Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
સી.નરેન
गा
VARINING RIcupafc
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
BUIIII
[દાનવીર જગડુશા
: લેખક: ગુણવંતરાય આચાર્ય
શ્રી જીવન-મણિ સવાચનમાળા ટ્રસ્ટ હઠીભાઈના દેરા સામે, દિલ્હી દરવાજા બહાર : અમદાવાદ
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વ હક લેખકને અધીન ]
આવૃત્તિ પહેલી ઃ ૧૯૫૯ પુ ન મું દ્રણ: ૧૯૬૧
કિંમત ૩ રૂપિયા
:લેખક: ગુણવંતરાય આચાર્ય
ગુલબહાર પહેલે માળે મેટ્રો સિનેમા પાછળ, મુંબઈ–૧
: પ્રકાશક : લાલાભાઈ મણિલાલ શાહ શ્રી જીવન-મણિ સદ્વાચનમાળા ટ્રસ્ટ હઠીભાઈના દેરા મે, અમદાવાદ
- : મુદ્રક: . સુરેશચંદ્ર પોપટલાલ શાહઃ ડાયમંડ બીલી પ્રિન્ટિંગ પ્રેસ સલાપસ કેસ રેડ: દિગંબરની વાડીમાં અમદાવાદ
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
જગત શેઠ જગડૂશાનું આજે એક માત્ર સ્મારક ભદ્રેશ્વરનું જિનાલય
–એ જેમણે પિતાના બીજા જીવની જેમ જાળવી રાખ્યું છે.........તે
પૂ. આણંદજી બાપાને– [પં. શ્રી આણંદજી દેવસી શાહ] અનેક વાતે અને પ્રેમ-પ્રસંગેના એક સ્વલ્પ ઋણસ્વીકાર લેખે–
–અર્પણ
–ગુણવંતરાય આચાર્ય
ity
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુનર્મુદ્રણ પ્રસંગે
શ્રી. જીવન-મણિ સવાચનમાળા પિતાનાં પાંચ વર્ષ પૂરાં કરી, છઠ્ઠા વર્ષમાં પ્રવેશ કરવાની તૈયારીમાં છે. પાંચ વર્ષમાં એણે ઓછામાં ઓછા મૂલ્ય રૂપભર્યા, રંગભર્યા, સુરભિભર્યા નાનાં-મોટાં પુષ્પોની ફૂલછાબ ધરી છે. એને સાર્વત્રિક સત્કાર સાંપડ્યો છે, એ આનંદની બીના છે. ' મશહૂર લેખક શ્રી. ગુણવંતરાય આચાર્યનું “જગતશાહ” રજૂ . કરતાં અમને ખરેખર આનંદ થાય છે, જેની આ બીજી આવૃત્તિ છે.
મેંઘવારી બેફામ વધતી જાય છે. મોંઘાભાવે પણ સારા કાગળ મળવા દુર્લભ છે એવા કપરા સમયમાં પણ કરેલ નિરધાર મુજબ આ સવાચનમાળાનું લવાજમ એનું એ રાખ્યું છે: એના કાગળો તથા ગેટઅપ પણ એ જ રાખ્યું છે, કે વધાર્યું છે, તેની ગ્રાહકોને નૈધ લેવા વિનંતી છે. આશા છે કે દરેક ગ્રાહક બીજા ગ્રાહકો વધારી આપવાની ભાવના સાથે આ સર્વાચનમાળાને સત્કારશે.
“જગતશાહ” અમને આપવા બદલ સહૃદયી શ્રી. આચાર્યભાઈને અને એમાં પ્રેરક થનાર ગૂર્જર ગ્રંથરત્ન કાર્યાલયના માલિક અને અમારા મિત્ર શ્રી શંભુભાઈના અમે આભારી છીએ. આ ગ્રંથની છાપકામની શુદ્ધિ વગેરે જાળવવા બદલ પં. શ્રી. રતિલાલ દીપચંદ દેસાઈને અમે આભાર માનીએ છીએ.
-વ્યવસ્થાપક
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુક્રમ
૭૫
૧૦૮:
૧૨૦
૧૩૧
૧૫
કથાપ્રવેશ ૧. કંથકેટને સંધપતિ ૨. ભાઈબધે . ૩. ગંગા-અવતરણ ૪. ચાવડે સંધાર ... ૫. જસદાના ચાંદલા ૬. ડાહ્યો દીકરે દેશાવર ખેડે ૭. રાજા, વાજાં ને.... ૮. સંધાને કેદી ... ૯, પિરેટન ૧૦. ભાઈબંધી . ૧૧. અડધે રસ્તે ... ૧૨. તુફાન આયા ! ... ૧૩. મકરાણને મગરમચ્છ ૧૪. પાપ તારું પરકાશ રે! ૧૫. પીથલ સુમરે ... ૧૬. માંડવગઢની જાન ૧૭. ગધેડાને શિંગડાં ઊગ્યાં! ૧૮. અકાલ :૧૯. પંદરની પાળ ..
૧૮૨
૧૯૯
૨૧૫
૨૨૮
૨૪૦
૨૫૦
1. ૨૭૧
૨૮૩
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
આમુખ
કાઈ રાજા નહિ, કઈ મહારાજ નહિ, કેઈ અમાત્ય નહિ, કોઈ સેનાપતિ નહિ, છતાં વિક્રમની તેરમી સદીના અંતઃકાળમાં ને ચૌદમી સદીના આરંભમાં ઈતિહાસમાં, લેકકથામાં, ધર્મકથામાં, જગત શેઠ જગડુશાનું નામ સોળે કળાએ દીપે છે. * લકથા તે એની સ્મૃતિને એક અજબ જેવી અંજલિ આપે છે. એને માટે આજ પણ ભાવિકે પૂર્ણ શ્રદ્ધાથી માને છે કે એણે પંદરની પાળ બાંધી છે. એટલે કે વિક્રમની કઈ સદીના પંદરમાં વરસમાં દુકાળ પડે નહિ.
એ સાહસિક સેદાગર હતા. એક બે વાર એમને અકસ્માતથી ઘણે લાભ થયો હતો, અને એ ધન-લાભથી એમણે ઘણે ધર્મ–લાભ કર્યો, ને એમણે સોદાગરની રમણીય ભદ્રેશ્વરની નગરી બાંધી હતી : આટલી જ વાતને ઉલ્લેખ મળે છે. આટલી વાત જૈન સાહિત્યમાં છે.
બ્રાહ્મણ સાહિત્યમાં, હિંગળાજ માતાને એમણે બીજા કોઈના નહિ, પણ પિતાનાં સ્વજનનાં બલિ આપીને ટેકરી ઉપરથી નીચે ઉતાર્યાં ને ત્યારથી અઘોર પંથીઓના એ કુલદેવી એમના પ્રસન્ન સ્વરૂપે હર્ષિદાને નામે આજ સુધી બિરાજે છે, એવી વાત છે.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનાયાસે મારે કચ્છમાં જવાનું થયું. ભદ્રેશ્વરમાં રહેવાનું થયું. એનું રમણીય જિનાલય ને એના ખંડિયેરેમાં ભમવાનું થયું. એમાંથી આ કથાને ઉદ્ભવ થયે છે.
જગડુશા એક ઐતિહાસિક પુરુષ થઈ ગયા છે ને ત્રણત્રણ વર્ષને ભયંકર અકાળ એ સાહસિક સોદાગરે આખાયે મુલકને ઉતરાવ્યા હતા, અને એથી કરીને દાનેશ્વરી' “જગતશેઠ-જગતશાહ”નું બિરુદ પ્રાપ્ત કર્યું હતું. આટલી વાતની તે ઈતિહાસના સર્વ પ્રથે અચૂક અને અફર સાક્ષી પૂરે છે.
એમની એ મહા જીવનસિદ્ધિને આજે સાત વર્ષ બરાબર પૂરાં થાય છે, ત્યારે એ પુણ્યશ્લેકી પરમાથીને યત્કિંચિત આટલી સ્મરણાંજલિ આપવામાં મને ગૌરવ અનુભવે છે.
,
- ઘાટકોપર તા. ૧૫-૭-૫૯
– ગુણવંતરાય આચાર્ય
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
જગતશાહ
[ જગતશેઠ જગડુશાહ ]
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
કથાપ્રવેશ
આ ઐતિહાસિક નવલકથાની પરાકાષ્ટાને કાળ છે વિક્રમ સંવત ૧૩૧૫ની આસપાસ અથવા ઈસવીસન ૧૨૫ને.
કેઈ ભયંકર ભૂકંપમાં નાશ પામેલી નગરીને ભંગાર મેર વેરવિખેર પડ્યો હોય, ને એમાં ચારેકેર સર્વનાશનાં જ એંધાણ ઊભાં હિય, એવા ભંગારની વચમાં, એક હીરો – શાનદાર, પાસાદાર, ઊંચામાં ઊંચા પાણીને, ગુલાબી ઝાંયવાળો, કોઈ કાબેલમાં કાબેલ કારીગરની શરાણે ચડીને અજવાળાના સત્વ સમો – પ્રકાશને અર્ક સમ – પ્રકાશ હીર – પડ્યો હોય એમ ઇતિહાસમાં એ કાળનાં માણસેએ સજેલા ને કુદરતે સજેલા ભંગારની વચમાં જગતશેઠ જગડૂશાહનું નામ ચમકે છે.
આ ભંગાર ક્યાંથી આવ્યું, આ હીરે ક્યાંથી આવ્યું, એ ખરેખર એક રસિક વિષય છે.
જગડુશાહ સંબંધી આજે ઉપલબ્ધ સામગ્રીમાં આધારભૂત ગણાય એવી હકીકતે થોડીક છે; આધારભૂત ન ગણાય એવી હકીકત વિશેષ છે. લેકકથાઓ અનેક છે, દંતકથાઓ અનેક છે, ધર્મકથાએ અનેક છે, ને એ સહુને સમુચ્ચય એક એવી ભુલભુલામણી સરજે છે કે જેમાં એકવાર પેઠા પછી બહાર નીકળવાનું મુશ્કેલ બની જાય છે.
