAvagAhitvasya sambhAvanApathAva tIrNatvato 'daNDo rakko navA' iti saMzayAnuvyavasAyo 'raktadaNDena sandehmi' ityevaM nAbhilapyata ityetAvatA na sa raktatvaviziSTadaNDavaiziSTayAvagAhI' ityevamabhidhAnaM na yuktamiti cintAbIjopadarzana pUrvaka mRjumArgasamAzritAnAM viduSAM prakArAntarAzrayaNena saMzayAnuvyavasAyasya viziSTavaiziSTyA vagAhitva rUpa vizeSaNatAvacchedakadharmaprakAra kanizcayajanyatAvacchedakadharmAnAkAntasvato vyabhicAravAraNamupadarzayati- samuccayAnuSyavasAyavaditi / nanu raktatvaviziSTadaNDasya viSayatvAtmaka vaiziSTyaM saMzayagataM yadi saMzayAnuvyavasAyo'vagAheta tadA 'raktadaNDena sandeAi' ityevaM tadabhilApo'pi bhavet na ca tathA tadabhilapya iti na sa rakatvaviziSTadaNDasya vaiziSTayaM saMzaye'vagAddata ityata Aha- raktadaNDeneti / jJAne yasya viSayatAtmaka vaiziSTayaM tadanuvyavasAyasyAbhilApastadvAcakapadottara vaiziST yArthaka tRtIyAvibhaktimupAdAya bhavatyeveti nAsti niyamastathA sati daNDAtmakaviSayasya viSayatAtmaka vaiziSTayaM saMzayAdijJAne samastIti tasya tathA'nuvyavasAyo'pi daNDena jAnAmi' ityevamabhilapyeta, na caivamabhilapyate iti yathA tasya na tathA'bhilApastathaiva prakRte'pyuktaniyamAbhAvAdupapadyata ityAha- daNDeneti- 'daNDinaM na jAnAmi ityasya sthAna daNDena jAnAmi iti pATho yuktaH / yathA ca saMzaye saMzayatvaM samasti tathA jJAnatvamapi samasti, tathA ca saMzayatvasyaikadharmika viruddho gayaprakArakajJAnatvarUpatvAt tadrUpeNa tadanuvyavasAyasya rakatva tadabhAvaprakAratvadaNDavizeSyakatvAvagAhitve'pi jJAnatvena tadanuvyavasAyasya na tathAtvamiti jJAnatvena tadanuvyavasAye raktatvaviziSTadaNDavaiziSTayAvagAhini vyabhicAraNasya vAraNaM noktaprakAreNa sambhavatItyAha-- jJAnatveneti / nanu 'raktazvena daNDaM saMdehni' iti saMzayAnuvyavasAyai saMdehe vizeSaNIbhUte daNDe vizeSaNatayA vizeSaNAtAvacchedakasya raktatvasya saMzayAtmakavizeSyaniSTo yo nirUpakatayA prakAratvasambandhastadavagAhitya meva na tu rakatvaviziSTadaNDasya saMzayagata vaiziSTabhAvagAhitvamiti saMzayAnuvyavasAye viziSTavaiziSTyA vagAhitvAbhAvAt tatra vizeSaNatAvacchedakadharmaprakArakanizcayajanyatvAbhAve'pi na vyabhicAra ityata 00
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezA / sambandhAvagAhitAyA evoktajJAne samarthane cAnyatrApyatiprasaGgAt , tasmAd 'vizeSye vizeSaNam' iti rItyaiva saMzayAnuvyavasAya iti na vyabhicAra iti bahavaH / na ca 'sandemi' ityanuvyavasAyasya 'vizeSye vizeSaNam' iti rItyA'bhyupagame raktadaNDo dravyam' iti vyavasAyAnantaramapi 'raktadaNDaM jAnAmi' ityanuvyava. sAyaprasaGga iti vAcyam, raktaviziSTadaNDaprakAratAnirUpitaviSayitvasAMsargikaviSayatAnirUpitavizeSyatA. sambandhenAnuvyavasAyaM prati raktatvaprakAratAnirUpitadaNDatvAvacchinnavizeSyatAkatvena vyavasAyahetuttAyA AvazyakatvAt , anyathA 'rakto daNDaH' iti pratyakSAnantaraM raktavAn daNDazca' iti samUhAlambanasmara. NAdisthale 'raktadaNDaM smarAmi' ityanuvyavasAyApatteH, na ca 'daNDo raktaH' iti jJAnoparame'pi 'raktadaNDa Aha-vizeSaNoparyullikhyamAnasyeti- vishessnnvishessnntyollikhymaansyetyrthH| uktajJAne saMzayAnuvyavasAye / anya. trApi nizcayAtmakavyavasAyAnuvyavasAye'pi / atiprasavAta vizeSaNatAvacchedakasya vizeSyaniSTasambandhAvAhitAyA: prasaGgAt , tathA cAnuvyavasAyamAtrasya viziSTavaiziSTyAvagAhityamucicchatetyarthaH / saMzayAnuvyavasAyaH saMzaye viSayatayA daNDa tatra ca raktatvaM tadabhAvaM cAvagAhata iti 'vizeSye vizeSaNaM tatra ca vizeSaNam' iti rItyaiva jAyata iti viziSTavaiziSTyAvagAhiyodhatvalakSaNavizeSaNatAvacchedakadharmaprakArakanizcayakAryatAvacchedakadharmAnAkAntatvAna tatra vyabhicAra ityupasaMharati- tasmAditi / nanu saMdehAnuvyavasAyasya "vizeSye vizeSaNam' iti rItyA'bhyupagame'nuvyavasAyo viziSTavaizighyAvagAyeva bhavatIti niyamo nAbhyupeyata eva, evaM ca raktatvaM daNDAvizeSaNa tayavAyagAhamAno racatvAvacchinne vA prakAratayA daNDAvagAhI vA 'rakto daNDo dravyam' iti yo vyavasAyastadanantaramapi jJAne viSayitayA daNDaM tatra ca raktatvamavagAhamAnasya 'raktadaNDaM jAnAmi' ityanuvyavasAyasya prasaGgaH, tasya viziSTa vaiziSTyAnaragAhitvena raktatvaprakAraka daNDavizeSyakanizcayamantarA'pyutpattisambhavAdityAzaya pratikSipati-na ceti- asya 'vAcyam' ityanenAnvayaH / 'raktadaNDati' ityasya sthAne 'rako daNDo dravyam' itIti pATho yuktaH, ayaM ca vyavasAyaH samUhAlamba nAtmako bodhyaH, 'daNDo rakto dravyam' ityevamullekhe'pi samUhAlamba nAtmakatvaM sambhavati, paraM tathokha daNDavizeSyakaraktatvaprakArakatvamapyasya buddhAvAroheta taTyudArtha 'rako daNDaH' ityevamullekha:, evaM va 'uddezyavacanaM pUrva vidheyavacanaM tataH,' iti vacanAd yadi prakAravizeSyabhAvanApyavagana tatra bhavet tadA'pi raktasyaiva vizeSyatvaM daNDasya prakAratvaM na tu daNDe raktatvasya prakAratvamiti, vizeSye vizeSaNam' iti rItyA'nuvyavasAyasya tu viziSTabuddhitvena tatra vizeSaNajJAnavidhayA kAraNaM 'rakto daNDo dravyam' iti jJAnaM samaratyaveti tathA'nuvyavasAyasya kAraNasampattiH / niSedhe hetumAha- raktaviziSTeti- rakatvaviziSTetyarthaH, tathA ca rastvaviziSTadaNDaniSTaprakAratA- . nirUpita viSayitvaniSTasAMsargikaviSayatAnirUpitavizeSyatAsambandhenAnuvyavasAyaM prati raktatvaniSTaprakAratAnirUpittadaNDatvAvacchinnavizeSyatAkatvena rUpeNa vyavasAyasya tAdAtmyasambandhena kAraNatvam , 'viSayatAsambandhena pratyakSa prati tAdAtmyasambandhena viSayasya kAraNatvam' iti sAmAnyakAryakAraNabhAve sati pratyakSavizeSa prati viSaya vizeSasya kAraNatvasyAvazyakallenoktasambandhena 'raktadaNDaM jAnAmi' ityanuvyavasAyasya raktatvaprakArakadaNDavizeSyakavyavasAya eva sattvena tatra kAraNIbhUtasya rakatvaprakArakadaNDa vizeSyakavyavasAyasya tadAnImabhAvena 'rakto daNDo dravyam' iti vyavasAyAnantaraM 'raktadaNDaM jAnAmi' itynussyvsaaysyaapttysmbhvaadityrthH| anyathA uktarItyA'nuvyavasAyaM prati vyavasAyasya viziSyakAryakAraNabhAvasyAnupagame / 'rakto daNDaH' iti pratyakSAnantaraM raktasvAvacchinnavizeSyatAkadaNDatvaniSTaprakAratAkapratyakSAnantaram , niruktapratyakSasyodbodhaka vidhayA 'ratavAn daNDazca' iti samUhAlambanasmaraNe prayojakatvam , 'raktavAn daNDava' iti samUhA lambanasmaraNalakSaNavyavasAyasya raktatvaniSThaprakAratAnirUpitadaNitvAva. cchinnavizeSyatAkatvarUpakAraNatAvacchedakadharmAnAkAntatvAdukta viziSyakAryakAraNabhAvAbhyupagame kAraNAbhAvAna 'rakadaNDa smarAmi' ityanuvyavasAyApattiriti bhAvaH / nanu prathamakSaNe 'idaM madiSTasAdhanaM matkRtisAdhyaM ca' iti jJAnam, tato dvitIyakSaNe cikIrSA, tatastRtIyakSaNe kRtiH tatazcaturthakSaNe kRtisAkSAtkAra iti vastusthitI 'raktadaNDaM karomi' ityanuvyavasAyasya raktatvaviziSTadaNDaniSThaprakAratAnirUpitaviSayitvaniSThasAMsargikaviSayatAnirUpitavizeSyatAsambandhena raktadaNDaviSayakakRtAvutpadyamAnatvena tatra rakatvaniSThaprakAratAnirUpitadaNDatvAvacchinnavizeSyatAkavyavasAyastAdAtmyena nAsti, tathAvyavasAyasya 'daNDo raktaH' ityevaMrUpasya 'raktadaNDo madiSTasAdhanam' ityevaMrUpasya vA pUrvameva vinaSTatvAt , yadi ca kAraNatAvacchedakakoTau jJAnatvaM na nivezyata iti raktatvaprakArakadaNDatvAvacchinnavizeSyakakRtirapi nirukkakAraNatAvacchedakadharmAkAntatvAt kAraNamiti na tatra vyabhicAra iti
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-saraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / karomi' ityAkArakakRtisAkSAtkArotpattyA vyabhicAraH, hetutAvacchedake jJAnatvAniveze ca raktadaNDaH' ityanadabaddhasaMskArAda raktatva nirvikalpakadazAyAM viziSTavaiziSTya bodhApattiH, udabodhakAnAM saMskArajaviziSTavaiziSTyabodhahetutve'pi tadabhAve sAmAnyasAmagryA phalajanane bAdhakAmAvAditi vAcyam, kRtisAkSAtkArapUrva niyamato 'daNDo raktaH' iti smaraNAnabhyupagamAt , vastutaH saMskAravyAvRttajJAnecchAkRtivRttijAti. vizeSa kalpayitvA vizeSaNatAvacchedakaprakArakavijAtIyaguNatvenaiva hetutvaM svIkriyate, anantasmRtivyaktitaddhetukalpanApekSayA tAdRzajAtikalpanAyA evocitatvAt , na ca kRti sAkSAtkArapUrva viSayasmRtikalpanamAvazyakamanyathopanAyakajJAnaviraheNa viSayabhAnAsambhavena kRtisAkSAtkArAnudayaprasaGgAditi vAcyam, - jJAnalakSaNapratyAsattItaramapIcchAkRtisAdhAraNatadviSayakavijAtIyaguNatvenaiva hetutvopagamAt , avazyaM ca guNamAnasajanakatAvacchedakatayA saMskArAdivyAvRttajAtivizeSakalpanam, anyathA saMskArAdInAM mAnasavibhAvyate tadA raktadaNDaviSayakAnubuddhasaMskArato raktatvasya nirvikalpakotpattyanantarakAla evaM raktadaNDaM jAnAmi' ityanuvyavasAyApattiH, tatra saMskAre niruktAnuvyavasAyo'pyuktasambandhena vartate kAraNatAvacchedakadharmAkAnta uktasaMskAro'pi, yadi ca saMskArajavaiziSTyabodhe svAtantryeNodvodhakAnAmapi kAraNatvamiti tadabhAvAdeva na saMskArajaviziSTavaiziSTayabodhApattiH,evamapi viziSTavaiziSTyabuddhitvalakSaNasAmAnyadharmAvacchinnasya kAraNasadbhAvAt tadApattiH syAdevetyAzaGkaya pratikSipati-naceti-asya 'vAcyam' itynenaanvyH| 'raktatvanirvikalpakadazAyAm' ityasya 'raktatvanirvikalpakotpattidvitIyakSaNe ityarthaH, 'nirvikalpakotpattikSaNe' ityarthastu yadi viziSTabuddhi prati vizeSaNajJAnasya yat kAraNatvaM tatrApi jJAnatvamanivezya vizeSaNaviSayakatvenaiva kAraNatvamAsthIyate tadA sambhavati, anyathA'nuvyavasAyasya viziSTabuddhitvasyApi sambhavAt tatra kAraNIbhUtasya raktatvalakSaNavizeSaNajJAnasyoktanirvikalpakAt pUrvamabhAvena na tadAnImApattisambhava iti bodhyam / tadbhAva udbodhakAbhAve / sAmAnyasamagrayA viziSTavaiziSTyabuddhitvAvacchinnasAmAnyotpAdakasAmayyA, atredaM bodhyam- saMzayAnuvyavasAyasya 'vizeSye vizeSaNam' iti rotyA jAyamAnatve'pi kRtyAdyanuvyavasAyasya viziSTavaiziSTyAvagAhitvena tatra vizeNatAvacchedakaprakArakajJAnasya kAraNatvena tatraiva vyabhicArAzaGkanamidam , tatra kAryatAvacchedakaH kAraNatAvacchadekazca sambandhaH samavAya eva, tata eva ca kAraNatAvacchedakakoTau jJAnatvAAnaveze'nudabuddhasaMskArAd viziSTavaiziSTayabodhApAdanaM saGgatimaGgati, antarA vyavasAyahetusvAbhidhAnaM tu anuvyavasAyaM 'pratyeveti / viziSTavaiziSTayabuddhi prati vizeSaNatAvacchedakaprakArakajJAnasya yat kAraNatvaM tatra kAraNatAvacchedakakoTau jJAnasvaM nivezyata eva, tena nAnudbuddhasaMskArAd viziSTa vaiziSTayabodhApattiH, 'raktadaNDaM karomi' iti kRtisAkSAtkArAt pUrva niyamato 'daNDo raktaH' iti smaraNamupeyate, tapavizeSaNatAvacchedakaprakArakajJAnata eva viziSTavaiziSTayabodhAtmA kRtisAkSA. tkAra iti na tatra vyabhicAro'pIti nissechetumupdrshyti-kRtisaakssaatkaarpuurvmiti| 'smaraNAnabhyupagamAda' iti sthAne 'smaraNAbhyupagamAd' iti pATho yuktaH / lAghavAdAha-vastuta iti / hetutvaM viziSTavaiziSTayAvagAdidhuddhitvAva. cchinnaM prati kAraNatvam , vizeSaNatAvacchedakaprakArakavijAtIyaguNo raktatvaprakArakadaNDa vizeSyakakRtirapi bhavati, tato 'rakta. daNDaM karomi' ityAkArakasya raktatvaviziSTadaNDavaiziSTayAvagAhino'nuvyavasAyasya sambhavAcna tatra vyabhicAra ityaashyH| kRtisAkSAkArAt pUrva niyamato vizeSaNatAvacchedakasmaraNasya kalpane yadA yadA kRtisAkSAtkArAtmakaviziSTavaiziSTayabuddhi. rbhavati tadA tadA tatsmaraNaM kalpanIyamiti gauravamata: saMskAravyAvRttasya jJAnecchAkRtivartino jAtivizeSasya niruktakAraNatAvacchedakatayA kalpanamevocitamityAha- ananteti / tasviti- anantasmRtihetvityarthaH / tAdRzajAtIti-jJAne. cchaakRtivRttijaatiityrthH| nanu manojanyapratyakSaM jJAnAdiSu tadAzrayIbhUtAtmani ca laukikamiti tatra laukikasabhikarSasyAdhipatye'pi jJAnAdiviSayIbhUtasya bAhyapadArthasya yat tatra bhAnaM tatra na manaso laukikasannikarSaH kintu jJAnalakSaNAlaukikasannikarSa iti tadvalAdeva mAnase jJAnAdivizeSaNatayA bAhyo bhAsata iti yadi kRtisAkSAtkArapUrva niyamato niruktasmaraNaM na kalpyata tadA kRtyaMze raktatvaviziSTadaNDavaiziSTayAvagAhyanuvyavasAya eva na syAditi jJAnalakSaNapratyAsattisampattaye smaraNakalpanamAvazyakamityAzaya pratikSipati-na ceti- asya 'vAcyam' ityanena sambandhaH / anyathA kRtisAkSAtkArapUrva viSayasmRterakalpane / upanAyakajJAnaviraheNa kRtau vizeSaNatayA viSayabhAnaprayojakasya jJAnalakSaNAlaukikasannikarSasyAbhAvena / kRtisAkSAtkArAnudayaprasaGgAt svaviSayaviziSTakRtisAkSAtkAralakSaNakRtyanuvyavasAyAnutpattiprasaGgAt / tadviSayakAlaukikapratyakSa prati jJAnalakSaNapratyAsattestadviSayakavijAtIyaguNatvena hetutvamiti kRtisAkSAtkAre kRtyaMze vizeSaNatayA viSayasya bhAnaM tadviSayakakRtirUpapratyAsattita eveti niSedhahetumupadarzayati-zAnalakSaNeti- 'jJAnalakSaNapratyAsattItaramapIcchAkRtisAdhAraNa'
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalakUto nayopadezaH / tApattariti viziSTavaiziSTyAnubhavatvameva ca janyatAvacchedakamAsthIyate, smaraNe ca tAdRzaviSayatAniyAmakaH, iti bahavaH / kecit tu-" anubhavatvajAtau mAnAbhAvena jJAnatvasyApi nityasAdhAraNatayA janyatAnavacchedakatvAjanyapratyakSavRttijAtivizeSa eva vizeSaNatAvacchedakaprakArakanirNayajanyatAvacchedakaH, anumityAdau ca parAmarzAdireva tAdRzaviSayatAniyAmakaH, evaM zAbdabodhe'vAntaravAkyArthabodha eva tathA / atha vijA iti sthAne 'jJAnalakSaNapratyAsatterapi jJAnecchAkRtisAdhAraNa' iti pATho yuktaH / jJAnecchAkRtisukha-duHkhadveSANAM mAnasapratyakSaM bhavati dharmA-'dharmabhAvanAnAM tanna bhavatyAtmavizeSaguNatvAvizeSe'potyato jJAnecchAdiSu padasu viSayavidhayA mAnasakAraNeSu jAtivizeSastatkAraNatAvacchedakaH, tadabhAvAna dharmAdInAM trayANAM mAnasamityAtmavizeSaguNamAnasajanakatAvacchedakatayA siddho niruktajAtivizeSo nAprAmANika iti tasya viziSTavaiziSTayabuddhijanatAvacchedakakoTau jJAnalakSaNapratyAsattiniSTakAraNatAvacchadakakoTau pravezo na kalpanAgauravaprasaGgAvaha ityAha- avazyaM ceti / anyathA AtmavizeSaguNamAnasajanakatAvacchedakatayA saMskArAdivyAvRttajAtivizeSAkalpane / uktadizA vizeSaNatAvacchedakaprakArakavijAtIyaguNatvasya kAraNatAvacchedakatvavyavasthitI tadavacchinnakAraNatAnirUpitakAryatAvacchedakakoTAvanubhavatvameva nivezanIyam, smRtyanubhavayostu samAnaprakAratApratyAsattyA kAryakAraNabhAva iti viziSTavaiziSTyAvagAhyanubhavajanya viziSTavaiziSTayAvagAhismaraNe viziSTavaiziSTayaviSayatA tAdRzAnubhavaviSayatA. prayuktA eveti bahUnAM viduSAM matamupadarzayati-vizivaiziSTayAnubhavatvameveti / janyatAvacchedakaM vizeSaNatAvacchedakaprakArakajJAnajanyatAvacchedakam / smaraNasyoktajanyatAvacchedakadharmAnAkAntatvena tatra viziSTavaiziSTayaviSayatAniyAmakaM na vizeSaNatAvacchedakamatastasya niyAmakaM vAcyamityapekSAyAmAha- smaraNe ceti- atra 'smaraNe ca tAdRza viSayatAniyAmakaH' iti sthAne 'smaraNe ca tAdRzAnubhava eva tAdRzaviSayatAniyAmakaH' iti pATho yuktaH / tAdRzAnubhavaH viziSTa vaiziSTayAvagAhanubhavaH / tAdRzaviSayateti-viziSTavaiziSTyaviSayatetyarthaH / 'anubhavAmi' ityanuvyavasAyaH pratyakSAtmakajJAnasyaiva, anumityAdInAmanuvyavasAyastu sAmAnyato 'jAnAmi' ityAkArakaH, vizeSatastu 'anuminomi' ityAkAraka evetyanubhavatvajAtI mAnAbhAvAnna tasya kAryatAvacchedakakoTisanniviSTatvam , jJAnatvaM tu nityAnityasAdhAraNatayA na janyatAvacchedakaM kintu janyapratyakSavRttijAtivizeSa eva tatkAryatAvacchedakakoTiniviSTa iti keSAJcinmatamupadarzayati-kecit sviti / janyapratyakSavRttijAtivizeSa eveti-pratyakSatvasAmAnyasyApi nityezvarapratyakSasAdhAraNyena janyatAnavacchedakatvAd viziSTavaiziSTayAvagAhitve sati janyapratyakSamAtravRttijAtivizeSasyendriyasannikarSajanyatAvacchedakatayA siddhasya vizeSatAvacchedakaprakArakanirNayajanyatAvacchekatvamiti / nanvevaM vizeSaNatAvacchedakaprakArakanirNayAjanyapratyakSavizeSe viziSTavaiziSTayaviSayatvasya sambhave'pyanumityAdau niyAmakAbhAvAd viziSTa vaiziSTayaviSayatvaM na syAdityata aah-anumityaadaaviti| tAdRzaviSayatAniyAmakaH viziSTavaiziSTayaviSayatAniyAmakaH / tathA viziSTavaiziSTayaviSayatAniyAmakaH / nanu yadyanumitI viziSTavaiziSTayaviSayatve parAmarza eva niyAmako na tu vizeSaNatAvacchedakaprakArakanirNayastajanyatAvacchedakasya vijAtIyapratyakSatvasyAnumitAva. bhAvAt , tathA sati 'pRthivI itarebhyo bhidyate' ityatra 'itaravyApakIbhUtAbhAvapratiyogipRthivItvavatI pRthivI' ityAkArakavyatirekaparAmarzAt 'pRthivItarabhinnA' ityanumitiH pRthivItarabhedatvaviziSTavaiziSTayAvagAhinI pRthivItarabhedatvarUpavizeSaNatAka. cchedakaprakArakanirNayazUnyakAle'pi syAt, yadi cAnvayasahacAreNeva vyatirekasahacAreNApyanvayavyAptigrahaNa satyeva 'pRthivI pRthibItarabhinnA' ityanumitiriti na vyatirekaparAmarzAduktAnumitiH, anvayaparAmarzasattve tu itarabhedatvaprakArakajJAnamavazyaM samastIti noktavizeSaNatAvacchedakaprakArakajJAnAbhAvakAla uktAnumityApattiH sambhavatIti vibhAvyate, tadA yatra vyatirekaparAmoM vidyate svAtantryeNetarabhedatvaprakArakajJAnaM ca samasti tatra prathivItarabhedAnumityutpattignu syAdanvayavyAptijJAnAbhAvAt , itarabhedalakSaNasAdhyavizeSyakapRthivIrUpapakSaprakArikaiva 'pRthivyAmitarabhedaH' ityAkArakAnumitistadAnImutpadyata iti ca vaktumazakyam , sAdhyavizeSyakAnumitau sAdhyaprasiddhevirodhitvena svAtantryaNetarabhedatvaprakArakajJAnasya sAdhyaprasiddhirUpatayA tadrUpapratibandhakasattve tAdRzAnumityutpAdAsambhavAt , vyatirakaparAmarzato 'vizeSye vizeSaNam' iti rItyA 'pRthivI pRthivItarabhinnA' iti rotyA'numitirjAyata evetyapi na vAcyam, tathA sati sAdhyajJAnaM nAsti sAdhyaprasiddhirUpa
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI- taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / tI pratyakSatvasya tajjanyatAvacchedakatve ' itaravyApakIbhUtAbhAvapratiyogipRthivItvavatI pRthivI' ityAkArakaparAmarzAd itarabhedatyaprakArakajJAnadazAyAmiva tacchranyadazAyAmapi 'pRthivI itarabhedavatI' ityAkArakaviziSTa vaiziSTyaviSayatAzAlinyA anumiterApattiH, sAdRzAnumitAvanvayavyAptijJAnasyaiva hetutvAnnApattirityuktau ca svAtantryeNetarabhedatvaprakArakajJAnasya sattve sAdRzAnumityanudayApattiH, na ca pRthivyAmitarabhedavizeSyakAnumitereva svIkArAnneyamApattiH, sAdhyavizeSyakAnumitau sAdhyaprasiddhervirodhitayA tatra prabandhakAbhAvAd vyatirekaparAmarzataH sAdhyavizeSyikA 'pRthivyAmitarabhedaH' ityAkArikA 'pRthivI pRthivItarabhinnA' ityAkArikA ca sAdhyaprakArikA 'vizeSye vizeSaNam' iti rItyA'numitiH syAt sAdhyarUpavizeSaNajJAnamapi viziSTabuddhikAraNaM yadyapekSitaM tadapi prameyatvenetarabhedajJAna kAle samastyeva, sAdhyatAvacchedakaprakAraka siddhereva sAdhyaprasiddhiviSayA sAdhyavizeSyakAnumitivirodhitayA tasyAH prameyatvena rUpeNa sAdhyajJAnakAle'bhAvAt yadi ca sAdhyajJAnameva sAdhyasiddhiriti prameyatvena tajjJAnamapi sAdhyasiddhirbhavatyeva, tarhi itarabhedatvalakSaNasAdhyatAvacchedakaprakArakaM yad bhedAntaravizeSyakajJAnaM tanna sAdhyasiddhiriti tatkAle sAdhyavizeSyakAnumitiriSTaiva syAt tadarthaM pratibandhakakoTau viziSya sAdhyavizeSyakatvaM nivezanIyaM bhavediti gauravaM syAt, ata itarabhedatvaprakArakajJAnakAle vyatirekaparAmarzAdapi viziSTavaiziSTyA vagAhyanumitireva bhavati na tu 'vizeSye vizeSaNam' iti rItyA, evaM ca tasyA vizeSaNatAvacchedakaprakAraka jJAna zUnyakAle ApattivAraNAya vizeSaNatAvacchedakaprakArakajJAnajanyatAvacchedakamanumitisAdhAraNameva svIkaraNIyamiti zaGkate - atheti / vijAtIyapratyakSatvasya janyapratyakSamAtravRttijAtivizeSasya / tajjanyatAvacchedakatve vizeSaNatAvacchedakaprakAraka nirNayajanyatAvacchedakatve / itaravyApakIbhUtetipRthivItaravyApakIbhUtetyarthaH / vyApyatAvacchedakasambandhazca tAdAtmyam / tacchrabhyadazAyAmapi itarabhedatva prakArakajJAnazUnyadazAyAmapi, anumitau viziSTavaiziSTyA vagAhinyAmapi vizeSaNatAvacchedakaprakAraka nirNayasyAkAraNatvena tatsattAyA anAvazyaka - tvAt / tAdRzAnumitau 'pRthivI pRthivItarabhedavatI' ityAkAra kAnubhitau / 'anvayavyAptijJAnasyaiva, ityevakAreNa vyatirekavyAptijJAnasya vyatirekavyAptiviziSTa hetumattAparAmarzasya ca tAdRzAnumitau kAraNatvasya vyavacchedaH / ' svAtantryeNeti- yatra ' pRthivItaravyApakIbhUtAbhAvapratiyogi pRthivItvavatI pRthivI ' ityAkArakavyatirekaparAmarzaH, parAmarzAsanniviSTatayaiva pRthivItarabhedatvaprakArakajJAnaM ca tatra 'pRthivI pRthivItarabhinnA' ityAkArakAnumitirutpadyamAnA'nubhUyate sA na syAt tAM prati tadAnIM vidyamAnamya vyatireka parAmarzasyAkAraNatvAt, tatkAraNatayA'bhimatasyAnvayavyAptijJAnasya tadAnImabhAvAdityarthaH / sArA ' iti sthAne ' tAdRza' iti pATho yuktaH / tadAnIM 'pRthivyAmitarabhedaH' ityAkArikA AdheyatAsambandhena pRthivI prakAraka pRthivItarabheda vizeSyakaivAnumitirevodayate ityAzaGkaca pratikSipati - na ceti / neyamApattiriti tadAnIM pRthivIvizeSyakapRthivItarabhedaprakAra kAnumiteranupagamAnna tadanutpattyApAdanam iSTApattirUpatayA na doSAvahamityarthaH / sAdhyavizeSyakAnumitau sAdhya prasiddhervirodhitvena svAtantryeNetarabhedatvaprakAraka jJAnasya virodhinaH sattve tadAnIM sAdhyavizeSyakAnumityutpAdasyAsambhavena sAdhyaprakAra kAnumityutpAdasyaiva svIkartumucitatvena tadanumityanutpAdApAdanasyAniSTatayeSTApAdanatvena tatpariharaNaM kartumazakyamiti niSedhahetumupadarzayati- sAdhya vizeSya kAnumitAviti / tatra itarabhedatvaprakArakajJAnakAle / tAdRzAnumityutpAdAsambhavAt pRthivyAmitarabhedavizeSyakAnumityutpAdasyAsambhavAt / tadAnIM 'vizeSye vizeSaNam' iti rItyA sAdhyaprakArikA'numitirupajAyata ityAzaGkaya pratikSipati- na veti / tatra svAtantryeNaita ra bhedatvatrakArakajJAnakAle / yadi vizeSye vizeSaNam' iti rItyaiva pRthivIttara bhedaprakArikAnumitirupeyate tadA tatra vizeSaNatAvacchedakaprakArakajJAnasya nApekSeti yadA svAtantryeNApi pRthivItarabhedatvaprakArakajJAnaM nAsti kintu kevalavyatirekaparAmarza evaM vidyate tadAnIM sAdhyavizeSya kAnumitipratibandhakasAdhyaprasiddherabhAvAt sAdhyavizeSyikoktadizA sAdhyaprakArikA cetyubhayAkArAnumitiH syAditi niSedhahetumupadarzayati- tathA satIti- vizeSye vizeSaNamiti rItyA sAdhyaprakAra kAnumiterabhyupagame satItyarthaH / tAdRzaparAmarzAt 'pRthivItara vyApakIbhUtAbhAvapratiyogipRthivItvavatI pRthivI' ityAkArakavyatirekaparAmarzAt nanu vizeSye vizeSaNamiti rItyA'numitirapi viziSTabuddhirbhavatyeda, sA sAdhyarUpavizeSaNajJAnajanyeti sAdhyajJAnAbhAve kAraNAbhAvAnnotpatumarhatItyAzaGkaya pratikSipati na veti / neyamApattiH pRthivI pRthivItarabhinnA' ityAkAra kAnumityApa tirna sambhavati / niSedhe hetumAha - evamapIti - svAtantryeNa pRthivItarabhedatva prakAra kajJAnazUnyakAle vizeSaNajJAnAbhAvAt sAdhyaprakArakajJAnalakSaNasAdhyaviziSTabuddhayApAdanAsambhave'pItyarthaH / tathAvidhAnumiteH pRthivI pRthivItarabhinnA' ityAkArikAyAH, 94 6 * "
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / tAdRzAnumityutpAdAsambhavAt, na ca 'vizeSye vizeSaNam' iti rItyA 'pRthivI itarabhedavatI' ityAkArakAnumitistatra jAyata eveti vAcyam , tathA sati sAdhyajJAnazUnyakAle tAdRzaparAmarzAt 'pRthivyAmitarabhedaH, pRthivI itarabhedavatI' ityAdyAkArakadvividhaviSayatAzAlinyA anumiterApatteH, na ca viziSTabuddhi prati vizeSaNajJAnasya hetutvAnneyamApattiH, evamapi prameyatvenetarabhedajJAnakAle tathAvidhAnumiterApattisambhavAt , na ca prameyatvAdinA sAdhyajJAnakAle sAdhya vizeSyakAnumitipratibandhakIbhUtasAdhyasiddhisatvena na tatra tathAvidhaviSayattAzAlyanumityApattiriti vAcyam , sAdhyatAvacchedakaprakArakasiddhereva sAdhyavizeSyakAnumiti virodhitvAt , anyathetarabhedatva rUpeNa bhedAntarAvagAhisiddhikAle tAdRzAnumitivAraNAya tatra pakSavizedhyatAM nivezya siddheH pratibadhyapratibandhakabhAvAntarApatteH, tasmAditarabhedatvaprakArakajJAnakAlInavyatireka jJAnajanyAnamitiviziSTa vaiziSTyaviSayatAsvIkAra AvazyakaH, tatsAdhAraNyaM ca vizeSaNatAvacchedakaprakArakajJAnajanyatAvacchedakasyAvazyakam , tathA ca sati netarabhedatvaprakArakajJAnazUnyakAle 'vizeSye vizeSa. Nam' iti rItyetarabhedatvaprakArakadvividhaviSayatAzAlyanumityApattiH, viziSTavaiziSTyAnavagAhinyA vizeSye vizeSaNamiti rItyA jAyamAnAyA anumiteraprasiddhaH, viziSTavaiziSTyAvagAhinyAM ca vizeSaNatAvacchedakakRthivyAmitarabhedaH' ityAkArikAyAzretyevaMdvividhaviSayatAzAlinyA anumiteH / nanu prameyatvena rUpeNa yaditarabhedajJAnaM tat sAdhya prasiddhirUpatvAt sAdhyavizeSyakAnumitipratibandhakamiti tatkAle jAyamAnAyA anumiteH sAdhyavizeSyakatvAbhAvAbhoktadvividhaviSayatAzAlyanumityApattirityAzaGkaya pratikSipati- na ceti- asya vAcyam' ityanenAnvayaH / tatra prameyatvAdinA sAdhyajJAnakAle / tathAvidheti- niruktadvidhetyarthaH / sAdhyavizeSyakAnumiti prati sAdhyasiddheH sAdhyatAvacchedakaprakArakasiddhitvenaiva pratibandhakatvam , prameyatvaM ca na prakRtasAdhyatAvacchedakamiti tatprakArakajJAnasya sAdhyatAvacchedakaprakArakazAnavAbhAvAt pratibandhakatvAmAvena tathAvidhaviSayatAzAlyanumityApattiH syAdeveti niSedhahetumupadarzayati-sAdhyatAvacchedakaprakArakasiddhereveti / anyathA sAdhyatAvacchedakaprakArakajJAnatvena sAdhyavizeSyakAnumiti prati sAdhyasiddheH pratibandhakatvamanabhyupagamya sAdhyaviSayakajJAnasvena pratibandhakatvAbhyupagame / tAdRzAnumitivAraNAya' iti sthAne 'tAdRzAnumityanutpattivAraNAya' iti pATho bhavitumarhati / atrAyamabhiprAyaH- sAdhyatAvacchedakaprakArakajJAnatvena sAdhyasiddheH pratibandhakatve itarabhedatvena bhedAntarAvagAhijJAnasyApi sAdhyavizeSyakAnumiti prati pratibandhakatvena tatkAle sAdhyavizeSyakAnumityanutpattirayatnopanateva, sAdhya jJAnatvena pratibandhakatvapakSe tu yatsAdhyasya jJAnaM tatsAdhyavizeSyakAnumi tirna bhavatIti pRthivItarabhedatvena bhedAntarAvagAha jJAna na sAdhya vizeSyakajJAnamiti tasa tatra pratibandhakamiti bhavatyeva tatra sAdhyavizeSyakAnumitirityevaM yat tAdRzAnumityunutpatteAraNaM tad viziSya sAdhyavizeSyakatvasya pratibadhyapratibandhakabhAvakoTau niveze satyeva ityevaM pratibadhyapratibandhakabhAvAntarApattyA gauravamiti / 'pakSavizeSyatAm' ityasya pakSanirUpitA yA sAdhyaniSTavizeSyatA tAmityarthaH / 'atha' ityaashngki| svavaktavyamupasaMharannAha-tasmAditi / 'jJAnajanyAnumiti' iti sthAne 'jJAnajanyAnumitau' iti pATho yuktaH / yadA coktAnumito viziSTavaiziSTayaviSayatA tadA tAdRzAnumitirapi vizeSaNatAvacchedakaprakArakanirNayajanyeti viziSvaiziSTayapratyakSatvaM tadavRttitvAnnyUnavRttitayA na vizeSaNatAvacchedakaprakArakanirNayajanyatAvacchedakaM kintu pratyakSAnumitisAdhAraNameva vizeSaNatAvacchedakaprakArakanirNayajanyatAvacchedakamupayamityAha- tatsAdhAraNyaM ceti-- anumitisAdhAraNyaM cetyarthaH, vizeSaNatAvacchedakaprakArakajJAnajanyatAvacchedakasya tatsAdhAraNyaM caavshykmitynvyH| tathA ca sati vizeSaNatAvacchedakaprakArakajJAnajanyatAvacchedakasyAnumitisAdhAraNye ca sati / netareti- namo'numityApattirityanenAmvayaH / kathaM noktadvividhaviSayatAzAlyanumityApattirityapekSAyAmAha-viziSTavaiziTyAnavagAhinyA iti'vizeSye vizeSaNam' iti rItyA kA'pyanumitirbhavatyeva netyaprasiddhatvAdeva pRthivI pRthivItarabhinnA' ityA kArakAnumiteH 'vizeSye vizeSaNam' iti rItyA'bhyupagantumazakyatvAd viziSTavaiziSTyAvagAhinI sA bhavati, kintu ta prati vizeSaNatAvacchedakaprakArakanirNayavidhayA pRthivItarabhedatvaprakArakanirNayaH kAraNamiti tacchUnyakAle tadrUpakAraNAbhAvAdeva na sotpatumahatIti 'pRthivI itarabhedavyApakIbhUtAbhAvapratiyogi thivItvavatI' ityAkArakavyatirekaparAmarzAt tadAnIM 'pRthivyAmitarabhedaH' ityekAkAraivAnumitiriti dvividhaviSayatAzAlyanumityApattirna sambhavatItyarthaH / viziSTavaiziSTyAvagAhyanubhavatvameva
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / prakArakanirNayasya hetutvAditi cet ? evamapyanumitI svAtantryeNaiva hetutvam , anumitisAdhAraNajanyatAvacchedakatve nityavyAvartanAya janyatvanivezasyAvazyakatve mithovizeSaNavizeSyabhAve vinigamanAviraheNa nAnAkAryakAraNabhAvasyAvazyakatvAdavacchedakagauravAca' ityaahuH| pare tu-"anubhavatvAdikamanivezya viziSTvaiziSTya viSayatAvatvameva tadavacchedakam , vizeSaNatAva. cchedakaprakArakajJAnazUnyakAlInasmaraNe IzvarajJAne ca 'vizeSye vizeSaNam' ityetAdRzaviSayatAmAtramabhyupeyate, ato na vyabhicAro navA nityasAdhAraNam" ityAhuH / kecit tu vizeSaNatAvacchedakasaMzayakAle viziSTavaiziSTyabodhaM svIkRtya vizeSaNatAvacchedakaprakArakapratyakSA-'numitisAdhAraNam, taca nityapratyakSasAdhAraNatvAnna kAryatAvacchedakam , janyAnubhavamAtravRttijAtivizeSaca nAbhyupagantuM zakyaH, pratyakSavAbhAvavatyanumitau tasya sattvaM tadabhAvavati nityapratyakSe pratyakSatvasya sattvamityevaM parasparAtyantAbhAvasAmAnAdhikaragye sati tayorjanyapratyakSe vidyamAnatvena pratyakSatvena sAGkaryAt, kintu janyatve sati viziSTavaiziSTyAvagAAnubhavatvaM tadubhayasAdhAraNaM vizeSaNatAvacchedakaprakArakanirNayakAryatAvacchadakaM vAcyam, tatra yathA janyatvaM sAmAnAdhikaraNyasambandhenAnubhavatvasya vizeSaNaM tathA'nubhavatvamapi sAmAnAdhikaraNyasambandhena janyatvastha vizeSaNaM sambhavatyeva, na cAtra vinigamakaM kiJcid yena janyatvaviziSTamanubhavatvameva niruktajanyAvacchedaka nAnubhavatvaviziSTa janyatvaM tatheti gurudharmAvacchinnakAryakAraNabhAvadvaya prasaGga ityato'numiteviziSTavaiziSTyAgAhinyA yad vizeSaNatAvacchedakapAkArakanirNayajanyatvaM tadavacchedakamanyadeva, tadanyadeva ca viziSTavaiziSTyAvagAhipratyakSa vizeSaNatAvacchedakaprakArakanirNayajanyatAvacchedakamiti- samAdhatte- pavamapIti- anumiteviziSTavaiziSTyAvagAhitvena vizeSaNatAvacchedakaprakArakanirNayajanya - tve'pItyarthaH / svAtantryeNaceti- viziSTa vaiziSTayAvagAhyanumititvAvacchinnaM prati vizeSaNatAvacchedakaprakArakanirNayatvena kaarnntvmityrthH| nanvevamuktAnumiti prati pRthakAraNatvaM pRthak ca pratyakSavizeSa prati kAraNatvamityevaM gauravaM syAdato'numitisAdhAraNadharmasya kAryatAvacchedakatvamurarIkRtyeka kAraNatvakalpanameva nyAyyamityata Aha- anumitIti- anumitisAdhAraNadharmasya vizeSaNatAvacchedakaprakArakajJAnajanyatAvacchedakatva ityarthaH / nityavyAvartanAya nitya pratyakSe kAryatAvacchedakadharmasya vyAvartanAya / janyatvanivezasya janyatve sati viziSTavaiziSTayAvagAhanubhavatvAvacchinnaM prati vizeSaNatAvacchedakaprakArakanirNayaH kAraNamityevaM kAryakAraNabhAvaklaptau kAryatAvacchedakakoTau janyatvanivezasya / mithovizeSaNavizeSyabhAva iti- sAmAnAdhikaraNyasambandhena janyatvaviziSTaniruktAnubhavatvaM prakRtakAryatAvacchedakayuktAnubhavatva viziSTaM janyatvaM vA tathetyevaM vizeSaNavizeSyabhAve / nAnAkAryakAraNabhAvaH svAtantryeNAnumititvasya kAryatAvacchedakatve'pyata Aha- avacchedakagauravAJceti / viziSTavaiziSTayaviSayatAvattvAvacchinnaM prati vizeSaNatAvacchedakaprakArakanirNayaH kAraNamityekavidha eva kAryakAraNabhAvaH, viziSTavaiziSTyaviSayatAvattvaM yathA pratyakSa vizeSe tathA'numitAvapIti, IzvarapratyakSaM vizeSaNatAvacchedakaprakArakazAnazUnyakAlInaM smaraNaM ca 'vizeSye vizeSaNam' iti rItyaivopayata iti tanna viziSTavaiziSTayaviSayatAvattvasyAbhAvAdeva vyabhicArAprasaktAvIzvarapratyakSavyAvartanAya janyatvasya smaraNavyAvartanAyAnubhavatvasya kAryatAvacchedakakoTau na niveza iti pareSAM matamupadarzayati-pare sviti- asya 'AhuH' ityanena sambandhaH / 'anivezyam' ityasya sthAne 'anivezya' iti pATho yuktaH / tadavacchedakaM vizeSaNatAvacchedakaprakArakanirNayajanyatAvacchedakam / ata: IzvarajJAne nirutasmaraNe ca viziSTavaiziSTayaviSayatAvatvAbhAvAt / 'daNDo rakto navA' iti saMzayAnantaraM raktadaNDavAn' iti rarutvaviziSTadaNDavaiziSTayAvagAhibudhyanutpattAveva vizeSaNatAvacchedakaprakArakanirNayatvena viziSTavaiziSTayAvagAhibuddhi prati kAraNatvamabhyupeyam, na caivam , uktasaMzayAnantaramapi viziSTavaiziSTayAvagAyuktabuddhirutpadyata eveti viziSTavaiziSTyAvagAhibuddhi prati vizeSagatAvacchedakaprakArakajJAnatvenaiva kAraNatvaM lAghavAdupeyate, athavA lAghavAd vizeSaNatAvacchedakaprakArakajJAnatvena viziSTavaiziSTapAvagAhibuddhi prati kAraNatve vyavasthite vizeSaNatAvacchedakaprakArakasaMzayakAle'pi viziSTavaiziSTayAvasAhibodhaH svIkriyata iti keSAcinmata pratikSeptumunanyasyatikecit tivati-asya 'AhaH' itynenaanvyH| atra saMzayasya jJAnatvAdinA kAraNatvaM pratibandhakatvaM vA, tatrAprAmANyajJAnasya nirNayatvenaivottejakatvam, arthAt aprAmANyanirNayAnAskanditasyeva jJAnasya kAraNatvaM pratibandhakatvaM vA, yato'grAmANya. nirNaye sati tajjJAnaviSayasya parItyaM sunizcitaM bhavatIti tajjJAnaM svaviSayasya saMzayAtmanA nirNayAtmanA cAvyavasthitI
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyo samalato nayopadezaH / jhAnatvenaiva hetutvamAhuH, tadasat-saMzayasAdhAraNajJAnasya hetutve'prAmANyanirNayasyaivottejakatayA nirNayatvena hetutve cAprAmANyajJAnasyaiva tathAtve nirNayatvena hetutvakalpanAyA evocitatvAd, anyathA vizeSaNatAvacchedakaprakArakajJAnIyanirNayatvApekSayA guruzarIrasyAprAmANyajJAnanirNayatvasya nivezena mahAgauravaprasaGgAt , atha vizeSaNatAvacchedakasaMzayakAle tatra cAprAmANyazaGkAyAM bhavanmata iva mamApi viziSTavaiziSTyabodho na jAyata ityaprAmANyajJAnatvAvacchinnAmAvasyaiva niveze ka doSa iti cet ? evamapi saMzayasAdhAraNajJAnasya viziSTavaiziSTyabodhahetutve anumityAdikaM prati parAmarzahetutve vyAyAdheze nirNayatvaniveze mahAna svakArya kAryAntaraM vA kuryAt pratibadhnIyAd vA, tatrAprAmANyasaMzaya tu tadadhIno viSayasaMdeha eca, na tadvaiparItyamiti svaviSayasaMzayAtmakatvaM tasyAkSuNNameveti tadAtmanastasya svakAryakaraNasAmathrya kAryAntarapratibandhanasAmathrya ca samastyevetyaprAmANyasaMzayasyAkiJcitkaratvAnna tatrottejakatvam, yatra tu nirNayasyaiva kAraNatvaM pratibandhakatvaM vA, tatrAprAmANyajJAnasyAprAmANyajJAnatvenaivottejakatvam, arthAdaprAmANya jJAnAnAskanditasyaiva tasya kAraNatvaM pratibandhakatvaM vA, yatastatrAprAmANyasaMzaye aprAmAthyanirNaye vA sati tastha svaviSaye sandigdhatvasya parItyasya vA prAptau nirNayarUpatA tasya svaviSayAdatIti nirNayAtmanA tasya na svakAryakAritvaM kAryAntarapratibandhakatvaM veti, evaM ca prakRte vizeSaNatAvacchedakaprakArakajJAnatvena viziSTaveziSTadhAvagAhibuddhi prati kAraNatve tatrAprAmANyanirNayatvenaivAprAmANyajJAnasyottajakatvamiti gauravam , vizeSaNatAvacchedakaprakArakanirNayatvena kAraNatve tu aprAmANyajJAnatvenavottejakatvamiti lAghavam, tato vizeSaNatAvacchedakaprakArakanirNayatvasyaiva prakRtakAryakAraNatvAvacchedakatvaM yuktamataH keSAzcinmataM na yuktamityAha-tadasaditi / tathAtve uttejakatve / anyathA nirNayatvasya kAraNatAvacchedakakoTAvanivezya tatsthAne jJAnatvasya niveze / vizeSaNateti- vizeSaNatAvacchedakaprakArakanirNayatvaM vizeSaNatAvacchedakAbhAvAprakArakatve sati vizeSaNatAvacchedakaprakArakajJAnatvam , tadapekSayA tadabhAvavaniSThavizeSyatAnirUpitataniSTaprakAratAkatvalakSaNAprAmANyAbhAvAprakArakatve sati niruktAprAmANyaniSThaprakAratAkaralakSaNAprAmANyajJAnaniSTanirNayatvasyottejakakoTau vizeSaNatAvacchedakaprakArakajJAnatvena kAraNatvapakSe praviSTasya gurutvaM suvyaktamevAto mahAgauravaprasaGgAdaprAmANyajJAnAnAskanditavizeSaNatAvacchedakaprakArakanirNayatvenaiva viziSTavaiziSTyAvagAhiyuddhi prati kAraNatvaM na tu aprAmANyanirNayAnAskanditavizeSaNatAvacchedakaprakArakajJAnatveneti / nanu vizeSaNatAvacchedakaprakArakajJAnatvena kAraNatvapakSe'pyaprAmANya jJAnatvenaivo. ttejakatvam , yathA vizeSaNatAvacchedakaprakArakanirNayatvena kAraNatvapakSe vizeSaNatAvacchedakaprakArakanirNaye aprAmANyazaGkAyo tato viziSTavaiziSTayAvagAhijJAnaM na jAyate tathA vizeSaNatAvacchedakaprakArakajJAnatvena kAraNatvapakSe'pi vizeSaNatAvacchedakaprakArakasaMzaye'prAmANyazaGkAyAM tato viziSTavaiziSTayAvagAhibodho na jAyata eveti tattvena kAraNatvapakSe'pi na gauravamityAzaGkate- atheti / tatraca vizeSaNatAvacchedakasaMzaye ca ! bhavAmata iva vizeSaNatAvacchedakaprakArakanirNayatvena kAraNatvamiti mate vizeSaNatAvacchedakaprakArakanirNaye'prAmANyazaGkAyAmiva / mamApi vizeSaNatAvacchedakaprakArakajJAnatvena kAraNatvamityabhyupagantumate'pi / niveze vizeSaNatAvacchedakaprakArakajJAnaniSThakAraNatAvacchedakatayA niveshe| viziSTavaiziSTayabodhaM prati vize. SaNatAvacchedakaprakArakanirNayasya hetutve anumiti prati hetutvenAbhimatasya parAmarzasya viziSTavaiziSTayAvagAhibodhAtmakasya kAraNa vizeSaNatAvacchedakIbhUtavyAptiprakArakanirNaya eveti tato jAyamAnasya na vyApyaMze saMzayarUpatA, vyAptyabhAvaprakArakajJAnaM prati vyAptiprakArakanizcayasya pratibandhakatvena vyAptiprakArakanirNayottarajApamAnajJAne vyApyabhAvaprakArakatvAsambhavAdityetAvataiva parAmarzI vyAptyaMze nirNayarUpa eveti, yadyapi anAhAryAprAmANya jJAnAnAskanditatadvattAnizcayasyaiva tadabhAvavattAbuddhiM prati pratibandhakatvamityAhAryavyAptiprakArakanizcaye satyapi tadanantarajAyamAnajJAne vyAptyabhAvaprakArakatvaM sambhavati, tathApi vizeSaNatAvacchedakaprakArakanizcayasyAnAhAryaprAmANyajJAnAnAskanditasyaiva viziSTavaiziSTayabodhatuma miti viziSTavaiziSTyAvarAhiparAmarzahetutayA''daraNIyasya vyAptilakSaNavizeSaNatAvacchedakaprakArakanirNayasyAnAhAryatvameveti, na tadanantaraM vyAptiprakArakasaMzayasambhava iti anumiti prati parAmarzasya hetutve vyApyaMze nizcayatvaM na nivezyate, vizeSaNatAvacchedakaprakArakajJAnasvena saMzayasAdhAraNadharmeNa kAraNatvapakSe tu vyAptirUpavizeSaNatAvacchedakaprakArakasaMzayAdapi niruktaparAmarzasya sambhavena vyAyaMze saMzayarUpasyApi tasya sambhavena tato'numityutpattivAraNAya vyAyaMze nirNayAtmakatvaM tasya kAraNatAvacchedakakoTau nivezanIyamiti gauravaM syAditi samAdhatte-evamapIti- vizeSaNatAvacchedakaprakArakasaMzaye'prAmANyasaMzayadazAyAM viziSTavaiziSTayabodhotpAdasyAna 13
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI taraGgiNItaraNibhyAM samalahato nayopadezaH / gauravAt, vizeSaNatAvacchedakaprakArakanizcayasya cAnAhAyasyaiva hetutvasvIkArAdAhAryataduttarotpannajJAne vyAtyaMze nirNayatvanivezAnAvazyakatvAt , nanu tathApi 'vizeSye vizeSaNam' iti jJAnasAdhAraNyevAtiriktaprakAritA'stu tadavacchinne'prAmANyanizcayAbhAvakUTaviziSTasaMzayAbhAvasya niyAmakasyAprAmANyajJAnAbhAva. kUTaviziSTanizcayatvAvacchinnato laghutvAt , iyameva yogyatAjJAnAdiniSThahetutAvacchedikA bAdhAdipratibandhakatAvacchedikA ca, ata evAnanvitAnvayabuddhebarbAdhAdipratibaddhyatvapratibandhakatve, ata eva (ca) vyAptiprakAranizcayottaramapi vyAptyabhAvAMze AhAryasaMzayAtmakatathAvidhajJAnAdanumityanApattiH, kAryasahabhAvena tathAvidhasaMzayasya pratibandhakatvAditi cet ? na-aprAmANyanizcayatvAvacchinnAbhAvaviziSTanirukta. bhyupagame'pItyarthaH / AhAryataduttarotpannajJAna iti- AhArya yad vizeSaNatAvacchedakIbhUtavyAtiprakArakanirNayAtmakaM tadavyavahitottarotpannajJAne ityarthaH, tacca jJAna manAhAryavyAptiprakArakanirNayAbhAvAd vyAptiviziSTavaiziSTacAvagAhiparAmarzAtmakaM na bhavatyeveti tadAnIM parAmarzAbhAvAdeva nAnumitiriti tatra vyAyaMze nirNayatvasyAnAvazyakatvAdityarthaH / nanu yadi vizeSaNatAvacche. dakaprakArakasaMzayato viziSTavaiziSTyAvagAhibodho na bhavatIti saMzayasAdhAraNarUpeNa na kAraNatvaM tarhi 'vizeSye vizeSaNam' iti rItyA jJAnasAdhAraNI yA'tiriktaprakAritA tAmupagamya tadavacchinnaM prati tata eva vizeSaNatAvacchedakaprakArakasaMzayakAle na tAdRza. prakAritvAvacchinnotpattyApattisambhava iti tAdRzaprakAritvAvacchinnotpattivAraNAya tAzaprakAritvAvacchinnaM prati aprAmANyajJAnAbhAvakUTaviziSTavizeSaNatAvacchedakaprakArakanizcayatvAvacchinnasya niyAmakatvaM na kalpanIyaM tAdRzasaMzayAbhAvApekSayA tasya gurutvAt , vizeSye vizeSaNamiti rItyA jJAnasAdhAraNI prakAritaiva ca zabdabodhaM prati yogyatAjJAnasya yA kAraNatA tadavacchedikApi, tathA tadvattAbuddhi prati tadabhAvavattAnizcayalakSaNabAdhanizcayasya yat pratibandhakatvaM yacca tannirUpitaprativadhyatvaM tayoravacchedikA'pi, evaM tadabhAvavattAbuddhiM prati tadvattA nizcayasya yat pratibandhakatvaM yaca tannirUpita pratibadhyatvaM tayoravacchedikA'pi, tata eva ca 'vizeSye vizeSaNam' iti rItyA yaH zAbdavodho'nanvitAnvayabodhAtmA tasyApi bAdhavuddhi prati pratibadhyatvaM pratibandhakatvaM ca sambhavataH, aprAmANyanizcayAbhAvakUTa viziSTasaMzayAbhAvasya pratibandhakAbhAvavidhayA kAryasahabhAvena tAzaprakAritvAvacchinna prati niyAmakatvAzrayaNAdeva yatra vyAptiprakArakanizcayAnantaraM vyAyabhAvAMze AhAryasaMzAyAtmako vyAptiviziSTavaiziSTayAvagAhiparAmarzastatra tato nAnumityApattiH kAryakAle niruktasaMzayasyaiva kAryasahabhAvena pratibandhakasya bhAvAditi zaGkate-nanviti / tadavacchinne vizeSye vizeSaNamiti jJAnasAdhAraNaprakAritvAvacchinne, asya 'niyA. makasya' ityanenAnvayaH, taca 'saMzayAbhAvasya' ityasya vizeSaNam, 'saMzayAbhAvasya' ityasya 'laghutvAd' ityatrAnvayaH / iyameva vizedhye vizeSaNamiti jJAnasAdhAraNaprakAriteca, 'bAdhAdi' ityAdipadAt tadvattAnizcayAdaH pratibandhakAntarajJAnasya copagrahaH / ata eva niruktaprakAritAyA bAdhAdipratibandhakatAyavacchedakatvopagamAdeva / ata eva ca niruktaprakAritvAvacchinne'prAmANyanizcayAbhAvakUTa viziSTasaMzayAbhAvasya niyAmakatvAdeva punaH / tathAvidhajJAnAt vizeSye vizeSaNa miti jJAnasAdhAraNaprakAritvAvacchinnaparAmarzAtmakajJAnAt / tathAvidhasaMzayasya aprAmANyanizcayAbhAcakUTaviziSTasya vyAptyabhAvAMze aahaarysNshysy| aprAmAyanizcayatvAvacchinnAbhAvaviziSTaniruktasaMzayatvena pratibandhakatvaM tadabhAvatvena ca kAraNasvamiti kalpanApekSayA'prAmANya jJAnAbhAvaviziSTAvizeSaNatAvacchedakaprakArakanizcayatvena kAraNatvasyaiva lAghavAdaucityam , viziSTavaiziSTayaviSayatA ca 'abhAvabodho hi viziSTavaiziSTayAvagAhimaryAdA nAtizete' iti niyamabalAdabhAvabodhe siddhA, tatra vize. SaNatAvacchedakIbhUtapratiyogitAvacchedakaprakArakanizcayasya yat kAraNatvaM kluptaM tasya kAryakoTAvabhAvAMzamapravezasyaiva viziSTavaiziSTayAvagAhibodhatvAvacchinne yuktatvamiti samAdhate-neti / pratiyogitAvacchedakaprakArakanizcayasya' ityasya 'hetutvam' ityanenAnvayaH, abhAvAMzApravezeneti- 'pratiyogitAvacchedakaviziSTasyAbhAvena saha vaiziSTyAvagAhipratyakSe' ityatrA. bhAvena sahetyanuktvA pratiyogitAvacchedakaviziSTasya vaiziSTayajJAna ityuktau lAghavaM vyaktameva / tAdRzajJAna evaM pratiyogitAvacchedakaviziSTavaiziSTayajJAna eva tathA ca pratyakSasthAne jJAnasyaiva pravezo vidheya ityetAvatA viziSTavaiziSTyajJAne vizeSaNatAvacchadakaprakArakajJAnasya kAraNatvaM 'yadvizeSayoH kAryakAraNabhAvastatsAmAnyayorapi saH' iti nyAyAdAyAti, yataH
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / ...... ..5000 00 34544 saMzayAbhAvatvena hetutve gauravAt , pratiyogitAvacchedakaprakArakanizcayasya pratiyogitAvacchedakaviziSTaviSayake'bhAvasya pratyakSe hetutvaM kalpyamAnamabhAvAMzApravezena lAghavAt tAdRzajJAna eva yuktamiti tadbalena nizcayajanyatAvacchedakaviziSTa vaiziSTyaviSayatAsiddhezca / "zAkapAkajatvAdau sAdhyavyApakatvasandehenAhito hetau sAdhyavyApakatvavyabhicArasandeha upAdhiH" iti dIdhityuktastu phalIbhUtasandehe zAkapAkajatvaviziSTe sAdhyavyApakasyAvizeSaNAt, anyathA tu dravyatvAdau tasya nizcayAt tatra tadvizeSaNe tu sAdhyavyApakatvAMze vizeSye vizeSaNam' iti rItyA pratiyogitAvacchedako vizeSaNatAvacchedakadharmavizeSa eva tatprakArakajJAnaM vizeSaNatAvacchedakaprakArakajJAna vizeSaH, pratiyogitAvacchedakaviziSTavaiziSTyAvagAhijJAnaM ca viziSTavaiziSTyAvagAhijJAnavizeSa iti, etena viziSTavaiziSTyAvagAhijJAnavidhayaiva pratiyogitAvacchedakaviziSTavaiziSTyAvagAhya bhAvajJAnasya kAryatvaM vizeSaNatAvacchedakaprakArakanirNayavidhayaiva ca pratiyogitAvacchedakajJAnasya kAraNatvaM na tu svAtantryeNa tayoH kAryakAraNabhAva ityapi lAghavaM suspaSTaM pratIyate / 'hetutvam' iti pUrvamukasya 'yuktam' itynenaanvyH| tadvaleneti-pratiyogitAvacchedakaviziSTavaiziSTyajJAne pratiyogitAvacchedakaprakArakajJAnasya yat kAraNatvaM tadbalAjanyatAvacchedakatayA viziSTavaiziSTyaviSayatAsiddheriti tadavacchinne vizeSaNatAvacchedakaprakArakanirNayasya sAmAnyataH kAraNavaM yujyata eveti / nanu yadi viziSTavaiziSTyAvagAhibuddhi prati vizeSaNatAvacchedakaprakArakanizcayasya sAmAnyataH kAraNatvaM tadA 'sa zyAmo mitrAtanayatvAd, ityatra zAkapAkajatvamupAdhiH, taddhi zAmatvalakSaNasAdhyasya vyApakaM mitrAtanayatvalakSaNasAdhanasyAvyApakamata: sAdhyanyAyakatve sati sAdhanAvyApakatvalakSaNopAdhistatra vidyate, vyabhicArAnumAna copAdhaH prayojanam , tadyathA- mitrAtanayatvaM zyAmatvavyabhicAri zyAmatvavyApakazAkapAjatvavyabhicAritvAditi, atra zAkapAjatve zyAmatvavyApakatvanizcaye tavyabhicAralakSaNaheturapi mitrAtanayatvalakSaNaprakRtahatau nizcIyate, yadA tu zAkapAkajave zyAmatvavyApakatvasaMdehastadA tena mitrAtanayatve zyAmatvavyApakavyabhicAritvasaMdehaH, so'yaM hetusaMdehaH sAdhyavyabhicAritvalakSaNasAdhyasaMdehasya prayojaka iti, sa ca sAdhyavyabhicArasaMdeho grAhyasaMzayavidhayA vyAptijJAna pratibandhaka ityabhiprAyeNa zAkapAkajatvAdau sAdhyavyApakatva saMdehAhito hetau sAdhyavyApakavyabhicArasaMdeha ityevamupAdhigranthe ziromaNibhaTTAcAryeNa yaduktaM tat kathaM saGgacchate? sAdhyavyApakabyabhicArasaMdehasya sAdhyavyApakatvaviziSTavaiziSTyAvagAhibodharUpatvena taM prati vizeSaNatAvacchedakIbhUtasAdhyadhyApakatvaprakArakanizcayasya kAraNatvena sAdhyavyApakatvasaMdehenAtathAbhUtena tadAdhAnAsambhavAdityata aah-shaakpaakjtvaadaaviti| "sAdhyavyApakatvavyabhicArasaMdeha upAdhiH iti dIdhityuktasta" ityasya sthAne "sAdhyavyApakavyabhicAritvasandehaH" ityupAdhidIdhityuktastu" iti pATho yuktaH, 'ityupAdhidIdhityuktastu' ityasya 'evaMsvarUpa upAdhinirUpaNAtmakopAdhyabhikhyadIdhitigranthaikadezaprakaraNoktastu' ityarthaH, 'zAkapAkajatvaviziSTe sAdhyavyApakasyAvizeSaNAd' ityasya sthAne 'zAkayAkajasvaviziSTe sAdhyavyApakatvasyAvizeSaNatvAda' iti pATho yuktaH, tathA ca 'phalIbhUtasandehe' ityAderayamarthaH- zAkapAkajatvAdau sAdhyavyApakatvasaMdehasya phalIbhUto yaH saMdeho hetau sAdhyavyApakatvasandehastatra zAkapAkajatvatvena rUpeNa zAkapAkajatvasyAviSayatvena tatra sAdhyavyApakatvasyAvizeSaNatvAt, evaM ca sAdhyavyApakatvaviziSTasya zAkapAkajatvatvAvacchinnasya vaizighyAvagAhijJAnaM hetau sAdhyavyApakavyabhicAritvasandeho na bhavatyeveti na tatra zAkapAkajatvavizeSyakasAdhyavyApakatvaprakArakanirNayasya hetutvamiti zAkapAkajatvAdau sAdhyavyApakatvasandehato hatau sAdhyadhyApakavyabhicAritvasandehe'pi na vyabhicAra iti bhAvaH / yadi tu yaddharmaviziSTayaddharmAvacchinnavaiziSTayAvagAhijJAna evaM taddharmaprakArakataddharmAvacchinnavizeSyakanirNayaH kAraNaM sAmAnyatastu taddharmaviziSTavaiziSTyAcagAhibAne taddharmaprakArakanirNayamAtra kAraNamiti vibhAvyate tadA zAkapAkajavAdI zyAmatvavyApakatvasandehe'pi dravyatvAdau zyAmatvavyApakatvanirNayaH samasyeva, ekasyApi jJAnasyaikatra tatsaMzayarUpasyAnyatra tanizcayarUpasya samUhAlambanasya sambhavAditi tata evoktaviziSTavaiziSTa yAvagAhiniruktasaMzayasaMbhavana na tatra vyabhicAra ityAha- anyathA viti-prakArAntareNa punaH, sAmAnyata iti yAvat / tasya sAdhyavyApakatvasya / yadi tu 'heto sAdhyavyApakavyabhicAritvasandahaH' ityasya 'hetau sAdhyavyApakazAkapAkajatvavyabhicAritvasandehaH' ityarthamupAdAya phalIbhUtasandehe zAkapAkajatvaviziSTe sAdhyavyApakatvaM vizeSaNatayA bhAsata iti vibhAvyate tadA vyabhicAritve nirUpitatvasambandhana zAkapAkajatvaM tatra sAdhyavyApakatvamityeva 'vizeSye vizeSaNa taMtra ca vizeSaNAntaram' ityevaMrItyaiva niruktasaMzaya iti tasya viziSTavaiziSTayAvagAhitvAbhAvAdeva na tatra vyabhicAra ityAha-tatra tadvizeSaNe sviti- zAkapAkajatvatvaviziSTe sAdhya
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nyopdeshH| saMzayAkAra eva saH, 'rako daNDo navA' iti saMzayakAlIno raktadaNDavAn iti prAtyakSikabodha iva raktattvAMze iti draSTavyam / idaM tu bodhyam-kiJciddharmAvacchinne yadvizeSaNatAvacchedakaM tatprakArakanizcayatvenaiva hetutvam , antarA dhammitAvacchedakAniyantritasthale 'daNDavad' ityAdau tu daNDatvAdiprakArakajJAnatvenaiva nirmitAvacchedakanizcayatvasya durvacatvAt tatpravezavaiyathyAcceti / 'viziSTavaiziSTyam' iti buddhitvaM tu raktatvadaNDatvobhayadharmAvacchinnavizeSyatAnirUpitaprakAratAzAlibuddhitvam, kAraNatA ca tatra daNDatvAvacchinnavizeSyatAnirUpitara tatvaprakAratAzAlinirNayatvena, kAryatA vyApakatvasya vizeSaNatve tvityarthaH / saH phliibhuutsndehH| yatra vizeSaNatAvacchedakaprakArakasandehastatra tadgatajJAnaM 'vizeSye vizeSaNam' iti rItyA bhavatItyatra dRSTAntamAha- 'rakto daNDo navA' itIti--raktatvaprakArakadaNDavizeSyakajJAnAnantaraM jAyamAno raktadaNDavAniti prAtyakSikabodho yathA dhayaMze daNDaM tatra ca raktatvamityevamavagAhamAno 'vizeSye vizeSaNam' iti rItyA bhavatuM na tu raktatvaviziSTadaNDasya vaiziSTayAvagAhI tathA hetau sAdhyadhyApakopAdhivyabhicArasandeho'pi vyabhicAre upAdhimupAdhau sAdhyavyApakatvamityevamavagAhamAno vizeSye vizeSaNamiti rItyA bhavati na tu sAdhyavyApakatvaviziSTopAdheya'bhicAre vaiziSTayAvagAhIti viziSTavaiziSTadhAvagAhibodhatvalakSaNakAryatAvacchedakadharmAnAkrAntasya tasya sAdhyavyApakatvarUpavizeSaNatAvacchedakaprakArakanizcayaM vinA bhAve'ghi na vyabhicAra ityarthaH / / yatra kamapi dharma dharmitAvacchedakIkRtya viziSTasvarUpavizeSaNasanniviSTaM vizeSaNaM vizeSaNe'vagAhate viziSTavaiziSTayabuddhistatra yaddhavicchinne yo vizeSaNIbhavan vizeSaNatAvacchedako bhavati taddharmAvacchinnavizeSyakataddharmaprakArakanizcayatvenaiva tAdRza viziSTavaiziSTayabuddhiM prati kAraNatvam , yad viziSTasvarUpa tu naika dharma dharmitAvacchedakIkRtyAparadharmavaiziSTyato niSpannasvarUpaM kintvekadharmavadrapatayA pratibhAsamAnatayaiva viziSTaM tadvaiziSTayabuddhiM prati kaJciddharmitAvacchedakamanivezyaiva vizeSaNatAvacchedakaprakArakajJAnatvenaiva hetutvaM na tu tathAvidhabuddhi prati vizeSaNatAvacchedakaprakArakanizcayatvena hetutvam , tadabhAvaniSTaprakAravAnirUpita taniSThaprakAratAnirUpitakicciddharbhAvacchinnavizeSyatAkajJAnatvameva tanizcayatvaM tatsaMzayatvaviruddha sadharmitAva. cchedakajJAnagatameva, nirmitAvacchedakajJAnagataM tu nizcayatvaM tu nirvatumazakyam , ata: saMzayavirodhijJAnasyaiva nizcayatvam , saMzayazvakadharmivizeSyakaviruddhabhAvAbhAvobhayaprakArako niyamana sadharmitAvacchedaka eva, tadvirodhijJAnamapi sadharmitAvacchedakameva bhavitumaIti, ekadharmaviziSTavaiziSTayAvayAhi jJAnaM ca 'daNDavad iti jJAnam', tacca 'daNDo na vA' ityevaM saMzayasvarUpAdapi daNDatvaprakArakajJAnAdutpattumarhatIti tatkAraNAvacchedakakukSau nizcayatvanivezanaM viphalamapIti sUkSmekSikAM svayaM granthakRdAhaidaM tu bodhyamiti / 'antarA' ityAdikaM na pUrveNAnvitaM kintUttareNa, yasya vaiziSTayaM viziSTavaiziSTayatayA'bhimataM tat tasya ca tad vizeSaNaM tayormadhye dharmitAvacchedako na yatra samasti tAdRzasthale ityarthaH, tAdRzasthalamevopadarzitam 'daNDavad' ityAdau tu, ityanena | tatpravezavayAzca nizcayatvasya kAraNatAvacchedakakukSau pravezasya vaiyarthyAcca, tathA ca 'daNDava' ityAkArakadaNDatvaviziSTavaiziSTya buddhau vizeSaNatAvacchedakIbhUtadaNDatvaprakArakajJAnatveneva hetutvaM na tu daNDatvaprakArakanirNayatvena, 'raktadaNDavAn' ityAdau tu kiJciddharmAvacchinne daNDatvAvacchinne raktatvaM vizeSaNatvAd vizeSaNatAvacchedakamato daNDatvAvacchinnavizeSyakaraktatvaprakArakanirNayo 'raktadaNDatvAn' iti viziSTavaiziSTyAvagAhibuddhiheturityarthaH / viziSTavaiziSTyabuddhezcatvAro bhedA naiyAyikAbhimatAH, tatra 'viziSye vizeSaNam' iti rItyA yo viziSTavaiziSTyabuddhiprakAraH sa upavarNita:- 'vizedhye vizeSaNam' iti rItyA buddhivaM 'raktavAdyavacchinnaprakAratAnirUpitadaNDatvAdyavacchinnaprakAratAkabuddhitvam ityAdinA pranthena, 'viziSTasya vaiziSTayam' iti yo viziSTavaiziSTayabuddhiprakAraH sa vyAvarNitaH-viziSTavaiziSTayabuddhitvaM tu raktadaNDatvAdiviziSTaparyAptiprakAratAkayuddhitvam' ityAdigranthena, idAnIm 'ekaviziSTe'paravaiziSTayam' iti rItyA bodhalakSaNo yo viziSTavaiziSTyabuddheH prakArastaM vyAvayati- viziSTavaiziSyabuddhitvaM tviti- atra 'viziSTe vaiziSTayabuddhitvaM tu' iti pATho yuktaH / raktatveti- 'raktadaNDaH prameyaH' iti jJAnaM raphatvaviziSTadaNDe prameyatvasya vaiziSTayAvagAhi. tatra raktatva-daNDatvobhayadharmAvacchinnA yA vizeSyatA mA raktadaNDamiSThavizeSyatA, tannirUpitA prakAratA prameyatvaniSThaprakAratA, tacchAlibuddhitvaM tanirUpakajJAnatvaM samastIti lakSaNasaGgatiH / tatra kIdRzaH kAryakAraNabhAva ityapekSAyAmAha-kAraNatA ceti / tatra 'viziSTa vaiziSTam' iti buddhisthle| 'raktadaNDaH prameyo raktadaNDo vAcyo raktadaNDo dravyam' ityeva rakatvaviziSTadaNDa
