Nayopadesha Part 1

SR No.: 008444
Original Sutra Author: Yashovijay Upadhyay
Author: Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad
Total Pages: 210
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Philosophy
File Size: 7 MB

Page 64

३८
नयामृततरङ्गिणी-तरङ्गिणीतरणिभ्यां समलङ्कतो नयोपदेशः।
भावः-अभावज्ञानेऽपि न सर्वत्र प्रतियोगिज्ञानापेक्षा, प्रतियोगिज्ञानं विनाऽपीदन्त्व-प्रमेयत्वादिनाऽभाव. भानस्य सार्वजनीनत्वात् , घटाभावत्वादिना घटाभावादिज्ञाने घटज्ञानाद्यपेक्षाध्रौव्यात् तेन रूपेणैव तेषां सप्रतियोगिकत्वं ग्रहीष्यते तर्हि नास्तित्वाभावत्वादिनाऽस्तित्वादीनां तेन रूपेण तथात्वे तुल्यम् , 'अभावाऽभावः प्रतियोग्येव' इति परेषामपि मूलसिद्धान्तात् , संयोगादावेव विशेषणतात्वकल्पनया निर्वाहेण 'नास्ति' इति प्रतीतिबलादतिरिक्त एव स इति नव्यमतस्य नियुक्तिकत्वात् । तस्मात् , स्वरूपतो भावाऽभावयोरपि निष्प्रतियोगिकत्वम् , विशिष्टतया तु द्वयोरपि सप्रतियोगिकत्वमिति स्याद्वाद एव श्रेयान् । अथ निष्प्रतियोगिकाभावपक्षे प्रतियोगिज्ञानस्याभावप्रत्ययाहेतुत्वे विना प्रतियोगिज्ञानं 'न' इत्याकारकप्रत्ययापत्तिः । न चाभावस्याऽपीदन्त्वेन ग्रहादापादकाभावः, प्रथममभावा-ऽभावत्वयोनिर्विकल्पके ' अभावः ' इत्याकारकप्रत्यक्षापत्तेर्दुरित्वात् । इन्द्रियस्य चक्षुस्त्वगादिभेदमिन्नत्वेन महागौरवम् । न च पृथक् प्रतियोगिधी
भावार्थमुपदर्शयति- अयं भाव इति-नियमेनाभावज्ञानमपि न प्रतियोगिज्ञानापेक्षम् , इदन्त्व-प्रमेयत्वादिनाऽभावज्ञानस्य प्रतियोगिज्ञानमन्तरेणैव भावात् , किन्त्वस्तित्वाभावत्वादिरूपेणैव तज्ज्ञानं प्रतियोगिज्ञानसापेक्षमित्येतावता तत्प्रतिपादकवचनस्य यथा सापेक्षवाक्यत्वं तथाऽस्तित्वादिनाऽस्तित्वादिज्ञानस्यास्तित्वाभावादिज्ञानमन्तरेण भावेऽपि नास्तित्वाभावत्वादिना तजज्ञानस्य नियमतो नास्स्विादिज्ञाने सत्येव भावाद् तद्रूपेण तत्प्रतिपादकवचनस्य सापेक्षवाक्यत्वं स्यादेवेत्युपपाद्य दर्शयतिअभावशानेऽपीति । तेन रूपेणैव घटाभावत्वादिरूपेणैव । तेषां घटाभावादीनाम् । तेन रूपेण नास्तित्वाभावत्वादिरूपेण । तथात्वे सप्रतियोगिकत्वे । परेषामपि नैयायिकानामपि । मूलसिद्धान्तात् प्राचीननैयायिकसिद्धान्तात् , अत एव “अभावविरहात्मत्वं वस्तुनः प्रतियोगिता" । [ कुसुमाञ्जलिस्तबक०, श्लो० ] इति नैयायिकप्रकाण्डोदयनाचार्यवचनं सङ्गच्छते । ननु घटादिर्भावः संयोगादिना वर्तते, घटाभावाभावादिश्च विशेणषतया वर्तते, अभावस्य सामान्येन