આમ છતાં આમાંથી આટલે સાર અવશ્ય નીકળે છે : જગશાહ નામને એક માનવી થઈ ગયે. એ કઈ રાજા નહોતે, રાજાને
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
જગતશાહ
મંત્રી નહતો, લડવૈયા નહોતે, કઈ જોદ્ધો ન હતો, કયાંયને સૂબે નહોતે, હાકેમ નહતો; એ કાંઈ જ ન હતું, અને છતાં એ એ માનવી હતી કે જેણે સાહિત્યકાર, જૈન આચાર્યો, બ્રાહ્મણ પંડિત. અને જનસમાજ તમામની કલ્પનાને કબજે લીધે હતો.
ભળે અભણ ગણાય એવો ગ્રામજન – પછી ભલે એ ગમે તે મત, પંથ કે સંપ્રદાયને હાય – આજ નિસીમ શ્રદ્ધાથી માને છે કે આ સૃષ્ટિ જ્યાં સુધી ટકશે ત્યાં સુધી “પંદરની પાળ” કદીય તૂટશે. નહિ ! કોઈ પણ સિકામાં પંદરમી સાલમાં કદીયે દુકાળ પડશે જ નહિ. કેમ કે જગતશેઠ જગડૂશાએ “પંદરની પાળ બાંધી છે.
અનન્ય શ્રદ્ધાથી, આજ લગભગ સાતસો વર્ષ પછી પણ, લેકે માને છે કે મેઘરાજા જેવા વૈરવિહારી ને સ્વેચ્છાચારી દેવે જગત શેઠ જગડૂશાને એવું વચન આપ્યું હતું કે, ભયાનકમાં ભયાનક, માણસભૂખ્યા, કલિદ્રાવતારસમા દુકાળદેવે જગતશેઠ જગડૂશાને એ કોલ આપ્યો. છે કે, “આજથી કઈ દિવસ પંદરની સાલમાં હું પડીશ નહિ.'
લેકેની કલ્પનાને, શ્રદ્ધાને અને વિશ્વાસને આટલો ઘેરો કબજે આજ પહેલાં, આ એક સિવાય બીજી કોઈ ઇતિહાસપ્રસિદ્ધ વ્યક્તિએ લીધે નથી. દુકાળની સામે, ભલે એક જ વર્ષનું પણ આટલું નિબંધ રક્ષણ આપનાર માનવી તરીકે લેકેએ, સાહિત્યકારોએ, આચાર્યોએ, પંડિતોએ, કવિઓએ, પૌરાણિકે ઈશ્વરના અવતાર મનાતા રામ. અને કૃષ્ણને પણ કપ્યા નથી.
હજારો વર્ષથી ચાલતી આવતી આ દેશની ઐતિહાસિક, સામાજિક, ધાર્મિક પરંપરામાં લેકેની જેવી શ્રદ્ધા આ એક દરિયાસારંગને મળી છે, એવી બીજા કોઈને મળી નથી.
આ દરિયાસારંગની જીવનકથા માટેનાં સાધને, નક્કર ઐતિહા
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
કથાપ્રવેશ સિક સાધન નહિવત છે. ઐતિહાસિક જડતરની વચમાં એની તસ્વીરને રંગબેરંગી રંગવાના પ્રયત્ન અનેક કવિઓ, પૌરાણિક અને કથાકારોએ કર્યા છે.
આ પણ એક એવો જ પ્રયાસ છે.
પહેલાં આપણે જગતશેઠ જગડૂશાહના જીવન-મરણને કાળ અકીએ. જગતશેઠ જગડુશાહને તેજસ્વી અંતભાગ સંવત ૧૨૮૬ થી ૧૩૧૮ સુધી. એમના પુરુષાર્થથી ભરેલા એ અંત ભાગના જીવનના આરંભકાળે એમની વય આપણે ચાલીસ વર્ષની આસપાસની મૂકીએ.
શા માટે ચાલીસ જ મૂકવાં ને બે, પાંચ કે દશ વર્ષ વધારે નહિ કે ઓછાં નહિ, એનું કઈ કરતાં કઈ ઐતિહાસિક કારણ નથી. એવા કારણમાં માત્ર એક કાઠિયાવાડના ગાધવી બંદર કાંઠે આવેલા હરસિદ્ધ માતાના મંદિર સાથે સંકળાયેલી એક લેકકથા જ છે. એ કથા જગડુશાને વિક્રમ સંવત ૧૩૦૦ની આસપાસની સાલમાં એક પત્નીના પતિ તરીકે અને સાત પુત્રો અને એક પુત્રીના પિતા તરીકે વર્ણવે છે. એ લોકકથા કોઈ કરતાં કઈ ઐતિહાસિક સત્ય કહે છે એમ નથી, પરંતુ એની વયના અનુમાન માટે આ એક સિવાય બીજે ક્યાંયથી કશે જ ઉલ્લેખ ઉપલબ્ધ નથી.
એ કથા પ્રચલિત થઈ છે વિક્રમ સંવત ૧૫૦ ની આસપાસના ગાળામાં; એટલે ચરિત્રનાયકના અવસાન પછી આશરે દોઢસો વર્ષે સામાન્ય જનસમાજને આવો ખ્યાલ હતો, એમ એ સૂચવે છે. હવે આવા મેટા પરિવારના પિતા થવાને માટે એ કાળે એની વય આશરે પચાસ વર્ષની હોઈ શકે; ઓછી ન હોય એનું કોઈ કારણ નથી, પરંતુ એને એટલો બધો સમય દરિયાઈ સફરમાં ગયો હતો કે અંદાજે આટલાં વરસ ગણવાં મને ખોટાં નથી લાગ્યાં.
એ પ્રમાણે જગડૂશાહને જન્મ વિક્રમ સંવત ૧૨૪૦ થી ૧૨૫૦
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
જગત શાહ
ની વચમાં મૂકી શકીએ.
એક ખાસ વાત ધ્યાનમાં રાખવી ઘટે. ભદ્રેશ્વરના સ્વમાનને – એમના પિતાના સ્વમાનને – પ્રશ્ન ઊભો ના થયે ત્યાં સુધી જગડૂશાહ ઈતિહાસના આજના ઉપલબ્ધ સાહિત્યમાંથી ફલિત થાય એવા કોઈ પણ રંગમંચ ઉપર આવ્યા ન હતા.
એ પ્રશ્ન પતી ગયો એટલે જગડૂશાહ પાછી ઈતિહાસના રંગમંચ ઉપરથી અદશ્ય થાય છે.
અને પાછા દેખાય છે ત્યારે “દુર્વિદગ્ધ દાવાનલ” સમા ભંયકર દુભિક્ષ-દુકાળના વિજેતા તરીકે સંવત ૧૩૧૫-૧૬-૧૭ માં.
જગÇશાહના જન્મ અને પુરુષાર્થનાં વરસ દરમ્યાન માનવીઓએ ગુજરાતમાં ભયંકર ભંગાર ભરી દીધો હતો ! | વિક્રમ સંવત ૧૨૩૪ની સાલમાં દિલ્હીના સુલતાન મેજુદ્દીન ઘેરીએ ગુજરાત ઉપર ચડાઈ કરી. આ ચડાઈમાં માળવા ગુજરાતમાંથી છૂટું પડયું. આબુના યુદ્ધમાં તુરુષ્કાની સેનાને પરાજય થયો. પણ માળવામાં સુલતાન અને પરમારે વચ્ચે જંગ ચાલુ રહ્યો.
વિક્રમ સંવત ૧૨૪૫માં નીચેથી દેવગિરિના રાજા ભિલ્લમે ગુજ રાત ઉપર ચડાઈ કરી. તાપી, નર્મદા, મહી, સાબરમતી, સરસ્વતી નદીઓ પાર કરતે, ગુજરાતમાં ચારેકોર આગ અને લૂંટ કરતો ભિલ્લમ દક્ષિણમાંથી પ્રવેશ કરીને છેક ઉત્તર સરહદે પહોં, અને ત્યાં એને પરાજ્ય થયો.
વિક્રમ સંવત ૧૨૪૮માં પૃથ્વીરાજ ચૌહાણને પરાજ્ય થયો. ૧૨૫૧માં ગુલામ સુલતાન કુતુબુદ્દીને ગુજરાત ઉપર આક્રમણ કર્યું. એ વખતે તે એને પરાજય થયે, પરંતુ બે વર્ષ પછી એ પાછો ચઢી આવ્યો. આબુના યુદ્ધમાં ગુજરાતને કારમો પરાજય થયો ને
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
કથાપ્રવેશ
કુતુબુદ્દીન આવીને પાટણમાં વસવાટ કરવા લાગે.
હડાના ભયંકર પ્રહાર નીચે કોઈ ખડક ભંગાતે હેાય એમ, તુઝેના હાથે સિદ્ધરાજ – કુમારપાળનું ગુજરાત ભાંગતું જતું હતું. માળવા ગયું. છેક દિલ્હીના પાદર સુધી પહોંચતી ગુજરાતની હદ આબુ સુધી સંકડાઈ ગઈ. કુતુબુદીનના આ વિજય પછી ગુજરાતના પાછા બીજા ત્રણ ટુકડા પડ્યા. સૌરાષ્ટ્ર લગભગ જુદું જ પડી ગયું.
તળ ગુજરાતમાં જયંતસિંહ સોલંકી સર્વેશ્વર બને.
એક ભગીરથ પ્રયાસ કરીને કુતુબુદ્દીનને પાટણમાંથી કાઢો. ગુજરાતની ઘોડેસવાર જ છેક દિલ્હીના પાદર સુધી પહોંચી.
આકાશમાં શિકારવિહાર નીકળતા શકરો ઘૂમત હોય અને ધરતી ઉપર પંખીઓ અંદર અંદરના કલહમાંથી નવરા જ ન થતાં હોય એમ, દિલ્હીમાંથી તુરુકાને ઘેરે પડછાયો આખા ભારત ઉપર પથરાયો હતો, છતાં ભારતના નાનામોટા રાજવીઓ પિતાપિતાના રાગદ્વેષે ભૂલવાને તૈયાર ન હતા; એ બધા તે એકબીજાના મુલકને નાશ કરીને બાપદાદાનાં વેર વસૂલ લીધાને આત્મસંતોષ મેળવતાં હતાં !
પાટણે કુતબુદ્દીનને પરાજય કર્યો ને પાટણની સેના છેક દિલ્હીના પાદરમાં પહોંચી; એમાં માળવા ઉપરથી દિલ્હીના સુલતાનને કાબૂ છૂટી ગયા. માળવાના બેત્રણ ટુકડા થઈ ગયા હતા; અને એકબીજા ઉપર સરસાઈ મેળવવાને એ ટુકડાઓ અંદર અંદર સંઘર્ષતા હતા. પરંતુ ગુજરાત ઉપરનું પુરાણું વેર વસૂલ કરવાની બાબતમાં બધા એકમત હતા.