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nyopdeshH| 101 ca raktatvaviziSTadaNDatvAvacchinnavizeSyatAzAlijJAnatvenaiva, tena 'eko dvayam' iti rItyA 'daNDo rakko'yaM meyazca' iti jhAne na vyabhicAraH, tatra daNDatvaviziSTavizeSyatAyA raktavAnavacchinnatvena rakatvaM dharmitAvacchedakIkRtya prameyasvAdibAdhakAle'pi tathAvidhajJAnApattiriti tAdRzavizeSyatAyA raktavAvacchinnatvamAvazyakamiti vAcyam , ekasyA api prameyatvAdiprakAratAnirUpittadaNDatvAvacchinnavizeSyatAbhinnAyA eva raktatvAvacchinnavizeSyatAyA abhyupagamAt , ekasyA vizeSyatAyA raktadaNDatvobhayAnavacchinnatvenAvyabhicArAt tatrApi raktatvadharmitAvacchedakadaNDatvaprakArakanirNayajanye 'daNDo raktaH prameyaH' ityetAdRzabodhe vizeSyakaprameyatvAdiprakArakajJAnamAtrameva 'rakto daNDaH' iti nirNayAtmaka jJAne satyeva bhavatIti tasmijJAne daNDatvAvacchinnavizeSyatAnirUpitaraktatvaniSThaprakAratAzAlinirNayatvaM samastIti tadrapeNa tasya kAraNatvaM nirvahati, yadi tAdRzakAraNatAnirUpitakAryatA raktatva viziSTadaNDavAvacchinnavizeSyatAnirUpitaprameyatvaniSTa prakAratAzAlijJAnatvena, tadA 'raktadaNDo vAcyaH' ityAdijJAnAnAM niruktakAryatAvacchedakadharmAnAkAntatvAnna tAni prati 'rakto daNDaH' iti nirNayasya kAraNatvaM syAt , yadi ca raktatvaviziSTadaNDatvAvacchinnavizeSyatAnirUpitavAcyatvaniSTaprakAratAzAlijJAnatvAdinA'pi kAryatvaM tadA kAryatAvacchedakabhedenAnantakAryakAraNabhAvaprasaGga iti prakAratAvizeSAnantara veNaiva kAryatAvacchedakadharmamupadarzayati- kAryatA ceti / evakAreNa raktatvaniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatvAbhinnadaNDatvAvacchinnavizeSyatAzAlijJAnatvena kAryatvasya vyavacchedaH / tadvayavacchedaprayojanamupadarzayati-teneti- asya 'na vyabhicAraH' ityanenAnvayaH / 'eko dvayam' iti rItyeti- 'daNDo rakto'yaM meyazca' iti daNDe raktatvaM meyatvaM ca prakAra iti eko daNDo raktaprameyobhayarUpa iti 'daNDo rakto'yaM meyazca' iti jJAnaM bhavati 'eko dUyam' iti rItyeti, yadyevakAreNoktavyavacchedo na kriyate tadA 'daNDo rakto'yaM meyazca' iti jJAnamapi raktatvaniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatvAbhinnadaNDatvAvacchinnavizeSyatAzAlijJAnatvalakSaNakAryatAvacchedakAkAntamiti tad daNDo rakaH' iti nirNayaM vinA'pi bhavatIti vyatirekavyabhicAraH syAt, raktatvaviziSTadaNDatvAvacchinnavizeSyatAyA eva kAryatAvacchedakakoTau praveze coktajJAnasya niruktakA ryatAvacchedakadharmAnAkrAntatvAnna vyabhicAraH ityarthaH / niruktajJAnasyoktakAryatAvacchedakadharmAnAkAntatvAvayodhanAyAha-tatreti- 'daNDo rakto'yaM meyazca' iti jJAne ityarthaH / 'raktasvAnavacchinnatvena raktatvam' iti sthAne 'raktatvAnavacchinnatvAt , na ca raktatvam' iti pATho yukta: 'daNDo rakto'yaM meyazca' iti jJAne daNDavaviziSTavizeSyatAyA raktatvAvacchinnatvAbhAva tajjJAnaM prameyatvaniSThaprakAratAnirUpitaraktatvAvachinnavizeSyatAkatvAbhAvAd 'rakto na prameyaH' ityAkArakasya raktatvAvacchinnavizeSyatAnirUpita prameyatvAbhAvaniSTaprakAratAkabAdhanirNayasya prativadhyatvAbhAvAt tatkAle'pyApadye tetyatastajjJAne daNDatvaviziSTavizeSyatAyAM raktatvAvacchinnatvaM svIkaraNIyamityAzaGkaya pratikSipati-ne ceti- asya 'vAcyam' ityanenAnvayaH, / tathAvidhajJAnApattiH 'daNDo ratto'yaM prameyazca' iti jJAnApattiH / tAdRzavizeSyatAyAH prameyatvaniSThaprakAratAnirUpitadaNDatvAvacchinnavizeSyatAyAH / niSedhe hetumAha- ekasyA apIti- etatsthAne 'etasyA api iti pATho yuktaH, prameyatvaniSThaprakAratAnirUpitAyA apItyarthaH / 'daNDo rakto'yaM prameyazca' iti jJAne ekA meyatvaniSTaprakAratAnirUpitadaNDatvAvacchinnavizeSyatA, dvitIyA meyatvaniSThaprakAratAnirUpitara tatvAvacchinnavizeSyatA, tathA coktajJAnasya 'rako'yaM na prameyaH' iti bAdhanizcayaniSTaprameyatvAbhAvaniSTaprakAratAnirUpitarakatvAvacchinnavizeSyatAkanizcayatvAvacchinnaprati. bandhakatAnirUpita prameyatvaniSTaprakAratAnirUpitaraktatvAvacchinna vizeSyatAkabuddhitvAvacchinnapratibadhyatAzAlitvAnnotabAghadazAyAmApattirityarthaH, evaM ca 'daNDo rakto'yaM prameyaH' iti jJAne daNDatvAvacchinnavizeSyatAnirUpitaraktatvaniSThaprakAratAkanirNayatvAvacchinnakAraNatAnirUpitakAryatAvacchedakasya raktatvaviziSTadaNDatvAvacchinnavizeSyatAkabuddhitvasyAbhAvena tasya 'daNDo raktaH' iti nirNayaM vinA'bhAve'pi na vyabhicAra ityAha- ekasyA iti / nanu daNDatvaviziSTaraktatvAvacchinnavizeSyakA prameyatvaprakArakaM yad 'daNDo rakto prameyaH' iti jJAnaM tadapi raktatva-daNDatvobhayAvacchinna vizeSyatAzAlijJAmatvarUpakAryatAvacchedakadharmAkAntaM bhavati, jAyate ca tat daNDatvaniSTaprakAratAnirUpitaraktasvAvacchinnavizeSyatAzAlinirNayAd 'daNDarakaH' ityAkArakAt, na tu daNDatvAvacchinnavizeSyatAnirUpitaraktatvaniSTaprakAratAkanirNayAd 'rakto daNDaH' ityAkArakAditi tatra vyabhicAra ityata Aha-tatrApIti- niruktakAryakAraNabhAve'pItyarthaH / tAdRzavizeSyatAyAmitiraktatva-daNhatvobhayAvacchinnavizeSyatAyAmityarthaH / 'vizeSyatAbhinnatvama' ityatra vizeSyatA'bhinnatvamityAkAraprazleSaH, rakaprakAratetyasya 'raktatvaniSThaprakAratetyarthaH, tathA ca raktatvaniSTaprakAratAnirUpita daNDatvAvacchinna vizeSyatvAbhinnA yA
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nyopdeshH| - vyabhicAravAraNAya tAdRzavizeSyatAyAM raktaprakAratAdinirUpitadaNDatvAvacchinnavizeSyatAbhinnatvaM nivezanIyam / _ 'ekatra dvayam' iti viSayitA ca prakAritAdvayAvacchinnavizeSyatArUpA, yathA-caitro daNDI kuNDalItyatra, na caivamekatra trayAdikamapyatiricyeta 'ekatra dvayam' iti sajJayaiva saGgrahAt, evaM ca 'daNDI caitro na kuNDalI' iti jJAnapratibadhyatAvacchedikA daNDaprakAritvakuNDalaprakAritvanirUpitacaitratvAvacchinnavizeSyatAkanizcayatvasyA 'caitro daNDI kuNDalI, daNDI caitraH kuNDalI' ityubhayatra sattvAt, uddezyatAvacchedakatva-vidheyatvayoH prakAratAvizeSatvAt , tAzabAghadhIpratibadhyatAvacchedakatvAdeva cAsyAzcaitratvena raktatva-daNDatvobhayAvacchinnavizeSyatA tannirUpakabuddhisvAvacchinnaM prati daNDatvAvacchinnavizeSyatAnirUpitaraktatvaniSThaprakAratAzAlinirNayatvena kAraNatvam, 'daNDo raktaH prameyaH' iti jJAne ca prameyatvaniSTaprakAratAnirUpitaraktatva-daNDatyobhayAvacchinnavizeSyatA daNDatvaniSThaprakAratAnirUpitaratatvAvacchinnavizeSyatvAbhinnA, na tu raktatvaniSThaprakAratAnirUpitadaNDatvAvacchinnavizeSyatvAbhinnati 'daNDo raktaH prameyaH' iti jJAnasya daNDavizeSyakaraktatvaprakArakanirNayajanyatAvacchedakaniruktadharmAnAkAntatvAnna tatra vyabhicAra ityaashyH| viziSTavaiziSTyabuddhesturIyaM prakAram 'ekatra dvayam' iti rItyA jJAna prarUpayati- 'ekatra dvayam' itIti / 'vizepyatArUpA' iti sthAne 'vizeSyitArUpA' iti pATho yuktaH, yathA ca anantarAbhAsamAnasamAnAdhikaraNakajJAnIyaviSayatvAnAM matabhedenAbhedo'vacchedyAvacchedakabhAvazca, tathaikajJAnaniviSayitvAnAmapi, tatra viziSTabuddhau vizeSyatayA bhAsamAnasya prAdhAnya tadAzrayaNena vizeSaNAnAM pravRttariti taddatatvAd vizeSyatAyAH prAdhAnyam, tata eva ca tannirUpitavizeSyitAyA api prAdhAnyam , vizeSaNasyAprAdhAnya tadgatatvAt prakAratAyA aprAdhAnye tannirUpitaprakAritAyA apyaprAdhAnyam, pradhAnApradhAnayozcApradhAnamavacchedakaM bhavatIti 'ekatra dvayam' iti jJAne prakAratAdvayanirUpitakA vizeSyateti prakAritAdvayAvacchinnavizeSyitAtmakaviSayitAvagjJAnatvam 'ekatra dvayam' iti jJAnatvamityarthaH / udAharati- yatheti- 'caitro daNDo kuNDalI' iti jJAne caitrasya vizeSyatvaM daNDa-kuNDalayozca prakAratvamiti daNDa nirUpitaprakAritvakuNDalanirUpitaprakAritvadvayAvacchinnacaitranirUpitavizeSyitAvajjJAnatvaM tatra samastIti lakSaNasamanvayaH / nanu yathA 'ekatra dvayam' iti rItyA jJAnaM tathA 'ekatra trayam' iti 'ekatra catuSTayam' ityAdirItyA'pi jJAnamityevaM bahavaH prakArA 'viziSTavaiziSTyabuddhaH syuriti teSAmanupavarNanAnanyUnatvamityAzaGkaya pratikSipatina ceti / 'trayAdikam' ityatrAdiparAcatuSTayAderupagrahaH / prakArikAdvayeti prakAritAtrayAdInAmapyupalakSaNamiti nAnAprakAritvAvacchinnavizeSyitAvajjJAnatvamevaiSAmanugamakalakSaNamiti "ekatra trayam' ityAdiprakArANAmanenaiva saGgrahAnna nyUnatvamiti pratikSepahetumupadarzayati- 'ekatra dvayam' iti samjhayava sahAditi- ekatra dvayamekatra trayamityAdyazeSajJAnAnAmekatra dvayamiti saMjJA, tayA nirukkasarvajJAnAnAM saGgrahAdityarthaH / 'evaM ca' iti sthAne 'iya ca' iti pATho yuktaH,prakAritAdvayAvacchinnavizeSyitArUpaviSayitA ceti tadarthaH, 'daNDI caitro na kuNDalI' iti nizcayaniSThadaNDacaitratvobhayAvacchinnavizeSyatAnirUpitakuNDa lAbhAvatvAvacchinnaprakAratAkanizcayatvAvacchinna pratibandhakatAnirUpita pratibadhyatAvacchedikA daNDaniSThaprakAratAnirUpitaprakAritva-kuNDalaniSTaprakAratAnirUpitaprakAritvadvayAvacchinna caitratvAvacchinnavizeSyatAnirUpitavizeSyitvAtmakaviSayitetyarthaH / asyA nirutabAdhapratibadhyatAvacchedakatayorarIkAre sati niruktavAdhapratibadhyatvaM 'caitro daNDI kuNDalI' iti jJAne 'daNDI caitraH kuNDalI' iti jJAne ca sambhavati, nirutajJAnadvaye'pi niruktaprakAritAdyAvacchinnacaitratvAvacchinnavizeSyatAnirUpitavizeSyitvasya sattvAdilyAha-daNDaprakAritveti / 'kuNDalaprakAritvanirUpita' ityanna nirUpitatvamavacchinnatvarUpam / 'caitratvA. vacchinnavizeSyatAkanizcayatvasyA' ityasya sthAne 'caitratvAvacchinnavizeSyatAnirUpitavizedhyitAvannizcayatvasya' iti pATho yuktaH / nanu 'caitro daNDI kuNDalI ca' iti jJAne caitrasya vizeSyatvaM daNDa-kuNDalayozca prakAratvamiti nirukkaprakAritAdUyAvacchinnavizedhyitA tatra sambhavati, 'daNDI caitraH kuNDalI' iti jJAne tu daNDa-caitratvobhayAvacchinnasya vizeSyatvaM kevala kuNDalasyaiva prakAratvamiti kathaM tatra niruktaprakAritAdvayAvacchinnavizeSyitetyata Aha- uddezyatAvacchedakatvati-'daNDI caitraH kuNDalI' ityatra daNDaviziSTacaitrasyoddezyatve uddezyatAvacchedakatA yA daNDaniSTA sA prakAratAvizeSarUpA, kuNDalasya tatra vidheyatvamiti kuNDalaniSThavidheyatA'pi prakAratAvizeSarUyeti tAdRzaprakAratAdvayanirUpitaprakAritAdvayAvacchinnavizeSyitAvanizcayatvaM vatra samastIti 'daNDI caino na kuNDalI' iti bAdhanizcayaprativadhyatvam, 'caitro daNDI kuNDalI' ityatra tu daNDa-kuNDalayo
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ mayAmRtataraGgiNI-tarahiNItaraNibhyA samato mayopadezaH / 103 zArIradvayaM nedaM kuNDalamahAdekatra caitre 'caitro'yaM daNDI kuNDalI ca' iti dhiyo vizeSo raktadaNDAbhAvadhiyaH samUhAlambanAdiva, iyaM caikaviziSTe'paravaiziSTya viSayatAvyApikA 'daNDI kuNDalI caitro dravyam' ityatreva 'daNDI kuNDalI caitraH' ityatrApi sattvAt , tatprayojakasAmagrI vyApakasAmagrI vyApakatvA ceti vadanti, tadasat-sAmAnya vizeSApekSayaikAne kAtmakavastvanabhyupagame ekAntavAdasya kutrApyaghaTavidheyatvena vidheyatAyAH prakAratAvizeSarUpatvena tAdRzaprakAratAdvayanirUpitaprakAritAdvayAvacchinnavizeSyitAvannizcayatvaM tatrApi samastIti tasyApi niruktabAdhapratibadhyatvam , yatra caikaM caitramuddizya daNDavidheyakaM dvitIyaM caitramuddizya kuNDalavidheyaka 'caitro daNDI, kuNDalI ca caitraH' iti samUhAlamvana jJAnaM tatraikasya caitratvaviziSTasya zarIravizeSAvacchinnAtmanaH kuNDalavizedhyatvAdaparasya ca caitratvaviziSTasya zarIravizeSAvacchinnAtmano daNDavizeSyatvAditi tasya samUhAlambanajJAnasya na daNDaniSThaprakAratAnirUpitatrakAritva-kuNDalaniSTaprakAratAnirUpitaprakAritvadvayAvacchinnacaitraniSThakavizeSyitAvajjJAnatvamiti 'na daNDI caitro na kuNDalI' iti bAdhanizcayapratibadhyatvamityAha-tAzabAdhadhIti- 'daNDI caitro na kuNDalI' iti bAdhajJAnetyarthaH / asyAH daNDa nirUpita prakAritva- kuNDalanirUpitatrakArivadvayAvacchinna caitratvAvacchinna vishessytaaniruupitvishepyitaayaaH| 'caitratvena zArIradvayaM nedaM kuNDalagrahAdakatra' ityasya sthAne 'caitratvena zArIradvaye daNDa kuNDalagrahAdekatra' iti pATho yuktaH, caitratvenaikasmin caitre daNDasyAparasmizcaitre kuNDalasya samUhAvalambana grahAda ekasminneva caitre daNDa-kuNDalayoryA 'ekatra dvayam' iti rItyA 'caitro'yaM daNDI kuNDalI ca' iti dhIstasyA vizeSaH, yataH sA niruktabAdhadhIpratibadhyatAvacchedakaniruktA vizeSyitAdharmAkAntA, vibhinna caitradharmikasamUhAlambanadhIzca tAdRzadharmavikaletyarthaH / uktavizeSaM dRSTAntAvaSTambhana draDhayatirakta-daNDAbhAvadhiya iti- 'raktAbhAvo daNDAbhAvazca' iti samUhAlambanabuddhito 'raktadaNDAbhAvaH' iti buddharyathA vizeSastathetyarthaH, atra 'raktadaNDa dhiyaH samUhAlambanAdiva' ityetAvanmAtrapATha upAdAnAhaH, tatra 'rako daNDazca' iti samUhAlambanAd yathA 'raktadaNDaH' iti buddhe dastathetyarthaH / iyaM ca prakAritAdvayAvacchinnavizeSyitArUpA 'ekatra dvayam' iti jJAnaniSThaviSayitA ca / 'viSayatAvyApikA' iti sthAne 'viyitAvyApikA' iti pATho yuktaH / yata iyam 'ekatra dvayam' iti jJAne 'ekaviziSTe'paravaiziSTayam' iti jJAne ca vartate'ta ekaviziSTe'paravaiziSTyanirUpitaviSayatAyA vyApiketi spaSTayati-daNDIti'daNDo kuNDalI caitro dravyam' iti jJAnaM daNDa kuNDalaviziSTacaitre dravyatvavaiziSTyAvagAhitvAdekaviziSTe'paravaiziSTayajJAnam / 'daNDI kuNDalI caitraH' iti jJAna caikatra catre daNDakuNDaladvayavaiziSTacAvagAhitvAdekatra dvayamiti, tadubhayatra niruktaikatra dvayamiti viSayitAyAH satvAdekaviziSTe'paravaiziSTyaviSayitAvyApakatvam / tataH kimityapekSayAmAha-tatprayojakasAmagrItivyApakatvAt tatprayojakasAmagrI vyApaka sAmagrItyanvayaH, evaM ca tatprayojakasAmagrI vyApakasAmagrIvidhayA "ekaviziSTe'paravaiziSTayam' iti jJAnIyaviSayatAprayojikA'pIti bhAvaH / ___ itthaM viziSTavaiziSTayabuddhaviziSye vizeSaNamiti 1 viziSTasya vaiziSTyamiti 2 viziSTe vaiziSTayamiti 3 ekatra dvayama 4 ityevaM catvAraH prakArA iti naiyAyikAnAM mataM vyutpAdya prtikssipti-tdsditi| uktaprakAreSvapi sAmAnyavizeSApekSAyA AvazyakatvenApekSAkhyabodhatvalakSaNanayatvamavazyamabhyupagantavyam , ekAntavAde'viziSTasvarUpe vastuni na kasyacid vaiziSTayam , sAmAnyaikAntAtmake nAparavaiziSTacanibandhanaviziSTarUpatA vizeSakAntAtmake caikadharmaviziSTasya nAparadharmaviziSTatA dharmabhedana tayoratyamtabhedAditi noktaprakArasambhAvanA'pItyabhiprAyeNa pratikSepahetumupanyasyati- sAmAnyeti- sAmAnyApekSayakAtmaka vizeSApekSayA cAnekAtmakaM yad vastu tasyAnabhyupagameM ityarthaH, ekAntavAde vastunaH sAmAnyaikAntarUpatvena vizeSarUpatvAbhAvAnna kasyacidu vaiziSTayamiti 'vizeSye vizeSaNam' ityAdirUpatA viSayAvagAhanavalakSaNyanibandhanA kuto jJAnasya, viSayAvagAhanasthApi sAmAnya kAntarUpasya lakSaNyAbhAvAt , vizeSakAntarUpatvena ca dharmadvayAdhArasAmAnyarUpAbhAvAdekadharmaviziSTameva nAparadharmaviziSTamiti vizeSyatAvacchedakadharmAliGgito vizeSyasvabhAvo'nya eva tadanya eva ca vizeSaNAlidvitasvabhAva ityevamapi vizadhye vizeSaNamityAdirUpatA jJAnasya tathAvidhaviSayAbhAvAt tadaragAhanavizeSasyApyabhAyena na sambhavatyeva, anekAntavAde tu dharmadvayAdhAratvamekasya dharmiNaH sAmAnyasvabhAvena, vizeSasvabhAvena ca vizeSyarUpatvaM viziSTarUpatvaM pratyekadharmaviziSTarUpatvaM dharmadvayaviziSTarUpatva mityAdyanekasvabhAvatvamiti vivakSAbhedena tattadviSayAvagAhanasvabhAvamupAdAya zAnasya prakArabhedaH sambhavati, paraM tatra catudhaiva jJAnasya viziSTavaiziSTayabodhAtmano vibhAga ityakAnto nAtmAnaM labhate nirUpakavalakSaNyanibandhanAnarUpaviSayatvAnubhavena viSayatAbAhulyaprayuktaviziSTavaiziSTayajJAnaprakArabAhulyasambhavAdityAzayenAha-viziSTabuddhiSvapIti-viziSTabuddhiSu yathA
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayapadezaH / mAnatvAt, viziSTabuddhiSvapi hi sAmAnyata ekAvizeSitasyAparasya nirUpitatvena bahutarApi viSayatA anubhUyanta iti caturdaiveti ko vibhAgaH, ata evaikatra dvayasthale'pyekatra bhAsanayorvizeSaNayoH parasparaekavizeSito'paro viSaya iti tanniSTaviSayatA tatsambandhitvena tannirUpitA samasti sA ca tattadvizeSaNaniSThaprakAra tAnirUpitavizeSyatArUpA, tAmupAdAya ca prakAracatuSTayopavarNanaM kRtaM tathA svatantratayA vizeSaNasvarUpaM vizeSyasvarUpaM ca viSayaH, kathamanyathA daNDaviziSTapuruSajJAnasya vizeSyAMzamupAdAya puruSamAtraviSayaka puruSajJAnaviSayakatvaM vizeSaNAMzamupAdAya daNDamAtra viSayaka puruSajJAnaviSayakatvaM vizeSaNAMzamupAdAya daNDamAtraviSayakadaNDajJAnaviSaya viSayakatvamanubhUyamAnamupapadyeta, daNDaviziSTapuruSajJAne daNDaviziSTapuruSaniSTaviSayatAkatvameva samasti puruSamAtrajJAne ca daNDAvizeSitapuruSaniSThaviSayatAkatvameva samasti, evaM daNDa viziSTapuruSajJAne puruSavizeSaNIbhavaddaNDaniSTha viSayatAkatvameva samasti, daNDamAtrajJAne va puruSAvizeSaNI bhUtadaNDa niSTaviSayatAkatvameva samastIti 'daNDI puruSaH' iti jJAne vizeSyAMzamupAdAya yA kevalapuruSajJAnena sahaikaviSayaviSayakatvaM vizeSaNAMzamupAdAya yA kevaladaNDajJAnena sahaikaviSayaviSayakatvaM tadanurodhenaikAvizeSitApara nirUpitaviSayatA vizeSaNa- vizeSya-saMsargAdivibhinnaviSayasvarUpagatatvena bahutarA svIkaraNIyA, evaM viziSTe yadaparavaiziSTayabuddhistasyA viziSTasvarUpaniviSTavizeSyAMzamupAdAya tatrAparavaiziSTacabuddhirUpatA'pi, tata eva ca tasyAH kevale vizeSyasvarUpe yA'paravaiziSTyabuddhistayA sahekaviSayaviSayakatvamiti tattadviSayatAnAmupAdAnenApi parigaNita prakAra vyatiriktaprakArANAM sambhavAccatudhaiva vibhAga iti naiyAyikaparikalpanaM na yuktamiti / ata eva bahutarANAM viSayatvAnAmanubhavAnurodhAt svIkaraNIyatvAdeva | ekatreti- yadi ca ekAvizeSitasyAparasya' iti sthAne 'ekavizeSitasyAparasya' iti pATho'nubhavapathamavatarati tadA viziSTasya vaiziSTayabuddhau yathA vizeSaNatAvacchedakadharmaniSThAvacchedakatAnirUpitasvAsAdhAraNadharmaniSThAcacchedakatA nirUpita vizeSyo bhUta niSTaprakAratAkhyA viSayatA, yathA vA vizeSaNatAvacchedakadharmaniSTaprakAratAnirUpita svAsAdhAraNadharmaniSTAvacchedakatA nirUpita vizeSyatvAbhinnatAdRza dharmadvayaniSThAvacchedakatA nirUpita vizeSyI bhUta niSThaprakAratvA khyaviSayatA, vizeSaNa- vizeSyobhayasvarUpameva vizeSaNa - vizeSyabhAvamApannaM viziSTaM na tvatiriktamityabhiprAyAzrayaNenAbhimatA, tathA vizeSaNa - vizeSyabhAvena niSpannaM viziSTa svarUpaM kathacidvizeSaNavizeSya svarUpAbhyAM bhinnamevetyabhiprAyAzrayaNena karyAJcadvayatiriktasvarUpasya viziSTasya prakAratvAkhyaviSayatvamapyatiriktaM tadavacchedakatA'pi viziSTAsAdhAraNadharmasvarUpAtiriktadharmagatA'tiriktA, tannirUpitasaMsargatA'pi tadavacchedakasambandhagatA vilakSaNaiveti tattadviSayaniSTaviSayatAnirUpita viSayatAka bodho'pi viziSTavaiziSTayabodhaprakArakaH sambhavati, evaM tathAbhUtAnAM viSayatvAnAM madhye ekasya nirUpitatvamaparasya nirUpakatvamiti samAzrayaNena yaH prakArastato vilakSaNaprakAro bhavatyevaikasya nirUpakatvamaparasya nirUpitatvamityAzrayaNena prakAra:, tathA yaddharmaviziSTasya yatra prakAratvaM tatra taddharmasyApi prakAratvamityabhiprAyAzrayaNena taddharmaniSThaparamparAsambandhAvacchinna prakAratAnirUpitavizeSyatAkabodhalakSaNo'pyaparaH prakAra ityevaM sUkSmekSikayA bahUnAM viziSTavaiziSTaya buddhiprakArANAM sambhave catudhaiveti vibhAgo na yukta ityAzayaH / 'ekatradvayasthale'pi' ityapinA yathA 'viziSTabuddhiSu' ityanenAbhimatasya viziSTavaiziSTayabuddhiSu darzitadizA viSayatA'bhedastathaityasyArthasyAbreDanam 'caitro daNDI kuNDalI' ityevam 'ekatra dvayam' iti jJAne daNDatvAvacchinna prakAratAnirUpitA satI kuNDalatvAvacchinna prakAratAnirUpitA yA caitratvAvacchinna vizeSyatA tannirUpaka bodhatvamityeka vizeSyatAyAH prakAratAdvayanirUpitvena tatra vizeSyitAyAH prakAritAdvayAvacchinnatvamityevamanyaprakArAd yathA cailakSaNyaM tathaikatra caitre bhAsa mAnayordaNDa kuNDayorapi parasparaM sAmAnAdhikaraNyasambandhenavaiziSTya mAnamiti / sAmAnAdhikaraNyasambandhAvacchinnadaNDaniSThaprakAratAnirUpita kuNDalaniSTavizeSyatAkatvaM sAmAnAdhikaraNyasambandhAvacchinnakuNDalaniSTha prakAratAnirUpitadaNDaniSTavizeSyatAkatvamapIti, tathA nya sAmAnAdhikaraNyasambandhAvacchinnA yA daNDaniSTha prakAratA yA ca saMyogasambandhAvacchinnadaNDa niSThaprakAratA tayoravacchedyAvacchedakabhAvaH, evaM sAmAnAdhikaraNyasambandhAvacchinnA yA kuNDalaniSThaprakAratA yA ca saMyogasambandhAvacchinnakuNDalaniSTaprakAratA tayoravacchedyAvacchedakabhAva:, evamavacchedyAvacchedakabhAvApanna prakAratvAnAM svasamAnAdhikaraNavizeSyatayAbacchedyAvacchedakabhAvaH, tathA prakAratvAkhya vizeSyatvAkhyaviSayatA vailakSaNye tannirUpitaprakAritva vizeSyitvayorapi vailakSaNyam, tAdRzavizeSyitvasyApi prakAritayA'vacchedyAvacchedakabhAva iti, tathA ca viSayatA bhedaprayuktamekana dvayamiti jJAnasthApi prakArAntaraM sambhavatItyato'pi caturvaiveti vibhAgo'nupapanna ityAzayaH / nanu 'ekatra dvayam' ityatraikavizeSyatA nirUpitayoH prakAratayorvizeSyatAdvArA yat paramparayA nirUpitatvalakSaNo nirUpitatva vizeSaH samUhAlambanajJAnIya prakAratvayornAstItyetAvataiva samUhAlambanAdito bailakSaNyasya sambhavenAparadharma niSTasAmAnAdhikaraNyasambandhAvacchinnaprakAratA nirUpita vizeSyatvAbhedamaparadharmaniSThavizeSyatAnirUpitaprakAratvAbhedaM cAbhyupagamyAnyajJAnIyaprakAratAto bhedo nAbhyupeya iti na tatra bhAsamAnayorvizeSaNayoH 104
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ mayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / 105: mapi sAmAnAdhikaraNyena vaiziSTyabhAnAd viSayatAbhedaH, yadi ca tatra prakAratayonirUpitatva vizeSAnnAtirekastadA viziSTavaiziSTyasthale'pyekaprakAratAvacchinnAparaprakAratayopapattAvatireke kiM mAnam ? 'vizeSye vizeSaNam' iti sthale hi raktatvaprakAratAnirUpitA daNDatvAvacchinnaprakAratA, viziSTavaiziSTyasthale ca raktatvaprakAratAvacchinnA daNDatvAvachinnaprakAratetyevaM vizeSasambhavAt , svIkriyatAM vA tatrAvacchedakatvA-- khyeSveva prakAratA, prakAratAdvayaghaTitarUpeNa ca yathA hetutAvazyakatvaM tathA prAguktameva yathA sannivezadhauThayeNeti na raktatva-daNDatvobhayAvacchinnaprakAratayaiva raktadaNDasyaiva viziSTavaiziSTyaviSayatA, anyathA 'raktadaNDadravyavAn' ityataH 'raktadaNDavAn' ityasya vailakSaNyAd raktatva-daNDatvaniSThadvitvAvacchinna. parasparaM sAmAnAdhikaraNyasambandhena vaiziSTayabhAnamabhyupeyamityata Aha- yadi ceti / tatra 'ekatra dvayam' iti jJAne / nirUpittasvavizeSAt anyajJAnIyaprakAratAto ya ekavizeSyatAnirUpitatvalakSaNo vizeSastasmAt ! nAtirekaH parasparaM sAmAnAdhikaraNyena vaiziSTayabhAnanibandhana jJAnAntarIyaprakAratAto na bhedaH, 'raktadADavAn puruSaH' iti viziSTavaiziSTyabodhe'pi 'puruSe daNDastatra rakatvam' ityevaM rItyA jAyamAna raktadaNDavAn puruSaH' iti jJAnIyaprakAratAtaH prakAratAyA na bhedaH kintUbhayatra raktatve daNDe ca prakAratA samaiva / viziSTavaiziSTayabuddhiprakAratayoravacchedyAvacchedakabhAvo 'vizeSye vizeSaNam' iti jJAnaprakAratayonirUpyanirUpakabhAva ityevaM tayovizeSasambhavAdityAha--tadeti / kiM mAnamiti-na kizcinmAnamityarthaH / tAdRzabodhadvaya lakSaNyasyAnyathA'pyupapattyA na tadanyathAnupapattistatra mAnamityAha- 'vizeSye vizeSaNam' iti sthale hIti- yadyapi jJAnAntare prakAratvavizeSyatvayoreva nirUpyanirUpakabhAva iti prakAratAtvAvacchinnanirUpakatAnirUpita nirUpyatAvacchedakaM vizeSya. tAtvameva na prakAratAtvamiti raktatvaniSThaprakAratAnirUpitadaNDatvAvacchinnavizeSyateva bhavati na tu daNDatvAvacchinnaprakArateti daNDatvAvacchinnavizeSyatA'tiriktA tatrAbhyupagamyaiva, tathA ca raktatvaniSTaprakAratAnirUpitadaNDatvAvacchinnavizeSyatAvacchecaiva tatra daNDaniSTaprakAratA na tu raktatvaniSThaprakAratAnirUpitadaNDatvAvacchinna prakAratArUpA sA, tathApi yathai katra dvayamiti sthale prakAratvayornirUpitatvavizeSamupAsya sAmAnAdhikaraNyasambandhena parasparavaiziSTayabhAnaprayuktasya sambhavato'pi viSayatAtirekasyAnabhyupagamastathaivAnyatrAdRSTasyApi prakAratAtvAbhyAM nirUpyanirUpakabhAvasya viziSTavaziSTayabodhato vizeSAdhigataye 'vizeSye vizeSaNam' iti jJAnIyaprakAratvayorabhyupagamena tatra daNDe vizeSyatAlakSaNaviSayatAbhedAnabhyupagama ityAzayaH / 'vizeSye vizeSaNam' iti bodhato viSayatAtirekAbhyupagamamantareNApi vizeSamupadarzayati-viziSTayauziSTayasthale cetiyadyapyatrApi anantarAbhAsamAnasamAnAdhikaraNakajJAnIyaviSayatvayoregAvacchedyAvacchedakabhAvo jJAnAntarIyaviSayatAsthale dRSTa iti 'raktadaNDa bAn' iti viziSTavaiziSTayajJAne yA raktatvaniSTaprakAratA yA ca daNDatvAvacchinnadaNDaniSThaprakAratA tayore kajJAnIyayorapi sAmAnAdhikaraNyAbhAvAnnoktaniyamAnusAreNAvacchedyAvacchedakabhAva sambhavaH, tathApi vizeSye vizeSaNam' iti jJAnIyaprakAratAto vizeSAdhigatyarthamanyatrAdRSTasyApyetasya kalpanam , etAvatavAnyabuddhito viziSTavaiziSTa yabuddhabhedasya sambhavAnnAtiriktaviSayatAkalpanamityAzayaH / yadi ca vyadhikaraNaviSayatAtmano raktatvaniSTa prakAratva-daNDatvAvacchinnaprakAratvayonavicchedakabhAvastadA viziSTavaiziSTayabodhe yA raktatvaniSThaprakAratA sA raktatvaniSThAvacchedakataiva, tannirUpitatvAdeva daNDatvAvavacchinnaprakAratAyAH 'vizeSye vizeSaNam' iti jJAnIyaprakAratAto vizeSa ityAha-svIkriyatAM veti / tatra viziSTavaiziSTyabodhe / 'avaccha. dakatvAkhyeSveva' iti sthAne 'avacchedakatAkhyava' iti pATho yuktaH / 'vizeSye vizeSaNam' iti jJAnIyaviSayatAyA raktatvaniSTaprakAratAnirUpitazuddhadaNDatvAvacchinnaprakAratArUpAyA anubhavasiddhatvaM kAraNatAvacchedakatvaM ca pUrvamupapAditameveti smArayati-prakAratAdvayadharitarUpeNeti / raktatvaniSTaprakAratvAvacchinnadaNDatvAvacchinnaprakAratAkatvena viziSTabodhasya bodhAntarato vizeSe tadrUpeNaiva tasya svakArya prati kAraNatvAdikaM paribhAvanIyam , prakArAntarAzrayaNena tatra viziSTaniSThaprakAratAnirvacanaM tu na sambhavaduktikamityAha-na raktatveti-prathamavakAreNa raktatva-daNDatvadravyatvAditritayadhavicchinnaprakAratayA raktatvaniSThaprakAratAnirUpitadaNDatvAvacchinna prakAratayA viziSTavaiziSTyabuddhiviSayatvasya vyavacchedaH, dvitIyavakAreNa raka-daNDa dravyAdeH prakRtadaNDavAniti viziSTa vaiziSTyabuddhiviSayatvavyavacchedaH, nayabhedena bahUnAM viziSTavaiziSTyabuddhiprakArANo sambhava raktatvaniSTaprakAratvAvacchinnadaNDavAvacchinnaprakAratayA'pi raktadaNDasyeva raktadaNDadravyatvAderapi viziSTa vaiziSTa dhabuddhiviSayatA sambhavatyeveti tasyavacchedanaM na nyAyyamiti niSedhaheturatrAvaseyaH / anyathA niruktaikAntasyaivAzrayaNe / 'raktadaNDavAna' ityasya cailakSaNyAda' asya 14
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nyopdeshH| paryAptyAdhI(dhA)ratAkAvacchedakatAprakAratAzrayaNe'tigauravAt , 'guNavAn daNDavAn' ityato vailakSaNyasampAdanAya raktaviziSTadaNDatvobhayaparyAptAvacchedakatAkaprakAratAnudhAkne raktatvena daNDe pItAvagAhini tAdRzabodhe'gatezva, tasmAd raktatvatvAvacchinnAvacchedakatAnirUpakadaNDatvAvacchinnaprakAratAkabuddhitvameva 'raktadaNDavAn' iti viziSTavaiziSTya buddhitvamAzrayaNIyam , anumitihetuparAmarze'pi hetutAvacchedakAvacchinnasthAne 'raktadaNDavAn' ityasyAvalakSaNyAd' iti pAThaH samyaga, raktatva-daNDatyobhayAvacchinnaprakAratA yathA raktadaNDa niSThaprakAratA tathA raktadaNDavyaniSTaprakAratA'pi tasyAM dravyatvasyAdhikasyAvacchedakatve'pi ratatva-daNDatvobhayasyAvacchadakatvAnapAyAt , evaM ca rastatva-daNDatvobhayAvacchinna prakAratAkabuddhivalakSaNaM raktadaNDavaiziSTayAvasAhibuddhitva 'raktadaNDavAn' iti buddhAviva 'raktadaNDadravyavAn' iti buddhAvapIti tayo lakSaNyaM na syAditi tAdRzaprakAratayaiva viziSTavaiziSTayadhIviSayatvasyorarIkAre'pi raktadaNDasyaivetyavadhAraNaM na ghaTate raktadaNDadravyasyApyuktaprakAratvasadbhAvAdityarthaH / nanu rattatva daNDatvaniSTadvitvAvacchinna paryAptAdhAratAkA. vacchedakatAnirUpitaprakAratayaiva raktadaNDasyaiva nirUkaviziSTa vaiziSTayadhIviSayatetyevamavadhAraNaM sambhavati, yato 'raktadaNDadvyavAn' iti jJAnIyaprakAratAnirUpitAvacchedakatAparyAptisambandhena raktatva-daNDatva-dravyatveSu triSu vartata iti paryAptisambandhAvacchinnatAdRzAvacchedakatAniSThanirUpakatAnirUpitAdhAratA raktatva-daNDatva-dravyatvaitadgatatritvAvacchinnA na tu raktatva-daNDatvaniSThadvitvAvacchinnA, tAdRzadvitvAvacchinnAdhAratA tu raktadaNDavAniti jJAnIyaprakAratAnirUpitAvacchedakatvaniSTaparyAptisambandhanirUpakatAnirUpitai. veti bhavati 'raktadaNDadravyavAn' ityato 'raktadaNDavAn' ityasya vailakSaNyam , tAzaprakAratayaiva raktadaNDasyaiva viziSTavaiziSTayadhI. viSayatetyavadhAraNaM ca susaGgamityata Aha- raktatva-daNDatvaniSTheti- raktatva daNDatvagataM yad dvitvaM tadavacchinnAnuyogitAnirUpikA yA paryAptistatsambandhAvanchimnanirUpakatAnirUpitAdhAratAkA sA'vacchedakatA tanirUpittaprakAratAkabuddhitvaM raktadaNDavaiziSTayabuddhitvamityevamabhyupagame'tigauravAdityarthaH, kiJca guNavadaNDavAnitidhuddhito raktadaNDavAnitibuddhevalakSaNyaM na raktatvadaNDatvobhayAvacchinnaprakAratAkabuddhitvena sambhavati guNavaddaNDavAniti buddharapi guNatvena guNamAnasya daNDavizeSaNatve raktarUpasyApi guNatvena daNDavizeSaNatayA raktatvadaNDatvomayAvacchinna prakAratAkabuddhitvAdatastato lakSaNyAya rUpatvAvAntarasAmAnyarUpaM yadrasatvaM tadviziSTa yA tarUpaM yacca daNDavaM tadubhayaparyAptAvacchedakatAkaprakAratAkabuddhitvameva raktadaNDavaiziSTayabuddhitvaM vAcyam , 'guNavahavyavAn' iti cuddhiprakAratAyAM ca guNatvenaiva raktarUpasyAvacchedakatvaM na tu raktatvaviziSTasya tattvamiti bhavati tadvAraNam, kintu tatvena potasya daNDe'vagAhakaM yad raktadaNDavAn' iti jJAnaM tadapi raktadaNDavaiziSTayAnagAhitvena sammatam , tasya saGgraho na bhavet , tajjJAnIya prakAratAyA raktatvaviziSTaM yad raktarUpaM tad-daNDatvobhayaparyAptAvacchedakatAkatvAbhAva dityAha- 'guNavAn daNDavAn' ityata iti-etasya sthAne 'guNavaddaNDavAnityataH' iti pATho yuktaH / raktatvaviziSTa ityatra raktatvapadena rUpatvAvAntarasAmAnyarUpaM raktastra prahyam / svasammataM viziSTavaiziSTayabuddhitvasvarUpamupasaMharati-- tasmAditi- 'raktadaNDadravyavAn' ityatra raktaM yad daNDAtmakaM dravyaM tadvAnityevaM svarUpaparyavasAne rakatvatvAvacchinnAvacchedakatA. nirUpakaM dravyatvAvacchinnaprakAratvameva na daNDatvAvacchinna prakAratvamiti tadvayavacchedaH, 'guNatvavadvyavAn' ityatra daNDatvAvacchinnaprakAratAnirUpitAvacchedakatA guNatvAvacchinnA na raktatvatvAvacchinneti tadvayavacchedaH, raktatvatvapadenAna rUpatvAvAntarasAmAnya rakta. tvameva vivakSitam , raktatvena daNDe pItAvagAhibodhIyaprakAratAnirUpitA pItaniSThAvacchedakatA'pi raktatvatvAvacchinnA bhavatyeveti tatsaGgrahazceti / anumiti prati parAmarzasya yad viziSTavaiziSTyAvagAhityena kAraNatvaM tatrApi kAraNatAvacchedaka viziSTavaiziSTyabuddhitvamityameva nirvaktavyamityAha- anumitihetaparAmarza'pIti / hetatAvacchedakAvacchinneti- 'hetusamAnAdhikaraNAtyanyatAbhAvapratiyogitAnavacchedakasAdhyatAvacchedakAvacchinnasAdhyasamAnAdhikaraNahetumAn pakSaH' ityAkAraka: parAmarzo'numitikAraNam , niruktaparasamazIyapakSaniSTavizeSyatAnirUpitahetuniSTaprakAratAyAH sAkSAdavacchedako hetutAvacchedakatA. ghaTakasambandhena hetutAvacchedaka: svarUpasambandhena vRttitvaM ca, yad yatra vizeSaNa tat taniSThAvacchedakatAyA avacchedakam , asAdhA. raNadharmasyAvacchedakatve'pi tattaddharmAvacchinnatvenaiva tattaddharminiSThAvacchedakatA nivizate vizeSaNAntaraniSThAvacchedakatAnirUpita. tvenAvagatisaulabhyAya, evaM ca vRttitve'dhikaraNaM tatra sAdhya tatra sAdhyatAvacchedakaM tatrAbhAvastatra pratiyogitayA'vacchedakatvaM tatra pratiyogitA tanAbhAvastatra vRttitvaM tatrAdhikaraNaM tatra hetustatra hetutAvacchedakamasAdhAraNadharmatayA vizeSaNam , tadavalambanena 'hetutAvacchedakAvacchinnahetuniSThAvacchedakatAnirUpita' ityAdi nivezaH, hetvadhikaraNasya sAdhyAdhikaraNasya cAdhikaraNatvane pravezo nAbhilaSita ityadhikaraNatvAvacchinnatvana nAdhikaraNaniSThAvacchadakatAniveza AhataH, adhikaraNatvena tatpravezasyA.
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nyopdeshH| 107 hetuniSThAvacchedakatAnirUpitAdhikaraNaniSThAvacchedakatAnirUpitAgheyatvatvAvacchinnAvacchedakatAnirUpitAbhAvatvAvacchinnAvacchedakatAnirUpitapratiyogitvaniSThAvacchedakatAnirUpitAbhAvatvAvacchinnAvacchedakatAnirUpi. tavahnitvaniSThAvacchedakatAnirUpitasAdhyaniSThAvacchedakatAnirUpitAdheyatvatvAvacchinnAvacchedakatAnirUpitahetutAvacchedakAvacchinnaprakAratAkatvameva nivezyatAm , na ca, yatra vyApti dhUmatvayoH ekatra dvayam' iti rItyaiva hetuniSThaprakAratAvacchedakatvaM tAdRzaparAmarzAdanumityApattiH, iSTApattau ca virodha-vyabhicArayo. hetvAbhAsatvAnupapattiH, tAzajJAnasya tajjJAnApratibaddhyatvAt, iti tadvAraNAya vyAptiprakAratAnirUpitavizeSyatAtvena dhUmatvAvacchinnaprakAratA nivezanIyA, tattvena dhUmatvAvacchinnatvaM ca dhUmaprakAratAyAM tatraiva bhimatatve tu hetuniSThAvacchedakatAnirUpitAdhikaraNatvAvacchinnAdhikaraNaniSTAvacchedakatAnirUpitetyevaM vaktavyam , adhikaraNaniSTAvacchedakatetyuktyaivAdhikaraNatvAvacchinnatvaM tatra labhyate, ata eva yatrAsAdhAraNadharmAvacchinnatvena nivezanaM na tatra dharminiSTatayA'vacchedakatvopAdAnam, tenAdheyatvatvAvacchinnatvenopAdAne AdheyatvaniSThatvena nopAdAnamevamagre'pi, 'pratiyogitvaniSThAvacchedakatAnirUpitAbhAvatvAvacchinnAvacchedakatAnirUpita' ityasya sthAne 'pratiyogitvaniSThAvacchedakatAnirU pitAvacchedakatAtvAvacchinnAvacchedakatAnirUpitAbhAvatvAvacchinnAvacchedakatAnirUpita' iti pATho yuktaH, hetutAvacchedakAdInAM sAmAnyata eva niveze kasyacid vizeSata upAdAnaM na saGgatimaGgatIti 'vahnitvaniSThAvacchedakatA' iti sthAne 'sAdhyatAvacchedakaniSThAvacchedakatA' iti pATho yuktaH, 'sAdhyaniSThAvacchedakatAnirUpitAdheyatvatvAvacchinnAvacchedakatA' iti sthAne 'sAthya niSThAvacchedakatAnirUpitAdhikaraNaniSThAvacchedakatAnirUpitAdheyatvatvAvacchinnAvacchedakatA' iti pATho yuktaH / nanu parvate dhUmavyaktiM tatra dhUmavyApakavahnisAmAnAdhikaraNya-dhUmatve avagAhamAnA yA 'ekatra dvayam' iti rItyA buddhiH sA'pi 'hetutAvacchedakAvacchinna hetuniSTAvacchedakatAnirUpita' ityAdiniruktakAraNatAvacchedaka. dharmAkAntA, yatastatra ghUmaniSTaprakAratAyA dhUmatvAvacchinnatvasya niruktavyAptiniSThAvacchedakatAnirUpitatvasyAstyeva sattvamiti tato'pyanumityApattiH, neyamApattiriSTApattitayA parihartuM zakyA, tathA satyanumitikAraNasya niruktaparAmarzasya virodha-vyabhicArapratibadhyatAvacchedakaM yad vyAptiniSTaprakAratAnirUpita hetutAvacchedakAvacchinnavizeSyatAbuddhitvaM tadanAkrAntatvena taM prati virodha vyabhicArajJAnayorapratibandhakatayA virodha vyabhicArayorhetvAbhAsatvameva na syAt , ityekatra dvayamiti rItyA jAyamAnaparAmarzasyAnumitikAraNatvavAraNAya vyAptiAnaSTaprakAratAnirUpita hetutAvacchedakAvacchinnavizeSyatAtvena hetuprakAratA nivezanIyA, evaM ca tatra vyApsyavacchinnatvanivezanamaphalamityAcyA pratikSipati-na ceti-asya vaacym| ityuttareNa sambandhaH / tAdRzaparAmarzAt hetvaMze 'ekatra dvayam ' iti rItyA vyAptihetutAvacchedakobhayAvayAhiparAmarzAt / iSTApattau ca niruktaparAmarzAdanumityApattariSTApattirUpatayA'doSatvAbhyupagame ca / virodheti- sAdhyacyApakIbhUtAbhAvapratiyogihetulakSaNavirodhasya pakSadharmikahetumattAnizcayaviziSTanizcayatvenAnumitipratibandhakasvajJAnaviSayatvena hetvAbhAsatvasambhave'pi sAdhyAsAmAnAdhikaraNyAtmakahetuniSTavirodhasya sAdhyasAmAnAdhikaraNyaghaTitavyAptijJAnavirodhijJAnaviSayatvenaiva hetvAbhAsatvasya svIkRtatayA tanizcayasya vyAptighaTakIbhUtasAdhyasAmAnAdhikaraNyaniSThaprakAratAnirUpitahetutAvacchedakAvacchinnavizeSyatAkabuddhitvAvacchinnavyAptiprakArakahetuvizeSyakajJAnaniSTapratibadhyatAnirUpitapratibandhakatAzAlitAyAmeva virodhasya tadviSayasya hetvAbhAsatvaM bhavet , niruktaparAmarzasya tu niruktapratibadhyatAzUnyatvenoktapratibandhakatAzUnyanizvayaviSayatvena virodhasya hetvAbhAsatvaM na syAt, evaM vyabhicArasyApi vyAptiniSTaprakAratAnirUpitahetutAvacchedakAvacchinnavizeSyatAkabuddhitvAvacchinnapratibadhyatAnirUpita pratibandhakatA. zAlinizcayaviSayatvenaiva hetvAbhAsatvaM nAnyathA niruktaparAmarzasya tu vyAptiniSTaprakArasAnirUpitahetutAvacchedakAvacchinnavizeSyatAkatvalakSaNa pratibadhyatAvacchedakadharmAnAkAntatvenAprativadhyatve tadapratibandhakanizcayaviSayasya vyabhicArasyApi hetvAbhAsatvaM na syaadityrthH| tAdRzamAnasya 'ekatra dvayam' ityAdirItyA hetvaMzavyAptihetutAvacchedakobhayAvagAhinaH parAmarzasya |tjjnyaanaaprtibdhytvaat virodhavyabhicArajJAnApratibadhyatvAt / iti etasmAd hetoH / tadvAraNAya tATazaparAmazadinumityApattivAraNAya / vyAptIti- 'ekatra dvayam' iti rItyA vyApti-hetutAvacchedakobhayaprakAraka-hetuvyaktivizeSyakaparAmarza ca vyAptiniSThaprakAralA. nirUpitahetuniSTavizeSyatA hetutAvacchedakaniSThaprakAratAnirUpiteva na tu hetutAvAcchedakAnacchinneti noktarUpeNa tasya kAraNatvamato noktaparAmarzAdatumityApattiH / tasvena vyAptiniSTaprakAratAnirUpitavizeSyatAtvena, yatra ghUmatvasya vyAptidharmitAvacche. dakatvaM tatraiva dhUmaprakAratAyAM tattvena dhuumtvaavcchinntvmitynvyH| anyatra tu yasmin jJAne na dhUmatvasya vyApti
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / yatra dhUmatvasya vyAptidharmitAvacchedakatvamanyatra tu dhUmaprakArakatvenaiveti nAtiprasaGgaH, tathA ca prAgukta. rItyA vyApyatvAvacchinna nivezanamaphala miti vAcyam , vyAptyaMze saMzayAkArajJAnAdanumitivAraNAya tattadaMze nizcayanivezApekSayA lAghavAduktarItyA vyApyatvAvacchinnanivezasyavocitatvAta, na cAyamekAnto'pi yuktaH, parasparAnirUpitAvAntarASayavasthAnIyaviSayatAyA apyanubhavAt , na ca viziSTaparyApta prakAratakAntapakSo'pi yuktaH, viziSTapoptaprakAratAntarasyApi siddhyApattaH, tatsiddhAviSTApattiH, daNDaviziSThapuruSa viziSTabhUtalaparyAptaprakAratAkabuddhau ca daNDAMze nizcayAtmakadaNDaviziSTapuruSavadbhatalamiti nizcayo hetuH, dharmitAvacchedakatvaM tasmin jJAne punaH / 'dhUmaprakAratvenaiva' iti sthAne 'dhUmaprakAratAtvenaiva' iti pATho yuktaH, tasya dhUmaprakAratArakhenaiva dhUmaprakAratAyAM dhUmatvAvacchinnatvaM na tu vyAptiprakAratAnirUpitavizeSyatAtvenetyarthaH / nAtiprasaGga iti- 'ekatra dvayam' iti rItyA dhUme vyApti-ghUmatvobhayAvagAhiparAmarzasya vyAptiniSTaprakAratAnirUpitavizeSyatvAbhinnadhUmatvAvacchinnaprakAratAkanizcayatvalakSaNAnumitikAraNatAvacchedakadharmAnAkAntasvAna tato'numityApattirityarthaH / tathA ca anumityApattivAraNAya vyAptiniSThaprakAratAnirUpitavizeSyatAtvena dhUmatvAvacchinnaprakAratAmivezasyAvazyakatve ca / prAguktarItyA hetutAvacchedakAvacchinnahetuniSTAvacchedakatAnirUpitetyAdiprakAreNa / vyApyatvAvacchinnanivezanaM vyAptiniSThAvacchedakatAnirUpiteti nivezanam / niSedhe hetumAha-vyApyaMze saMzayAkAra jJAnAditi- vyAyaMze saMzayAkArasyApi parAmarzastha vyApsiniSTha. prakAratAnirUpitahetuniSTavizeSyatAkatvasya bhAvena niruktakAraNatAvacchedakadharmAkAntatvena tato'numityApattiH syAdeveti vyAptiniSThaprakAratAnirUpitA yA vyAyabhAvaniSTaprakAratvAnirUpitA vizeSyatA tadabhinnahetutAvacchedakAvacchinna prakAratAkajJAnaM vyAyaMze nizcayasvarUpaM kAraNaM vAcyamiti gauravaM syAt, prAguktarItyA vyAptiniSThAvacchedakatAnirUpitahetutAvacchedakAvacchinnaprakAratAka jJAnatvena parAmarzasyAnumitikAraNatve tu tathAbhUtaparAmarzasya vyAptiviziSTavaiziSTyAvagAhibuddhirUpasya vizeSaNatAvacche. dakIbhUtavyAptiprakArakanizcayajanyatvena tatpUrva vyAptinizcayasyAvazya sadbhAvena tasya vyAptisaMzayavirodhitayA tato jAyamAnajJAne vyAyaMze saMzayarUpatvAbhAvena vyAyaMze nizca yarUpatvasyAnivezanIyatvena lAghavamityato vyApyatvAvacchinnanivezasyaivocitatvAdityarthaH / viziSTavaiziSTyAvagAhijJAnalakSaNaparAmarza tattadavacchedakatAnirUpitaprakAratvAkhyaviziSTavaiziSTacaviSayataiva samastItyekAnto'pi na sAdhIyAn , tatra parAmarza parasparAnirUpitavyAptisvarUpasaniviSTatattatpadArthaniSTaviSayatA'pi samastyeva yAmupAdAya kevalatattatpadArthaviSayaka jJAnaviSayaviSayakatvamapi parAmarzaanubhavapathamAyAtItyAha-na ceti-'yuktaH' itynenaanvyH| ayaM prAguktarItyopavarNitasvarUpaH parAmarza: / ekAntaH tattadavacchedakatAnirUpitahetuniSTaprakAratAzAlyeva / ayuktatve hetumAha-parasparAnirUpiteti-nirUpyanirUpakamAvalakSaNazRGkhalAnAlihnitetyarthaH / avAntareti-tvadhikaraNAdyakhilaghaTitavyAptisvarUpaghaTaketyarthaH / aghayavasthAnIyeti-nirUpyanirUpakabhAvalakSaNazaGkhalAbaddha viSayatAsamaSTisvarUpaniSpannA viziSTa vaiziSTayaviSayatA'vayavisthAnIyA, tadantargatakaikaviSayatA'kyavasthAnIyetyarthaH / na sA'palapituM zakyA'nubhUyamAnatvAdityAha-anubhavAditiyathA patra viziSTavaiziSTayaviSayatAnubhUyate tathA pratyekaviSayatA'potyAvedanAya 'api' iti / viziSTavaiziSTayabodhe 'raktadaNDavAn' ityatra raktatvaviziSTadaNDaparyAptava prakAratA samastItyekAnto'pi na yuktaH, tatra raphatve daNDatve daNDe ca pratyekamaviziSTe'pi prakAratvAnAmanubhavAt , tata eva ca tajjJAnasya raktavAdiprakArakajJAnaiH samaM samAnaprakArakatvamapyanubhavavIthImavataratItyAha-na ceti- asya 'yuktaH' itynenaanvyH| ayuktatve hetumAha-vizi aiti- 'viziSTaparyAptaprakAratAntarasyApi' iti sthAne 'viziSTAparyAptaprakAratAntarasyApi' iti pATho yuktaH / tArazaviSayatvAnAmanubhUyamAnatvena tadApAdanamuktadizA bhavadiSTApattirUpatayaiva pareNApi svIkAraNAnubhavamukhamavalokayatelyAhatatsiddhAviSTApattiriti-viziSTa vaiziSTyavodhe parasparA nirUpitAviSayatAviziSTAparyAptaprakAratAntarasiddhAviSTApattirityarthaH / evaM dizA yadyapi basyo viSayatA: santyeva viziSTavaiziSTayabodhe, paraM tAH sarvA kSayopazamavizeSajanyatAvacchedakatayevopagamAhIMH, bhatra pareSA kAryakAraNabhAvAntarAbalambanaM gauravapratihata na yuktamilyAvedayitumAha-daNDaviziSTeti- daNDipuruSavadbhUtalavAniti daNDaviziSTapuruSaviziSTabhUtalaparyAptaprakAratAkavuddhau 'daNDipuruSavabhUtalam' iti nizcayo daNDaviziSTapuruSavaiziSTayAvagAhI daNDAMze nizcayAtmako hetuH, tena daNDAMze saMzayAtmakAt puruSAMze nizcayAtmakAd daNDaviziTapuruSavaiziSTyAvagAhi 'daNDadaNDAbhAvavarapuruSavAn' iti jJAnAnna daNDaviziSTapuruSaviziSTabhUtalavAniti daNDaviziSTapuruSaviziSTabhUtalavaiziSTayAvagAhijJAnaM tato bhavazva daNDAMze 'vizeSye vizeSaNam' iti rItyA daNDavatpuruSavaddhatalavAniti jJAnamiSTameveti tadApAdanaM nAniSTAvahamityAha.. tasiddhAviSTApattiArAta viziSTavaiziSTayabodhe, paraM tAH savA yAti - daNDipuruSavadbhUtalavA
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nyopdeshH| ata eva daNDAMze puruSAMze ca saMzaya nizcayAtmakatAdRzajJAnAd daNDAMze 'vizeSye vizeSaNam' iti rItyA puruSAMze viziSTanirUpitavaiziSTyaviSayatAzAlijJAnApattirityabhyupagame ca savizeSaNaviziSTavaiziSTya buddhisthale navatyaMze nizcayAtmakamekaM jJAna hetubhUtaM kalpanIyam, tataH pUrva caikaikahAsenASTAnavatijJAnAni pazcAnupUyA hi tu bhUtAni kalpanIyAnIti sarvamidamanubhavaviruddham / tatra vizRGkhalopasthitatAvadvizeSaNAnAM vizeSye vizeSaNam' iti rItyA bodhasvIkAre ca tattadaMze'nubhUyamAnasya nizcayAkArasya niyAmakastatra saMzayasAmagryabhAva eva vAcyaH, tathA ca viziSTavaiziSTya viSayatA 'vahivyAptitadabhAvavadhUmavAn ityAdita iva 'parvato vazivyApyadhUmavAn navA' ityAdito'pi vyAvRttastattadavacchinnaniyAmakazca tattatata eveti-daNDaviziSTapuruSaviziSTabhUtalaparyApta prakArAtAkabuddhau daNDAMze nizcayAtmaka daNDaviziSTapuruSavad bhUtalam' iti nizcayasya hetutvAdevetyarthaH / ityabhyupagame ca uktadizA parairithamabhyupagame ca ! savizeSaNaviziSTavaiziSTyabuddhisthale navatyaMze' ityasya sthAne 'zatavizeSaNavaiziSTaya buddhisthale navanavatyaMze' ini pAThaH, 'jJAnahetubhUtaM' ityasya sthAne 'jJAnaM hetubhUtaM' iti pAThaH, 'hi tu bhUtAni' ityasya sthAne 'hetubhUtAni' iti pAThazca yuktaH / ayamartha:-vizeSyavizeSaNabhAvApaJnayAvadvizeSaNaviziSTasya vaiziSTyabuddhau yAvatsu vizeSaNeSu nizcayAtmakaM vizeSaNatAvacchedakaprakArakajJAnaM yadi heturabhyupagamyate tadA vizeSyavizeSabhAvazaGkhalAvavaddhazatatvasaGghayAvacchinna vizeSaNavaiziSTayabuddhau navanavatisaMkhyAvacchinnA ye vizeSaNavizeSaNatvAd vizeSaNatAvare..kadharmAstatprakArakaM jJAnaM navanavatyaMze nizcayAtmakamekaM kAraNa kalpanIyam , tadapi jJAnamaSTAnavatisaGkhyAvacchinnadharmaviziSTasya vaiziSTyAvamAhIti tatrASTAnavatisaGkhyAvatsu vizeSaNatAvacchedakadharmeSu nizcayAtmakamaTAnavatisaMkhyAvanchinnavizeSaNatAvacchedakaprakAra kamekaM jJAnaM kAraNaM kalpanIyam , tadapi jJAnaM saptanavatisahayAvacchinnadharmaviziSTasya vaizighyAvagAhIti tatra saptanavatisaGghayAvatsu vizeSaNatAvacchedakadharmeSu nizcayAtmakaM saptanavatisaGkhyAvacchinnavizeSaNatAvacchedakaprakArakaM jJAnaM kAraNaM kalpanIyamityevaM pazcAnupUA hetubhUtAnyaSTAnavatijJAnAni viziSTavaiziSTayabodhahetubhUtAni kalpanIyAnIti paramate sarvamidamanubhavaviruddhamiti / uktadizA viziSTavaiziSTayabuddhau vizeSaNatAvacchedakaprakArakanizcayasya kAraNatve yathA paraiSAmanubhacaviruddhAnekakAraNaparikalpanadoSastathA tatraiva vizeSaNatAvacchedakIbhUtatattaddharmaprakArakanizcayAbhAvadazAyAM 'vizeSye vizeSaNam iti rItyA jAyamAne tattaddharmAze nizcayAtmake jJAne tattaddhA~zanizcayatvaprayojakatayA tattadharmAzasaMzayaprayojakatattatsAmagrya. bhAvakalpanadoSo'pItyAha- tatreti- zatavizeSaNaviziSTavaiziSTacabuddhisthala ityarthaH / vizaGkalopasthitatAvadvizeSaNAnAmiti- uttarajJAne svasvavizeSyatvena bhAsamAnatattadvizeSaNavizeSaNatayA pUrvajJAnAgocarIkRtanavanavatyAdisaGkhyAvacchinnavizeSaNAnAM vizeSyavizeSaNabhAvAnApannatvalakSaNasvAtantryeNa pUrvajJAnaviSayIbhUtazatasaGkhyAvacchinnavizeSaNAnAmityarthaH / tatra tattadaMze / yathA ca dhUmAMze vahivyAptirUpavizeSaNasya saMzayAtmakAt parAmarzAnna bhavati vahnayanumitistathA parvatAze vahivyAptiviziSTadhUmarUpavizeSaNasya saMzayAtmakaparAmarzAdapi na bhavati parvate valayanumitiH, evaM mahAnasAdilakSaNavizeSye vahnivyApyadhUmasya saMzayAtmakaparAmadipi mahAnasAdau na bhavati vaDyanumitiriti dhUmaliGgakabayanumititvAvacchinna kAryatAnirUpitavayavyApyadhUmaviSayakaparAmarzaniSTakAraNatAvacchedikA viziSTavaiziSTayaviSayatA yathA vahivyAptimadvahnivyAyabhAvavaddhamavAn ' iti jJAnAd vayanumilyajanakAd vyAvRttA tathA 'parvato vahnivyApyadhUmavAn navA' iti jJAnAdapi vyAvRttA, evamAlokAdiliGgakaparAmarzAdapi vahnayanumitirbhavati, tatrAlokaliGgakavahnayanumititvAvacchinnakAryatAnirUpitavahivyApyAlokAdiviSayaka parAmarza niSTakAraNatAvacchedikA'pi viziSTavaiziSTyaviSayatA yathA 'vahivyAptimadvahnivyAyabhAvavadAlokavAn' ityAdijJAnAd vaDyanumityajanakA vyAvRttA tathA parvato vahivyAyAlokavAna navA' ityAdijJAnAdapi parvatAdivizeSyakavahanyanumityajanakAd vyAvRttA svIkaraNIyeti tAdRzatAdRzaviSayatAvizeSAvacchinnaniyAmakastattatsaMzayasAmadhyabhAyo'bhyupeya iti kalpanAgauravaM pareSI duSpariharaNIyamityAha-tathA cetitattadaMze'nubhUyamAnanizcayAkAraprayojakatayA tattadaMze saMzayasAmagyabhAvasyAbhyupagame cetyrthH| viziSTavaiziSTyaviSayatvAnAM bahutvAd viziSTavaiziSTyaviSayatA iti bahuvacanAntaM bodhyam , tadabhAveti- vahnivyAyabhAvetyarthaH / 'ityAditaH' ityAdipadAd 'vahivyAptitadabhAvavadAlokavAn' ityAdagrahaNam / parvato vahnivyApyadhUmavAn navA' ityAdito'pi ityatrAdipadAt 'parvato vahnivyApyAlokavAn navA' ityAdergrahaNam / 'vyAvRttastattadavacchinna' iti sthAne 'vyAvRttAH, tattadavacchinna' iti paTho yuktaH, 'vyAvRttAH' iti ca 'viziSTavaiziSTyaviSayatAH' iti pUrveNNanvitam / tattadavacchinnetiviziSTavaiziSTayaviSayatA yaavntsttprtyekaavcchinnetyrthH| tattatsaMzayasAmanayabhAva iti- 'vizeSyaM vizeSaNamitirItyA
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalakato nayopadezaH / saMzayasAmagyabhAva eveti vizeSyatAvizeSaparyanuyoge kimuttaram ? tasmAt kSayopazamavizeSajanyatAvacchedikAH samaniyatA evaitA viSayitA anyApekSA bhedena pratIyamAnA aMzasamuditaparyAptA anekA pratipattavyAH, prAhyasyeva grAhakasya citrasvabhAvasyApekSayaiva vivecayituM zakyatvAt , hanta ! evamakhaNDo'pi viSayatAvizeSaH sidhyet sAmAnya dRSTyA tathApyanubhavAt , tayA ca tenaiva parAmarzAdehetutvApattiriti cet ? nizcIyamAnatayA viziSTavaiziSTayabodhaviSayI kriyamANatattaddharmaviSayakasaMzayasAmanyabhAva ityarthaH / uktadizA prakAratAvizeSalakSaNaviziSTavaiziSTayaviSayatAniyAmakaH parairupadarzito bhavati, na ca prakAratAlakSaNaviSayatAvizeSaniyAmaka evaM vizeSyatAvizeSaniyAmaka iti tatra vizeSyatAvizeSasya kiM niyAmakamiti jijJAsAyAM tanniyAmakampyanyadeva kizcida vAcyamiti tanniyAmakavizeSakalpanagauravamapi paramate'parihAryame vetyAzayenAha-vizeSyatAvizeSeti-viziSTaparyAptaprakAratAnirUpitavizeSyatAto vizeSye vizeSaNamitijJAnIyaprakAratAnirUpitavizeSyatA vilakSameva tanniyAmaka kimiti paryanayoge prazna kimattaraM nAkalpitamuttaraM tatra sambhavatIti kizcinniyAmakaM parikalpyaivottaraM te syAt tatra ca kalpanAgauravamupatiSThate, evaM prakAratA vizeSyatvayorvilakSaNayoranekaprakArayoriva saMsargatvAkhyaviSayatvasyApi vilakSaNasyAvazyaM svIkaraNIyatayA tanniyAmakamapyanyadeva kiJcit pareNa vAcyamiti tatkalpanAgauravamapItyAzayaH / itthamapekSAbhedenaikA-'nekasvabhAvatvaM grAhyasya grAhakasyAnabhyupagacchatAmekAntavAdinAM mananaM na yuktamityetAvatopapAdya, 'yathA ca grAhye ekA-'nekatayA citrasvabhAvatvamAnubhavikaM tathA grAhakajJAne'pi' ityAdi 'sanayAtmakamahAvAkyArthajJAne ekA'vaziSTa pramANAkAratA, anekAzcAMzikyo nayaviSayatA: parasparasaMyogajAzca baDhyo'nubhUyante ityantaM svayaM yat pratijJAtaM tatsamarthanaM ca viziSTavaiziSTayabodhasthalIyanaiyAyikAbhimatataccaturvidhavibhajanakadarthanamukhena saMkSepataH parisamApyopasaMharati-tasmAditi- uktadizA pareSAM viziSTavaiziSTyabuddhisthale tatkAryakAraNabhAvaparikalpanAyAmanubhavaviruddhAnekakAraNaparikalpanagauravato'pekSAvinimuktakAntapakSasyAnupapadyamAnatvAdityarthaH kSayopazameti- 'raktadaNDavAn puruSaH' ityAdiviziSTavaiziSTyajJAnaM tAvanmatijJAnam , tacca matijJAnAvaraNIyakarmakSayopazamavizeSasamutthamiti tatra yAvantyo viziSTavaiziSTyaviSayitAstattaddhaTakadharmanirUpitAH parasparAnirUpitA anekA aMzaparyAptA: parasparavizeSyavizeSaNabhAvazRGkhalAbabaddhatvaprayuktavaiziSTyabhAvalabdhAtmalAbhaviziSTavastusvarUpanirUpitA parasparanirUpyanirUpaka.bhAvalabdhAtmalAbhakaviSayatAnirUpitakaviyitAH tAH sarvA anekAMzasamuditAMzisvarUpajJAnagatatvAdazaparyAptA aMziparyAta bhavantyekajJAnagatatvAt samaniyatAH, aMzAnAmapi parasparamaMzyabhedato'bhinnatvamiti vibhinnatadaMzagatAnAmapi samaniyatatvam , tAvadviSayitAviziSTamatijJAnAtmaka viziSTavaiziSTyabodhasyAvaraNakSayopazamajanyatve tAsAM sarvAsAmapi niruktakSayopazamavizeSajanyatAvacchedakatvamiti tAvadviSayitAviziSTavaiziSTyabodha prati matijJAnAvaraNIyakarmakSayopazama vizeSaH kAraNamityekavidha kAryakAraNabhAva eva syAdvAdibhiH kalpyate, niruktakSayopazamavizeSajanyatAvacchedakaviSayitAzcaikasminnapi jJAne vibhinnApekSAbhedainavAnubhUyanta iti keSAzcidapekSAbhedenAMzaparyAptatyA'nubhU. yamAnAnAM tattanayanirUpitatvamaMziparyAptatayA'nubhUyamAnAyAzca pramANanirUpyatvamapi sughaTameva, tAvataivAnekasvabhAvasya jJAnasya pramANApekSayakatvaM nayApekSayA'nekatvaM cetyevaM citrasvabhAvasya jJAnasya grAhyasyevApekSAbhedena vivecanaM suzakamevetyapekSAkhyabodhasvalakSaNaM nayatvamupapadyatetarA mityarthaH / 'anyApekSA bhedena' iti yathAzrutapAThe anyApekSAH svasvAbhyupagantRna yavizeSapramANApekSAH, bhedena parasparaM bhedena, pratIyAnA anubhuuymaan| ityarthaH, 'anyApekSAbhedena' iti samastapAThe tu anyaH parasparaM bhinno yo naiga masaGgrahAdiH, yacca nayAd bhinnaM pramANaM tallakSaNo yo'pekSAbhedo nimittabhedastena pratIyamAnA ityarthI bodhyaH / nanu yathA viziSTavaiziSTya bodhe pramANaprayojyA samuditapayaptikA viSayatA tanirUpitakA viSayitA vA, vibhinnanayaprayojyA aMzaparyAptA anekA viSayatAstannirUpitA anekA viSayitA vA'nubhUyamAnatvAdabhyupagamyante, tathA saGgraha. nayenAkhaNDasanmAtrAbhyupagantrA'khaNDamapi vastu tatra pratItipadamArohatIti saGgrahanayApekSayA'khaNDavastugato'khaNDo'pi viSayatAvizeSastannirUpito'khaNDo viSayitAvizeSo'pi vA pratIyamAnatvAdabhyupeyaH, tathA cAnumiti prati parAmarzasya hetutAvacchedakAvacchinnahetuniSThAvacchedakatAnirUpitAdhikaraNaniSThAvacchedakatAnirUpitetyAdidarzitanirUpyanirUpakabhAvazaGkhalAvabaddhahetutAvacchedakAvacchinnaprakAratAkatvena kimiti kAraNatvaM kalpanIyam, kintu sAmAnyadRSTyapekSayA'nubhUyamAnena viSastAvizeSeNa viSayitAvizeSeNa vA hetutvamevopeyatAmityAzate-hasteti 'viSayatAvizeSa' iti viSayitAvizeSasyApyupalakSaNam / sAmAnya dRSTyA sAmAnyamAhisaGgrahanayAzrayaNena / tathApi akhaNDaviSayatAdattayA'pi / anubhavAt viziSTavaiziSTyabodhasyAnubhavAt / tathApi' iti sthAne ' tasyApi' iti pAThe- asya akhaNDa viSayatAvizeSasyetyarthaH / tathA ca akhaNDaviSayatAvizeSasya siddhau c| tenaiva akhaNDaviSayatAvizeSarUpeNa samAdhatte-satyamiti- sAmAnyadRSTyA'khaNDaviSayatA