विशेषगतासम्बन्धस्य स्वार सिकत्वात् , तथा च विभिन्नसम्बन्धेन वर्तमानयोर्भावाऽभावयोः कथमेकतेत्यत आहसंयोगादावेवेति-विशेषणतासम्बन्धेन घटाभावाभावादिवतेत इत्यत्र न नो विद्वेषः किन्तु विशेषणतात्वं संयोगादावेव कहप्यत इति विशेषणतात्वेन संयोगादेरेव संसर्गत्वम्, तथा च घटादियथा संयोगादिना वर्तते तथा घटाभावाभावादि. रपीत्येतावतैव विशेषणतासम्बन्धेन घटाभावाभावादिकं घटादिस्वरूपमुपादाय 'घटाभावो नास्ति' इति प्रतीतेनिर्वाहेण भावो घटः 'अस्ति' इत्येवं प्रतीयते, घटाभावाभावः 'घटाभावो नास्ति' इत्येवं प्रतीयत इति 'नास्ति' इति प्रतीतिबलाद् घटाभावाभावादिर्घटादिरूपभावाद् भिन्न एवेति नव्यनैयायिकमतस्य नियुक्तिकत्वादित्यर्थः । उपसहरति-तस्मादिति । विशिष्टतया तु घटात्वाद्यवच्छिन्नप्रतियोगिताकत्वविशिष्टाभावरूपतया घटाभावत्वाद्यवच्छिन्न प्रतियोगिताकत्वविशिष्टाभावरूपतया च । द्वयोरपि भावाभावोभयोरपि । ननु भावाऽभावयोरुभयोरपि सप्रतियोगिकत्वं निष्प्रतियोगिकत्वं चेति स्याद्वादे अभावो निष्प्रतियोगिक इति पक्षे अभावज्ञाने प्रतियोगिज्ञानं न हेतुरिति प्रतियोगिज्ञानं विनाऽपि 'न' इत्याकारकमभावज्ञानं स्यादिति शङ्कते- अथेति । ननु प्रतियोगिज्ञानं विनाऽपीदन्त्वनाभावज्ञानं भवत्येव, तथा च 'इदम्' इत्येवमभावज्ञानस्यापादन मिष्टापत्तिरूपत्वान्न दोषावहम् , 'न' इत्याकारकप्रत्ययापादनं तु यत् क्रियते तदापादकाभावान्न सम्भवतीत्याशङ्कय प्रतिक्षिपतिन चेति । आपादकाभावः 'न' इत्याकारकप्रत्ययापत्तेः कारणाभावः, तथा च प्रतियोगिज्ञानासत्त्वे आपादकाभावादेव 'न' इत्याकारकप्रत्ययापादनं न सम्भवतीति शङ्कार्थः । निषेधहेतुमुपदर्शयति-प्रथममिति- आपादकाभावात् प्रतियोगिज्ञानाऽसद्भावे 'न' इत्याकारकाभावप्रत्ययापत्तिर्मा भवतु, परन्तु प्रथममभावाऽभावत्वयोनिर्विकल्पकज्ञाने सति तद्रूपविशेषण. ज्ञानात्मकापादकबलाद् ‘अभावः' इत्याकारकप्रत्यक्षायत्तर्दुरित्वादित्यर्थः । ननु चक्षुरादोन्द्रियमप्यभावप्रत्यक्षं प्रति कारणम् , तश्च प्रतियोगिविशेषिताभावप्रत्यक्षकारणमेव, तत्र च प्रतियोगिज्ञानमपि सहकारीति प्रतियोगिविनाकृतम् 'अभावः' इत्याकारकप्रत्यक्षं नापादयितुं शक्यत इत्यत आह- इन्द्रियस्य चेति- अत्र 'इन्द्रियस्य विशिष्याभाव प्रत्यक्षकारणत्वे च चक्षुस्त्वगादिभेदभिन्नत्वेन महागौरवम्' इति पाठो युक्तः | अभावज्ञाने प्रतियोगिज्ञानस्य पृथकारणत्वेऽपि प्रतियोगिज्ञानसत्त्वे तदलाद् 'न' इत्याकारकमभावप्रत्यक्षं स्यादित्याशङ्का प्रतिक्षिपति-न चेति । प्रतियोगिज्ञानस्य ज्ञानलक्षण.