એટલે કુતુબુદ્દીન ગુલામને પાટણમાંથી નસાડ્યો ને ગુજરાતની સેના દિલ્હીના પાદરમાં પહોંચી, એટલે એની પીઠ પાછળ માળવાના સુભટ વર્માએ ગુજરાત ઉપર ચડાઈ કરી અને લાટ કબજે લીધું. અને લાટને ગુજરાતના તાબાને સામંતસિંહ, એ હવે માળવાને તાબાને સામંત બન્યો.
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
જગતશાહ
લાગલાગચાર વર્ષ સુધી માળવાના સુભટ વર્માની ફોજ ગુજરાતમાં ફરી વળી. એણે ખેતી બાળી, સીમ બાળી, ગામે બાળ્યાં. સુભટ વર્માનું આ અરસામાં અવસાન થયું. એની પાછળ અર્જુન વર્મા આવ્યો. એણે તે પદ્ધતિસર ગુજરાતનો નાશ કરવા માંડ્યો. એની પ્રશસ્તિઓમાં એને ગુજરાતમાં દાવાનલ જેમ ફરી વળેલા વીર તરીકે ઓળખાવાયો છે.
સાત વર્ષના એકધારા ખૂનખાર અને વિનાશક સંગ્રામ પછી ગુજરાતના નામધારી રાજા પાસેથી સોરઠના સર્વેશ્વરનું બિરુદ મેળવનાર શ્રીધર મહેતાએ અર્જુન વર્માને સેમિનાથ આગળ પરાજય કર્યો.
અને દક્ષિણના દેવગિરિના યાદવરાજ ભિલ્લમના પુત્ર સિંહણે વળતે જ વર્ષે – સંવત ૧૨૭૩ માં-ગુજરાત ઉપર ચડાઈ કરી. લાટમાં એણે માળવાના ખંડિયા સામંતને માર્યો, ને નવો સામંત સંગ્રામસિંહ ઉફે શંખ હવે દેવગિરિને ખંડિયે બને.
આમ ચાલીસ વર્ષમાં તુરુષ્કાની ત્રણ ચડાઈએ ગુજરાત ઉપર વીસ વર્ષ સુધી ચાલી. એ પછી બીજા વીસ વર્ષ માળવા અને દેવગિરિનાં આક્રમણો આવ્યાં. એમાં તુક્કોએ બે વર્ષ સુધી અને માળવાએ આઠ વર્ષ સુધી ગુજરાતમાં ઘૂમીને ભયાનક સંહાર ને વિનાશ કરે.
આથમતી જ્યોતિને એક છેલ્લે ઝબકારો હવે થોડા સમય માટે સારાયે ગુજરાતને અજવાળી રહ્યો.
સોલંકીના પુરોહિતનું કુળ છેક દક્ષિણમાંથી એમની સાથે ગુજરાતમાં આવ્યું હતું. એ કુળમાં આ સમયમાં રાજપુરોહિત તરીકે સેમ શર્મા નામના નાગર બ્રાહ્મણ હતા–રાજા ભીમદેવ બીજાને એ છેક મહારાજ કુમારપાલના કાળથી પુરોહિત.
ભીમદેવ બીજાના રાજકારભારનાં ચાલીસ વર્ષ એણે જોયાં હતાં. એણે ગુજરાત ઉપર સાત વખત પરદેશી સેનાઓને સંહાર વેરતી આવતી જોઈ હતી. એણે દખ્ખણમાં કૃષ્ણ નદીથી ઉત્તરમાં
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
કથાપ્રવેશ
યમુના નદી સુધી જેનું તેજ છવાયું હતું એ સેલંકી રાજમુગટના ટુકડાઓ થતા જોયા હતા. એણે સામંતને સ્વતંત્ર થઈ જતા જોયા હતા. એક કાળે દિલ્હીના સુલતાનના તખ્ત ઉપરથી શાસન કરતા ગુજરાતના રાજા ભીમદેવ બીજાને રાજ્ય અને રાજસત્તા વગરના ખાલી રાજમુગટને પકડીને અહીંતહીં નાસભાગ કરતે, એક સામંતના આશરામાંથી બીજા સામંતના આશરા માટે ભટકતો રાજભિક્ષુક બનતે પણ જોયા હતા.
એ પુરોહિતે હવે એક માર્ગ લીધો એણે સદ્ગત મહારાજા કુમારપાલના માસિયાઈ ભાઈ લવણપ્રસાદ વાઘેલાને મહારાજા ભીમદેવ બીજાની પાસે મહામંડલેશ્વર રાણક તરીકે નિમાવ્યો. પુરોહિતે લવણપ્રસાદને એ પદ સંભાળવાને અને એ પદની જવાબદારી અદા કરવાને સમજાવ્યું, એટલું જ નહિ, પરંતુ આ વૃદ્ધ રાજપુરોહિત પિતાની સાથે બે પરવાડ વણિક બધુઓને પણ લઈ ગયે.
લવણપ્રસાદ વાઘેલે એ કાળમાં ગુજરાતના જે બહુ થોડા સાચા હિતચિંતક હતા એમાંને એક હતા. ભીમદેવ બીજાએ એને સર્વેશ્વર પદ આપીને બીજા બે સર્વેશ્વર – સોરઠના શ્રીધર મહેતા અને ગુજરાતના જયંતસિંહ – ની સાથે ત્રીજા સર્વેશ્વર તરીકે સ્વીકાર્યો હતો. આ બાપડો રાજા બેઠા હતા તે સિદ્ધરાજ અને કુમારપાળના રાજસિહાસન ઉપર, પણ એના ભાગ્યમાં કોઈને કશું આપવાનું સર્જાયું ન હતું; કોઈ કંઈ પડાવી લે તે એને સ્વીકાર કરી લેવાનું જ એનું સરજત હતું. ભોળપણ અને નાદાનિયતથી ભારેભાર ભરેલા એના જીવનમાં એનું એકમાત્ર ડહાપણનું કામ સામે ચાલીને કોઈ પણ મોટા પદના અનિચ્છ લવણપ્રસાદને પોતાને મહામંડલેશ્વર પદે સ્થાપવાનું હતું. ને એમાં પણ રાજા કરતાં રાજપુરોહિતને હિસ્સો ઘણે મેટો હતો.
લવણુપ્રસાદ બહાદુર હતા, ગુજરાતને હિતચિંતક હતું. અને ગુજરાતના ગૌરવને જાળવવા સિવાય એનામાં બીજી કઈ મહેચ્છા ન
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
જગતશાહ
હતી. પરંતુ પોતાના કુલાભિમાનના નશામાં ચકચૂર બનેલા બીજા અભિમાની સામતા ને મડલેશ્વરાની વચમાં આવીને બેસી શકાય એવી એની સ્થિતિ ન હતી.
વાત એમ હતી કે ક્વણુપ્રસાદ વાધેલાની પત્ની મદનરાણી પોતાના પતિને મૂકીને, પેાતાના પતિની હયાતિમાં જ, પોતાની મેાટી બહેનના પતિનું—પેાતાના સગા બનેવી દેવરાજ પટ્ટિકલનું—ઘર માંડવાને ચાલી ગઈ હતી ! એ ચાલી ગઈ તે ચાલી ગઈ, પણ સાથે લવણુપ્રસાદ વાઘેલાથી થયેલા પેાતાના પુત્રને પણ લેતી ગઈ હતી !
આ અપમાન સામે લવણુપ્રસાદ ચૂપ રહ્યો હતા. શા માટે ચૂપ રહ્યો હતા, એના ધણા ખુલાસાએ પાછળથી પ્રમધકારીએ આપ્યા છે. ગમે તેમ, પણ એ ચૂપ બેસી રહ્યો હતા એ હકીકત છે. પોતાની પરણેતરનું અપહરણ કરી જનાર પોતાના સાઢુભાઈ દેવરાજ પર્ટિકલને એણે કાઈ પડકાર કર્યો ન હતા કે એની સામે એણે ખીજાં કાઈ પગલાં પણ ભર્યાં ન હતાં.
જેના ધરસંસારના આવા ઇતિહાસ હેાય એ માણસ અભિમાની મડળેશ્વરા તે સામાની વયમાં પેાતાનું થાન કેમ લઈ શકે? તે એમની પાસે પાતાનું ધાર્યું કેમ કરાવી શકે?
એટલે જ ગુજરાત ઉપર ખડકાતા જતા સર્વનાશની વચમાં, ગુજરાત ઉપર સતત ચાલતી આવતી પરદેશી ચડાઈ ઓની વચમાં, રાજા ભીમદેવને બાજુએ મૂકીને જ્યારે સર્વેશ્વરા ધણીરણી થઈ તે બેઠા હતા ત્યારે, સાલકીના કીર્તિવંત રાજમુગટ ધૂળમાં રાળાતા હતા ત્યારે, લવણુપ્રસાદ વાધેલાનું નામ ચાંય દેખાતું નથી. માળવાના સુભટ વર્મા અને અર્જુન વર્માનાં સૈન્યા ગુજરાતની તસુતરુ ભામને નાશ કરતાં ખે એ વાર એના મંડળના સીમાડા પાસેથી પસાર થયાં, દેવગિરિનું સૈન્ય એકવાર એના પાદર આગળથી પસાર થયું ને ગુજ
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
કથાપ્રવેશ
૧૧
રાતની દક્ષિણ સરહદમાંથી પસીને છેક સીધું આખા ગુજરાતને ચીરીને ઉત્તર સરહદ સુધી પહોંચ્યું, ત્યાં સુધીમાં–ત્યારે પણ—લવણપ્રસાદનું નામ દેખાતું નથી.
પણ આખરે આ વીર પુરુષ પિતાની પત્નીએ પોતાના ઉપર લાદેલા અપયશના ભાર નીચેથી બહાર નીકળે છે. સાંસારિક ઘટમાળે એની આસપાસ નાખેલી જાળમાંથી આ વીર નર–આ નરસિંહ–મોકળો થાય છે. જ્યારે એને પુત્ર વીરધવલ ઉમરલાયક થતાં આખી વાત સમજે છે ને પોતાની પતિત માતાને ત્યાગ કરીને પિતાને અપમાનિત પિતા પાસે આવે છે, ત્યારે વિરધવલને પિતા મહામંડલેશ્વરના આસને
સ્થાપે છે. અને ત્યાં જ સોલંકીઓને રાજપુરોહિત સમ શર્મા વસ્તુપાળ-તેજપાળની બાંધલબેલડીને લઈને આવે છે.