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / satyam-bhAvasaGgraheNa viSayatAvizeSeNa zaktivizeSaNahetutve abhAvasaGgraheNa cAbhAvavizeSeNa tathAtve bAdhakA. bhAvAt, vyavahArocchedasya vyavahAranayasiddhakAryakAraNabhAvenaiva nirAkaraNAd, anubhavasiddhAstu grAhya. prAhakaniSThAH sAmAnyavizeSadharmA na kalpanAmAtreNApohituM zakyA iti dik / / uttiSThantu vikalpavIcinicayAH paryAyamaryAdayA, dravyArthA[va]hite tu cetasi ciraM zAmyantu tatraiva te / vastu prastutamastu sAgarasamaM sarvopapattikSama, bAhyaM vA sphuTamAntaraM samucitasyAdvAdamudrAGkitam // 1 // vizeSeNa parAmarzAdehetutvamiSTameveti tadApAdanaM syAdvAdina prati nAniSTApAdanamityarthaH, sAmAnya bhAvasvarUpaM vizeSo'bhAvasvarUpa iti prAgavad grAhakasyApi sAmAnya-vizeSobhayarUpatvamityakhaNDaviSayatAvizeSaH sAmAnyAMzaH, anyAzca tattadviSayanirUpitA viSayatA vizeSAMza iti tatra sAmAnyagrAhiparasaGghahananAkhaNDa viSayatAlakSaNazaktivizeSeNa hetutvaM vizeSaprAtyaparasaGgraheNa naigamanayavizeSaNAtattadviSayatAnirUpitatattadviSayatAlakSaNasakhaNDaviSayatAsvarUpazaktivizeSeNApi hetutvamityakhaNDaviSayatAvizeSeNaiva hetusvamityavadhAraNasyAyuktatvamityAzayenAha-bhAvasajhanheNeti- bhAva:- sAmAnyAMzastaM saMgrahItuM zIlamasthati bhAvasaGgrahaH, prsaamaanygraahiskhnystenetyrthH| 'zaktivizeSatAhetRtve' iti sthAne 'zaktivizeSaNa hetutve' iti pATho yuktaH, zaktivizeSazcAtra sAmAnyAMzagata: sAmarthyavizeSo bodhyaH / abhAvasAhakeNeti-- abhAvo vizeSAMzastaM grahItuM zIlamasyeti abhAvasaGgrAhako'parasAmAnyagrAhI nayastenetyarthaH 1 abhAvavizeSeNa tattatkhaNDaviSayatAvizeSeNa / tathAtve hetutve / nanvakhaNDa viSayatvAdinA parAmarzadaranumityAdikaM prati kAraNatvaM nApAmarasAdhAraNavyavahAM vyavahAravIthImavataratIti tathA kAryakAraNabhAvamAzrayatAM tattadvyApakavidheyakAnumitistattadyApyaviSayakaparAmarzAdityevaM vizidhyAnuminiparAmarzakAryakAraNabhAvAva lambino vyavahAra syocchedaH syAdityata Aha-- vyavahArocchedasyeti- asya 'nirAkaraNAd' ityanenAnvayaH, ApAmarAnubhavagocarIkriyamANatattadviSayatAvizeSaghaTitamUrtikAbhyAM parAmarzatvA-'numititvAbhyAM vyavahAranayasiddho yo'numiti-parAmarzayoH kAryakAraNabhAvaH so'pi sarvanayamaye sthAdvAde samastyeva, tAdRzakAryakAraNabhAvenaivApAmarasiddhAnumiti parAmarza kAryakAraNabhAvasya vyavahAropayattarvyavahArocchedasyAsambhavAdityarthaH / nanvanumiti-parAmarzakAryakAraNabhAva viziSTavaiziSTyabodhavizeSaNatAvacchedakanizcayakAryakAraNabhAvavyavahArAdika yadi vyavahAranayasiddhApAmarAnubhavagocarIkriyamANatattadviSayatAvizeSasaGghaTitamUrtikAnumititva-parAmarzatvAdikamupAdAyaiva tadoktadizA vyavasthApyamAnAkhaNDaviSayatAdikamanatiprayojanakameva na prAmANikAbhyupagamAhamityata Aha- anubhavasiddhAstviti- anubhUtirhi sarvato balavatI prAmANikAnapi svapakSa evaM vyavasthApayati, vyavahAro hi bhavatyupacArabahalo yathA yathA yad yad vyavAhiyate tathA tathA tat tat kalpyate, na tvevaM vyavahAramAnAnurodhisthUlakalpanAmAtreNAnubhavasiddhAnAM dharmANAmapahnavaH zakyaH kartumiti sAmAnyavizeSAtmakasya grAhyasya vastunaH sAmAnya-vizeSAtmakameva grAhaka yuktikSamamiti grAhye grAhake cAnubhavasiddhAH sAmAnya-vizeSadharmA akhaNDasakhaNDarUpAH svIkaraNIyA eka prAmANikairutadizA vyavasthApyamAnA viziSTavaiziSTayatrodhIyAnarUpaprakAraviSayatAvizeSA AvaraNakSayopazamavizeSajanyatAvacchedikAH pramANa-nayApekSAtmalAbhA ityarthaH / viziSTavaiziSTyabodhavicAraphalaM ponopadarzayati-uttiSThanviti / 'dravyArthAhita tu' ityasya sthAne 'dravyArthAvahite tu' iti pATo yuktaH, paryAyamaryAdayA vikalpavIcinicayA uttiSThantu, sAgare yathA kramaza ekavIciprAdurbhAvopazamAnantaramaparavISiprAdurbhAvopazamanaM punastadanantaramaparavIciprAdurbhAbopazamanamityevaM vIci nacayA:-taraGgaparamparAH, tIramaryAdayattiSTanti- samudraH svatIradvayama natikramyaivAvatiSThate na svAvasthAnamaryAdA kadAcidapyullar3ayati tatastadIyajalataraNaparamparA api maryAditadezavyApinyaH eva bhavanti, tathA syAdvAdAbhyupagataM vastu yat sAgaropamayA samalaGkataM tadviSayakaM caitanyamapi sAgaratayA'dhyavasitaM tasmiMzcitte. paryAyamaryAdayA paryAyanayApekSayA. yAvanto dharmavizeSasvarUpA vastugatAstajjJAnagatAzca dharmAste sarve paryAyA eva, tadviSayakA vikalpA eva vIcayastaraGgAstAsAM nicayAH samudAyAH, uttiSThantu tattatparyAyagrAhinayApekSayA prAdurbhavantu, yadA hi grAhakasya vizeSarUpatAmAkalayanti prekSAvidadagdhA. stadottiSTantyeva tattadvizeSApekSayA tattadvikalpAH, vizeSAH sarve sAmAnya kasvarUpA eva, na tu sAmAnyAtiriktA vizeSAH santItyevaM saGgrahai kanayakRtAdarA bhavanti yadA kRtinastadA dravyArthAvahite dravyaM sAmAnyameva tattvamityevaM dravyArthikanayApekSayA dravyArthakAvagAhanapravaNe, cetasi jJAne sati. tatraiva tasminne kasvarUpa cetasyeva, te vikalpavIcinicayAH, ciraM yAvatparyAyanayavicArasammukhInA na bhavanti kRtinastAvatkAlaparyantam , zAmyantu tirobhUtA bhavantu, nahi dravyArtha
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / IhA'pAyaparamparAparicayaH sarvo'pyayaM yujyate, vastvaMze'pyupayogamAkalayatAmantarmuhUrtAvadhim / anyeSAM tu vikalpazilpaghaTito bodhastRtIyaM kSaNadhvaMsI dhvastasamastahetvamilitaH kasmin vicAre kssmH||2|| nayavicAraNAyAM paryAyanayaviSayatadvi kalpAnAM manAgayyaratyAvirbhAvasaGkatheti bhAvaH, ataH sAgaropamaM prastutaM syAdvAdyabhyupagataM vastutattvamastu / kathamitthamabhyupagantuM zakyamityapekSAyAmAha- sopapattikSamamiti- sAmAnyApekSayA vizeSApekSayA ca ye ekasminneva vastuni bodhavaicitryaprakArA vyavahRtibhedAstannibandhana kAryakAraNabhAvabhedAH prAmANyApramANyavyavasthAdayazca teSAM sarveSAM syAdvAdyabhyupagate'nekAntAtmakavastunyevopapattiriti sarvavicitra pratyaya-vyavahArAdisamarthamityarthaH / tadIdRzaM vastu na kevalaM bAhyamevAntarameva tathA, kintu bAhyamAbhyantaraM ca sphuTaM tathAnubhUyamAnatvAt tathAbhyupagantavyamityAha- bAhyaM yA sphuTamAntaramiti- atra vAkAraH samuccayArthakaH / nanu sAmAnya-vizeSasvabhAvAdInAmakhaNDa-sakhaNDaviSayatvAdInAM virodhAd yat sAmAnyAtmakaM tadvizeSAtmakaM na bhavitumarhati, yasmin pratyaye nAnAviSayatAzAlitvaM na takaviSayatAzAlitvam , akhaNDaviSayatAdati ca na sakhaNDa viSayatAvatvamiti prastutaM vastu na sambhavatI. tyata Aha- samucitasyAdvAdamudrAGkitamiti- prAmANikAnI madhye viziSTAdhipatyazAlitvena rAjapadAbhiSiktAnA. manekAntavAdinAM tattanayoSasthApitatattanimittApekSayA sAmAnya vizeSAdivirodhapratirodhakatvena samucito yaH syAdvAdo'nekAntavAdastalakSaNA yA mudrA tayA'GkitamityarthaH / upamAne samudre'pi gaGgAyamunAdinadIsamAgamaprabhavo yo jalasamaSTeH paryAya:parita Aya Agamanam , tasya yA maryAdA tIramanulla yaiva vyavasthAnaM tayA, tIramullaGghayApi jalAgamanasya bhAve tena sahaiva jalakallolamAlAyAH samatalasvabhAvatayaivAnavaratAnyAnyabhUbhAgasamavagAhane UrdhvadezAkAntyabhAvAdutthAnaM na syAditi niruktaparyAyamaryAdayaiva samudre vIcinicayA uttiSThantIti, tadraSTuH puruSasya dravyaM suvarNaratnAdikaM tadrUpo yo'rthamANatvAdoM dhanaM sadavahite tadavadhAnapare-etasmin ratnAkare bahUni ratnAni santi tAni kallolamAlayA yadi tIramAgaccheyustahi yatheSTatadupAdAnataH kRtArtho bhaviSyAmItyevaM tadekAne, cira-cirakAlaM yAvat , cetasi sati, tatraiva-yasmAt samudrAduttiSThanti kallolAstasminneva samudre, te zAmyanti na tu samudrAt tIraM ratnAnyAnayantIti draSTuzcetasi manorathaikapravAhazAlini manorathamaparipUrthava zAmyanti- viSayabhAvaM parityajyanti, so'yaM samudraH sarveSAM nadI-nadAnAM yopapattirekAtra sarveSAM prAptAvapi nirAbAdhamavasthAnaM na tu kasyacit tatrAntaHpravezo'nyasya ca tatra pravezAbhAva ityevaM vaiSamyalakSaNAnupapattistatra kSamaH, sAgare 'samudraH' iti saMjJA'nvarthA- mudyA saha vartata iti, udyate naukAdinA yat tatra tad bAhyam , ratnAdikaM cAntayaMcasthitatvAdAntaram , tadubhayamapi sphuTaM yathA syAt tathA samucitasyAdvAdamudrAGkitam- samucito yaH syAdvAdaHamukapradeze'sya bAhyaM vastu, amukadeze'syAntaraM vastvityevamastitvavAdaH, tasyAtivipulazarIratvAdatigambhIraduravagAhAdhastalatvAcca yanmudraNaM pratyakSAdibuddhAvapratibhAsanam, tenAGkitaM cihnitaM bAhyamAbhyantaraM cAsya na pratyakSAdibuddhayA'vadhArayituM zakyamityevaM jJeyamiti // 1 // yatra cetasyanekAntavastuvicArakarmaThe vikalpa cinicayA uttiSThantyanekarUpatAyAM paryAyArthikanayAbhimatAyAm , dravyArthikanayAmimatAyo tvekarUpatAyAM zAmyanti, tasya caitasa ekA'nekarUpasya sato dIrghopayogarUpatayA cirakAlAvasthAne satyavatanmananaparAyaNasya syAdvAdinaH prAmANikapariSadi sugrAhyavacanatvam, tadetat kathamityapekSAyAmAha-Iheti-ava. gRhItasya vizeSAkAGkSaNamIhA, yathA 'kiJcididam' iti naizcayikAvagraha gRhItasya sAmAnyavastunaH zrotra grAhyatvAdinA prAyaH zabdenAnena bhavitavyamiti 'zabdo'yam' iti vyAvahArikAvagrahagRhItasya vA zabdatvAvAntara-sAmAnyavato madhuratva.. suzravatvAdiguNayogena prAyaH zAhAdinAnena bhavitavyamiti jJAnamIhA, tataH paraH 'zabda evAyam , zAla evAyam' iti nirNayo'vAyaH, IhitavizeSanirNayalakSaNaH, tatparamparA- viziSTabuddhi-viziSTavaiziSTyAvagAhibuddhacapalakSitavaiziSTyAvagAhibuddhiviziSTavaiziyabuddhadhakatradvayamitibuddhilakSaNAvAntaraprabhedalakSaNA. tatparicayaH-paritaH sarvatobhAvena ca ya ekatropayoge'pekSAbhedena sammilanam, paricIyate nizcIyate'neneti vA paricayaH, tattatsakhaNDAkhaNDai kAnekaviSayatAlakSaNyayogaH / ayama anantaradarzitasvarUpaH sarvo'pi, apinA na tu tatra kiJcid yujyate kiJcinna yujyata ityarthasya saMzabdanam / yujyate yuktyA ghaTate / keSAM mate yujyate? ityapekSayAmAha-vastvaMze'pIti-apinA vastuni kimu vaktavyamityarthasyAneDanam / antarmuhUrtAvadhimupayogamA kalayatAm antarmuhUrtaM yAvadeka upayogo'vatiSThata ityantarmuhUrtasthitikamekamughayogamabhyupagacchatA syAvAdinAM mata ityarthaH, vastvaMze'pyakopayogasyAntarmuhUrta sthitikasya bhAve bahuvicArehApAyAdirUpasya tasyAMzabhedena viziSTabuddhitva-viziSTavaiziSTayabuddhitvAdidharmasamAvezasya sambhavenakAneka sakhaNDAkhaNDaviSayatvAdInAM tatra sambhavena tadA
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ HEAAAAHAMARPRAVANATAKorea Porave e nmmmmm H anummong mayAnatatarahiNI-tarahiNItaraNibhyAM samAhato mayoparayaH / tadevamekAnekarUpA nayapramANapratipattayaH prAmANikya iti sthitam // 7 // athedaM nayajJAnaM pramA-'pramayoH kutrAntarbhavatItyAzaGkaya tadubhayavilakSaNameveti nizcinoti ayaM na saMzayaH koTeraikyAnna ca samuccayaH / na vibhramo yathArthatvAdapUrNatvAca na pramA // 8 // nayAmRta0-ayamiti--ayaM nayAtmako bodhaH, saMzayo na, kutaH ? koTe:-prakArasya aikyAt, saMzayasya caikatra viruddhobhayaprakArakajJAnasvarUpatvAt , ata eva samuccayo'pi na, co'pyarthaH, tasya ekatrAzrayaNena pUrva paribhAvito vicAra upapadyatetarAm / ekAntavAdinAM tu vicAro na ko'pi yuktyopapadyata ityAha- anyeSAM sviti- ekAntavAdinAM naiyAyikAdInAM punarityarthaH / vikalpazilpaghaTitaH viziSTabuddhizcaturdhA- vizeSye vizeSaNamiti buddhiH, viziSTasya vaiziSTyamiti buddhiH, viziSTe vaiziSTyamiti buddhiH, ekatra dvayamiti buddhirityavaM viklprcnaanirmitH| 'bodhastRtIyaM kSaNadhvaMsI' ityasya sthAne 'bodhastRtIyakSaNadhvaMsI' iti pATho yuktaH, tasya 'bodhastRtIyakSaNavRtti dhvaMsapratiyogI' ityarthaH, prathamakSaNa buddhirutpadyate, dvitIyakSa jJAnAntaramutpadyate icchAdikaM vA, tena tRtIyakSaNe prathamakSaNotpannA buddhivinazyatIti kSaNadvayamAtrasthAyI bodha iti yAvat / yasmAt kAraNakadambAdayaM bodha uditastena kAraNanicayena saha naikasmin kAle sAmAnAdhikaraNyamanubhavatIti tattadviSayaitadIyaviSayasamadhyapAdAnato yo'yaM vicAraparipUrtibhAvo yo yuktAyuktavivekAya prAmANikaiZgyate sa eva na syAd , dIrghopayoge satyeva hetuhetumadbhAvApannajJAnastomAtmakaikajJAnata evaM vicAryasvarUpavizeSaniSTaGkanapaTiSThavicAraparisamApterityAha- dhvastasamastahatvamilita iti-svotpattisamayakSaNavRttidhvaMsapratiyogitattadviSayaparibhAvukabuddhikadambAtmakasvahetvadhikaraNasamayAvRttirityarthaH / kasmin vicAra na kasmin vicAre, kSamaH samarthaH, tatazca svAbhISTasamarthanapravaNavicAraniSpAdanAsamarthAnAmekAntavAdinAM na kimapi vicArya siddhipaddhatimupagacchatIti teSAM sarvo'pi tadartha prayAso niSphala eveti bhAvaH // 2 // upasaMharati-tadevamiti // 7 // etAvatA nayAtmakaM jJAnaM vyavasthApya tasya pramA-'pramobhayavilakSaNasvarUpatvapratipAdanapratyalamaSTamapadyamavatArayatiatheti / idam anantarameva prAmANikatayA niSTaGkitasvarUpam / tadubhayavilakSaNameva pramA'pramobhayavilakSaNameva / aSTamapadyaM vivRNoti-ayamitIti / ayam iti mUlam , tadvivaraNam- 'nayAtmako bodhaH' iti, idamaH pratyakSavAci. svenedAnI nayanirUpaNapravaNasya nayopadezakartuddhau viparivartamAnatvAt sannihito nayAtmakayodha eva mAnasapratyakSaviSayatvAt pratyakSa iti sa idampadavyapadezyo bhavatIti, yadyapyekakoTikajJAnalakSaNastha nayasya saMzayatva-samuccayatve na prApte, ata eva tatra tadantarbhAvasya sambhAvanA'pi nAstItyAkalayya pramA-Spramayorekatraiva tadantarbhAvaH sambhAvyateti 'pramA-'pramayoH kutrAntarbhavati' ityevamAzaGkayaiva tadAzaGkonmUlanapravaNatadubhayavilakSaNatvaniSTaGkanaparatayaiva padyamavatAritam, tathApi yanna vastu nizcayarUpa tatsaMzayarUpamiti niyamAvalambinaH kasyacid vastvaMzAvagAhini naye vastunizcayatvAbhAvena saMzayarUpatvaM sambhAvanApathamadhirohet , evaM vastugatyA pratyekamekakoTikale'pi vibhinnadharmadvayagrAhiNo nayadvayasyaikanayasvarUpatvabhrAntimataH kasyacit tasya samuccayatvamapi pratItikoTimApatedityato bhrAntiprAptayostayorvyapohanaM nAyuktam , avataraNe tu vicArakANAM pratipattaNAM na naye utsargataH saMzayatva-samuccayatvayoH zaGkA samullasatItyabhisandhAnena pramA-pramAnyatarasvarUpatvasyaiva tatra prekSAvadbhiH sambhAvayituM tadanyatarAntarbhAvazaGkApratividhAnaparatvameva darzitamiti bodhyam / prakArasyaikyAt naye prakAratayA bhAsamAnasyaikatvAt , atra 'nayAtmako bodhaH saMzayo na bhavati prakArasyaikyA' ityevamanumAnaprayogo na sambhavati, saMza. yatvAbhAvalakSaNasAdhyasya nayarUpapakSe sadbhAve'pi 'prakArasyaikyAd iti hetostatrAbhAvAt , tasya saMzayaviSayIbhUtaprakAra eva bhAvAt , kintu 'nayAtmako bodhaH saMzayo na bhavati, ekaprakAratAmAnanirUpakatvAdumayasampratipannanizcayavad iti prakAratAyanirUpake saMzaye'pyekaprakAratAnirUpakatvaM samastItyata ekaprakAratAnirUpakatvAditya nuktvA 'ekaprakAratAmAtra nirUpakatvAda' ityuktam , ekamAtraniSThaprakAratAnirUpakatvamapi saMzayaM samastyeva, vidhikoTiniSThaprakAratAyA vidhAveva niSedhakoTiniSThaprakA
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ mayAmRtatarahiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalar3ato gyopdeshH| viruddhobhayadharmaprakArakajJAnasvarUpatvAt, saMzaye prakAratAdvayanirUpitA ekA vizeSyatA, samuccaye tu vizeSyatAbheda ityanye, tadapi bhedA-'bhedavAde kathaJcit saGgacchate, naikAntavAde, viSaye tadvati tatprakAra. katvanirapekSavizeSyatAbhede'bhyupagamyamAne sAkAravAdaprasaGgAt, yathArthatvAt vibhramo na, avagAhate hi ratAyA niSedha eva sattvAditi tannopAdAtuM zakyamiti bodhyam / ekaprakAratAmAtra nirUpakatvasya saMzayatvAsAmAnAdhikaraNyena saMzayatvAbhAvavyApyatvaM bhAvayitumAha-saMzayasya ceti / ekatreti- ekadharmAvacchinnavizeSatAnirUpitaviruddhadharmaniSThaprakAratAdvayanirUpakajJAnasvarUtvAdityarthaH / ata eva nayasyaikaprakAratAmAtranirUpakatvAdeva, prakAratA cAtra mukhyA grAhyA, mukhyaprakAratAtvaM cAvacchedakatAnAtmakaprakAratAvam , tena nayAtmakajJAne vizeSyatAvacchedakasya niravacchinnavizeSyatAnirUpitaprakAratAvattve'pi na kSatiH, vizeSyatAvacchedakaniSThaprakAratAyA avacchedakatAtmakatmakatvAt , jAtyakhaNDopAdhyatiriktasya yatra naye prakAratvaM tatra prakAratAyA vizeSyatAtmakatvasya sambhavena vizeSyatAnAtmakaprakAratAtvaM tatra na sambhavatItyato vizeSyatAnAtmakatvaM parityajyAvacchedakatAnAtmakatvamuktam / co'pyarthaH mUle na ca ityatra cakAro'pyarthakaH, tasya 'samuccayaH' ityanena sambandhAt samuccayo'pi neti labhyate / ekaprakAratAmAtra nirUpakatvasya nayagatasya samuccayatvAsAmAnAdhikaraNyena samuccayatvAbhAvavyApyatvaM bhAvayitumAha-tasyeti- samuccayasyetyarthaH / nirUpakIbhUtaprakAratAbhedena saMzaye samuccaye ca vizeSyasyaikatve'pi taniSTAyA vizeSyatAyA bhedaH, iyA~stu vizeSaH saMzaye prakAragatatayA virodhasya bhAnaM samuccaye tu prakAragatatayA'virodhasya bhAnaM virodhasyAbhAnaM vetyabhiprAyeNa saMzayasvarUpopadarzane prakAravizeSaNatayA virodhasya samuccayasvarUpo. padarzane ca prakAravizeSaNatayA'virodhasyopAdAnamiti / saMzaya vimedhasya samuccaye'virodhasya ca na bhAnaM kintu saMzaye prakAratAdayanirUpitakA vizeSyatA samuccaye tu prakAratAdvayanirUpitA vizeSyatAdvayI, tata eva ca saMzayAt samuccayasya bheda ityanyeSAM matamupadarzayati-saMzaya iti / tadapi saMzaye vizeSyataikyaM samuccaye vizeSyatAbheda ityanyeSAM mananamapi / bhedAbhedavAde ekasyApi vastunaH kizcidapekSayA bhedaH kiccidapekSayA'bheda ityabhyupagantasyAdvAdyabhimatabhedAbhedavAde / kathaJciditi- ekavizeSyalakSaNAdhArAbhedAt tadapekSayA samucayajJAnIyavizeSyatAyA abhede'pi parvato vahnimAn vayabhAvavAzceti samuccayasya vahnimati vahiprakAratvena parvato vahrimAnitijJAnasamAnaviSayatAzAlino vahnitvAvacchinna prakAratAnirUpitaparvatatvAvacchinnavizeSyatAkatvamityata ekA vahnitvAvacchinnaprakAratAnirUpitaparvatatvAvacchinnavizeSyatA, vahRyabhAvavati vayabhAvaprakArakatvena parvato vahayabhAvavAniti jJAnasamAnaviSayatAzAlino vahnayabhAvatvAvacchinnaprakAratAnirUpitaparvatatvAvacchinnavizeSyatAkatvamityatastadanyA vaDyabhAvatvAvacchinnaprakAratAnirUpitaparvatatvAvacchinnavizeSyateti samuccayajJAnasyAMzabhedato. viSayabheda ityato'pekSAbhedena tatra vizeSyatAbhedo yujyate'zabhedanibandhanavizyabhedaprayuktavizeSyatAkhyaviSayatAbhedasya yuktatvAt , saMzaye tu koTiye'pi dolAyamAnarUpatvena jJAnAntarasya caikaikaprakArakatvenAdolAyamAnarUpasyaiva sambhavena na tena saha samAnaviSayatvam. dolAyamAnarUpasyAdolAyamAnarUpeNa saha samAnaviSayatvAsambhavAt . tayoH samAnaviSayatve vA dolAyamAnasvarUpamapyadolAyamAnasvarUpaM syAdadolAyamAnasvarUpamapi vA dolAyamAnasvarUpaM syAdato vilakSaNameva saMzayasvarUpam , yatra sadapi tadvati tatyakAratvamaniItasvarUpameveti satyapi prakAratAbhede tadbhedaprayuktabhedamapradhAnIkRtyAdhArIbhUtavizeSyasvarUpAmedaprayuktAbhedameva pradhAnIkRtya tatsvarUpasaMvedanaM bhavati zemuSIvizeSazAlinAmiti sUkSmadRSTayarekSayA vizeSyatA'bhedaH sudRDhanirUDha ityevaM bhedA'bhedavAde syAdvAde anyeSAM mAnamapi sAdhu saGgacchata ityaashyH| viSayabhedaprayuktamedamanAtyaikAntataH samuccaye vizeSyatAbhedopagamastvekAntavAdino na yukta ityAha-naikAntavAda iti- ekAntavAde'nyeSAmuktadizA mananaM na saGgacchata ityarthaH / viSaya iti-viSayAvacchedena yat tadvati tatprakArakatvam, atra tatpadena samucaye prakAratayA'bhimatayorubhayorapi pratyeka grahaNam , tannirapekSo yo vizeSyatAbhedo jJAnasyaiva vilakSaNAkArAnurodhena vizeSyatAbhedo vizeSyatAlakSaNyaM saMzaye vizeSyatAyA abhedaH samuccaye tasyA bhedastasminnabhyupagamyamAne sati sAkAravAdaprasaGgAt , viSayavailakSaNyanibandhana na saMzaye vizedhyatA'bhedaH samuccaye vizeSyatAbhedaH kintu jJAnAkArabhedaprayuktaH saMzayasya dolAyamAnakAratA, samuccaye tadvilakSaNAkAratA, tannibandhasya vizeSyatA'bhedasya tadbhedasya cotpattistadA syAd yadi saMkAra jJAnaM bhavedityevaM sAkAravAdaprasaGgAt / tadvati tatprakArakatvaM jJAnasya yathArthatvam , tathA cAsti ghaTa iti dravyArthikanayo'stitvavati ghaTe'stitvamavagAhate, nAsti ghaTa iti paryAyAstikanayo nAstitvavati ghaTe nAstitvamavagAhate. iti tadvati tatprakArakatvalakSaNayathArthatvAnnayo dravyArthikAdina
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / 115 aanti dravyArthikAdirastitvAdimati kathaJcidastitvAdikam , apUrNatvAt saptabhaGgaparikaritavaratvavAhitAtparyAbhAvavatvAzca pramA na,-anenAlaukikaprAmANyAbhAva AveditaH, laukikaM tu prAmANyaM tadvati tatprakAraka. tvarUpaM na bAdhitamiti na vyavahAravirodhaH, vicAropayikaM cA(ca)prAmANyaM prastutam , na pravRttimAtropayikamiti nayajJAnasya na pUrNapramAtvamata uktacatuSTayavilakSaNamevedaM nayajJAnamanubhavasiddhamabhyupagantavyam , na cedaM svamanISikAviz2ambhitam, yata uktaM tattvArthabhASye "tathApyete tantrAntarIyAH svatantrA bA codakapakSamAhiNo matibhedena vipradhAvitA" [atrAha-kimete tantrAntarIyA vAdinaH ? Ahosvit svatantrA eva codakapakSamAhiNo matibhedena pradhAvitA iti ?, atrocyete-te tantrAntarIyAH, nApi svatantrA matibhedena pradhAvitAH, zeyasya svarthasyAdhyavasAyAntarANyetAni | tattvArtha 0 adhyAya 1, sUtravibhrama ityAha-avagAhate hIti / 'dravyArthikAdiH' ityatrAdipadAt paryAyArthikasyopagrahaH, sAmAnyato dravyArthikaparyAyArthikayohaNe tadavAntarabhedAnAmapi saGgrahAdInAmapi tattvena prahaNamAyAtameveti bodhyam / 'astitvAdi' ityAdipadAnnAstisvAderupagrahaH / ekAntAstitvAdikamavagAhamAnasya durnayatvena vibhramatvamiSTameva tasya yathArthatvAbhAvAt , nokAntAstitvAdimat kimapi samastIti tasya na tadvati tatprakArakatvAbhAvAt , kintu kathaJcidastitvAdimati kathaJcidastitvAdikamavagAhamAnasya sunayasya yathArthatvAd vibhramatvAbhAva ityAvedanAyoktam-kazcidastitvAdikamiti / 'apUrNatvAda ityasya sthAne 'apUrNatvAca' iti pATho yujyate tata eva tattadvivaraNaM cakArAntamiti / 'saptamaparikaritavasvavagAhitAtparyAbhAvavattvAca' ityasya sthAne 'saptabhaGgaparikaritavastvavagAhitAparyAyabhAvavattvAccha' iti pATho yuktaH, saptabhanayAtmakamahAvAkyajanyabodhasya nirAkAsasya saptabhaGgapratipAdyakazcidastitvAdisaptavidhadharmAtmakavastvavagAhitAparyAptimattvena pramANatvaM tadabhAvavatvAccaikadharmAtmakavastvavAhino nayasya na pramANatvamityarthaH / nanvanantadharmAtmakavastuno. na saptavidhadharmAtmakatayaiva pUrNateti tattvenAvagAhamAnasya bodhasyApi na pUrNatvamiti kathaM pramANatvanimittaM niruktaparyAptimattvam, tathA'pi ekaikadharmAzrayaNena pratyeka saptadharmAtmakatvameva bhavati vastuna iti tathAvabodhe sati na taddharmAzrayaNena bhavatyAkAleti nirAkAsatvanimittakapUrNatvanimittakaM niruktaparyAptimataH pramANatvam , yacca 'syAdvAda-kevalajJAne sakalArthAvabhAsane' iti vacanAt saptabhaGgAtmakasyAdvAdaprabhavajJAnasya sakalArthAvabhAsakatvena prAmANyamabhimataM tat sakalAdezamahimneva sambhavati nAnyathA, sakalAdezamahinA caikabhalenApi syAtpadalAJchitena syAdvAdasvarUpatAmAbhejAnanAnantadharmAtmakavastugrahaNalakSaNapramANotpattiH sambhavatyeva, paraM sakalAdezAzrayaNaM nAtrAbhimataM tathA sati 'saptabhAparikarita' ityaktirasamajasA syAditi bodhym| anena na prameti vacanena / na bAdhitaM naye na bAdhitaM kinvavAdhitameva / iti etasmAt kAraNAt / na vyavahAravirodha iti- ekaikadharmAvagAhijJAnAdiSTasAdhanatAjJAna lakSaNAd yaH pravRttilakSaNo vyavahAro yazca tAdRzajJAnAd dviSTasAdhanatAjJAnalakSaNAnivRttilakSaNo vyavahArastasyAnupapattilakSaNavirodho netyrthH| nanu nayasya laukikaprAmANyasyApyabhAve'laukikaprAmANyaparikalitAdeva jJAnAt pravRtti-nivRttilakSaNavyavahAro bhaviSyatItyetAvatA'pi na vyavahAravirodha ityata Aha-vicAropayika ceti / prastutaM nayajJAne niSedhyatvena prakrAntamalaukikam / na pravRttimAtropayikama na laukika pravRtti-nivRttyAdilakSaNavyavahAropayogi, tathA ca pravRttimAtropayikaM prAmArya na prastutaM yena tasya naye sattvena taniSedho nopapadyeta kintu vicAropayikameva prAmANyaM prastutam, tacca saptabhaGgaparikalitavastvavagAhiparyAptimattvalakSaNapUrNapramAtvameva, tanna nayajJAnasyeti nigamayati- iti nayajJAnasya na pUrNapramAtvamiti / ataH uktadizA naye saMzayatvAdiniSedhAt / uktacatuSTayavilakSaNam saMzaya-samuccaya-bhrama-pramAvilakSaNam / nanu svakapolakalpitaM nayasya saMzayAdivalakSaNyaM na parIkSakamAnyamityata Aha-nacedamiti / tattvArthabhASyagranthamullikhati-tathApIti / ete anantaropadarzitasvarUpA nyaaH| tantrAntarIyAH ekAntAbhinivezagrahapahilanaiyAyikAdyabhimatabodhasvarUpAH / svatantrA veti-jainarAdhAntagatA eva, kintu codakasya praznakarturyo'bhimataH pakSaH tadrAhiNaH santo mati medena 'sAmAnyameva sattvaM vizeSANAM sattAmahAsAmAnyavyatiriktAnAmabhAvAt , vizeSA evArthakriyAkAriNastattvaM dohanavAhanAdyarthakriyA'samarthasya sAmAnyasya tattva. rUpatvAsambhavAd ' ityevaM matibhedenAbhiprAyabhedena vipradhAvitAH viruddhavastunirUpaNamArga samAzritAH, tayA caite viprati
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalakRto nyopdeshH| 35 bhASyam ] ubhayathApi mithyAtvamiti cet ? na-pramANApekSAtvenaiteSAmubhayavailajhaNyAditi, ata eva saMyoge'pi naiteSAM vipratipattitvam , sava-jIvAjIvAtmakatva-dravyaguNaparyAyAtmakatva-caturdarzanaviSayatvapaJcAstikAyAvaruddhatva-SaDdravyakroDIkRtatvadhammairekatva-dvitva-tritva-catuSTva-pazcatva-SaDtvAdhyavasAyAnAmiva paryAyavizuddhivazAt pRthagaryaprAhiNAM matijJAnAdInAmivaikatrArthe pratiniyatayiSayavibhAgazAlinAM pratyakSAdI. nAmiva vA naigamAdyadhyavasAyAnAmaviruddha nAnAdharmagrAhitvenAvipratipattirUpatvAditi sampradAyaH, atra tribhinidarzanairviruddhadharmagrAhitvA'zagrAhitva-parasparaphalabailakSaNyAnAM vipratipattitvasAdhakahetUnAmasiddhivyabhicArapradarzanAdiSTasiddhirityasmadIyo vivekaH // 8 // pattaya ityarthaH / ubhayathA'pi nayAnAM tantrAntarIyatve svatantratve cetyarthaH / mithyAtvaM bhramatvam , tathA ca mithyAjJAna na vastusiyAmiti na nayAnAM tattvAdhigamAGgatvamiti praznAbhisandhiH, samAdhatte-neti / 'pramANApekSAtvena' iti sthAne 'pramANApekSyatvena ' iti pAThaH shobhnH| paterSA nagamAdinayAnAm / ubhayati- tantrAntarIya-svatantrobhayetyarthaH, pramANaM saravA'sattvAdyanantadharmAtmakatayA vastutattvaM gRhAti, na ca parasparaviruddhAnAM satvA-usattvAdInAmekasmin samAveza iti teSAmapekSAbhedenaikatra samAvezato'virodha ityadhigatiprayojanakA nimittabhedopadarzakA nayA vivekena svaviSayadharmANAmekasmin samAvezasauSThavAya pramAnApezyante, tantrAntaroyAzcaikAntenaiva sattvA-'sattvAdidharmaprAhakA iti nAvirodho. papAdanapratyalAH, pratyuta virodhopasthApakA eveti na pramANApekSyAH, evaM codakapakSaprAhiNaH svatantrA apIti nayAnAM pramANApekSyatvaM tantrAntarIyANAM svatantrANAM ca tadabhAva iti viruddhadharmayogAnna nayAnAM tantrAntarIyatvaM svatantratvaM vA kintu tdubhyvilkssnntvmevetyrthH| ata eva pramANApekSyatvena nyaanaamubhyvlkssnnyaadev| saMyoge'pIti- apinA kevalasyaikaikasyaikaikadharmagrAhakatvanaiva viruddhadharmadvaya grAhakatvAbhAvAdeva na vipratipattitvamityasyopagrahaH, nayayoH saMyoge niSpannanayadyasvarUpasya dharmadvayagrAhakatve'pi viSayIbhUtayordharmayovirodhAbhAvAdeva viruddhdhrmdvyaadi| pattitvameteSAM nayAnAM netyarthaH / naigamAdinayAnAmaviruddhanAnAdharmagrAhitvenAvipratipattirUpatvaM dRSTAntatrayopaDhaukanena draDhayati-sattveti- 'sarvamekaM sadavizeSAd ' iti sattvadharmeNa sarvasyakatvAdhyavasAyaH, 'sarva dvisvabhAvaM jIvAjIvAtmakatvAd' iti jIvA-'jIvAtmakatvadharmeNa sarvasya dvitvAdhyavasAyaH, 'sarva tritayasvarUpaM dravyaguNaparyAyAtmakatvAd' iti dravya guNa-paryAyAtmakatvadharmeNa sarvasya tritvAdhyavasAyaH, * sarva catuSTayasvarUpaM caturdazenaviSayatvAd ' iti caturdarzanaviSayatvadharmeNa sarvasya catuSTvAdhyavasAyaH, sarva paJcAtmakaM paJcAstikAyAvaruddhatvAd' iti paJcAstikAyAvaruddhatvadharmeNa sarvasya paJcAtmakatvAdhyavasAyaH, ' sarva SadasvarUpa badravyakoDIkRtatvAd' iti SaDdravyakoDIkRtatvadharmeNa sarvasya padatvAdhyavasAya ityevamukkAna paNNAmadhyavasAyAnAmivetyarthaH / paryAyeti- paryAyavizuddhivazAdekatraivArthe nyUnAdhikaparyAya grAhitvena pRthagarthagrAhiNAM matijJAna zrutajJAnAdInAmivetyarthaH, ekatrArtha iti- ekasmin ghaTAdirUpe'rthe pratiniyatarUparasAdiviSayavibhAgazAlinAM cAkSuSarAsanAdipratyakSAdInAmivetyarthaH / ekenaiva nidarzanena naigamAdAnAmavipratipattirUpatvasya nirNItisambhavena nidarzanatrayopAdAnaM kimarthamityapekSAyAmAha- ati - naigamAdayo nayA vipratipattayo viruddhadharmagrAhitvAd' ityanumAnahetoviruddhadharmagrAhitvasyAsiddhayupadarzanAya prathamanidarzanam, yathaikatva-dvitvAdyadhyavasAyaviSayA ekatva-dvitvAdayo'pekSAbhedanakana vartamAnA na viruddhA iti tadrAhiNAmekatva-dvitvAdyadhyavasAyAnAmaviruddhanAnAdharmagrAhityameva na viruddha nAnAdharmagrAhitvaM tathA naigamAdyadhyavasAyaviSayAH sAmAnyavizeSadharmA apyapekSAbhedenaikatra vartamAnA na viruddhA iti tadvAhiNAmapi naigamAdyadhyavasAyAnAmaviruddhanAnAdharmagrAhityameva na viruddhanAnAdharmagrAhitvamiti tasyAsiddhiH, naigamAdayo nayA vipratipattayo'zanAhitvAd' ityanumAnahetoraMzaprAhitvasya vyabhicAropadarzanArtha dvitIyanidarzanam , vipratipattitvasya vyApyaM nAMzaprAhitvaM matijJAnAdInAmaMzamAditve'pi vipratipattitvAbhAvAdityaMzagrAhitvahetumicaritaH, * naigamAdayo nayA vipratipatayaH parasparaphalavalakSaNyAd' ityanumAnahetorapi vyabhicArapradarzanArtha tRtIyanidarzanam, vipratipattitvAbhAve'pi pratyakSAdiSu parasparaphalavalakSaNyasya sadbhAvAditi vyabhicAyeMca paraspara phalavailaNyalakSaNo heturato naigamAdInAM na vipratipattitvamitISTaM nirvahatIti nidarzanatrayopAdAnaM yuktameva, ayaM ca viveko nAnyena paribhAvitaH kintu mayA yazovijayopAdhyAyenaivetyAvedanAyAha-ityasmadIyo viveka iti // 8 //
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / uktamevArthaM laukikadRSTAntena samarthayatti-- na samudro'samudro vA samudrAMzo yathocyate / nApramANaM pramANaM vA pramANAMzastathA nayaH // 9 // 117 1 - spaSTaH / paryApti tadanyasambandhAbhyAM samudrasva- tadabhAvavattayA pramANA nayAmRta0 - 'na samudra : ''pramANobhayavailakSaNyam, anyatra tu tajjAtIyatayeti phalitArthaH // 9 // svArthanizcAyakatvarUpaM nayaprAmANyasaMzayena viSayasaMzayAt nizcayasyAnizcayapariNatyA na katha zcidityatrApi nayAnAmanekAnta eveti zikSayati- svArthe satyA parairnUnA asatyA nikhilA nayAH / viduSAM tatra naikAnta iti dRSTaM hi sammatau // 10 // nayAmRta0 - svArtha iti - svArthe svaviSaye, satyAH nizcAyakAH, paraiH nayaiH, nUnA aprAmANyAH zaGkAviSayIkRtAH, asatyAH anizcAyakAH, nikhilA nayAH naigamAdayaH, viduSAM siddhAntavyutpannAnAm, tatra nayaprAmANyA 'prAmANyayoH, naikAntaH, vaktuM yukta iti zeSaH, iti dRSTaM parIkSitam, hi sammatau, abhiyuktavacanasaMvAdapradarzanametat, tadvacanaM ca -- 6 navamaM padyamavatArayati - uktameveti- nayasya pramANA'pramANaivalakSaNyaM me vatyarthaH / >> na samudra0 ityAdi pathaM spaSTArthatvAnna vivaraNArhamato nataivyAkhyA vitanyata ityAvedanAyAha- svaSTa iti- zloko'yaM spaSTArtha ityarthaH / yathAzrutArthasya spaSTatve'pi phalitArthasya sthUlamatyagocaratvAt tamupadarzayati- paryAptIti- atra ' paryApti tadanyasambandhAbhyAM samudratva tadabhAvavattayA ' ityasya sthAne 'samudrAMza vailakSaNyaM paryApti- tadanyasambandhAbhyAM samudratva- tadabhAvavadbhayAm ' iti pATho yuktaH, tathA ca samudrAMze samudratvaM paryAptisambandhena na vartate, samudrAMze paryAptisambandhena samudratvasya satve tasminnekasminnevAMze samudratvasya parisamAptatvAt sampUrNaH samudraH samudro na bhavet, tathA samudrAMze samudrasvAbhAvo'pi svarUpasambandhena na vartate, samudrAMze svarUpasambandhena samudratvAbhAvasya sattve ekasminnevAnyasminnapi samudrAMze vinigamanAviraheNa samudratvAbhAvasya sattvamityazeSANAmeva samudrAMzAnAM samudratvAbhAvavattayA'zeSAMzabhinnasyAMzinaH samudrasyAbhAvena na ko'pi samudraH syAditi paryAptisambandhena yat samudratvAt yacca tadanyasambandhena paryAptibhinnasambandhena svarUpasambandheneti yAvat, tadabhAvavat samudratvAbhAvavat, tAbhyAM samudrAMze vailakSaNyamityarthaH / pramANeti / tu punaH / anyatra nayarUpe pramANAMze, pramANA'pramANobhayavailakSaNyaM pramANApramANAbhyAM vailakSaNyam / tajAtIyatayA pramANajAtIyatayA apramANajAtIyatayA ca arthAnnayaH saptabhaGgaparikaritavastvavagAhitAvad yat pramANaM tajjAtIyatvAbhAvAnna pramANamiti pramANavidharmA, tadabhAvavati tatprakArakatvavad yadapramANaM tajjAtIyatvAbhAvAnnApramANamityapramANavidhametyarthaH // 9 // dazamaM padyamavatArayati - svArthanizcAyakatvarUpamiti - atra ' svArthanizcAyakatvarUpaM nayaprAmANyasaMzayane' ityasya sthAne ' svArthanizcAyakatvarUpaM prAmANyamapi paranayaprayuktaprAmANyasaMzayena ' iti pATho yuktaH, ayamartha:- svArtha nizcAyakatvarUpaM yannayagataM prAmANyaM tadapi svapratipakSabhUtanayaprayukto yaH svasmin prAmANyasaMzayastena svaviSaye saMzayAnnizcayAtmakasyApi svasyAnizcayapariNatyA anizcayAtmanA pariNAmena na kathaJcit kathaJcinna bhavatyapi / iti etasmAt kAraNAt / atrApi svagataprAmANye'pi / nayAnAmanekAnta eva nayAH kathaJcit pramANe kathaJcidapramANamityevamanekAnta eva / iti zikSayati evaM nirUpayati / svArthe satyA parairnRnA ' ityasya sthAne 'svArthe satyAH parairnunnA' iti pATho yuktaH, TIkAyAmapi nUneti sthAne nunneti pATho bodhyaH / ' paraiH' ityasya vivaraNam -' nayaiH' iti, tasya paranyaiH svavipakSanayairityartha:, ' nUnA aprAmANyAH zaGkAviSayIkRtAH' ityasya sthAne ' nunnA aprAmANyAzaGkAviSayIkRtAH' iti pAThaH
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalar3ato nayopadezaH / "NiyayavayaNijasaJcA, savvaNayA paraviAlaNe mohA / te puNa Na divasamayo vibhayai sacce ya alIe vA / / 10 / " [sammatau kA0, gAthA-28 ]nti, nanu nayagranthe sammatyAdI bauddhAdidarzanaparigraheNa naiyAyikAdidarzanakhaNDanaM zrUyate, tatra durnaya. parigrahe kathaM na mithyAtvaikAnta ityAzaGkayAha bauddhAdidRSTayo'pyatra vastusparzena naaprmaaH| uddezyasAdhane ratnaprabhAyAM ratnabuddhivat // 11 // nayAmRta-bauddhAdIti-atra nayagranthe, uddezyaM yadabhiniviSTetaranayakhaNDanaM tassAdhane tatsAdhananimittam bauddhAdidRSTayo'pi bauddhAdinayaparigrahA api, vastusparzena zuddhaparyAdivastuprAptyA, nApramAH phalato na mithyArUpA ityarthaH, kiMvat ? ratnaprabhAyAM ratnabuddhivata yathAhi tatrAratne ratnAvagAhitayA svarUpato na prAmANyam , adUraviprakarSAt tu vastuprApakatayA phalataH prAmANyaM tathA durnayAntaracchedAya durnayAntaraparigrahe'pIti na kazcid doSaH // 11 // samyag / tadvacanaM ca abhiyuktavacanaM c| Niyaya0 iti- "nijakavacanIyasatyAH sarvanayAH paravicAlane mugdhAH / tAn punarna dRSTasamayo vibhajate satyA vA alIkA vA" iti saMskRtam // 10 // ekAdazapadyamavatArayati-nanviti / nayagranthe nyprtipaadkprnthe| durnayaparigrahe ekAntakSaNikatvAdiviSayakAdhyavasAyalakSaNadurnayabauddhAdidarzanaparigrahe sati / vivRNoti - bauddhaadiiti| abhiniviSTeti- abhiniveza ekAntasthairyAdiviSayakAdhyavasAyakadAgrahastacchAlI ya itaranaya ekAntanaiyAyikAdidarzanalakSaNanayaH, tatkhaNDanaM tasminnaprAmANyajJApanaM yaduddezyamabhISTam , 'tatsAdhane' ityatra saptamI nimittArthiketyabhiprAyeNa tatsAdhane' ityasya vivaraNam- 'tatsAdhananimittam ' iti, naiyAyikAdidarzanakhaNDana sAdhananimittamityarthaH / 'zuddhaparyAyAdi' ityAdi padAcchuddhadravyasya parigrahaH, bauddhAdikadarzanakhaNDanasAdhananimittaM naiyAyikAdidarzanaparigrahasyApyAtatvena zuddhadravyaprApterapi sambhavAt / nanu zuddhaparyAyo dravyAnAtmakaparyAyaH, zuddhadravyaM ca paryAyAnAtmakadravyam , tadubhayamapyasadeva // "dravyaM paryAyaviyuktaM paryAyA drvyvrjitaaH| va kadA kena kiMrUpA dRSTA mAnena kenacit" // 1 // ityAdivacanAt , tathA ca zuddhaparyAyAdivastuprApakA api bauddhAdidRSTyA apramA evaMti cet ?, na- RjusUtrAdiparyAyanayeSvantyaparyAyanaya evambhUtanayastadviSayo yaH paryAyaH so'ntyaparyAyatvAt zuddhaparyAyaH, saGgrahAdidravyAthikeSu samahanayaH zuddhadravyArthikastadviSayasya sattArUpamahAsAmAnyasya kasyApyapekSayA vizeSatvAbhAvAt tadubhayAtmakaM caikaM vastu, tadAtmatayA dravyasya paryAyasvarUpatvaM paryAyasya ca dravyasvarUpatvam, svarUpatastu paryAya dravyayorantyayorbheda evetyekAntadravyAtmakatvameva vastuma iti matasya khaNDanena paryAyAtmakatvasyakAntaparyAyAtmakatvameva vastuna iti matasya khaNDanena dravyAtmakaravasya ca vyavasthApanena tadubhayAtmakaM vastvavApyata ityanekAntAtmakavastuprAptilakSaNaphalasya vAstavatvena tato mithyArUpA api bauddhAdidRSTayaH phalato na mithyArUpA ityarthaH / svarUpato'pramAtmakasyApi sAdhanajJAnasya yathArthaphalajanakatvena phalataH prAmANyamityatra dRSTAntatayA mUle ' ratnaprabhAyAM ratnabuddhivad' iti darzitamavatArya vivRNoti-kiMvaditi / dRSTAnte svarUpataH prAmANyA bhAvaM phalataH prAmANyaM ca bhAvayati- yathAhIti / tatra ratnaprabhAyAM rtnbuddhau| aratne ratnatvAbhAvavati ratnaprabhAsvarUpe dharmiNi / ratnAvagAhitayA ratnatvaprakArakatayA / etAvatA tadabhAvavati tatprakArakatvalakSaNamaprAmANyaM tatrAveditam , tathA ca tadvati tatprakArakatvalakSaNaM prAmANyaM / svarUpatastatra nAstItyAha- svarUpato na prAmANyamiti / adUraviprakarSAt tviti-tu punaH, dUraviprakarSo vyavahitakAlatvam, tadabhAvo'dUraviprakarSaH, viprakRSTakAlatvAbhAvaH, tasmAdadUraviprakarSAta, kizciyavahitottarakAle iti yAvat vastuprApakatayati- maNiprabhAyAM maNibuddhayA pravRttastadvazaM gatastatratvaM maNimAsAdayatIti
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtatarakSiNI-tarakSiNItaraNiyA samakar3ato myopdeyaa| evaM sAmAnyalakSaNaM vivicya tadvibhAgamAha ayaM saMkSepato dravya-paryAyAtayA dvidhA / dravyAthikamate dravyaM tatvaM neSTamataH param // 12 // nayAmRtA-ayamiti--ayaM sAmAnyalakSaNalakSito nayaH, saGkepataH avAntarabhedAparigraheNa, dravya-paryAya(yArtha)tayA dravyArthikaH paryAyArthikazceti dvidhA dviprakAraH, tIrthakaravacanasaGgraha-vizeSaprastAramUlatvenetthameva mUlana yavibhajanAt , tadAha vAdI " tisthayaravayaNasaMgaha-visesapatthAramUlavAgaraNI / dabaDhio a pajjavaNao a sesA vigappAsiM // " [sammatau kA0 1, gAthA-3 tti tatrAdau dravyArthikamatamAha-dravyArthikasya mate dravyaM tacaM paramArthasat , ataH dravyAt pRthaga bhinnaM vikalpasiddhaM guNa-paryAyasvarUpaM tattvaM neSTam , saMvRtisato'pi tasya paramArthato'satvAditi bhAvaH // 12 // etadevAha tiryagUrdhvapracayinaH paryAyA khalu kalpitAH / satyaM teSvanvayi dravyaM kuNDalAdiSu hemavat // 13 // nayAmRta-tiryagiti--tiryakpracayinaH parasparasamAnAdhikaraNatve sati parasparabhinna kAlInA rakta-aNutvasthUlatvAdayazca, urddhapracayinaH parasparasamAnAdhikaraNatve sati parasparabhinnakAlInA raktazyAmAdayaH saMyogo-vibhAgAdayazca paryAyAH, khalu nizcitam, kalpitAH vAsanAvizeSaprabhavavikalpamaNiprabhAdharmikamaNibuddhermaNilakSaNavastuprAptijanakatvenetyarthaH, phalataH prAmANyamiti- saMvAdipravRttijanakatvameva phalataH prAmAdhyam , tacca maNiprabhAyAM maNibuddhau samastItyarthaH / dASTantike phalataH prAmANyaM darzayati--tatheti // 11 // dvAdazapadyamavatArayati- evamiti- uktaprakAreNa nayasAmAnyalakSaNaM pramANAdivyAvRttamupadarya nayavibhAgaM kathayati granthakAra ityarthaH / vivRNoti-ayamitIti / nanu naigama-saGgraha-vyavahArarjusUtra-zabda samabhirUDhavambhUtabhedAt nayAH saptatyevamanyatra saptadhA nayavibhAgaH kRtaH, kimityatra dvidhaiva nayo vibhajyata ityata Aha-tIrthakareti-tIrthakarasya jinasya yad vacanamAgamastasya yaH samaha-vizeSaprastAraH, saMgrahaH sAmAnyaM dravyamiti yAvat . vizeSaH paryAyaH, tayoH prastAra:-vizeSaNa prapaJcaH sAmAnyapratipAdakavizeSapratipAdakavacanasandarbhaH, tasya mUlatvena yAni dravyAtmakasAmAnyapratipAdakavacanAni tAni sarvANi dravyArthikanayAt pravRttAni, yAni paryAyAtmakavizeSapratipAdakavacanAni tAni sarvANi paryAyArthika nayAt pravRttAnItyatastIrthakaravacanasaGgraha-vizeSaprastAramUlaM dravyArthikaH paryAyArthikazvetyevaM niruktamUlatvenetyarthaH / itthameva dravyArthikaH paryAyA rthikazceti dvidhA naya ityevaM prakAreNaiva / uktaprakAreNa mUlanayavibhajane vAdiprakANDazrIsiddhasenadivAkaravacanaM saMvAdakataya darzayati-tadAheti / titthayara0 iti-" tIrthakaravacanasaGgraha-vizeSaprastAramUlavyAkaraNI dravyArthikazca paryavanayazca zeSA vikalpA anayoH" iti saMskRtam / tatra dravyArthika paryAyArthikabhedena dvidhA vibhakta nye| Adau prathamam / 'prathaga' iti 'param ' ityasya vivaraNam , tasya paryAyakathanaM bhinnam ' iti / kiM tadityapekSAyAmAha-vikalpasiddhaM gaNa paryAyasvarUpaM tatvamiti / kathaM neSTamityapekSAyAmAha-saMvRtisato'pIti-saMvRNoti svAkAreNa bAhyamiti saMvRtivikalpAtmakaM jJAnam , tena sato'pi yadaiva jJAnaM tadaiva guNa-paryAyasvarUpamiti jJAnasattvamevAsya sattvamityetAvatA saMvRtyA sattvamupAdAya guNa-paryAyasvarUpaM saMvRtisaditi kathyate, tAdRzasyApItyarthaH / tasya guNa-paryAyasvarUpasya // 12 // trayodazapadyamavatAra yati-patadevAheti-dravyAdinnaM gaNaparyAyasvarUpaM kalpitameva na paramArthasadityeva kathayatItyarthaH / vivRNoti- tiryagitIti / ye samAnakAlInA ekAdhikaraNavartinaH paryAyAste tiryakpracayinaH paryAyAH, ye tu vibhinna
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ praNItaraNiyAM samalaGkRto nayopadezaH / siddhAH, apAramArthikA iti yAvat teSu kalpanArUDheSu paryAyeSu, anvayi vyApakatayA pratIyamAnam, dravyaM satyam, kuNDalAdiSu nAnAkAJcanaparyAMyeSvanvIyamAnahemavat, ayaM bhAvaH yathA zuktau rajatabhrAntau bAdhAvatArAnantaraM rajatAbhAvamAne'pi tatra zuktarbhAsamAnatvAt zukteH satyatvaM rajatasya cAsatyatvaM tathA kuNDalAdyabhAvabhAne'pi hemno bhAnAt kuNDalAdiparyAyANAmasatyatvaM hemadravyasya ca satyatvam, evamanyatrApi bhAvanIyamiti / nanvevaM bhramAdhiSThAnatvameva satyatvaM bhramaviSayatvaM cAsayatvamityAgantuM atra cAsatyatvam, pratyakSApratIyamAneSu paryAyeSvavyApakam evaM tatra tadasatsvarUpa satyatvamapi teSvavyApakakAlInA ekAdhikaraNavartinaH paryAyAste Urdhvapracayina iti krameNa nidarzanA padarzanapurassaraM darzayati- tiryakpracayina iti / aNutva-sthUlatvAdayazceti- AmalakamA trApekSayA'Nu badarIphalApekSayA sthUlaM cetyekadaivANutva sthUlatvAdayaH paryAyA apekSAbhanaikatra vartanta ityabhisandhiH / paryAyeSu dravyasya sattve AdhAratvAnyathAnupapattyA paryAyANAM sattvaM syAdata AhakalpanArUDheSviti- AdhAratayA kalpanAviSayA eva te na vastuta AdhAratvamiti mUlAbhisandhiH / dravyasya paryAyavyApakatve dravyavyApyAH paryAyAH santa eva syurityataH 'anvayi' ityasya ' vyApakatayA pratIyamAnam' iti vivaraNam, kalpanArUDhAnAM paryAyANAM vastuto'satAmapi vyApakatayA pratIyamAnaM dravyamityarthaH / kalpanArUDheSu paryAyeSu vyApakatayA pratIyamAnasya dravyasya satyatve nidarzanamAha- kuNDalAdiSviti / bhAvArthamAvedayati-ayaM bhAva iti / bAdhAvatArAnantaraM nedaM rajatamiti zukkau rajatatvabAdhAnantaram / 'rajatAbhAvabhAne'pi' ityasya sthAne 'rajatabhAnAbhAve'pi' iti pATho yuktaH, yathAzrutapAThastu na yuktaH, yato bAdhasyaiva rajatAbhAvajJAnarUpatayA rajatAbhAvabhAnasya bAghakAlInatayA taMtra bAdhAvatArAnantaramiti vizeSaNaM na susaGgataM syAt, tatra rajataM yadi satyaM syAt tadA pUrvamiva bAdhAnantaramapi bhAseta, na ca tadAnIM rajataM bhAsata iti tana satyamityAzayaH / tatra bAdhAnantarakAle, athavA 'rajatAbhAvabhAne'pi' ityadhi pAThaH samyam, yathA bAghakAle rajatAbhAvo bhAsate tatha tadanantarakAle'pi rajatAbhAva eva bhAsate, na tu rajatamato na rajatasya satyatvam / kuNDalAdyabhAvabhAne'pIti - kaTaka - keyUrAdyavasthAkAle kuNDalAbhAvabhAnameva bhavati, na tu kuNDalabhAnam, suvarNatu tadAnImapyavabhAsata iti kuNDalAdiparyAyANAmasatyatvaM hemadravyasya ca satyatvamityarthaH, 'kuNDalAdyabhAvamAne'pi' ityasya sthAne'pi 'kuNDalAdibhAnAbhAve'pi iti pATho yuktaH, kuNDalAdyabhAvabhAnakAle kuNDalAdika na bhAsata ityata eva kuNDalAdInAmasatyatvaM vyavasthApanIyam, taca 'kuNDalAdibhAnAbhAve'pi' iti pATha evaM sausaGgatyamarhatIti pUrvavad vA sa pATho'pi yuktatayA nibhAlanIyaH / nanu zuktau rajatasya yathA'satyatvaM tathA dravye paryAyANAmasatyatvamityevaM dRSTAnta dASTantikabhAvAvaSTambhena paryAyANAmasatyatvaM dravyasya satyatvaM yat samArthataM tenedaM jJAyate - yaduta, bhramAdhiSThAnatvaM satyatvaM bhramaviSayatvaM cAsatyatvamiti, tathA coktarUpamasatyatvaM bhrAntapratyakSe ye paryAyAH pratIyante tatraiva syAt, ye ca paryAyA nAsmAdRzAM pratyakSasamadhigamyAste'pi bahavaH santi teSu na syAt evaM ye yatra na santi teSAmeva tatra jJAnaM bhramaH, paryAyAstu dravye santyeveti na tatra tajjJAnaM bhramaH ye ca pratyakSeNa na pratIyante teSu tatra tadasattvameva tadasatyatvamityapi paryAyeSu pratyakSApratIyamAneSu na syAdeva teSAM dravye sasvena tadasattvasyAbhAvAditi zaGkate - nanvevamiti / 'atra cAsatyatvaM pratyakSapratIyamAneSu' ityasya sthAne 'etaccAsatyatvaM pratyakSApratIyamAneSu' iti pATho yuktaH / etaccAsatyatvaM bhramaviSayatvalakSaNamasatyatvaM punaH 'pratyakSApratIyamAneSu' ityanenaitat kathitaM bhavati - yadi pratyakSapratIyamAnatvaM teSu syAt tadaitad vaktuM zukau rajatapratyakSavad dravye teSAM pratyakSaM bhrama iti pratyakSAtmaka bhramaviSayatvamupAdAyo lakSaNamasatyatvaM teSu syAdapi, yadA pratyakSeNa na pratIyanta eva te tadA noktasvarUpamasatyatvaM teSviti / te ca paryAyA dravye vartanta eveti tatra tadasatvarUpamasatyatvamapi teSvavyApakamityAha- evamiti / tadasatvarUpama satyatvamapi' ityasya sthAne 'tadasattvarUpamasatyatvamapi ' iti pATho yuktaH / samAdhatte neti / 'satyarajatasyApi ityasya sthAne 'asatyarajatasyApi' iti pATho yuktaH, tatra sada mAtramavizeSitamasatyatvaM na dravyArthikanaye'bhyupagamyate, tathA sati zuktau yadrajataM pratIyate tacchuktirajatapadapratipAdyaM prAtibhAsikarajatamiti gIyate, tasyAsatyarajatasyApi pratibhAsakAle yadA pratIyate tadAnIM sattAbhAnena zuktau tasya pratibhAsakAle sattvamevetyuktalakSaNamasatyatvaM tasya na syAt, kintu kAlatrayasattvameva satyatvaM dravyArthikanaye, tadabhAva eva 110
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / miti cet ? na - satyarajatasyApi pratibhAsakAle sattAbhAnena kAlatrayasata evaitannaye satyatvasvIkArAt, ata eva kAlavRtyatyantAbhAvApratiyogitvameva paramArthasatyatvamityabhipretyAhaitatsAmpradAyikaH // 13 // AdAvante ca yannAsti madhye'pi hi na tattathA / vitathaiH : sadRzAH santo'vitathA iva lakSitAH // 14 // 121 nayAmRta0 - AdAviti - AdAvante ca yat vastu, nAsti tat madhye'pi madhyamakAle'pi na tathA nAstItyarthaH, nahi prAgabhAvadhvaMsAnavacchinna kAlasambandhaH sattetyabhyupagantuM zakyam, utpatti-vinAzyatAsamayayoH utpatti-vinAzavyApAravyaprayoranvayivyavahArAt na ca tadviveke madhyabhAgaH kazcidavaziSyate ikSudaNDasyeva sakalamUlAgrabhAgacchede / kiJca pUrvaM pazcAzcAsatsvabhAvasya kathaM madhyamakSaNe satsvabhAvatvaM svabhAvavirodhAt, madhyakSaNe sanneva paryAyaH pUrvA'para kAlayo rasadvyavahArakArIti na svabhAvavirodha iti cAsatyatvaM zuktirajatasya pratibhAsakAle sattve'pyapratibhAsakAle na sattvamiti kAlatrayasattvAbhAvAd yathA'satyatvaM tathA paryAyANAmapi vartamAnakAle sakhe'pi svolAdAt pUrvaM stravinAzAnantaraM cAsattvena kAlatrayasa svAbhAvAdasatyatvam etaca pratyakSa pratIyamAnapratyakSApratIyamAnaparyAyagatamiti na kutrApyavyAptiriti nirgalito'rthaH / patannaye dravyArthikanaye / ata eva dravyArthikanaye kAlatrayasata eva satyatvasvIkArAdeva, kAlavRtyantAbhAvApratiyogitvalakSaNaM paramArthasatyasvaM tatraiva yat kAlatraye'pi vartate, yacca pratiniyatakAla evaM vartate tatra kAlapadena svAnadhikaraNIbhUtakAlo'pi grahItuM zakyata iti tadvasyantAbhAvasya pratiyogitvameva na tadapratiyogitvamiti na paramArthikasatyatvaM tasya ityabhipretya evambhUtAbhiprAyaM samAzritya / etatsAmpradAyikaH dravyArthikanaya sampradAyakuzalo vipazvit Aha kathayati // 13 // kimAtyapekSAyAM tadIyapathamullikhati AdAvante ceti yadyetat padyamanyakartRkaM na mUlakartRkapayasamadhyantargataM tatastatpadyasaGkhyAntaHpAti caturdazamita saGkhyA gaNanIyatvAbhAvAt tadaGkacihnitaM na bhavitumarhati tathApi caturdazasaGkhaghAGka cihnitameva granthanibaddhaM yadasti tat tathA'nudRGkane 'ayaM dravyopayogaH syAd iti payameva caturdazasaGkhyAspadatvena tathoGkitaM bhavet tathA cAzrimaH sarvo'pyaGkodRGkanaprakArastadanukrameNaiva samucito bhavet na ca tathAsannivezanaM samastItyupekSaivAtra zreyasI, athavA 'AdAvante ca' iti padyamekAGkacihnitameva samullirUpa 'ayaM dravyopayogaH' iti padyameva caturdazasaGkhyAGka cihnita mukhyama tadagrimapadyeSu tadanukrameNa saGkhyAGka yojanA vidheyeti / 'AdAvante ca' iti parakIyaM padyaM viSNoti AdAvitIti / Adau svotpattiH prAkAle / ante ca svadhvaMsAnantarakAle ca madhyamakAle'pi vartamAnasamaye'pi / 'nahi' ityasya 'zakyam' ityanenAnvayaH, prAgabhAvadhvaMsAnavacchinnaH kAlo vartamAnasamayaH, tatsambandho vastuna: sattetyabhyupagantuM nahi zakyamityarthaH / niSedhe hetumAha- utpattIti- utpattisamaye utpattivyApAre vyamro vinazyatAsamaye vinAzavyApAre vyagrastayoryo'nvayivyavahA ro'nugAmidravyavyavahArastasmAdityarthaH, atra 'utpatti vinAzavyApAravyagrayoranvayivyavahArAt' ityasya sthAne 'utpatti vinAzavyaprasattayaivAnvayivyavahArAt' iti pATho yuktaH, tasya 'utpatti-vinAzavyamro yaH san tattvenaivAnvayidravyasya vyavahArAt' ityarthaH, tathA cotpattikAle utpattivyApAravyagra eveti na tadAnIM sthAyitA, vinazyatAsamaye ca madhyamavyApAravyama eveti na tadAnIM sthAyitA, tadbhinnazca vartamAnasamayo nAnubhUyata iti utpatti-vinAzavyapro. ya san tattvenaiva na tu vartamAnasamayavRttitvena, anvayivyavahArAdanvayino vyavahUiyamANatvAt tathA ca kSaNikasya vastunaH kazcidutpattisamayaH kazcidvinAzasamayaH, tadviveke madhyabhAgo vartamAnasamayo na ca kazcidavaziSyate, na ca kazcidutpatti-vinAzasamayavyatirikto madhyamasamayo nAmeti narvatamAnasamayasambandhaH sattetyabhyupagantuM zakyamityarthaH / madhyasamayAbhAve dRSTAntamAha- ikSudaNDasyeveti - sakalA ye mUlA-prabhAgAsteSAM chede khaNDane sati ikSudaNDasya yathA madhyabhAgo nAsti tathA prakRte'pItyarthaH / yasya yaH svabhAvaH sa tasya sarvadaiveti niyame pUrvA 'parayorasatsvabhAvasya vastuno madhyamakSaNe'pyasatsvabhAvatvameva na tu sarasvabhAvatvaM virodhAdityAha- kizceti / paraH zaGkate - madhyakSaNa iti - vartamAnasamaya ityarthaH tathA ca madhyakSaNasthAyitvalakSaNa ekasvabhAvo 16
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / cet ? tarhi pUrvA'parakAlayorasatsvabhAva evAyaM madhyakSaNasambandhena sadvyavahArakArItyeva kiM na svIkriyate, tasmAnna nirapekSapAramArthikasattAvantaH paryAyAH, kintu vitathaiH zazaviSANAdibhiH kAlpanikatvena sadRzAH santaH, anAdilaukikavyavahAravAsanAt avitathA iva lakSitA lokairiti zeSaH // 14 // ____ nanvevaM dravyArthikanaye paryAyANAM zazaviSANaprAyatvAt tadavagAhijJAnamalIkaviSayatvena mithyA syAt , na ca ghaTAdijJAnavinirmuktaviSayako dravyopayogaH kazcidavaziSyata iti nAmazeSataiva tasya syAdi. tyAzaya zuddhAvAntaradravyArthikabhedena tasya dvaividhyAd nAnupapattirityabhiprAyavAnnAha ayaM dravyopayogaH syAd vikalpe'ntye vyvsthitH|| antarA dravya-paryAyA dhIH sAmAnya-vizeSavat // 15 // nayAmRta-ayamiti / ayaM dravyopayogaH dravyArthikanayajanyo bodhaH, antye vikalpe zuddhasaGgrahAkhye, vyavasthitaH paryAyabuddhyA'vicalitaH syAt, antarA zuddhasaGgraha-zuddharjusUtraviSayamadhye, dravyaparyAyadhIreva syAt , sAmAnya vizeSabuddhivat - yathA hi pareSAM dravyatvAdi ke dravyAdyapekSayA sAmAnya sad guNAdyapekSayA vizeSAkhyAM labhate tathA'smAkaM ghaTAdikaM svaparyAyApekSayA sAmAnyaM sad guNAdyapekSayA paryAyAkhyAM labhata iti ghaTAvagAhI avAntaradravyArthikaH paryAyopasarjanatA dravyamukhyatAM cAvagAhamAno na vastuno na tu pUrvAparakAlAsattvasvabhAvo'pi tasya, madhyakSaNasthAyisvabhAvasyaivAsya pUrvA-'parakAlayorasadvayavahArakAritvamapIdhyate, tataH pUrvA-'parakAlayorasadvayavahAro'pi tasyopapadyate ityarthaH / samAdhatte-tIti / 'pUrvAparakAlayorasatsvabhAva eva' ityevakAreNa madhyakSaNe satsvabhAvasya vyavacchedaH, evaM sati kathaM madhyakSaNe sadvyavahArastasyetyapekSAyAmAha- madhyameti / upasaMharati- tasmAditi-prAgabhAva-dhvaMmAnacchinnakAlasambandhasya sattArUpatvAsambhavAdityarthaH / nirapekSeti-kAlavRttyatyantA. bhAvApratiyogitvalakSaNA yA pratiniyatakAlanirapekSapAramArthikasattA tanto na paryAyAH, tarhi kiMrUpAsta iti pRcchatikinviti / uttarayati-vitathairiti / vAsanAta' ityasya sthAne 'vAsanAvazAt' iti pATho yuktaH // 14 // paJcadazapadyamavatArayati-nanvevamiti / tadavagAhijJAnaM paryAyAvagAhijJAnam / nanu paryAyAvagAhijJAnasya mithyAvA. pAdanamiSTame vetyata Aha-na ceti- asya 'avaziSyate' ityanenAnvayaH / dravrajJAnaM yadA yadA jAyate tadA ghaTa-paTAdijJAnarUpeNaveti ghaTa-paTAdijJAnavyatirikto dravyopayoga eva nAstIti tallakSaNako dravyArthikanayo'pi na syAdityAha-ghaTAdi. jhAneti-ghaTAdijJAnena viSayatayA vinirmukto ghaTAdijJAna vinirmuktaH, ghaTAdijJAnAviSaya iti yAvat , tadviSayako dravyopayogaH kazcimAvaziSyate, ghaTAdijJAnavinirmukto yadi kazcid dravyanAmako viSayaH syAt tarhi tadviSayako dravyopayogo bhavet , tathAvidhaviSayAbhAve tu niviSayako dravyopayogo na bhavedevatyarthaH / nAmazeSataca nAmamAtrataiva / tasya dravyopayogasya / zuddhati-zuddhadravyArthiko'vAntaradravyAthikazthetyevaM dravyArthikasya dvaividhyAt ghaTAdijJAnavinirmuktaviSayakaH samastyeva dravyopayoga iti tasya nAnupapattirityabhiprAyavAn granthakAra AhetyarthaH / 'dravyaparyAyAdhIH ' ityasya sthAne dravya paryAyadhIH' iti pATho yuktaH / vivRNoti-amitIti / dRSTAnta-dAntikasaGgamanAM karoti-yathA hIti / pareSAM naiyAyikAdInAm / 'dravyatvAdikam' ityatrAdipadAd dravyatvAvAntarajAtInAM guNatva-karmatva-tadavAntarajAtInAM copagrahaH, 'dravyAdyapekSayA' ityatrAdipadAt pRthivyAdInAM guNa-karma-tadvizeSarUparasAdyutkSepaNAvakSevaNAdInAmupagrahaH, 'guNAdyapekSayA' ityatrAdipadAd dravyAderupagrahaH, ayamabhiprAya:- dravyatvaM dravyamAtrAnugAmitvAd dravyApekSayA sAmAnyaM sad guNAdiSu na vartata iti guNAdivyAvRttatvAd guNAdyapekSayA vizeSo'pi bhavati, evaM guNatvaM guNamAtrAnugAmitvAd guNApekSayA sAmAnyaM sad dravyAdiSu na vartata iti dravyAdivyAvRttatvAd dravyAdyapekSayA vizeSo bhavati, evaM karmatvamapi sAmAnya-vizeSarUpaM bodhyam , uktadizA pRthivItvAdInAM rUpatvAdInAmutkSepaNatvAdInAM ca sAmAnyavizeSarUpatvaM bodhyam / asmAkaM janAnAm / 'ghaTAdikama' ityatrAdipadAt paTAdInAM nIlAdInAM ca prahaNam / 'guNAdyapekSayA' ityatra 'mRdAdyapekSayA' iti paattho'nugnnH| nanu ghaTAdevyatvavat paryAyatvasyApi bhAve tadavagAhi. nayasyAvAntaradravyArthikatvameva katham ? paryAyArthikatvasyApi tatra sambhavAdityata Aha-paryAyopasarjanatAmiti-asya
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / 123 virudhyate, asato'pyupasarjanatayA''zrayaNaM ca karNazaSkulyavacchinnAkAzasya zabdaprAhakatA vadatAM tArkikANAm , AnupUrvIvizeSaviziSTasya zabdasya zrotragrAhyatAM vadatAM mImAMsakAdInAM ca dRzyata eveti bhAvaH / yadvA ghaTAdevyArthikena paryAya vinirmuktadravyAkAreNaiva grahaH, paryAyanayena tatra paryAyatvApAdane ca paryAyaviziSTatayA grahaNamityevaM sUkSmaikSikAyAM zuddhasaGgrahAd anyavizeSaM yAvad avyavasthitiH, anyavizeSavikalpe ca zuddharjusUtralakSaNe kAraNAbhAvAdeva dravyopayogo vyavasthitaH syAt-- vyuparataH syAditi vyAkhyeyam, na cAnayA vyavasthayaivaikasyApi bodhasyAnApattiH, tattadavAntarabhedapravRttI vA viSayAntarasacArAnupapattiH, paryAyAntarajijJAsoparame tadbodhavizrAnteH, iti vibhAvanIyam , tadimuktaM sammatI'avagAhamAnaH' ityanenAnvayaH, tathA ca ghaTAdyakga:ghupayogo dravyAthikanaye ghaTA'pekSayA paryAyaH sannapi tasyosarjanatA gauNatAmevAvagAhate, dravyasvarUpasya tasya mukhyatAmavagAhata ityato'vAntaradravyAdhiko bhavan ghaTAdyavagAhyapayogo na virudhyata ityarthaH / nanu paryAyo dravyAthikanaye'sanneveti kathaM tasyopasarjanatayA''zrayaNamityata Aha-asato'pIti / tAki kANAM naiyAyikAnAm, nanvAkAze karNazaSkulyavacchedaH samastyeveti kathaM karNazaSkulyavacchinnAkAzara pagame'sata upasajanatayA''zrayaNamAyAtIti cet ? itthama-zrotrendriyasya zabdena saha samavAyaH sajikarSaH zabdapratyakSa kAraNaM tairiSyate, na ca zabdasya samavAyaH karNazaSvulIrUpopAdhau kintu zuddhAkAzasvarUpa eva, zuddhAkAzastu tanmate niSpradeza evaM vyApakaH, vyApakatvaM ca dezAvacchadarAhitya satyeva sarvamUrtasaMyogitvalakSaNaM sambhavati, tato dezAvacchedarahitasya zabdasamavAyitayA zabdaprAhakasyAkAzasya karNazaSkulyavacchinnatvamasadeva zabdagrahaNopayogitayA''zrIyate, upasarjanatvaM tu tasyAkAzasvarUpe'vartamAnatve'pyanyato vyAvartakatvAdeveti, mImAMsakamate vyApakanityadravyarUpe zabda ekavarNAvyavahitottarakAlavRttitvarUpasya kAlakRtakramAvasthAnalakSaNasyaikavarNadezAvyavahitadezavRttitvarUpasya dezakRtakramAvasthAnalakSaNasya vA'nupUrvIsvarUpasyAbhAve'pi vyaJjakadhvanigatasya tasyAropeNa tadviziSTasya zabdasya zrotragrAhyatvamityasata evAnupUrvIvizeSavaiziSTyasya zabdAti. riktasya tasya na zrotraprAhyatvamata upasarjanatayA''zrayaNamiti bodhyam / sUkSmekSikAmAzritya vyAkhyAnAntaraM darzayatiyaddhati / tatra ghaTAdau / paryAyatvApAdane ceti- yadyapi dravyArthikamate paryAyAbhAvAt paryAyatvaM kutrApi nAsti, tatastadApAdanamapi na sambhavati, kvacit sata evApAdanasambhavAt , tathApi paryAyanayaH paryAyamabhyupagacchati tatra paryAyatvamapi svIkaroti, sa dravyamapi paryAyadRSTyaiva pazyati, tathA ca ghaTAdirapi tanmate paryAya eva tatra paryAyatvajJAnaM pramaiveti na tasyApAdanaM kintu dravyanayastatra tajjJAnaM bhrAntamevAbhimanyata iti tadRSTyA 'paryAyatvApAdane' ityuktiH, yadA cApAditaparyAyatvako ghaTAdistadA paryAya viziSTatayA ghaTAdevyasya dravyArthikena grahaNam / 'antyavizeSam' ityatra viSayeNa viSayiNo'ntyavizeSajJAnasyApyupalakSaNam / 'yAvad' iti maryAdAyAm , tenAntyavizeSavikalpaM vihAya zuddhasaGgrahAdArabhyopAntyavizeSavikalpaparyantaM dravyopayogo'vyavasthito'vyuparata ityarthaH / kAraNAbhAvAdeva sAmAnyAvagAhitvAdevopayogasya dravyopayogateti dravyopayoge viSayavidhayA dravyaM kAraNaM tadabhAvAdeva / nanu vizeSANAmAnantyAt teSvantyavizeSa parityajya dravyopayogapravRttyupagame tattadvizeSANAM svasvottaravizeSApekSayA sAmAnyarUpatvAd dravyopayogaparamparAprabRttito na ko'pi dravyopayogo vizrAntaH syAt , tathA tasyaiva viSayAvAntaravailakSaNyanivandhanadravyopayogAvAntarAzuddhA-'zuddhatarA-'zuddhatamatattatparyAyaviziSTadravyagrahaNAvicchinnadhArAyAM viSayAntarasamvAro'pi na syAdityAzaGkaya pratikSipati-na ceti / anayA vyavasthayetizuddhasaGgrahAdArabhyopAntyavizeSaparyantaM dravyopayogo'vyuparato'ntyavizeSavikalpe dravyopayogo vyuparata iti vyavasthayetyarthaH / anApattiH aparyAptiH, paryAptastu bodhastadeva yadi tadviSaye'nantarameva jJAnAntarApekSA na bhavati, prakRte yadasya bodhasya viSayo yadapekSayA sAmAnya so'pi vizeSastaduttaravizeSApekSayA kiM sAmAnya syAditi jijJAsAyAM tajjJAnasyaivaM tadviSayApekSyavizeSasyottaravizeSApekSayA ki sAmAnyaM syAditi jijJAsAyAM tajjJAnasyaivaM jJAnAntarApekSAyA avazyaMbhAvAdekasyApi bodhasyAparyApterityAzayaH / jijJAsA'vazyaM bhavatyeveti niyamAbhAvena yajjJAnaviSayasya paryAyajijJAsA na bhavati tadbodha eva vidhAntisambhavAnnAnavasthA navA viSayAntarasaJcArAnupapattiriti niSedhahetumupadarzayati-paryAyAntareti / uktArthe sammatisammatimupadarzayati-tadidamuktaM sammatAviti / pajjava0 iti- "paryAyanayavyutkAntaM vastu dravyArthikasya
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalakato nayopadezaH / " pajavaNayavukta vatthu davvahiasa vayaNija / jAva daviovaogo apacchimavikappa-NivvayaNo" ||tti [sammatau kA0 1, gAthA-8] vyAkhyA-na vidyate pazcime vikalpa-nirvacane- savikalpadhIyavahAralakSaNo yatra sa tathA, saGgrahA. vasAna iti yAvat , tataH paraM vikalpa-vacanApravRtteH, IdRzo yAvad dravyopayogo prarvatate tAvad dravyArthikasya vacanIyaM vastu, taJca paryAyanayena vi- vizeSaNa, ut- Urdhvam , krAntameva viSayIkRtameva, paryAyAnAphrAntasattAyAM mAnAbhAvAdityeko'rthaH, yadvA, yad vastu sUkSmatara-sUkSmatamAdibuddhinA paryAyanayena sthUlarUpaM tyajatA ( uttaratra sUkSmarUpAzrayaNAt ) vyutkrAntaM gRhItvedamuktam , yathA 'kimidaM mRtsAmAnyaM yat ghaTAdivizeSAnuparakatA viSayIbhaved ' ityevamAkAreNa yAvacchuklarUpatamo'ntyo vizeSastAvat tat sarva dravyArthikasya vacanIyatA, yAvadapazcimavikalpanirvacano yo'ntyaH vizeSastAvad dravyopayogaH pravartata iti dvitiiyo'rthH| ata eva dravya-paryAyaviSayatayA taditarAtiSayatayA vA na zuddhajAtIyadravyArthikavyavasthA, kintUpasarjanIkRtAnartha-pradhAnIkRtasvArthaviSayatayA, taduktam " davaDio ti tamhA Nasthi Nayo niymsuddhjaaiio|| Na ya pajjavaDio NAma ko i bhayaNAya u viseso" |tti [sammatI kA0 1, gAthA-9] vacanIyam / yAbadravyopayogo'pazcimavikalpanirvacanaH" // iti sNskRtm| uktasammatigAthAM vivRNoti-na vidyata itiatra 'na vidyate vikalpa-nirvacane savikalpadhI-vyavahAralakSaNe yatra sa tathA' iti pAThaH samyak, tathA apshcimviklp-nirvcnH| tataH paraM saGgrahAt param / idRzaH saGgrahAvasAnaH / tacca dravyArthikavacanIyaM vastu ca / ukagAthAyAH prakArAntareNa vyAkhyAnamupadarzayati- yadveti / 'sthUlarUpaM tyajyatA' ityasya samarthakam - 'uttaratra sUkSmarUpAzrayaNAd' iti / 'gRhItvedamuktam' ityasya sthAne 'gRhItvA tyaktam' iti pATho yuktaH, gRhItvA tyaktamityeva bhAvayati- yatheti / 'uparaktatA viSayIbhaved' ityasya sthAne 'uparaktaM sad viSayIbhaved' iti pATho yuktaH / 'yAvacchakurUpatamaH' ityasya sthAne 'thAvatsUkSmarUpatamaH' iti pATho yuktaH / 'vacanIyatA' iti sthAne 'vacanIyam' iti pAThaH samyak / nirgalitArthamAha-yAvadapazcimeti / ata eveti- yata eva saGgrahAvasAno yAvad dravyopayogaH pravartate tat sarva dravyArthikavaktavyaM paryAyanayena viSayIkRtameva, tathA'ntyavizeSaM yAvat paryAyanayana gRhItvA muktaM tat sarva dravyArthikasya vaktavyamityevamazeSasya dravyArthikanayaviSayasya paryAyanayaviSayatvamazeSasya paryAyArthikanayaviSayasya dravyArthikanayaviSayatvametasmAdeva kAraNAt / dravyeti-dravyaviSayako nayaH zuddha jAtIyadravyArthikaH, paryAyaviSayo nayaH zuddhajAtIyaparyAyArthika iti dravyetarAviSayako naya zuddha jAtIyadravyAthikaH paryAyatarAviSayako nayaH zuddha. jAtIyaparyAyArthika iti vA vyavasthA na sambhavati, paryAyArthikasyApi dravyaviSayakatvAd dravyArthikasyApi paryAyaviSayakatvAda dravyArthikasya dravyetaraparyAyaviSayakatvena dravyetarAviSayakatvAsambhavAt paryAyArthikasyApi paryAyetaradravyaviSayakatvena paryAye. tarAviSayakatvAsambhavAdityarthaH / tarhi zuddhajAtoyadravyArthika-paryAyArthikavyavasthA kathamiti pRcchati- kinviti| uttarayatiupasarjanIkRtati- 'upasarjanIkRtAnartha' iti sthAne 'upasarjanIkRtAnyArtha' iti pATho yuktaH,tathA copasarjanIkRtaparyAya-pradhAnI nayaH zuddhajAtIyadravyArthikaH, upasarjanIkRtadravya-pradhAnokRtaparyAyaviSayako nayaH zuddhajAtIyaparyAyArthika ityeva vyavasthA yuktetyarthaH / vastuto dravyAthike'pyupasarjananayA paryAyasya, paryAyArthike'pyupasarjanatayA dravyasya niyamato viSayatvena na zuddhajAtIyo dravyArthikaH paryAyArthiko vA, vyavasthA tu dravyArthikatva paryAyArthikatvAbhyAmeva, na tatra zuddhajAtIyatvameva pravizatIti bodhyam / uktArthe sammatisaMvAdamAha-taduktamiti / dadhvadio0 iti-"dravyArthika iti tasmAnAsti nayo niyamazuddhajAtIyaH / na ca paryavArthiko nAma ko'pi bhajanAyAstu vizeSaH" iti saMskRtam / bhajanayA tu dravyArthika-paryAyA
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / bhajanA- upasarjana- pradhAnabhAvAvagAhanA, Aha sAmAnyasaGgrahe'pi zuddhadravyArthaikAntiko na syAditi yet ? na syAdeva paryAyanayavicArAnavatAradazAyAmeva tasya zuddhatvavyavasthite:, tadavatAre tu pUrvapravRttadravyArthikAprAmANyanizcayena tadarthAbhAvasyaiva nizcayAt, taduktam -- davvavittavyaM avatthu niyameNa hoi pajAe / saha pajjavavastu avatthumeva davvaniyassa 66 " // 125 [ sammatau kA0 1, gAthA - 10 ] avastu- itaranayaprAdhAnyopasthitijanitanayAprAmANyanizcaya kRtAvastvanizrayaviSayaH, tasmAt paryAyavinirmuktaprakArAkasya paryAyaniSThopasarjanatvAkhyaviSayatAkasya vA dravyArthikasya tattakapanItasvArthavicAradazAyAmeva zuddhatvam, paryAyanayArthAntarabhAvAkAGkSAyAM cAzuddhatvamiti vivekaH // 15 // paryAyArthikamatamupanyasyati -- paryAyArthamate dravyaM paryAyebhyo'sti no pRthak / yat tairarthakriyA dRSTA nityaM kutropayujyate ? // 16 // J nayAmRta - paryAyArthamata iti / paryAyArthamate dravyaM - dravyapadArthaH sadRzakSaNasantatireva na tu kiyorvizeSastatra kA nAma bhajanetyapekSayAmAha - bhajanopasarjana- pradhAnabhAvAvagAhaneti - dravyArthikena paryAyasyopasarjanamAvena dravyasya pradhAnabhAvena yA'vagAhanA, yA ca paryAyArthikena dravyasyopasarjanabhAvena paryAyasya pradhAnabhAvanAvagAhanA sA bhajanetyarthaH / atra parAzaGkAmutthApyApahastayati -- Aheti paro vaktItyarthaH / sAmAnyasaGgrahe'pi mahAsAmAnya sattvAvagAhini saGgrahanaye'pi / 'zuddhadravyArthaikAntiko na syAd' ityasya sthAne 'zuddhadravyArthataikAntikI na syAd' iti pATho yuktaH / pranthakAra Aha- na svAdeveti - sAmAnya saGgrahe'pi zuddhadravyArthataikAntikI na syAdevetyarthaH tathA coktApAdanamiSTApAdatvAnna doSAvadamiti bhAvaH / tarhi sAmAnya saGgrahaH zuddhadravyArthika iti vyavahArasya kA gatirityapekSayAmAha- paryAyeti yadA paryAya nayavicAro nAvatarati tadAnImeva sAmAnyasaGprahAkhyadravyArthikasya zuddhatvavyavasthiterityarthaH / tadavatAre tu paryAyanayavicArAvatAre punaH / pUrveti- paryAyanayavicArAvatArAt pUrvaM pravRtto yo dravyArthiko dravyArthikanayastasmin pazcAt pravRttena paryAyAthiMkanayavicAreNa yo'prAmANyanizcayo dravyArthikanayo na pramANamityAkArakastena, tadarthAbhAvasyaiva dravyArthikranayaviSayAbhAvasyaiva nizcayAt, tathA ca dravyArthikanayaviSayasya dravyavastuna evAbhAve tacchuddhatAyA apyabhAvAnna tadviSayakasya sAmAnyasaGgrahAtmaka dravyArthikana yasya zuddhatvamityarthaH / itthaM ca paryAyArthikanaya vicAradazAyAM dravyArthikanaya viSayo'vastutayaiva nizcIyate, dravyArthikanayavicAradazAyAM paryAyArthikanayaviSayo'pyavastutayaiva nizcIyata ityatra sammatisaMvAdamAha - taduktamiti / davvaDia0 iti - " dravyArthikavaktavyamavastu niyamena bhavati paryAye / tathA paryavavastu avastveva dravyArthikanayasya " || iti saMskRtam / nanUktarItyA dravyArthika-paryAyAkiviSayayoravastutve sAmAnya vizeSayordvayorapyabhAvAd vastukathaivocchidyeta, navA vastu kenAdhyavastu kartuM zakyamato'vastvitya - syArthamAha- avastviti / itareti dravyArthikanathavyatiriktasya paryAyArthikanayasya prAdhAnyena yopasthitistajjanito nayasya dravyArthikasya yo'prAmANyanizcayastatkRto yo'vastutvanizcayastadviSayo dravyArthikanaya viSayo bhavati, evaM paryAyArthikanayavyatiriktasya dravyArthikanayasya prAdhAnyena yopasthitistajjanito nayasya paryAyArthikanayasya yo'prAmANyanizcaya statkRto yo'vastutvanizcayasta viSayaH paryAyArthikanaya viSayo bhavatItyarthaH / dravyArthikasya zuddhatvA-zuddhasvavivekamupasaMharati- tasmAditi / svArthavicAreti - dravyArthikanayArthavicAretyarthaH / paryAyanayArthAntarabhAvAkAGgAyAM paryAyanayaviSayabhUtaparyAya rUpadravyabhinnArthabhAvApekSAyAm // 15 // SoDazapathamavatArayati - paryAyeti / vivRNoti- paryAyArthamata itIti- spaSTam / bhAvArthamupadarzayati- ayaM bhAva iti / anyaiH nityadravyAbhyupagantRbhiH paryAya mAtrAbhyupagantRbhinnairvA / yat kiJciditi - sattAsAmAnyalakSaNam utpAda
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nyopdeshH| paryAyebhyaH pRthagasti, yat- yasmAt kAraNAt , taiH-paryAyaiH, arthakriyA- jalAharaNAdirUpA dRSTA, nityamapracyutA-'nutpanna-sthiraikasvabhAvaM vastu kutropayujyate ? na kutracidityarthaH, ayaM bhAvaH- sattvaM tAvadanyairyat kiJcit paribhAdhyatAm , asmanmate tu bhAvAnAM pratyakSasiddhamarthakriyAkAritvameva tat , tacca kramayogapadyAbhyAM vyAptam , nahi kramA-'kramAbhyAmanyaH prakAraH zaGkitumapi zakyate, vyAghAtasyodbhavAt , na krama iti niSedhAdevAkramasya, nAkrama iti niSedhAdeva ca kramasyopagamAt , abhyupagamazca pratikSepaM vyAhantIti kramA-'kramau sthire'sambhavantau arthakriyAmapi tato vyAvartayataH / na ca 'kramo nAnAkAlInakAryajanakatvaM svakAryaprAgabhAvasamAnakAlInakAryajanakatvaM vA, akramazcaikadA yAvatsvakAryajanakatvam iti, kAritAgatvena vyAvartya-vyAvartakayoravizeSaH, kAritAdvayavyAvRttyA tatsAmAnyavyAvRtyApAdAne tAtparyAt , samartho hi bhAvo vartamAnArthakriyAkaraNakAle'tItAnAgate'rthakriye kuryAdeva, yatkAle yatkaraNasamartha tatkAle tadutpAdakatvamiti vyApteH, asamarthatve tu pUrvA-'parakAlayorapyakaraNApattiH, samartho'pya. vyaya-dhrauvyayuktatvarUpaM triguNAtmakaprakRtyAtmakatvarUpaM pratItikAlasatva-vyAvahArikasattva-pAramArthikasatvAnyatamAtmakamityAdi. svsvsiddhaantaanugunnmityrthH| paribhASyatAm AdhunikasvasvasaGketaviSayaH kriyatAm , yuktyA'ghaTamAnatvena paraparikalpitasvarUpasya tasya vstutvaabhaavaadityaashyH| asmanmata pryaayaathiknymte| 'pratyakSasiddham' ityanena pramANasiddhasya tasya sarvairapyupAdeyatvamityAviSkRtam / tat sttvm| arthakriyAkAritvalakSaNaM sattvaM ca nityatayA parAbhimate dravye na sambhavatIti na tat sadityupapAdanAyAha-tazceti- arthakiyAkAritvaM cetyrthH| kramakAritva-yugapatkAritvAbhyAmanyasya prakArasya sambhave tena rUpeNArthakriyAka riNi vartamAnamarthakriyAkAritvaM vyabhicArAnna kama-yogapadyAbhyAM vyAptaM syAdatastathAbhUtaprakArasyAsambhavamupadarzayati-nahIti-asya 'zakyate' itynenaanvyH| kramA-'kramAvyatiriktaprakArAbhyupagame vyAghAtameva bhAvayatina krama itIti / 'akramasya' ityasya 'upagamAda' ityanena sambandhaH / na krama ityevaM niSedhe akramasyAbhyupagama AyAti, sa ca nAkrama ityevamakramapratikSepaM viruNaddhi, tathA nAkama ityevaM niSedhe kramasyAbhyupagamaH prApnoti, sa ca na krama ityevaM kramapratikSepaM hinastItyAha- abhyupagamazceti / yadA ca kramA-'kramAbhyAM vyAptamarthakriyAkAritvalakSaNaM sattvaM vyavasthitaM tadA vyApakIbhUtayoH kramakAritvA-'kramakAritva yoryatrAbhAvastatrAvazyaM tavyApyasyArthakriyAkAritvasyApyabhAvaH, vyApakAbhAvasya vyApyAbhAvavyApyatvAt , evaM ca kramA-kamarUpavyApakasyAbhAvAt sthire vyApyasyArthakriyAkAritvasyAbhAva: sidhyatItyAha-kramA-'kramAviti / tataH sthirAt / nanu kramA-'kramayorarthakriyAkAritvarUpa evaM paryavasAnAt tadabhAvayo. rapyaikyAnna kramA-kramAbhAvato'rthakriyAkAritvAbhAvasAdhanaM sambhavatItyAzaGkaya pratikSipati-na ceti / svakAryeti- yat krameNa kArya karoti tasya svakArya yad dvitIyAdi kArya pUrvakAryottarakAlabhAvi tatprAgabhAvasamAnakAlInaM tatpUrvakAlabhAvikArya tajanakatvaM samastIti / niSedhe hetumAha-kAritAdvayavyAvRttyeti- kramakAritvA'kramakAritvobhayavyAvRtyetyarthaH, vizeSAbhAvakUTasya sAmAnyAbhAvavyApyatvena sAmAnyAbhAvasAdhakatvaM sarvAnumatamiti prakRte'pi kramakAritvA'kramakAritve kAritvasAmAnyasya vizeSarUpe iti kramakAritvAbhAvA-'kramakAritvAbhAvobhayena vizeSAbhavakUTarUpeNa kAritvAbhAvasya sAmAnyAbhAvarUpasyApAdane doSAbhAvAdityathaH / nityasya dravyasya tAvad yugapadarthakriyAkArite svakAryatvenAbhimatAnAmazeSANAmapi prathamakSaNa eva karaNe dvitIyakSaNe karaNIyasya kasyApi kAryasyAbhAve tatkAritvalakSaNasattvasyAbhAvAnnityatvaM na syAt, tathaikasminnapi kSaNe yena svabhAvanai kakAryakAritvaM tenaiva svabhAvenAnyakAryakAritve eka kAryasya yad rUpaM tatsvabhAvajanitaM tadeva rUpamanyakAryANAmapi tatsvabhAtrajanitamityazeSakAryasya kAraNaikasvabhAvajanikasvabhAvasyAnuSataH, yadi ca yAvanti kAryANi tAvatkAryAnuguNAnekasvabhAvavattamarthAdekena svabhAvenaikakAryajanakatvaM tadbhinena svabhAvenAparakAryajanakatvamityevamanekasvabhAvavattvam , tathA sati svabhAvabhedena kAraNabheda Avazyaka iti naikasya kAraNastha yugapadanekakAryakAritvamityevaM sthirAd yugapatkAritvasya vyAvRttiH, kramakAritvaM yathA sthirAd vyAvartate tathopadarzayati- samartho hIti- yadA yat kArya prati yaH samarthastadA tat kArya sa karotyaveti vartamAnakriyAkaraNakAle vartamAnakriyAM prati samartho bhAvo yathA vartamAnakiyAM
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nyopdeshH| 127 pekSaNIyAsannidherna karotIti cet ? keyaM sahakAriNAmapekSA ? kiM taiH saha karotItyanvayaparyavasitaH svabhAva(vA)bhedaH 1 uta tairvinA na karotIti vyatirekiniSTaM svarUpam 2, Ahosvit tairupakRtaH karotI. tyupakArabhedaH 3 ?, na prathamaH-sahakAryabhAvakAle'pi svabhAvasya tAdavasthyAt tadA tatkAryakaraNApatteH, tatsvabhAvatAdavasthya eva taiH sahaiva karotIti svabhAvahAnibhiyA tadA na kArya karotIti cet ? sa tarhi svabhAvAbhedaH sahakArisAhitye sati kAryakaraNaniyataH sahakAriNo na jahyAt , pratyuta svagala eva badhIyAt / ata eva na dvitIyaH- akartRsvabhAvAparAvRtteH, sa hi svabhAvaH kAlAntare upanayato'pi sahakAriNaH parANudya kArya pratibadhnIyAt , tadvirahAdakartRzIlaH khalvayamiti; atha sahakAriSu satsu kartRsvabhAvastadvirahe svakartRrUpo'yamityabhiprAyaH, viruddhadharmAdhyAsastarhi bhAvaM bhindyAt ; na cAyaM kAlabhedena karoti tathA'tItAnAgatakiye prati samartho'tItAnAgate api kudivetyarthaH, 'atItAnAgate'rthakriye' ityasya sthAne 'atItAnAgate arthakriye' iti pATho yuktaH, atItA cAnAyatA petyatItA 'nAgate, te atItAnAgate iti dvitIyAyA dvivacanAntametat , evamarthakriye api / samartho'pi bhAvo vartamAna kriyAkaraNakAle atItA-'nAgate arthakriye na kariSyatItyupagamo na sambhavati, tatpratipanthinyA 'yaskAle yasya yatkaraNasAmathrya tatkAle tasya tadutpAdakatvam' iti vyApteH sadbhAvAdityAha-yatkAla itiatra 'yarakAle yasya yatkaraNasAmarthya tasya tatkAle tadutpAdakatvamiti vyApteH" iti pATho yuktaH / nanu sthirasyApi bhAvasya vartamAnakriyAkaraNakAle atItAnAgate arthakriye prati na sAmarthyamato nAtItAnAgate arthakriye tadAnIM vidadhAtIyata Aha- asamarthatve tviti- yad yatkArya prati na samartha tat tatkArya kadAcidapi na karoti, yathA'GkaraM pratyasamartha zilAzakalaM kadAcidapi nAraM karoti, atItAnAgate arthakriye prati asamartha ca prakRtamiti prayogo'tra jnyeyH| pUrvetisthiro bhAvaH pUrvakAle pUrvakAlInaM kArya karoti, uttarakAle uttarakAlInaM kArya karotItyevaM pUrvA-'parakAlayoH kAryayoryat karaNaM tadabhAvaH prasajyata ityarthaH / dravyavAdI zaGkate- samartho'pIti-vartamAnakriyAkaraNakAle bhAvo'tItA-nAgate arthakriye pratyapi samartha eva, kintu tadutpAdane'pekSaNIyasya sahakAriNo vartamAnakriyAkaraNakAle'sannidhestadAnImatItA-'nAgate arthakiye na karotItyarthaH / samAdhattai- keyamiti / taiH sahakAribhiH, evamagre'pi / 'vyatirekiniSTam' ityasya sthAne 'vyatirekaniSTham' iti pATho yuktaH, tasya vytirekpryvsitmityrthH| na prathama iti-taiH saha karotIti prathamapakSo na yukta ityarthaH, taiH saha karotIti yo'yamasya svabhAvaH sa yadi sarvadA'sya bhavet tadaiva sa tasya svabhAvaH syAt , evaM ca yadAna sahakArisamavadhAnaM tadApi sa svabhAvastasya samastyeveti tadUlAdatItA 'nAgate api arthakriye tadAnIM kuryAdevetyarthaH / dravyavAdI Aha-tatsvabhAveti- yadA na sahakArisamavadhAnaM tadAnImapi taiH saha karotIti svabhAvastasya tadavastha eva, yadi tadAnIM kArya kuryAt tarhi sahakAriNAmabhAve'pi kAryakAritvamApatitamasyeti taiH saha karotIti svabhAva eva vilAyatetyuktasvabhAvarakSArthameva tadAnIM kArya na karotItyarthaH, taiH saha karotIti svabhAvo hi sahakArisAhitya sati yat kAryakaraNaM tena niyataH, yazca yena niyataH sa tasmin satyevAvatiSTate, anyathA tanniyatatvameva tasya na syAt, evaM ca sahakAribhiH saha karotIti svabhAvasya sarvadA'vasthAne tadvyApakasya sahakAritve sati kAryakaraNasyApi sarvadAvasthAnameva, tacca tadA syAd yadi sahakArisAhityamapi sarvadA syAt, anyathA sahakArisAhitye sati kAryakaraNamityeva na bhavet , tathA coktasvabhAvarakSArtha palAyamAnAnapi sahakAriNo gale banIyAdeva, na tu kadAcidapi jahyAdityarthaH / ata eva svasvabhAvAparityAgAdeva / na dvitIya iti-tarvinA na karotIti dvitIyapakSo'pi na sambhavatItyarthaH / ata eva' ityatidiSTameva hetumupadarzayati-akartRsvabhAvAparAvRttariti- sahakArisamavadhAne satyapi sahakAribhivinA na karotIti svabhAvasyAparAvRttarapracyavAdityarthaH / sahakArirAhitye tatkAryAkaraNaM tanniyataH khalu sahakAribhivinA na karotIti svabhAvaH, sa ca sarvadA samastIti tadvyApakaM sahakArirAhitye sati kAryAkaraNamapi sarvadA bhavet , tatsvarUpasanniviSTaM sahakArirAhityamapi sarvadeva bhavitumarhatIti svarAnnidhApakakAraNabalAdApatato'pi sahakAriNo dUrIkRtya svakArya na kuryAdeva, anyathA sahakAribhivinA na karotIti svabhAva evaM tasya na surakSita ityAha- sa hIti / parANudha haThAdapAsya / tadvirahAta sahakArivirahAt / ayaM sthiro bhAvaH / dravyavAdI svAbhiprAya mudghATayati- atheti / tadvirahe
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / parihartavyaH, pratItyotpattikadharmasamudAyAddharmiNo'natirekAt, anyathA tasya sAmarthyA- sAmarthyAyAM bhinnasya nirupAkhyatvApatteH na ca paraM pratyApAdyAprasiddhiH, ayamaGkuro yadi svadharmabhinnaH syAdaGkuro na syAt paTavadityApAdAnArthatvAt / upakArapakSastvanekamukhAnavasthAdusthatayopanyAsAnarhaM eveti / na ca, kSaNikapakSe'pi nirapekSatvAt kadAcidapi kAryAnutpatteH sApekSasyaivArthakriyAkAritvamAzrayaNIyama, tavaM canAnupakArapekSAyAmatiprasaGgAt, upakArApekSAyAM cAnavasthAdausthyameva, tathA puJjAt puJjotpattau bIjamapi pavanapAthastejo'kurAn janayatIti pakSe kiM yenaiva svabhAvenAGkuraM karoti tenaiva pavanAdIn anyena vA ? nAdyaH- ekasvabhAvAdhInatvena kAryANAmabhedaprasaGgAt, pavanAdikaM yadi yAvadaGkura prayojyaM sahakArivirahe | paryAyavAdI uttarayati- viruddhadharmAdhyAsa iti- 'ayameva bhedo bhedaheturvA, yaduta - viruddhadharmAdhyAsaH, sa ca cenna bhedako vizvamekaM syAd' iti vacanAd viruddhadharmAdhyAsasya bhedakatvamavimAnena mantavyam tathA ca sahakAriSu satsu kartRtvaM sahakArivirahe svakartRtvamityevaM viruddhadharmAdhyAsaH sthiraM bhAvaM bhindyAdityarthaH / nanu yadA sahakArisamavadhAnaM tatkAlAvacchedena sahakAriSu satsu kartRtvamityayaM svabhAvaH yadA ca na sahakArisamavadhAnaM tatkAlAvacchedena sahakArivirahe'kartRtvasvabhAva ityevaM kAlAvacchedakabhedene katrApi bhAvarUpa dharmiNyuktasvabhAvadvayasya sammavena na virodha iti parihRta virodhasya svabhAvadvayasya sadbhAvato na bhedApattirityAzaGkaya pratikSipati - na ceti / ayaM niruktakartRtvAkartRtvastrabhAvayorvirodhaH, sahakArisamavadhAne sati kartRtvasvabhAva: sahakArisamavadhAnAdutpadyate, sahakArivirahe'kartRtvasvabhAvaH sahakArivirahAdutpadyate iti svabhAva-tadvatorabhedAt svabhAvotpAde svabhAvavato'pyutpattirityevamapi bhAvasya bhedaH syAdeveti niSedhahetumupadarzayati- pratItyeti - kiJcidapekSyotpattiko yo dharmastatsamudAyAddharmiNo'natirekAdabhedAt tathA ca dharmotpAde dharmiNa utpAda Avazyaka iti na nityatvaM tasyetyarthaH / anyathA dharmasamudAyAddharmiNo'bhedAnabhyupagame / tasya kAraNatayA'bhimatasya bhAvasya / nirupAkhyatvApatteH alIkatvApatteH / nanu bhAvo yadi sAmarthyA- sAmarthyAbhyAM bhinnaH syAt nirupAkhyaH syAt zazazRGgavadityevamApAdanamatrAbhimatam, taca dravyavAdinaM prati na sambhavati, tanmate asatkhyAteranabhyupagamenAsata ApAdanAsambhavAdityAzaGkaya pratikSipati na ceti / paraM prati dravyavAdinaM prati / AvAdyAprasiddhiriti yadeva vacit prasiddhaM tasyaivApAdanaM bhavati, alIkaM tvasatkhyAtyanabhyupagantRdravyArthikamate na kvacit prasiddhamiti tasyApAdanaM na smbhvtiityaashyH| niSedhahetumAha- ayamiti- atrAGkurabheda ApAyaH sa ca paramate'pi prasiddha eveti / sahakAribhirupakRtaH kAryaM karotIti tRtIyapakSasya duSTatvamupadarzayati- upakArapakSastviti / anekamukheti sahakAribhirAdhIyamAna upakAro bhAvAd bhinno'bhinno vA ? Adhe bhede sambandhAyogAdupakArasambandhAbhAvAdanupakRta evaM bhAvaH syAt, bhinnenApyupakAreNa bhAve kazcidupakAraH kriyata ityupakRto bhavati bhAva iti yadyucyate tadA so'pyupakAro bhAvAd bhinna eveti tasmin jAte'pi bhAvo'vicalitarUpa evetyanupakRta evaM syAt tenApyupakAreNopakArAntarAdhAne'navasthA syAdityevaM dizAsne kAnavasthAduHsthatvaM bodhyam / dravyavAdinaH paryAyavAdyudbhAditaM svapakSagatadoSakadambakaM tanmate'pi saMlagnamityAzaGkAmudbhAvya paryAyavAdI pratikSipati na veti- asya vAcyam " ityanena sambandhaH / tattvaM ca sApekSasvArthakriyAkAritvaM ca / anupakArApekSAyAm upakAreNa janakatayA hono'nupakAraH, anupakArI, evambhUtasya sahakAriNo' pekssaayaamityrthH| anupakArisahakAryapekSayA'rthakriyAkAritve bIjaM yathA salilAdikamapekSyAGkuraM karoti tathopalakhaNDAdikamapekSyApyaGkuraM vidadhyAdityevamatiprasaGgAnnAnupakArisahakAryapekSAtaH kAryakAritvaM kSaNikasyApItyAha- atiprasaGgAditi / upakAriNaM sahakAriNamapekSya kSaNikaH svakAryamarjayatItyupagame upakAre'pi kartavye sahakArI upakAriNaM sahakAriNamapekSeta, anyathA - tiprasaGgasyAtrApi prasaGga ityevamupakArisadakAryapekSAyAmanavasthA kSaNike'pi saMlamaivetyAha- upakArApekSAyAM ceti / pujAt puJjamutpadyata iti kSaNikavAdirAddhAnto'pi doSagrasta evetyAha- tatheti / nAdya iti - bIjaM yenaiva svabhAvenAGkuraM karoti tenaiva svabhAvena pavanAdIn karotIti prathamapakSo na yukta ityarthaH / niSedhe hetumAha-ekasvabhAvAdhInatvenetiekasvabhAvenAnekakAryakAritvalakSaNamApAdakaM kAraNe, ApAdyaM cAbhedaH kAryeSvityApAdyA- SSTAdakayorvaiyadhikaraNyadApAdyApAdakabhAvo na bhavedataH kAryeSvekasvabhAvAdhInatvasyApAdakatvamabhedasya cApAdyatvamAzrityetthamuktiH, tathA ca kAryANi yadi kAraNaikasvabhAvA C
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / 129 syAGkaraM syAdityApAdayituM zakyatvAt , na dvitIyaH- ekasyApi kSaNasya svabhAvabhedena bhedApattaH, tava mate svabhAva-svabhAvavatorabhedAbhyupagamAditi vAcyam, itarasAhityaniyatAyAM phalopadhAnalakSaNAyA. mapekSAyAM ANikasya sApekSatvAdeva samarthasya sahakAryavyabhicArAt , yogyatve satItaravyatirekAt kAryAbhAvavattvalakSaNAyAM cApekSAyAM tasya nirapekSatvAdeva tairvinA tasyAsa tvAt viziSTArthAnirvacanAt , sthirasya tu bhAvasya tairvinApi samarthatve kAryakaraNaprasaGgasya vajralepatvAt , ekasyaivAnekakAryakArisvabhAvasya svakAraNAdutpatteH kAryabhedena svabhAvabhedApAdanasya ca dUre nirasanAt ; etenAnaGkurasya pavanAderakuratve. naikajAtIyatAprasaGgaH, anaGkuradezasya taddezIyatayA ekadezaprasaGgazca nirastaH, nAnAjAtIya-nAnAdezIya. kAryakAritvalakSaNaikasvabhAvata eva svahetorutpatterabhyupagamAt , na cAsthairye'pyeSa nyAyaH sambhavati, tadutpattedhInAni syurabhinnAni syurityevaM prasanane nApAdyA-''pAdakayovayadhikaraNyam / etAvatA sAmAnyataH prasaanasya sugrahatve'pi vizeSataH prasananaM na sugrahamityata Aha-pavanAdikamiti- bIjaM yathA yena svabhAvenAGkaraM karoti tenaiva svabhAvena pavanAdIn , tathA pavano'pi yena svabhAvenAGkaraM karoti tenaiva svabhAvena pavanAdIn , evaM kAraNAntaramapItyaguraprayojakA yAvantaH kAraNAnAM svabhAvAste sarve pavanAdikAryaprayojakA iti yAvadaGkuraprayojakaprayojyatva lakSaNamApAdakaM pavanAdiSu samastIti, "yAvadakaraprayojyaM syAt" ityasya syAne yAvada GkaraprayojakaprayojyaM syAt' iti pATho yuktaH / na dvitIya iti- bIjamekena svabhAvanAGkaraM karoti, anyena svabhAvena pavanAdIn kazetIti dvitIyapakSo'pi na yukta ityarthaH / niSedhe hetumAha-ekasyApIti-kSaNamAtravRttitvAt kSaNarUpasyaikasyApi bIjasyAGkarajananopayogya kasvabhAvaH pavanajananopayogyaparasvabhAvaH pAyojananopayogyanyasvabhAva ityevaM svabhAvabhedana bheda prasaGgAdityarthaH / na caikasyApi kAryabhedanAneke svabhAvA bhavantu nAma, tAvatA'. nekakhabhAvatvamevAsya bhavena tu bheda ityata Aha-tava mata iti-paryAyavAdino mate ityarthaH, yadi svabhAvabhede'pi svabhAvavato bhedo na bhavenna tarhi svabhAvasvabhAvavatorabhedo bhavet , abhyupagamyate ca paryAyavAdinA tayorabheda iti tadabhyupagamabalAdeva svabhAvabhede svabhAvavato bhedo'bhyupagantavya ityarthaH / dravyavAdinatthaM pallavitAyA AzaGkAyAH pratikSepasya hetuM paryAyavAdI darzayati- itarasAhityaniyatAyAmiti-kSaNikasyAGkurakurvadrUpAtmakasya bIjasya yA'GguralakSaNakArya prati phalopadhAnalakSaNA kAraNatA saivApekSA, sA sahakAriniyataiva, irasahakArasahitasyaiva vIjastha sApekSatvAdeva phalopadhAnalakSaNasAmarthyavato niyamena sahakArisamavahitatvAmati sahakAryavyabhicArAnnopakArApakSAnibandhanA'navasthAduHsthatA kSaNikapakSe ityarthaH / svarUpayogyatAlakSaNa. kAraNatA tu kSaNike nAbhyupagamyata eva paryAyavAdineti svarUpayogyatAlakSaNakAraNatAmAdRtya yA yogyatve satItaravyatirekAt kAryAbhAvatvalakSaNA'pekSA sA nAstyeva kSaNike iti tAdRzApekSAsahityalakSaNanirapekSatvAdeva kSaNikasya svakAryakAritvaM samastyevoktanirapekSatvakta evaM kSaNikAt kAryotpattiranyupeyata eva paryAyavAdinA, sahakArivaikalyaprayuktakAryAbhAvayattvaM kSaNikasya tadA bhaved yadi sahakArivirahakAle'pi tasya satvaM syAt, na caivamiti tasya svasattvadazAyAM kAryAbhAvavattvaM nAstyeveti kasya sahakArivirahaprayojyatvamityAha-yogyatve satIti / 'itaravyatirekAda' ityatra paJcamyarthaH prayojyatvam / tasya kSaNikasya, evmgre'ti| sthirasya tu sahakArivirahakAle'pi sattamastIti sahakArivirahaprayuktakAryAbhAvavatvalakSaNApekSA samastyeveti na tAdRzApekSAyAmAhatAyAM nirapekSatvaM tasya, tathA ca tasya sahakArivirahakAle sAmarthyAbhyupagame kAryakaraNaprasaGgaH sthAdeva, tada nImasAmadhye ca sAmA-'sAmarthyalakSaNaviruddhadharmAdhyAsAd bheda ApatedevetyAhasthirasya viti| tevinA'pi sahakAribhivinA'pi / ekasya kSaNasya kAryabhedena svabhAvabhedato bhedApAdanaM yat kRtaM dravyavAdinA tat paryAyavAdI pariharati-ekasyaiveti / 'etena' ityasya 'nirastaH' ityanenAnvayaH / taddezIyatayA aGkaradezIyatayA / etena' ityadiSTameva hetuM darzayati-nAneti- 'svabhAvataH' ityasya sthAne 'svabhAvavataH' iti pATho yuktaH, nAnAjAtIyAni nAnAdezIyAni yAni kAryANi tatkAritvalakSaNo ya ekasvabhAvastadvata eva yojAdilakSaNasya kSaNikasya kAraNasya svahetoH svakAraNAdutpattarabhyupagamAdityarthaH / nanu sthairyapakSe'pi nAnAjAtIya-nAnAdezIya-nAnAkAlInakAryakAritvalakSaNakasvabhAvataH sthirasya kAraNasya svahetorutpattestataH kramikakAryotpattiH syAdityAzaGkaya pratikSipati-na ceti- asya 'sambhavati' itynenaanvyH| 'na cAsthairya' ityasya sthAne 'na ca sthairye' iti pATho yuktaH / niSedhe hetumaahtdutptteriti-sthirkaarnnotptterityrthH| nanu kAraNa samudAyalakSaNasAmagyAH kAryotpattivyApyatvaM yasmin kSaNe yatkArya
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmutatari gItaraNibhyAM samako nayopadezaH / - ranantarameva tatkAryakaraNaprasaGgAt sAmagryAH kAryotpattivyApyatvApekSayA kurvadrUpatvasAmarthyavataH kAraNasyaiva kAryotpattivyApyatve lAghavAt tvayA hi svetara kAraNaviziSTabIjatvAdinA'GkurAdyutpattivyApyatvaM karttavyam, mayA tu kurvadrUpatvenaiveti etena 'kSaNiko'pi bhAvaH kurvadrUpa : sahakAribhiH sahaiva karotIti niyatasvabhAvazcet ? anvayavat tairvinA (na) karotyeveti vyatire ko'pyavarjanIyaH, anvayavyatirekaniyamayormitho nAntarIyakatvamiti tvadIyasiddhAntAt tathA ca vyatirekaniyame sahakAriNaH svakAraNAdApata to'pi nivArya na kuryAt, tairvinA na karotIti svabhAvApracyavAt; atha svabhAvAdhInasannidhInAM sahakAkAraNasamudAyalakSaNasAmamyanantaratvaM tasmin kSaNe tatkAryotpattiH' ityevaMrUpamupagamyata iti naikakAraNotpattyanantarakAla eSa tatkAryotpattiH, kintu sAmadhyanantarasamaya eva setyata Aha- sAmayyA iti / lAghavameva spaSTayati- svayeti- sthiravAdinetyarthaH / ' svetara kAraNa' iti sthAne ' svetarasakalakAraNa ' iti pATho yuktaH / mayA tu kSaNikavAdinA punaH / ' etena ' ityasya 'apAstam' ityanenAnvayaH, etena sthairyavAdyavazyAbhyupagantavyasya svetara kAraNaviziSTabIjatvAdinA bIjAdirUpakAraNasyAGkurAdikAryotpattivyApyatvasya- ' yadA ya svetara kAraNaviziSTabIjAdikaM tadA tatrAGkurAyutpattiH' iti niyamasya kalpanApekSayA kSaNikavAdyabhyupagatasya tattatkArya kurvadrUpatvena bIjAdikAraNasyAGkurAdikAryotpattivyApyatvasya - ' yadA yatrAkurakurvadAtmakaM bIjaM tadA tatrAGkurotpattiH' ityAdiniyamarUpasya kalpane bIjAdirUpakAraNe svetara kAraNavaiziSTyasya vyApyatAvacchedakatayA'praveza prayuktalAghavena / kSaNiko'pi bhAvo bIjAdiraGkurAdikurvadrUpaH salila-dharaNi-dhAmAdilakSaNasahakAribhiH sahaivAGkurAdikAryaM karotItyevaM svarUpaniyattasvabhAvo yadi tadA'yaM svabhAvo vidhirUpatvAdanvayaH sakalasahakArisahita eva kSaNikakurvadrUpAtmako bIjAdibhAvo'GkurAdi kArya karotItyevaMrUpo yathA'bhyupagamastathA'traivakArArthapravezasAmarthyAt kSaNiko'pi kurvadUpo bIjAdiH sahakAribhirvinA na karotyevAGkuramityayaM svabhAvo niSedharUpatvAd vyatireko 'pyavazyamabhyupagantavyaH kSaNikavAdinA, ' yatrAnvayastatra vyatireko'pi ' ' yatra vyatirekastatrAnvayo'pi ' ityevaM svarUpamanvayavyatireka niyamayormiyo nAntarIyakatvaM - parasparavyApyatvaM na sthairyavAdibhirevAbhyupagataM kintu kSaNikavAdinA bauddhenApyabhyupagatamiti svasiddhAntAdapyasvayaniyamaM sahakAribhiH sahaiva kuryadrapaH kSaNiko bhAvaH kArya karotItyevaMsvarUpamabhyupagacchato bauddhasya kSaNikaH kurvadrUpo bhAvaH sahakAribhirvinA na karotyeva kAryanityevaM svarUpavyatirekaniyamAbhyupagantRtvaM syAdevetyAha- anvayavyatireka niyamayoriti - anvayavyatirekavyApyorityarthaH / mithonAntarIyakatvaM parasparavyApyatvam, samaniyatasvamiti yAvat / iti evam | tvadIyasiddhAntAt bauddha siddhAntAn / 'vyatireko'pyavarjanIyaH' iti pUrvasmin hetuH / tathA ca yatrAnvayaniyamastatra vyatirekaniyamo'pItyasya vyavasthitau ca / vyatirekaniyame kSaNiko'pi kurvepo bhAvaH sahakAribhirvinA na karotItyeveti niyame / Apatato'pi svanikaTamA gacchato'pi / nivArya nivartya / na kuryAt kurvapo'pi bhAvaH kAryaM na kuryAt / tatra hetu: - tairvinA na karotIti svabhAvApracyavAditi- yadi sahakAriNastatsannidhimAgaccheyureva 'tairvinA' ityasya 'na karIti' ityasya cAbhAve sahakArivirahayukta kAryakAritvAbhAvasvarUpasya ' tairvinA na karoti ' iti svabhAvasyaivAbhAvaprasaGgAdityarthaH / pratibandyA pratividhAnaM kartumicchurudayanAcArya:- sambhAvanAviSayIbhUtArthapratipAdako yadizabdaH, sambhAvanAviSayIbhUtArthazca kvacid vidhirUpaH kvacicca niSedharUpaH, dvividho'pyayamartho yathArthA'yathArthabhedena dvividhaH, tatra yaneSTApAdanarUpaH prasaGgastatra sambhAvanAviSayI bhUto'rtho yathArthaH, yathA yadi parvate dhUmaH syAd vahnirapi syAdityatra hi dhUmau parvatAdhikaraNako vidhirUpau yathArthI, yathA vA - hade yadi vahirna syAd dhUmo'pi na syAdityatra hRdAdhikaraNako bhAva - dhUmAbhAvo niSedharUpau yathArthI, yatra cAniSTApAdanarUpaH prasaGgastatra sambhAvanAviSayI bhUto'rtho'* yathArthaH, yathA - yadi hade dhUmaH syAd vahnirapi syAdityatra hade vahi- dhUmau vidhirUpAvayathArthI, yathA vA - parvate yadi vaha syAd dhUmo'pi na syAdityatra parvate vaha bhAva dhUmAbhAvo niSeSarUpAvayadhArthI, evaM ca yadyarthaghaTita svabhAvAvapyanvayavyatirekau kvacidapyadhikaraNe sambhAvyamAnau tathA bhavataH, na tayorAzraye sattvaM tad yAvadAzrayakAlaniyatakAlameveti niyama iti kurva kAraNe sahakArisamavadhAnaikaniyate kAryakAritvalakSaNAnvayaikanilaye yadyarthaghaTita sahakArisamavadhAnAbhAvasahitakAryakAritvAbhAvalakSaNavyatireko'sannapi kalpanApazramavataratIti parAkUtamutprekSya parazaGkAmutthApayati- atheti / svabhAvAdhInanidhInAM kurvapAtmaka kAraNarUpe'vazyaM sannihitena bhAvyamityevambhUtasvabhAvAdhInasannidhInAm, athavA pratiniyata kAraNebhyaH 130
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / riNAmupanayanA-'panayanayorayamanIzvara eva yadyupanibandhena tUcyate- 'yadi sahakAriNo na syurna kuryAd' iti na doSa iti cet ? sthirapakSe'pyevaM vaktuM zakyam - svakAraNAdhInasannidhInAM sahakAriNAmupanayanA 'panayanayorathamanIzvara eva yadyupanibandhena tUcyate- 'yadi sahakAriNaH syuH kuryAd', ityAdyudayanotamapAstam, sahakAryabhAvasya kAryAbhAvavyApyatvena vyatirekapakSe yadyupanibandhasambhave'pyantrayapakSe tadasambhavAt lAghavAt kAraNasyaiva kAryotpattivyApyatvena sahakArighaTita sAmagryAtathAtvenApAdyA''pAdakayorvyAdhyaprasiddheH; atha kSaNiko'pi bhAvaH svakAlastha ekAmapi yAM kAcidarthakriyAM karoti tAmeva kAlAntare kuto na karoti ? asattvAditi cet ? karaNasya sattvAprayuktatvAt, ata eva svapnAvasAnakaM vijJAnaM praharAdyantaritamapi suSuptasya jAgarAdyajJAnamutpAdayatIti prajJAkaraH; asAmarthyAdeva na karotIti cet ? tarhi kAlakurvapAtmaka kAraNasannihitA evotpadyante sahakAriNa ityevambhUtasvabhAvAghInasannidhInAm upanayanA-'panayanayoH svasannihitadezAgamana svasannidhAnApasaraNayoH / ayaM prakRtakurvadrapaH / anIzvaraH asamarthaH eva na tu tayoH samarthaH / yadyupanibandhanena sambhAvanAviSayI bhUtArthapratipAdakayadizabdasya vyatirekasvabhAvapratipAdakavAkyaghaTakIkaraNena / ucyate bauddhenAbhidhIyate / tadvAkyasvarUpa mullikhati-- 'yadi sahakAriNo na syurna kuryAt ' iti / iti yadyarthaghaTitavyatirekasvabhAvAbhyupagame / na doSaH sthistrAyabhihitaH ' vyatireko'pyavarjanIyaH' iti doSa iSTApAdanasvarUpatvAnna doSatvamAvaddati / iti cet evaM parAzaGkAyAm / udayanaH pratividhAnamAviSkaroti- sthirapakSe'pIti / evaM yathA kSaNikavAdibhistairvinA na karotIti vyatirekopapattaye ucyate tathA / tadeva vaktavyamullikhati- svakAraNAdhInasannidhInAmityAdi / ' etena ' ityatidiSTameva nirAsahetuM spaSTayati- sahakArya bhAvasyeti / avataraNopadarzitabauddhAbhiprAye asadarthasyApi yadizabdaghaTitasvabhAvapratipAdakavAkyapratipAdyasvabhAve pravezaH sambhavati, tena kurvapAtmaka kAraNe sahakAryabhAvasya kAryakAritvAbhAvasya cAsadrUpayoH pravezo vyatirekasvabhAve sambhavati, vyApakAbhAvAvattayA nirNIte dharmiNi vyApyAropeNa vyApakAropaH prasaGga iti prasaGgalakSaNopapAdakaM sahakAryabhAvasyApAdakasya kAryakAritvAbhAvarUpApAdyavyApyatvaM samastIti yayarthaghaTitavyatirekasvabhAvasya sambhave'pi yadi sahakAriNaH syustadA kuryAdityevamanvayasvabhAvo yadyarthaghaTitamUrtirna sambhavati, tatrApAdakasya sahakAri samavadhAnaviziSTakAraNatvasya kAryotpattimattvaparyavasita kAryakAritvarUpApAdyavyApyatvAbhAvena prasaGgapravRttyabhAvena yadyupanibandhanasya yadizabdaghaTitatvasyAnvayasvabhAvapratipAdakavAkye'sambhavAt kAraNatvasyaiva laghubhUtasya kAryotpattivyApyatvasambhavena sakalasahakArisamavadhAnalakSaNasahakArivaiziSTyasya gauraveNa vyApyatAnavacchedakatvAt yathA'saddhetau vyApyatAnavacchedakasya tadvizeSaNatve vyarthavizeSaNaghaTitatvAd vyApyatvAsiddhayA'sAdhakatvaM tathAsspAdake'pi vyApyatAvacchedakasya vizeSaNatve vyApyatvAsiddhayA'nApAdakatvamityAzayenAha - anvayapakSe tadasambhavAditi - anvayasvabhAvapratipAdakavAkye niruktArthakayadizabdaghaTitatvAsambhavAdityarthaH / ' sAmagryA tathAtvena ' ityasya sthAne 'sAmayyA atathAtvena ' iti pAThaH samyak / atathAtvena kAryotpattivyApyatvAbhAvena / ApAdyA'pAdakayoH kAryotpattirUpApAdya sAmagrIsattvarUpApAdakayoH / dravyavAdI zaGkate - athetiparyAyavAdimate kSaNavizarArorbhAvasya kAryakAle'sata eva kAraNatvamiti svakAlastha evaM sa svAnadhikaraNe dvitIyasmin kSaNe yAmarthakiyAM karoti tAmarthakriyAM kAlAntare tadarthakriyotpattimatkAla bhinnakAle kuna na karotItyarthaH / atra paryAvAdinaH samAdhAnamAzaGkA pratikSipati - asasvAditi cediti cet' ityanantaraM 'na' iti dRzyam kAryotpatyApAdanAspadatayA'bhimatasya kAlasyAvyavahitapUrvasamaye'sattvAnna karotItyarthaH / pratikSepahetuM darzayati- karaNasyeti-kAryotpAdanasyetyarthaH / savAprayuktatvAt kAryotpattisamayAvyahitapUrvasamaye yat kAraNasya sattvaM tadaprayuktatvAt / atrAyeM prajJAkaravacanasaMvAdamupadarzayati- ata eveti kAryatpateH khasamayAvyavahitapUrvasamayagata kAraNasattvAprayuktatvAdeva | svapneti yatra svapnAnantaraM suSuptistadanantaraM jAgaritaM tatra jAgarAdyajJAnaM suSupyavasthAyAM jJAnAbhAvAt svaprAvasAnakaM svapnAntya samayabhAvi vijJAnamevo. spAdayati, na ca svapnAntya samaya bhAvivijJAnaM jAgarAyajJAnotpattisamayAvyavahitapUrvasamayavRttItyataH karaNasya kAraNasattvAprayuktatvaM prajJAkarasya sammatamityarthaH / ' praharAdyantaritam' iti vizeSaNena kAryAvyavahitapUrvasamaye na tasya sattvamityAveditam / 131
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nyopdeshH| bhedena samarthA-'samarthatayA bhedApatiriti cet ? na-- vastunaH svakAle samarthasya kAlAntare'samarthatayA saMvRtyaiva vyavahArAt , abhAvAnupravezena vastusiddhyApAdane zazaviSANAderapi siddhiprasaGgAt ; ata eva kSaNikasyApi prathamaM sataH pazcAdasattve svabhAvaviparyaya iti nirastam , svadeza-kAlasthasyaivAnyadeza-kAlayorasadvyavahArakArisvabhAvAbhyupagamenaivopapatteH, niSedhavyavahArAd vidhivyavahArasya balavattve lAghavameva vinigamakam / nanu kSaNikapakSe kSaNikAnAmeva hetutve tattatkSaNotpannAnAmudAsInAnAmapi hetutvaM kiM na syAditi cet ? na-- kurvadrUpatvajAtyA prasiddhahetUnAmevAnugamenAna tiprasaGgAt , anvaya-vyatirekAbhyAM paryAyavAdinaH samAdhAnAntaraM sveSTApAdanAnukUlatayopadarzayati- asAmarthyAdeveti- svakAlastho bhAvaH tadarthakriyAM pratyasamarthatvAdeva na krotiityrthH| sthairyapakSe sAmA'sAmarthyalakSaNaviruddhadharmAdhyAsAt sthirasya bhAvasya bhedApattiryA tvayo* dughoSyate sA tava mate'pi kSaNikasya bhAvasya saMlagnatyAha--tIti / bhavanmate sthiro bhAvo yathA'bhimatakAryakAlasamaye vartate tathA kAlAntare'pi vartata ityabhimatakAlAvacchedena tatkArya prati sAmarthyavat kAlAntarAvacchedena tatkArya pratyasAmarthyamapi tasya vastubhUtamevaiti vastubhUtasAmA-'sAmathryalakSaNaviruddhadharmAdhyAsAt sthirasya bhAvasya bheda ApAdayituM zakyate, vastutaH svakAle svArthakriyA prati samarthasya kSaNikasya bhAvasya kAlAntare na satvamiti tadAnImasati tasmin na sAmartha nApyasAmarthya vastutaH samasti, athApi kAlAntare'samarthatayA tasya yA vyavahRtiH sA saMvRtyaiva bhavati, tathA ca saMvRtyA'samarthatayA vyavahArAd bastubhUtasyAsAmarthyalakSaNaviruddhadharmasya siddhayabhAvena na tAdRzadharmAdhyAsataH kSaNikabhAvasya bheda ApAdayituM zakyata ityAza yavAn paryAyavAdI dravyavAdyudbhAvitAmAzAM pratikSipati-neti / 'saMvRtyaiva' ityevakAreNa pramityA'samarthatayA vyavahArasya prtikssepH| nanu kAlAntare kSaNiko bhAvo'satvAt samartho na bhavatItyetAvatA'sAmarthyamayatnopanatameva sAmarthyAbhAvasyAsAmarthyarUpatvAditi bhaktyasAmarthyalakSaNavastusiddhirityata Aha-abhAvAnapravezenetiabhAvazarIrasanniviSTatvenetyarthaH, tacca prakRte asAmathyabhAve sAmarthya nAstItyevasvarUpo'bhAva eva nopapadyata ityabhAvasvarUpodvalakatvaM bodhyam , zazaviSANaM nAstItyevaM pratIyamAnAbhAvazarIre pratiyogitayA sanniviSTasya zazaviSANAderapyabhAvAnu. pravezena siddhacApattyA vastutvaM syAdataH saMkRtyaiva yathA niSedhyatayA vyavahriyamANatvaM zazazaGgAderiti na vastutvaM tathA saMvRtyaiva vyavahriyamANasyA sAmarthyasya na vastutvamityAMzayaH / 'ata eva' ityasya 'nirastam' ityanenAnvayaH / svabhAvaviparyayaH svabhAvasya sattvasya viparyayo'sattvam , tathA ca sattvA'sattvarUpaviruddhadharmAdhyAsAt kSaNikasyApi bhedApattirityarthaH / 'ata eva' iti nirdiSTameva nirAsahetumupadarzayati- svadeza-kAlasthasyaiveti-- yasmin deze yasmin kAle vartate kSaNiko bhAvastaddeza-kAlasthasyaiva tasyAnyadeza-kAla yo'sadvyavahArastaska risvabhAva ityabhyupagamena dezAntarakAlAntara. yorasadvyavahArasyopapatte satvaM dharmAntaraM tasyopaiyata iti na svabhAvaviparyaya iti bhAvaH / nanu kSaNikasya bhAvasya svadezakAlayoH sadabuddhayA yathA sadvyavahAro bhavati tathA dezAntara-kAlAntarayorasadbuddhayA'sadvyavahAro'pi bhavati, evaM ca vinigamakAbhAvAt kimiti sadbuddhiprabhavasasyavahArabalAt satyamevopyate, asadbuddhiprabhavAsadvyavahArabalAnnAsattvamityata AhaniSedhavyavahArAditi-- asattvalakSaNaniSedhaviSayakAsanyavahArAta sattvalakSaNavidhiviSayakavyavahArasya balavattve lAghavameva vinigamakam , niSedhavyavahAre niSedhyajJAnasyApyapekSA vidhivyavahAre tu vyavahartavyavidhimAtrajJAnApekSeti lAghavaM sphuTameveti / nanu kSaNabhaGgapakSe pUrvapUrvakSaNasyottarottarakSaNaM prati yat kAraNatvaM tatra kAryasvarUpAnusyUtatvaM na niyAmaka kintu kAryAvyavahitapUrvakAlavRttitvameva, tama yathA vasantatyanupatitapUrvapUrvakSaNe tathA santAnAntaragatodAsInakSaNe'pi samamti, ekasantAnAntargatapUrvakSaNasya yathA tadavyavahitottarakSaNa jAyamAnatatsantatigatakA vyavahitapUrvavartitvaM tathA tatkSaNasamAnakAlInAnA santAnAntaravartinAmapi kSaNAnAmudAsInAnAmiti teSAmapi tatkAraNatvaM svAditi zaGkate- nanviti yatkAryakurvadrapAtmanA svakAraNato yadutpannaM tat tatkurvapatvena tatkArya prati kAraNamityeva paryAyavAdinA svIkriyate, ekasantatipatitapUrvapUrvakSaNAnAmevaikasantatipatitottarottarakSaNaM prati kAraNatvaM nodAsInAnAmiti nodAsInAnAmavyavahitapUrvakSaNavartinAM kAraNatvaprasaGga iti paryAyavAdI samAdhatte-na-kura jAtyeti / prasiddhahetUnAmeveti- yad yat kArya prati yad yat kAraNatayA prasiddha sasya tasyaiva tattatkAryakurvapatvena tat tat kArya prati kAraNatvamityudAsInAnAM prasiddhahetubhinnAnAM tattatkAvyivahitapUrvakSaNa
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / sAdRzyAnusAreNaiva kAryakAraNabhAvavyavahArAt tannizcayAnusAreNaiva tacchakyAnubhavasyApi prakalpanAt / athA'sato'janakatvAna kSaNavizarAro: kAryaprasavaH iti cet ? na- anabhyupagamAt, kAryakAle santrasya kAraNatAyAmaprayojakatvAt, kurvedrUpatvasyaiva tathAtvAt, tathApyavinaSTAd dvitIyakSaNavyApArasamAveza vartinaH kAryaprasavAbhyupagame kSaNabhaGgabhaGgaprasaGga iti cet na-dvitIyakSaNa pratIkSAvyatirekeNApi svamahimnaiSa kAryakaraNapravRttyabhyupagamAt, anyathA dvitIyakSaNabhAvivyApArajanane'pyaparavyApAra samAvezavyatirekeNApravRtteH, tatrApyaparavyApArasamAvezakalpanAyAmanavasthAnAt, aparavyApAra nivartakatvAbhyupagame ca kimaparAddhaM 133 vRttitve'pi tattatkArya kurvapatvAbhAvena na tat tat kAryaM prati kAraNamityevamanatiprasaGgAdityarthaH / nanvavyavahitapUrvavartitvaM svasantAnagatakSaNeSviva santAnAntaragatakSaNeSvapyaviziSTamiti svasantAnagatakSaNeSveva tattatkAryakurvadrUpatvaM na santAnAntarargatakSaNeviyatraiva niyAmakaM na pazyAma ityata Aha- anvayavyatirekAbhyAmiti tatsantAnapatitakSaNasakhe tatsantAnapatitataduttarakSaNasattvaM tatsantAnapatitakSaNAbhAve tatsantAnapatitottarakSaNAbhAva ityevamanvayavyatirekAbhyAmityarthaH / sAdRzyAnusAreNaiva pUrvapUrvakSaNAnAM tatsantAnapatitAnAmuttarottaratatsantAnapatitakSaNa sAdRzyAnusAreNaitra kAryakAraNabhAvavyavahArAd yayorekasantAnapatitakSaNayoH sAdRzyamanubhUyate tayoreva kAryakAraNabhAvavyavahArAd ' idamasya kAryamidamasya kAraNam' ityevaM kArya - kAraNabhAvavyavahArAt / yadyapi kurvapatvajAtiratIndriyatvAnna pratyakSaviSayastathApi kAryakAraNabhAvavyavahAranibandhanasya sAdRzyasya yatra sattvaM tatra tatkAryakurvatvamityevaM vyAptaryatra niruktasAdRzyanizvayastatra tatkurvadravatvasyApi nizcayaH syAdevetyAha-tanizcayAnusAreNaiveti- sAdRiyanicayAnusAreNaivetyarthaH / " 'tacchakyAnubhavasyApi ' ityasya sthAne ' tacchaktyanubhavasyApi ' iti pATho yuktaH, tatkurvadUpatvAnubhavasyApIti tadarthaH, zaktiH sAmarthyam, taca prakRte kurbadpatvameveti bodhyam / nanu kSaNikaM kAraNaM kAryakAle na samastIti yatkAryakAle yanna sat tanna tatkAryakAraNamiti na kSaNikAt kAryajanmasambhava iti zaGkateatheti / asataH kAryotpattikAle'sataH / samAdhatte neti / anabhyupagamAt yat kAryakAle'sat tanna kAraNamityasyAnabhyupagamAt asattvAdakAraNatvaM tadA syAt yadi satvAt kAraNatvaM bhavet na ca kAryakAle sattvasya kAraNatAyAM prayojakatvamityAha- kAryakAla iti / tarhi kAraNatAyAM kiM prayojakamityapekSAyAmAha - kurvadrUpatvasyaiveti / tathAtvAt kAraNatAyAM prayojakatvAt / nanu savyApArameva kAraNaM kAryatpAdane pratyalamiti dvitIyakSaNe savyApArAdeva kAraNAt kAryotpattiriti vyApArAnurodhena dvitIyakSaNavRttitvavyavasthitau kSaNabhaGgasya kSaNaikamAtravRtitvasya bhaGga evopatiSThata ityAzaGkate tathA'pIti - kupatvasya kAraNatAyAM prayojakatve'pItyarthaH / avinaSTAt dvitIyakSaNe'vinaSTAt / kathamitthamityapekSAyAmAhadvitIyakSaNavyApAra samAvezavartina iti dvitIyakSaNe yo vyApArasamAvezo vyApArasamavadhAnaM tena saha vartanazIlasya, dvitIyakSaNavRttivyApAravata iti yAvat / kAryaprasavAbhyupagame kAryatyattyabhyupagame / kSaNabhaGgabhaGgaprasaGgaH kSaNabhaGgasyotpatyanantarameva bhAvo vinazyatIti kSaNabhaGgavAdasya bhaGgo vinAzastasya prasaGga ApattiH / savyApArAt kAraNAt kAryajanmetyeva neSyate, kuto vyApArAnurodhidvitIyakSaNApekSA ? kintu kurvapatvalakSaNasvamahimnaiva kAryakaraNe pravartate bhAva ityevopeyata iti na kSaNabhaGgabhaGga iti samAdhatte neti / anyathA savyApArasyaiva kAraNatvamiti vyApArAnurodhena dvitIyakSaNapratIkSAyA Avazyakatvamityabhyupagame / yadi vyApAramantareNa na kAraNaM kAryajananAyAlamityupeyate tarhi vyApAro'pi kAryamiti tajjanane'pi vyApArAntarAMpekSA syAdeva tadapi vyApArAntaraM kAryamiti tajjananAyApyaparavyApArApekSetyevamanavasthA syAdityAha dvitIyakSaNeti / ' vyApArajanane'pi ' ityasya ' apravRtteH' ityanenAnvayaH / tatrApi dvitIyakSaNabhAvivyApArajanane'pi / nanu vyApArAtiriktakAryajanana eva savyApAratvaM kAraNasyApekSitaM vyApArarUpakArya tu vyApAramantareNApi karotyeva kAraNamiti nAnavasthetyata Aha- apareti - atra " aparavyApAranivartakatvAbhyupagame ca " ityasya sthAne ' aparavyApArasamAvezavyatirekeNApi dvitIyakSaNabhAviNyApAranivartakatvAbhyupagame ca' iti pATho yuktaH / yathA vyApAramantareNaiva vyApArarUpakAryaM karoti kAraNaM tathA kAryAntaramapi vyApAramantareNaiva kariSyAMta kAraNamityAdyavyApArakalpanaM vyarthameva, tathA ca na tadanurodhena dvitIyakSaNasthAyitvaM bhAvasyetyAha- kimaparAddhaM kAryeNeti na kimapi viruddhamAcaritaM kAryeNeti tadapi vyApAramantareNaiva karotu
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / kAryeNa yenAyavyApAra vinaiva na tajjanyata iti, na ca vyApAramantareNArthakriyA nopapattimatI, vyApAreNaiva vyabhicArAditi vibhAvanIyam / athAnaSTAt kAraNAdupajAyamAne kArye kArya-kAraNayoH sahabhAvaprasaktiH, naSTAJca kAraNAt kAryotpattyabhyupagame tRtIyakSaNe tatprasaGgaH, tathAhi-prathame kSaNe kAraNa. sattA, dvitIye tadvinAzaH, tRtIye ca kAryotpattiriti cet ? na-yathaiva kAraNavinAzastatsattApUrvako naSTAd bhavati tathaiva tatsamAnakAlaM kArya naSTAt kAraNAd bhaviSyatIti doSAbhAvAt ; bataivaM vinAzo'pi hetumAn syAditi cet ? na-nIrUpatvena tatra hetuvyApAra(rA)sambhavAt , tadupanyAsasyAtra vyavadhAyakakAlAsambhavadarzanArthatvAt , tato dvitIyakSaNe kAraNaM nazyati kArya copajAyata iti kutastayoH sahabhAva. prasaktiH , taduktam-~"anaSTAjjAyate kArya hetuzcAnyo'pi tatkSaNam / kSaNikatvAt svabhAvena tena nAsti saha sthitiH" // ] iti / atra cAviddhakarNodyotakarAdibhiyaMduktaM " yadi tulAntayo manonnamanavat kAryotpattikAla eva kAraNa vinAzastadA kAryakAraNabhAvo na bhavet , yataH kAraNasya vinAzaH kAraNotpAda eva " utpAda eka kAraNamityAzayaH / yena aparAdhena / tat kAryam / vyApAreNaiveti- vyApAro'pi arthakriyaitra, sa ca vyApAramantareNaiva bhavatIti vyApAramantareNArthakriyA na bhavatIti niyamastatraiva vyabhicArAnna smbhvtiityrthH| nanu kSaNabhaGgapakSe naSTAdamaSTAda vA kAraNAt kAryajanmano na sambhavaH, yataH prathamakSaNa eva kAraNamanaSTamiti tadAnImeva yadi kAryajanmopeyate tadA yadaiva kAraNamutpadyate tadaiva kAryamapyutpadyata iti syAt, na caivaM sambhavati- sahabhAvinoH savyetaragoviSANayoriva kAryakAraNabhAvAbhAvAt , naSTAt kAraNAt kAryajanma tu prathamakSaNe kAraNamutpadyate dvitIyakSaNe vinazyatIti dvitIyakSaNe tanaSTamatastRtIyakSaNe tato naSTAt syAt, evaM sati kAraNavyakti- kAryavyaktadhorekena kSaNena vyavadhAnAdavyavahitakAraNa kAryakSaNaparamparAlakSaNasantati. rutsannA syAditi zaGkate- atheti / tatprasaGgaH kaaryotpttiprsnggH| tRtIyakSaNe kAryotpattiprasakameva bhAvayati-tathAhIti / tadvinAzaH kAraNavinAzaH / naSTAt kAraNAt kAryAtpattyabhyupagama eva, evamapi dvitIyakSaNa guva kAyajanma, yathA dhvaMsaM prati pratiyoginaH kAraNatvamiti naSTAt kAraNAt taddhaso bhavannapi dvitIyakSaNa eva bhavati tathaiva naSTAt kAraNAd bhavadapi kArya dvitIyakSaNa eva bhavatItyevamupagame doSAbhAvAditi samAdhatte-neti / tatsattApUrvakA kAraNasattApUrvakaH / tatsamAnakAlaM kAraNavinAzasamakAlam / nanvahetuko vinAzo bhAvotpattyanantarameva bhavatIti siddhAntaH kSaNabhaGgavAdino vinAzasya hetumattvAbhyupagame bhajyateti zaGkate- bataivamiti-bateti khede, khidyate me manaH sUkSmekSaNavidagdhasyApi parasyaivaM khasiddhAntaviruddhaM pralapataH kimayaM buddhicyAmoha iti bhAvayataH / evaM vinAzasya kAraNasattApUrvakatvAbhyupagame / samAdhatteneti / nIrUpatvena tucchatvena / tatra dhvaMse / yadi hetuvyApArI vase nAsti tahiM kathaM dRSTAntatayA tadupanyAsa ityata Aha-tadupanyAsasyeti / atra kAraNa kAyoH, yathA kAraNa-tadvinAzayorna vyavadhAyakaH kAlastathA kAraNa-kAryayorapi na vyavadhAyakaH kAla ityavagatyarthameva tadupanyAsa iti / evaM ca sati yat siddhaM tadAha- tata iti / tayoH kAraNakAryayoH / uktArthe vRddhadhauddhavacanasaMvAdamAha- taduktamiti / "anaSTAjAyate kAryam" iti payasvArasyAt 'yathaiva.' ityAdiprantho'pi 'yathaiva kAraNavinAzastatsattApUrvako'naSTAdbhavati tathaiva tatsamAnakAlaM kAryamanaSTAt kAraNAd bhaviSyatIti doSAbhAvAda' ityevaMrUpo'vaseyaH, tadavataraNe'pi 'naSTAd' ityasya sthAne 'anaSTAd' ityeva vAcyamiti bodhyam , 'hetuzcAnyo'pi tatkSaNam' ityasya sthAne heturnAnveti tatkSaNam' iti pATho yuktaH, tasya kAryAdhikaraNakSaNaM heturna sNbnaatiityrthH| atra ca itthaM kSaNikavAdyupagatapadArthatattve punaH / 'yaduktam' ityasya 'nirastam' ityanenAnvayaH / aviddhkrnnaadyuktimevollikhti-ydiityaadinaa| tulAntayoH tulAkoTayoH / namanonnamanayat adhikagurutvavanmIyamAnadhAnyAdisambandhAd yadaivaikakoTenamanaM tadaiva tadalpapramANavastusambandhAdaparakoTerunnamana miti samakAlInatvaM namanonamanayoH, evameva yadA kAryAtpattistadaiva kAraNa