પછી ગુજરાતને આ સાચે હિતચિંતક એ રજપૂતવીર ગુજરાતના ગૌરવને વધારવાને માટે, ગુજરાતને પરદેશીઓથી મોકળું કરવાને માટે, ગુજરાતની નાશ પામેલી જાહોજલાલી ફરીને નવેસરથી સર્જવાને માટે આ ત્રણેય પુરુષસિંહને છૂટા મૂકે છે. એક વરધવલ, બીજે વસ્તુપાળ, ત્રીજે તેજપાલ.
એ ત્રણેએ ગુજરાતને ભયમુક્ત કર્યું. એમણે ગુજરાતની અંદર ધસી આવેલાં પરદેશી સૈન્યને નાશ કર્યો. એમણે માળવા અને દેવગિરિ અને છેલ્લે દિલ્હી સાથે જુદ્ધો ખેલી સહુના ઉપર આકરા પરાજયો લાદ્યા.
સિદ્ધરાજ અને કુમારપાળના સાહિત્ય, સંસાર, કલા, સ્થાપત્ય અને શૌર્યના જમાનાને એ ત્રિપુટીએ ફરીથી ગુજરાત ઉપર ઉતાર્યો.
વિક્રમ સંવત ૧૨૭૬માં વસ્તુપાળતેજપાળ વીરધવલ વાઘેલાના મંત્રી થયા. સંવત ૧૨૭૭માં વસ્તુપાળ મહામંત્રી થયા.
સંવત ૧૨૯૫માં વિરધવલ વાઘેલાને દેહાંત થયો. સંવત ૧૨૯૬
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
જગતશાહ
માં વસ્તુપાળને દેહાંત થયે.
સંવત ૧૨૯૭માં ભોળા ભીમનું, મહાન વિજય અને મહાન પરાજયેથી અંકિત થયેલું, લાંબું અને મોટાભાગનું નામમાત્રનું શાસન પૂરું થયું, અને એને દેહાંત થયો.
સંવત ૧૩૦૪માં મહામંત્રી તેજપાળના શાસનનો અંત આવ્યો. એનું અવસાન થયું.
વિરધવલ વાઘેલા પછી વિશળદેવ મહામંડલેશ્વર તરીકે આવ્યા. ભોળા ભીમને પુત્ર ત્રિભુવનપાળ બે વર્ષ માટે નામને સિંહાસને વિરાજને સંવત ૧૩૦૦માં અવસાન પામે ને એની સાથે પાટણની ગાદી ઉપરને સેલંકી શાસનકાળ પૂરો થયો.
ત્રિભુવનપાળ પછી વિશળદેવ વાઘેલે પાટણના સિંહાસન ઉપર બિરાજમાન થયે.
આ સમયને કચ્છને ઇતિહાસ એક દસ્તાવેજી દાસ્તાન તરીકે સાસાવ અંધકારમાં છે. જેટલી લેકકથાઓ, દંતકથાઓ આડોશપાડોશનાં રાજ્યની સત્તાવાર તવારીખ સાથે સરખાવી શકાય છે, એ પ્રમાણે કાંઈક આવું ચિત્ર ઊઠે છે –
પુરાતન કાળમાં અફઘાનિસ્તાનની પહાડીઓમાં, અને કઈક કથાઓને આધારે મિસરમાં, યાદવો રાજ્ય કરતા હતા. એ યાદના એક વંશજ નામે નરપતે ગિજનીના સુલતાન ફિરોજશાહને મારીને ગિજની લીધું અને જામનું બિરુદ ધારણ કર્યું. ત્યાર પછી સદ્ગત સુલતાન ફિરજના ભત્રીજા સુલતાનશાહે ગિજની પાછું લીધું અને
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
થાપ્રવેશ
૧૩
યાદવાનું જામકુળ નીચે સિંધમાં ઊતરી ગયું, અને યાદવા કાઈ અચાસ સ્થળે રાજધાની સ્થાપી રાજ્ય કરવા લાગ્યા.
ગિજનીમાંથી સિન્ધમાં આવનાર પુરુષનું નામ હતું સમા જામ. એના વંશજો અને સાથી સિન્ધમાં યાદવને બદલે સમા રજપૂત તરીકે ઓળખાયા. આ સમા જામની નવમી–દશમી પેઢીએ લાખિયાર ભડ નામના જામ થયા. એણે નગર સમૈ વસાવ્યું. એ આજનું નગર ઢહા.
આ લાખિયાર ભડને લાખા જામ કરીને એક પુત્ર હતા. કચ્છના દરિયાકાંઠા ઉપર વસતા ચાવડા રાજવીની કુંવરીને એ પરણ્યા હતા; અને એને ચાર પુત્રા થયા હતા. એમાંથી બે મેાડ અને મૂનઈ પેાતાને મેાસાળ ચાવડા રાજવી વીરમદેવને ત્યાં રહેતા હતા.
મેાડ અને મુનઈ પેાતાના મામાને કરીને ત્યાં રાજ્ય કરવા લાગ્યા. આ મેાડ આપણને લગભગ આપણા કથાકાળ સમીપ
મારીને ચાવડાને નાશ અને મુનઈની છઠ્ઠી પેઢી લાવે છે.
છઠ્ઠી પેઢીએ મેાડ અને મુનઈ ખેય ભાઈ એના નિર્દેશ ગયા. એટલે નગર સમૈના જામ જાડાએ મેડ અને મુનઈના નજીકમાં નજીકના પિતરાઈ હેાવાને દાવે લાખા અને લખધીર નામના પોતાના જોડકા પુત્રાને આ ગાદી ઉપર બેસાર્યા. જેમ સમા જામ ઉપરથી સિન્ધવાસી યાદવે। સમા રજપૂત કહેવાયા, તેમ જાડા જામના વંશજો તરીકે કચ્છમાં વસવાટ કરવા આવેલા જાડેજા કહેવાયા.
આ બેય ભાઈ એને ચાર ચાર પુત્રા થયા, ને એમણે આઠ ભાગે આખું કચ્છ વહેંચી લીધુ.
કથાકાળે આ આઠેઆઠ વિભાગેાનું કામ અંદર અંદર ઝધડવાનું, એકખીજાનાં ગામેા સળગાવવાનું અને એકખીજાનાં ગામા ઉપર લેઢિયાળ દાવા કરવાનું હતું !
ગુજરાતના સાલ`કી રાજવીઓએ કથકાટમાં એક કિલ્લા બાંધવા
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
જગતશાહ
સિવાય કચ્છ ઉપર ઝાઝું ધ્યાન આપ્યું ન હતું. એક ા નપાણિયા મુલક, વરસાદ થાય નહીં અને રેતી પણ ધણી : આને લીધે એ એટલું તો કંગાળ હતું કે જાણે એની ગરીબીને દયાપાત્ર ગણીને એના ઉપર આક્રમણ કરવાને કાઈ ફુરસદ જ મેળવતું ન હતું !
સુલતાન મે જીદ્દીન, સુલતાન ગુલામ કુત્તુન્નુદ્દીન, સુલતાન ઇલ્તમશ, સુલતાન નાસિરૂદ્દીન, સુલતાન અલબનમાંથી કાઈ ને ગુજરાતની વાડી મૂકીને કચ્છનું વેરાન પસંદ ન હતું.
માળવાનાં સૈન્યા ગુજરાતમાં એક વખત ત્રણ વરસ તે ખીજી વખત બે વરસ સુધી સતત ઘૂમ્યાં હતાં. એમણે પણ કચ્છને લૂંટવા માટે અયેાગ્ય ગણ્યું હતું ! દેવગિરિના રાજા આખું ગુજરાત ખૂંદી ગયા, તાપણુ કચ્છને એણે ગણનામાં જ લીધું ન હતું !
આપણા કથાકાળના અરસામાં જ એક તરફ સિંધમાંથી ને ખીજી તરફ મારવાડમાંથી એ કામેા કચ્છમાં આવીઃ કાઠી અને ગાહિલ. અને ધણું કરીને જેઠવાએ પણ આ જ ગાળામાં કચ્છમાં આવ્યા હશે. આ ત્રણેય હિજરતી ક્રામામાંથી એકેયને કચ્છમાં વસવાટ કરવા જેવું લાગ્યું નહતું, એટલે એ કામે કાઠિયાવાડમાં ઊતરી ગઈ.
એટલે આપણા ચરિત્રનાયકના જીવનની પરમેાસ્થ્ય પરાકાષ્ઠાના ઇતિહાસપ્રસિદ્ધ કાળને નજરમાં રાખીને એના જીવનકાળના જે અંદાજ આપણે સ્વીકાર્યાં છે એ ગાળામાં—
ગુજરાત ઉપર સાત પરદેશી ચઢાઈ આ થઈ હતી. એમાંથી તુરુષ્કાનાં સૈન્ય ગુજરાતમાં બે વર્ષ સુધી રહ્યાં. માળવાનાં સૈન્ય પહેલાં ત્રણ વરસ પાકાં ને છેલ્લાં બે વરસ પાકાં ને વચગાળાનાં ત્રણ વર્ષ કાચાં-પાકાં એમ સતત આઠ વર્ષ રહ્યાં.
દેવગિરિનાં સૈન્ય ત્રણ વખત આવ્યાં. એમાં બે વખત લાટ ઉપર, ને એક વખત ા દક્ષિણમાંથી પેસીને સીધા ઉત્તર સરહદ સુધી
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
કથાપ્રવેશ
૧૫
પહોંચેલાં. ગુજરાતની તસુએ તસુ ધરતીને દાવાનલથી ખાક કરું ત્યારે જ મારા પૂર્વજોનાં અપમાનનું વેર વળે !—એવી પ્રતિજ્ઞા માળવાના સુભટ વર્માએ કરી હતી, ને પહેલાં ત્રણ વર્ષના ગાળામાં એને પાર પાડવાની જહેમત ઉઠાવવામાં એણે કશી કચાશ પણ રાખી નહાતી.
આ કારણે ગુજરાતમાં જે આર્થિક-સામાજિક ભંગાર ખડકાય હશે, એની તો કેવળ કલ્પના જ કરવાની રહી.