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmatatarahiNI-sarakSiNItaraNiya samahato gyopdeshH| vinAza" [ ] iti vacanAt , evaM ca kAraNena saha kAryamutpanna miti prAptam , yadi ca sa eva vinAzastadA prathame'pi kSaNe na sattA bhAvasya syAt , tadaiva vinAzAt , bhAvasyaiva vinAzatve sarvadA bhAvasya sattvaM vA syAt , anyathA kSaNottaraM tannAzAbhyupagamasyAprAmANikatvaprApteH, atha kAraNotpAdAt kAraNavinAzo bhinnastadA kRtakatvasvabhAvatvamanityatvasya na bhavet , utpAda-vinAzayostAdAtmyasambandha eva tasya vaktuM zakyatvAt , vyatirikta ca nAze samutpanne na bhAvasya nivRttiriti kathaM kSaNikatvam "iti tannirastam , yato dvividho vinAza:-saMvyavahArArthastAtvikazva, Adyo bhAvanivRttirUpa eva, dvitIyazca bhAvarUpaH, tatra kAraNanivRttirUpo'bhAvo lokapratIta etra, nAyaM bhAvasvabhAva iSyate, nApi kAraNotpAdabhinno'bhinno vA nIrUpatvAt , bhedAbhedapratiSedha eva kevalamasya kriyate, taduktam-" bhAve sekavikalpaH syAd vidhervastvanurodha[taH]" [ ] iti, tena vyatirikte nAze jAte kSaNika rUpasya bhAvasyAnivRttirityapAstam , yatazca dvitIyakSaNotpattikAla eva prathamakSaNanivRttistenaikakSaNastho vinAza iti samakAlInavaM kArya kAraNavinAzayorupeyate tadA tayoH kAryakAraNabhAvo na syaadityrthH| tatra hetumAha- yata iti / evaM ca kAraNavinAzasya kAraNotpAdarUpatve ca, kAraNavinAzasya kAraNotpAdarUpatve ca yadA kAraNa vinAzastadA kAraNotpAda eva, tathA ca kAtpittikAle kAraNa vinAzo nAma kAraNotpAda iti samakAlotpattikayoH kAryakAraNayoH kathaM kAryakAraNabhAva ityarthaH / yadi ca kAraNavinAza eva kAraNotpAda ityupeyate tadA kAraNamutpadyata ityuktyA kAraNa vinazyatItyeva pratIyate, tathA ca yadA kAraNotpAdastadA kAraNavinAza eveti prathamakSaNe'pi kAraNavinAzasyaiva prAptau kAraNasya prathamakSaNe'pi sattvaM na syAdityAha- yadi ca sa eva vinAza iti- atraivakAro vinAza ityanantaraM yojyaH, tathA ca sa vinAza evetyanvaye kAraNotpAdaH kAraNavinAza evetyartho labhyate / tadaiva prathamakSaNa eva / yadi ca vinAzo na bhAvAd bhinna: kintu bhAvasyaiva vinAzatvaM tadA prathamakSaNe bhAvo'stIti nirvivAdaM dvitIyakSaNe'pi bhAvavinAzasya sattve bhAvasyaiva satvamiti sarvadA bhAvasya sattvaM syAdityAha-bhAvasyaiva vinAzatva iti| anyathA bhAvasya sarvadA satvAbhAve / kSaNottaraM dvitiiykssnne| tannAzAbhyupagamasya bhAvanAzAbhyupagamasya / aprAmANikatvaprAptaH aprAmANikatvaprasaGgAt , yato bhAvo yadi dvitIyakSaNe sattAmanubhavet tadA tadrUpo bhAvavinAzo'pi dvitIyakSaNe syAt , bhAvasya dvitIyakSaNe'sattve ca tapasya tannAzamyApi dvitIyakSaNe'sattvameveti dvitIyakSaNe tannAzAbhyupagamasyAsadviSayakatvenAprAmANikatvamayatnopanatamityarthaH / yadi ca kAraNa vinAzaH kAraNotpAdA bhinna eva, tathA ca dvitIyakSaNe kAraNa vinAzasadbhAve'pi na kAraNasadbhAva iti na kAraNasya sarvadA sattvApattistahi kRtakanvena hetunA vinAzitvaM yacchandAdInAM sAdhyate tatra kRtakatvahetuH khabhAvatayaivAnityatvasya sAdhaka: kSaNikavAdino'bhimataH, svabhAvahetuzca sa eva bhavati yasya sAdhyena saha tAdAtmyam tacca kRtakatvamutpAdarUpamanityatvaM vinAzarUpaM tayorabheda satyeva ghaTate, kAraNavinAzasya kAraNotpAdA bhinatve kRtakatvA-'nityatvayostAdAtmyalakSaNAvinAbhAvAbhAvAt kRtakatvenAnityatvAnumAna na syAdityAha- atheti / tasya anityatve kRtakatvasvabhAvatvasya / kAraNavinAzasya kAraNAd bhede kAraNavinAzasya samutpAde'pi kAraNasya na kimapi jAtamiti na tasya nivRttiriti na kSaNikatvaM sthAdityAha- vyatirikta ceti / aviddhakayuktasya nirasane hetumupadarzayati- yata iti / AdyaH sAMvyavahArikaH / dvitIyazca tAttvikaH punH| tatra tayovinAzayormadhye / nAyaM bhAvasvabhAva iSyate kAraNa nivRttirUpa: sAMdhyavahAriko vinAzo bhAvasvarUpo neSyate / nApIti - kAraNanivRttirUpo vinAzaH kAraNotpAdAd bhinno'bhinno vA nApIdhyate / tatra hetu:-nIrUpatvAditi- kAraNanivRttirUpasya vinAzasya tucchatvAt , tucche ca bhAvasvabhAvatvAdikaM na saMbhavatyevetyabhi. sndhiH| asya kAraNanivRttirUpasya dhvaMsasya / atra vRddhabauddhasaMvAdamAha- taduktamiti 1 'bhAve hye kavikalpaH syAd' ityasya sthAne 'bhAve hyeSa vikalpaH syAda / iti pATho yuktaH, eSa vikalpo bhinno vA'bhinno vetyevaMsvarUpo vikalpaH, hi yataH, bhAve vastusvarUpe, syAda bhavet , vidheH bhedAbhedAdividhAnasya, bastvanurodhataH vastunyeva saMbhavAt , pratiSedhasya tu na vastvanurodho'to nIrUpe'pi bhedA-'bhedapratiSedhaH kartuM zakya ityaashyH| tena' ityasya
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalakRto nayopadezaH / yo bhAvo vinAzazabdenocyate, ayaM ca bhAvarUpatvAt tAttvikA sAdhanasvabhAva eva vinAzaH kAryotpattikAle ca nivartata iti, kAryabhinna kAlabhAvena ca sarvakAlamasya sadbhAvo bhAvasyAsattvAt , yadvA vinAzo. 'sya ( syAstIti ) vinAzIti vyutpatteravinAzivyAvRtto bhAva evaM nAza ucyata iti na doSaH / tadevaM kSaNikAH sarve svaparyAyAH, ta evArthakriyAkAritvena satyA iti niyUMDham / / 16 / / nanyasminnevAyaM ghaTa iti pratyabhijJA'nupapattiH, bhinneSu ghadakSaNeSvekatvasya pratisandhAtumazakyatvAt, na ca pratyabhijJA na pramANam, ___" tatrApUrvArthavijJAnaM nizcitaM bAdhavarjitam / aduSTakAraNArabdhaM pramANaM lokasammatam " // 1 // iti pramANalakSaNayogAt, na ca smRtipUrvakatvAt sa evAyamiti pratyabhijJAnasya pratyakSatvamayuktamiti zaGkanIyam , satsaMprayogajatvena smaraNapazcAddhAvino'pyakSajapratya yasya loke pratyakSeNa prasiddhatvAt, na ca pUrvAparakAlasambandhidravyasyaikatvAt kAlasya cA'tIndriyatvAt prameyAnatirekAdasyAprAmANyamiti vAcyam, tathApi so'yaM 'apAstama' ityanenAnvayaH / tena dhvaMsasya bhAvavyatiriktatvasyAvidhAnena, sAMvyavahArikakAraNanivRttirUpatvasyAbhyupagamena c| tena dvitIyakSaNotpattikAle prathamakSaNa nivRttibhAvena / ayaM ca vinAzazabdavAcya ekakSaNastho bhAvazca / sAdhana. svabhAva evaM kAraNasvabhAva eva, kAraNAtmaiveti yAvat / yadA ca kAraNasvarUpo'yaM tAttvikto vinAza ekakSaNastha eva, kAryakAle ca nazyati tadA'stha nAzasya kAryabhinnakAla eva bhAvena kAryakAle'sattvAnna sarvakAle sadbhAvaH, kAraNasvarUpasyAsya kAraNasya sarvadA'bhAve'syApi sarvadA'bhAvAdityAha-kAryabhinnakAlabhAvena ceti / 'sarvakAlamasya' iti sthAne 'na sarvakAlamasya' iti pATho yuktaH / asya sAdhanasvabhAvasya vinAzasya / bhAvasyAsatvAt sAdhanasya sarvakAlamasatvAt / bhAvatyaiva vinAzazabdavAcyatvamatavyAvRttimukhena darzayati- yaddhati- yathA ghaTatvavattvaM ghaTatvameva tathA vinAzitvaM vinAza eva, ghaTatvAdInAM yathA'ghaTavyAvRttyAdirUpatvaM tathA vinAzasyApyavinAzivyAvRttirUpatvam, paryAyanaye ca bhAvA vinAzina eveti bhavantyavinAzinyAvRttAH, tattvAdeva ca nAzarUpatvameSAM na tu nAzo nAmAtirikta bhAvebhya iti hRdayam / paryAyArthikamate dravyaM nAstyeva, paryAyA eva tu satyA arthakiyAkAritvalakSaNasattvayogAdityupasaMharati- tadevamiti / ta eva paryAyA eva / niyaMdaM suvyavasthitam // 16 // saptadazapadyamavatArayati-nanviti / 'nanvasminnevArya' ityasya sthAne 'nanvasmin naye sa evAyaM' iti pATho yuktaH / asmin naye paryAthikanaye / pratyabhijJAnupapattau hetumupadarzayati-bhinneSviti- ekasantAnagatA ye pUrvottarakAlavartino ghaTakSaNAste'nyo'nyaM bhinnA eva, teSvekatvasthArAtaH prtisndhaatumshkytvaadityrthH| nanu pratyabhijJA na pramArUti tasyA anupapattirna doSAva hetyAzaGkaya pratikSipati-na ceti / pramANasya yalakSaNamanyantra klaptaM tasya pratyabhijJAyAmapi sattvena pramANalakSaNayogAt pratyabhijJAyAH prAmAgyasyAvazyaM svIkaraNIyatvAditi niSedhahetumupadarzayati-tatreti / adhigatArthAdhiganta. jJAne'tivyAptivAraNAya 'apUrvArthavijJAnam' iti / saMzaye'tivyAptivAraNAya 'nizvitam' iti / bAdhitArthaviSayake vibhrame'tivyAptivAraNAya 'bAdhavarjitama' iti / yazca viparyayo'sadarthaviSayako'pi svaviSaye'jAtabAdhaH sa bAdhavarjito bhavatyeveti najAtivyAptivAraNAya 'aduSTakAraNArabdhama' iti / pratyabhijJAyAH pratyakSarUpatvena prAmANyaM mImAMsakA abhyupagacchanti, tatra pratyakSatvamasahamAnasya vAdina AzaGkAmudbhAvya pratikSipati-na ceti- asya 'zaGkanIyam' ityanenA. nvayaH / niSedhe hetumAha-satsaMprayogajatveneti- satA vartamAnenArthena sahendriyasya yaH saMprayogaH sannikarSastajanyatvenetyarthaH, indriyArthasaMprayogajanyajJAnatvaM pratyakSasya lakSaNam, tacca pratyabhijJAne'pi samastIti smaraNapRSThabhAvino'pyasya loke pratyakSaNa prasiddhatvAt pratyakSatvaM strIkaraNIyamityarthaH / pUrvajJAnenottarajJAnena ca yadeva dravyaM viSayIkriyate tadeva pratyabhi. jJAnenApi viSayIkriyate, kAlastvatIndriyatvAdeva na pratyabhijJApratyakSaviSaya iti yadeva pramANAntarasya prameyaM tadevAsyApi prameyamiti prameyAnatirekAt pratyabhijJAnasya na prAmANyAmityAzaya pratikSipati-na ceti- asya vAcyam' ityanenAnvayaH / asya pratyabhijJAnasya / prameyAnatireke'pi mAnAntarAnivartya saMzayanivartakatvena pratyabhijJAnasya prAmANyamiti niSedhahetumupa
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / 137 naveti sandehanirAkaraNenAsya prAmANyasiddheviSayAtirekasyai(sye)va sandehApAkaraNasyApi prAmANya nibandhanatvAt , na ca savikalpatvAdevAsyA aprAmANyaM, nIlamanubhavAmIti vikalpAdavikalpanIlAnubhavasya saugatairiva pUrvadRSTaM pazyAmIti vikalpAt , avikalpAt tu yadrupazabdAnubhavasyAsmAbhiH kalpayituM zakyasvAditi jAgratkatvaM pratyabhijJAne kathaM kSaNikaparyAyasiddhirityAzaGkAyAmAha yathA luun-punrjaatnkhaadaavektaamtiH| tathaiva kSaNasAdRzyAd ghaTAdau dravyagocarA // 17 // nayAmRta0-yatheti / yathA lUna punarjAtanakhAdau bhedAgrahAt , ekatAmatiH- sa evAyaM nakhaH' ityAdyabhedAbhimAnAta , tathaiva kSaNasAdRzyAt-sadRzAparAparakSaNotpattirUpadoSAt , ghaTAdau dravyagocaraikatAmatirbhavet, tathA ca pratyabhijJAyA bhrAntatvAnna kSaNikatvasiddhipratibandhakatvamiti bhAvaH, na ca lUna. punarjAtanakhAdau vicchedAbhijJairbhedagrahaNAdastu tatrAbhedagraho bhramaH, atra tu naivamiti vaiSamyamiti vAcyam , avagatavicchedAnAmapi pramAtRNAM samAnavarNa-saMsthAna-pramANeSu kezAdiSu tadanyeSAmiva pratyakSeNa bhedanizcayAbhAvAta, AnumAnikabhedanizcayasya cAtrApi sAmyAta.naca vikalpavazAdanubhavasya viSayavyavasthA darzayati-tathA'pIti- prameyAnatireke'pIyarthaH / asya pratyabhijJAnasya / viSayAtirekasyeva pramANAntaraviSayabhinna viSayakatvasyeva / sandehApAkaraNasyApi sandehanivartakatvasyApi / nanu nirvikalpakapratyakSameva pramANam, pratyabhijJA tu savikalpAtmikA'to na pramANamityAzaya pratikSipati-na cati / asyAH prtybhijnyaayaaH| niSedhe hetumAha-nIlamanabhavAmIti- anubhavarUpavikalpadvArA nirvikalpasya prAmANyaM saugatairiSyate, tato vikalpasya sAkSAdaprAmANye'pi svajanakanirvikalpakAnubhavavyApAravidhayA prAmANyam , tata eva yatra vikalpastatra vikalpAt kAryAnirvikalpakasyAnumityAtmakakalpanamiti nIlamanubhavAmIti vikalpAdavikalpasyAnubhavasya saugatairyathA kalpanA kriyate tathA mImAMsakAdibhirapi pUrvadRSTaM pajhyAmIti vikalpAdavikalpasyAtruTyapazabdAyanubhavasya kalpayituM zakyatvAdityarthaH / "vikalpAt , avikalpA tu yadrUpazabdA. dyanubhavasyAsmAbhiH" ityasya sthAne 'vikalpAdavikalpAtruTyapazabdAdyanubhavasyAsmAbhiH' iti pATho yuktaH / tathA ca pUrvAparaikatvagrAhiNi pratyabhijJAne sati kSaNikaparyAyasiddhina syAdevetyAha-iti jAgraditi- atra 'jAgratkatvaM pratyabhijJAne. ityasya sthAne 'jAgratyaikatvapratyabhijJAne' iti pATho yuktaH // vivRNoti-yathetIti / bhedAgrahAt lUnena nakhAdinA punarjAtanakhAdebhedasya jJAnAbhAyAt / 'mAnAt taithava' ityasya sthAne 'mAnastathaiva' iti pATho yuktaH, / 'ekatAmatiH' iti mUlasya vivaraNam -'sa evAyaM nakhaH' ityAdyabhedAbhimAna iti, 'abhimAnaH' ityanenokta jJAnasya bhramatvamAviSkRtam, bhramasya doSajanyatvamiti niyamena bhedAgrahasya kAraNatvamatra doSavidhayeti bodhyam / tathA ca sadRzAparAparakSaNotpattilapadoSajanyatvena dRSTAnta-dAntikayovaiSamyamAzaya pratikSipatina ceti- asya 'vAcyam' ityanenAnvayaH / vicchedAbhiriti- yAdapramANa idAnIntananakhAdistAhakapramANaH pUrvanakhAdivinaSTa ityevaM vicchedAbhi rityarthaH / bhedagrahaNAt pUrvAnubhUtanakhAdito vartamAnanakhAderbhedasya grahaNAt / tatra lUnapunarjAtanakhAdau / abhedagrahaH vicchedAnabhijJasya bhedAmaharUpadoSAt pUrvAnubhUtanakhAdito vartamAnanakhAderabhedagrahaH / bhramo'stu bhramAtmako bhavatu nAma / atra tu sa evAyaM ghaTa ityAdipratyabhijJAyAM punaH / naivaM na ko'pi pUrvaghaTo naSTo'nya evedAnontanaghaTa ityevaM vicchedAbhijJaH samasti yasya medagraho bhavedapi, tato na pUrvAparaghaTekatvAdijJAnaM bhramaH / niSedhahetumAha-avagatavicchedAnAmapIti / tadanyeSAmiva anavagatabicchedAnAM pramAtRNAmiva / nanu lUna-punarjAtanakha-kezAdau pratyakSAtmakabhedanizcayAbhAve'pyanumityAtmakabhedanizcayaH samastyevetyata Aha-AnumAniti / atrApi pratyabhijJAnaviSayaghaTAdAvapi / kiJca, so'yaM ghaTa iti pratyabhijJAnAtmakavikalpabalAnnirvikalpako'pyanuTyapaghaTAdigocara ityatra na pramANamasti samAnaviSayakanirvikalpakamantareNApi vAsanAdito vikalpasya sambhavAdityAha-na ceti- asya 'saGgacchate' ityanenAnvayaH / viSayavyavasthA yadviSayako 18
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 mayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nyopdeshH| saGgacchate; kizca, so'yamityAkArayoranyo'nyAnupravezena bhAne parokSAparokSarUpamekaM jJAnaM syAdanyonyAnanupravezena ca bhAne pratibhAsadvayaM parasparaviviktamAyAtamiti pratibhAsyasyApi bheda eva dhruvaH, na cAtruTyadrUpatayA pratibhAsAt pratibhAsyasyaikatvam , pUrvadRSTAgratibhAsanena truTyadrUpatAyo vidyudAdAviva stambhAdAvapi tulyatvAt , aviratopalabdhirUpAyAzcAtruTyadrUpatAyA agRhItabhedAnyAnyaviSayatvenApyupapattiriti dik / nanu tathApi vinAzasya sahetukatvAt taddhatvabhAvAdeva kiyatkAlaM sthairyopapattau na ghaTAdeH kSaNikatvamiti cet ? na-vinAzasya sahetukatAyA evAsiddheH, tathAhi-indhanAdInAmagnisaMyogAvasthAyAM tritayamupalabhyate-tadevendhanAdi, kazcid vikAro'GgArAdiH, tuccharUpazcAbhAvaH kalpanAjJAnapratibhAsI, tatrAgnyAdInAM ka vyApAra iti vaktavyam, na tAvadindhanAdijanmani svahetuta eva teSAmutpatteH, nAyagArAdau vivAdAbhAvAt . kintvagnyAdibhyo'GgArAdyutpattAvindhanAderanivRttatvAt tathaivopalabdhyAdi. prasaGgaH, aGgArAderevendhanAdinivRttirUpatvAt tadgrahe na tadupalabdhiriti cet ? na-tasya nivRttitve sAdha. vikalpastadviSayako nirvikalpaka iti vikalpasya pUrvAparakatvAvagAhitve nirvikalpamapi pUrvAparaikatvAvagAhItyevaM viSayavyavasthA / api ca, so'yamiti yadekaM jJAnaM tasya sa ityAkAro'yamityAkArazca, tatra sa ityAkAro yadyayamityAkArAnupravezena mAsate, ayamityAkArazca sa ityAkArAnupravezena ca bhAsate tadA pratibhAsavivekAbhAvAt sa ityAkArAMze'pi jJAnaM parokSamaparokSaM ca, ayamityAkAre'pi tathA, yataH sa iti parokSAkArastadvattvAt parokSatvam , tasyaiva cAyamiti pratyakSAkArAnupravezAt pratyakSAkAratvamapi, tadAkArabattyAt pratyakSatvamapi, evamayamiti pratyakSAkArastadvattvAt pratyakSatvam , tasyaiva ca sa iti parokSAkArAnupravezAt parokSAkAratvamapi, tadAkAravattvAt parokSatvamapIti; yadyuktAkArayoranyo'nyAnanupravezena bhAnaM tadA sa ztyAkArakaM yajjJAnaM na tasyAyamiyAkAraH, yacAyamityAkArakaM jJAnaM na tasya sa ityAkAra iti parokSapratibhAsyekaM jJAnaM pratyakSapratibhAsi ca jJAnAntaramityevaM jJAnadvayamApanam , tathA ca tatpratibhAsyasya viSayasyApi bheda iti noktapratyabhijJAnabalAt pUrvAparakatvasiddhirityAha-kiJceti-anyo'nyAnupravezena bhAne parokSAparokSarUpaM yadekajJAna prAptaM tadviruddhadharmAdhyAsAna saMbhavati, anyo'nyAnanupravezena bhAne yadartha pratyabhijJAnapramANAzrayaNaM tadabhilaSitaM na sidhytiityaashyH| pratibhAsasya bhede'pi pratibhAsyasya viSayasyAtruTyadUpatayA pratibhAsAdekatvamityapi nAsti, yadA'yamiti vartamAnakAlavRttitayA pratibhAsate tadA na pUrvakAlavRttitayA, yadA ca pUrvakAlavRttitayA sa iti pratibhAsate tadA na vartamAnakAlavRttitayeti vidyudAdInAmiva stambhAdInAmapi travyadapatayaiva pratibhAsAdityAha-na ceti / atruTyadrapatayA pUrvAparakAlAvicchinnarUpatayA, ekajJAne pUrvarUpaM vartamAnarUpaM ca yadi pratibhAseta sadA pUrvAparakAlAvicchedalakSaNAtruTyadUpatApratibhAsanaM zakyetAbhyupagantum , na caivmityaashyH| nanu stambhAdikaM kiyatkAlamaviratamupalabhyate na tu vidyadAdikamityaviratopalabdhilakSaNAtruTyAdrapatA stambhAdAvasti na tu sA vidyudAdAvityasti vizeSaH, talAdeva pratibhAsyasyaikatvaM syAdityata Aha- aviratopalabdhirUpAyAzceti-agRhIteti- yadyapi pratikSaNaM stambhAdInAmanyAnyabhAva iti pUrvakSaNavRttistambhAdivyaktibhya uttarottarakSaNavatinInAM stambhAdivyaktInAM bheda eva tathApi sausAdRzyadoSAt sa bhedo na gRhyata ityagRhItabhedA yA anyA anyAstambhAdivyaktayastadviSayakatvenApyuktasvarUpAyAM atruTyadrupatAyA upapattiriti nAtaH prtibhaasysyaiktvmityrthH| dravyavAdI zaGkate-nanviti / tathApi uktadizA pratyabhijJAyA aprAmANyasamarthane'pi / taddhatvabhAvAdava vinAzahetvabhAvAdeva / kiyatkAlaM yAvanna vinAzahetusamavadhAnaM tAvatkAlam / paryAyavAdI samAdhatte-neti / vinAzasya sahetukaravAbhAvameva bhAvayati-tathAhIti / teSAm indhanAdInAm / vivAdAbhAvAditi-asnyAdInAmaGgArAdau vyApAra ityato'ranyAdibhyo'jArAdInAmutpAda iti yadIdhyate tadA'smadAdibhirapyagnyAdibhyo'jhArAdInAmutpAda iSyata eveti tathopagame vivaadaabhaavaadityrthH| yadi nAsti vivAdastatkimitthamasmAbhirupadarzite bhavadbhistUSNImbhUya sthAtavyamiti pRcchatikinviti / evamupagame bhavatpakSe doSAntaropadarzane sAvakAzA eva vayamityuttarayati-- agnyAdibhya iti / tathaiva pUrvavadeva / tahahe aGgArAdilakSaNendhanAdinivRttiprahe / tadupalabdhiH indhnaadyplbdhiH| tasya aGgArAdeH / nivRttitve indhanAdi
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / kAbhAvAt, mitho'nupalambhaniyamasya tatsAdhakatve anyonyAzrayAt / 'avyaktasvAtmarUpavikArAntaro dhvaMsaH ' ityanudbodhyam, buddhyAdInAmAtmarUpavikArApattau pramANAbhAvAt, pradIpAde zrAvyaktarUpasya vikArasya kAryavizeSAdarzanenAsiddheH / kiJca bhAvAntarasya pradhvaMsatve tadvinAzAt ghaTAdyunmajjanaprasaGgaH, ghaTaprAgabhAva-taddhaM khAnAdhArakAlasya ghaTAdhAratvavyApyatvAt ; na ca kapAlAderbhAvarUpateva dhvastA nA'bhAvAtmakateti nAyaM doSaH, dharmipracyave dharmapracyavAt nirAzrayadharmAvasthAnAyogAt kapAlAdikAryaparamparAyAmeva ghaTadhvaMsatva svIkArAt nAyaM doSa iti cet ? na evaM sati ghaTadhvaMsatvasya vyAsajyavRttitve yAvadAzrayamAnaM vinA'mAnaprasaGgAt; tasmAt tuccharUpa evaM dhvaMsa ityavaziSyate, tatra ca kArakavyApArAsambhava eva, hetumattve tasya bhAvatvaprasaGgAt bhavanadharmA hi bhAvaH, aGkurAdAvapi bhAvazabdapravRttinimittaM nivRttirUpatve / nanvaGgArAdyupalambhe indhanAdikaM nopalabhyate, indhanAdyupalambhe'GgArAdikaM nopalabhyata ityato'GgAra/dikamindhanAdinivRttirUpamupeyata ityata Aha-mitho'nupalambhaniyamasyeti / tatsAdhakatve nivRttirUpatvasAdhakatve / anyonyA. zrayAditi-aGgArAdijanmani kathamindhanaM nopalabhyate iti pRcchAyAmaGgArAdikaM yata indhanAdinivRttirUpam kathamaGgArAdikamindhanAdinivRttirUpamiti pRcchAyAM yato'GgArAdijanmani indhanAdikaM nopalabhyata ityevamuttarabitaraNe'nyo'nyAzrayasya spaSTaM prtiiterityaashyH| svasvarUpAvyaktavikAro dhvaMsa iti matamudbhAvya pratikSipati - avyakteti / buddhyAdInAM yadA vinAzo bhavati tadAnIM buddhayAdirUpo vikAro nopalabhyata ityanupalabhyamAnAvya ktabuddhayAdirUpavikAre pramANAbhAvena buddhayAdInAmuktasvarUpadhvaMsAnApatterityAha- buddhayAdInAmiti / evaM pradIpAderapyuktavikAre pramANAbhAvena tadAtmakadhvaMsAbhAvApattirityAhapradIpAdezceti / abhAvAbhAvasya prathamAbhAvapratiyogisvarUpatvena ghaTAdidhvaMsadhvaMsasya ghaTAdisvarUpatayA ghaTAdidhvaMsasya kapAlAdibhAvasvarUpatve kapAlAdidhvaMsAddhaTAdyunmajjanaprasaGgAnna dhvaMsasya bhAvAntarasvarUpatvamityAha- kizceti / tadvinAzAt kapAlAdisvarUpaghaTAdidhvaMsa vinAzAt / kathaM bhAvAntararUpatadbhUsavinAzAt tadunmajjanaprasaGga ityapekSAyAmAha - ghaTaprAgabhAveti / taddhvaMseti- ghaTadhvaMsetyarthaH / 'kAlasya ' iti sthAne ' kAlatvasya' iti pAThaH, bhAvapradhAno vA nirdeza:, vyAptizca yatra ghaTaprAgabhAva-taddhvaMsAnAdhArakAlatvaM tatra ghaTAdhAratvamityevaMrUpA / nanu kapAlAderyA ghaTadhvaMsAdirUpatA sA kapAlAdinAze'pi na nazyatIti ghaTAdidhvaMsarUpatAyA nAzAbhAvAnna ghaTAdyunmajjanaprasaGga ityAzaGkaya pratikSipati-na ceti / bhAvarUpataiva kapAlAdibhAvAtmakateva / dhvastA kapAlAdinAzAd vinaSTA, 1 nAbhAvAtmakatA kapAlAderghaTAdidhvaMsAmakatA na vinaSTA / iti etasmAddhetoH / nAyaM doSaH ghaTAdyunmajjanaprasaGgarUpo doSo na / pratikSepe hetumAha - gharmi - pracyava iti kapAlAdyAtmakadharmiNo nAze sati dharmasya ghaTAdidhvaMsarUpatvasyApi vinAzAt nirAzrayasyAdhArarahitasya dharmasyAvasthAnAsambhavAdityarthaH / nanu kapAlaM yathA ghaTadhvaMsarUpaM tathA kapAlAnantaraM yatkArye tadapi ghaTadhvaMsarUpam, evaM tatkAya nintara kAyamapItyevaM kapAlAdikAryaparamparAyAmeva ghaTadhvaMsatvasya svIkAreNa kapAlavinAze'pi tadanantara kAryasya vidyamAnatvena tadAtmanA ghaTadhvaMsasya vidyamAnatayA ghaTadhvaMsadhvaMsAbhAvAnna ghaTonmajjanaprasaGga ityAzaGkate - kapAlAdIti / yadi 'kapAlAdikAryeSu pratyekaM parisamAptaM ghaTadhvaMsatvaM tadaikasya kapAlAdirUpakAryasya nAze tadAtmanA ghaTadhvaMsasyApi nAzaH syAditi ghaTonmajjana prasaGgaH syAdeva yadi ca kapAlAdiparamparita kAryasamUheSveva paryAptaM ghaTadhvaMsatvaM tadA vyAsajyavRttestasya yAvadAzrayapratyakSe satyeva pratyakSa bhavet, vyAsajyavRttidharmapratyakSaM prati yAvadAzrayapratyakSasya hetutvAt, tathA ca mudgarapAtataH kapAlakadambake jAte sati ghaTo dhvasta ityevaMrUpeNa ghaTadhvaMsasya tattvena yat pratyakSaM bhavati tanna syAditi samAdhatte neti / evaM sati kapAlAdikAryaparamparAyAmeva ghaTadhvaMsasvasya svIkAre sati / tasmAt bhAvAntarasya dhvaMsarUpatvAsambhavAt / tatra ca tuccharUpadhvaMse ca / yadi ca tuccharUpe'pi dhvaMse kArakavyApAro'bhyupagamyate tadA tuccharUpatvameva tasya na syAt kintu hetumattva bhavanadharmakasya dhvaMsasya bhAvatvameva syAt, anyatrApyaGkurAdau bhavanadharmarUpabhAva zabda pravRttinimittabalAdeva bhAvazabdapravRttiH, bhavanaM ca hetumati dhvaMse'pi samastIti tatrApi bhAvazabda eva pravarteta nAbhAva ityAha- hetumattve itikAraNavattva ityarthaH / tasya dhvaMsasya / tacet bhavanaM cet / abhAve dhvaMse / asti vartate / kathaM na bhAvaH dhvaMsaH kathaM na bhAvazabdapratipAdyaH syAt api tu syAdevetyarthaH / pratiniyatena rUpeNa svagrAhiNi jJAne yat pratibhAsate tasyaiva bhAvatvaM svIkriyate, na ca dhvaMsaH pratiniyatena rUpeNa svagrAhiNi jJAne pratibhAsate'to nAsya bhAvatvamityAzaGkaya 139
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / nAparamupalabhyate, taccedabhAve'sti kathaM na bhAva iti; svagrAhiNi jJAne pratiniyatena rUpeNApratibhAsanAda. bhAva ityetadapi na vaktavyam , atyantaparokSacakSurAdInAmapyabhAvatvApattaH / kizva, yadyabhAvarUpo vinAzo hetumAstadA hetubhedAttadbhedaprasaGgaH, na cAyamanubhUyate, agnyabhighAtAdihetubhede'pi ghaTanAzabhedAnanubhavAt , tasmAdaheturayaM niHsvabhAvastuccho'bhyupagantavyaH, agnisaMyogAdayastu kASThAdiSvaGgArAdikameva janayanti, kASThAdayaH svarasata eva nirudhyanta ityanavadyam , kiJca, svabhAvato bhAvAnAM nazvaratve'parabyApAravaiphalyAdanazvaratve ca tatsvabhAvasyAnyathAkartumazakyatvAd vyoM nAzahetuH; atha svahetubhirniyatakAlasthAyisvabhAvaH padArtho janita iti notpAdAnantarameva vinaSTumutsahate iti cet ? tarhi tasmin svabhAve vyavasthitaH kathamante'pi vinazyet , tathA cAnte'nte tAvattAvatkAlasthAyisvabhAvAnapagame sadA sthASNureva syAt, svabhAvAparAvRttAvakiJcitkarairmudrAdibhistannAzAyogAt ; na ca bhavatAmapyakiJcitkaramapi mudrAdikamapekSya kathaM pravAho nivartata iti vAcyam , yato na vizarArukSaNavyAvRtto'paraH pravAho vidyate yo nivartamAno'kiJcitkaraM mudrAdikamapekSata iti pratijAnImahe, kintu parasparaviviktapUrvAparakSaNA eva pravAhaH, te ca svarasata eva nirudhyanta iti na kacidakizcitkarApekSA nivRttiH, kevalaM mudgapratikSipati-svagrAhiNIni / atyataM parokSAye cakSurAdayaste'pi svagrAhiNi jJAne na pratiniyatema rUpeNa pratibhAsante iti teSAmapyuktaniyamabalAdabhAvatvaM prasajyata iti nibaMdhahetumupadarzayati- atyantati / api ca yo hi hetumAn tasya hetubhedAdu bhedo dRzyate, yathA raktamRttikAdiprabhavAd ghaTAdita: kRSNamRttikAdiprabhavasya ghaTAdeH, evaM ca yadi dhvaMso hetumAn syAt hApi hetubhedAd bhedo dRzyate na ca dRzyate tatheti na dhvaMso hetumAn ityAha- kizceti / tadbhedaprasaGgaH vinaashbhedprsnggH| na ceti- hetubhedAbhedo dhvaMsasya na cAnubhUyata ityarthaH / atraiva hetumupadarzayati-- agnyabhidhAtAdItiAdipadAnmudrapAtAdegrahaNam , yAdRza eva ghaTanAzo'gnyabhighAtato jAyamAno dRzyate tAdRza eva sa mudrapAtAdito'pi jAyamAno dRzyata iti hetubhede'pi ghaTanAzabhedAnanubhavAnna hetumAn vinAzaH / paryAyavAdI vinAzasya tuccharUpatvAhetumattve upasaMharati- tasmAditi / ayaM vinAzaH / yadi dhvaMso na hetumAn tahi satkAraNatvena vyavadriyamANAnAmagnisaMyogAdInAM kiM prati janakatvamityapekSAyAmAha- agnisaMyogAdayastviti / nanu yadyagnisaMyogAdibhyo na kASThAdInAM nivRttyAtmA dhvaMso janitastadA kASThAdayaH kimiti pUrvavannopalabhyanta ityata Aha-kASThAdaya iti / svarasataH svabhAvataH, kASThAdInAM svabhAva evAyaM yaduta dvitIyakSaNaniruddhA bhavanti, sattAM nAnubhavantIti yAvat, tataH svabhAvata eva niruddhayante kASTAdayo na tadarthamatiriktavinAzalakSaNanivRttyapekSeti bhAvaH / api ca bhAvA yadi svabhAvata eva navarAstadA hernu vinA'pi vinazyantIti tadartha hetunyApAraNaM vyartham , yadi ca svabhAvato'nazvara svabhAvAste tarhi tatsvabhAvaparAvartanaM kenApi kartumazakyamiti hetuvyApAraNe tatsvabhAvAnyathAbhAvAsambhavAd vyartha eva nAza heturityAha-kiJceti / anazvaratve ca svabhAvato bhAvAnAmanazvaratve ca / tatsvabhAvasya bhAvAnAmanazvastvasvabhAvasya / anyathA kartuM nazvarasvabhAvatAM kartum / nanu svakAraNasAmayyA jAyamAno bhAvo niyatakAlasthAyisvabhAva eva janyate, sa yadyutpAdAnantarameva nazyet niyatakAlasthAyisvabhAvatevAsya hIyeta, tataH svasvabhAvAnyathAnupapattyA niyatakAlAvasthAnAnantarameva nazyatIti na kSaNikatvaM bhAvasyeti parAkUta pratikSeptumupanyasyati- adhati / yasmin kSaNa'sau bhAvo nazyati tadavyavahitapUrvakSaNe'pyasya niyatakAlasthAyitvameva svabhAvaH, tathA ca yadi tadavyavahitakSaNe'sau nazyet na tarhi svabhAvo'sya bhavediti nAzakAlarave. nAbhimatakSaNe'pi nAsau nazyet . evaM ca sati yadA yadA'sya nAzaH sambhAvanIyastattadavyavahitapUrvakSaNe tatsvabhAvasya tAdavasthyAnna tadA tadA'sya nAzo bhavediti sadAtanatvamevAsya prasajyata iti samAdhatte-tahA~ti / tasmin svabhAve niytkaalsthaayisvbhaave| yadA ca svabhAvo'sya niyatakAlasthAyilakSaNo na kenApi parAvartayituM zakyaH, tadA'kiJcikarairmudrAdibhistanAzAsambhavAt sadAtanatvaM parihartumazakyamityAha- svabhAvAparAvRttAviti / tannAzAyogAt niyatakAlasthAyisvabhAvapadArthanAzAsambhavAt / 'naca' ityasya vAcyam' ityanenAnvayaH / bhavatAmapi kSaNakSayavAdi
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / rAdinA rahitA sAmagrI avibhaktaM kArya sampAdayati, tatsannidhAne tu vibhakta kAryAntaraM janayatIti vizeSaH, na tu mudrAdayaH kAraNasAmarthya khaNDayatIti / athAyaM vikalpo'tiprasaJjakatvAdasAraH, tathAhiutpAde'pyevaM zakyata eva vaktum--svabhAvato hyutpattisvabhAvasya na kiJcidutpattihetubhiH, tattatsvabhAvatayaiva samutpAdAt , anutpattisvabhAvasya tu vyarthA utpattihetavaH, tathA cAnyathAtvasya kartumazakyatvAt , bhaivam-abhUtvAbhavanalakSaNAyAmutpattau ca bhAvagarbhAyAM hetorakiJcitkarasvasyeSTApatteH, utpattisvabhAvabhAvIti mukhIbhUte kAraNakalApe kAryakAritvavyapadezahetau akizcitkaratvavacanasya ca vyAhatatvAt , utpatti-dhvaMsasvabhAvAtmako bhAtraH sahetuka eva, utpatti-dhvaMsayoH sAMvRtayostvahetuH, kathaM ? kevalaM bhAva. nAmapi / paryAyavAdI pratikSepahetumupadarzayati- yata iti / te ca parasparaviviktapUrvAparakSaNAzca / yadi niruktalakSaNapravAhaH svabhAvata eva niruddhayate tarhi mudrAdInAM ka upayoga itypkssaayaamaah-kevlmitiH| tatsannidhAne tu mudrAdisannidhAne punaH / dravyavAdI paryAyavAdinaM prati pratibandI gRhNan zaGkate- atheti / ayaM vikalpaH 'kiJca svabhAvato bhAvAnAM nazvaratve' ityAdinA darzito vikalpaH / atiprasaJjakatvAt utpAdasya sahetukatvaM tvayA'pyupeyate, tatrApyuktavikalpaprasarAdutpAdahetuvaiyarthyaprasaGgalakSaNAtiprasaGgahetutvAt / utpAdahetuvaiyarthyaprasaGgalakSaNAtiprasaGgameva bhAvayati-tathAhIti / 'tattasvabhAvatayaiva' ityasya sthAne 'tatsvabhAvatayaiva' iti pATho yuktaH, utpattisvabhAvatayaiveti tadarthaH / yadyanutpattisvabhAvo bhAvastadA kAraNasahastavyApAraNenApyutpattisvabhAvo na bhavitumarhatItyutpattihetUnAM vaiyarthyamityAha-anutpattisvabhAvasya sviti / 'tathA cAnyathAtvasya' iti sthAne 'tathAtvAnyathAtvasya, tatsvabhAvAnyathAtvasya' iti vA pAThaH samIcInaH, pAThadaye'pi anutpattisvabhAvAnyathAtvasyetyevArthaH / paryAyavAdI samAdhatte-- maivamiti / 'ca bhAvagarbhAyAm' ityasya sthAne 'cAbhAvagarbhAyAm' iti pATho yuktaH, ya utpadyate sa utpattisvabhAva eva, tanotpattirabhUtvAbhavanalakSaNA'bhAvagarbhA yato'bhavanamabhAva eva tatra sanniviSTaH, tasyAM ca hetorakiJcitkaratvasyeSTApatteH, tatra hetorakiJcitkaratvena tadApAdanasyeSTatvAdityarthaH / tatra hetumAha-utpattIti- atra "utpattisvabhAvabhAvIti mukhIbhUte" ityasya sthAne " utpattisvabhAvabhAvitvAt tasyAH, tadunmukhIbhUte" iti pAThaH saGgatimaGgati, tadarthastu-tasthAH abhUtvAbhavanalakSaNAyA utpatteH, bhAvasya ya utpattisvabhAvastaddhAvitvAt , evamapi utpattihetAvutpattisvabhAvabhAvonmukhIbhUte kAraNakalApe, kAryakAritvavyapadezahetI utpattisvabhAvabhAvonmukhe kAraNakalApe sati ayaM kAraNakalApaH kAryakArIti vyapade niruktakAraNakalApAbhAve kAryakAroti vyapadezo na bhavatItyanvaya.vyatirekAbhyAM kAryakAritvavyapadezAtmakakAryakAriNi niruktakAraNakalApai, akiJcitkaratvavacanasya 'svabhAvato hyutpattisvabhAvasya na kizcidutpattihetubhiH' iti vacanasya, vyAhatatvAt arthakAriNyarthakAritvAbhAvavacanasya vandhyA putravatItivacanavad vyAhatatvAdityarthaH / paryAyavAdI svavicAranizyUtamarthamupadarzayati-- utpattIti- 'bhAvaH' ityuktyA tatra hetuLayApArasAphalyamAveditam, abhAva tu tuccharUpe zaza zuGgAdAviva hetuvyApArasya vaiphalyam, nahi hetusahasravyApAre'pyabhAvo bhAvo bhavitumaItIti bhavanaprayojakasya hetostatra vaiphalyamevetyAzayaH / nanu ,sasvabhAvasya bhAvasya sahetukatvAbhyupagame nituko dhvaMsa iti vacanamasaGgataM bhavataH prasajyata ityata AhautpattidhvaMsayoriti / "sAMvatayostvahetaH, kathama?" ityasya sthAne "sAMvRtayostvahetutvakathanam" iti pAThaH samIcIna:, bhAvasvarUpA yotpattiH bhAvasvarUpo yo dhvaMsastayoH sahetukatvameva, kintu sAMvRtayo:-- kalpitayostutpattidhvaMsayorahetutvakathanamityarthaH / nanu yadi sAMvRtayorutpattivinAzayordvayorapyahetutvakathanaM tarhi kimityutpatteH saMhatukatvavyavahAro nAzasya cAhetukatvavyavahAraH, ahetukatvAvizeSe sAMvRtamoIyorapyahetukatvavyavahAra eva samucita:, bhAvAtmakayozca tayoH sahetukatvAvizeSa sahetukAcavyavahAra eva vA samucita ityata Aha-kevalamiti- kinitvatyarthaH / bhAveti-abhUtvAbhavanalakSaNA yotpattistasyAmabhUtvetyanenAbhAvAMzo yaH sanniviSTastasmistuccharUpe kArakavyApAro na saphala ityabhAvAMzamupAdAya tatra torakiJcitkaratvenAhetukatvam , yazca tatra bhavanAMzo bhAvarUpastatra sanniviSTastatra hetuvyApAraH saphala eveti tadaMzamupAdAyotpatteH sahetukatvamapi sambhavatIti tadezamukhyatayA tadutpattitvaM tena sahetukatvavyavahAra utpattau ghaTate, nAzasya tu na lakSaNasvarUpasanniviSTo bhAvAMzaH kintu nivRttisvarUpatucchatvameva dhvaMsatvaM tenAbhAvasya mukhyatayA tatra hetuvyApAraH kathaJcidapi na
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalakato nayopadezaH / mukhyatayotpattitvena sahetukatvavyavahAraH, nAzatvena cAbhAvamukhyatayA'hetukatvavyavahAraH, utpattivyavahAra vikalpasamanantarapratyakSaM cAdyAntakSaNa yoreva, pareSAM prAgabhAva-dhvaMsapratyakSayoH pratiyogivyApyasannikarSANAM hetutvakalpanApekSayA asmAkamutpatti-dhvaMsanizcaye vilakSaNahetutAkalpana eva lAghavAt , ata eva bhrAntikAraNavigamAdante pratyakSa nibandhanaH kSaNakSayanizcaya utpadyata iti saugata iti dik / idaM ca zuddhaparyAyAstikanayamatam , tadavAntarabhedAstu yAvadapazcimavikalpanirvacanaM dravyArthikAvA. ntarabhedavat nyAyasiddhA nAnAvidhA abhyupgntvyaaH| athaivaM pazcimavikalpanirvacanatayA mAdhyamikadarzanapravartaka evambhUta eva zuddhaparyAyArthikaH syAt , idhyate carjusUtro'pi zuddhaparyAyAthika iti kathamiya vyavastheti cet ? kSaNikaviSayatAvyApakaparyAyaviSayatAzAlI zuddhaparyAyArthika iti paribhASAzrayaNAditi sAphalyamacatIti tadrUpeNAhetuka evaM dhvasa iti tannAhetukatva vyavahAro ghaTata iti vivekaH / nanu kSaNakSayamate vizarArukSaNapravAhalakSaNasantatirUpe dravye'bhyupagamyamAne pratikSaNamuttaraparyAyasthotpattiH pUrvaparyAyasya ca vinAza iti kimityutpattivinAzavyavahAra-vikalpo pratikSaNaM na bhavataH, vyavahartavyasya vikalpyasya ca pratikSaNameva bhAvena tAdRzavyavahAravikalpAnuguNAvikalpAtmakasamanantarapratyakSasyApi pratikSaNaM sambhavAt , santaterAdhakSaNa evotpattivyavahAra vikalpo santaterantyakSaNa eva ca nAzavikalpa-vyavahArAvityapi kathamityata Aha-utpattIti - atra 'utpattivyavahAra-vikalpasamanantarapratyakSaM cAdyAtakSaNayoreva' ityasya sthAne ' utpatti-vinAzavyavahAra-vikalpahetusamanantarapratyakSaM cAdyAntyakSaNayoreva' iti pATho yuktaH, tadarthazca-utpatti-vinAzayoyoM vyavahAra-vikalpau tayorheturyat samanantarapratyakSaM taccAdyAntyakSaNayoreva santaterAdyAntyakSaNayoreva, santaterAdyakSaNe utpattivyavahAra-vikalpahetusamanantarapratyakSaM bhavati, tataH santaterAdhakSaNAvyavahitottarakSaNe utpattivyavahAravikalpau bhavataH, santaterantyakSaNe vinAzavyavahAra-vikalpahetusamanantarapratyakSaM bhavati, tataH santaterantyakSaNAvyavahitottarakSaNe nAzavyavahAra-vikalpo bhavata iti / nanUtpattinizcayaM prati santatyAcakSaNabhAvisamanantarapratyakSasya kAraNatvam , vinAzanizcayaM prati santatyantyakSaNopajAtasamanantarapratyakSasya ca kAraNatvamityevaM kAryakAraNabhAvakalpane paryAyavAdino gauravaM syAdityata Aha-pareSAmiti- sthiravAdinAM naiyaayikaadiinaamityrthH| 'pratiyogivyApyasannikarSANAma' ityasya sthAne 'pratiyogi. tasyApyetarayAvatpratiyogyupalambhakasannikarSAdInAm' iti pAThaH samIcInaH, atra pratiyogyupalambhakayatkiJcitsannikarSAdisattve prAgabhAcAdipratyakSaM na bhavatItyato yAvaditi, pratiyogino ghaTAdeH pratyakSe viSayavidhayA pratiyogyapi kAraNamiti yAvatpratiyogyupalambhakasannikarSAdimadhye pratiyogino'pi pravezaH syAt, na ca pratiyogI svaprAgabhAvadhvaMsapratyakSe kAraNamiti pratiyogItaratvaM yAvatpratiyogyupalambhake vizeSaNam , evamapi pratiyogipratyakSe pratiyoginA sahendriyasannikarSA-''lokasaMyoga-mahattvodbhatarUpAdisambandhAnAmapi kAraNatvena pratiyogItarayAvatpratiyogyupalambhakamadhye teSAmapi pravezaH, na ca te prAgabhAva-dhvaMsapratyakSa kAraNamataH pratiyogivyApyetaratvaM yAvatpratiyogyupalambhake vizeSaNam , pratiyoginA sahendriyasannikarSAdayazca pratiyogivyApyA eveti teSAM vAraNamiti bodhyam / asmAkam kSaNakSayavAdinAm / utpattidhvaMsanizcaye utpattinizcaye dhvaMsanizcaye ca / vilakSaNeti-santatyAcakSaNotpannasamanantarapratyakSasyotpattinizcayaM prati hetutAkalpane santatyantyakSaNotpannasamanantarapratyakSasya dhvaMsanizcayaM prati hetutAkalpane ca lAghavAdityarthaH / ata eva santatyantyakSaNotpannasamanantarapratyakSasya dhvaMsanizcayaM prati hetutvAdeva ! bhrAntikAraNavigamAt abhedabhramakAraNasya svAnantarasusadRzotpAdasya vigamAt / ante santaterantyakSaNe / pratyakSanibandhanaH kSaNikasvalakSaNapratyakSAtmakasamanantarapratyakSanibandhanaH / iti saugataH evaM bauddhaH, abhyupagacchatIti zeSaH / idaM ca anantaropavarNitaM ca, etAvatA zuddhaparyAyAstikanayasAmAnyamatamupadarzitam , antima vikalpanirvacanaparyantaM tu nAnAprakArA yuktisiddhAH zuddhaparyAyAstikanayAvAntarabhedAH svIkartavyA yathA dravyArthikanayAntarabhedA apazcimavikalpanirvacanaM yAvat svIkRtA bhavantItyAha- tadavAntarabhedAstviti- zuddhaparyAyAstikanayAvAntarabhedAH punaH, asya 'nyAyasiddhA nAnAvidhA abhyupagantavyAH' ityanenAnvayaH / taTasthaH zaGkate-athaivamiti / evaM pazcimavikalpamantyavizeSaM vihAyAnyavizeSeSvapi dravyArthikanayapravRttyupagame, tathA cAntyavizeSAtiriktavizeSaH svavizeSApekSayA sAmAnyamiti dravyanayaviSayaH svasAmAnyApekSayA
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ mayAmRtatarahiNI-sarakriNItaraNibhyAM samalaGkato nyopdeshH| 143 gRhANa; nanvevaM zuddhadravyArthikaparyAyArthikayoritaretaraviSayapratikSepakatvena samuditadravyalakSaNAsAhitvena mithyASTitvamavAntaratadbhedAnAM ca vaiparItyena samyagRhaSThitvaM syAditi yathAzrutazuddhAzuddhavivekAnupapattiriti cet ? idamitthameva jAtyA zuddhAzuddhatvaikAntasya vAdinaiva pratikSiptatvAt , yo nayopayogaH svArthe itaranayArthasaMyojanAyAM vyApiparti tasya tAvatyA'pekSayA samyagdRSTitvasya, yathAzrutArthapravAha pravRttasya tathopayogavaikalyena mithyAdRSTitvasya ca sampradAyasiddhatvAt , taduktam--- " davvaM pajavaviuaM davavijuttA ya pajavA Nasthi / upapAya-chii-bhaMgA haMdi davialakkhaNaM eyaM / / ee puNa saMgahao pADikamalakkhaNaM duviNhaM pi / tamhA micchaTThiI patteyaM do vi mUlanayA // Na ya taio asthi Nao na ya sammattaM na tesu paDipannaM / jeNa duve egante vibhajamANA aNegante // jaha ee taha anne patteyaM dunayA nayA save / haMdi hu.mUlanayANaM panavaNe vAvaDA te vi // santraNayasamUhammi vi tthi gao ubhyvaaypnnnnvo| mUlanayANa u ANaM patteyavisesi biti / " [sammatiprathamakANDe gAthA:--12, 13, 14, 15, 16 ] ti // vizeSa iti paryAyanaya viSayaH, tathA ca tadviSayako nayaH pIyArthina yAvAntara bhedo dravyanayaviSayaviSayakatvAdazuddhaparyAyAstika eva bhavediti pazcimasyAntyasya vikalpasya vizeSasya nirvacanatayA nirUpaNapravaNatvena mAdhyamikadezanaprarvatakaH zUnyavAdimatapravartaka evambhUtanaya eva zuddha paryAyArthiko bhavet , na tu ajusUtrAdaya ityarthaH / bhavatyevamevetyata Aha- iSyate ceti-- abhyupagamyate cetyarthaH / iyaM vyavasthA RjusUtrAdInAmazeSANAmapi zuddhaparyAyAstikanayAvAntara bhedatvena prarUpaNArUpA vyavasthA / sA tu tadevodhapota yadi RjusUtrAdInAmapi zuddhaparyAyAstikatvaM bhavet , zuddhasyaiva hi zuddhAvAntarabhedatvaM na tvazuddhasthetyAzayaH / samAcate-kSaNiketi-zuddhaparyAyArthikapadasya sAmAnyAnAtmakavizeSAyagAhinaye nirUDhA vRtti trAzritA yena RjusUtrAdau tatpravRttinaiva bhavet , kintu kSaNikaniSnaviSayatAvyApaparyAyaniSThaviSayatAzAlini naye AdhunikasaGketita eva zuddhaparyAyArthikazabdaH, tathA ca RjusUtrAdayaH sa'pi na grA: kSaNikameva paryAyamabhyupayantIti te kSaNikaniSThaviSayatAvyApakapayoniSThaviSayatAzAlina iti zuddhaparyAyArthikapadavyapadezyA bhavantIti paribhASAzrayaNAcchuddhaparyAyArthikatayA'vAntarabhedA bhavanti RjusUtrAdayastaina niruktavyavasthA sUpapAdeveti, nanvavaM paribhASAzrayaNAjusUtrAdayaH zuddhaparyAyArthikA api vastusthityA'zuddhaparyAyArthikA eva, kinrabevambhUtanaya eva zuddhaparyAyArthikaH, evaM mahAsAmAnyasattAmAtramAhI parasaGgraha evaM zuddhadravyArthikaH, aparasaGgahanegamAdayastvazuddhadravyAthikA gya, evaM ca zuddhadrabyArthikaH, paryAya nAbhyupagacchatIti tasya dhrauvyamAtragrAhitvaM notpAdavyayagrAhitvam , zuddhaparyAyArthikasya tvaivambhUtasya na dravyAbhyupagamaH kintu sa paryAyamAtragrAhitvAdutpAdavyayobhayagrAhyeva na dhrauvya mAhIti " guNaparyAyavad dravyam" nittvArthasUtram-- 5-37] iti yat samuditadravyalakSaNa tadAhitvaM dravyapratikSepakasya zuddha paryAyArthikasya nAsti paryAyapratikSepiNaH zuddhadravyArthikasya ca nAstiIti tayomithyA dRSTitvaM syAt , tadadhAntarabhedAstu dravyamapyupayanti paryAyamapIti samuditadravyalakSaNaprAhiNa iti teSAM samyagdRSTitvaM prasajyetatyato yathAzratazuddhA-'zaddhaviveko'nupapanna ityAzaGkate- nanvevamiti / avAntaratadbhedAnAM zuddhadravyArthizuddhaparyAyAthikAvAntarabhedAnAm / vaiparItyena itaretaraviSayApratikSepakatvena samuditadravyalakSaNamAhityena / yathAzrateti- sa samyagdRSTiH sa zuddhanayaH, yo mithyAvRSTiH so'zuddhanaya ityevaM yathAzrato yaH zuddhavivekastasyAnupapattiH, pratyuta yo mithyA dRSTiH sa zuddhaH, yazca samyagdRSTiH so'zaddha ityevAyAtam / samAcate- idamitthameveti- bhavatA zuddhAzuddhavivekAnupapatti pradarzanaM yat kRtaM tat tathaivetyarthaH / na caivaM svakapolakalpitatvaM zrIsiddhasena divAkara sUrisammato'yamartha ityAvedanAyAha-jAtyeti- viSayavinimokaNa tattannayajAtyapekSayaiva / tasya mayopayogasya / tAvatyA'pakSayA svAya itaranayArthasaMyojanApekSayA / yathAzruteti- kevalasvasvArthamAtrAvagAhanapravRttasyetyarthaH / tathopayogavaikalyena svArthe itaranayArthasayojanopayogavaikalyena / uttArthe sammatigAthApaca ke saMvAdakatayopadarzayati-taduktamiti / dabvaM0 iti- " dravya paryavaviyuktaM dravyaviyuktAzca paryavA na santi / utpAda-sthitimA handi dravyalakSaNametat // 1 // ete puna: saGgrahataH pratyekamalakSaNaM dvayorapi / tasmAnmithyAdRSTI dvAvapi muulnyo|| 2 // na ca tRtIyo'sti nayo na ca samyaktvaM na tayoH pratipannam / yena dvAvekAntau
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / tasmAditaranayArthaviSayasaMyojanopayogamukhya-gauNata yA sva-parArthagrAhiNAmavAntarabhedAnAM samyagadRSTitvaM yujyate, na tu svatantrakalpitobhayaviSayagrAhiNAM naigamabhedAmiti pratipattavyam , ata evaM dravyAthikanaya-" pariNAmo hyantiragamanaM, na ca sarvathA vyavasthAnam / na ca sarvathA vinAzaH, pariNAmasta dvidAmiSTaH / / " [ ] iti paryAyAstikanaye ca-" satparyAyeNa vinAzaH prAdurbhAvo'satA ca paryAyataH / dravyANAM pariNAmaH proktaH khalu paryavA na yastha // " [ ] iti yat pariNAmalakSaNaM pariNAmapadavyAkhyAyAmuktaM tadupapadyate, pUrvatra viziSTarUpeNotpAda-bhaGgayoH paryAya. lakSaNasyottaratra cAdhAratayA dhauvyasya dravyalakSaNasya saMyojanayobhayorapi samyagdRSTitvasiddheH, kathaM tarhivibhajyamAnAvanekAntau // 3 // yathaitau tathA'nye pratyekaM durnayA nayAH sarve ! haMdi hu mUlanayayoH prajJApane vyApRtAste'pi // 4 // sarvanaya samUhe'pi nAsti naya ubhayavAdaprajJApakaH / mUlanayayostvAjJAM pratyekavizeSitAM bravIti // 5 // " iti saMskRtam // keSAbhinayAvAntarabhedAnAM samyagdRSTitvaM keSAJciccha mithyASTitvaM nigamanayannAha- tasmAditi- itarana yasya yo'rthastasya viSaye-svaviSaye yaH saMyojanopayoga:-saMyojanavyApArastena yA mukhyagauNatA svaviSayasya mukhyatayA'vagAhana. mitaranayaviSayasya gauNatayA'vagAhanaM tayA, svaparAgrAhiNAM svaviSayasya paranayaviSayasya ca grAhiNAm , mUlanayAvAntarabhedAnAM samyagdRSTitvaM yujyate yuktyA ghaTate, ye ca naigama bhedA nyAyAdinayamUlIbhUtA: svatantraM- parasparamatyantabhinnamata eva kalpitaM na tu vastusthityA vastvaMzatayA vyavasthitaM yadumaya- sAmAnyavizeSobhayaM tadrUpaviSayasya grAhiNasteSAM naigamavizeSANAM samyagdRSTitvaM na tu yujyate, mithyAdRSTaya eva te iti jJAtavyamityarthaH / ata eveti- 'ata eva iti yat pariNAmalakSaNaM pariNAmapadavyAkhyAyAmuktaM tadupapadyate' iti sambandhaH, ata eva svaviSaye itaranayaviSayasaMyojanato nayAnAM samyagdRSTitvasya yukttvaadev| 'dravyArthikanaya' ityasya sthAne 'dravyArthikanaye' iti pATho yuktaH, etaduktizca 'pariNAmo hArthAntaragamanam' iti padyaM dravyArthikanayAbhipretapariNAmalakSaNapratipAdakamityAvedanAya / tadvidAM pariNAmasvarUpajJAnAM dravyArthikanayarahasyajJAnAM vA, hi yataH, arthAntaragamanaM mRdravyasyaiva ghaTAdilakSaNArthAntararUpeNa gamanaM mRdravyameva ghaTAdirUpaM bhavatIti yAvat , tadeva pariNAma iSTaH, sarvathA vyavasthAnaM mRdravyarUpatayaiva sarvadA'vasthAnam , sarvathA vinAzaH ghaTaparyAyabhavanasamaye mRhAvyasya mRdrAvyarUpatayA'pi vinAza etad dvitayamapi pariNAmo na ceSTa ityarthaH / iti evaMsvarUpam, asya 'yat pariNAmalakSaNam' ityanenAnvayaH, 'paryAyAstikanaye ca' ityasya 'iti yat pariNAmalakSaNam' itynenaanvyH| paryAyAstikanayAbhimatapariNAmalakSaNa pratipAdaka "satparyAyeNa" ityAdi padyam / 'paryAyataH' ityasya sthAne 'paryAyaNa' iti pAThaH, 'khalu, paryavA nayasya' ityasya sthAne 'khalu paryavanayasya' iti pAThazca yuktaH / paryavanayasya paryAyArthikanayasya, 'mate' iti zeSaH / khala nizcayena / dravyANAM satyaparyAyaNa vinAzaH mRdAdidravyANAM pUrva yaH satpayAyo mRtpiNDAdilakSaNastadrameNa vinAzaH, asatA ca paryAyeNa pUrvamavidyamAno yo ghaTAdilakSaNaparyAyastadrapeNa, prAdurbhA T: AvirbhAvaH pUrvaparyAyo nazyati uttaraparyAyazca prAdurbhavati, yo'yaM pUrvaparyAyavinAza uttaraparyAyaprAdurbhAvazca sa pariNAmaH proktaH prakarSaNa kathitaH / kutredaM lakSaNa nayabhedena pariNAmasyopavarNitamityapekSAyAmAha- pariNAmapadavyAkhyAyAmuktamiti / tat nayabhedenopadarzitaM pariNAmalakSaNam / ata evopapadyate' iti yaduktaM tadeva bhAvayati-pUrvatreti- dravyArthikanayAbhiprete pariNAmo hyAntaragamanam' iti pariNAmalakSaNe ityarthaH, viziSTarUpeNotpAda-bhaDnayoH paryAyalakSaNasya saMyojanayatyanvayaH, arthAntaragamanaM tadaiva ghaTate mRdravyasyaiva sataH pRthubunodarAdyAkAraNotpAdo mRtpiNDAyAkAreNa bhaGgazca bhavet , utpAda-bhatI ca paryAyalakSaNamiti tasya dravyArthikanayaviSaya yA saMyojanA tayA dravyAdhikanayasya samyagdRSTitvasiddhaH, uttaratra paryAyArthikanayAbhiprete ' satparyAyaNa vinAzaH' ityAdipariNAmalakSaNe / ca punaH / AdhAratayA dhrauvyasya dravyalakSaNasya 'dravyANAm' ityuktyA pUrvaparyAyavinAzottaraSAyotyAdayorAdhAratayA dhrauvyAtmakaM dravyaM pratIyate, tathA ca dhrauvyasya dravyalakSaNasyAdhAratayA yA paryAyanayaviSaye saMyojanA tayA paryAyArthikana yasya samyagdRSTitvasiddherityevamabhayovyAdhikaparyAyArthikanayayoH samyAdRSTitvasiddharityarthaH / nanu yadi dravya-paryAyanayAvAntarabhedAnAM mukhya-gauNatayA svaparArthanAhitvena samyagdRSTitvaM tadA dravyArthika-paryAyArthikanayayoddhayorapi samAnaviSayatvamAyAtamiti tayorasamAnaviSayatva
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / ----- 145 " 33 "" "jIvo guNapatrinno nayassa davvaTThiassa sAmaiyaM / so ceva pajjavadviaNayarasa jIvarasa esa guNo ||" [ vizeSAvazyaka niyuktigAthA - 2643 ] // ityatrai nayasyetarA samAnaviSayatva bhauvyamudbhAvya bhinnAbhinnadravya paryAyobhayagrAhake (ka) nayadvayavAdivyAkhyAtRmataM bhASyakRtA nirastamiti cet ? tatra kiM sAmAyikaM guNo dravyaM vA iti zuddhaguNatvadravyatvAnyataraprakArakajijJAsAyAM zuddhadravyAstika-paryAyAstikana yayorevAzrayaNasya yuktatvAt, avAntarabhedAzrayaNe tAdRzajijJAsAyA anivRttiprasaGgAditi bodhyam / ata evaikaikasyobhayaviSayakatvAbhyupagame saMyogasyoktajijJAsA'nivartakAdhikaviSayAnupakatvenAnatiprayojanatvameva doSo bhASyakRtodbhAvitaH, anyathA tu pratyekamekaikaviSayatve'pyubhayormilanasya syAtkAralAJchanena samyaktvApAdanaM yat prayojanaM tasya pratyekaniyamamAzritya mASyakRtA jIvo guNapaDivanno 0 ityAdimAthAvyAkhyAkartuH paryAyArthiko bhinnadravya paryAya dravyArthiko'bhinnadravya-paryAyobhayagrAhaka ityevaM bhinnAbhinnadravya paryAyobhayagrAhakadravyArthika paryAyArthikanayadvayavAdino marta kathaM pratikSiptamiti zaGkate - kathamiti - asya 'nirastam' ityanenAnvayaH / jIvo0 iti - " jIvo guNapratipanno nayasya dravyArthikasya sAmAyikam / sa eva ca paryavArthikanayasya jIvasyaiSa guNaH ' // iti saMskRtam / atra etagAthA vyAkhyAne / ekaiketi -- dravyArthiko nayaH paryAyArthikanayAsamAnaviSaya eva paryAyArthiko nayo dravyArthikanayAsamAnaviSaya evetyevamuddhA - vyetyarthaH / bhinnati - pratyekaM bhinnadravyaparyAyobhayagrAhakamabhinnadravya paryAyobhayagrAhakaM yantrayadvayaM tadvAdI yo vyAkhyAtA tasya matamityarthaH / " jIvo guNapaDivo." iti gAthA yAdRzajijJAsAnivRttyarthamupadiSTA sA jijJAsA zuddhadravyAstikanayAzrayaNena zuddhaparyAyAstikanayAzrayaNena coktagAthAvyAkhyAnata eva nivartayituM zakyA nAnyathetyato dravya-paryAyobhayaviSayakadravyArthika- paryAyArthikanayAvAntaranyAzrayaNena vyAkhyAnaM nAsyA yuktamityAzayenaiva bhASyakRtA tanmataM vyudastamiti samAdhatte - tatreti- " jIvo guNapaDivanno 0 " iti gAthAvyAkhyAyAmityarthaH / tAdazajijJAsAyAH zuddhaguNatva dravyatvAnyataraprakArakajijJAsAyAH, svaviSayasiddhayaiva jijJAsAnivRttiH prakRtajijJAsAviSayazca zuddhaguNatva dravyatvAnyatara prakArakasAmAyikavizeSyakajJAnam, taca 'guNaH sAmAyikaM dravyaM sAmAyikam' ityevaMrUpameva natu jIvabhinnaguNaH sAmAyika jIvAbhinnaguNaH sAmAyikam ' ityevaMrUpamiti tAdRzajJAnajanakAcAntaranyAzrita vyAkhyAnasyoktajijJAsAnivartakatadviSayasiddhayanaGgatvena yuktatvamityAzayavato bhAdhyakRto bhinnAbhinnadravya paryAyobhayagrAhakanayadvayavAdivyAkhyAtRmatakhaNDanaM nAyuktamityarthaH / ata eva avAntaranayabhedAzrayaNena vyAkhyAnasyoktajijJAsAviSayasiddhyanAdhAyakatveno rU jijJAsAnivartakatvAbhAvAdeva / ekai kasya pratyekaM dravyArthikasya paryAyArthikasya ca / ubhayaviSayakatvAbhyupagame dravya-paryAyobhayaviSayakatvAbhyupagame / saMyogasya dravyanayaviSaye paryAyanayaviSayasaMyojanasya paryAyanayaviSaye dravyanayaviSayasaMyojanasya ca / 'viSayAnupakatvena' ityasya sthAne 'viSayAnumApakatvena ' iti pAThaH ' viSayAdhAyakatvena ' iti vA pATho bhavitumarhati uktajijJAsAyA anivartako yo'dhikaviSayastadanumApakatvena tadAdhAyakatvena vetyarthaH / anatiprayojanatvameva viziSTaprayojanatvAbhAva eva, yadi saMyojane'kRte uktajijJAsA na nivarteta, kRte ca saMyojane sA nivarteta tadA saMyogasya viziSTaprayojanatvaM syAt, na caivam kRte saMyojane yo'dhikaviSayaH sa jijJAsAyA anivartaka evaityarthaH, 'anatiprayojanatvameva ' ityevakAreNa sAmAnyato niSprayojanatvasya vyavacchedaH, sAmAnyato niSprayojanatvasya saMyoge'bhAvAdeva na taddoSatayA bhASyakRtodbhAvitamityarthaH / athavA "viSayAnupadhAyakatvena ' " ityeva pAThaH, 'jijJAsAnivartaka ityatra jijJAsAnivartaka' ityakAraprazcheSo na kAryaH, tathA vaikasyobhayaviSayakatvAbhyupagame saMyojane'pyubhayaviSayakatvameva bhavati, taca svabhAvata eva prAptamiti saMyogasyobhayanayamelanasya jijJAsAnivartako yo'dhikaviSaya:- pratyekanayaviSayAtiriktaviSayastasyAnupadhAyakatvena - asamarpakatvena, anatiprayojanatvameva - viziSTaprayojanAbhAvavattvameva doSo bhASyakRtodbhAvita ityarthaH / anyathA uktarItyA niruktajijJAsA'nivarta karavenAnatiprayojanatvasya doSatvaM saMyoge'nabhyupetya sAmAnyato niSprayojanatvasya doSatayopagame / sAmAnyato niSprayojanatvasya tatrAbhAvAdeva tasya doSatvaM na sambhavatItyavagataye ekaikasyobhayaviSayakatvAbhyupagame'pi saMyogasya saprayojanatvamupapAdayati- pratyekamiti - kevalasya dravyArthikasya dravyamAtraviSayakatvaM kevalasya paryAyArthikasya paryAyamAtraviSayaka - 19