કચ્છ વિસ્તારમાં પથરાયેલી આ જાગીરે અંદર અંદર ઝઘડતી હતી, અને લૂંટફાટ કરતી હતી.
વિક્રમની પંદરમી સદીના મધ્ય ભાગમાં અને ઓગણીસમી સદીના . અંત ભાગમાં-એમ બે વિનાશક ધરતીકંપ આ વિસ્તારમાં થયા હતા. ને એમણે કચ્છની ભૌગોલિક સિકલ ફેરવી નાંખી હતી.
એ પહેલાંના કચ્છમાં ભીમદેવ સોલંકીએ કંથકોટમાં એક કિલ્લે બાં હતું એમ દેખાય છે. કચ્છના રણમાંથી તહાર જાતિના લૂંટારાઓને ગુજરાત ઉપર ચડી આવતા રોકવા માટે હોય કે લાખિયાર વિયરો–એટલે કે આજના ભુજના જાગીરદાર લાખા ફુલાણી–ની સોમનાથના રાજા ગ્રહરિપુ સાથેની મિત્રીને કારણે હોય, ગમે તેમ પણ, રાજા ભીમદેવ પહેલાએ આ પથકમાં એક કિલ્લો બાંધ્યું હતું, ને એનું નામ રાખ્યું હતું કંથકોટ.
મહમદ ગિજનીએ સોમનાથ ઉપર ચડાઈ કરી કે નહિ એ વાત હજી વિવાદરૂપ લેખાય છે. એમ માની લઈએ કે એણે એ ચડાઈ કરી હતી, તે લોકકથાઓ રાજા ભીમદેવને આ કિલ્લામાં આવી વસેલે ગણાવે છે. એ સિવાય આ કિલ્લાને બીજો ક્યારેય કોઈ ઉપયોગ થયે હોય તે તે જાણવામાં નથી.
આવી જ રીતે ભીમદેવ બીજાએ કચ્છના અખાત ઉપર ભારણાને કિલ્લે બાંધ્યો હતો, એ એક લેખ મળે છે. આ સ્થળ કચ્છના
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬
જગતશાહ
અખાતની સૌરાષ્ટ્રની બાજી તરફ હતું કે કચ્છની બાજી તરફ હતું, એ પણ હજી જાણવામાં નથી. કાળાંતરે વિશળદેવ વાઘેલાએ કથકેટને કિલ્લા ફરીને સમરાવ્યા હતેા.
એ વખતે આજનું પેરબંદર રાજ્ય પણ નહતું; આજનું ઓખામંડળ પણ નહોતું; આજનું જામનગર રાજ્ય પણ ન હતું.
પરંતુ સૌરાષ્ટ્રના કાંઠા ઉપર ગાધવી બંદરથી માંડીને દ્વારકાં અને પેશિત્રા સુધીના પ્રદેશમાં સધાર નામની તિ વસતી હતી. સધારા એ સાહસિક દરિયાખેડુઓ હતા. તે એમની એ ખેડ વેપાર કરતાં લૂંટને માટે વધારે પ્રમાણમાં થતી હતી. સંધાર પછી કાળા અને કાબા લે ત્યાં વસતા હતા. તે તે પણ વ્યવસાયમાં સંધારના નાના ભાઈ ઓ જ હતા !
કચ્છમાં પાટગઢ નામનું ગામ હતું તે ત્યાં ચાવડાએ રાજ્ય કરતા હતા, એમ કહેવાય છે. આ પાટગઢ ગામ ત્યાં આવ્યું એ તે આજે જાણી શકાતું નથી, પરંતુ ચાવડાએ હમેશાં જ્યાં હાય ત્યાં, પણ બનતાં સુધી, દરિયાકાંઠે વસતા.
આજે ભદ્રેશ્વર પાસે એક વિશાળ નગરીનાં ખખડયેરેા જમીનમાં ટાયાં હૈાય એમ લાગે છે. ઇતિહાસમાં ભદ્રાવતી નગરી પહેલી જ વાર જગડુશાહના વખતમાં દેખાય છે, એટલે કદાચ આ ખંડિયેરા પાટગઢનાં હાય તા ના નહીં. અથવા તે। ચાવડાઓના મુખ્ય ગઢને પાટગઢ કહેતા હેાય, એમ પણ બને. એ જે હાય તે; આપણી પાસે કોઈ પણ જાતના તર્કને સ્થાન મળે એવું કશું જ સાહિત્ય નથી.
કચ્છના ઇતિહાસમાં પણ પાટગઢનું મહત્ત્વ આટલું જ છે કે એને કારણે, એને નિમિત્તે, સિંધના સમા રજપૂતા કચ્છમાં આવીને વસ્યા અને જાડેજા તરીકે ઓળખાયા.
એમની આઠ જાગીરા થઈ. એમાં લખપત, લાખિયાર વિયરે,
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭
કથાપ્રવેશ કેરા, રાપર અને બાડા એટલાં નામે મળે છે.
એમાં ખેતીનું નામ નહિવત હતું, અંદરઅંદર ઝઘડવાનું કામ વિશેષ હતું. આ અધૂરું હોય એમ, ક્યારેક ક્યારેક સિંધના સમા પણ પિતાના આ કુટુંબીઓની જાગીરો ઉપર ચડી આવતા. એકબીજાનાં ઢાર વાળવાં, નાનીમોટી વાતોમાં ચડસાચડસી કરવી, એકબીજાને ભેળવીને મારવા-આવાં કામકાજ ત્યાં ઘણું સારા પ્રમાણમાં ચાલતાં !
વિક્રમની ચૌદમી સદીના અંત ભાગને–એટલે કે આપણા કથાકાળ પછીના કાળન–એક રસિક ઐતિહાસિક ઉલ્લેખ મળે છે? લાખિયાર વિયરોની જાગીર ઉપર ઓઢા જામ નામની જાગીરદાર આવ્યો, ને એણે પોતાની હદમાંથી તમામ જનેને હદપાર કર્યા. આ ઉપરથી ગુસ્સે થયેલા જેને એ બાડાના જાગીરદાર રાયધણજીને આશરો લઈને લાખિયાર વિયરોની જાગીરમાં લૂંટફાટ કરીને ઓઢા જામને ભારે હેરાન કર્યો હતે.
આસપાસના જુદા જુદા પ્રસંગેને સાંકળીને જે કાળને આપણે આપણું કથાકાળ તરીકે આંક્યો છે, તેના પછી લગભગ પચાસ વરસે આ પ્રસંગ બન્યો છે. સાથે સાથે આપણું કથાને આરંભકાળ ગણી શકાય એવા કાળમાં કંથકેટમાંથી જૈનેને હદપાર કર્યાને પણ ઉલેખ મળે છે.
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
:
જગતશાહ
એટલે કથાકાળના ગાળામાં કચ્છમાં, ને ખાસ કરીને દરિયાકાંઠા ઉપર, જેની વસ્તી હશે એમ માની શકાય છે. જોકે કચ્છના દરિયાકાંઠા ઉપર ભદ્રેશ્વર જેટલું બીજું કઈ પ્રાચીન જૈન મંદિર હૈય તે તે દેખાતું નથી. કટારિયામાં એક નાનું જૈન મંદિર છે ખરું, અને તે પ્રાચીન પણ છે, પરંતુ ભદ્રેશ્વર જેટલું પ્રાચીન હોય એમ માનવાનું કારણ મળતું નથી.
કચ્છના અખાતને ઇતિહાસ જેટલે આપણી કથા સાથે સંકળાયેલ છે તે આટલે જ છે : વિક્રમની પંદરમી સદીની આખર લગભગ ભદ્રેશ્વર પાસેથી શરૂ થઈને સૌરાષ્ટ્રના સામા બારાડીના કાંઠા સુધી પગરસ્તો જતો હતો; આજે જ્યાં મબલખ પાણી છે, ત્યાં તે કાળે એટલાં પણ નહતાં.
આજે કચ્છના અખાત ભદ્રેશ્વરથી લગભગ પચીસ-ત્રીસ માઈલ નીચવાસમાં ત્રણ ફાંટા – ખાડી – શેરડામાં ફંટાય છે. એ કાળે લગભગ ભદ્રેશ્વર આગળથી કચ્છના અખાતને છેડે સાત શેરડાઓમાં રૂંધાતે હતે.
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
કથાપ્રવેશ
૧૯
આ સાત શેરડાઓની વચ્ચે આછીપાતળી ખાડીએ રહેતી હતી, એમાં ભરતી ઊતરતાં કદાચ પાણી રહેતું પણ નહિ હાય. એ આખી વાત આજે કેવળ અંદાજવાની જ રહી, કેમ કે વિક્રમની સેાળમી સદીના આરંભમાં જ્યારે જામ રાવળ તે કાળના લાખિયાર વિયર, અને આજના ભુજમાંથી ભાગ્યા ત્યારે ઘેાડા ઉપર બેસીને આ મારગે નાઠા હતા. એટલે ઘેાડા ઉપર બેસીને નાસી શકાય એવા મા ત્યાં હતા. કચ્છના ભૂસ્તરશાસ્ત્રના અહેવાલમાં પણ જ્યારે ત્યારે કચ્છના અખાતમાં જમીન ધસી પડવાના, રેતીના ઢેર રચાવાના ને પછી વીંખાઈ જવાના ઉલ્લેખા મળે છે.
જે સ્થળે ભદ્રેસરનું જૈન મંદિર છે, એની પાછળ એક વિશાળ નગરી ધરતીકંપમાં સીધી જમીનમાં ઊતરી ગઈ હાય એવાં એધાણા મળે છે. તે ટાયેલાં ખડેરાની બરાબર મધ્યમાં તીરસાંસરવા દરિયા તરફ જતા હૈાય એવા જમીનમાં ચીરે છે. આ ચીરાની આસપાસ આજ પણ રાત-મધરાતે જાણે ઘણાં ધાડાંએ એકસાથે દોડતાં હોય એવા અવાજ સંભળાય છે. આવા અવાજને માટે કંઈક જમાનાનૂની દંતકથાઓ પણ ચાલે છે. પરંતુ ધરતીકંપની નબળી રેખા ત્યાંથી પુસાર થતી હાય એ સંભવ વધારે છે.
કચ્છના અખાત સંબધે એક બીજી વાત પણ જોવાની છેઃ વિક્રમની પદરમી સદીના મધ્યભાગમાં ભુજના જાડેજા રાજના એક પુત્ર દ્વારકા ગયા; ત્યાંના મૂળ વતની કાળાની એક કન્યા સાથે એ પરણ્યા.
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
જગતશાહ
અને એ લગ્નના પરિપાક રૂપે વાધેર નામની કેમ પેદા થઈ. પિતાની આદિવાસી કેમની કન્યા સાથે પરણનાર રજપૂત કુમારને કાળાઓએ ઓખા મંડળને રાજા ઠરાવ્યું. ત્યાર પહેલાં અહીં કોઈનુંયે રાજ્ય નહોતું; કેવળ સંઘારને જ આ પ્રદેશ હતો.
વિક્રમની પંદરમી સદીના આરંભકાળમાં, જ્યારે મહમદ તઘલખે ઘોઘા ઉપર ચડાઈ કરી ત્યારે, ઓખામાં હેરેલ નામની એક જાતિને પણ ઉલ્લેખ મળે છે.
આ હેરેલ, કાળા, કાબા તમામ સામુદાયિક રીતે દરિયાસ્થાનમાં સંઘારના નામથી ઓળખાતા હતા. એમને ત્યાં રાજ્ય જેવું બહુ ઓછું હતું. જુદા જુદા સંઘાર–મુગલ કાળમાં ચાંચના કેળાઓ– જ્યારે દરિયારી કરતા ત્યારે દરિયારમાત્રને ચાંચ બંદર–ચાંચ બેટને કેળી માનીને ચાંચિયે કહેવામાં આવતું. ત્યાર પહેલાં દરિયાચેરોને સંઘારના નામથી જ ઓળખવામાં આવતા. એ ચાંચિયાઓસંધરો–ની એક જમાત હતી. એમની જમાત સમસ્તના મુખી ચાવડા મનાતા. પણ સંઘાર કોણને ચાવડા કોણ એની તારવણી આજે કાઢવી સહેલી નથી. કેઈ પાંચસો-સાતસો વર્ષ પહેલાં સંઘારની સહિણી નામની યુવતી સોમનાથના કનકસેન ચાવડા સાથે પરણી હતી અને ત્યારે ચાવડાઓની સત્તા ઓખા મંડળ અને અખાતને સામે કાંઠે કચ્છમાં પણ ફેલાઈ હતી. કાળાંતરે એ સત્તા ઘસાતી ઘસાતી નામશેષ બની ગઈ. સોમનાથ ને બારાડીમાં માત્ર બહુ નાની ઠકરાતે રહી ને એનું પણ મુખ્ય કામ સંઘ જેવું જ હતું !
વરતુ નદીના મુખ ઉપર આવેલું ગાધવી બંદર એ સંધરનું બંદર હતું. એ બંદર ગમે તે સંઘાર પિતાની શાપિત દરિયાખેડ માટે વાપરી શકે. એમાં શરત માત્ર એક : બરડાના ડુંગરની એક કાંધી છેક ગાંધવીના બંદરકાંઠા સુધી આવે છે. એને ઉપર અતિ પ્રાચીન કાળની હિંગળાજ માતા ને ત્યાર પછીની હરસિદ્ધ માતાનું મંદિર
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
કથાપ્રવેશ
છે. એ મંદિરની ધજા જ્યાં સુધી દરિયા ઉપર દેખાય ત્યાં સુધી કઈ સંઘાર અંદર અંદર કે બહારના વહાણને લૂટે નહિ ? એ એક અનાદિ પરંપરાની આમન્યા હતી, ને એટલી જ આમન્યા હતી.
સંઘારે પથરાયેલા તે હતા આખાયે ગાધવીના કાંઠાથી તે છેક પિશિત્રા સુધી, પરંતુ એમનાં મુખ્ય થાણાં ત્રણઃ ગાધવી, દ્વારકા અને પિશિત્રા. પિશિત્રામાં ચાવડાઓ સાથે હેરેલ અને કાળાઓનું જેમનામાં લેહી ભળ્યું હતું એવા સંઘાર વસતા હતા. એને મુખીને ચાવડા સંધાર તરીકે ઓળખાવવામાં આવતો. એટલે એમનામાં ક્યારેક કઈક કાળે ચાવડાની પરંપરા હશે ખરી. કચ્છના દરિયાકાંઠાના દરિયાસારંગ જૈને ઉપર આ ચાવડે સંઘાર જળો જેવો બેઠે હતે.
માનવીના પુરુષાર્થમાં જ્યારે કળા પેસે છે, ત્યારે કુદરત પણ એના ઉપરથી પિતાની માયાને પ્રસાદ જાણે સંકેલી લે છે. કચ્છમાં એક વિચિત્ર પ્રકારનો દુકાળ વિક્રમની તેરમી સદીના મધ્યભાગમાં પડ્યો હતો. અને આવો જ દુકાળ સૌરાષ્ટ્રમાં વિક્રમની સત્તરમી સદીમાં પડ્યો હતો. આને ઉંદરિયે દુકાળ કહે છે. લાખિયાર ભડ કે લાખિયાર ધુરારાના શાસનકાળમાં કચ્છમાં આ દુકાળ પડ્યો હતો. કાઈ એ એવો ભયંકર આસમાની પ્રકોપ જોયે નહોતે ને કેઈને એને સામનો કેમ કરવો એ પણ સમજાતું ન હતું. આભમાંથી ઊતરતાં તીડનાં ટોળાંની જેમ ધરતીના પેટાળમાંથી ઉંદરનાં ટોળેટોળાં ઊભરાઈ નીકળ્યાં હતાં. દરિયાનાં મોજાં જાણે ધરતી ઉપર રેલાતાં હોય, એમ એ નીકળતાં ત્યારે રસ્તામાં એકએક બેબે જેજનના વિસ્તારમાં જે કાંઈ મળે–ઝાડ, પાન, ઢોર-ઢાંખર, જીવતાં માણસે–એને એ ખાઈ જતાં હતાં, એ ગામે ઉપર હલ્લે કરતાં હતાં !
એમનાથી બચવા માટે મોટી મોટી ખાઈએ છેદીને એમાં આગ સળગાવવામાં આવતી; પણ એ પણ એમના હુમલાને વારી શકતી નહોતી. એમને હલે થતા ત્યારે ગામલોક ઘરબાર ઉઘાડાં
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨
જગતશાહ
મૂકીને, પાછું જોયા વગર, નાસવા જ માંડતું. ને જે કઈ ભૂલેચૂકે પાછળ રહી ગયું એનાં તે માત્ર હાડપિંજર જ બાકી રહેતાં ! આ ભયંકર, પ્રકોપ નીચે એ પ્રદેશને કેટલેય ભાગ સદંતર ઉજજડ અને નિર્જન થઈ ગયેલું. ઉંદરે તે આવ્યા ને પાછા ધરતીના પેટાળમાં અદશ્ય થઈ ગયો. પણ પછી વરસે લગી, ગાઉના ગાઉ સુધી, માણસની વસતી, નહિ, ખેતી નહિ, એવું બધું વેરાન થઈ ગયું.
લાખા ધુરારાના શાસનમાં એમના જૈન દીવાન-કારભારી હતા કલ્યાણ શેઠ. ને એમને લાખિયાર વિયરાના જૈન વેપારી મેઘજી સાથે રાગદ્વેષ ચાલ્યા કરતા હતા. કક્યારેક તે કલ્યાણજી અને મેઘજીનો રાગદ્વેષ એ જ લાખિયાર વિયરાનું રાજકારણ બનતું. આ ઉપરથી એમ લાગે છે કે જૈનોમાં એક કેમ તરીકેને સંપ તે કાળે છે હશે.
કદાચ એમ બન્યું હોય પરમદેવસૂરિ નામના એક જૈન સાધુ વર્ષોથી કચ્છમાં વિહાર કરતા હતા. ને એમના પ્રયાસે સ્થાનિક વેપારી વર્ગમાંથી જૈને થયા હોય.
સાથે સાથે પાટણમાં મહારાજ કુમારપાળ પછી અજયપાળ સોલંકીનું શાસન આવ્યું હતું. અજયપાળ સોલંકી વિષે ઐતિહાસિક પરંપરામાં સ્પષ્ટ બે મત પ્રવર્તે છે. બ્રાહ્મણ પરંપરા એને પરમ શિવભક્ત, મહાસમર્થ અને ન્યાયપ્રિય રાજા તરીકે વર્ણવે છે; જ્યારે જના પરંપરા એને જનધર્મના મહાષી અને જુલમી રાજા તરીકે વર્ણવે છે. બ્રાહ્મણ પરંપરામાં એ અવસાન પામે એટલે જ ઉલ્લેખ છે; જ્યારે જૈન પરંપરામાં બીજલદેવ નામના એના એક ચોકીદારે એનું ખૂન કર્યું ને “નરકમાં એ કીડારૂપે ગયો’ એમ લખ્યું છે.
આ ઉપરથી એમ સ્પષ્ટ દેખાય છે કે જે સાંપ્રદાયિક ઠેષ આવતાં સો વર્ષમાં અલાઉદ્દીન ખિલજીના ચરણમાં સમસ્ત ભારતને ભેટ ધરી દેવાનું હતું એ સાંપ્રદાયિક ખટરાગ શરૂ થઈ ચૂક્યો હતો.
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
કથાપ્રવેશ
-
૨૩
અને પાટણના શાસનમાંથી દીર્ધદષ્ટિવાળા શાણ જૈન મંત્રીઓ અદશ્ય થયા હતા.
એટલે અજયપાળના સમયમાં પાટણ અને ગુજરાતમાંથી જનના થોડાંઘણું કુટુંબેએ હિજરત કરી હોય અને જેમ એમાંનાં કેટલાંક કુટુંબે સેરઠમાં અને કેટલાંક મારવાડમાં જઈને વસ્યાં તેમ કેટલાંક કચ્છમાં પણ જઈ વસ્યાં હોય.
કચ્છમાં આવાં કુટુંબે આ સમયે ગયાં છે કે નહિ એને કઈ સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ તે મળતું નથી, પરંતુ ગયાં હોય તે નવાઈ નહિ. એ સિવાય સદા ને સર્વદા સંઘશાસન ઉપર મંડિત આ કામમાં અંદર અંદર ઝઘડા ને તડા દેખાવાનું બીજું કારણ મળવું મુશ્કેલ પણ લાગે છે. બે પ્રગટ અને સ્પષ્ટ જુદી પરંપરા અને જુદી બેસણું હોય તે આ ઝઘડે–મતભેદ-કલહ વધારે સંભાવ્ય બને એટલું જ.