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalakato nayopadezaH / --- -------- - - - mubhayaviSayakatvAbhyupagame'pi niSpratyUhatvAt , taba mate ' syAdguNaviziSTajIva eva sAmAyikaM syAjIva. guNa eva sAmAyikam' iti militAbhilApavat mama mate ' syAjjIvAbhinna guNa eva sAmAyikaM syAjIvabhinnaguNa eva sAmAyikam 'iti militAbhilApasyApi sambhava iti na kazcid doSa iti pareNa vaktuM zakyatvAt / na caivaM bhaGgadvaye'pi dvayaprAdhAnyAlAbhaH, ' syAjjIvAbhinnaguNa eva' ityAdeH 'syAdguNAbhinnajIva eva' ityAderapi samAnasaM visaMvedyatayA lAbhAbhyuparAmAt / kiJca, mama mate 'jIvo guNapratipannaH' iti niyuktipratIke ' guNAbhinnaH ' ityarthe sAmmukhyam , tava mate tu guNAnAmautprekSikatvena zuko rajatasyeva jIve guNAnAM vaijJAnikasambandhasyaivAbhyupagamena 'guNanirUpitavaijJAnikasambandhavAn' tvamityevaM pratyekamekai kaviSayatve'pi / ubhayomilanasya mukhyArthikaparyAyArthiyoH saMyogasya / syAtkAralAJchanena sthAtpadasaMyojanena 'syAdguNaviziSTajIvaH sAmAyikam ' ityevaMrUpeNa / samyaktvApAdanaM samyaktvasaMpAdanaM, 'yat prayojanam, ityatra 'ubhayomilanasya' ityasya sambandhaH, tasya syAtkAralaJchanena samyaktvApAdanalakSaNaprayojanasva, pratyekamubhayaviSayakatvAbhyupagame'pi dravyArthikasya dravyaparyAyobhayaviSayakatvaM paryAyArthikasya dravyaparyAyobhayaviSaya. katvamityabhyupagamapakSe'pi, ubhayomilanasya niSpratyahatvAta nirvighnaM sambhavAt / pratyekamekaikaviSayatve milanasya yat prayojanaM syAtkAralAJchanena samyaktvApAdanaM tadeva prayojanaM milanasya pratyekamubhayaviSayakatvAbhyupagame'porthaH / militAbhilApo yathA pratyekameke kaviSayatvAbhyupagamapakSe tathA pratyekamubhayaviSayakatvAbhyupagamapakSe'pi sa ityAha-taveti- pratyekamekaika. viSayakasvAbhyupaganturityarthaH / militAbhilApasvarUpamullikhati-syAhuNaviziSTrati / mama mate pratyekamubhayaviSayakatva. mityabhyupaganturmate / tatra militAmilApasvarUpamullikhati-syAjjIvAbhineti / pareNa ubhayoH prtyekmubhyvissyktvmitybhyupgntraa| nanu mama mate ' syAdguNaviziSTa jIva: sAmAyikam ' iti bho vizeSyatayA jIvasya prAdhAnyAt prAdhAnyena dravyaprAhiNo dravyArthikasya mate'yaM bhaGgaH, 'sthAnIvaguNa evaM sAmAyikam ' iti bhaGga vizeSyatayA guNalakSaNaparyAyasya prAdhAnyAta prAdhAnyena paryAyamabhyupagacchataH paryAyArthikana yasya mate'yaM bhA iti vivekaH sambhavati, tava mate tu bhAiye'pi vizeSyatayA guNasyaiva prAdhAnyAd dravyasya kutrApi prAdhAnyAlA bhena 'syAjIvabhinnaguNa eva sAmAyikam' ityasyaiva 'sthA jova bhinnaguNa evaM sAmAyikam ' ityasyApi paryAyArthi kanayamAnyatvameva syAnna dravyAthikanayamAnyatvamityAzaya pratikSipati-na ceti / guNe jIvaHbhinna sasya yatra jJAne bhAnaM tatra jI guNAbhinayamapi bhAsata eva, evaM muNe jIvabhinnatvasya yatra jJAne mAne natra jIve guNabhinnatvamapi bhAmata eva, nAhi guNe jIvAbhinnatvena jJAte jIvo guNAminnatvena na jJAta iti saMbhavati, evaM nahi guNe jIvabhinnatvena jJAte jIko guNabhinnatvena na jJAta ityapi saMbhavati tathA ca guNagatajIvAbhinnatva-jIvagataguNAbhinnattayorgumagatajI bhinnatva-jIvagataguNabhinatvayozca samAnasaMvisaMvedyatvena guNe jIvAminnatvapratipAdakabhajana jIve guNAbhinatvasyApi pratipAdanAt tasya dravyAthikanayamAnyatvaM syAdeveti niSedhahetumupadarzayati- syAjjIvAminneti-prathamAdipadena * syAbovabhinnagaNa eva' ityasya dvitIyAdipadena 'syAduNabhinna jIva evaM' ityasyopagrahaH, prathamAdipadaM paJcamyantaM dvitIyAdipadaM SaSThyantaM bodhyam , yadyapi uktadizA prathama bhaga'pi dravyasya paryAyasya ca prAdhAnyaM labdhaM dvitIyabhane'pi, evaM ca dravyaprAdhAnyAd dravyArthikamAnyatvaM paryAyaprAdhAnyAt paryAyArthikamAnyatvaM bhaGgadvaye'pyavizeSaNa prAptam , tathApi paryAyArthiko dravya paryAyaca minnatayayAbhyupaiti dravyArthikazca tayorabhinnatvameva svIkaroti, tathA ca prathamabhaGge dravya-paryAyayorubhayoH prAdhAnye'pyamedavAvagAhanAd dravyArthikamAnyatvam, dvitIyabhane'pi dvayoH prAdhAnye'pi bhedasyaivAva. gAhanAt pryaayaarthikmaanytvmiti| nayadvayasya dravya-paryAyobhayaviSayakatvamityupagantA strapakSa 'guNapratipanna.' iti niyuktidalasya 'guNAbhina ' ityarthe sAmmukhyamakliSTatyalakSaNam , parapakSe tasya ' gaNanirUpita vaijJAnikasambandhavAn ' ityartheDasAmmukhyaM kliSTa kalpanayopanItatvalakSaNamiti vizeSopadarzanena strapakSasya jyAyastvamAvedayati-kizceti / mama mate na yadyasya dravya-paryAyobhayagrAhakatvamityabhyupaganturmate / tava mate tu nayadvayasya pratyekamekai kaviSayakasvamityabhyupaganturmate punaH / ausprekSikatvena kalpanAmAtragocaratvena / vaijJAnikasambandhasyaiva svaprakArakajJAnaviSayatvalakSaNasambandhasyaiva / nanu bhavanmate dravyArthiko dravya-guNayorabhedamabhyupagacchatIni yadeva vyaM tadeva gaNa iti dravyasya vAyako yathA dravyazabdastathA
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalakRto nayopadezaH / ityartho vAcya ityasAmmukhyam / na ca mama mate dravyArthikapakSe dravya-guNapadayorAbhedena paryAya. svApatyA dravyaM guNo vetyekataranirdhAraNAnupapattiH, tava mate dravyArthikapakSe guNasyeva mama mate dravyArthikapakSe dravya-guNayorabhedasya vAstavatve'pi guNe dravyabhedasyotprekSikasyAGgIkAreNa tamAdAya dravya-guNapadayoH paryAyatvApatyuddhArasambhavAdityapi pareNa vaktuM zakyamityAdyadhikamanekAntavyavasthAyAm // 17 // ____tadevamuktau dravyArthika-paryAyArthika lakSaNo mUlanayabhedI, anayo gamAdiSu matabhedena yathAntarbhAvastathAha tArkikANAM trayo bhedA, AdyA dravyArthato matAH / saiddhAntikAnAM catvAraH, paryAyArthagatAH pare // 18 // nayAmRta0-tArkikANAmiti / tArkikANAM-vAdisiddhasenamatAnusAriNAm , AdyAlayo bhedAHnegama-saGgraha vyavahAralakSaNAH, dravyArthato matA:- dravyamevArtha viSayIkRtyAbhipretAH, AdyAlayo bhedAstArkikamate dravyAthikA iti sammukho'rthaH, saiddhAntikAnAM- jinabhadragaNikSamAzramaNavacanAnusAriNAm , catvAraH-AyA RjusUtrasahitA dravyArthikA iti zeSaH, pare tu- uktazeSA ubhayeSAmapi paryAyArthaguNazabdo'pi, tathA ca tayorekArthakatvena paryAyatvamevApatitam , itthaM ca dravyaM sAmAyikamityukte'pi guNasya sAmAyikatvaM prAptam , tathA guNa: sAmayikamityukte'pi dravyasya sAmAyikatvamAgatam tathA ca dravya guNayorubhayorapi sAmAyikale 'dravyaM sAmAyikam' ityuktyA dravyasyaiva * guNaH sAmAyikam ' ityuktyA guNasyaiva sAmAyikatvAmeti yadekatAnirdhAraNa tasyAnuspattiH tyAzaGkA pratikSiti-na ceti / mama mate dravyaparyAyobhayagrAhakanayadyAbhyupaganturmate / pratikSepahetumupadarzayati - tava mata iti- nayayoH pratyekame kaikaviSayatvamityabhyupagantumate ityarthaH / guNasyeva vAstavikasya guNasthAbhAve'pyauprakSikasya gaNasyAGgIkAra iva, mama mate ityasya pUrvokta evaarthH| tamAdAya autprekSikaguNagatadravyabhedamAdAya ! pareNa dravyaparyAyo bhayagrAhakanayavAdinA / niruktavicAravizeSAdhimataye vizeSajijJAsubhirane kAntavyavasthA parizIjanoyetyupadazAbhiprAyeNAha adhikamanekantavyavasthAyAmiti // 17 // aSTAdazapadyamavatArayannAha- tadevamiti / anayoH dravyarthika-paryAyAthikana yayoH / vivRNoti-tArkikANAmi tiiti| ke catvAraH kimAtmakAotyubhayavidhajijJAsAsambhavAt tannivRttaye pUrayati- AdyA RjusUtrasahitA dvArthikA iti zeSa iti-nanu' matAH' ityasyAnuvaniM yathA tathaiva AdyAH' ityasya dravyArthataH' ityasya cAnuttiH , * RjupUtra sahitAH' ityetAvanmAtrasyaiva zeSaH kartavya iti cet ? satyam - kintu dravyArthata AdyA strayo bhedAstArkikANa matAH, pare paryAyArtha. gatAzcatvAro bhedAH saiddhAntikAnAM matA ityevamanvayabhrAntyA dravyAthikA AdhAstrayo nayAstArkikANAM matA ityuktyA dravyArthikanayAbhyupagantAra evaM tArkikA na tu paryAyAthikanayAbhyugagantAraH, pare paryAyArthagatAzcatvAraH saiddhAntikAnAM matA ityuktyA paryAyAthikana yAbhyupagantAra eva saiddhAntikA na tu dravyArthikana yAbhyupagantAra ityevaM kasyacid bhrAntiH syAt sannivRttaye spaSTapratipattaye 'AdyA RjusUtrasahitA dravyArthikA iti zeSaH' ityuktam, anyathA " negamaH saGgrahazcaiva vyavahAra suutrko| zabdaH samabhirUDhAkhya evambhUtazca sapta te"|| ityagrimapadyoktasaptanayakamAdhigatI satyAmevAdyAlayo bhedA ityanena naigamasaGghahavyavahArANAM pratipattistathA AdyA ityanuvRttimAtreNAdyAzcatvAra ityanena naigama-saGgaha-vyavahArarju. satrANAM pratipattisambhavAt , ' RjusUtrasahitA' ityapi pUraNamanAvazyakaM syAditi vibhAvanIyam / pare viti-duzabdo mUle'nukto'pi vizeSAvagamAya pUritaH, 'pare ityasya 'uktazeSAH' iti vivaraNam , matA ityasyAnuvRzyA lAme'pi kevAmityAkAGkSAnivRttaye 'ubhayeSAm' ityuktam, yadA nagamAdayastrayo dravyArthikA vAdisiddhasenamatAnusAriNAM mate tadA tato'vaziSTa RjusUtra-zabda samamihadaivambhUtAzcatvAraH paryAyArthikAsteSAM mate, naigama-saGgraha-vyavahAra sUtrAzcatvAro dravyArthikAH kSamAzramaNAnAM mate, tahi tato'vaziSTAH zabda-samabhirUdaivambhUtAtrayo nayAH paryAyArthikA kSamAzramaNAnAM
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / gatA:-paryAyArthikAH, RjusUtrAdayazcatvAraH paryAyArthikA vAdinaH, zabdAdayatraya eva ca kSamAzramaNAnAmiti nirgalito'rthaH / RjusUtro yadi dravyaM nAbhyupeyAt tadA uktam " ujusuyassa ege aNuvautte ega davAvassayaM puhatte Necchai [ anuyogadvArasUtra- 14 ] iti sUtraM virudhyeteti saiddhAntikAH / tArkikAnusAriNastu atItA-'nAgata-parakIya bheda-pRthaktvaparityAgAhajusUtreNa svakAryasAdhakatvena svakIya. vartamAnavastuna evopagamAnAsya tulyAMza-dhruvAMzalakSaNadravyAbhyupagamaH, ata eva nAzyAsadghaTitabhUtabhAvi. paryAyakAraNatvarUpadravyatvAbhyugamo'pi, adhruvadharmAdhArAMzadravyamapi nAsya viSayaH zabdanayeSyatiprasaGgAt / uktasUtraM tvanupayogAMzamAdAya vartamAnAvazyakaparyAye dravyapadopacArAt samAdheyam , paryAyArthikena mukhyamate iti nirgalitArtha darzayati-RjusUtrAdaya iti / nagamAdayastrayo dravyArthikAH zabdAdayastrayaH paryAyArthikA ityatro. bhayeSAmapi sampratipattiH, kevalamRjusUtre paryAyArthikatvaM tArkikA abhyupagacchati, saiddhAntikAstu tatra dravyArthikatvamabhyupayanti, tatra kSaNikaparyAyamAtrAbhyupagantu:sUtrasya paryAyArthikatvaM buddhipathamArohati, dravyArthikatvaM tu tasya kathaM saiddhAntikairAzritamityapekSAyAmAha-RjusUtra iti| 'ukam' ityasya 'sUtram' itynenaanvyH| sUtramullikhati- uju0 iti" RjusUtrasyaiko'nupayukta ekaM dravyAvazyaka pRthaktvaM necchati" iti saMskRtam, idaM sUtra vyAvazyakAbhyupagantRtvamRjusUtrasya pratipAdayati, tasya virodha RjusUtrasya dravyArthikatvAnabhyupagame iti ajusUtrasya dravyArthikatvamuktasUtrAnurodhAdabhyupagantavyamiti saiddhAntikA vadantItyarthaH / nanUktasUtraM tArkikANAmapi mAnyameveti kathaM dravyArthikatvaM tasya tArkikA nAbhyupagacchantItyata Aha-tArkikAnusAriNastviti / atIteti- atItAdInAM parityAgastadanabhyupagama eva / yadyatItAdaya RjusUtreNa parityajyante tarhi tatparityAgastena kimupeyate ityapekSAyAmAha-svakAryeti- atIto vinaSTatvAdanAgatastadAnImabhAvAt parakIyadhanAdikaM. paratantratvAnna svakAryasAdhakaM kintu svakAryasAdhakaM svakIyaM vartamAnameva vastviti svakAryasAthakatvena svakIyavartamAnavastuna evaM RjusUtreNAbhyupagamAdityarthaH / nAsyeti- asya- RjusUtrastha, 'tulyAMzalakSaNadravyaM gotvAditirthaksAmAnya samAnAkArapariNatilakSaNam, dhruvAMzalakSaNadravyaM mRtpiNDazarAvodacanAdyanugataM kAlatrayAnugAmi mRdravyam' ityuktadravyadvayasyAbhyupagamo na, tathA ca niruktadravyAbhyupagantune yasyaiva dravyArthikatvam, miruktadravyAbhyupagantRtvAbhAvAjusUtrasya na dravyArthikatvamityarthaH / ata evaM svakI yavartamAnavastumAtrAbhyupagantRtvAdeva / 'nAzya' iti sthAne 'nAsya' iti pATho yukaH, asya RjusUtrasya, bhUta-bhAvinorvartamAnakAle'sattvAdasad yad bhUtaM bhAvi ca taTitaM yadu bhUtaparyAyakAraNatvarUpa yaca bhAviparyAyakAraNasvarUpaM dravyatvaM tasyAbhyupagamo'pi netyrthH| adhraveti- adhrava anityA ye dharmAsteSAmAdhArabhUto yo vasravaMzastadAtmakadavyamapi RjusUtrasya na viSaya ityarthaH / yadyadhravadharmAzadravyaviSayakatvamRjusUtrasyAbhyupagamya dravyArthikatvaM tadA zabdanayeSu zabdasamabhirUDhaivambhUteSu tathAbhyupagamato dravyArthikatvaM prasajyetetyarthaH, tadevaM yad yad dravyapadena vyapadizyate tasya sarvasya na RjusUtraviSayatvamiti dravyamAnaviSayakatvAbhAvAjusUtrasya na drvyaarthiktvmityaashyH| RjusUtrasya dravyArthikatvAnabhyupagame "ujusUyassa." iti sUtravirodhaH saiddhAntikairya udbhAvyate taM pariharati-ukasutra viti- 'anupayogo dravyam' iti vacanAdanupayoga eka dravyam , tamupAdAya vartamAnAvazyakaparyAya eva dravyapadasyopacAro gauNavRttiH, tato'dravye'pi vartamAnAvazyakaparyAye dravyapadaprayogastema RjusUtrasya vAstavikadravyaviSayakatvAbhAvena dravyArthikatvAbhAve'pi vartamAnAvazyakaparyAyAnupayogarUpopacaritadravyaviSayakatvaM sambhavatIti noktasUtravirodha ityarthaH / nanUktalakSaNadravyaviSayakatvamapi paryAyArthikasya tasya katham ? tattve paryAyAthikatvameva tasya na syAd dravyApratikSepakatvAdityata Aha-paryAyArthineti / 'mukhyadravyapadArthasyaiva' ityevakAreNoSacaritadravyapadArthasya vyava. cchedaH, tenopacaritadravyapadArthApratikSepakatve'pi paryAyArthikatvasya na hAniH / nanu anyaviSayakAnupayogo nAnyasya dravyam, nahi ghaTAnugyogo dravyapaTaH, kintu ghaTaviSayakAnupayogo ghaTadravyamiti, tathA ca 'eko'nupayuktaH' ityatra vartamAnAvazyakaparyAyaviSayakAnupayoga eva 'anupayoga' ityanenAbhimataH, dravyAvazyakamapi vartamAnAvazyakaparyAyaviSayakAnupayoga iti, tathA cArthakyAd yathA ghaTo ghaTa ityevamuddezya-vidheyabhAvo na bhavati tathA prakRte'pyarthekyAduddezya-vidheyabhAvAnupapattiH
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / 149 dravyapadArthasyaiva pratikSepAt / yadi caivamapi 'ekAnupayukta eka dravyAvazyakam ' ityatrAnupayogasya viSayaniyantritatvenAthai kyAduddezya vidheyabhAvAnupapattiriti vibhAvyate, yathA dravyAvazyakapadaM dravyAvazyakatvena vyavahartavyam , paraM vivaraNaparatayA caitat yojanIyamiti na kazcid doSa ityAlocayAmaH / / 18 / / uktAnubhayanayabhedAneva viziSya lakSayituM nAmagrAhaM sahAmi naigamaH saGgahazcaiva vyavahAra sUtrako / zabdaH samabhirUDhAkhya evambhUtazca sapta te // 19 // nayAmRta-naigama iti spaSTaH, te-mUlanayaprabhedAH // 19 // tatrAdau naigamalakSaNamAha nigameSu bhavo bodho, naigamastatra kIrtitaH / tadbhavatvaM punalokaprasiddhArthopagantRtA // 20 // nayAmRta-nigamebiti-nigameSu- lokeSu bhavo bodho naigamanayaH, tatra- teSu madhye kIrtitaH, tadbhavatvaM ca tadAzrayeNotpattikatvam , jJAnarUpasya nayasyAtmanyeva zabdarUpasya ca bhASAvargaNAyAmevotpatteH, kintu lokaprasiddhArthopagantRtA- lokaprasiddhArthakasvIkartRtvam , pAribhASikaM tadityarthaH // 20 // syAdityata Aha- yadi caivamapIti / evamapi anupayogAMzamAdAya vartamAnAvazyakaparyAye dravyapadopacArAd dravyAvazyakamityevaM sambhave'pi / 'ekAnupayuktaH' ityasya sthAne 'eko'nupayuktaH' iti pATho yuktaH / viSayaniyantritatvena pratiniyataviSayaghaTitamUrtikatvena / arthakyAt ya eva eko'nupayukta ityasyArthaH sa eva eka dravyAvazyakamityasyApyartha ityarthakyAt / 'yathA dravyAvazyakapadam' ityasya sthAne 'tadA dravyAvazyakapadam' iti pATho yuktaH, 'vyavahartavyama. paraM' ityasya sthAne ' vyavahartavyaparam , ' iti pATho yuktaH, 'caitat' ityasya sthAne 'vaitat ' iti pATho yuktaH, tathA ca eko'nupayuktavartamAnAvazyakaparyAyo dravyAvazyakatvena vyavahartavya ityevamanupayukta-dravyAvazyakapadayorathai kyAbhAvAduddezya-vidheyabhAvaH sambhavati / vA athavA / 'eka dravyAvazyakam ' ityasya vivaraNam- 'eko'nupayuktaH' iti, yathA'pati' ityasya pAkaM karoti' iti vitriyamANasya vivaraNena sahAthai kyamanukUlatAmevAvati, arthabhede vivaraNa-vivriya. mANabhAvasyaivAbhAvAdityevamabhyupagame na kazcid doSa ityevaM yazovijayopAdhyAyA vayamAlocayAma ityarthaH / 'AlocayAmaH" ityuktyA madekaparizIlito'yamabhinayaH panthA madnyAdhyayanapaTubhirevAsAdayituM zakyo nAnye netyartho'bhivyajyate // 18 // ekonaviMzatitamaM padyamavatArayati-uktAniti / yadyapi ya evaM mUla kAraH sa evAtravRttikArastathApi mUlakartRto bhedameva vivaraNakaraNavelAyAmAtmani vRttikAro manute, tena 'sagRhAmi' ityasya sthAne 'saGgrahAti' iti pATho yuktaH / zlokArthasya spaSTatvAnnAtra vivaraNaM vitanyata ityAzayenAha-naigama iti spaSTa iti // 19 // vizatitamaM padyamavatArayati-tatreti- ukteSu saptasu madhya ityarthaH / vivRNoti-nigamegvitIti / teSu madhye naigamAdinayeSu saptasu mdhye| tadbhavatvaM nigamabhavatvam / na tadAzrayeNotpattikatvaM na lokAzrayeNotpattimatvam , lokAdhikaraNakotpattimattvaM neti yAvat 1 'tadbhavatvaM ca' iti sthAne 'tadbhavatvaM na' iti pATha eva samucitaH, tamavalambyAyamartha updrshitH| niSedhe hetumAha- jJAnarUpasyeti-nayo hi jJAnarUpaH zabdarUpatha, tatra jJAnarUpasya nayasyAtmanyevAdhikaraNe utpatteH, zabdarUpasya ca nayasya bhASAvaNAtmakAdhikaraNa evotpateH, lokeSvadhikaraNeSu kasyApi nayasyotpatterabhAvAlokAdhikaraNakotpattimattvalakSaNaM lokodbhavatvaM na yasya na sambhavatItyarthaH / tarhi kiM tadbhavatvamiti pRcchatikinviti / uttarayati-lokaprasiddhArthopagantRteti- asya mUlasya vivaraNam - lokaprasiddhArthasvIkartRtvamiti-lokaprasiddho yaH sAmAnyAtmA vizeSAtmA ca parasparaM bhinno'rthastatsvIkartRtvam , tacca masmin naye sa nayo naigama
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / RELA - ." tatprasiddhizca sAmAnya-vizeSAdyubhayAzrayA / tadanyatarasanyAse vyavahAro hi durghaTaH // 21 // nayAmRta0-tatprasiddhizca- lokaprasiddhizca, sAmAnya vizeSAdhubhayAzrayA-sAmAnyavizeSa-nityAnityatva bhedAbhedAdhubhayAvalambinI, hi- yataH, teSAM madhye, anyatarasya- ekasyApi, sannyAse-parityAge, vyavahAro durghaTaH, sAmAnyAdyabhAve anugata pratItyAdeH, vizeSAdyabhAve ca vyAvRttyAdibudhyAderasambhavAdityarthaH / tathA ca sAmAnya vizeSobhayasvIkartRjAtIyaikadezabodhatvaM naigamatvamiti lakSaNaM labdham / athAnena svatantrasAmAnya-vizeSobhayAbhyupagame kaNAdavad durnayatvam , zabalatadabhyupagame ca pramANatvameva, yathAsthAnaM ityarthaH / lokaprasiddhArthApagantRtvalakSaNe'rthe tadbhaktvazabdo na mukhyavRttyA pravartate tadadhikaraNakabhavanavattvalakSaNArtha eva tasya mukhyavRtteH sambhavAdana Aha- pAribhASikamiti- jainasiddhAntarahasyajantatra saGkatitastadbhavatvazabdastena laukikaprabhavatvazabdasya yA uktArthe AdhunikasatalakSaNA paribhASA tadviSaya ityarthaH / tata tatprabhavatvamityoM jJAtavya ityarthaH // 20 // lokaprasiddhireva kimarthAzrayetyapekSAyAmakaviMzatitama padyamAha-tatprasiddhizceti / vivRNoti-tatprasiddhizceti / anugatapratItyAderityasyAsambhavAdityanenAnvayaH / 'sAmAnyAyabhAve' ityatrAdipadAnityatvA-'bhedAderupagrahaH / 'anugatapratItyAdeH' ityatrAdipadAt pratyabhijJAnAdergrahaNam / 'vizeSAdyamAve' ityatrAdipadAdanityatva bhedAdeH parigrahaH / 'vyAvRttyAdi' ityatrAdipadAdvaM sa-prAgabhAvAdergrahaNam / 'buddhyAdeH' ityAdipadAd dhaMsa-prAgabhAva-bhedAdipratItyAdeH saGgrahaNam / tathA ca sAmAnyavizeSobha yAzrayA lokaprasiddhiokaprasiddhArthApagantRtvalakSaNanigamaprabhavatvavAgamanaya iti vyavasthitau ca / sAmAnyeti-etena nityatvA-'nityatvobha yastrIkartRjAtIyaikadezabodhalaM bhedAbhedobhayasvIkartRjAtIyaikadezaprabhavatvamityAdikamapi naigamalakSaNamavaseyam , jAtighaTita lakSaNa karaNAd yo naigamavizeSo nityatvaM pradhAnatayA'vamAhate bhanityatvameva vA pradhAnatayorarIkaroti bhedameva vA pradhAnatayA'bhyupaiti abhedameva vA tathA svIkaroti sAmAnyameva vizeSameva vA'bhyupaiti, teSu sarveSu sAmAnyobhayastrIkartRtvasya nityatvAnisyatvobhayasvI kartRtvAderabhAve'pi na kSatiH, yA naigamavyakti: sAmAnya vizeSaM cAbhyupaiti sA sAmAnya-vizeSobhayasvIkatrI tattirna yatvAvAntarajAtigamatvajAtistadvAn ekadezaviSayako bodho'khila evaM nayAtmA bodhastatvaM sarveSu nayeSu vartata iti lakSaNasamanvayaH; nayatvajAtimAdAya saGgrahAdiH nayeSvativyAptivAraNAya jAtirnayatvAvAntarajAtitvaina pravezanIyA, na tu sAmAnya-vizeSobhayasvIkartRmAtravRttitvana jAtipravezaH samucitaH, tathA sati naigamatva jAterapi sAmAnya-vizeSobhayasvIkartRnaigamavyaktivyatiriktanityatvA-'nityatvobhayasvIkartRnagamavyaktivRttitvena sAmAnya-vizeSobhayastrIkartRmAtravRttitvasthAbhAvenAsAhaH prasajye teti bodhyam , nayastrAvAntaratvaM ca nayatvavyApyatvamAtramiha vivakSitaM na tu nayatvavyApyatve sati nayatvAvyApyAvyApyatvaM naigamavAvAntarajAtehaNe'pi kSalyabhAvAt, nayatvavyApyatvamapi nayatvanyUnavRttitvamevAtrAbhimataM na tu nayatvAbhAvavadavRttitvarUpam , tena nayatvasya nayatvAbhAvavadavRttitvalakSaNanayatvavyApyasvasya sattve'pi na tadAdAya nayAntareSvativyAptiH, nayatvanyUnavRtitvamapi nayatvasamAnAdhikaraNabhedapratiyogitAvacchedakatvameva vivakSitaM na tu nayatvasamAnAdhikaraNakhe sati naigamatvasamAnAdhikaraNabhedapratiyogitAvacchedakatvarUpam , sAmAnyavizeSobhayasvIkartavRttitvasya jAtivizeSaNatayopAttatvena tata eva nayAvRttinAtesrahaNAsambhavAt , itthaM ca yatkiJcinnayAvRtti sAmAnya vizeSobhayasvIkartRvRttijAtimadekadezaviSayakazeSatvaM nagamatvamityevamapi naigamanayalakSaNAbhidhAnaM yuktameva, yatkiJcinayAvRttitvAbhAvAdeva nayatva jAtegrahaNAsambhavAt, 'zAbdabodhavizeSA eka nayabodhAH' ityasya 'zrutapramANaparicchinnArthakadezAva. gAhyabhiprAyavizeSo nayaH' iti nayasAmAnyalakSaNAnugamanabalAdAdaraNe zrutatvasya jJAnatvavyApyajAterapi nikhilanayavartinyA yatkivinayAvRttitvAbhAvAdeva grahaNAsambhavAnna tAmAdAyAtiprasaktiH, pramANabhAtravRttipramANatvajAteyasAmAnyAvartinyA: sAmAnya-vizeSobhayasvI kartRpramANavartinyA yatkiJcinnayAvRttitvena saGgrahe'pi tajAtimAn vastubodha eva na lekadezabodha ityetAvataiva tAmupAdAyApi nAtivyAptiH, etatpakSe matijJAnatvaM nayavRttye na tAmupAdAyApyativyAptiH, yadi caikadezAvagAhimatijJAnavizeSo'pi naya iti matijJAnatvamapi nayavRtti bhavati, taca zramAtmakana yajJAmAvRtyapIti tadupAdAnena matijJAnavizeSe nayAntare'tidhyAptiriti bhavati parIkSakANAM matistadA nayatvAbhAvavadavRttitvarUpa nayatvavyApyatvameva jAtAvupAdeyam , nayatvavAraNAya ca nayatva
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nyopdeshH| pratyekaM gauNamukhyabhAvena tadupagame ca saGgraha-vyavahArAnyatarapravezaH syAditi cet ? na- tRtIyapakSAzrayaNe doSAbhAvAt , kacit saGgraha-vyavahArasamAnaviSayatve'pi kacidekasya sata ubhayagrahaNopayogavyAvRttatvena tadatirekAt, ata eva na saMyogenAnyathA siddhiH, pratyekaviSayatAdvayAtiriktasvatantraviSayatAkatvAditi dik // 21 // saGgrahaM lakSayati-~ saGgrahaH saGgrahItasya piNDitasya ca nishcyH| sadbhahItaM parA jAtiH piNDitaM tvaparA smRtA // 22 // nayAmRta0-saGgraha iti / saGgrahItasya piNDitasya ca nizcayaH saGgrahaH, tatra sahItaM parA- sarvadhyApikA jAtiH, sattAkhyamahAsAmAnyamiti yAvat , piNDitaM tvaparA- dezavyApikA jAtiH, dravyatvAdi sAmAnyamiti yAvat , yadyapyetadubhayasAhityaM pratyekagrAhiNyavyAptaM pratyekagrAhityaM cAnanugataM tathApi bhinnatvamapi tatra deyamiti vibhAvanIyam / taTasthaH zaGkate * atheti / anena naigamanayena / svatantreti-- a bhinetyarthaH / kaNAdavaditi- vaizeSikadarzanasUtraNasUtradhAraH kaNAdanAmA munidravya-guNa-karma-sAmAnya vizeSa samavAyabhedana SaDa bhAvAnararIcakAra, tatra sAmAnyavizeSayoratyantabhedameva so'bhyupagatavAniti tanmatasya yathA durnayatvaM tathA naigamasyApi durnayatvaM syAdisyarthaH, zabalatadabhyupagame ceti-- sAmAnyena saha kazcidabhinno bizeSo vizeSeNa saha kathaJcidabhinna sAmAnyamityevamanyonyamizritayoH sAmAnya-vizeSa yo gamenAbhyupagame punarityarthaH / pramANatvameveti- sAmAnya-vizeSobhayAtmakabasvabhyupagantRtvameva pramANatvam , sAmAnya-vizeSobhayAtmakavastvabhyupagame negamasya tat prasajyate. tathA ca nayatvaM tasyaikadezAbhyupagamantRtvAbhAvAna syAdityarthaH / yathAsthAnamiti- yatra yad vivakSitaM tatra tadanatikramyetyarthaH / pratyekamitikacit sAmAnyasya mukhyatayA vizeSasya gauNatayopagamaH, Rcit punarvizeSasya mukhyatayA sAmAnyasya ca gauNatayAbhyupagama ityevaM pratyeka gauNa mukhyabhAvena sAmAnya vizeSayo gamenAbhyupagameM cetyarthaH ! saGghaheti- yatra sAmAnyasya prAdhAnyenAvamAhana vizeSasya gauNatayA'vagAhanaM tasya negamasya saGgrahe'ntarbhAvaH, yatra vizeSasya prAdhAnyenAvagAhanaM sAmAnyasya gauNatayAsvagAhana tastha naigamasya vyavahAre'ntIva iti saGgraha-vyavahArAbhyAmeva nagamAbhyupagamasyopapattenaigamanayo'tirikto na bhavedityarthaH / samAdhatte-neti / tRtIyapakSAzrayaNe iti- yathAsthAna pratyeka gau-mukhyabhAvena sAmAnya-vizeSayonaMgamenopagama iti pakSAzrayaNe doSAbhAvAdityarthaH / nanu tatpakSe naigamasya saGgraha-vyavahArAbhyAmeva gatArthatvAdatiriktanayavizeSarUpatA na syAditi doSaH saMlagna eveti na doSAbhAva ityata Aha-kaciditi- yatra sAmAnyasya prAdhAnyenAvagAhanaM vizeSasya gauNatayA'vagAhanaM tatra naigamasva saGgrahasamAnaviSayatvam , yatra vizeSasya prAdhAnyena sAmAnyasya gauNatayA'vagAhanaM tatra naigamasya vyavahArasamAnaviSayatvamityevaM kacinnagamasya saGgraha-vyavahArAbhyAM saha samAnaviSayatve'pi yatraikasyaiva naigamAdhyavasAyasya sataH prAdhAnyena sAmAnyasya prAdhAnyena vizeSasya cAbhyupagame paTIyastvaM tatra naigamasya saGagrahavyavahArAbhyAmasamAnaviSayatvena tAbhyAM tasya bhedAdityathe, 'ubhayagrahaNoNyogavyAvRttatvana' ityasya sthAne 'ubhayagrahaNopayogavyApRtvena' iti pATho yuktH| ata eva kacidekasya naigamAdhyavasAyasya prAdhAnyena sAmAnya vishessobhygrhnnopyogvyaapRttvaadev| saMyogena saGgraha-vyavahArayolanena, na anyathA siddhiH atiriktanaigamAbhAvena prAdhAnyena sAmAnya-vizeSobhayalakSaNaviSayasiddhinetyarthaH / 'ata eva' ityupadiSTameva niSedhahetumupadarzayati pratyeketi- saGgrahAnirUpitA yA prAdhAnyena sAmAnyagatA viSayatA yA ca vyahAranirUpitA prAdhAnyena vizeSyagatA viSayatA, tAbhyAmatiriktA yA svatantra pradhAnIbhUta-sAmAnya vizeSo. bhayagatA viSayatA tanirUpakatvAnmilita sahavyavahArobhayAvRttenegamasya bhilitasaGkahavyavahArobhayabhinnatvAdityarthaH // 21 // dvAviMzatitamaM padyamavatArayati- saGgrahaM lAyatIti / vivRNoti-saGgraha itIti / etadubhayagrAhitvaM parasAmAnyA'parasAmAnyobhayagrAhityam / pratyekagrAhiNyasyAsa, kevalamahAsAmAnyapAhiNi pararAmahe kebalAvAntarasAmAnyagrAhiNyaparasAhe'vyAptaM na vartate, tathA ca saGgrahadyAvRttitvAdasambhavadoSagrastamidaM lakSaNamiti bhaavH| pratyekagrAhityaM.
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nyopdeshH| sAmAnyamAtrAbhyupagamapravaNaikadezabodhatvaM saGgahanayatvamiti lakSaNaM bodhyam , " saMgahiya-piNDiatthaM saMgahavayaNaM samAsao viti" [vizeSAvazyakaniyuktigAthA-- 2183 ] tti sUtrasvArasyAzcetthamuktiH / yadvA ( naigamAyupagatArthasaGgrahapravaNo'dhyavasAyavizeSaH saGgrahaH, sAmAnyanaigamavAraNAya ) naigamAyupagatArthapadaM, saGghahazca vizeSavinirmoko'zuddhaviSayavinirmokazcetyAdiryathAsambhavamupAdeyastena na prasthakasthale sAmAbhyavidherasaGgrahAta tatsthalapradarzitasaGgrahanaye'vyAptirityAdikaM bodhyam / " arthAnAM savaikadezasaGghahaNaM saGghahaH" [ tattvArthasUtra0 a0 1, sUtra 35] iti tatvArthabhASyam , atra sarva- sAmAnyam, ekadezazca- vizeSastayoH saGgrahaNam , sAmAnyaikadezasvIkAra ityarthaH, ayaM hi ghaTAdInAM bhavanAnantaratvAd cAnanugatamiti- kevalamahAsAmAnyagrAhitvaM yadi saGghahatvaM tadA tasyAparasAmAnya prAhiNyaparasaGgRhe'vRttitvAdavyAptilakSaNadoSaH, evaM kevalAparasAmAnyagrAhitvaM yadi saGkahatvaM tadA tasya mahAsAmAnyapAhiNi prsnggrhe'vRttitvaadvyaaptirityrthH| paratvamaparatvaM ca sAmAnyavizeSaNatayA lakSaNakoTau na nivezyate, kintu sAmAnyamAtrAbhyupagamapravaNaikadezabodhatvaM saigrahanayatvam , tathA ca nAsambhavo lakSyamAtre tasya satvAdata evaM nAvyAptirapItyAha- tathApIti-'sAmAnyAbhyupagamaH' ityAyuktI sAmAnya vizeSobhayAbhyupagamapravaNe naigame sAmAnyAbhyupagamapravaNatvasya bhAvanAtivyAptiH syAdataH 'sAmAnyamAtrAbhyupagama0' ityAdyuktam , sAmAnyAbhyupagamapravaNatvasya pramANe'pi sattvAt tatrAtivyAptivAraNAya 'ekadezabodhatvam' iti yadyapi mAtrapadaniveze sati na sambhavati pramANasya sAmAnyamAtrAbhyupagamapravaNa tvasyaivAbhAvenAtivyApterevAbhAvAt , tathApi kharUpamAtropadarzakamuparajakamevedam , yadi ca dunayaviSayakAntamahAsAmAnya kalpitameva na vastvaMzaH, tadAhinayo naitallakSaNalakSyam , tadA'trAtivyAptivAraNAya 'ekadezabodhatyam' ityuktam , tasya durnayasya sAmAnyamAtrAbhyupagamapravaNatve'pi tadviSayasyaikAntamahAsAmAnyasya kalpitakarUpasya vastvekadezatvAbhAvena tadviSaya bodharUpasya nayasyaikadezabodhatvAbhAvAditi bodhyam / nanu yadi sAmAnyamAtrAbhyupagama pravarNakadezabodhatvameva saGgrahasya lakSaNaM tA padyena tathaiva lazyalakSaNAbhidhAnamucitam, yathAzrutaM tu padyAbhihitamuktadizA'sambhavA-'vyAhyanyataradoSakavalitamataH kathaM tathoktirityata Aha- saMgahiyA iti-" sajAhIta-piNDA sagrahavacanaM samAsato pravanti" iti saMskRtam / iti evaMsvarUpaM yat sUtra tatsvArasyAca tadabhiprAyAt punH| itthamuktiH- "saGgrahaH saGgItasya piNDitasya ca nizcayaH' ityevaM lakSaNavacanam , darzitaparyAlocanayA tAtparya sUktasUtrasyApi 'sAmAnyamAnAbhyupagamapravaNa.' ityAdilakSaNa eveti bodhyam / 'yadvA' ityAdiprandha. ghaTakaM prakSiptaM vA sarvathA'pyupAdeyam, mahAsAmAnyAvagAhinaigamo'pi mahAsAmAnyarUpeNAzeSavizeSasaGgrahapravaNa iti tatrAtivyAptivAraNAya 'naigamAdyapagatArtha' iti saGgrahasya vizeSaNam , tathA ca negamAyupagatA ye arthA mahAsAmAnyA 'vAntarasAmAnya-vizeSAdyAsteSAM sarveSAM satvalakSaNamahAsAmAnyena saGgrahapravaNo vizeSavinimokAdilakSaNagrahapravaNo na naigamaH kintu saGgraha eveti na naigame'tivyAptirityAha--sAmAnyati, 'negamAdyapagatArthasaGgrahapravaNa' ityatra vizeSavinirmokalakSaNa saGgraho yadyabhimatastadA prasthakasthale AkhAditaprasthakaparyAyamAkuTTitanAmAnaM meyArUDhamabhyupagacchataH samahavizeSasya saGgraho na bhavet , tasya mahAsAmAnyAbhyupagantRtvAbhAvena sAmAnyamavidadhato vizeSavinirmokalakSaNasaGgrahapravaNatvAbhAvena ttroktlkssnnaavyaapteH| yadi cAzuddhaviSayavinirmAkalakSaNaH saGgraho'bhimatastadA yaH saGgrahaH sAmAnyavidhAyakatvena vizeSavinirmokapravaNa eva na tu azuddhaviSayavinirmokapravaNastatrAvyAptiH syAdityata Aha- sahazceti- asya 'upAdeyaH' ityanemAnvayaH / 'sena na' ityasya 'avyAptiH' ityanenAnvayaH / sAmAnyavidherasaGgrahAt sAmAnyavidhAnato vizeSavinirmokalakSaNasaTgrahAbhAvAt / tatsthaleti- prasthakasthaletyarthaH / tattvArthabhASyoktaM saGgrahalakSaNamupadarzayati- arthAnAmiti / sAmAnya-vizeSobhayAtmakAnAM sAmAnya-vizeSayoH svarUpasaniviSTayoyaH sAmAnyAtmaka ekadezo'zastasya svIkAra saGgraha ityartha niruktabhASyavacanaparyavasitArthamupadarzayati- atreti / tayoH sAmAnya vishessyoH| sagrahaNaM nAmakarUpeNa grahaNam, tat prakRte sAmAnyarUpeNa sAmAnyasya vizeSasya ca grahaNam, grahaNamapyatra svIkArasvarUpamityabhisandhAnenAi- sAmAnyaikadezasvIkAra iti- sAmAnyarUpI ya ekadezastadAtmanA sAmAnya-vizeSayoHkhIkAro na tu vizeSasya vizeSAtmanA'pi khokAra ityarthaH /
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nyopdeshH| 153 bhAvAMza eva ca pratyakSAdipramANapravRttestanmAtratvameva svIkurute, ghaTAdivizeSavikalpastvavidyopajanita eveti manyate, atavyAvRttivyavahAro'pyasya pratiyogisApekSatvena kalpanAmUla eva, ayaM cAzuddhasaGgrahaviSayaH, evaM tadavAntarabhedAstu yadyatsAmAnyAntarbhAvena vidhivyavahAra pravartayanti tattatsAmAnyaikadezasvIkAriNo draSTavyAH / tAhazatAdRzasaGgrahanaya vicAre ca tattadavAntaradharmAkArazrutinizritaM matijJAnamapi jAyata eva 'rUpavizeSavAn maNiH padmarAgaH' ityupadezArthapratisandhAnAnantaraM cAkSuSopayoge padmarAgAkAramiva pratyakSamiti kAryavizeSAdapi tadvizeSa iti dik / / 22 // saGgrahAvAntarabhedaireva saGgrAhyArtha[ vyavahAra bhedamupadarzayati-- eka-dvi-tri-catuH-paJca-SaDbhedA jiivgocraaH| bhedAbhyAmasya sAmAnya vizeSAbhyAmudIritAH // 23 // nayAmRta-eketi-cetanatvena jIva ekaH, trasa-sthAvaratvAbhyAM dvividhaH, puMveda-strIveda napuMsakavedaitrividhaH, deva-manuSya-tiryaga-nArakagatibhedaizcaturvidhaH, ekendriya dvIndriya-trIndriya-caturindriya-paJcendriyabhedAt paJcavidhaH, pRthvIkAyA-'pkAya-tejaskAya-vAyukAya-vanaspatikAya-trasakAyabhedAt SaDvidhaH, ityevaM ye jIvagocarAH saGgrahaprakArA udIritAH siddhAnte te'sya- saGgrahana yasya sAmAnya-vizeSAbhyAM-sAmAnyasaGgraha-vizeSasaGgrahalakSaNAbhyAM bhedAbhyAmavagantavyAH // 23 // sAmAnyavat vizeSasyApi vastvaMzatayA kathaM na tasya vizeSarUpeNa svIkAraH, sAmAnyarUpeNaiva tasya svIkAre kiM nimitta. mityapekSAyAmAha-ayamiti--saha grahanaya ityarthaH, asya 'svIkaroti' ityanenAnvayaH / hi yataH, bhavanAnantaratvAt bhavanaM bhAvaH sattAlakSaNamahAsAmAnyaM tadanantaratvAdabhinnatvAt / bhAvAMza eva ca sattAsvarUpAMza eva punaH / pratyakSAdipramANapravRtteH pratyakSAdipramANe bhAvAMza eva bhAsate'taH pratyakSAdipramANasya bhAvAMza eva pravRtta: / 'tanmAtratvameva' ityatra 'ghaTAdInAm' ityasyAnvayaH, tena ghaTAdInAM tanmAtratvameva bhAvamAnatvameva sattAmAtrasvarUpatvameva, mAtrapadena bhAvAtiriktasvarUpatvasya vyvcchedH| nanu yadi sala-prahanayo ghaTAdInAM bhAvamAtrasvarUpatvameva svIkaroti tarhi 'ghaTaH, paTaH, maThaH' ityAdibodhastanmate na syAd ghaTatvAdInAM vizeSANAM tanmate'bhAvAdityata Aha- ghaTAdivizeSavikalpasviti / akhaNDameva vastutattvaM yad yat sakhaNDamanyApekSAzrayaNena vyavahiyate tat tat kalpitamevaitanmate'to ghaTo'ghaTAyAvRtta iti vyavahAro'pi pratiyogisApekSatvena kalpita evetyAha-atadvayAvRttivyavahAro'pIti / asya saGgrahasya / ghaTatvamaghaTavyAvRttirUpaM sAmAnyaM sadAzrayaNena yo'yamaghaTavyAvRttivyavahAraH so'zuddhasaGgrahasya viSayo, na zuddhasaGgrahasya, tasya vizeSamAnAsaMsparzAdityAha-ayaM ceti / athavA yo'yaM sAmAnyaikadezasvIkAralakSaNa: saGgraha idAnImupadarzita: so'zaddhasaGgrahaviSayo jJeyaH, yato'tra yasya sAmAnyasya yo vizeSastasya vizeSasya tatsAmAnyAtmanA svIkAra iti tadA ghaTate yadi sAmAnya-vizeSabhAvAzrayaNaM syAdityevamazuddhatvamatra, etadabhiprAyeNaivAha-evamiti / ata eva 'savaikadezasaGgrahaNam' ityatra 'sarvam' ityasya sAmAnyamityeva vyAkhyAtaM na tu mahAsAmAnyamiti, tathA cAvAntarasAmAnyagocaro'pi saGgraho lakSyatayA'trAbhimata ityavAntarasAmAnyasya vizeSarUpatvamapItyazaddhatvam , tena tadviSayakasyApi saGgrahasyAzuddhatvaM bodhyam / tavAntarabhedAstu azuddhasaGgrahAvAntarabhedAH punaH, asya 'pravartayanti' ityanena 'draSTavyAH' ityanena cAnvayaH / yadya sAmAnyeti-mRtsAmAnyAntarbhAveNa ghaTa-zarAvodaJcanAdInAM vidhivyavahAraM 'ghaTa-zarAbodazcanAdayo mRdeva' ityevaM vyavahAraM pRthivIsAmAnyAntaviNa ghaTapaTAdInAM vidhivyavahAraM 'ghaTa-paTAdayaH pRthivyeva' ityevaM vyavahAra pravartayanti, ye saGgrahavizeSAste mRtpRthivyAdisAmAnyaikadezasvIkAriNo draSTavyA ityarthaH / uktanayavicArasya zrutanizritamatijJAne'pyupayoga darzayati-tAdRzeti / 'tattadavAntaradharmAkArazrutinizritam' ityasya sthAne 'tattadavAntaradharmAkAraM zrutanizritam' iti pATho yuktaH / uktArthadAdAya kAryavizeSAt kAraNavizeSasiddhi dRSTAntAvaSTambhena darzayati-rUpavizeSavAniti / cAkSuSopayoge rUpavizeSavanmaNinA saha cakSuSaH sAmmukhyAdilakSaNacAkSuSopayoge sati // 22 // 20
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalahato mayopadezaH / naigama vyavahArayorapekSayA yathA'sya zuddhatvaM tathAha upacArA vizeSAzca, naigm-vyvhaaryoH| iSTA hyanena neSyante, zuddhArthapakSapAtinA // 24 // nayAmRta0-upacArA iti / upacArA- gauNavyavahArAH, vizeSAzca- tattaghyAvRttirUpAH, naigamavyavahArayoH, iSTAH, zuddhArthapakSapAtinA- etadubha yApekSayA khaviSayotkarSAbhimAninA, hi- nizcitam , anena- saGgrahanayena, neSyante, tathA ca naigama-vyavahArasammatopacAra-vizeSAnavalambitvAdasya zuddhatvaM svasamavAyocitopacAravizeSayoH kacidavalambanenApi nApodyata iti bhAvaH // 24 // vyavahAraM lakSayati. upacAreNa bahulo vistRtArthazca laukikH|| yo bodho vyavahArAkhyo nayo'yaM lakSito budhaiH|| 25 // nayAmRta0-upacAreNeti / upacAreNa-goNyA vRttyA, bahulo- bAhulyena vyavahArakArI, vistRtArtha:- nAnAvyaktikazabdasaGketagrahaNapravaNaH, laukika:-zabda tadupajIvipramANAtiriktapramANapakSapAtI, yo bodhaH so'yaM vyavahArAkhyo nayaH, budhairlakSitaH, upacArabahulAdhadhyavasAyavRtinayatvavyApyajAtimattvaM lakSaNaM tena nAnanugama ityarthaH / " laukikasama upacAraprAyo vistRtA'rtho vyavahAraH" [ tattvArthasUtra. a0 1, sUtra-35 ] iti tattvArthabhASyamanurudhya itthaM lakSitam , " vaccai viNicchiatthaM vyavahAro trayoviMzatitamaM padyamavatArayati-saGgrAhyArtheti-saMgrahagRhItArthetyarthaH / vighRNoti- eketIti / mUloktAn jIva. gocarAne kAdibhedAn spaSTayati-cetanatveneti / jIvagocarAH ke ? ityapekSAyAmAha- saGgrahaprakArA iti / kutrodIritA ityAkAGkSAnivRttaye tvAha-siddhAnta iti / anyat spaSTam // 23 // caturvizatitamaM padyamavatArayati-negameti / asya saGgrahanayasya / vivRNoti-upacArA itIti / etadubhayApekSayA naigama-vyavahArobhayApekSayA / bhAvArthamupadarzayati-tathA ceti-naigama-vyavahArobhayApekSayA svaviSayotkarSAbhimAninaH saGgrahasya naigamanyavahArAbhISTopacAravizeSAnabhyupagantRtve ca sati / asya saGgrahana yasya / 'zuddhatvam' ityasya 'nApodyate' ilanenAnvayaH, 'svasamavAyocita0' iti sthAne 'svasamayocita0' iti pAThaH, svasya- saGkahanayasya, yaH samaya:-tadviSayAvabodhako rAddhAntaH, taducitau- tadanugugau yAvupacAravizeSo tayoH / kvacit svaviSaye kasmiMzcit / avalambanenApi svIkaraNenApi / nApodyate na niSiddhayate, yadi sAmAnyata upacAra-vizeSayoranabhyupagamtRtvameva sagrahasya zuddhatvamabhimataM syAt tadA svasamayocitopacAravizeSAbhyupagamenApi uktalakSaNaM zuddhatvamasyApoditameva syAt , na caivam, kintu naigama-vyavahArAbhyupagatopacAravizeSAnabhyupagantRtvamevAsya zuddhatvam, tacca svasamayocitopacAravizeSAbhyupa. gantRtve'pi nirAkulamavatiSThata evetyarthaH // 24 // vyavahAralakSakaM paJcaviMzatitamaM padyamavatArayati- vyavahAramiti / vivRNoti--upacAreNetIti / nAneti-bhAnAvyaktiSu yaH zabdasya saGketastasya grahaNe samartha ityrthH| zabdeti-zabdAtmakaM yat pramANe zabdopajIvi ca yadanumAnAdika pramANaM tAbhyAmatiriktaM yat pratyakSAdi pramANa tatpakSe patituM zIlaM yasya tAdRzaH, pratyakSAdyApAmarasAdhAraNamAnya pramANagRhItAbhyupagamapravaNa iti yAvat / evaM ca sati vyavahArasya kiM lakSaNaM siddhaM bhavatItyapekSAyAmAha-- upacAreti-- upacArabahulAyadhyavasAyavRttitvasya jAtivizeSaNatayopanyAsAnnaigamasvAdijAtivyudAsaH, nayatvavyApyatvavizeSaNopAdAnAnayatva-jJAnatvAdijAtivyudAsaH / tena jAtighaTitalakSaNakaraNena / etaca lakSaNaM tattvArthabhASyAnusArItyAvedayati- laukikasameti / niyuktipranthAnusArivyavahAralakSaNamAcedayitumAha-vaccai0 iti- "vrajati binizcitArtha vyavahAraH sarvadravyeSu" iti saMskR.
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI taraGgiNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / sabadavesu" [vizeSAvazyakaniyuktigAthA-2183 ] tti, niyuktipratIkaparyAlocanAyAM tu vinizcitArthaprApakatvamasya lakSaNaM labhyate, vinizcitArthaprAptizcAsya sAmAnyAnabhyupagame sati vizeSAbhyupagamAt , ata eva vizeSeNAva hIyate nirAkriyate sAmAnyamaneneti nirutyupapattiH, jalAharaNAdyupayogino ghaTAdivizeSAnevAyamaGgIkaroti, na tu sAmAnyaM tasyArthakriyA'hetutvAt , nahi 'gAM badhAna' ityukte kazcid gotvaM baddhamadhyavasyati, anugatavyavahArazcAnyApohAdinA'pyupapatsyate, akhaNDAbhAvanivezAcca nAnyonyAzrayaH, astu vA sarvatra zabdAnugamAdevAnugatatvavyavahAraH, kAraNatva-vyAyAdAvitthamevAbhyupamagAdityAdikaM prapascitamanyatra // 25 // tam, vizeSeNa vizeSarUpeNa nizcitasyArthasya prApakatvaM vinizcitArthaprApakatvaM tadasya vyavahArasya lakSaNaM niruktaniyuktipratIkaparyAlocanAyAM kRtAyAM labhyata ityrthH| vinizcitArthaprApakatvaM kathaM vyavahArasyetyapekSAyAmAha-vinizcitArthaprAptizceti / - vyavahArasya / ata eva sAmAnyAnabhyupagame sati vizeSAbhyupagamato vyavahArasya vinizcitArthaprApakatvAdeva / vizeSeNa svAbhyupagamavizeSeNa, anena vizeSAbhyupagamo vyavahArasyAyAti / anena vyavahArAkhyanayena / nirutyupapattiH vyavahArapadanirvAcanamupapadyate, yadi vyavahAraH sAmAnyamabhyupeyAd vizeSa vA nAbhyupagacchet tadA niruktavyavahArapadaniruktinopapanA syaadityrthH| asya sahetukaM vizeSAbhyupagamana sAmAmyAnabhyupagamanaM ca darzayati-jaleti- vyavahAro hi lokayAtrAnirvAhaka iti lokavyavahAro yAdRzenArthena sampadyate tamarthamurarIkaroti yazcArtho na vyavahArasampAdakastaM ca tiraskaroti ghaTAdivyaktilakSaNavizeSebhya eva jalAharaNAdilakSaNalokavyavahAra upajAyata iti jalAharaNAdyupayogino ghaTAdivizeSAnevAyaM vyavahAranayo'GgIkaroti / evakAralabhyamevArthamAha-na tu sAmAnyamiti- sAmAnyaM punarvyavahAro nAjhIkaroti, yata eva sAmAnya na lokavyavahAropayogi tata eva na tatsvIkarotItyAvedanAyAha-tasyeti- sAmAnyasyetyarthaH / arthakriyAkAritvAbhAvAt jalAharaNAdilakSaNArthakriyAkAritvAbhAvAt / arthakriyAkAritvAbhAvameva sAmAnyasya vyavasthApayatinahIti-asya 'adhyavasyati' itynenaanvyH| nanu yadi sAmAnyamarthakriyAkAri na bhavedanugatavyavahArastadekanivandhano na syAdityata Aha- anugatavyavahArazceti / nanu anyApoho gobhinna bhinnatvam, tatra yatkiJcidgobhinnaM govyaktyantaraM tadbhinnatvaM na tasyAM gavItyato'sya nAnugatatvam, yadi ca tatra gotvAvacchinna pratiyogitAko bhedo nivizate tadA gotvAvacchinnapratiyogitAkabhedavatI yA yatkiJcidazvavyaktistadbhinnatvaM gavAdibhinne tadazvavyaktibhine padArthAntare'pIti tatrApi hAraH syAt tadvAraNAya gotvAvacchinnapratiyogitAkabhedAvacchinna pratiyogitAkabhedo yAgA'pohaH, tatra praviSTa gotvaM punarapyagovyAvRttirUpam , tatrApyuktadizA praviSTaM gotvamagovyAvRttirUpamityevaM dizA'navasthAprasaGgaH, sa evAgo'poho yadi svazarIrasanniviSTagotvamapi tadA svasyaiva svApakSaNAdAtmAzrayaH, yadi ca tatra praviSTA govyaktayo gaugorityanu. gatavyavahAraviSayA eveti gotvamapohazarIrasanniviSTaM gaurityanugatavyavahAraviSayatvaM tadoktApohasya niruktAnugatavyavahArApekSaNAnniruktAnugatavyavahArasya ca niruktAnyApohApekSaNAdanyo'nyAzraya ityata Aha-akhaNDAbhAvanivezAcceti- yAvatyo jagati govyaktayastaddhedakUTAvacchinna pratiyogitAkabheda evAgopohaH, sa ca tAdRzabhedakUTAvacchinna pratiyogitAkabhedatvena rUpeNa nAmyApohasvarUpatayA'bhyupagamyate yena niruktabhedakUTasyAsarvajJadujJeyatvena tadavacchinna pratiyogitAkabhedasyApyasarvajJadujJeyatvaM syAt, kintvekasya tasya tadyate: svarUpato bhAnasyAbhyupagamena tadvyaktirUpatayaivAnugatavyavahAre bhAnam, pratiyogivizeSitarUpeNaiva sanniviSTasyAbhAvasya svarUpato bhAnaM niSiddhaM na tu tayaktyAtmanA'khaNDasya, tathA cAkhaNDasya nirutabhedarUpAbhAvasyAnyApohasvarUpe nivezAt punaranyonyAzrayo na bhavatItyarthaH / athavA sarvAsu govyaktile pratyeka gopadasya saGketalakSaNazaktirUpasambandha iti tena sambandhena gozabda eva sarvatrAnugata iti saGketalakSaNasambandhabalAcchandAnugamAdevAnugatatva. vyavahAra ityAha- astu veti / jAtimantarA'pyanugatatvavyavahAra: sAmAnyavAdinAmapyabhimata eva, kathamanyathA 'daNDaH kAraNam , bahiH kAraNam,' iti kAraNatvasya jAtisvarUpasyAbhAve'pyanugata kAraNatvavyavahAraH, vyApyatvasya jAtirUpasyAbhAve'pi 'dhUmo vyApyaH, Aloko vyApyaH' ityevamanugatavyApyatvavyavahAra ityAha- kAraNatveti / itthamevAbhyupagamAt zabdAnugamAdevAnugatatvavyavahAropagamAdityarthaH // 25 //
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / upacArabAhulyaM vivRNoti-- dahyate giriradhvAsau, yAti sravati kuNDikA / ityAdipacAro'smin, bAhulyenopalabhyate // 26 // nayAmRta-dahyata iti / 'asau giridahyate' atra giripadasya giristhatRNAdau lakSaNA, bhUyodagdhatvapratItiH prayojanam / 'asAvadhvA yAti' anAdhvapadasyAdhvani gacchati puruSasamudAye lakSaNA, nairantaryapratItiH prayojanam / 'kuNDikA sravati' ityatra kuNDikApadasya kuNDikAsthajale lakSaNA, niviDasvapratItiH prayojanam / sarvatroddezyapratItirlakSyArthe mukhyArthAbhedAdhyavasAyAtmakavyaJjanAmahimnA vyutpattimahinA veti vivecitamanyatretyAdirUpacAraH- gauNaH, asmin- vyavahAranaye, bAhulyena- itaranayA. pekSayA bhUnopalabhyate // 26 // vistRtArtha vivRNoti vistRtArthoM vizeSastha, prAdhAnyAdeSa laukikH| paJcavarNAdibhRGgAdau, zyAmatvAdivinizcayAt // 27 // nayAmRta0-vistRtArtha iti / vizeSasya prAdhAnyAdeSa vistRtArthaH, tatprAdhAnyaM ca vyaktiSvevo. payuktatayA saGketAzrayaNAdinA bodhyam , tathA vastutaH paJcavarNAvayavArabdhazarIratvena paJcavarNAdimati bhRGgAdau zyAmatvAdereva vinizcayAdeSa laukikA, yathA hi loko nizcayataH paJcavarNe'pi bhramare kRSNavarNatvamevAGgIkaroti tathA'yamapItyasya laukikasamatvamiti nyvidH| na ca ' kRSNo bhramaraH' ityatra rarminurunni..wwmarronment............... TviMzatitamaM padyamavatArayati-upacAreti / vivRNoti- dahyata itIti / atra asau girirdahyata iti vAkye, ghaTakatvaM saptamyarthaH, evamagre'pi / giripadasya giristhatRNAdau lakSaNA anAditAtparyamUlakalakSaNAlakSaNanirUDhalakSaNA na, kintu prayojanavalakSaNAsvarUpA''dhunikyevAtaH prayojanamatra vaktavyamityapekSAyAmAha-bhUya iti| atra asAvadhvA yAtIti vAkye, 'nibiDatvapratItiH asya sthAne 'aniviDatvapratItiH' iti pAThaH, yata iyamanibiDA prazithilAvayavA kuNDikA ata etanihitaM jalaM bahinirgacchatIti / nanu lakSaNayA vRttyA giristhatRNAdInAmeva pratItirupajAyate, bhUyodagdhatvAdau ca giripadAdena zakti vi lakSaNeti tatpratItilakSaNaM prayojanaM kena bhavatItyapekSAyAmAha-sarvatreti-dahyate girirityAdyapacaritayAkyamAtre ityarthaH / uddezyeti- uddezyA yadartha lAkSaNikapadaghaTitavAkyocAraNaM sA, sA cAsau pratItizcoddezyapratItiH, prayojanIbhUtA dagdhatvAdipratItiH / lakSyArthe giristhatRNAdirUpe, mukhyArthasya- giryAdeH, abhedAdhyavasAya:- abhedAropaH, tadAtmikA yA vyajanAvRttistanmahimnA- tatsAmathrthena / vA athavA, vyutpattiH- zabdavizeSasamabhivyAhAralakSaNAkAhAjJAnasya zAbdabodhavizeSa prati kAraNatvajJAnalakSaNA, tanmahimnA- tabalAt, nAktebhyo vAkyebhyaH sarvasya pratipatturavizeSeNa bhUyodagdhatvapratItyAdirupajAyate, kintu zemuSIbizeSazAlina evaM pramAturuktavAkyebhyo niruktavyutpattibalAt tathApratItirupajAyate, tathA ca vyaJjanAvRttyupagame vyanjanAkhyavRttyaivoddezyapratItiH, tadanabhyupagame coktavyutpattibalAt / etadvizeSapratipattaye vizeSajijJAsubhiretadrahasyAvedakaM granthAntaramavalokanIyamityupadezAbhiprAyagAha-iti vivecitamanyatreti-'vivecitamanyatretyAdipacAraH' ityasya sthAne 'vivecitamanyatra, ityAdirupacAraH' iti pATho bodhyaH, anyat spaSTam // 26 // vivRNoti-vistRtArtha itIti / eSaH vyavahAranayaH, evamagre'pi, tatprAdhAnyaM ca vizeSaprAdhAnyaM ca, asya 'bodhyam' itynenaanvyH| laukika: laukikasamaH / vyavahArana yasya laukikrasamatvameva bhAvayati-yathA hIti / lokaH nizcayanayAnabhijJo'parIkSako janaH, asya 'ajIkaroti' ityanenAnvayaH / nizcayataH nizcayanayena, yadyapi nizcayanayena bhramaraH paJcavarNastathApi vyavahAro laukiko vyavahAranayamAzrityaiva pravartata iti vyavahArakanivaddhacetA loko bhramare kRSNavarNazvameva yathA svIkarotItyarthaH / tathA'yamapIti- vyavahAro'pi bhramare kRSNavarNatvameva sviikrotiityrthH| iti etasmAt
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-saraGgiNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / vidyamAnetaravarNapratiSedhAd bhrAntatvam , anudbhUtatvenetarAvivakSaNAt tabyudAse'tAtparyAt , udbhUtavarNavivakSAyA evAbhilApAdivyavahArahetutvAt, kRSNAdipadasyodbhUtakRSNAdiparatvAd vA, atAtparyajJaM pratyetasyAbodhatvenAprAmANye'pi tAtparyajJaM prati prAmANyAt , lokavyavahArAnukUlavivakSAprayuktatvena ca bhAvasatyatvAvirodhAt, ata eva 'pIto bhramaraH' iti na vyavahArato bhAvasatyam , lokavyavahArAnanukUlatvAt , nApi nizcayataH, paJcavarNaparyAptimati paJcavarNaprakAratvAbhAvenAvadhAraNAkSamatvAdityasatyameveti dik // 27 // nanu 'kRSNo bhramaraH' iti vAkyavat 'paJcavarNo bhramaraH' iti vAkyamapi kathaM na vyavahAranayAnurodhi ? tasyApi lokavyavahArAnukUlatvAt , AgamabodhitArthe'pi vyutpannalokasya vyavahAradarzanAt , lokabAdhitArthabodhakavAkyasyAvyavahArakatve ca ' AtmA na rUpavAn' ityAdivAkyasyApyavyavahArakatvAkAraNAt / asya vyvhaarnysy| nanu 'kRSNo bhramaraH' iti yajjJAnaM tad bhramare kRSNatvamavabhAsayat tatra vidyamAnamapi kRSNetaravarNa pratikSipatIti bhrAntaM tat syAdityAzaGkaya pratikSipati-na ceti / kRSNetaravarNasya bhramare sato'pyanudbhUtatvena vivakSAbhAvAdeva kRSNavarNaprakArakatramaravizeSyakaM tajjJAnam, na tu kRSNetaravarNAbhAvastatra pratibhAsate iti nAsya bhramatvaM tajjJAnakAraNIbhUta kRSNo bhramara 'itivAkyaprayoktubhramare kRSpotaravarNa pratiSedhe tAtparyAbhAvena tatra tatpratibhAsasya vaktumazakyatvAditi niSedhahetumupadarzayati- anudbhatatveneti / itarAvivakSaNAt kRSNetaravarNAvivakSaNAt / tadvayudAse kRSNetaravarNapratiSedhe / atAtparyAta 'kRSNo bhramaraH' iti vaktustAtparyAbhAvAt / nanu yadi bhramare kRSNetaravarNo vidyate tAnubhUto'pi sa yadi vivakSyata tarhi 'zuklo bhramaraH, rakto bhramaraH' ityAdyabhilApaH syAdevetyata Aha- udbhateti- tathA cAnuddhatavarNavivakSA'pi yadi kasyacit syAt tadApyabhilApAdivyavahArasvarUpAyogya nyA tayA'nudbhUtavarNAbhilApAdivyavahAro na syAdevetyarthaH / athavA 'kRSNo bhramaraH' ityatra kRSNapadamudbhutakRSNaparam , tathA codbhUtakRSNetarodbhUtarUpasya vyudAse'pi na pramatvaM bhramare kRSNetaroddhRtarUpAbhAvAdityAha-kRSNAdipadasyeti / ya pratipattA 'kRSNo bhramaraH' ityatra 'kRSNapadamudbhUtakRSNabodhanecchayocaritam ' ityevaM tAtparya nAvadhArayati tasyodbhUtakRSNatvaprakArakabhramaravizeSyakabodhasyoktavAkyAdajAyamAnatvena jAyamAnasya ca kRSNetararUpapratikSepasaMvalitakRSNatvabodhasyApramAtvenApramAtmakoktabodhajanakatvAt tamatAtparya pratipattAraM pratyuktavAkyasyA prAmANye'pi yaH pratipattA'tra 'kRSNapadamudbhUtakRSNabodhanecchayoccaritam' ityevaM tAtparyamavadhArayituM zaknoti tasyoktavAkyata uddhRta kRSNatvaprakArakabhramaravizeSyakabodhasya pramAtmakasya jAyamAnatvena tAdRzapramAtmakabodhajanakasyoktavAkyasya taM tAtparyajJa pratipattAraM prati prAmANyaM nirAkulamevelAha- atAtparyanamiti / etasya 'kRSNo bhramaraH' iti vAkyasya / 'abodhatvena' iti sthAne 'abodhakatlena' iti pATho yuktaH, tasya 'pramAtmakabodhajanakatvAbhAvena' ityarthaH / loketi- lokasya yo bhramarasya kRSNatvena vyavahArastasthAnukUlA yA vivakSA- udbhutakRSNa varNavivakSA tatprayuktatvena tajanyatvena 'kRSNo bhramaraH' iti vAkyasya bhAvasatyatvAvirodhAt , bhramarasya paJcavarNatve'pi kRSNarUpameva tatrodbhutaM na tu pItAdikamityuktavivakSA vastvavalambinIti tajanyasyoktavAkyasya bhAvasatyatvAvirodhAbhAvAdityarthaH / ata eva lokavyavahArAnukUlavivakSAprayuktatvasya bhAvasatyatvaniyAmakatvAdeva / nA'pi nizcayata iti- nizca yanayato'pi 'pIto bhramaraH' iti vAkyaM na bhAvasatyamityarthaH / tatra hetumAha-paJcavarNaparyAptimatIti- bhramara iti zeSaH / avadhAraNAkSamatvAditi- kRSNo bhramaraH' ityatra kRSNapadasyodvatakRSNaparatvena 'kRSNa evaM bhramaraH' ityavadhAraNaM sambhavati, bhramarasya paJcavarNatve'pi kRSNasyaivodbhUtatvAditi bhavati tasya nizcayato'pi prAmANyam , tathA 'paJcavarNo bhramaraH' ityatrA'pi 'bhramaraH paJcavarNa evaM' ityadhAraNaM sambhavati, paJcavarNaparyAptimati bhramare paJcavarNalakSaNaprakArasyAvadhAraNopapatteH, 'pIto bhramaraH' ityatra 'pIta eva bhramaraH' ityavadhAraNaM na sambhavati, paJcavarNaparyAptimatyekavarNamAtraparyAptarasambhavAt , ato vyavahArato nizcayatazcAsatyameva 'pIto bhramaraH / iti vAkyamityarthaH // 27 // aSTAviMzatitamaM padyamavatArayati-nanvityAdinA / tasyApi 'paJcavarNo bhramaraH' iti vAkyasyApi / nanu rathyApuruSAdisvarUpalokavyavahArAnukUlatvaM 'paJcavarNo maraH' iti vAkyasya nAstItyata Aha-Agameti-bhramaragatapaJcavarNAtmako'rtha Agamabodhitastasminnapi / vyutpannalokasya AgamArthAvabodhalakSaNavyutpattimata: parIkSakAdilokasya / nanu yadyapi bhramara. gatapaJcavarNalakSaNo'rtha AgamabodhitastathA'pi sa lokabAdhitaH, loke 'paJcavarNo bhramaro na' ityevaM bAdhadarzanAt , tathA ca
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalakRto nayopadezaH / ....mamminen. pAtAt tasyApyAtmagauravatvAdibodhakalokapramANabAdhitArthabodhakatvAt , abhrAntalokAbAdhitArthabodhakatvaM cobhayatra tulyam / pratyakSaniyataiva vyavahAriviSayatA na vAgamAdiniyateti tu vyavahAradurnayasya cArvAkamatapravartakasya matam , na tu vyavahAranayasya jainadarzanasparzina iti zaGkAyAmAha paJcavarNAbhilApe'pi zrutavyutpattizAlinAm / na tadbodhe viSayatA parAMze vyAvahArikI // 28 // nayAmRta-paJceti / 'paJcavarNo bhramaraH' iti zabdAbhilApe'pi, zrutavyutpattizAlinAM-tattanayAbhiprAyaprayuktaH zabdastatra nayIyaviSayatayaiva zAbdabodhajanaka iti siddhAntasiddhakAryakAraNabhAvagrahavatAm , tadvodhe- uktAbhilApajanyazAbdabodhe, parAMze-kRSNetarataravAze, vyAvahArikI viSayatA nAsti, tathA ca pazcavarNo bhramaraH' iti zAbdabodhe kRSNAMze vyAvahArikyA sambalitA, itarAMze ca zuddhA naizcayikI viSayatA, adRSTArthe sarvatra sambalanasambhave'pi lokaprasiddhArthAnuvAdasthale kacideva sambalanAlokabAdhitArthabodhakasya 'paJcavarNo bhramaraH' iti vAkyasya na lokavyavahArAnukUlatvamityata Aha-lokavAdhiteti / tasyApi 'AtmA na rUpavAn ' ityAdivAkyasyApi / nanvabhrAntalokapramANabAdhitArthabodhakavAkyasyaivAvyavahArakatvam, AtmagauravAdibodhakalokapramANaM ca bhrAntamevetyabhrAntalokapramANabAdhitArthakatvAbhAvAd 'AtmA na rUpavAn' ityAdivAkyasya nAvyavahArakatvaprasaGga ityata Aha-abhrAnteti / ubhayatra 'AtmA na rUpavAn ' iti vAkye 'paJcavarNo bhramaraH' iti vAkye ca / tulyaM samAnam , yathA AtmagauravAdibodhakalokapramANasya bhrAntatvenAdhAntalokAbAdhitArthabodhakatvam ' AtmA na rUpavAn ' ityAdivAkyasya tathA bhramare kRSNatvabodhakalokapramANasya bhrAntatvenAbhrAntalokAbAdhitArthabodhakatvaM paJcavarNI bhramaraH' iti vaakysyaapiityrthH| nanu yatraiva pratyakSaviSayatvaM tatraiva vyavahAraviSayatvamiti vyavahAra viSayatA pratyakSaviSayatAvyApyaiva, tathA ca vyApakasya pratyakSaviSayatvasya bhramaragatapaJcavarNe'bhAvAd vyApyasya vyavahAraviSayatvasyApi tatrAbhAva iti 'paJcavarNo bhramaraH' iti vAkyaM na vyavahAranayAnurodhItyata Aha-pratyakSaniyataiveti-- atra pratyakSasya viSayatAsambandhena vyApakatvaM bodhym| vyavahAriviSayatA vyavahAriNo lokapramANasya viSayatA, athavA 'vyavahArIyaviSayatA' ityeva paatthH| vyavahAradarnayasteti cArvAkamatapravartako vyavahAradarnayo hi pratyakSamevaikaM pramANamiti svIkaroti, tanmate yanna pratyakSaviSayastanAstyeveti bhavati pratyakSAviSayasya vyavahArAviSayatvaM tanmate, jainadarzanasthitavyavahAranayasvAyamAdiparokSa. pramANamapyurarIkaroti, tanmate pratyakSAviSayo'pi vyavahatuM zakyata eveti paJcavarNasya bhramaragatasya pratyakSAviSayasyApyAgama. pramANaviSayatvena vyavahAraviSayatvaM syAdevetyavataraNikArthaH / vivRNoti-paJcetIti / 'paJcavarNAmilApe'pi' iti mUlamadhRtvaiva yat 'paJcavarNo bhramaraH' iti 'zabdAmilApe'pi' iti vivaraNaM tad vivaraNe mUlAkSarasannivezo'styeveti tata eva mUlajJAnaM sukaramityabhiprAyeNa, agre ca na pRthaGmUladhAraNamantareNa tadvivaraNe tadvivaraNatvAvagatirityabhiprAyeNa mUlamupanyasya tadvivaraNamiti bodhyam / 'zrutabyutpattizAlinAm' iti mUlasya vivaraNam- 'tattannaya0' ityArabhya 'grahavatAm' ityantam , 'statra nayIyaviSayataiva' ityasya sthAne 'statannayIyaviSayataiva' iti pATho yuktaH, yaH zabdo yannayAbhiprAyeNa prayuktaH sa zabdastannayAbhipretavavAcyatAsambandhena tannayIyaviSayatAsambandhena zAbdabodhaM prati janaka ityAkArako yaH siddhAntasiddhakAryakAraNabhAvaprahastadatAM pratipattaNAmityarthaH / uktAbhilApeti-'paJcavarNo bhramaraH' ityabhilApatyarthaH / tathA ca niruktazrutavyutpatti. zAlinAM 'paJcavoM bhramaraH' iti vAkyajanyazAbdabodhe kRSNetaravaNoze vyAvahArikyA viSayatAyA abhAve c| vyAvahArikyA saMvalitA vyAvahArikyA viSayatayA sahitA, 'naizcayiko viSayatA' ityanenAsya sambandhaH / itarAMze ca kRSNetaravarNAze punaH / 'AtmA na rUpavAn ' iti vAkyajanya bodhe AtmagatarUpAbhAvalakSaNApratyakSaviSayArthe naizcayikI viSayatA vyAvahArikaviSayatAsaMvalitA'pi / "paJcavarNo bhramaraH' iti vAkyasya kRSNavarNarUpalokaprasiddhArthe'nuvAdarUpatvena tadaMza eva tajanyabodhIyA nizcayIyaviSayatA vyAvahArikaviSayatAsaMcalitA na tu kRSNetaravarNAze ityabhyupagame na ko'pi doSa ityAhamaSTArtha iti-adRSTArtha vyavahArA na pratyakSapramANata: kintu parokSapramANata iti savaMtrAdRSTa'tha parIkSa
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ gayAmRtataraGgiNI- ziNItaraNibhyAM samalahato nyopdeshH| bhyupagamAditi na kazcid doSa iti bhAvanIyam // 28 // RjusUtraM lakSayati bhAvatve vartamAnatvavyAptidhIravizeSitA / RjusUtraH zrutaH sUtre zabdArthastu vizeSitaH // 29 // nayAmRta-bhAvatva iti / bhAvatve vartamAnavavyAptidhIH- atItAnArAtasambandhAbhAvavyApyatvopa. gantRtA, avizeSitA- zabdAyabhimatavizeSApakSapAtinI, sUtre RjusUtranayaH zrutaH, sUtraM ca- " paJcuppaNNaggAhI ujjasuo NayavihI muNeyadho" [vizeSAvazyakaniyuktigAthA-2184 ]tti, atra pratyutpannameva gRhAtItyevaMzIla ityatrArthe tAtparyAduktArthalAbhaH, avizeSitapadakRtyamAha- zabdArthastu vizeSita iti, tathA ca vizeSitArthaprAhiNi zabdAdinaye nAtivyAptiriti bhAvaH, " satAM sAmpratAnAmarthAnAmabhidhAnaparijJAnamRjusUtraH" [ tattvArthasUtre, a0 1, sU0 35 ] iti tattvArthabhASyaM vyavahArAtizAyitvalakSaNamabhipretya tadatizayapratipAdanArthametaduktam , vyavahAro hi sAmAnya vyavahArAnagatvAnna sahate, kathaM tahatatprayuktasya vyavahArasyApyavizeSeNa sarvatra sambhavena tannirUpitaviSayatA'pi sarvatrAvazya kIti tatsaMvalitatvaM sarvatrAdRSTe'the nizcayIyaviSayatAyA ityabhisaMndhiH // 28 // ekonatriMzattama padyamavatArayati-RjusUtramiti / vivRNoti-bhAvatva itIti- yatra yatra bhAvatvaM tatra vartamAnasvamityevaM vyAptijJAnamRjusUtra ityarthaH / 'vartamAnatvavyAptidhIH' iti mUlasya vivaraNam- atItAnAgatasambandhAbhAvavyApyasvopagantateti, atItA-'nAgatakAlasambandhyapi bhAvo vartamAnakAlasambandhitAmapi vartamAnatAdazAyAmanubhavatyeveti yatra yatra bhAvatvaM tatra vartamAna tvamityevaM vyApyupagamaH sthirabhAvAbhyupagantuvyArthikana yasyApItyato'tItetyAdi vivaraNamAdRtam , tathA ca yatra yatra bhAvatvaM tatrAtItAnAgatasambandhAbhAva ityevaM vyApterabhyupagantRtvaM na dravyArthikanayasya, tadabhimate sthire bhAve atItA-'nAgatasambandhasyaiva bhAvenAtItA-'nAgatasambandhAbhAvasyAbhAvAt , atItA-'nAgatasambandhAbhAvAbhAvavati sthire bhAve bhAvatvasya sattvena vyabhicAriNo bhAvatvasyAtItAnAgatasambandhAbhAvavyApyatvAbhAvena tAdRzavyApyatvAbhyupagantRtvasya tatrAsambhavAditi / bhAvatve atItAnAgatasambandhAbhAvavyApyatvopagantRtA zabdAdinayAnAmapIti teSvativyAptervAraNArthamupAttasya 'avizeSitA' ityasya vivaraNam-zabdAdyabhimatavizeSApakSapAtinIti-tathA ca zabdAdyabhimatavizeSAnabhyupagantRtve sati bhAvatvagatAtItAmAgatasambandhAbhAvavyApyatvopagantRtvamRjusUtratvamityevamRjusUtrasya lakSaNe paryavasite na zabdAdinaye'tivyAptirityAzayaH / 'sUtre RjusUtraH zrutaH' ityuktirukkalakSaNasya siddhAntasiddhatvapratipAdanAya / kasmin sUtre iti jijJAsAyAmAha-sUtra ceti / paccuppaNNa0 iti- " pratyutpannagrAhI RjusUtro nayavidhitivyaH" iti saMskRtam / namvatrAvizeSitatvaM vizeSaNa nopAttamiti naitatsUtrasammatatvaM niruktAvizeSitatvaghaTitalakSaNasyetyata Aha- atreti- etatsUtre ityarthaH / 'pratyutpannameva' ityevakAreNAtItA-'nAgatayoH zabdAyabhimatavizeSasya ca vyvcchedH| tAtparyAt pratyutpannagrAhItyasya tAtparyAt, tena cokasUtrato niruktalakSaNa lAbha ityAha-uktArthalAbha iti / tathA ca 'zabdArthastu vizeSitaH' ityupAdAnena zabdAdyabhimatavizeSAsAhitvasya lakSaNa ghaTakatve ca / RjusUtrasya vyavahArAtizAyitvaphalAbhiprAyakaM tattvArthabhASyokaM tallakSaNaM darzayati-satAmiti / tadatizayapratipAdanArtha vyavahArata RjusUtrasyAtizaya pratipAdanArtham / etaduktaM 'satAm 0 ' ityAdi lakSaNamuktam / atizayameva pratipAdayati-vyavahAro dvIti / hi yataH, vyavahAraH vyavahAranayaH, vyavahArAnanatvAt viSayavidhayA lokavyavahRtijanakatvAbhAvAt , sAmAnyaM sattvAdikam , na sahate nAbhyupagacchati yadi, tarhi tadA, parakIyaM parasambandhi, arthamapi dhanAdikamapi, kathaM saheta kathaM svIkuryAdityanvayaH, sarvatra avicArya vicAramakRtvaivetyasya sambandhaH, parakIyArthenApi dAnAdivyavahAro na bhavatyeveti tadapi vyavahArAnaGgatvAnnAbhyupagantumarhati vyavahAraH, abhyupagacchati ca parakIyadhanaM vyavahAra iti tadajJAnavilasitametasyeti parakIyadhanAdhanabhyupagantujusUtrasya hRdayam, evamagre'pi, atItamanAgataM ca kathamavicArya sahetetyanvayaH / tathAvidhArthavAcakama atItA-'nAgatArthavAcakama
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 nayAmRtataraGgi taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / . rthamapi parakIyamatItamanAgataM ca, abhidhAnamapi tathAvidhArthavAcakam jJAnamapi ca tathAvidhArthaviSayam, acArya saheta ? ityasyAbhimAnaH, na cAyaM vRthAbhimAnaH svadeza-kAlayoreva sattAvizrAmAt, yathAkathaJcitsambandhasya sattAvyavahArAGgatve'tiprasaGgAt na ca deza-kAlayoH sattvaM vihAyAnyadatirikkaM sattvamasti, tato yogyatA prakRte syAdasattAbodho'pi cAtra, taMtra kharazRGgAdAviva sattApratikSe'pi vikalpasiddhe'pi dharmiNi niSedhapravRttestatra tatra vyavasthApitatvAditi dik / / 29 / / anyamatra vizeSamAha - iSyate'nena naikatrAvasthAntarasamAgamaH / kriyAniSThAbhidAdhAradravyAbhAvAdyadhocyate // 30 // nayAmRta0 - iSyata iti / anena - RjusUtranayena, ekatra - dharmiNi, avasthAntarasamAgamaHbhinnAvasthAvAcaka padArthAnvayaH, neSyate - na svIkriyate, kutaH ? kriyA- sAdhyAvasthA, niSThA ca siddhAvasthA, tayoryA bhidA- bhinnakAlasambandhaH, tadAdhArasyaikadravyasyAbhAvAt, atrArthe'bhiyuktasammatimAha-yathocyate, abhiyuktaiH // 30 // palAlaM na dahatyagnirbhidyate na ghaTaH kacit / nA saMyataH pravrajati bhavyo'siddho na sidhyati // 31 // * bhidhAnamapi kathamavicArya sahetetyanvayaH / tathAvidhArthIviSayaM parakIyAtItAnAganArthaviSayakam / ityasyAbhimAnaH evaMrUpo'bhimAna RjusUtrasya / na ceti- anantaradarzitarjusUtrAbhimAno na ca nirarthaka ityarthaH / atra hetu :- svadezetiparakIyaM dhanaM nAnyapuMso deze vartate, atItA-'nAgate ca na vyavahartRvartamAnakAle vartete, atasteSAM sattvAbhAvAd vyavahArAnaGgatvena na tadabhidhAnajJAnAdisambhava ityabhisandhiH / parakIyadhanA'tItA 'nAgatAdibhiH samamapyabhidhAna-jJAnAdInAM kazcit sambandho bhaviSyati taM sambandhaM samAzritya teSAmapi vyayahArAGgatvaM bhaviSyatIti nAsattvaM teSAmiti yadyucyeta tarhi sarvasyApi vastunaH parasparaM kazcit samvandhaH kalanoparacitaH syAdevaiti zazAdInAM zRGgAdibhiH samamapi samvandhasya kAlpanikasya sambhavAdasato'pi sAmAnyasyArthakriyayA samaM sambandhasya kalpayituM zakyatvAt teSAmapi vyavahArAGgatvataH sattvamanuSajyetetyAha- yathAkathaJcitsambandhasyeti / yadA ca parakIyAdInAM na khadeza-kAlayoH sattvaM tadA tadatiriktasattvAbhAvAdasattvameva teSAmityAha-na ceti- asya ' asti ityanenAnvayaH, anyat sattvamastItyetAvatA'pi vaktavyArthapariniSpattau yadatiriktamityadhikamupanyastaM tenedaM jJApitaM bhavati - yaduta, deza-kAlanirUpitavRttitvalakSaNasattvato minaM kharUpasattvaM mA'stu, mahAsAmAnyasattvalakSaNaM sattvaM tu bhaviSyatIti kaizciducyeta tadapi nAstIti 'yogyatA ' ityasya sthAne ' yogyatayA ' iti pATho yuktaH, tataH parakIyAdInAmasattvAt, yogyatayA asatvasya sambhavena / prakRte parakIyAdau / atra RjusUtranaye / nanu parakIyAdInAmetannaye'bhAvAd dharmibhUtAnAM teSAmasiddhau kathaM tatra sattvapratiSedha ityata Aha- tatreti - parakIyA 'tItA - 'nAgateSvityarthaH / ' sattApratikSe'pi ' ityasya sthAne 'sattApratikSepo'pi ' iti pATho yukta:, ' zazazRGge sattvaM nAsti ityevaM yathA zazazRze sattvapratikSepastathA parakIyAdau sattvaM nAsti ityevaM parakIyA - dAvapi sattvapratikSepaH sambhavatItyarthaH / gharmiNaH pramANAd vikalpAt pramANa-vikalpAbhyAM ca siddhirabhimatA, tatra zazazRGge vikalpasiddhe dharmiNi yathA sattvaniSedhapravRttistathA parakIyAdAvapi vikalpasiddhe dharmiNi sattvaniSedha pravRttastatra sattApratikSepo yuktAbhyupagama ityAha- vikalpasiddhe'pIti / 'tatra tatra' iti vIpsayA naikasmin granthe ekenaiva granthakartrA vikalpasiddhe dharmiNi niSedhapravRttirupavarNitA yena kAcitkatvAnna sarvairAdaraNIyatvaM kintu kenacideva tatpakSapAtinA tasya tattvaM syAt, api tu bahubhiH sUripravaraiH zrIdevasUripramukhai ratnAkarAdigranthe'syArthasya vyavasthApitatvAt sarvairevAdaraNIyatvamityarthaH // 29 // triMzattamapadyamavatArayati - anyamiti / atra RjusUtre / vivRNoti- iSyate itIti / tayoH sAdhvAvasthA siddhAvasthA. }
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ mayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNimyAM samalato nyopdeshH| rooran mirrorroriwwwwwurer . nayAmRta-palAlamiti / atra dahanAdikriyAkAla eva taniSThAkAla iti dahyamAnAderdagdhatvAca. vyabhicArAt tadavasthAvilakSaNapalAlAdyavasthAvacchinnena samaM dahanAdikriyAnvayasyAyogyatvAt 'palAlaM na dahatyamiH' ityAdayo vyavahArA niSedhamukhA upapadyante, vidhimukhastu vyavahAro'tra 'apalAlaM dahyate, aghaTo bhidyate, saMyataH pravrajati, siddhaH sidhyati' ityevamAkAra eva draSTavyaH, ata eva-" so samaNo pabaio" [ ] iti ( sUtramapi saGgacchate / nanveta )naye kRtakaraNAparisamAptiH, siddhasyApi sAdhane karaNavyApArAnuparamAditi cet ? na-kAryamutpAdya kriyoparameNa tatsamApteH; na ca yAdRzavyApAravatAM daNDAdInAM pUrva sattvaM tAdRzAnAmeva teSAM kacit ghaTotpattyanantaramapi sambhave tadA tadutpattiprasaGga iti vAcyam , tatsattve'pi sUkSma kriyAvigamakalpanAt ; na ca tarikrayAyA ghaTotpatteH prAk sattve rUpayoH kriyA niSThayoH / atrArthe RjusUtrAbhimatAntarAbhihitaviSaye / anyat spaSTam // 30 // . - utArthasaMvAdakaparavacana vivRNoti-phlAlamitIti / atra Rjusuutrnye| dahanAdikriyAkAla eva dahanAdisAdhyA. vasthAkAla eva / tanniSThAkAlaH dahanAdisiddhAvasthAkAla: / nanu dahanAderutpadyamAnAvasthArUpadahanAdisAdhyAvasthAkAle 'dahyate' iti pratyayAt tadAnI vastuno dahyamAnatvam , dahanAdeniSpannatAvasthArUpadahanAdisiddhAvasthAkAle 'dagdhaH' iti pratyayAt tadAnI vastuno dagdhatvamityevaM tayomaide jAgrati sati kathamaikyAvadhAraNaM nyAyyamityata Aha-dahyamAnAderiti-tathA caitanmate yadA 'dahyate' iti pratyayastadeva 'dagdhaH' ityapi pratyaya iti yadA dahyamAnatvaM tadAnIM dagdhatvamapi samastye. veti / yo hi dahyamAnAdyavasthastenaiva samaM dahanAdikriyA'nveti, sa ca palAlAdisvarUpato'nya eva saMvRtta iti tenAnvIyamAnA dahanAdikriyA na palAlAdinA'nvetumutsahate, yadA'vicalapalAlAdisvarUpaM tadA vikriyAvizeSakharUpalakSaNA na dahanAdi. kriyA, yadA ca sA na tadAnImavicalitapalAlAdikharUpamityevaM tayobhinnakAlatvenAnvayasyAyogyatvAt 'palAlaMna dahatyagniH' ityAdayo niSedhamukhA eva vyavahArA RjusUtranaye yujyante, na tu 'palAlaM dahatyagniH' ityAdayo vidhimukhA vyavahArA ityAha- tdvstheti-dhymaanaadyvsthetyrthH| tat kiM vidhimukhA vyavahArA na bhavantyevAsmim naye, bhavanti yadi tarhi kIdRzAsta ityapekSAyAmAha-vidhimukhastviti / atra RjusUtranaye / 'saMyataH pravrajati' ityevaM vidhimukhe vyavahAre sUtrasvArasya darzayati- ata eveti- asya saGgacchate' ityanenAnvayaH / so0 iti- " sa zramaNaH prabajitaH" iti saMskRtam / kriyAkAla-niSThAkAlayorabhedadAArtha parakIyAzaGkA prtiksseptmutthaapyti-nnviti| etannaye kriyA-niSThAkAlAbhedAbhyupagantRnaye / kRtakaraNAparisamAptiriti-kriyamANasya kRtatvAvyabhicArArtha yasmin kSaNe yad vastu kriyate tasya tadAnIM kRtatvamabhyupeyam, evaM ca kRtasya karaNaM khahastitameva, tathA ca karaNavyApArAnantaraM niSpannasyApi vastunaH kriyamANatvasyopapattaye punarapi karaNaM tasyopeyam , tadAnImapi ca kRtaM tat kriyamANamiti punarapi karaNAmAstheyamityevaM dizA'navasthAna syAdityarthaH / atraiva hetumAha-siddhasyApIti / sAdhane utpaadne| samAdhatte-neti / kriyoparameNaM karaNanyApAroparameNa, yadartha karaNasya vyApArastastha niSpattau satyAM tasya svayamevoparama ityabhISTe : kArye utpanne sati karaNapApAraH svayamuparata iti tadrapakAraNAbhAvAnna kRtasya karaNamityAzayaH / na ca ' ityasya 'vAcyam' itynenaanvyH| yAdRzeti- cakrabhramaNAdilakSaNetyarthaH / rva ghaTotpattita: praakaale| tAdRzAnAmeva tAdRzavyApAravatAmeva / teSAM daNDAdInAm / tadA ghaTotpattyanantarakSaNe / tadutpatiprasaGgaH utpannasyaiva ghaTasya punarutpattiprasaGgaH / niSedhahetumAhatatsattve'pIti-ghaTotpattyanukUlamyApAravatAM daNDAdInAM sattve'pItyarthaH / sUkSmakiyeti- yAdRzakriyayA daNDAdivyApArabhAvamApanayA'vazyaM ghaTAdyutpattiH saiva sUkSmakriyAzabdenAtrAbhipretA, taszastadAnIM vigamAdeva na ghaTAdyutpattiprasaGga ityarthaH / nanu ghaTotpattyanukUlA yA sUkSmakriyA kalpyate sA yadi ghaTotpatteH prAkkSaNe vartate tadA tasyA ghaTotpattivyApyAyA: sadbhAvato ghaTotpatterapi tadAnIM sadbhAvaprasaGgaH, atha sA ghaTotpattiprAkkSaNe na vartate tadA ghaTotpattikAraNatvameva tasyA na sthAdityAzaya pratikSipati-na ceti-asya vAcyam' ityanenAnvayaH / takriyAyAH ghaTotpasiniyatAyAH sUkSmakriyAyAH / tadA'pi ghaMTotpattiprAkAle'pi / tatsattvaprasaGgaH ghaTotpattisaMvaprasaGgaH / asattve ca tasyAH sUkSmakriyAyAM 21
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / tadApi tadutpattiprasaGgo'satve ca kAryAvyavahitapUrva vRttitvAbhAvenAkAraNatvA''pattiriti vAcyam, kAryavyApyatAvacchedakapariNAmavizeSarUpAyAH kAraNatAyAH kAryasahavRttitAniyamAt, ata eva ' kurvadrUpatvamaprAmANikaM bIjatvAdinA sAGkaryAjjAtirUpatadasiddheH' iti nirastam / athaivaM cakrabhramaNAdyupalakSitadIrghakriyAkAle kuto na dRzyate ghaTaH ? yadi kriyamANaH kRta eveti cet ? na-ghaTajananavyApArarUpAyAH kriyAyA dIrghakAlatvAsiddheH, caramasamaya eva tadabhyupagamAt, ghaTagatAbhilASotkarSavazAdeva mRnmardanAyAntarAlikakAryakaraNavelAyAM ghaTaM karomIti vyavahArAt, taduktaM mahAbhASyakRtA 162 * $ " paDsamayakajjakoDI- niravekkho ghaDagayAhilAso si / paisamayakajjakoDiM thUlamai ! ghaDaM milAesi " // -- [ vizeSAvazyakabhASyagAthA- 2318 ] iti, kRtasyaiva karaNe kriyAvaiphalyamityapi na ramaNIyam, kriyayaiva niSThAM janayitvA kAryasya kRtatvopaghaTotpattiprAkkAle'sattve punaH / akAraNatvApattiH tatkAryAvyavahitapUrvakAlavRttitvameva tatkAryaM prati kAraNatvamiti tasyAH kriyAyA ghaTotpattyavyavahitapUrvakAlavRttitvAbhAvAt ghaTaM prati kAraNatvaM na syAdityarthaH / pratikSepa hetumupadarzayati- kAryavyAdhyati - kAraNasya yat kAryavyApyatvaM yadA kAraNaM tadA kAryam' ityevaM pratIyamAnaM tacca daNDatvAdinA daNDAderna sambhavati daNDatvAdinA daNDAdeH sattve'pi ghaTAderasatvAt, kintu ghaTAdikurvadrUpatvAtmakapariNAma vizeSarUpeNa, ghaTAdikurbadrpatvAtmakapariNAmavizeSaviziSTadaNDAderyadA sattvaM tadAnIM ghaTAdeH sattvasyAvazyambhAvAditi tathAbhUtavyApyatvasyAvacchedako yaH kurvadrUpatvAtmakaH pariNAmavizeSastadrUpAyA daNDAdigatakAraNatAyA ghaTAdikAryasamakAlavRttitvasya zyambhAvAnna tathAbhUta kAraNatA - lakSaNakAraNasUkSmakriyAyA ghaTAdyutpatteH prAk pazcAca satvamato notpatteH prAk pazcAcca ghaTAdyutpattiprasaGgo navA pUrvavartitvAbhAve'pyakAraNatvasya prasaGgaH, tatkAryakAle tathAbhUtapariNAmasadbhAvata eva kAraNatvasya sambhavAdityarthaH / ata eva ityasya ' nirastam' ityanenAnvayaH ata eva kurvadrUpatvAtmaka pariNAmavizeSarUpakAraNatAyAH kArya sahavRttitvaniyamAdeva / lAGkaryAditi - bIjatvAdyabhAvavati mRdAdilakSaNakAraNe kurvapatvaM kurvadrUpatvAdyabhAvavati bIjAdAva kurvadrUpatvamityevaM parasparAtyantAbhAvasamAnAdhikaraNayostayoH kurvandrapAtmake bIjAdau sAmAnAdhikaraNyena sAGkaryAdityarthaH / tadasiddheH kurvadUpatvAsiddheH, jAtirUpatayA kurvadrUpatvasyAnabhyupagamAdeva tadrUpatayA tadasiddhirna doSAya kAraNatvaprAhakapramANena viSayIkaraNAdeva nAprAmANikatvaM tasyetyAzayaH / nanvAdyacakrabhramaNAdikriyAyA Arabhya caramasamayakAlIna ghaTajananAnukUla kriyAparyantaM pratisamayaM ghaTajananaM bhavati ' kriyamANaM kRtam' iti pakSe, tathA ca cakrabhramaNaprathama samayAdArabhya caramasamayaparyantamabhivyApya yo ghaTajananavyApAralakSaNadIrghakriyAkAlastasmin prathamasamayAvacchedenApi kriyamANo ghaTaH kRta eveti niSpannasvarUpasya tasya darzanaM kuto na syAdityAzaGkate - athaivamiti / ghaTajanana vyApAralakSaNA ghaTotpattikriyA caramasamaya eva na prathamacakrabhramaNAdisamaye, tadAnIM mRnmardanAyAntarAlikakAryameva kriyate, 'ghaTo me bhavatu' iti yo'yaM ghaTakarturutkRSTaghaTAbhilASastadvazAdeva caramasamayAtiriktasamaye'pi 'ghaTaM karomi / iti vyavahAro bhavati, na tu vastumatyA tadAnIM ghaTakaraNamiti ghaTAbhAvAdeva na tadAnIM ghaTo dRzyata iti samAdhatte neti / tadbhyupagamAt ghaTajananavyApArarUpakriyA'bhyupagamAt / uktArthe mahAbhASyasaMvAdamAha - taduktamiti / paisamaya0 iti - " pratisamaya kAryakoTinirapekSo ghaTagatAbhilASo'si / pratisamayakAryakoTiM sthUlamate ! ghaTaM lagayasi // iti saMskRtam / nanu ghaTAdikriyA kRtameva ghaTaM karoti nAkRtam tathA ca kRtaM siddhameva tatkaraNena nApUrva kiJcinniSpadyata iti tatra na kriyA sAphalyamaJcatItyAzaGkAM pratikSipati kRtasyaiveti / kriyayA yadA ghaTasya niSThA bhavati tadeva ghaTaH kRta ityucyate nAnyatheti kRtatvasampAdakatayA kriyAyAH sAphalyaM bhavatyeveti pratikSepa hetumupadarzayati-kriyayaiveti- evakAreNa kiyAtiriktasya niSTAjanakatvavyavacchedaH / nanu yadyakRtaM kriyA na janayati kintu kRtameva, yataH akRtasyAsattvena karaNavyApAraviSayatvAsambhavAt tarzvanyo'nyAzrayo'tropatiSThate kiyAjanitatvAt kRtatvaM sampadyate kRtatvAca kriyAjanitatvamityAzaGkate - kRtameveti / nAkRtam akRtaM kriyA na janayati, asasvAt akRtasya svarUpata evAsatvena kriyAjanitatvAbhAvAt / kRtatvAvacchinnaM prati kriyAtvena kAraNatvaM nAbhyupagamyate kintu ghaTatvAyavacchinnaM prati ghaTAdikriyAtvena kAraNatvamityevopeyata iti kriyAjanyatAvacchedakakoTau kRtatvasyApravezAnno dizA'nyo'nyAzrayaH, kriyAto jAya
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNinyAM samalato mayopadezaH / 163 pAdanAt ; kRtameva kriyA janayati, nAkRtamasattvAt , kriyAjanitasvAzca kRtamityanyo'nyAzraya iti cet ? na-ghaTatvAdinaiva ghaTAdikriyAjanyatvAt tatra kRtatvApravezAdarthAdeva samAjAt kRtatvopapatteH, yadi ca kriyamANaM na kRtaM tadA kriyAsamaye kAryAbhAvAt tataH pUrva tataH pazcAca kAraNAbhAvAt tatkArya na bhavedeva; sAmagryAstaduttarasamaya eva kAryavyApyatvopagamAna doSa iti cet ? na-sAmagrIsamayasyaiva kAryavyApyatvopagamaucityAt , anyathA vyavahitottarakAle'pi kAryotpattiprasaGgAt , avyavahitottaratva. praveze gauravAt, dvi-vikSaNAdivyavadhAnAbhAvaniveze vinigamakAbhAvAt , kAraNAbhAvasyaiva kAryAbhAva. mAnasya ghaTasya niSpannasvarUpasyAkRtatvAbhAvAdeva kRtatvamityetAvatava kRtasya karaNam, yathA ca nIlasAmagrIto nIlasya ghaTasAmagrIto ghaTasyotpattau satyAM sa ghaTo nIlaghaTo'rthAdeva bhavati, na tu nIlaghaTatvasya kiJcitkAraNanirUpitakAryatAvacchedakatvaM tathA ghaTakriyAto jAyamAnasya ghaTasya sattvAdeva nAkRtatvamityakRtatvAbhAvAdeva kRtatvam, kRtatvaM hi niSpanna. kriyakharUpatvam, tatra niSpannatAMza-kriyAMzayoryajanakaM tata eva tad bhavatItyarthasamAjAt tadutpattiriti samAdhatte-neti / tatra kriyAjanyatAvacchedakakoTau yadi ca kriyamANasya kRtatvaM nopeyate tadA yadA kriyAkAle kAryamaniSpannamevamAstheyamanyathA niSpannasya tasya kRtatvaM syAditi kriyamANasya tadAnIM kAryasya kRtatvamiti vahastitameveti vivAdaparyavasAnam , ani. pannatve cAniSpannaM ca vastu na svasvarUpatAmacatIti kriyAsamaye kAryAbhAvaH, kiyAsamayAt pUrva ca kriyArUpakAraNasyaivA. bhAvaH, evaM kriyAsamayAt pazcAdapi kAraNasyAbhAva iti kadApi tat kArya na syAdataH kriyamANa mityAha- yadi ceti / tataH kriyAsamayAt, ebamapre'pi / yadA svottarasamayatvasambandhena sAmagrI tadA kAlikasambandhena kAryotpattirityevaM sAmagrI-kAryotpattyoApyavyApakamAvasyAGgokArAt sAmagyavyavahitottarasamaye kAryotpattau na kazcid doSa iti zaGkate- sAmagyA iti / taduttareti- saamgyuttretyrthH| yadA sAmagrI tadA kAryamityeva tayoryApya vyApakamAyo na tu sAmayyutarasamayatvasya kAryavyApyatvamiti sAmagrIsamaya evaM kArya na tu sAmavyuttarasamaya iti samAdhatte-neti / anyathA sAmadhyuttarasamayatvasya kaaryvyaapytvaabhyupgme| vyavahitottarakAle'pi sAmagrIvyavahitottarakAle'pi, apinA sAmagyavyavahitottarakAlasyopagrahaH, sAmagyuttarakAlatvasya sAmagrIvyavahitottarasamaye sAmayyavyavahitottarasamaye ca satvena tadumayatra kAryotpattau satyAmeva sAmagyuttaratvasya kAryavyApyatvaM sambhavati, anyathA vyabhicAreNa sAmagyuttaratvasya kAryavyApyatvameva na bhavediti sAmamyuttarasamayamAtra evaM kAryajaniH syaadityrthH| nanu yadA svAvyavahitottaratvasambandhena sAmagrI sAmagyavyavahitottarasamayatvaM vA tadA kAryamityevaM vyApterupagamAt sAmagyavyavahitottarasamaya eva kArya na sAmagrIvyavahitotarasamaya ityata Aha- avyavahitottaratvapraveze gauravAditi-prakAravidhayA vyAyakoTau vyApyatAvacchedakasaMsargakoTau vA'vyavahitottaratvapraveze gauravaprasaGgAdityarthaH / kica, sAmagyanantaraM dvikSaNavyavadhAne yadi kArya jAyate tadA tatra dvikSaNavyavadhAne'syavyavahitatvasampattaye trikSaNAdivyavadhAnAbhAvo nivezyaH yadye kakSaNavyavadhAna eva kAryamutpadyate tadA dvikSaNAdi. vyavadhAnAbhAvo nivezyaH, evaM trikSaNavyavadhAne'pi yadi kArya jAyate tadA catuHkSaNAdivyavadhAnAbhAvo nivezyaH, na ca sAmagrIkSaNabhikSaNe kAryotpAde sAmagyuttaradvitIyakSaNa eva sAmagyutaratRtIyakSaNa eva kArya jAyata ityAdyapagame vinigamakaM kizciditi vinigamakAbhAvAt sarvasyApi dvi-vikSaNAdivyavadhAnAderabhAvasya niveze'pi gauravaM sAmagyavyavahitottarasamayatvasya kAryavyApyatvapakSe ityAha-dvi-vikSaNAdIti / paryAyanaye eka kurvadrUpAtmakaM tatkAryakAraNaM yadA tadA kurvadrUpAtmaka taskAryakAraNAntaramadhyavazyameva samastIti kAraNe satyavazyameva kAryamiti sAmayyAH kAryavyApyatvakalpanApekSayA kAraNasyaiva kAryavyApyatvaM lAghavAt , tatrApi yadA kAraNaM tadA kAryamityeva vyAptine tu kAraNottarasamaye kAryaniti, tathA ca kAraNasamaya evaM kAryam , yathA ca kAraNe satyavazyaM kAryamiti niyamaH, tathA kAraNAbhAve satyavazyaM kAryAbhAva ityapi niyama eva, kAraNasya kAryasamavyApyatvena kAraNAmAvasyApi kAryAbhAvasamavyApyatvam , tena kAraNasya kAryavyApyatve kAraNAbhAvasya vyApyAbhAvarUpatvena kAryarUpavyApakAbhAvasya vyApakatvameva, tathA ca vyApakasya tasya sattve'pi nAvazyaM vyApyasya kAryAmAvasya sattvamityukevikAzaH, ityaM ca kAraNAbhAvasya kAraNottarakAle sattvena tadAnI kAryAbhAvasyaiva sattvaM na kAryasyeti kArya-kAraNayorekakAlasvameveti kriyArUpakAraNakAle niyamena kAryasya sattvAniSpannatvamapi tasyetyataH kRtatvamapIti kriyamANaM
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI- taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / vyApyatvena kAraNottarakAle'pi kAryAsiddhezva / nanu paryAyanayavicAre kAryakSaNeSu kAraNakSaNAnAmavyavahitapUrvavartitayaiva hetutvamuktaM tat kathamiha paryAyaprakRtikazuddharjusUtranayavicAre kriyamANaM kRtamevetyasyopapAdanAya teSAM kAryasahavartitayaiva hetutvaM vadatAM na pUrvAparavirodha iti cet ? satyam - tatra pUrvakSaNAnAmuvarorakSaNahetutvasya vivakSitasya paurvAparyaniyamenaivopapatteH, atra tu vyavahAropagRhItaM ghaTAdikiJcitkAlasthAyikAryamAdAya tatra kriyAjanyatvaM zuddharjusUtranayena vicAryata iti kAryasahavartitayaiva taddhetutvakalpanAd virodhagandhasyApyabhAvAt, ata eva yatra zuddhaparyAyANAM kArya kAraNabhAvazcintyate, yathA- kevaladarzanA"vadhikakSaNeSu kevalajJAnAvadhikakSaNAnAm, tatra paurvAparyagarbha eva hetuhetumadbhAvo na tu kArya sahavartitayaiva, sarvakSaNAnAmekakSaNaikazeSatAprasaGgAditi sudRDhamavadhAraNIyam / atha ' kriyamANam ' ityatra vartamAnatvamAnazo'rthaH ' kRtam' ityatra cAtItatvaM niSThArthaH, tatra vartamAnatvaM vidyamAnakAlavartitvam, atItatvaM ca vidyamAnadhvaMsapratiyogi kAlavRttitvam, vidyamAnatvaM ca tattakRtamiti yuktamityAzayenAha - kAraNAbhAvasyaiveti- evakAreNa kAraNAvyavahitottara samayatvAbhAvasAmadhyuttarasa mayatvAbhAvasrAmadhyabhAvAdeH kAryAbhAvavyApyatvasya vyavacchedaH / zaGkate - nanviti / tat tarhi / teSAM kAraNAnAm, paryAyanayasAmAnyavicAre avyavahitapUrvavartitvena kAraNatvamuktaM paryAyanayavizeSarju sUtranayavicAre tu kAryasahavRttitathA kAraNatvamityucyate iti kathaM na pUrvAparagranthavirodho'rthAt pUrvAparapranyavirodhaH syAdeveti mukulito'rthaH / samAdhatte - satyamiti yathA bhavatodbhAvitaM tathaivoktamastotyarthaH / evamapi na pUrvAparayandhavirodha ityAha- tatreti - paryAyanayavicAra ityarthaH, aviralakrameNa kSaNikasantatisiddhaye pUrvapUrvakSaNAnAmuttarottarakSaNaM prati hetutvaM yad vivakSitaM tat kArya-kAraNayoH paurvAparyaniyamenaivopapattipaddhatimetItyato'vyavahitapUrvavartitayA kAraNatvaM paryAyanayavicAre pUrvamuktamityarthaH / atra tu zuddharjusUtranaya vicAre punaH / vyavahAropagRhItaM vyavahAranayasvIkRtam / AdAya Azritya / tatra ghaTAdikArye / taddhetutvakalpanAt ghaTAdikArya prati kiyAyA hetusvakalpanAt ghaTAdikArye ghaTAdikaraNakriyA ghaTAdikAryasahavRttitayA heturiti yadA ghaTakaraNakriyA tadA ghaTotpattiH, yaivotpattiH saiva sthitiH, tatkAlayorabhedAt kriyA'nyadA nAstIti kAryamapyanyadA na vidyata ityataH kSaNikatvaM sidhyatItyAzayena kArya sahavRttitayA RjusUtranaye hetutvamucyata iti bhinnAbhiprAyapravRttayoH pUrvottaragranthayorna virodha ityAzayaH / ata eveti yata eva kSaNikasantatisiddhaye pUrvekSaNAnAmuttarakSaNaM prati kAraNatvamupeyate tata evetyarthaH / yatheti - kevalajJAna-kevaladarzanopayogayoH kramikatvena pUrva kevalajJAnaM tataH kevaladarzanaM tataH kevalajJAnamityevaM kevaladarzanAntaritakramika kevalajJAnasantati kevalajJAnAntarita kramika kevaladarzana santatisiddhaye kevaladarzanAvadhikakSaNeSu - kevaladarzanAtmaka - kSaNeSu kSaNamAtrasthAvitvAt kevaladarzanasya kSaNatvaM tathA kevalajJAnasyApi kSaNAnAM tadAtmakatvAdeva tadavadhikatvam, yadyapi kevaladarzanamavadhiruttaratayA yasya kSaNasya sa kevaladarzanAvadhikaH kevaladarzanAvyavahitapUrvakSaNaH, evaM kevalajJAnamavadhiruttaratayA yasya kSaNasya sa kevalajJAnAvadhika ityevamapyatra vyutpattiH sambhavati tathApi tathA vivakSAyAM na kiJcit prayojanam / kevalajJAnAvadhikakSaNAnAM kevalajJAnAtmaka kSaNAnAm kSaNatvenotkIrtanaM ca zuddhaparyAyatvapratipattaye, tathA ca zuddhaparyAyAtmaka kevaladarzana- kevalajJAna kAryakAraNabhAvacintanasthale ityarthaH / tatra kevalajJAna - kevaladarzanayoH / kevalajJAna - kevaladarzanayoH kAryasahavartitayA kAryakAraNabhAvAbhyupagame yadaiva kevaladarzanaM tadaiva kevalajJAnaM yadeva kevalajJAnaM tadaiva kevaladarzanamityeka kSaNamAtrarUpatApattau kramika kevalajJAna- kevaladarzanasantatyucchedaH prasajyata ityAha- sarvekSaNAnAmiti / 164 nanu tattadarthopasthityanukUlavyApAra paryavasitaprayogAdhArakAlalakSaNavartamAnakAlavartikRtiviSayatvalakSaNakriyamANatvAzraye tattadarthopasthityanukUlavyApArAtmakaprayogAdhArakA lavartidhvaMsapratiyogi kAlalakSaNAtIta kAlavRttikRtiviSayatvasyAsambhavena kriyamANaM kRtamityatrAnvayasyaivAnupapattiriti zaGkate - atheti / tatra vartamAnatvA'tItatvayormadhye | lipyuccAraNAdisAdhAraNamitiiyaM lipiretadakSare saGketitati lipigrahaNe tattadakSarasmaraNe tattadakSarasamUhAtmaka padasmRtitastattadarthopasthitirbhavatItyevaM paramparayA taMtadarthopasthitiprayojakatvena lipyAM tattadarthopasthityanukUlavyApAratvam, uccAryamANazca zabdo jJAyate tajjJAnAcca tatsaMketitasyArthasya smaraNamityevaM paramparayA tattadaryopasthitiprayojakatvenaivoccAraNe tattadarthopasthityanukUlavyApAratvamityasyo bhaya sAdhA
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / tprayogAdhAratvam , prayogatvaM ca tatsadarthopasthityanukUlavyApAratvaM lipyuJcAraNAdisAdhAraNaM tadAderbuddhisthasvavallaDAdeH zakyatAvacchedaka(ka) tattatkAlAnugamakam , tacca vartamAnatvamatItatvaM vA dhAtvarthe'nveti, dhAtUttarapratyayajanyakAlaprakArakabodhe samAnavizeSyatvapratyAsattyA dhAtujanyopasthitehetutvAt , ata eva nAtItaghaTajJAnAzraye 'ghaTaM jAnAmi' iti prayogaprasaGgaH, na caivamArambhasamaye pacatIti prayogo na syAt tadA kAryA( pAkA )bhAvAditi vAcyam , sthUlakAlamAdAya tatsamAdhAnAt , tasmAt kriyamANaM kRtaraNyam / tadAderiti- yathA ca 'ghaTo'sti tamAnaya, paTo'sti taM pazya' ityAdau tacchabdena ghaTatva paTavAdinA ghaTapaTAdInAM bodhopapattaye tacchabdasva ghaTatva-paTatvAdikaM pravRttinimittam , tadanugamakaM ca buddhisthatvam , buddhisthatvopalakSitatattaddharmAvacchinne zaktatve'pi na nAnArthatvaM pravRttinimittopalakSakasya buddhisthatvasyakatvAt, tathA prakRte'pi laDAdeH zakyatAvacchedakavartamAnakAlAdyanugamakaM tattadarthopasthityanukUlavyApArAdhArAkAlatvapraviSTaniruktavyApAratvamiti lipikAlodhAraNakAlatvAdinA bhede'pi na nAnArthatvamityAzayaH / AnazpratyayArthasya vartamAnatvasya niSThArthasya cAtItatvasya dhAtvartha evAnvaya ityatra hetumupadarzayati-dhAtUttareti-vizeSyatAsambandhena dhAtUttarapratyayajanyakAlaprakArakabodhaM prati vizeSyatAsambandhena dhAtujanyopasthitiH kAraNam , tathA ca prakRte kriyamANamityatra dhAtUsarAnazpratyayajanyavartamAnakAlaprakArakabodho vRttitvasambandhena vartamAnakAlaprakArakakRtivizeSyako vizeSyatAsambandhena kRtau bhavati tatra kRdhAtujanyA kRtitvaniSThaniravacchinnaprakAratAnirUpitaniravacchinna kRtiniSTha vizeSyatAnirUpikopasthitirvizeSyatAsambandhena vartata iti bhavatyuktakArya. kAraNabhAvAt tatra kRtitvAvacchinna vizeSya kAdhayatvasambandhena vartamAnakAlaprakArakazAbdabodhaH, evaM kRtamityatra dhAtUttara. kapratyayajanyAtItakAlaprakArakabodho, vRttitvasambandhenAtItakAlaprakArakakRtivizeSyako vizeSyatAsambandhena kRtAvutpadyate. vatra kRdhAtujanyA kRtitvaniSThaniravacchinnaprakAratAnirUpitaniravacchinnakRtiniSThavizeSyatAnirUpikopasthitirvartata ityatastatra kRtitvAvacchinnavizeSya kAdheyatvasambandhenAtItakAlaprakArakazAbdabodha iti / ata paveti- vizeSyatAsambandhena dhAtUsarapratyayajanyakAlaprakAra kabodhe vizeSyatAsambandhena dhAtujanyopasthite: kAraNatvamityevaM kAryakAraNabhAvabalAd dhAtvartha eva pratyayArthasya kAlasyAnvayAdevAtItaghaTajJAnAzrayaH pumAn 'ghaTaM jAnAmi' iti na prayujhe, ghaTaviSayakavanamAnajJAnAzrayo. 'hamityeva tato bodha upajAyata, atItaghaTajJAnAzraye ca ghaTaviSayakavartamAnajJAnAzrayatvasyAbhAvAnna tathA prayogaprasana ityarthaH / nanu yadi pratyayArthakAlasya dhAtvartha evAnvayastadA pAko yadA''rabhyate tadAnIM pAkasyAmAvAnna tadAnI pAkasya vartamAnakAlavRttitvamiti tadAnIM pacatIti prayogo na syAt , dhAravayaM pAke vartamAna kAlavRttitvasya bAdhA. dilyAzaya pratikSipati-na caivamiti / Arambhasamaye pAkArambhasamaye, pAka kartumudyatasyendhanAgnisaMyojana-cUlhikoparipAkapAtrasthApana-tadgatajalaprakSepAdikAla iti yAvat / niSedhe hetumAha-sthalakAlamiti- 'cUlhikoparipAkapAtrAcAropaNasamayAdArabhya taNDulAdhodanAdibhAvaniSpattisamayamabhivyApya sthitaM sthUlakAlamupAdAya tadAtmakavartamAnakAlavRttipAkakriyAnukUlakRtimattvasya pAkakartari sadbhAvAt tadarthakaH payatIti prayogaH pAkArambhasamaye'pyupapadyata ityarthaH / yadA ca kriyamANamikhatra vartamAnakAlavRttitvasyAnazo'rthasya kRtamityatra niSThArthasyAtItatvasya ca kRtAveva dhAtvarthe'nvayastadA kriyamANaM kRtamiti vAkyAt tattadarthopasthityanukUlavyApArAtmakaprayogAdhArakAlalakSaNavartamAnakAlavRttikRtiviSayastattadarthopasthityanukUlavyApArAtmakaprayogAdhArakAlavRttidhvaMsapratiyogikAlavRttikRttiviSaya ityevaM bodhaH kriyamANe kRtatvAnvayAyogyatvAnna sambhavatItyupasaMharatitasmAditi / dhAtvarthe pratyayArthakAlAnvayamupapAdya kriyamANaM kRtamityatrAnvayAnupapattiryA bhavatA darzitA sA tadA sajatA syAda yadi dhAtvarthe pratyayArthakAlAnvaya ityeva vyavatiSThata, paraM tathopagame Arambhasamaye pacatIti prayogAnupapattiraparihAryaiva syAt. tantra sthUlavyavahAravyutpattisamAzrayaNena sthUlakAlamupAdAya sthUlakAlalakSaNavartamAnakAlavRttipAkAnukUla kRtimAnityarthakatvena pacatIti prayogopapAdanaM tadA zobheta yadi sthUlavyavahAravyutpattirbhavet , na caivam , anyApohazabdArthavAdinA nizcayena zuddharjusUtreNa sthUlavyavahAravyutpatteranAhatatvena tadadhInAbhyupagamaviSayasya sthUlakAlasyaivAbhAvAt , vyavahAramAtraM tu na vastusiddhinibandhanam, vyavahArasya vastusiddhinibandhanatve puruSo vyAghra iti vyavahiyamANaprayogAt puruSasyApi vyAghratvaM prasajyetetyataH kAlavRttitAvizeSarUpasya niSThArthasya vartamAnatvena sahAvirodhamabhyupetya kriyamANaM kRtamityatrAnvayaH svIkaraNIya iti samAdhatte-neti / sthaletisthirapadArthAbhyupagantRtvena sthUlo yo vyavahAranayastasya sthUlavyavahAropapAdanAya yA vyutpattistasyA nizcayena RjusUtrAkhya
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / D mityatrAnvayasyaivAnupapattiriti cet ? na-sthUlavyavahAravyutpatteranyApohazabdArthavAdinA nizcayenAnAdaraNAt, anyathArambhakAla iva tatpUrvakAle'pyekasthUlakAlasambhavena pacatIti prayogaprasaGgAt, na ca vyava. hAramAtrAd vastusiddhirapi, anyathA ' puruSo vyAghraH' iti prayogAt puruSasyApi vyAghratvaprasaGgAt / kiJca, evaM 'naSTo ghaTaH, nazyan ghaTaH' ityAdiprayogavyavasthAyAM tava kA gatiH ? nAzasyoktAtItatvA. yogAt, naSTe'pi ghaTe vidyamAnanAzapratiyogitvAca; atha tatrAtItatvaM vartamAnatvaM ca kRtpratyayArthotpattAvevAnvetIti na doSa iti cet ? na-uktaniyamabhaGgaprasaGgAt ; dhAtutva-pratyayatvAdenAnAtvAt tanniyamasya nizcayanayenAnAdaraNAdanabhyupagamAt , kathaM nizcayanayaH sthUlavyavahAravyutpattiM nAbhyupatItyapekSAyAmanyApohazabdArthavAdinati tadvizeSaNamupAttam , sAmAnyasyAnugatasya vastubhUtasya vRttivikalpato'bhAvAt , svalakSaNasya saGketa vyavahArakAlAnanugAminaH saGketakaraNAnAspadatvAt kalpito'nyApoho vikalpAtmA zabdArthaH, na ca tatra zabdasya saGketakaraNAcchabdArthatvaM kintu zabdAdu vikalpalakSaNo'nyApoho jAyata iti zabdajanyatvAcchabdArthatvam, ukaM ca-" vikalpayonayaH zandA vikalpAH zabdayonayaH / kAryakAraNatA teSAM nArtha zabdAH spRzantyapi" [ ] // 1 // evaM ca yasmAcchabdAd yathAvidho vikalpa utpadyate tathAvidhavikalpaM prati tasya zabdasya kAraNatvam , tathA vikalpAtmA'nyApohastasya zabdasyArtha ityevaMvAdinA nizcayena sthUlavyavahAropAdanapratyalavyutpatteranAdaraNAdityarthaH / yadi ca sthUlakAlamekamupAdAyArambhasamaye pacatIti prayogastathAbhUta kAlavRttipAkakRtimAnityarthaparatayopapAdyate tarhi pAkArambhasamayapUrvakA lAdArabhya pAkaniSpattisamayaparyantasthAyisthUlakAlamupAdAya tadAtmakavartamAnakAlavRttipAkakRtimAnityarthaparatayA pAkArambhasamayAt pUrvakAle'pi pacatIti prayogaH prasajyetetyAha- anyatheti-sthUlavyavahAravyutpattyAzrayaNasya nizcayanaye'bhyupagame tvityrthH| tatpUrvakAle'pi ArambhakAla. pUrvakAle'pi / anyathA vyavahAramAtrAd vastusiddhayapagame / pratyayArthasya vartamAnakAlavRttitvasyAtItakAlavRttitvasya vA nirutasya dhAtvarthe'nvayAbhyupagame parasyAniSTamAvidayati- kiJcavamiti / uktAtItatveti- vidymaandhvNsprtiyogikaalvRttitvlkssnnaaviittvetyrthH| nanu nAzaH pUrvakAlotpanna idAnImapyanuvartata iti yadA vinaSTo ghaTa iti prayujyate tatkAla eva tathA prayogA. dhAratvAd vidyamAnakAlastadAnIM vidyamAnastatpUrvakAladhvaMso vidyamAnadhvaMsastatpratiyogikAla: pUrvakAlastavRttitvaM ghaTanAze samastIti noktAtItatvAyoga iti cet, maivam- yato yathAzrutAtItatvagrahaNe sthirapadArthavAdimate bhAvamAtrasya prayogakAle satastatkAlavRttidhvaMsapratiyogipUrvakAlavRttitvenAtItatvaM prasajyeta, atastatra vartamAnakAlAvRttitve satIsyapi vizeSaNaM deyam, tathA ca pUrvajAto'pi ghaTanAza uttarakAle sarvadaiva vartata iti tasya vartamAnakAlAvRttitvasyAbhAvena na tatsahitavidyamAnadhvaMsapratiyogikAlavRttitvalakSaNAtItatvasambhava iti, evaM ca 'naSTo ghaTaH' iti prayogaH pUrvavRttanAzapratiyogini ghaTe jAyamAno nopapadyatetyarthaH / pUrvavRttanAzapratiyogighaTamupAdAya 'nazyan ghaTaH' iti prayogo na bhavati so'pi syAt , vidyamAnanAza. pratiyogitvasya ghaTe sadbhAvAdityAha- naSTe'pIti / nanu 'naSTaH' ityatra kRtaH pratyayasyAtItatvamutpattizcArtha iti tatro. spattAvatItatvasyotpattezca nAze dhAtvarthe'nvaya ityatItotpattimannAzapratiyogIti bhiSTaH' ityasyArthaH, 'nazyan' ityatra ca vartamAnatvamutpattizca zatRpratyayArthaH, utpattau vartamAnatvasyotpattezca dhAtvarthe nAze'nvaya iti vartamAnotpattimannAzapratiyogIti 'nazyan' ityasyArthaH, tathA ca 'naSTo ghaTaH, nazyan ghaTaH' iti prayogadvayavyavasthA susamatetyAzaGkate- atheti / tatra naSTo nazyannityAdau samAdhatte-neti / uktati- 'taca vartamAnatvamatItatvaM vA dhAtvarthe'nveti' iti granthenArthAdukto yo niyama:-pratyayArthasyAtItatvasya vartamAnatvasya vA dhAtvartha evAnvaya iti, tasya bhaGgaprasaGgAt , idAnIM pratyayArthasyAtItatvasya vartamAnatvasya ca pratyayArthenaivAnvayasyopagamAdityarthaH / nanu sakaladhAtugataM dhAtutvaM sakalapratyayagataM ca pratyayatvamanugataM nAstIti na sAmAnyata upadarzitaniyamaH kintu kRdhAtvarthe kRjadhAtUttarAnazaktapratyayArthavartamAnatvAtItasvAtItatvAderanvaya iti vizeSata evoka niyama iti nara-dhAtusthale'nyathA'nvayopagame'pi noktaniyamabhaGgaprasaGga ityAzaGkate-dhAtutva-pratyayatvAderiti / samAdhatte-neti / 'dhAtupadatvAdinApi' ityasya sthAne 'dhAtupadavattvAdinA'pi, iti pAThaH samyag , AdipadAt pratyayapadavatvAdarupagrahaH, tathA ca pANiniprabhRtayo vyAkaraNapraNetAro bhvAdiSu saGketitavanto dhAtupadam, AkhyAtakRdAdiSu ca pratyayapadamiti pANinyAdikRtasaGketavizeSa sambandhena dhAtupadavattvaM dhAtutvam , nirutasaGketavizeSasambandhena pratyayapadavatvaM pratyayasvamityevaM dhAtutva-pratyayatvAderanugatasya sambhavena tapeNa dhAtu-pratyayAderanugamanasya sambhavena dhAtvarthe pratyayArthavartamAnatvAderanvaya
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyo samalato nayopadezaH / viziSya vizrAntiriti cet ? na-antato dhAtupadatvAdinApi tadanugamasya kartuM zakyatvAt , athAnyatrA'pyekapadopAttatvapratyAsatyA kRtyAdisvArtha eva pratyayArthakAlAnvayo vyutpattivaicitryAt, na ca pacatyapi bhAvikRtiprAgabhAvamAdyakRtidhvaMsaM cAdAya * pakSyati, apAkSIt' iti prayogaprasaGga iti vAcyam , AdyakRtiprAgabhAva-caramakRtidhvaMsayorbhaviSyadatItapratyayArthatvAditi noktadoSa iti cet ? na-'jAnAti'ityAdau dhAtvartha eva pratyayArthakAlAnvayadarzanAt ; astu vA, tathApi kRtpratyayArthotpatteH prAtipadikArthe ghaTe kathamanvayo'yogyatvAt , parapamparAsambadhena tatra tadanvayopapattiriti cet ? na-vidyamAnaghaTe iti niyamasya sAmAnyataH sambhavena tadbhaGgaprasaGgaH kRtpratyayArthavartamAnatA-'tItatvayoH kRtpratyayAtpittAvanvayasyopagame syaadevetyrthH| nanu kriyamANaM kRtamityatra kRtirdhAtvartha eveti tatrAnaza-niSThApratyayArthavartamAnatvA-'tItatvayoranvayaH, anyatra tu kRtiH pratyayArtha iti pratyayArtha eva tatra pratyayArdhavartamAnatvA'tItatvayoranvayaH, ekapratyayopasthApyayorapi kRtikAlayoranvayo'nubhavAnurodhAdupagamyate, tathA ca yatra dhAtvarthaH kRtistatra dhAtvartha eva pratyayArthakAlAnvayaH, yatra tu pratyayArthaH kRtistatra pratyayArthe pratyayArthakAlAnvaya iti vyutpattivaicicyAbhyu pagame na kazcid doSa iti zaGkate-atheti / anyatrApi kRtyarthakadhAnuvyatiriktadhAtusthale'pi ! nanu kRtyarthakadhAtusthale dhAravarthe pratyayArthakAlAnvaye nirNIte tadanyadhAtusthale'pi dhAtvartha eva pratyayArtha kAlAnvayaH samucitaH, ekatra nirNataH zAstrArtho'nyatrApIti nyAyAditi na pratyayAthe pratyayArthakAlAnvaya ityata Aha- ekapadopAttatvapratyAsattyeti- sannikRSTe'ntaraGge'nvaye sambhavati viprakRSTa bahiraGge nAnvaya ityapi niyama iti pratyayArthaH kRtiH kAlazca yatra tatra dhAtvarthe ekapadopAttatvalakSaNa pratyAsattivikalatvAd bahirajaH, pratyayArtha coktapratyAsattisamanvitatvAdantaraNa iti tatraiva pratyayArthakAlAderanvayaH, yatra tUtapratyAsattizAlini nAnyayaH sambhavati tatra viprakRSTe'pi padAntaropasthApitArthe padAntaropasthApitArthasyAnvayaH svIkriyata evetyevaM vyutpattivaicitryAzrayaNe na kazcid doSaH, dRzyate caivakArAtmakaikapadopasthApitayorapyanyayo-rvyavacchedayoranvaya iti tayA kalpanA nAdRSTacarItyAzayaH / nanu yadyanyatraikapadopAttatva. pratyAsasibalAt pratyayArtha eva kRtau pratyayArthavartamAnatvAderanvayastadA pAkAnukUlavartamAnakRtimatyapi devadattAdAbuttarakAle pAkakRtirbhaviSyatIti 'pakSyati devadattaH' iti prayogaH syAt, pAkAnukUlAyAH prayogAdhArakAlavRttiprAgabhAvapratiyogitva. lakSaNabhaviSyattvavatyAH kRterdevadatte bhAvAt, evaM tatra pUrvakAle pAkAnukUlA kRtirAsIdapIti 'apAkSIdU devadasaH' ityapi prayoga: syAt , pAkAnukUlAyAH prayogAdhArakAlavRttidhvaMsapratiyogitvalakSaNAtItatvavatyAH kRterapi bhAvAditi pratyayAthai kRtI pratyayArthakAlAnvayo na yukta ityAzaGkAmudbhAvya praznayitA pratikSipati-naceti- asya 'vAcyam' itynenaanvyH| niSedhe hetumAha-AghakRtIti-tatpAkAnukUlakRtidhvaMsAdhikaraNakSaNAvRttitvaM tatpAkAnukUlakRtAvAdyatvam , tapAkrAnukUlakRtiprAgabhAvAnadhikaraNakSaNavRttitvaM tatra caramatvaM bodhyam, tathA ca pacati devadatte tadAnIM 'pakSyati devadattaH' iti na prayogaH, tAdRzaprayogakAlavRttitvasyAdya kRtiprAgabhAve'bhAvAt, evaM tadAnIm 'apAkSId devadataH' ityapi na prayogaH, tAdRzaprayogakAle caramakRti,sasyAbhAvAditi ! samAdhatte-neti- yadabhimataM praznakartuH kRtyarthakadhAtuvyatiriktadhAtusthale pratyayArthakRtI pratyayArthakAlAnvaya iti tanna samIcInam , jAnAtItyatra jJAdhAtuH kRtyarthako na, kintu jJAnArthaka eva, tathA ca kRtyarthakadhAtuvyatiriktadhAtuH sa bhavati na ca tatra dhAtUttarapratyayasyAkhyAtasya kRttiroM yena tatra pratyayArthakAlasyAnvayaH sambhAvyetApi, khyAtasya tatra kRtyarthatvamabhyupetyAkhyAtArthe kRtau vartamAnatvasyAkhyAtArthasyAnvaya iti na ca kalpayituM zakyam, tathA sati tadAnIM ghaTajJAnavirahiNyapi devadatte ghaTajJAnArtha yatamAne devadatto ghaTa jAnAtIti prayogaH syAda ghaTaviSayakajJAnAnukUlavartamAnakAlInayatnavattvasya devadatte sadbhAvAdityagatyA dhAtvartha eva jJAne pratyayArthakAlAnvaya iti kRtyAdisvArtha eva pratyayArthakAlAnvaya iti niyamo bhagna evetyrthH| yadi ca kathamapi vyatpattivaicitryAda ghaTaH' ityAdau pratyayArthotpattAveva pratyayArthakAlasyAnvaya upeyate, evamapyatItAyA vartamAnAyA vA nAzotpattaghaTe'nvayo'yogyatvAna sambhavatIti tAdRzaprayogAnupapattiH syAdityAha- astu veti / kathamityAkSepe, na kathaJcidityarthaH / nanu nAzotpattiH svAzrayanAzapratiyogitvalakSaNaparamparAsambandhena ghaTe'nvetumaItyevetyAzaGkate- paramparAsambandheneti-svAzrayapratiyogitvasamba. ndhenetyarthaH / tatra ghaTetadaviyopapattiH nAzotpattyanvayasambhavaH / pratiyomyabhAvAndhayayostulyayogakSematvamiti nabasamabhi
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / 'na naSTo ghaTaH' iti prayogAnApatteH, vRttyaniyAmakasya sambandhasyAbhAvapratiyogitAnavacchedakaravAta; utpatterdhAtvarthe tasya ca prAtipadikArthe'nvayAnna doSa iti cet / na-nAmArtha-dhAtvarthayoH sAkSAdbhedasambandhenAnvayAyogAt, anyathA ' taNDulaM pacati' ityatrApi karmatvasaMsargeNa prAtipadikArthasya dhAtvarthe'nvayaprasaGgAt; abhedena nipAtAnyanAmArthaprakArakabodhe samAna( vizeSyatvapratyAsatyA nipAtapratyayAbhyatarajanyopasthiterhetutvAt , nAmArthaprakArakadhAtvartha )vizeSyakabodhAsambhave'pi dhAtvarthaprakArakanAmArthavizeSyakabodhaH prakRte'napAya eveti cet ? na- 'caitraH pAkaH' ityAdau kartRtvAdisaMsargeNa pAkAdezcaitrAdAvanvayAbodhAya dhAtvarthaprakArakabodhe'pi nipAta-pratyayAnyatarajanyopasthitehetutvAntarakalpanAvazyakatvAt / vyAhRtayAdRzavAkyAd yena sambandhena yadvattvaM yatra pratIyate na samabhivyAhRtatAdRzavAkyAt tatsambandhAvacchinnataniSThapratiyogitAkAbhAvavattvaM tatra pratIyata iti niyamena 'naTo ghaTaH' ityatra svAzrayapratiyogitvasambandhenAtItanAzotpatterghaTe'nvayA. bhyupagame 'na naSTo: ghaTa' ityatra svAzraya pratiyogitvasambandhAvacchinnAtItanAzotpattiniSThapratiyogitAkAbhAvavAn ghaTa ityevamevAnvayabodhasyopagantavyatvena vRttyaniyAmakasambandhasyAbhAcapratiyogitAnavacchedakatvapakSe svAzraya pratiyogitvasya bRttyaniyAmakatayA tatsambandhAvacchinna pratiyogitAkAbhAvAprasiddhacA tadvattvabodhanAsambhavena vidyamAnaghaTe 'na naSTo ghaTaH' iti prayogo nopapadyateti samAdhatte-neti / nanu 'naTo ghaTaH' ityatrAtItotpattimannAzapratiyogI ghaTa ityevamanvayabodho bhavati, sa ca pratyayArthAtItakAlAnvitapratyayArthotpattenazadhAtvarthe nAze tasya ca pratiyogitayA prAtipadikArthe ghaTe'nvayasyopagamAdupapAdayituM zakya ityAzaGkateutpatteriti / tasya ca dhAtvarthasya punaH / nAmArtha-dhAtvarthayoH sAkSAdabhedAtiriktasambandhena nAnvaya iti niyamAd dhAtvarthasTa nAzasya pratiyogitvalakSaNAbhedAtiriktasambandhena nAmArthe ghaTe'nvayAsambhavAditi samAdhatte-neti / 'taNDulaM pacati devadattaH' ityatra dhAtvarthasya pAkasya pratyayArthakRtidvArA svAnukUlakRtimattvarUpaparamparAsambandhena nAmArthe devadatte'nvayAt sAkSAditi / stokaM pacatItyatra stokarUpanAmArthasya sAkSAdevAbhedasambandhena dhAtvarthe pAke'nvayAd bhedasambandheneti-- asyAbhedAtiriktasambandhenetyarthaH / anyathA nAmArtha-dhAtvarthayoH sAkSAdbhedasambandhasyopagame / prAtipadikArthasya dvitIyAvibhaktiprakRtitaNDularUpanAmArthasya / dhAtvartha pacdhAtvarthe pAke / nanu nAmArthasya taNDulasya karmatvasaMsargeNa dhAtvarthe pAke'nvayo na bhavatItyetadartha vizeSyatAsambandhena bhedasambandhAvacchinnanipAtAnyanAmArthaniSThaprakAratAkazAbdabodhaM prati vizebhyatAsambandhena nipAtapratyayAnyatarajanyopasthitiH kAraNamityeva kalpyate, 'naSTo ghaTaH' ityatra tu na nAmArthaprakArakadhAtvarthavizeSyakazAbdabodhaH, kintu dhAtvarthanAzaprakArakanAmArthaghaTavizeSyakazAbdabodha eva, tasya ca niruktakAryatAvacchedakadharmAnAkAntatvAnniruktakAraNAbhAve'pi nAnupapattiriti zaGkate-- atheti / 'abhedena' iti sthAne ' atha abhedena ' iti pATho yuktaH / 'ghaTa: paTo na' ityatra naarUpanAmArthabhedasya svarUpasambandhena ghaTe'nvayAt svarUpasambandhAvacchinnana panAmArthabhedaniSThaprakAratAkabodhasya vizeSyatAsambandhana ghaTarUpanAmA utpAdAt tatra nipAtapratyayAnyatarajanyopasthitevizeSyatAsambandhanAbhAvAd vyabhicAra iti tadvAraNAya nipAtAnyeti-nAmno vizeSaNam , tathA coktabhedaprakArakabodhasya kAryatAvacchedakAnAkrAntatvAna vyabhicAraH, 'ghaTo na' ityAdau nipAtajanyopasthiteH 'ghaTam' ityAdau pratyayajanyopasthiteH satvAnna vyabhicAra ityetadartha kAraNakoTau nipAtapratyayAnyataratvena nipAtapratyayayorupAdAnam / prakRte 'naSTo ghaTaH' ityAdau / caitraH pacatItyAdau caitrarUpanAmArthasya svakartRkatvasambandhena pAkarUpadhAtvarthe'nvayastha vizeSyatAsambandhena bhedasambandhena nAmArthaprakArakabodhe vizeSyatAsambandhena nipAtapratyayajanyopasthiteH kAraNatvakalpanena vAraNe'pi kartRtvasambandhena pAkaprakArakabodhasya niruktakAryatAvacchedakadharmAnAkAntasya vizeSyatAsambandhena caitrarUpanAmArthe utpattevAraNAya bhedasambandhena dhAtvarthaprakArakabodhaM pratyapi samAnavizeSyatvapratyAsattyA nipAta-pratyayAnyatarajanyopasthitehetutvaM svIkaraNIyameva, tathA ca 'naSTo ghaTaH' ityAdau nazadhAtvarthasya nAzasya pratiyogitAsambandhana ghaTarUpanAmArthe'nvayo na sambhavatIti samAdhatte-neti / 'caitraH pAka ityAdI' ityasya sthAne "caitraH pacatItyAdau" iti pATho yuktaH / dhAtvarthaprakArakabodhe'pi vizeSyatAsambandhana dhAtvarthaprakArakabodhe'pi / nanu 'naSTo ghaTaH' ityAdau nazdhAtozipratiyogini lakSaNA, lakSyArthasya ca nAzapratiyogino panAmArthe'nvayaH. yadyapi 'padArthaH padArthanAnveti, na tu padArthakadezena' iti vyutpattanAzapratiyogirUpapadArthakadeze nAze kRtpratyayArthasyotpattenAnvayaH sambhavati, tathA'pi kvacit padArthakadeze'pi padArthAnvayaH svI
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / 19 syAdetat- atra nazdhAtoH pratiyogini lakSaNayA'bhedenevAstu prAtipadikArthena samamanvayaH, ekadeze nAze kRtpratyayArthotpatteranvayazca vyutpattivaicitryAt ; na ca dhAtvarthasyAkhyAtAdhartha evAnvayaniyamAt kathamevamiti vAcyam , zaktyaiva dhAtvarthaprakArakabodhe AkhyAtAdijanyopasthitehetutvAt , ata eva 'jAnAti' ityAdau ' jJAdhAtorjJAnavati lakSaNayA prAtipadikArthenAnvayasambhave AkhyAtArtho'yogyatvAnna bhAsate' iti cintAmaNikaduktaM yuktama , anayA bhalyA dhAtoH paramparayA mukhyArthabAdhapradarzanena tallakSaNAsUcanasyaidA. bhipretatvAt , evaM hi nirUpitatvasambandhena jJAnaprakArakAzrayatvavizeSyakAvAntarazAbdabodhe taddhetutvAdi. gauravaM nirastaM bhavati, na ca sAmAnyato hetutvaM klaptameveti ka gauravamiti vAcyam , tathApi tattadA. kAsAjJAnAdihetutAkalpane gauravAditi; maivam-tathA sati 'jAnAti' ityatrAkhyAtArthasaGkhyAnanvayaprasaGgAt , kriyate, yathA- 'sampanno vrIhiH' ityatra padArthatAvacchedake bohitve ekatvasyAnvayaH, iti 'padArthaH0' ityAdiniyamasocanena padArthakadeze'pi nAze kRtpadArthAnvayo vyutpattivaicitryAdupayata ityAzaGkate- syAdetaditi / atra 'naSTo ghaTaH' ityAdau / pratiyogini nAzapratiyogini / "lakSaNayA' ityanantaraM 'lakSyArthasya tasya' iti zeSaH / abhedenaiva abhedasambandhenaiva / ekadeze naashprtiyogiruuppdaarthkdeshe| nanu dhAtvarthasya nAzapratiyogini nAmArthe ghaTe nAnvayaH sambhavati, dhAtvarthasya pratyayAna samamevAnvayasya niyamAdityAzaGkA pratikSipati- na ceti- asva 'vAcyam' ityanenAnvayaH / kathamevam dhAtvarthasya nAzapratiyoginobhaidena kathaM naamaanaanvyH| niSedhe hetumAha-zaktyaiveti-vizeSyatAsambandhena dhAtuzaktyupasthApyArthaprakArakazAbdabodhe vizeSyatAsambandhenAkhyAtAdijanyopasthiterhetutvam , ato dhAtoH zakyArthasya na nAmArthe'medenAnvayaH, prakRte tu nazvAtorlakSyArthasya nAzapratiyogino'bhedena nAmArthe ghaTe'nvaya iti tatra noktakAryakAraNabhAvavirodha ityarthaH / nAmArthena samaM dhAtulakSyArthasyAnvaye gaGgazopAdhyAyava canasaMvAdamupadarzayati-ata paveti- dhAtuzakyArthaprakArakabodha evAkhyAtAdijanyopasthitehetutvAdevetyarthaH / 'lakSaNayA' ityanantaraM tadupasthApyArthasyeti zeSaH / anvayasambhave abhedenAnvayasambhave / AkhyAtArthaH yatnaH / ayogyatvAt vartamAnajJAnAzraye devadatte 'devadatto ghaTaM jAnAti, iti prayujyate, yadA tu devadatto ghaTasya jJAnArtha yatate na tu vartamAnaghaTaviSayakajJAnAzrayastadAnIM 'devadatto ghaTaM jAnAti' iti na prayujyate, yadi tu tatrAkhyAtArthAnvayabodha upayate tadA ghaTajJAnAnukUlavartamAnakAlInayatnAzrayatvasya devadatte sattvAd 'devadatto ghaTaM jAnAti' iti prayogaH syAt , na ca bhavati tadAnImevaM prayogo'to'yogyatvAdAkhyAtArtho na tatra bhAsata ityarthaH / anayA bhaGgayA 'jJAdhAtonivati lakSaNayAH' ityAdivacanasandarbhaNa, lakSaNA tatraiva bhavati yatra mukhyArthabAdha iti jJAdhAtonivati lakSaNopadarzanena mukhyArthabAdho yato'tra tato lakSaNA samAzritetyevaM paramparayA mukhyArthabAdhapradarzanena, vastuta 'AkhyAtArtho'yogyatvAnna bhAsate' ityuktyaiva paramparayA mukhyArthabAdha upadarzitaH, yadyatra dhAtorlakSaNayopapattirna bhavet, tadA''khyAtasyaiva lakSyArthamAzrayatvamAzrilyAnvaya upeyetApi, tena cAkhyAtArtho'pi yogyatvAd bhAseta, na caivam , jJAdhAtonivati lakSaNayA prAtipadikArthanAnvayaH sambhavatyeva, evaM cAkhyAtArtho'yogyatvAnna bhAsata ityarthasyopodalanAya 'jJAdhAtoH' ityAdhuktiH, tatra cAkhyAtArthasyAbhAsanaM pradhAnatayA taddhe tutayA cAyogyatvaM mukhyArthavAdhaparyavasitaM pradarzitamityetAvatA paramparayA mukhyArthabAdhapradarzanam , yatra ca mukhyArthayAdhastatra zAbdabodhopapattaye lakSaNA samAzriyata evetyatastena lakSaNAsUcanaM taduktyabhipretamiti bodhyam / jJAdhAtulakSyArthasya jJAnavato'bhedana nAmArthe'nvayopagame jJAnanirUpitAzrayatvaprakArakanAmArthavizeSyakAnvaya. bodhalakSaNamahAvAkyArthabodhasyAnabhyupagamena tatkAraNatvamapi nirUpitatvasambandhena jJAnaprakArakAzrayatvavizeSyakAnvayabodhalakSaNAvAntarabodhe na svIkriyate navA''rUyAtajanyAzrayatvopasthitastaM prati kAraNatvamapIti lAdhavamapItyAha evaM hIti-- dhAtulakSyArthasyAbhedena nAmArthe'nvayopagame yata ityarthaH / taddhetutvAdIti-jAnAtItyAdyAnupUrvI lakSaNasamabhivyAhArajJAnAdiniSchakAraNatvAdotyarthaH / nanu zAbdabuddhitvAvacchinnaM pratyAkAkSAjJAnatvena kAraNatvaM kluptameveti na gauravamityAzaGkA pratikSipatina ceti- asya vAcyam' itynenaanvyH| niSedhe hetumAha- tathApIti- AkAGkSAjJAna zAbdabodhayoH sAmAnyato hetuhetumadbhAvasya klupttve'piityrthH| tattadAkAGkSati- nirUpitatvasambandhena jJAnaprakAra kAzrayatvavizeSyakazAbdabodhe jAnAtItyAnu.