બાકી, એ વાત તે ખરી કે, કચ્છમાં તે કાળના જૈન સમાજમાં બે પક્ષ જેવું તે હતું જ.
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
કથકાટના સધપતિ
૧. ....
મહાર નજર કરો તા કાંય શાંતિ ભાસતી ન હતી. રાજ–રાજ એકાદ બે ગામા લૂંટાયાની કે એકાદ-બે વહાણા ડુબાડ્યાની વાત સાંભળવા મળતી હતી. ધરતી ઉપર જાડેજાઓ, એમના ભાયાતા, આદિવાસી કાળીઓ, સિન્ધના હિજરતી કાઠીઓ ને મારવાડના હિજરતી ગાહિલા પોતે જપીને ખેસતા ન હતા, અને કાઈ ને જપવા દેતા ન હતા ! નાની નાની ધાડા ને લૂટા ચાલતી ન હેાય ત્યારે જાગીરાનાં ધાડાં એકબીજાના મુલક ધમરેાળવાને દાડતાં હોય. રાજ સવારે ક્રાઈકને ત્યાં બાળક જન્મવાના સમાચાર તા કયારેક જ આવે; પળ વગડામાં, સીમમાં કે દરિયામાં કાઈક ને કોઈકને મારી નાંખ્યાના સમાચાર તે અચૂક આવે જ આવે ! છેક લખપતથી માંડીને તે રાહર સુધી ગામડે ગામડે, ધરે ધરે આજ પળોજણ મડાઈ રહેતી.
એમાં કથકાટ એક અમૂલખ વિસામેા હતા. રણમાંથી તહારા+ લૂટવા આવતા તે દરિયામાંથી સંધરે લૂંટવા આવતા. તે આઠ જાગીરદારામાંથી દરેકને બાકીના સાતનેા ભારે ભય, એમાં કથકેટના કાટ ખારાપાટામાં મીઠી વીરડી જેવા હતા.
કથાટના કિલ્લા મૂળ તેા કાણે બધાવ્યા હશે, એ જાણવામાં નથી. ઘણુંખરું તે કરણ સાલકીના રાજ્યમાં, ગુજરાતના સાલકી શાસને, ગુજરાતની સરહદો ઉપર લડાયક જાતિઓના વસવાટ કરાવવાની
+ એક આડાડિયા જાતિ.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
કંથકોટને સંઘપતિ
૨૫
રાજનીતિ અખત્યાર કરી હતી. એમાં કચ્છના રણ અને એમાંથી સિંધમાંથી ગુજરાત ઉપર આવવાના માર્ગ ઉપર ઝાલા–મકવાણું જાતિને વસાવી હતી–સિન્ધના સમા રજપૂતોની સામે રક્ષણ મેળવવાને માટે. ત્યારે હરપાળ મકવાણાએ આ કિલ્લો બાંધ્યું હશે. કદાચ કરણ સેલંકીના પિતા ભીમદેવે પોતાની સિંધ ઉપરની ચડાઈ વખતે આ બાં હૈય, પણ એ તે જે છે તે છે !
કાળાંતરે કચ્છ ગુજરાતના તાબામાં નામનું રહ્યું; અને ગુજરાતના રાજાઓને પણ સિંધની સામે ઊભું રાખવા સિવાય કચ્છને બીજે કેઈ ઉપગ નહોતે. એટલે કચ્છની જાગીરદારી સ્વછંદતા ઉપર ગુજરાતને કશે કાબૂ ન હત; તેમ ત્યાં ગુજરાતને કઈ સૂબે પણ ન હતો. જાગીરદારી સ્વછંદ અને સંઘારોને ત્રાસ, કચ્છના એ સંકટમાંથી એકેય સંકટ ગુજરાતના નામધારી સર્વોપરિત ટાળ્યું ન હતું.
એ આ કિલે શાંતિના ધામ સમે હતે. ને એ કિલ્લાની અંદર આવેલા એક સુંદર મકાનની અંદર કંથકોટને સંઘપતિ સેલ રહેતા હતા.
સંઘપતિની હવેલી ત્રણ માળની ઊંચી અને પાકા પથ્થરની બનેલી હતી. હીંચકે સૌથી ઉપલે માળે સંધપતિ સેલ હીંચતા હતા. એમને ચહેરે ભાવુક માણસને હતે. એમની આંખ શાંત સજનની હતી. એમને પિશાક સાદો હતો. એમની વાણીમાં વિનય હતે.
ઉપલા માળની પરસાળ મેટી હતી. અને કઈ કિલ્લાની બાંધણીને ઘડીભર વિચારમાં પાડી દે એવી ધીંગી એની દીવાલ હતી. ને એના ઉપર શંખજીરાની રોનક ચડાવી હતી. ચૂનામાં શંખજીરુ ભારોભાર નાંખે તે નર્મદાના પાણીથી ધવાયેલા આરસનેય ઘડીભર શરમ લાગે એવી ચમક આવે. એવી લીસી, સુંવાળી ને મોટું દેખાય એવી કાચ જેવી ભીંત ઉપર, ભેંયતળિયે ગાદીતકિયે કોઈ માણસ બેસે તો એનું માથું પહોચે એટલી ઊંચાઈએ, સળંગ રંગીન પટ્ટો દોરેલ હ. પટ્ટાની
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६
જગતશાહ
નીચે થોડે થોડે અંતરે જાતભાતનાં ચિત્રો અને તીર્થંકરના જીવનપ્રસંગો ચીતર્યા હતાં. ઉપર સળંગ લાકડા ઉપર માટીકામની રંગીન છત હતી; અને એમાં થોડે થોડે અંતરે કાચનાં ઝુમ્મર મૂક્યાં હતાં.
બરોબર વચમાં એક મહામૂલું ઝુમ્મર હતું. પોતાની યુવાનીમાં જ્યારે સંઘપતિ સેલ પિતે વહાણમાં બેસીને વિજયદ્વીપમાં ગયા હતા ત્યારે ત્યાંથી, મહામૂલ આપીને, ભારે કાળજીથી એ લાવ્યા હતા. પાણીને પરપોટો હોય એવો એને કાચ હતો. સમુદ્રનું મેનું હોય એમ એમાંથી પ્રકાશની લહેરો ઊછળતી લાગતી. દખણના અહી હેલના કેઈ ભારે મોટા બનાજા વીરવણિગા શેઠને માટે એ ઝુમ્મર તૈયાર થયેલું. કારીગર–ને તેય નેપાલના કારીગરે–જ્યારે એકસે ને આઠ વાર કાચના રસમાં પરપોટા પાડ્યા હતા, ત્યારે આ એક પરપોટો બરાબર ઊયો હતો. કારીગર તે એમ પણ કહેતા હતા કે એમાં મણિગોડાનાં ચોખ્ખા લીલમને-પાનને રસ નાંખે છે. એ તો જે હેય તે, પણ જ્યારે સૂર્ય પ્રકાશ આ ઝુમ્મરને સ્પર્શ ને ઉપર ઢળી રહે ત્યારે એને પ્રકાશમાં એ પરસાળ આખીયે જાણે દરિયાની સપાટી જેવી બની જતી.
દાદર ઉપર લાકડી ઠક ઠક થતી હોય એવો અવાજ આવ્યું. “અરે જગડૂ! 'સેલ શેઠે સાદ દીધો.
એરડાને પરસાળમાં પડતા બારણામાંથી સોળ-સત્તર વર્ષને એક જુવાન અંદર આવે.
જી!” જો તે, કોણ આવે છે દાદર ઉપર ? ”
જગડૂ દાદર તરફ ગયે. સેલ શેઠ એના તરફ એકધ્યાને જોઈ રહ્યા.
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
કથકોટના સંઘપતિ
૨૭
દાદર ઉપર ઊભા રહીને જગડૂએ કહ્યું : ‘ બાપુજી ! એ તા
જયકાકા છે. ’
આટલું કહીને જગડૂ ઉપરથી લટકતા દેારડાને પકડીને દાદર ઉપરથી ઊતરવા માટે એના પહેલા પગથિયા ઉપર પગ લંબાવી રહ્યો. · એમ ? . આમ આવા પા !'
જગતૂં ઘણી જ આનાકાનીથી પાછેા કર્યાં.
· આ પહેરણ ઉપર ડાધ શેનેા છે ? ' સેાલ શેઠે પૂછ્યું.
"
ડાધ ?...' જગડૂએ અવાજમાં બતાવી શકાય એટલી નવાઈ બતાવી, ડાધ ? ' પેાતાના પહેરણ ઉપર નજર કરીને એણે ઉમેર્યું : 6 ડાઘ તે ક્યાંય દેખાતા નથી, બાપુજી !'
"
આવ્યા.
આમ છેટા શાને ભાગે છે? આમ પાસે આવ !' જગડૂ પ્રત્યક્ષ દેખાઈ આવે એવી આનાકાનીથી વધારે નજીક સાલ શેઠે એનું પહેરણ ઊંચું કરીને જરા ઊંચે સાદે કહ્યુ : “ અરે ભૂત ! આ પાછળ ડાધ છે, એ લેહીનેા છે. અને આ ઉઝરડા છે એ શરીર છેાલાયાના છે!' પછી એમણે અવાજને વધારે તીખા કરીને પૂછ્યું : ‘ પાછા ગયા હતા કે રખડવા ? આ વાણિયાના છેાકરાએ ઊઠીને શું ભાઈબધા શાવ્યા છે—રખડવા માટે ! એક ભંગી, એક પીંજારા,...એક ભામટા !...અરે, આ કથકેટના સંધપતિના છે।કરાને આખા ગામમાં ભંગિયા સિવાય બીજો કાઈ ભાઈબંધ જ ના મળ્યા ! '
પરસાળ ઉપર લાકડી ઠકરાવાના અવાજ આવ્યો તે શેઠે જગડૂના શરીર ઉપરના ઉઝરડા ઉપરથી નજર ફેરવીને દાદર સામે જોયું.
આશરે પચાસ–પંચાવન વર્ષને એક વૃદ્ધ અને દમિયલ દેખાતા, જરા ઠીંગણા, જરા પાતળા, જરા ચિમળાયેલા એવા માણસ, દાદર ચડવાથી લાગેલ શ્રમથી હાંફતા હાંફતા ત્યાં ઊભા હતા.