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ mayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyo samalahato nayopadezaH / bhAvanAnvayinyevAkhyAtArthasaGkhyAnvayAt , athAkhyAtArthasamAnvaye bhAvanAvizeSyatvaM na tantram , kintu prathamAntapadopasthApyatvameveti na doSa iti cet ? na-dhAtvarthaprakArakabodhasAmAnya evAkhyAtAdijanyo. pasthite hetutvAt , zaktyeti praveze gauravAt , ' prajayati' ityAdAvananvayaprasanAca, 'pAko'yam' ityAdI gha 'stokaM pacati, stokaH ( pAkaH)' iti prayogayorvizeSAya ghanAdInAM dhAtvarthatAvacchedakaviziSTe zaktisvIkArAnna doSa iti dik / tadevaM naiyAyikoktavyutpatto tannItyaivAtiprasaGgasya darzitatvAt , jJAnotpattikAle nAzotpattikAle'pi pUrvIlakSaNAkAlA jJAnasya svarUpasambandhena jJAnAzrayatvaprakArakacaitrAdinAmArthavizeSyakazAbdabodhe 'jAnAti caitraH' ityAdi. samabhivyAhAralakSaNAkAlAjJAnasya ca hetutAkalpane gaurvaadilrthH| syAdetadityAdinodbhAvitAmAzaGkAM pratikSipati-maivamityAdinA / tathA sati jAnAtItyAdau jJAdhAtonivati lakSaNayA lakSyArthasya jJAnavato nAmArthe'nvayamabhyupetyAkhyAtArthabhAvanAyAstatrAnvayabodhAnabhyupagame sati / AkhyAtArthasahayAnanvayaprasaGgAt jAnAtItyAkhyAtekavacanArthakatvasaGkhya yA nAmArthacaitrAdau yo'nvayabodho bhavati sa na syAt / tatra hetumAha- bhAvaneti- AkhyAtArthabhAvanAyA yatrAnvayastatraivAkhyAtasaGkhacAyA anvaya iti niyamena AkhyAtArthabhAvanAyAH prakRte'nvayAnabhyupagame AkhyAtArthasaGkhyAyA api tatrAnvayo na syAditrthaH / nanu vizeSyatAsambandhena yatrAkhyAtArthabhAvanAprakArakabodhastatra tArthavizeSyatArthasambandhanAkhyAtasaGkhyAprakArakabodha ityeva neSyate yena bhAvanAvizeSyatvamArUpAtArtha saGghayAnvaye prayojakaM syAt , kintu prathamAntapadopasthitArtha evAkhyAtArthasaGkha yAnvaya iti AkhyAtArthasaGkhayAnvaye prathamAntapadopasthApyatyameva prayojakamiti caitrAdau prathamAntapadopasthApye AkhyAtArthasaGkhayAnvaya upapadyatetarAmiti zaGkate- atheti / tantrama prayojakam, vizeSyatAsambandhena dhAtvarthaprakArakabodhatvAvacchinna pratyeva vizeSyatAsambandhenAkhyAtAdipratyayajanyopasthiteH kAraNatvam , na tu vizeSyatAsambandhena zaktyA dhAtvarthaprakArakabodhaM prati vizeSyatAsambandhenAkhyAtAdipratyayajanyorasthiteH kAraNatvam , kAryatAvacchedakakoTau zaktyeti praveze gauravAt ; 'prajayati' ityAdau prapUrvakAjadhAtorlakSaNayaivopasthitasyAkhyAtArthena samamanvayasvIkAreNa tAdRzAnvayabodhasya zaktyA dhAtvarthaprakArakAnvayabodhatvalakSaNa kAryatAvacchedakAnAkAntatvena 'prajayati' iti samabhivyAhArAdanutpAdaprasaGgAt , evaM ca 'jAnAti' ityAdau na dhAtorjJAnAzraye lakSaNA kintu AkhyAtasyaivAzrayatve lakSamA AkhyAtalakSyArtha evAzrayatve dhAtvarthasya jJAnasya nirUpitatvasambandhenAnvayaH, itthaM ca 'naSTo ghaTaH' ityAdau nazdhAtonazipratiyogini lakSaNAyAmapi lakSyArthasya nAzaprati. yogino'bhedasambandhena na nAmArthe ghaTe'nvayaH sambhavati, tAzabodhasyApi niruktakAryatAvacchedakAkAntatvena vizeSyatAsambandhena taM prati kAraNasya vizeSyatAsambandhena pratyayajanyosthite mArtha ghaTe'bhAvAdityarthaH / nanu 'pAko'yam' ityAdau pacadhAtoreva pAke zaktine tu ghaJa iti padhAtUpasthApyasya pAkasyAbhedena nAmArtha idama'nvaya iti tadbodhasya padhAtvarthapAkaprakArakasya vizeSyatAsambandhena nAmArthe utpattastra pratyayajanyopasthitervizeSyatAsambandhenAbhAvAd vyabhicAra iti nokta kAryakAraNabhAvasambhava ityata Aha-pAko'yam' ityAdau ceti-'stokaM pacati' ityatra 'kriyAvizeSaNAnAM karmatvam' ityanuzAsanAt pacdhAtvarthapAke'bhedena vizeSaNasya stokArthasya vAcakAt stokapadAd dvitIyA, 'stokaH pAkaH' ityatra stokapadArthasya na pacadhAtvarthe'bhedena vizeSaNatvaM tathA satyuktAnuzAsanabalAdatrApi dvitIyAprasaktI 'stokaM pAkaH' iti syAnna tu ' stokaH pAkaH' iti, bhavati ca 'stoka pAkaH' itivat 'stokaH pAkaH' ityapi, tadanurodhena pacUdhAtUttaraghaJo'pi dhAtvarthatAvacchedakapAkatvaviziSTe zaktirUpeyate, tathA ca ghajantapAkapadArdhe nAmArtha evAbhedena stokarUpanAmArthasyAnvaya iti tatra vizaSya vizeSaNavAcakrapadayoH samAna vibhaktivacanatvaniyamabalAt 'stokaH pAkaH' iti prayoga iti, evaM ca 'pAko'yam' ityatra ghajantapAkanAmArthasyavAbhedenedamo nAmno'rthe'nvayo na tu padhAtvarthasyeti vyabhicArAbhAvAdukta kAryakAraNabhAvaH samyageveti bhAvaH / kriyAkAla niSThAkAlayoraikyamAzritya * kriyamANaM kRtam ' iti yajusUtranayAbhipretaM tadupasaMharati- tadevamiti / naiyA. yikoktavyutpattAviti - dhAtUttarapratyayajanyakAlaprakArakabodhe sAmAnavizeSyatvapratyAsatyA dhAtujanyopasthitahetutvamityAdi
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNisyAM samalaGkRto nayopadezaH / ca 'jJAto ghaTaH, naSTo ghaTa:' iti vyavahArAt, kriyAkAlespi niSThArthAvirodhAt tat kriyamANaM kRtam' ityanvayo nAnupapannaH, sarvatra kAlavartitA vizeSarUpasiddhatvasya niSThArthatvAt tasya cAdisamavAyAvacchedena sAdhyatvena samamavirodhAt, ciranaSTe 'idAnIM naSTaH' iti, cirotpanne ca ' idAnImutpannaH ' iti ca pratItiH samabhivyAhAravizeSAdetatkAlAvacchinna sAdhyatvaviziSTasiddhatvopasthityaiva na bhaviSyati, itthameva kriyamANaM kRtameva, kRtaM ca kriyamANatvena bhajanIyamiti siddhAntaH saGgacchate / siddhatva viziSTasAdhyatAyAH siddhatva niyatatvAcchuddhasiddhatAyAzca viziSTasAdhyatA'niyatatvAt, tadAha bhASyakAra:teNeha kajjamANaM niyameNa kathaM kathaM tu bhayaNijjaM / kiMcidiha kajjamANaM uvarayakiriyaM va hojAhi " / / -- [ vizeSAvazyaka bhASyagAthA- 2320 ] iti, astu vA vipariNAmasvarUpa niSpatyAdirUpAnanugataiva niSThA, samabhivyAhAravizeSAdeva bodhavizeSopapatteH, paramuktayukteH kriyAkAlo (nayarahasyataH ) niSThAkAlaM na viruNaddhIti kimativistareNa ? // 31 // 46 nanu yadyevaM kAraNavyApAracaramakSaNa eva kriyAkAlo niSThAkAlazca bhASyakRtA nirNItastadA zAsyeka f 171 vyutpattau ' kriyamANam' ityatra kriyAyAM vartamAnakAlavRttitvAnvayaH ' kRtam' ityatra kriyAyAmatItakAlavRttitvAnvaya iti vartamAnakAlavRttikriyAyA atItakAlavRttitvAsambhavAnna kriyamANaM kRtamityasyopapAdikAyAmityarthaH / tanItyaiva naiyAyiko vyutpattyaiva / atiprasaGgasyeti- ciravinaSTe'pi ghaMTe vidyamAnanAzapratiyogitvasya satvena ' nazyan ghaTaH' iti prayogaprasaGgasyetyarthaH / kriyAkAle niSTArthAvirodhaM vyavahArabalAdupapAdya tataH ' kriyamANaM kRtam' ityatrAnvayopapatti bhAvayatijJAnotpatikAla iti / yAdRzasya niSThArthasyotpattisamaye'pi sattvato na sAdhyatvena samaM virodhastaM bhAvayati sarvatreti / tasya ca kAlavartitAvizeSarUpasiddhatvasya punaH / yadi vartamAna niSThAkAlayorna virodhaH kimiti ciranaSTe ' idAnIM naSTaH ' iti, cirotpanne ca ' idAnImutpannaH' iti ca na pratItirityapekSAyAmAha - ciranaSTa iti / pratItiH' ityasya 'na bhaviSyati' ityanenAnvayaH / samabhivyAhAravizeSAt 'naSTa:' iti pade ' utpannaH' iti pade cAnyavahitottaratvasambandhena idAnImitipadavattvalakSaNA kAGkSAbalAt / uktopapAdanaprakArasyarjusUtra siddhAntavizeSopaSTambhakatvaM darzayati- itthameveti uktaprakArAzrayaNAdevetyarthaH / ' kRtameva ' ityevakAreNAkRtatvavyavacchedaH, tena kRtatvavinirmuktaM kriyamANatvaM nAstyeveti darzitam / kriyamANatvena bhajanIyam kRtaM kriyamANamakriyamANaM ca / siddhatvaviziSTeti yadA nAza utpadyate tadAnIM nAzasya siddhatvamapi sAdhyatvamapIti tatkAlInA nAzagatA sAdhyatA siddhatvaviziSTeti tasyAH siddhatvavyApyatvAd yatra siddhatvaviziSTasAdhyatA tatra siddhatvaM samastyevetyataH kriyamANaM kRtamevetyarthaH / zuddhasiddhatAyAzceti ciranaSTasya ghaTAdernAzaH pUrvamevotpanna idAnIM notpadyata iti etatkAle tannAzagatA siddhataiva na tvetatkAlAvacchinA sAdhyateti sA zuddhasAdhyatA, tasyAH punaretarakAlAvacchinna sAdhyatAlakSaNA yA viziSTasAdhyatA tadvayApyatvAbhAvAdataH kRtaM kriyamANaM na bhavatyapItyarthaH / uktArthe bhASyakAravacanasaMvAdamupadarzayati tadAdeti / teNe60 iti - "teneha kriyamANaM niyamena kRtaM kRtaM tu bhajanIyam / kizcidiha kriyamANamuparatakriyaM ca bhavet " // 1 // iti saMskRtam / kAlavartitAvizeSarUpameva siddhatvaM niSThApratyayArtha ityevamekarUpaiva niSThetyekasvarUpAyA niSThAyA abhAve'pi na naH kiJcidapacIyate, ananugatasvarUpatve'pi tasyAstattatsvarUpAyAH samabhivyAhAravizeSAd bodhavizeSaH syAdeva evamapyuktayuktayA kriyAkAlasya niSThAkAlena samamavirodha evetyupasaMharati- astu beti / yasmin kAle yad vastu yathaivotpannaM tathaivAvatiSThate na tu sadRzarUpeNa visadRzarUpeNa vA pariNamate tadA tad vastu viriNAmasvarUpamiti tadvaSaiva tasya niSThA, pratikSaNaM kiJcitkicidezenotpadyamAnaM paTAdi vastu yadA niSpannaM sampUrNasvarUpaM bhavati tadAnIM svarUpa niSpattirUpaiva tasya niSThetyAha- vipariNAmeti / paTaM kintu / anyat spaSTam // 31 // dvAtriMzattamaM prathamavatArayati nanviti / tadAnIM zATyekadezadAhakAle / taniSThAkAlasya zATIdAha niSThAkAlasya,
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / deze dahyamAne ' zATI dagdhA' iti vacanaM kathaM bhagavaduktarjusUtrAnuvAdena samarthitam ? tadAnI zATIdAhakriyAkAlasaMvalitasya tanniSThAkAlasyAbhAvAditi jijJAsAyAmAha -- dahyamAne'pi zATyekadeze skndhopcaartH| zATI dagdheti vacanaM jJeyametannayAzrayam // 32 // nayAmRta0-dahyamAne'pIti / zATyekadeze dahyamAne'pi tatra, skandhopacArata:-zATIskandha. vAcakazATIpadopacArAt, 'zATI dagdhA' iti vacanama , etannayAzrayam-RjusUtrAbhiprAyakaM jJeyama, tadAha bhASyakAra:" ujjusuaNayamayAo vIrajiNiMdavayaNAvalaMbIgaM / jujeja DajjhamANaM DaTuM vottuM na tujjha tti " // [vizeSAvazyakabhASyagAthA-2329] jamAlimatavyudvAhitAM priyadarzanAM prati bhagavadvacanavAsitacetaso DhaMkasyoktiriyam , tathA cAtropacAramUlavyavahAranayopagRhItasyarjusUtranayasya pravRttirityuktaM bhavati / idaM tu dhyeyam , evaM sati dIrghaH kriyAkAla AMzikakAryakSaNakoTiviSayo'bhyupagantavyaH, tatra ca yadyapi kAraNakSaNasya pUrvavartitayaiva zATyekadeze dahyamAne na zATI dahyata iti na sa zATodAikAla iti kutaH zATIdAha kriyAkAlasevalita staniSThAkAla iti sadAnI 'zATo dagdhA' iti vacanamabhidheyazUnyameveti bhAvaH / vivRNoti-dahyamAne'pItIti / tatra shaattyekdeshe| uktArthe bhASyasammatimupadarzayati- tadAheti / ujusua0 iti- RjusUtranayamatAd vIrajinendravacanAvalambinAm / yujyate dahyamAne dagdhe vaktuM na taveti" iti saMskRtam / dahyamAne zATyekadeze 'zATI dagdhA' iti vacana kA prati kasyetyapekSAyAmAha-jamAlIti- jamAli:- kriyamANaM kRtamiti siddhAntamazradhAno munivizeSaH, ya. prAmavasthamA bhagavato jAmAtA, priyadarzanA- jamAlimatamanusarantI sAdhvI, yA prAgavasthayA jamAlijAyA, DhaGkaH-priyadarzanAsAdhvo pratibodhanodyato DhakanAmA kumbhakAraH zrAvakaH / iyaM yA bhASyakAreNAnantaragAthArUpeNa sNgRhiitaa| upacAra vyavahAranaya evAbhyupaiti na tu RjusUtra iti kathamupacArAzrayeNa RjusUtranayAzritA niruktoktirityapekSAyAmAha-tathA ceti-upacArAzrayeNoktavacanavyavasthitau cetyrthH| atra zATI dagdheti vacane / atra zemuSIvizeSamAdhAtuM kiJcidvizeSamupadarzayati- idaM tu dhyeyamiti- evaM satItyAdinA'nantarameva vakSyamANaM vicAraNIyamityarthaH / evaM sati uktavacanasya vyavahAranayopagRhItarjusUtranayapravRttikatve sati / dIrghaH ekatantupravezAdisamayamArabhya crmtntvaadiprveshnisspnnpttsvruupsmypryntsthaayii| AMziketi- sahasratantukapaTasya dvitantukapaTAdikamAMzikam , tatkSaNakoTiviSayaH- svarUpasanniviSTo yasya tAdRzaH, svarU sambandhavizeSarUpaviSayatvasya jJAnecchAyatneSveva bhAvAdanyAzasya viSayatvasyopadarzitarUpasyaivAtra yogyatvAt , kSaNazcAtra kAryakharUpa eva, RjusUtranaye kSaNamAtrasthAyino vastuna eka kSaNatvAt , tathA ca RmikAnalpakAryapravAhavizeSasvarUpaH kriyAkAlo dIrtho'bhyupagantavya ityrthH| tatra ca uktadIrghakAlAbhyupagame ca / kAraNakSaNasya kAraNAtmakakSaNasya / pUrvavartitayaiva avyavahitapUrvavartitayaiva / vyApArAt kriyAyAmupayogAt / kriyAkAla: AdyatantupravezAdilakSaNakriyAkAlaH, tadavyavahitapUrvavartitayaiva kAraNakSaNasyopayogaH, tasya ca caramatantupravezaniSpannapaTasvarUpAtmakaniSThA kAlAvyavahitapUrvavartitvaM nAsti kintu tadanyasyaiva kAraNakSaNasya tadavyavahitapUrvavartitayA taMtropayoga iti kAraNabhedAt kriyAkAla-niSThAkAlayobheda pavetyarthaH, asya vyavahAranayasammatatvaM ca pratikSaNamanyAnyabhAve'pyekatayaiva vyacahiyamANatvam , tad yadyapyaupacArikam , evamapyupacArapradhAnasya vyavahAranayasya sammatatvamAsAdayatyeva, tathA ca vyavahAranayopagRhItasya sUtrasya mate na sambhavati kriyAkAla niSThAkAlayorakya milekaM siivyto'prprcytirityrthH| tathApi AdyatantvAdInAM dvitIyAditantubhiH saha saMyojana lakSaNapravezanalakSaNaM paTasya karaNaM kriyA, tatkAla: kriyA kAlaH, caramatantupravezanato niSpannapadasvarUpaM niSThAkAla:, tayoruktadizA bhedasya vyavahAranayasammatatve'pi / / ma" iti sthAne
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI - taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / vyApArAt kriyAkAla niSThAkAlayorbheda eva vyavahAranayasammata Apatati, tathApi " 'bhUtiyaiSAM kriyA ] ityAzrayaNAdutpattirUpa kriyAyAstanniSThAyAzca yaugapadyamaviruddhamiti / " kajjamANe kaDe " [ ]ti bhagavadvacanaM tUtpA dAdInA me kadharmisaMsargitayA traikAlyaviSayatvena pramANArthakatayA vyAkhyeyam, tathAhi - Adyatantupraveza kriyAsamaye paTadravyaM yadi tena rUpeNa notpannaM tarchu'ttaratrApi notpannamityantA( nte'pya ) nutpannaM syAt, utpannAMzenaiva cotpattau phalAntarAbhAvaprasaGgaH, ityA "3 saiva 0 [ 173 " 'bhUtiryeSAm " iti pATho yuktaH, atra " karaNaM saiva cocyate " iti dvitIyacaraNam eSAM ghaTapaTAdikAryakSaNAnAM yA bhUtirbhavanamutpattiriti yAvat saiva kriyA, karaNamapyeSAM saiva utpattirevetyarthaH / ityAzrayaNAt iti vacanAbhipretArthAbhyupagantRtasya kriyAkAla-niSThAkAlayoraikya saMsiddhaye AzrayaNAt / tanniSThAyAH utpattikriyA siddhatvasya / sarveSAM ghaTAdInAM kSaNamAtra sthAyitvena pUrvapUrva kAryasyottarottara kAryadityantabhinnatvena vinAzasya tuccharUpatayA'tiriktasya kAraNajanitasyAbhAvena yadaiva vastuna utpattistadaiva tasya pariniSpattisvarUpotpattirUpA sthitiryA niSThArthatayA gIyata ityaikyAdeva tayoH kAlasyApyaikyamRjusUtranaye ityarthaH / nanu bhagavadbhistIrthakRdbhiH sarvajJairapi kriyamANaM kRtamityupeyate tat kathaM susaGgatam ? teSAmRjusUtranayamAtrAbhyupagantRtvAbhAvena kriyAkAla-niSThA kA layorbhedasyApyupagantRtvAdityata Aha-kajamANe- iti kriyamANaM kRtamiti saMskRtam / 'bhagavadvacanaM tu' ityasya ' vyAkhyeyam' ityanenAnvayaH / 'utpAdAdInAm' ityatrAdipadAt sthiti-vigamayorupagrahaH / ekadharmisaMsargitayeti yadeva yasyotpAdastasya tadaiva sthitirvigamazcetyevamekadharmisaMsargitayetyarthaH / trakAlyaviSayatveneti- utpatervidyamAna kAla sambandhitvaM yadvazAdutpattimata utpadyamAnatvam utpatteratItakAlasambandhitvaM yadvazAdutpattimata utpannatvam utpatterbhaviSyatkAlasambandhistraM yadvazAdutpattimata utpatsyamAnatvam evaM sthitervidyamAnakAla mbandhivaM yataH sthitimataH sthIyamAnatvam; sthiteratItakAlasambandhitvaM yataH sthitimataH sthitatvam sthiterbhaviSyatkAlasambandhitvaM yena sthitimataH sthAsyamAnatvam evaM trigamasya vartamAnakAlasambandhitvaM gato vinAzapratiyogino vigacchadbhAvaH, vigamasya bhUtakAlasambandhitvaM yato bhavati vinAzino vigatatvam, vigamasya bhaviSyatkAlasambandhitvaM yena vinAzito vigamiSyadbhAvaH ityevaM traikAlyaviSayatvenetyarthaH / pramANArthakatayA pramANaviSayI bhUtotpAdAditrayAtmaka vastuviSayatvena / atra utpadyamAnasya utpadyamAnotpatsyamAnotpannasvarUpeNa trikAlotpattisambandhakRtena triprakAratvam evamutpatsyamAnasyotpatsyamAnotpadya mAnotpannasvarUpeNa trikAlotpattisambandhakRtena triprakAratvam evamutpannasyotpannotpadyamAnotpatsyamAnasvarUpeNa trikAlotpattisambandhakRtena triprakAratvam ityevamutpattimatastri kAlospattiyogena nava bhedAH, tatrotpadyamAnasya sthita sthIyamAna sthAsyamAnasvarUpeNa triprakAratvam utpadyamAnasya sthitasthIyamAna sthAsyamAnasvarUpeNa triprakAratvam utpannasya sthita sthIyamAna sthAsyamAnasvarUpeNa triprakAratvam ityevaM trikAlasthitiyoge notpattimato nava bhedAH; tathotpadyamAnasya vigata vigacchad-vigamiSyatsvarUpeNa triprakAratvam utpatsyamAnasya vigata vigacchad - vigamiSyatsvarUpeNa triprakAratvam utpannasya vigata vigacchadvigamiSyatsvarUpeNa triprakAratvam, ityevaM trikAlavigama yogenotpattimato nava bhedAH, te cotpattikRtaprakArA militAH saptaviMzatibhedAH evaM sthIyamAnasya sthIyamAna sthAsyamAna sthitasvarUpeNa trikAlasthitisambandhakRtena triprakAratvam evaM sthitasya sthita sthIyamAna- sthAsyamAnasvarUpeNa trikAlasthitisambandhakRtena triprakAratvam, sthAsyamAnasya ca sthAsyamAna- sthIyamAna- sthitasvarUpeNa tritrakAratvam ityevaM sthitimatastrikAlasthitiyogena nava bhedAH; tathA sthIyamAnasyotpadyamAnotpatsyamAnotpannasvarUpeNa triprakAratvam, sthAsyamanasyotpadyamAnotpatsyamAnotpannasvarUpeNa triprakAratvam sthitasyotpadyamAnotpatsyamAnotpannasvarUpeNa triprakAratvam, ityevaM trikAlotpattiyogena sthitimato nava bhedAH; tathA sthIyamAnasya vigata- vigacchad vigamiSyadrUpeNa triprakAratvam, sthAsyamAnasya vigata vigacchad vigamiSyadUpeNa triprakAratvam sthitasya vigata-vigacchad vigamiSyadrUpeNa tritrakAratvam, ityevaM trikAlavigamayogena sthitimato nava bhedAH, te ca sthitikRtaprakArA militAH saptaviMzatibhedAH, evaM vigacchato vigacchadvigamiSyad-vigata svarUpeNa trikAlavigamasambandha kRtena triprakAratvam, vigamiSyato vigamiSyad-vigacchad-vigatarUpeNa triprakAravigatasya vigata vigacchad vigamiSyadrUpeNa triprakAratvam ityevaM vigamavatastrikAlavigamayogena nava bhedAH vigacchata utpadyamAnotpatsyamAnotpannastrarUpeNa triprakAratvam, vigamiSyata utpayamAnotpatsyamAnotpannasvarUpeNa triprakAratvam, vigata 7 kham
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH ! dita eva prabandhenotpadyamAnaM tadrUpatayotpannamabhipretarUpatayA cotpatsyate, evamutpannamapyutpadyamAnamutpatsyamAnaM ca tathotpatsyamAnamapyutpadyamAnamutpannaM ca ityekaikaM traikAlyaM pratipadyate, evaM vigacchadAdikAla yeNAyutpadyamAnAdire kaikakhaikAlyaM pratipadyate, yadaivotpadyamAnaM tadaiva vigataM vigacchad vigamiSyavetyAdirItyA, ( evaM vigamo'pi trikAla utpAdAdinA darzanIyaH ( sammativRttitaH, ) evaM sthityA'pi trikAla eva saprapaJcakam, evaM sthitirapyutpAda- vinAzAbhyAM saprapaJcAbhyAM trikAlasparzinI pradarzanIyeti sarvairebhiH dharmaiH trikAlasparzibhiravinAbhUtaM dravyaM pratipAdayad vAkyaM pramANameveti, tadidamAha sammatikAra: 174 syotpadyamAnotpatsyamAnotpannasvarUpeNa triprakAratvam ityevaM trikAlotpattiyogena vigamavato nava bhedAH vigacchataH sthIyamAna sthAsyamAna- sthitasvarUpeNa triprakAratvam, vigamiSyataH sthIyamAna sthAsyamAna- sthitasvarUpeNa triprakAratvam, vigatasya sthIyamAna sthAsyamAna- sthita svarUpeNa triprakAratvam ityevaM trikAlasparzisthitiyogena vigamavato nava bhedAH; te ca vigamakRtaprakArA militAH saptaviMzatibhedAH; upadarzitAzcotpatti-sthiti-vigamaprakArA ekatra militA ekAzItisaGkhyakA bhavanti, tadyuktaM ca dravyaM pramANaviSayaH, tadarthakaM ca " kajjamANe kaDe " iti bhagavadvacanamityetadbhAvayati tathAdvIti / tena rUpeNa ekatantvAdyAtmakapaTatvena rUpeNa / uttaratrApi dvitIyAditantupravezasamaye'pi / 'notpannam ' ' anutpannam ' ityubhayatra ' tena rUpeNa ' ityasyAnukarSeNa sambandhaH, tatra ' tena rUpeNa ' ityasya dvitantvAdyAtmakapaTarUpeNetyarthaH / ante'pi caramatantupravezasamaye'pi / utpannAMzenaiveti-- Ayatantupravezasamaye yadrUpeNotpannaM tadrUpeNaiva dvitIyAditantupravezasamayamArabhya caramatantupravezaparyantamutpattau strIkriyamANAyAM phalAntarasya prathamatantupravezasamayotpannakAryarUpaphalavyatiriktaphalasyAbhAvaprasaGga ityarthaH / Adita eva prathamatantupraveza samayAdArabhyaiva / prabandhena kramikapUrvAparaparyAya kharUpapravAhAtmanA / utpadyamAnaM ghaTAdi dravyamiti dRzyam / tadrUpatayotpannaM yatprabandhenotpadyamAnaM paTAdi dravyaM tad yadyadekatantvAtmatva- dvitantvAtmatvAdirUpaM niSpannaM tattadrUpatayotpannam / abhipretarUpatayA cotpatsyate prabandhenotpadyamAnameva padAdi dravyamabhipretaM yatsahasratantvAyAtmakapaTAdi svarUpaM tadrUpeNotpatsyata ityarthaH / evamiti yathotpadyamAnamutpannamutpatsyamAnamiti kRtvA traikAlyaM pratipadyate tathetyarthaH / tatheti - yathotpannamutpadyamAnamutpatsyamAnaM ceti kRtvA traikAlyaM pratipadyate tathetyarthaH / evamiti yathA trikAlotpattiyogena traikAlyaM pratipadyate tathetyarthaH / 'vigacchadAdi' ityAdipadAd vigata- vigamiSyatorupagrahaH / vigacchadAdikAlatrayeNotpadyamAnAditrikaM yathA traikAlyaM pratipadyate tathopadarzayati- yadevotpadyamAnamiti / ' ityAdirItyA' ityatrAdipadAd yadaivotpannaM tadeva vigataM vigacchat vigamiSyaca yadaivotpadyamAnaM tadaiva vigataM vigacchad vigamiSyacca' ityanayorupagrahaH / ' ityAdirItyA' ityanantaram - " evaM sthIyamAnAdikAlatrayeNApyutpadyamAnAdire keka straikAlyaM pratipadyate yadevotpadyamAnaM tadaiva sthitaM sthIyamAnaM sthAsyamAnaM cetyAdirItyA " iti pATho yujyate, asya bhAvanA pUrvavat / yathA ca trikAlasparzina utpattimata uktadizA trikAlasparziviMgamayogena trikAlaspAsthitiyogena ca saptaviMzatividhatvaM tathA vigamavato'pItyAha evaM vigamo'pIti / trikAlaH vigacchad-vigamiSyavigatarUpaH pratyekaM vigatAditrikarUpatApannaH / utpAdAdinA atra " utpannAdinA " iti pATho yuktaH, tasyotpannAdikAlatrayeNetyarthaH / darzanIya iti yadaiva vigacchat tadaivotpannamutpadyamAnamutpatsyamAnaM cetyAdirItyA darzanIya ityarthaH / samapaJcakam' ityanantaraM ' darzanIyaH' ityanuSajyate / sthitthApItyasya trikAlasparzinyA sthisyApItyarthaH, tathA ca vigata vigacchad vigamiSyadrUpasya vigamayoginaH sthityA trikAlasparzinyA pradarzanam, yadaiva vigataM tadaiva sthitaM sthIyamAnaM sthAsyamAnaM ca yadaiva vigacchat tadeva sthitaM sthIyamAnaM sthAsyamAnaM ca yadaiva vigamiSyat tadaiva sthitaM sthIyamAnaM sthAsyamAnaM ceti rItyetyarthaH / yathA cotadizA vigamavataH saptaviMzatividhatvaM tathA sthitimato'pItyAhaevaM sthitirapIti- trikAlasparzinI sthitirapi saprapaJcAbhyAmutlAda - vinAzAbhyAM pradarzanIyetyanvayaH tathA ca sthitasthIyamAna sthAsyamAnatrikaM pratyekaM sthitAditrikarUpatApannamutpannAdi kAlatrayeNa vigatAdikAlatrayeNa va traikAlyaM pratipadyate, yathA yadeva sthAsyamAnaM tadaivotpannamutpadyamAnamutpatsyamAnaM cetyAdirItyA yadeva sthAsyamAnaM tadaiva vigataM vigacchad viMgamiSyacetyAdirItyA ca ekAzItibhedamAgbhirutvAdAditrika ravinAbhUtasya dravyasya pratipAdakatvAd vAkyasya prAmANyamityupadarza 6
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtasaraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalakato nayopadezaH / __" uppajamANakAlaM uppannaM ti vigayaM vigacchaMtaM / daviyaM paNNavayaMto tikAlavisayaM visesei" // [sammatitRtIyakANDe gAthA-37 ] // 32 // zabdana lakSayati--- vizeSitataraH zabdaH pratyutpannAzrayo nayaH / tarapratyayanirdezAd vizeSitatame'gatiH // 33 // nayAmRta-vizeSitatara iti / vizeSitataraH pratyutpannAzraya ajusUtrAbhimatagrAhI nayaH zabda ityAkhyAyate, yat sUtram-" icchai visesiyataraM paccuppaNNaM Nao sado" [vizeSAvazyakaniyuktigAthA-2184 ]tti, tatra tarapratyayanirdezAd vizeSitatamAdhovarti viSayatvalAbhAd vizeSitatame samabhirUde evaMbhUte cA'gatiH-nAtivyAptiH // 33 // RjusUtrAd vizeSamasya spaSTayati-- RjusUtrAd vizeSo'sya bhaavmaatraabhimaantH| saptabhaGgadharpaNAlliGgabhedAdevArthabhedataH // 34 // nayAmRta-RjusUtrAditi-asya-zabdanayasya RjusUtrAd, vizeSa:-utkarSaH, bhAvamAtrasyAyati- sarvairebhiriti / uktaoNrtha sammatisaMvAdamupadarzayati- tadidamAheti / upaja0 iti- " utpadyamAna kAlamutpanna miti vigataM vigacchat / dravyaM prajJApayastrikAlaviSaya vizeSayati" / / iti saMskRtam // 32 // iti RjusUtranayanirUpaNam / / ____ atha zabdanayanirUpaNam / trayastriMzattamapadyamavatArayati- zabdanayamiti / vivRNoti - vizeSitatara itIti / pratyutpannAzraya iti mUlam , tadvivaraNamarthagatyA- RjusUtrAbhimatagrAhIti- pratyutpanna - vartamAnakakSaNavRtti vastu Rju. sUtrAbhimataM tadAzrayituM prahItuM svabhAvo yasya sa tadAtrayastadrAhIti, amumrthmupaadaayoktvyaakhyaanm| 'ityAkhyAyate' iti pUraNam, evaMvidho nayaH zabda iti nAmnA gIyata ityarthaH / niruktazabdanayalakSaNe sUtrasammatimupadarzayati- yat sUtramiti / icchA iti- "icchati vizeSitataraM pratyutpannaM nayaH zabdaH" iti saMskRtam / vizeSitatara' ityatra sarapratyayopAdAnaprayojanIbhUtavizeSitatamasamabhirUDhaivambhUtAtivyAptivAraNapradarzanaparamuttarAI saGgamayati- tatreti- uktalakSaNe ityarthaH / yaH khalu vizeSitatamaviSayako na bhavati sa eva vizeSitataraviSayakaH, vizeSita-vizeSitatara-vizeSitatam ityevaM krameNaiva vizeSitAdInAM nirdezo bhavati, tatastarapratyayastamappratyayAdapakRSTArthapratyAyakatvAdadhovatI,tata utkRSThArthapratipAdakatvAt tamA pratyaya UrvavartIti vastusthitAyuktalakSaNe tara pratyayanirdezato'dhovartiviSayatvasya lAbhena tasya vizeSitatamaviSayakatvAd vizeSitatamayoH samabhirUdvaivambhUtayorabhAvena na tayoruktalakSaNasyAtivyAptirityAha- tarapratyayanirdezAditi / alakSye lakSaNagatirativyAptiH, tadabhAve nAtivyAptirityanusandhAya 'agatiH' ityasya vyAkhyAnam- 'nAtivyAptiH' iti // 33 // ctustriNshttmpdymvtaaryti-Rjusuutraaditi| asya shbdnysy| vivRNoti-RjusUtrAditIti / bhAvamAtrA. mimAnitvameva zabdanayasya spaSTayati- ayaM hIti hi yataH, ayaM zabdanayaH, 'icchati' ityanenAnvayaH / bhAva. ghaTamAtrAbhyupagantRtve hetumAha- zabdeti- zabdana yasya zabdArthaprAdhAnye'pi kathaM bhAvaghaTamAtrAbhyupagantRtvamityapekSAyAmAha'ghaTa ceSTAyAm' itIti / zabdArthasya ghaTarUpazabdArthasya ceSTAlakSaNasya, ceSTA cAtra jalAharaNAdikriyArUpaiva / bhAvaghaTa eva pRthubudhnAdyAkArakalitamRnmayapAtravizeSa eva / na tviti - nAma- sthApanA-dravyarUpaM trayaM na tu-naiva, 'icchati' ityasyAnukarSaNa sambandhaH / tatra hetumAha-tatreti- nAma sthaapnaa-drvyeshvityrthH| ukAti-jalAharaNAdikriyArUpaghaTazabdArthetyarthaH / uktArthe bhASyasaMvAdamAha- tathA ceti-- zabdanayasya zabdArthapradhAnatvena nAmAdiSu triSu zabdArthA ghaTanAcchandanayAviSayatvavyavasthitau caityrthH| etatsaMvAdi "RjusUtrAd vizeSo'sya" iti pdysNvaadi| NAmAdayo. iti
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ - A nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nyopdeshH| bhimAnAt , ayaM hi pRthubudhnAdyAkArakalitaM mRnmayaM jalAharaNA dikriyAkSama prasiddha bhAvaghaTamevecchati, zabdArthapradhAnatvAt , ' ghaTa ceSTAyAm 'iti zabdArthasya bhAvaghaTa eva yogAt, na tu nAma-sthApanA-dravyarUpAH(paM) trayaH(ya), tatroktArtha(oM)yogAt, tathA caitat saMvAdyAha bhASyakAra:" NAmAdayo Na kumbhA takkajAkaraNao paDAi cha / paJcakkhavirohAo talliMgAbhAvao vA vi" // [vizeSAvazyakabhASyagAthA-2229 ] nAma-sthApanA-dravyaghaTA ghaTatvena na vyavahartavyAH, ghaTArthakriyAkAritvAbhAvAt , aghaTatvena pratIyamAnatvAt , ghaTavyavasthApakadhAbhAvAcetyetadarthaH / yadvA saptabhaGgayarpaNAd asya vizeSaH, RjusUtrasya hi pratyutpanno'vizeSita eva kumbho'bhipretaH, zabdamayasya tu ( sa eva sadbhAvAdibhirvizeSitataro'bhimata ityevamanayormedaH, tathAhi-svaparyAyaiH para( vizeSAvazyakavRttitaH )paryAyairubhayairvA'rpito'yaM kumbhAkumbhA. 'vaktavyobhayarUpAdibhedena saptabhaGgI pratipadyate iti, yad bhASyam -- " ahavA paccuppaNNo ujjusuttassAvisesio ceva / kumbho visesiyayaro sambhAvAIhiM sahassa / / sabbhAvA-'sambhAvobhayappio spr-pjobhyo| kumbhA-'kumbhA 'vattabobhayarUvAibheo so"| [vizeSAvazyakabhASyagAthe-2231, 2232 ] " nAmAdayo na kumbhAstatkAryAkaraNataH paTAdivat / pratyakSavirodhAt talliGgAbhAvato vA'pi // " iti saMskRtam , atra tallisAbhAvata ityasya ghaTatvasAdhakaliGgAbhAvata ityarthaH / uktabhASyava vanAbhipretamarthamupadarzayati-nAmeti- 'nAma-sthApanA-dravyaghaTAH' iti pakSanirdezaH, 'ghaTatvena na vyavahalevyAH' iti sAdhyanirdezaH, 'ghaTAthekriyAkAritvAbhAvAd' ityako hetuH, "aghaTatvena pratIyamAnatvAd' iti dvitIyaH, 'ghaTavyavasthApakarmAbhAvAd' iti tRtIyaH, prathame yad yadarthakriyAkAri na bhavati na tata tadrUpeNa vyavahartavyamiti, yad yad viruddhadharmeNa pratIyate na tat tadraNa vyavahRrtavyamiti, yad yad vyavasthApakadharmarahitaM na tat tadrUpeNa vyavahartavyamiti ca sAmAnyato vyAptiratra jJeyA / prakArAntareNottarAjhaipadarzitamRjusUtrAcchandanayasya vizeSamupadarza. yitumuttarArddha vyAkhyAnayati - yadveti - 'asya vizeSaH' iti puurvaardoko'traanukRssttH| zabdanathe RjusUtrataH saptabhaGga tharpaNaprayuktavizeSameva prapaJcayannAha-RjusUtrasya hIti / pratyutpannaH vartamAnakakSaNamAtrasthAyI / avizeSita eva sadbhAvA.' sadbhAvA 'vaktavyatvAdidharmeravizeSita eva / sa eva pratyutpanna: kumbha eva / 'sadbhAvAdibhiH' ityatrAdi dAdasadbhAvAdInAM grahaNam / anayoH RjusUtra-zabdanayayoH, zabdanaye yathA saptabhaGgI pravartate tathopadarzayati-tathAhIti-svaparyAyairarpito'yaM kumbhaH kumbho bhavati, paraparyAyararpito'yaM kumbho'kumbho bhavati, yugapadarpitasva-paraparyAyAbhyAmayamavaktavyo bhavati, kramAptisvaparaparyAyAbhyAmayaM kumbho'kumbhazca bhavati, arpitavaparyAya yugapadarpitasvaparaparyAyobhayato'yaM kumbho'vaktavyazca bhavati, arpitaparapAya-yugapadarpitasvaparaparyAyobhayato'yamakumbho'vakaraca bhavati, kramArpitavaparaparyAya-yugapadarpitasvaparaparyAyobhaya. to'yaM kumbho'kumbho'vaktavyazca bhavati, evaM ca saptavidhadharmAkalanAt tadupadarzikA saptabhatI pravartate, tAM ca svapratipAdakatvasambandhena kumbhaH pratipadyata ityarthaH / uktArtha bhASya saMvAdamAha-- yada bhASyamiti ahavA0 iti- 'athavA pratyutpannaH RjusUtrasyAvizeSita eva / kumbho vizeSitataraH sadbhAvAdibhiH zabdasya // sadbhAvA- 'sadbhAvobhayArpitaH svapara. pryaayobhytH| kumbhA.'kumbhA- 'vaktavyobhayarUpAdibhedaH saH" // iti saMskRtam / dvitIyagAthottarArddhana yathA saptabhanI samAdiSTA bhavati tathopadarzayati- iheti| dvitIyagAthottarArddha SaSNAM bhaGgAnAM sAkSAdupAttatvaM saptamabhaGgasyAdipadalabhyatvaM ca bhAvayati-tadyatheti- yadyapi 'kumbhaH, akumbhaH' ityekaikameva padamupAttaM tathApi naikapadato'nvayabodha iti 'ayam' iti dharmivAcakrapadaM pratibhaI jJeyam , yato vizeSitataratvaM kumbhasyaiva zabdanayAbhipretam , tasya svidaM zabdenaiva sarvabhaGgedhUpakSepaH, "so'prayukto'pi vA tajjJaiH sarvatrArthAt pratIyate / yathaivakAro'yogAdivyavacchedaprayojanaH" // iti
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNiyA samalato nayopadezaH / 177 iha " kumbhAkumbha0 " ityAdigAthApazcArddhana SaT bhaGgAH sAkSAdupAttAH, saptamastu AdizabdAt, tadyathA-kumbhaH 1, akumbhaH 2, avaktavyaH 3, ubhayatti- saMzcA'saMzca ' ityubhayam 4, ' samavaktavyaH' ityubhayam 5, tathA 'asanmavaktavyaH' ityubhayam 6, AdizabdasagRhItastu saptamaH 'sanasanavaktavyaH' iti ; atrobhayapadasya samabhivyAhRtapadArthatAvacchedakadvayaprakArakabuddhiviSaye zaktAvapi samabhivyAhAratrai. vidhyAd AvRtyA trividhobhayabodha iti nyAyamArgaH, sAmAnyazakAvapyubhayapadAde kadaiva samabhivyAhAramahimnA trividhavizeSaprakArako bodha ityanubhavamArgaH, " tadevaM syAdvAdadRSTasaptabhedaM ghaTAdikamarthaM yathAvacanAd vAkyasvAbhAvyAdeva syAtpada mevakArazca bhaGgamAtre samanugacchataH, tathA ca syAdayaM kumbha eva iti prathamo bhaGgaH, syAdayamakumbha eveti dvitIyo bhaGgaH, ityevaM dizA sapta bhagA atra jJeyAH / caturtha paJcama- SaSThabhaGgA ubhayadharmasammelana.. samudbhavA iti 'kumbhA kumbhA 'vattanvobhayarUvAi' ityatrobhayapadataH prakaTitA bhavantItyAha- ubhayatIti - sAmAnyataH saptamajI 'syAdasti, syAnnAsti' ityevaM dizaiva pravartate tadanusandhAnena 'sa~cA'sa~zca' ityabhayamityAdhuktyA caturthAdibhaGgAneDanam , prakRtAbhiprAyeNa tu 'kumbhazcAkumbhazca' ityubhayam, 'kumbho'vaktavyaH' ityubhayam , tathA 'akumbho'vakavyaH' ityubhayamityevamulle kho bodhyA, saptamabholekhastu 'sanasannavaktavyaH' ityasya sthAne 'kumbho'kumbho'vaktavyaH' ityevaM jJeyaH / nanu 'kumbhA-'kumbhA.'vattacobhayarUvAi' ityatraikasyaivobhayapadasya bhUyamANatvena tasya samabhivyAhRtapadArthatAvacchedakadvayaprakArakabuddhiviSaye zaktatvena tataH kumbhatvA-kumbhavobhayaprakArakabodhasya caturthabhaGgajanyatayA'bhipretasya kumbhatvA-vaktavyatvobhayaprakArakabodhasya paJcamabhaGgajanyatayA'bhipretasyAkumbhatvA-vaktavyatvobha ya prakArakabodhasya vA SaSThabhaGgajanyatayA'bhipretasyakasyaivotpAdaH syAdekasya samabhivyAhArasya kavidhabodhajanana eva sAmAdityata Aha- atrobhayapadasyeti / sanabhivyAhAratraividhzAditi - kumbhA 'kumbhobhayeti kumbhA- vaktavyobhayeti akumbhA'vatavyobhavetyevaM samabhinyAhAra. vaividhyaadityrthH| nanu sakRducaritaH zabdaH sakRdevArtha gama yatoti niyamAdubhayapadastha aducaritasya kumbhAkumbhobhayAdisamabhivyAhAreveka eva kazcit samabhivyAhAro na tu samabhivyAhAratraividhyamiti kathaM trividhobhayabodha ityata AhamAvRtyeti- ubhayapadasya trivAramuccAraNaM kriyata ityuccAraNabhedAdubhayapadAni trINi saMvRttAnIti samabhivyAhAratraividhyAt trividhobhayabodho nyAyamArgapariniSThita ityarthaH / ubhayapadasya sAmAnyata ubhayatvAvacchinna evaM zaktiH, na tu samabhivyAhRtapadArthatAvacchedakadvayaprakArakabuddhiviSaye evamapi samabhivyAhAramahimnA sAmAnyazakkAdapyubhayapadAt kummAkumbhobhayatvaprakArakasya kumbhA vaktavyatvobhayatvaprakArakasyAkumbhA-'vaktavyatvobhayatvaprakArakasya caikadaiva bodhasyAnubhavabalAdabhyupagamaviSayatvamityAha-sAmAnyazaktAvapIti / saptabhaGgayarpaNAd vizeSitataratvaM zabdana yastha RjusUtrAd yat prakrAntaM tabhigamanaparAM vizeSAvazyakokti praznAti-- tdevmiti| tat tasmAt / evaM ' syAt kumbhaH, syAdakumbhaH' ityevaM prakAreNa / syAdvAdadRSTasaptabhedam anantadharmAtmakavasvabhyupagamaparasyAdvAdapramANarAjAkalitakumbhatvA-'kumbhasvAdisaptavidha. dharmaviziSTam / yathAvivakSitaM svaparyAyApekSayA kumbhatvena vivakSitaM paraparyA yApekSayA'kumbhatvena vivakSitamityevaM vivakSAmanatikramya tttddhrmaaklitm| ekena kenApi bhaktakena yadA sattvadharmAvalambanena RjusUtraH syAdastIti bhaGgena ghaTa pratipAdayati tadA'sattvadharmAvalambanena zabdanayaH syAnnAstIti dvitIyama nAsattvadharmavatsayA vizeSitataraM ghaTaM pratipadyate ityrthH| nanu syAdvAdadRSTasaptadharmavattayaiva ghaTa kimiti na pratipadyate zabdana yaH? evamapi RjusUtrAt slaparyAyApita kumbhatvaikadharmAlizitaghaTAbhyupagamapravaNAd vizeSitataratvaM zabdana yasya syAt , evaM sati saptamacarpaNAditi heturapi vize. Sitataratre samyagupapadyate, ekamaGgena vizeSitataratve tu saptamaGgayaikadezakabhanArpaNasva saptabhanayamatvena vivakSAyAmupacAreNa tadupapAdanaM spAdityata Aha-nayatvAditi - yadi syAdvAdadRSTa saptabhedametra ghaTAdikaM sampUrNa yA saptabhAyA pratipAdanatoM vizeSitataraM ghaTamasau zabdana yaH svokuryAt tadA pratidharma saptadharmapratipAdakamasAvazeSadharmAkalitavastuviSayakaM pramANameva mavetra tu vastvaMzagrAhakanayarUpaH syAdato nayatvAnyathAnupapattya kenaiva kenApi bhanena vizeSitataraM ghaTAdikaM zabdanayaH pratipadyata ityarthaH / yadbhakSaviSayIbhUtadharmavatayA ghaTAdikamasAvabhyupagacchati taddharmAvizeSitameva ghaTAdikamRjusUtro'bhimanyata ityetAvatA'syarjusUtrAd vizeSitataravastumAhitvena tato vizeSitataratvamapyupapadyata eva, manasaptakaMpravRttau satyAmeva yaddha
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 nayAmRtataraGgiNI-tarakriNItaraNibhyAM samalato nayopadezaH / vivakSitamekena kenApi bhaGgakena vizeSitataramasau zabdanayaH pratipadyate, nayavAhajusUtrAd vizeSitataravastumA hitvAcca; sthAdvAdinastu sampUrNa saptabhaGgayAtmakamapi pratipadyante " iti vizeSAvazyakavRcAvuktam / / tatrAyaM vicArAvakAzaH-kimiyaM saptabhaGgI arthanayAzritA ? uta zabdanayAzritA ? Aye tadekatarabhaGga vizeSaNe kathamRjusUtrAcchabdasya vizeSitataratvam, arthanayAzritabhaGgasya zabdanayAvizeSakatvAt , ubhayeSAM viSayavibhAgasya dUrAntaratvAt , dvitIyavikalpe RjusUtrAbhimatArthaparyAyAviSayatvenAzuddhavyaJjanaparyAyagrAhiNaH kutaH zabdasya vizeSitatarArthatvam ? nahi tadaviSayaviSayakatvaM vizeSitazabdArthaH, kintu tadviSayatAvyApyaviSayatAkatvamiti, na carjusUtrAbhimatasattvamupamRdyAsattvAkhyadvitIyabhaGgotthApanAcchabdasya viSayIbhUtadharmAkalitaM ghaTAdikamajusUtro'bhyupagacchatei tadanyadharmAkalitaM ghaTAdikaM bhaGgAntareNa pratipAdayituM prabhavati zabdanaya iti saptamayapeNaM samanugatamevamapotyAzayenAha-RjasUtrAditi / nanu RjusUtranayo yadbhaGgAtmakavAkyamurarIkaroti tadanyabhaGgAtmakavAkyameva zabdanayo'bhyupaiti, naiko'pi nayaH saptabhaGgAtmakamahAvAkyaM svIkarotIti parasparaviruddhadharmAbhyupagantroneyayomala-pratimallabhAvena vyavasthitatayA abhyupagamapadavImaprAptAyAH saptamatayA arpaNameva na sambhavatItyata Aha-sthAdvA. dinastyiti- asya 'pratipadyante' ityanenAnvayaH, tathA ca syAdvAdinaH sarvanayAbhipretAn dharmAnabhyupagacchantastattaddharmapratipAdakatattannayAbhimatabhAsamUhAtmikA saptabhaGgomutthApayituM prabhaviSNava eva, ta eva ca 'etannayAbhyupagatadbhazanAyaM dharmaH pratipAdyate, ayaM ca dharma etannayAbhyupagatena pratipAdyate' ityevaM nayayojanAM ca kAntIti saptabhaGgayarpaNaM yuktameveti / ___ nanvevaM nayadvayayojanayA nayatrayayojanayA vA saptabhatI svAdvAdipravarti / / bhavati, nayAnAM cArthanaya-zabdanayabhedena dvaividhyam , tathA ca saptabhayA apyarthanayAzrita-zabdana yAzritabhedena dvaividhyam , evaM ca prakRte kasyAH saptamaGgayA arpaNam , na tAvadarthanayAzritAyAH, tathA sati taddhaTa kabhAsya kasyacihajusUtranayAbhimatatve'pi zabdanayAbhimatatvAbhAvena tadarpagena vizeSitataratvasya pratipAdanAsambhavAt , nApi zabdanayAdhinAyAH, taddhaTakabhaGgasya kasyavicchandana yAbhimatatve'pi RjusUtrAbhimatatvAbhAvena tadarpagena RjusUtrAd vizeSitataratvasya vaktumazakyatvAt , tathA ca kimatra tatvamityAzaGkAzaGkasamunmUlanAya grantha kArosbhinavavicArapallavanadvAra svAbhitrAyaM prakaTayitumAha- tanneti- suptabhaGgatharaNA hajusUtrana yAcchandanayastha vizeSitatarArthAvagAhitve ityarthaH / iymrpgvissytyaa'bhimtaa| Aye arthanayAzritA saptabhanI prakRte arpaNaviSayatayA'bhimateti prathamapakSe / "tadekatarabhavizeSaNe" iti sthAne / tadekatarabhaGgavizeSaNana" iti pATho yuktaH, arthanayAzritasaptabhoghaTakaikamavizeSaNenetyarthaH, bhAsya vizeSagatvaM svArthadvArA bodhyam / arthanaya zrimatvaM saptamatayAH svaghaTakabhaGgasyArtha nayAzritatvAdevetyarthanyAzritabhaGgasyAthana yaviSaya evaM viSayo na tu zabdanayaviSaya ityanyaviSayakasya nAnyaviSayavizeSakatvamityAha- ardhanayAzritamaGgasyeti / ya evArthanayaviSayaH sa eva yadi zabdanayaviSayo'pi syAt syAt tadA'rthanayAzritamanaH zabdanayaviSayavizeSakatvAcchabdanayavizeSakaH, na caivabhiyAha-ubhayeSAmiti- zabdanathA.'rthanagrAnAmityarthaH / darAntaratvAt atyantabhinnatvAt / dvitIyavikale arpagaviSayatayA'nimatA saptabhaGgI zabdanayAdhiteti dvitIyapakSe / zabdanayAzritabhaGga RjumUtraviSayArthaparyAyaviSayako na bhavati tastha zabdanayaviSayAzuddhavyaJjana paryAyaviSayakatvAditi na tenarjusUtrAcchabdana yasyAvazeSitataratvamityAha-RjusUtreni / yadi tadaviSayaviSayakatvaM tano vizeSitataratvaM syAt syAt tadA RjusUtrAviSayavrajanaparyAyaviSayakasvAcchabdasya vizeSitataratvam , na caitramityAha- nahIti / tarhi kiM vizeSitazabdArtha iti pRcchati-kinviti / uttarayati-tadviSayateti- yathA naigamAda vizeSitataratra saGghahe, yatastatra tatpadena naigamasya grahaNam , tannirUpitaviSayatA sAmAnye vizeSe ca vartate, tacApyA viSayatA sAmAnyaniSThaviSayatA. tanirUpakatvaM saGgrahe samastIti bhavati naigamAd vizeSitataratvaM saGgrahe, evaM naigamAd vizaSitataratvaM vyavahAre'pi, tatra naigamaviSa yatAvyApyavizeSaniSThaviSayatAkatvaM samastIti, prakRte tu RjusUtranayanirUpitaviSayatA'rthaparyAyaniSThA, yataH kramikakSaNamAtrasthAyI yo'rthaparyAyastaniSTA RjusUtranirUpitaviSayatA, tadvayApyA zabdanayanirUpitavyaJjanaparyAyaniSThaviSayatA na bhavati, arthaparyAya-vyaJjanaparyAyayoratyantabhinnatvena tanniSTaviSayatvayoH sAmAnAdhikaraNyasyaivAbhAvena vyApyavyApakabhAvasya sutarAmabhAvAditi RjusUtraviSayatAvyApyaviSayatAkatvAbhAvAcchandanayasya naivarjusUtrAdivizeSitatastvamityarthaH / prakArAntareNa RjusUtrAcchandanayasya vizeSitataratvasaGgamana
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI- taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / RjusUtrAdvizeSitataratvaM vaktuM yuktam, evaM sati RjusUtrAbhimataM sattvamupamRdyA sattvagrahaNavyApRtasya vyavahArasyApi tato vizeSitatarArthatvApatteH, vizeSyakabhaGgA nirdhArakavacanApattezceti; tatrAyamasmAkaM manISonmeSaH - pAzritA saptabhaGgI saGgraha - vyavahArarjusUtrairvyaJjanaM paryAyAzritA zabda- samabhirUDhaivambhUtaiH sammatau sUcitA, tathApyetat prakAradvayAbhidhAna martha- vyaJjanasAdhAraNaM paryAMyasAmAnyAzritasaptabhaGgayA anupalakSaNam, sA ca sva-paraparyAyANAM krama-yugapadvivakSAvazAt nayadvayena, zuddha-zuddhataraparyAyavivakSayA ca nayatrayeNApi sambhavatIti RjusUtra - zabdaprayuktasaptabhaGgayAM dvitIyAdinA, vyavahArarjusUtraprayuktAyAM ca tasyAM tRtIyAdinA bhaGgena RjusUtrAcchabdasya vizeSitatarArthatvamuktama, na caivaM RjusUtrasvIkRtasattvApekSayA sattAmAhiNo mAzaGkaya pratikSipati na ceti- asya ' yuktam' ityanenAntrayaH, RjusUtrAbhimataM yat sattvaM - liGgavacanAdibhede'pyabhinnasya kSaNamAtrasthAyino'rthakriyAkAritvalakSaNaM sattvaM prathamabhaGgapratipAdyam, tad upamRdya - liGga-vacanAdibhede bhedo'vazyameva bhavati tato na tasya sattvamityevaM pratikSipya tathAbhUtasya yadayatvaM tatpratipAdakabhaGgo'pi vAcya vAcakayorabhedAbhyupagamatastadAkhyaH; evambhUto yo dvitIyabhaGgastadupasthApanAt, zabdasya - zabdanayasya, RjusUtrAd-RjusUtranayAd vizeSitataratvaM vaktum-abhidhAtuM na ca yuktamityarthaH / niSedhe hetumAha evaM satIti uktadizA RjuputrAcchandasya vizeSitataratvAbhyupagame satItyarthaH / yadyapi svarUpasatvaM vyavahAro'pyabhyupagacchati tathApi yAdRzaM sattvamRjusUtro'bhyupagacchati na tAdRzaM sattvaM vyavahAraH svIkarotIti tAdRzasattvaM pratikSipya tAdRzasattvAbhAvalakSaNamasattvaM gRhNAtyeva vyavahArastadAlambanena svAnnAstIti dvitIyabhaGgaH pravartayituM zaknotyeva sa iti / tena dvitIyabhaGgena vyavahArasyApi RjusUtrAd vizeSitataratvaM syAdityAha - Rju sUtrAbhimatamiti / tataH Rjusuutraat| evaM ca maGgamAtrasyaiva tattannayaviSayapratipAdakatayA svamUlIbhUnana paninayapravartitabhaGgArthapratipakSArthAvedakatvena svamUlIbhUtanayArthavizeSakatvato'yameva bhaGgo vizeSaka iti nirdhAraNamapi na bhavedityAha - vizeSyaketi - 'vizeSyakabhaGgAnirdhArakavacanApattezca' ityasya sthAne 'vizeSa kabhaGganirdhArakavacanAnupatte ca ' iti pATho yuktaH / 201 itthaM sthUlavicArato'nupapadyamAnatAmarpaNaviSayatvenAbhimatAyA: saptamaGgathA upadarzayedAnIM svAkUtopadarzakaM sUkSmavicAraM tatra granthakRdudbhAvayati - tatreti / ayaM ' yadyapi ' ityAdinA'nantarameva vakSyamANaH / yadyapIti- saGgraha - vyavahArarjusUtre rartha .. paryAyAzritA saptabhaGgI sammatau sUcitetyanvayaH / vyaJjaneti-zabda- samabhirUDhaivambhUtairvyaJjanaparyAyAzritA saptabhaGgI sammatau sUcitetyanvayaH / etat prakAradvayAbhidhAnam arthayAtrita saptabhaGgIvyaJjanaparyAyAzrita saptabhaGgIdvayAbhidhAnaM sammatigatam / athaiti - ' artha- vyaJjanasAdhAraNaM paryAya sAmAnyAzritasaptabhaGgayA anupalakSaNam' ityasya sthAne * artha-vyaJjanasAdhAraNaparyAyasAmAnyAzritasaptabhaGgayA apyupalakSaNam' iti pATho yuktaH, tathA ca saptabhaGgayA tridhA vibhAga evamAyAti- arthaparyAyAtritA vyaJjanaparyAyAzritA paryAyasAmAnyAzritA ca saptabhaGgIti / tatra paryAyasAmAnyAzritA yA saptabhaGgI tadbaTako bhaGgaH kazcidarthanayaviSayIbhUtArthapratipAdakaH kazcit tu zabdanayaviSayIbhUtArthapratipAdako'pi tatra yaH zabdanayaviSayIbhUtArthapratipAdako bhaGgo dvitIyAdistRtIyAdirvA tena bhaGgena zabdanayasyarjusUtranayAd vizeSitatarArthatvam tAvatA vizeSakabhaGgAvadhAraNavacanamapi sambhavatItyAha- sA ceti- paryAyasAmAnyAzritA saptabhaGgI cetyarthaH asya 'sambhavati ityanenAnvayaH, ' nayadvayena ' ityasyApi sambhavati ityanenAnvayaH / nayadvayaprayuktasaptabhAyAM dvitIyAdinA bhaGgena nayatrayaprayuktasaptabhaGgayAM tRtIyAdinA bhana RjusUtrAcchandanayasya vizeSitatarArthatvamityupadarzayati- RjusUtreti - RjusUtro'rthanayaH zabdazca zabdana yastadubhayaprayukta saptabhaktacAmityarthaH / dvitIyAdinA' ityasya ' bhaGgena' ityanenAnvayaH / 'vyavahArarjusUtraprayuktAyAM ca' ityasya sthAne 'vyavahArarjusUtra - zabdaprayuktAyAM ca' iti pATho yuktaH, vyavahArarjusUtrArthayau zabdazva zabdanayaH, etatritayaprayuktAyAM cetyarthaH / tasyAM saptabhaktAyAm | 'dvitIyAdinA' ityatrAdipadAt tRtIyAdInAmupagrahaH / ' tRtIyAdinA' ityAdipadAt paJcamAdInAmupagrahaH, RjusUtra - zabdaprayukta bhaGgayAM syAdastIti prathamabhaGga RjusUtra viSayapratipAdakaH syAnnAstIti dvitIyabhaGgaH zabdanayaviSayapratipAdakaH syAdavaktavya iti tRtIyAdayo bhaGgA nayadvayaviSayapratipAdakA iti dvitIyAdiSu sarveSu bhUteSu zabdanayaviSavasadbhAvAda vizeSakatvaM yuktam, vyavahArarjumUtrazabdaprayuktasaptabhaGgayAM prathamabhaGgo vyavahAranayaviSayapratipAdakaH, dvitIyo bhaRjusUtra nayaviSayapratipAdakaH, tRtIyo bhRGgaH zabdanaya 4
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkRto nayopadezaH / vyavahArasyApi tato vizeSitatarArthatvaprasaGgadUSaNAnuddhAraH, sampradAyAviruddhabhaGga viSayI bhUtenArthena vizeSitataratvasthAbhidhitsitatvAt, sampradAyazcottarottara bhaGgapravRttAvuttarottaranayAvalambanenaiva dRSTo nAnyatheti na kazcid doSa iti / vA- athavA liGgabhedAderarthabhedAzrayaNAdasya zabdanayasya RjusUtrAd vizeSaH tathAhi( 'taTaH, taTaM, taTI' ityAdau ) anyaliGgavRtteH zabdasyAnyaliGgabhedalakSaNena, ' guruH, guravaH' ityAdau ca vacanabhedalakSaNena vaidharmyeNArthabhedasya spaSTamanubhavAt, evamanyakArakayuktaM yat tadevAsya mate aparakArakasambandhaM nAnubhavatIti adhikaraNavad grAmo'dhikaraNAbhidhAnavibhaktivAcya eva, na karmAbhidhAnavibhaktayabhiSeya, iti ' grAmamadhizete ' iti prayogo'nupapannaH, tathA puruSabhede'pi naikaM vastviti ' ehi ! manye " rathena yAsyasi, nahi yAsyasi, yAtaste pitA' iti ca prayogo na yuktaH, api tu ' ehi / manyase 180 viSayapratipAdakaH, caturthabhaGgastu prathama-dvitIyabhaGgasaMyojanata iti na tatra zabdanayapratipAdakateti taM parityajya tRtIyAdInAM bhaGgAnAM vizeSakatvamiti vizeSa kabhaGganirdhArakavacanopapattiriti / nanu RjusUtrAbhyupagata prathama bhaGga pratipAdya sattvaviruddhAsattvapratipAdaka dvitIyabhaGgAbhyupagantRtvena yathA zabdasya RjusUtrAd vizeSitataratvaM tathoktaMdizA vyavahArasyApi RjusUtrAd vizeSitataratvaM syAditi pUrvamupadarzitaM dUSaNaM tadavasthamevetyAzaGkya pratikSipati na caivamiti / 'pekSayA'sasAgrAhiNaH ' ityakAra prazleSaH / tataH RjusUtrAt / niSedhe hetumAha- sampradAyeti yadA prathamabhanna RjusUtranayAvalambanena tadA dvitIyabhaGgastadutarazabdanayAvalambanenaiva bhavitumarhatIti sampradAyaH tena yasyAM saptabhaTTyAM prathamabhaGgaH saGgrahanayAvalambanena tasyAmeva dvitIyabhaGgo vyavahAranayAvalambanena, na tu yasyAM saptabhaGgayAM prathamabhaGga RjusUtranayAvalambanena, tasyAM dvitIyabhaGgo vyavahAranayAvalambanena, tathA ca RjusUtranayapravRtta prathamabhaGgAnantaraM vyavahAranayapravRtto dvitIyabhaGgaH sampradAyaviruddha eva na tu sampradAyAviSaddha iti na tadviSayIbhUtenArthena vizeSitataratvam sampradAyazcedRza eva na tvanyAdRza iti tu tathAdarzanAdeva nirNIyata ityAha- sampradAyazceti / paye 'liGgabhedAdevArthabhedataH' iti sthAne 'liGgabhedAdeva'rthabhedataH ' iti pATho yuktaH, tamaghalambya prakArAntaramRjusUtrAcchabdasya vizeSitataratve upadarzayati- veti- asyArthaH athaveti / ' liGgamedAdeH' ityatrAdipadAd vacanabheda-kAraka bheda-puruSa bhedopagrahaNabhedAnAM grahaNam / ' arthabhedataH' ityasya vivaraNam - arthabhedAzrayaNAditi, yadi vastusthityA liGgabhedAdito'rthabhedaH syAt sarvamate'vizeSeNa sa bhavet evaM ca sarvAbhyupagatena tena na kasyacideva vizeSitataratvamato'rtha bhedAzrayaNAditi vyAkhyAtam tathA ca na vastusthitya liGgabhedAdito'rthabhedaH samasti, evamapi zabdanayastatastamAzrayatItyatastena tasya vizeSitataratvamityAzayaH / krameNa liGgabhedAdito'rthabhedaM sodAharaNaM bhAvayati tathAhItyAdinA / anyeti anyaliGgavRtteH zabdasyAnyaliMga bhedalakSaNena vaidhamryeNArthabhedasya spaSTamanubhavAdityanvayaH, anyaliGgavRtteH zabdasya - ' taTa: ' ityatra puMliGge vartamAnasya taTazabdasya, anyaliGgabhedalakSaNena-svasmAd bhinnaliGgo yaH 'tadam' ityatra taTazabdastasmAd yo bhedastadrUpeNa vaidhamrmyeNa, arthabhedasya- 'taram' iti napuMsakaliGagata zabdArthAt 'taTaH' iti puMliGgataTazabdArthasya yo bhedastasya spaSTamanubhavAdamubhUyamAnatvAdityarthaH, 'guruH' ityekavacanAntaguruzabdasya 'guravaH ' " iti bahuvacanAntaguruzabdasya yo vacanabhedastadAtmakana vaidhamryeNa 'guruH' ityaM kavacanAntaguruzabdArthAd 'guravaH iti bahuvacanAntaguruzabdArthasya yo bhedastasya spaSTamanubhUyamAnatvAdityarthaH itthaM liGgabhedAd vacanabhedAcArthamupadartha kAraka. bhedAdarthamedaM sodAharaNamupadarzayati evamiti / asya mate zabdanayasya mate / ' adhikaraNavad grAma ' ityasya sthAne 'adhikaraNIbhavagrAma' iti pATho yuktaH / adhikaraNAbhidhAnavibhaktivAcya eva adhikaraNasyAbhidhAnaM kathanaM yata etAdRzI yA saptamyAkhyA vibhaktistadvAcya eva tadabhidheya evaM tathA ca grAmasyAdhikaraNatvavivakSAyAM prAme adhizete ' iti prayoga eva yuktaH / puruSa bhedAdartha bhedamupadarzayati- tathA puruSabhede'pIti / 'edi manye' ityAdevistarato'rthopavarNanaM nayapradIpavyAkhyAne kRtamasmAbhiriti vizeSajijJAsubhiravalokanIyaM tat / upagrahaNa medAdarthabhedamupavarNayati - evamiti / atra ' upagrahaNabhedo'pi asya sthAne 'upagrahaNa bhedAdarthabhede'pi ' iti pATho yuktaH, upa dhAtoH samIpe grahaNamAdAnaM yasyeti vyutpatyopagrahaNamupasarga eveti / nanu 'taTaH, taTI, taTam' ityAdau ' guruH, gusva:' ityAdau tathA kArakAdibhede'pyarthAbheda eva loka-zAstrayoH prasiddhaH zabdanaye vitthamupagame tadvirodhaH syAdityAzaGkAM pratikSipati - na caivamiti / >
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ mayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalahato nayopadezaH / yathA'haM rathena yAsyAmi' ityevaM parabhAvenaitannirdeSTavyam , evamupagrahaNabhedo'pi 'viramati 'ityAdi yuktaH, AtmArthatayA hi / viramate ' ityasyaiva prayogasya saGgateH, na caiva loka-zAstravilopaH, sarvatraiva nayamate tallopasya samAnatvAditi sammativRttI vyavasthitam , yadyapi 'grAmamadhizete' ityAdI prAmo. taradvitIyAdipadAdadhikaraNatvatvAdiprakArakapratItyarthamadhikaraNatvatvAdiviziSTe lakSaNaiva svIkAryA, tannirUDhatvasamAnArthameva ca vizeSAnuzAsanamapi vaktuM zakyate, tathApyuktaviparItaprayogaprAmANyAya " upapadavibhakteH kArakavibhaktibalIyasI" ityAdinyAyasAmrAjyAccAyaM vizeSa iti dik / / 34 // uktayucyA yathAnenarjusUtrIya yuvA yAsyatheti mataM dudhyate tathA''ha--- sAmAnAdhikaraNyaM cenna vikaaraa-'praarthyoH| bhinnaliGga-vacaH-saGkhyA-rUpazabdeSu tat katham ? // 35 // nayAmRta-sAmAnAdhikaraNyAmiti / cet- yadi, vikArA-'parArthayo:-vikArA-'vikArArthakazabdayoH, 'palAlaM dahati 'ityAdau sAmAnAdhikaraNyam- ekArthAnvayajananayogyatvaM neSTaM RjusUtranayena loka-zAstrayoH sarvaprakAreNAvirodhaH pramANarAjasthAdvAda eva, nayamate tu sarvasmistadvirodhastattannayavAdibhiH vahastita eveti naiko'pi nayavAdo tadoSa svavirodhinayavAdinaM pratyabhidhAtuM zaknoti svapadakuThAra prahArakalpasvAditi niSedhahetumupadarzayatisarvatraiveti / tallopasya lok-shaastrvilopsy| uktArthasyAdeyatvapratipattaye tvAha-iti sammativRttI vyavasthitama / bhadhikaraNatvena grAmasya pratipattaye zabdanayastatra 'prAme'dhizete' iti saptamyantameva prAmapadamurarIkaroti, tatra dvitIyAntatve'pi grAmapadasya dvitIyAyA adhikaraNatvatvaviziSTa lakSaNayA 'grAmamadhizete' iti prayoga upapadyate, saptamIsthAne dvitIyA'nuzAsanamapi dvitIyAyA adhikaraNatvatyaviziSTe lakSaNAyA nirUDhatvajJApanArthameveti yadyapi vaktuM zakyate tathApi 'grAme adhizete' iti prayogo'pi prAmANikAnAM bhavati, tanihAya 'upapadavibhaH kArakavibhaktibalIyasI' iti nyAyAzrayaNamAvazyakamato dvitIyAmupapadavibhakti bAdhitvA kArakavibhaktiH saptamyeva tatra bhavatIti zabdana yasyAbhiprAya iti pranthakRt svayaM vivekamupadarzayati- yadyapIti / lakSaNeva dvitIyAvibhaktalakSaNaiva / 'tannirUDhatvasamAnArthameva' ityasya sthAne 'tannirUDhatvajJApanArthameva ' iti pATho yuktaH / tannirUDhatveti- uktlkssnnaaniruuddhtvetyrthH| uktaviparItaprayogeti- 'prAmamadhizete' iti prayogaviparIta 'grAme'dhizete' iti prayogetyarthaH // 34 // paJcatriMzattamapadyamavatArayati-uktayuktyati / anena zabdanayena / 'yuvA yAsyatha' iti sthAne 'yuvAM yAsyathaH / iti pATho yuktaH / vivRNoti-sAmAnAdhikaraNyamitIti / 'ced' ityasya vivaraNam- yadIti / vikArAparArthayoH' ityasya vivaraNam-vikArAvikArArtha kazabdayoriti / palAla dahatIti- atra 'palAlam ' ityavikArArthakazabdaH, 'dahati ' iti vikArArthaka zabdaH, yo hi dahanakriyAkAle yadrUpeNa vartate tasya dahanamagninA bhavati, palAlasya yAksaMsthAnAdirUpeNAvasthAnamavikRtarUpeNAgnisaMyuktAvasthAtaH prAk tAdrUpyeNAvasthAnaM nAmisaMyuktatAvasthAyAM kintu pUrvarUpaparAvartanabhasmIbhavanalakSaNavikRtarUpeNetyatastayoH sAmAnAdhikaraNyaM neSTamRjusUtranayena / sAmAnAdhikaraNyamekAdhikaraNavRttitvaM suprasiddham , tadatra na yuktamatastasya vivaraNam- ekArthAnvayajananayogyatvam , tasya niSedhaH sarvathA na sambhavati vyavahAranayena 'palAlaM dahati' ityatra tayoruktasvarUpasya sAmAnAdhikaraNyasyAbhyupagamAdataH pUrayati-iSTamRjusUtranayeneti"palAlaM na dahatya nirbhidyate na ghaTa: kvacit / nAsaMyataH pravrajati bhavyo'siddho na sidhyati" || [nayopadezazloka. ] ityabhiyuktabacanena RjusUtrAbhISTaM pratipAditaM prAk / yadyarthakacetpadanityasambandhAt tahatyinukto'pi mUle samAgacchatyevetyAzayena tahIti pUritam / tAdRzeSu bhinaliGga-vacaH-saGkhyA-rUpeSu, 'taTastaTI taTam' ityasya 'ityAdiSu' ityatrAnvayaH, tathA ca 'taTastaTo taTam' ityatra kathaM sAmAnAdhikaraNyamityanvayaH, evamagre'pi, bhinnaliGgazabde sAmAnAdhikaraNyaM na sambhavatItyatra' taTaH, taTI, taTam' ityudAhRtam, bhinnavacazzabde sAmAnAdhikaraNyaM na sambhavatItyatra 'guruH, guravaH'
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 ____nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nyopdeshH| .---- -.-... cet ? tarhi bhinnAni liGga vacaH saGkhyA-rUpANi yeSAM tAdRzeSu zabdeSu * taTastaTI taTam , gururguravaH, sa ca tvaM ca yAsyathaH, kurute karoti ' ityAdiSu kathaM sAmAnAdhikaraNyam ? na katharivadityarthaH, yathA hi tvayA ' agniSThomayAjI putro'sya janitA' ityuktaM svIkriyate, kAlabhedAt , tathA liGgAdibhedAdarthabhedaH sutarAM svIkartavya ityupadezaH // 35 // samabhirUDhaM lakSayati-- nayaH samabhirUDho'sau yaH stsvrthessvsNkrmH| zabdabhede'rthabhedasya vyAptyabhyupagamazca saH // 36 // nayAmRta--' nayaH' iti / yaH satsvartheSu ghaTAdiSvasaGkamo ghaTAdyanyazabdAvAcyatvamasau nayaH samabhirUDhaH, yat sUtram-" vatthUo saMkamaNaM hoi avasthU gaye samabhirUDhe" [ vizeSAvazyakaniyukti gAthA-2185 ]tti " satsvartheSvasaGkamaH" [ tatvArthasU0 a0 1, sUtra. 35 ] iti tattvArthabhASyam , tatra ca yadyapi yathAzrutArtho'bhAvAlambanatvenAsambhavI, saMjJAbhedenArthabhedAbhyupagantRtvaM ghaTa-paTAdisajhAbhedenArthabhedAbhyupagantari naigamAdAvativyAptam , tathApi zabdabhede'rthabhedasya vyApterabhyupagamaH so'saGkabhaityudAhRtam, bhinna saGkhyAzabde sAmAnAdhikaraNyaM na sambhavatItyatra sa ca tvaM ca yAsyathaH' ityudAhRtam , bhinnarUpazabde sAmAnAdhikaraNyaM na sambhavatItyatra 'kurute karoti' ityudAhRtam / kAlabhedenArthabhedo yatharjusUtreNa svIkriyate tathA liGgAdi. bhedAdarthabhedo'pi tena svIkartavya iti RjusUtraM prati zabdanayasyopadezaH zikSaNasvarUpa etatpadyAbhipreta ityAha-yathA hIti / tvayA RjusUtranayena. yuSmacchabdena sUtrasyopadarzanata upadezasvarUpatoktavAkyasya pratIyate / ' ityuktaM svIkriyate, kAlabhedAt' ityasya sthAne 'ityukamayukta svIkriyate, kAlabhedAdarthabhedAt' iti pATho yuktaH, atra vatemAna kAlavartino devadattAbhikhyasya SaSThyantedaMzabdapratipAdyasya janitetizabdapratipAdya bhaviSyakAlInajanmavAn dUrakAlaviprakarSAjanyatvAbhAvena na putraH, kintvetatkAlIna devadattakSaNaghaTitasantAnagatabhaviSyatkAlInajanmavatpuruSIyagarbhagatAdyakSaNasvarUpakurvapAtmakabhaviSyatzaNavizeSaprabhavavisadRzamantatipatitAdyakSaNavizeSaprabhavadvitIyakSaNavizeSa prabhavAdikramopajAtAvyavahitasvakarvadrapAtmakakSaNavizeSasyaiva janyatvAduktajanmavAn putra ityasaMlagnakatvAdasya 'putro janitA' iti na saMbhavati, tathA yazca putrastatsantAnagata AdyakSaNasvarUpa: so'nyo'nyazca tatsantAnapatito'gniSTomAbhidhayAgakaraNasamartha iti 'putro'gniSTomayAjI' ityapi na sambhavatIti 'agniSTo. mayAjI putro'sya janitA' iti vacanamayuktaM tvayA Rja sUtranayana svIkriyate. kAla bhedAdarthabhedAdityarthaH / "svIkartavyaH' ityatrApi "strayA' ityasya sambandhaH // 35 // SadatriMzattamapadyamavatArayati - samabhirUDhamiti / vivRNoti-naya itIti / ' asAmaH' ityasya vivaraNam-- ghaTAdyanyazabdAvAcyatvamiti, yathA ghaTazabdavAcyasya ceSTAvizeSavato ghaTasya ghanazabdAnyakrambha kalazAdizabdAnabhidheyatvamiti, viSaya-viSayiNorabhedopacArAd ghaTasya ghaTazabdAnyazabdAvAcyatvAbhyupagamasya samabhirUDhanayatve tadviSayasyoktAvAcyatvasyApi samabhirUDhanayatvam / niruktAsakramasya samabhirUDhanayatve sUtraM pramANayati-yata sUtramiti / vatthUo0 iti "vastunaH saskramaNaM bhavati avastu naye samabhirUDhe" iti saMskRtam / uktArthe tattvArthabhASya saMvAdamAha -- satsvathaiSviti / upacArato niruktasamabhirUDhalakSaNaM sambhavadapyuktAsaGakrame jJAnavizeSasvarUpe samabhirUDhe prasiddhalakSyasvarUpe'sambhavaM jJAnagatasyAnyAdRzasya tasyAtivyApti copadarzayan niSkRSTaM doSalezA sampRktaM tallakSaNamupadarzayati-tatra ceti / yathAzRtArthaH asakramazabdAbhidheyArthaH / abhAvAlambanatvena samAbhAvalakSaNAbhAvavizeSasvarUpaparyavasanatvena / asambhavI samabhirUDhanaye jJAnavizeSasvarUpe kutrApi lakSye na sambhavatIti / saMkSeti- idaM lakSaNaM jJAnagataM samabhirUDha lakSye sarvatra vartate, ghaTa-kuTakumbhAdisajJAmedanArthabhedAbhyupagantRtvasya zakendra-purandarAdisaMjJAbhedenArtha bhedAbhyupagantRtvasya ca samabhirUDe sattvAt , kinvativyAptidoSakalitamidaM ghaTa paTAdisaMjJAbhedenArthabhedAbhyupagantRtvasya naigamAdinaye'pyalakSye vRtterityarthaH / zabdabheda iti-yasmin
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalato bhayopaveza padArthaH, tathA ca saMjJAbhedaniyatArthabhedAbhyupagantRtvaM samabhirUDhatvamiti lakSaNalAbhAna ko'pi doSa, evambhUte cAtivyAptivAraNAya tadanyatvena vizeSaNIyam / / 36 // etanmate zabdanayazikSAprakAramAha- taTastaTaM taTItyAdau, zabdabhedo'rthabhid yadi / tad ghaTaH kumbha ityAdau, kathaM netyasya mArgaNA // 37 // nayAmRta-taTa iti ! he zabdanaya ! yadi tava mate ' taTastaTI taTam ' ityAdau zabdabhedo'rtha bhinattItyarthabhid-arthabhedakArI, tat-tarhi, ' ghaTaH kumbhaH' ityAdau zabdabhedaH kathaM nArthabhit ? iti asya-samabhirUDhanayasya, mArgaNA-vicAraNA; ayaM bhAvaH-yadi liGga vacanabhinnAnAmarthAnAM dhvanibhedAd bhedastavAnumatastarhi ghaTa-kumbhAdizabdavAcyAnAmapi kimiti bhedo neSTaH ? dhvanibhedasyAtrApi samAna. tvAt / kiJca, vibhinnaliGga-vacanAdizabdavAcyatvamarthabhede prayojakaM tvayocyata iti gauravam , mayA tu vibhinnazabdavAcyatvameva tathA vAcyamiti lAghavama , na ca nAnArthakaikazabdavAcyAnAmapyarthAnAM yathA nAbhedastathA bhinnazabdavAcyAnAmapi na bhedo bhaviSyatItyAzaGkanIyam , yato vibhinnazabdavAcyatvasyArthabhedaprayojakatvaM, na tavyApakatvaM yena nAnArthasthale vyApakAbhAvAd vyApyAbhAva ApAdayituM zakyeta, kintu tavyApyatvam , na ca vyApyAbhAvAd vyApakAbhAva ApAdayituM zakyate, tathA satyayogolake'. zabde yadyacchandabhedastatra tattacchabdArtha bhinnArthakatvamityAkArakavyApteo'bhyupagamaH so'saGkramapadArthaH, na coktavyApterabhyupagamo naigamAdau samasti, ghaTazabde kaTa kambhAdizabdabhedasya sattve'pi kaTa-kumbhAdyarthabhinnArthakatvasyAbhAvAdityarthaH / tathA ca niruktavyAprasaGkramapadArthatve ca / saMjJAbhedaniyatArthabhadAbhyupagantRtvamevambhUte'pi samastIti tatrAtivyAptivAraNAyaivambhUtabhinnatve sati saMjJAbhedaniyatArtha bhedAbhyupagantRtvaM samabhirUDhatvamityevaM lakSaNamAdaraNIyamityAha-evambhUte ceti // 36 // saptatriMzattamapadyamavatAra-ti- etanmata iti- samabhirUDhanayamata ityarthaH / vivRNoti-taTa itIti / he zabdanaya! yadi tava mate' ityetat pUraNa niruktapadyasya shbdnyshikssnnprvnntvaavgtye| taba zabdanayasya / niruktapadyabhAvArthamAviSkaroti- ayaM bhAva ityAdinA / "liGga-vacanabhinna' iti sthAne 'liGga-vacanAdibhinna' iti pATho yuktaH / tava zabdanayastha, asya 'neSTaH' itytraapynvyH| atrAdhi ghaTa-kumbhAdizabdavAcyaSvapi / zabdanayamatApekSayA svamate lAghavaM svamatopAdeyatvopoddhalakamupadarzayati-kiJceti / tvayA zabdanayena / mayA tu samabhirUDhanayena punaH / tathA vAcyam arthabhede prayojakaM vAcyam / nanu vibhinnazabdavAcyatvaM nArthabhede prayojaka siMha-sUryendra-viSNvAdInAmekaharizabdavAcyAnAM vibhinnazabdavAcyatvAbhAve'pi bhedasya sadbhAvAdityAzaya pratikSipati-na ceti- asya ' AzaGkanIyam' ityanenAnvayaH / nAnArthakaikazabdavAcyAnAM nAnApravRsinimittakaryAcakazabdavAcyAnAm, ekazabdavAcyatvaM yathA nAbhidaprayojaka tathA bhinnazabdavAcyatvaM nArthabhedaprayojakam , zabdabhedA-umedayorarthabhedA-'bhedAniyAmaka tvAditi zaGkAmukalito'rthaH / niSedhe hetumAha- yata iti / na tadvayApakatvam arthabhedavyApakatvaM vibhinnazabdavAcya. tvasya nArthabhedaprayojakatvam / vyApakAbhAvAt arthabhedavyApakasya vibhinnazabdavAcyatvasya nAnArthazabdavAcyeSvabhAvAt / vyApyAbhAvaH vibhinnshbdvaacytvvyaapysyaarthbhedsyaabhaavH| tarhi kimarthabhedaprayojakatvamiti pRcchati-kinviti / uttarayati-tadvayApyatvamiti - vibhinnazabdavAcyatve'rthabhedavyApyatvamevArthabhedaprayojakatvamityarthaH, yatra yatra vibhinnazabdavAcyatvaM tatrArthabheda ityevamatra vyAptiH / na ca ' ityasya zakyate ' ityanenAnvayaH / 'tathA satyayogolake'vyabhicArAt' ityasya sthAne 'ayogolake dhUmAbhAve'pi vayabhAvAbhAvena vyabhicArAt' iti pATho yuktaH / tasmAt vibhinnazabdavAcyatvasyArthabhedavyApyatvasyaivArthabhedaprayojakatvarUpatvAt / zabdAbhedAditi- zabdabhedasya tatrAbhAvAdeva tato'rthabhedasyAbhAva iti bodhyam / lakSaNeti- siMhAderyalakSaNa tatsUryAdau nAsti, yacca siMhAdInAM svarUpaM taza sUryAdInAmiti zabdabhedAbhAve'pi
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayAmRtataraGgiNI-taraGgiNItaraNibhyAM samalaGkato nayopadezaH / vyabhicArAta , tasmAnnAnArthasthale zabdAbhedAd bhedAbhAve'pi lakSaNa-svarUpAdibhedAd bhedo bhaviSyati, nayarthabheda ekameva pratiniyataM prayojakam , bhinnazabdavAcyatayA tu bhinnakAlavRttitayai (ye)vArthabhedo dhruvaH, iti sarvamanAvilam / / 37 // nanu yadyevaM samabhirUDhanayamate zabdabhedAdevArthabhedastadA zabdAnAM vyutpattinimittaM pravRttinimittamityAgatam , tathAca 'DitthaH, DavitthaH' ityAdipAribhASikI sajJA naH chiyeta, tatrecchAmAtrasyopAdhitvena yathAsthita vyutpattinimittAbhAvAditi cet ? aSTApattirityabhiprAyavAnAha-- saMjJA'rthatatvaM na brUte, tvanmate pAribhASikI / anAdisiddhaH zabdArtho, necchA tatra nibandhanam // 38 // nyaamRtaa-sNksseti| tvanmate-samabhirUDhanayamate, pAribhASikI saMjJA-Dittha-DavitthAdikA, arthatattvaM na brUte-padArthAnubhavaM na janayati, yataH zabdArtho'nA disiddhaH-svAbhAvikadharmanibandhanaH, tatra-zabdArthe, icchA na nibandhanamatiprasaGgAt , itIcchAviziSTazakyabhAvAttasyA'vodhakatvamiti bhAvaH / tadidamuka tatvArthabhASye-'tatra pAribhASikI nArthatattvaM bravIti ' [ tattvArthasUtre, a0 sU0 ] iti // 38 // evambhUtaM lakSayati evambhUtastu sarvatra, vyaJjanArthavizeSaNaH / rAjacirairyathA rAjA, nAnyadA rAjazabdabhAk // 39 // lakSaNa-svarUpAdibhedAnnAnArthakaryAdizabdavAcyAnAM siMhAdInAM bhedo bhaviSyatItyarthaH / yadi vibhinnazabdavAcyatvamekamevArthabhede prayojakaM syAt tarhi nAnArthasthale tadabhAvAdarthabhedo na syAnna caivamityAha - vahIti / evaM ca zabdanayazikSaNArthaM yat samamirUDhasyAbhimataM tadupadarzayati-bhinnazabdavAcyatayeti, yA RjusUtreNa vibhinna kAlavRttitayA'rthabhedo'bhyupagataH zabdanayenApISTaH saH, tathA bhinnazabdavAcyatayA'rthabhedo'vazyamupeyo nAtra kazciddoSa ityevaM samabhirUDhanayAbhimataM sakalamanAvilaM doSAsampRktamityarthaH // 37 // aSTAtriMzattamapadyamavatArayati-nanvityAdinA !'zabdabhedAdeva' ityevakAreNa liGga-vacanAdibhedAnAM vyavacchedaH, tena svarUpAdibhedato'rthabhede'pi na kSatiH / tathA ca vyutpattinimittasyaiva pravRttinimittatve ca / ' chidyata' ityasya sthAne 'ucchita ' iti pATho yuktaH / tatra Distha-DavityAdisaMjJAyAm / icchAmAtrasyeti- " DisthaH kASThamayo hastI" ityAdivacanena kASThanirmitahastyAdiSu kasyacidicchayA satito DityAdizabda itIcchAmAtrasyaiva tatpravRttI nimitatvaM na tu DisthAdipadasya kiJcid vyutpattinimittamiti vyutpattinimittAtmakasya pravRttinimittasyAbhAvAt pAribhASikI DityAdisaMjJA na kasyacidarthasya bodhikA, na cArthazUnyA saMjJA bhavatIti samabhirUDhamate taducchedaH prasajyetetyarthaH / atra AzaGkite pAribhASikasaMjJoccheda prasaGge / iSTApattiH samabhirUDhanayasyeSTApAdanam / vivRNoti-saMjhatIti / ' tvanmane pAribhASikI ' iti mUle 'tanmate pAribhASikI ' iti pATha evaM yuktaH, TIkAyAmapi 'svanmate' iti sthAne 'tanmate' ityeva pa-Tho yuktH| uttarArdhasya niSedhahetupratipAdakatvaM spaSTayituM 'yataH' iti hetuvacanapUraNam / tasyA'bodhakatva' iti sthAne ' tasyA abodhakatva ' iti pATho yuktaH, tsyaaH-paaribhaassiksNjnyaayaaH| pAribhASikasaMjJAyAH samabhirUDhamate nArthatatvabodhakatvamityatra tattvArthabhASyasammatimupadarzayati-tadinamakamiti / tatra samabhirUDhamate / / 38 // ekonacatvAriMzattamapadyamavatArayati- evambhUtaM lakSayatIti / vivRNoti- evaMbhUtastvitIti ! vyajanamarthavizeSaNaM