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
જગતશાહ
અરે જયભાઈ! ” સેલ શેઠે જગડૂને થોડીવાર માટે વીસરી જઈને કહ્યું, “તમે પોતે કેમ આવ્યા ? તમને મેં કહ્યું તે છે કે તમને દમને રેગ છે, માટે તમારે ઉપર ન આવવું. જે કંઈ હોય તે માણસ જોડે કહી મુકાવવું, ને ખાસ કામ હોય તે મને કહાવવું; એટલે હું જાતે જ પેઢીએ આવી જઈશ.'
“લખમીબાને હમણાં મળ્યો નહોતે, ને તમે રહ્યા ઉપવાસી, એટલે થયું કે દમ તે દમ, જીતવા, આજ તે શેઠાણીબાને મળતો આવું ને તપસીનાં દર્શન પણ કરતા આવું.'
“અરે ભાઈ, જરા ખબર કરી હતી તે, આ તપસી સામે ચાલીને દર્શન આપવા આવત, ને શેઠાણીયે દર્શન દેવા આવી જાત !”
શું, આ અમારા જગડૂશાહ ઉપર તમે ખીજતા હતા ?” જયભાઈએ વાત વાળી. એ આવીને ગાદી ઉપર બેઠા. પિતાની સામે ગાદીની નીચે લાકડી મૂકી. માથેથી પાઘડી ઉતારી. ખેસથી પરસેવો લૂછળ્યો. પછી એમની નજર જગડ્રના પહેરણ ઉપર પડીઃ “અરેરે ! વળી ક્યાં લેહી કાઢી આવ્યા, વસા ? વધારાનું હોય તે આમ કપડાને પિવરાવવાને બદલે મને જ આપ ને ! વળી ગયા હશે આથડવા !”
“એ જ આ તમારા વસા શાહનું દુઃખ છે ને!' સેલ શેઠે જરા ચીડ ભરેલા અવાજે કહ્યું, “નથી પેઢી ઉપર ધ્યાન આપત, નથી ગોરજીને ત્યાં ભણવા જતો કે નથી પંડ્યા પાસે શીખવા બેસતે. જરાક નજર ચૂકી કે જાણે ભાગ્યે જ છે !'
કેમ વસા ! ” જયભાઈએ કહ્યું, “ઘર કાંઈ કરડવા ધાય છે ? વાણિયાના દીકરાએ રખડીને કેદી સાર કાઢ્યા તે તમે આમ રખડો છો?”
બોલ ને, આમ મૂગ–મી કેમ ઊભે છે ? સાવ ખરગધ જેવો નહીં તે !' સેલ શેઠે રોષપૂર્વક કહ્યું.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
કંથકેટનો સંઘપતિ
૨૯
ના. ના, એમ નહિ. તમે આમ એને સાવ કાંકરે કાઢી ના નાખે ! એ ખરણ હશે ને, તેય એના માથે સેનાનાં શીંગડાં ઊગશે, હૈ!' જયભાઈએ વાતને હળવી કરવા રમૂજ કરી.
“તમારા મોઢામાં સાકર જયભાઈ !” સોલ શેઠે કહ્યું, “હું તે આ કપાતરથી થાક્યો હવે છોકરો જરા બહાર હરેફરે એને તે મને ક્યાં વાંધો છે ? અમેય નાના હતા ને અમેય ભાઈબંધ ભેગા ગોઠ કરતા, ઉજાણી કરતા, બધુય કરતા, પણ આ છોકરાએ તે ભાઈબંધ ગોત્યા છે કાંઈ!'
જયભાઈ જગડૂ સામે જોઈને હત્યાઃ “સોલ શેઠ અમારા સંઘપતિ. જાગીરદારને કામ હોય તો બાપડો જીવ એમને રાજગઢ ને બોલાવે, પણ જાતે સામો આવે ! ને તમે એમને દિલાત, વસા કુટુંબના તમે મોભી. ને તમારા ભાઈબંધ જુઓ તો એક પરભુ પંડયાને માંડી વાળેલ ચાખડો, બીજે ઓલ્યો કાળી વટ તુરક થયે એને ખીમલી ને ત્રીજો હા ત્રીજે....” જયભાઈ ખડખડાટ હયા–જાણે એમાસાના ભેગાવામાં પૂર ગાજ્યું: “ત્રીજે.... .... પાણા સારનારા હરિયા ભંગીને દૂદો !” ભાઈ એકદમ ગંભીર બન્યા: “અરે, અમારા વસા કુટુંબના મોભી, વસા શાહ! તમે ઓલી જૂની કહેતીયે નથી સાંભળી?— “સરખેસરખાં ગતીએ શેણ સગાઈ ને મિત્ત.
આવા ભાઈબધામાંથી પાંચ માણસમાં આપણી આબરૂ શું? ભંગી ને તુરક ને ભામટા તે કાંઈ આપણા ભાઈબંધ હોય ?”
કેમ, જીભ સિવાઈ ગઈ છે? બોલતે કેમ નથી ? તારી બાને તે જ બનાવે છે, અને મને તે ગગે મોઢું બતાવતાંય શરમાય છે. હવે દે જવાબ જયભાઈ કાકાને !'
“બાપુ ! જગડૂએ કહ્યું: “મને ગામના બીજા છોકરાઓ જોડે ફાવતું નથી, ને આમની સાથે ફાવે છે. ભાઈબંધીમાં મારે ક્યાં
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦
જગતશાહ
દીકરા-દીકરી વરાવવાં છે? ભેગા હરીએ છીએ, ફરીએ છીએ, ને બે ઘડી આનંદ કરીએ છીએ. અને ઘેર આવીને નહાઈ લઉં છું.”
અરે ગાંડાભાઈ! “જયભાઈએ કહ્યું, “ભાઈબંધીમાં દીકરાદીકરી વરાવવા ભલે ન હોય, પણ આપણે તે નાતજાતમાં વરવું છે ને ? જરા વિચાર તે કરે મારા ભાઈ! વાણિયાને દીકરે, વહેવારિયાને દીકરો સોળ-સત્તર વરસને થાય ત્યાં સુધી જે બાપને થડો અરધો પરધો ના સાચવે તે નાતમાં એને કન્યા કેણ આપે ? તમારાં મા-બાપ તે તમને આવી વાત ના કહે.”
ને શું કહે ? કહી કહીને તે જીભના ક્યા વળી ગયા કે આમ નજર કરઃ સંધમાં બાર-બાર તેર-તેર વરસના છોકરા કંઈક વરી ગયા અને તારા જેવડાને ઘેર તે છેકરાં ઘૂઘરે રમવા માંડ્યાં; ને અમારા પગ ઘસાઈને ગાંઠણે આવ્યા તેય તારી વાતનો પાટલે કઈ માંડતું નથી. બાપલા, તારે નાક ને હૈય તે કાંઈ નહિ, પણ અમારા નાક સામે તે જરા જો ! પણ સાંભળે છે જ કેણ ! પણ હવે તે હદ આવી ગઈ છે! આજ હવે મારી ધીરજ ખૂટી છે. હવે તે આડે લાકડે આડે વહેર ! આ મંગિયા હરિયાને ને આ તુરક ખીમલીના બાપ તુરકાણ કાળીને ગામ બહાર જ કાઢી મૂકું. પછી તું જાજે રમવા એમની સાથે ! ”
બાપુ, એવું ના કરશે. પરમદેવસૂરિ જે સાંભળશે કે સંધપતિએ પોતાના ખાનગી રેષને કારણે રાજ પાસે અન્યાય કરાવ્યો છે તે....તમારું આ વર્ષીતપ અધૂરું રાખી મૂકશે.'
“આ છે રોયે મારા માથાને પાડ્યો છે ને કંઈ ! માળે કઈ કારડિયા રજપૂતને ઘેર અવતરવાને બદલે મારે ઘેર જન્મ લીધો છે, તે એય હેરાન થાય છે ને મને હેરાન કરે છે ! 'સેલ શેઠે કહ્યું, “ઠીક, હવે જ. ને આ વાગ્યું કર્યું છે એની દવા લઈ લેજે, સમજે ?”
વાઘની બેડમાંથી બકરું છૂટયું હોય એમ જગડૂ ત્યાંથી નાઠા.
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧
કંથકેટને સંઘપતિ
એના ગયા પછી સોલ શેઠે કહ્યું : “કેમ ભાઈ ખાસ કંઈ કામે કે અમસ્થા? શું કામ તકલીફ લીધી ? ”
“ના, આમ તે એમ કે શેઠ વષી તપ કરે છે ને હમણાંથી ખેમકુશળ પૂછળ્યા નથી, તે પૂછતે આવું ને તપસીનાં દર્શન પણ કરતો આવું. અને વળી થોડુંક કામ પણ છે. '
ભલે આવ્યા. કહે, એવું શું કામ છે?”
આ એક વાત તો જાણે છે કે, શેઠ, તમે કહેતા હતા કે ગામમાં કોઈ ગરીબગરબા ને અપહોંચ માણસનું કામ આપણે કરી છૂટવું; એવું કામ તે અમે પેઢી ઉપર કરીએ છીએ, ને તમને પૂછતા પણ નથી. પણ આજે પૂછવા જોગ વાત બની છે.”
શી ?”
પાલણપુરની પાઠ આવી છે. લાખો નામે વણઝારે એ લાવ્યા છે. કેટના દરવાજા બંધ એટલે બાપડો બહાર પાદરમાં જ પડ્યો રહ્યો.”
“આપણું ગઢની બહાર ?” “ના, ભીમકોટની બહાર.”
ગડો જ ને ! ગઢ બહાર તે પિઠ લઈને રાત રહેવાતું હશે ? તે સમીસાંજમાં ગામ ભેળ થતાં શું થાતું હતું ? નહિ તે આગલા ગામમાં રાત રહેવામાં શું વાંધે હો ?'
આગલા ગમમાં એને વાંધો હતો ને એની જ વાત મારે તમને કરવાની છે. ખંભાતથી પિઠ ભરીને વીગામ થઈને પાટડી ઉપરથી એને જવું હતું માળવામાં. ત્યાં સાંતલપુર આગળ દેદરજી જાડેજાના માણસોએ એની પિઠ લૂંટવા માગી, એટલે એ આ તરફ ભાગે, અને અથડાતા કુટાતે સાત શેરડાને મારગે થઈને સેરઠમાં ઊતરવાને આમ વળ્યો.”
બાપડે જીવ કાંઈ દુઃખી થયે ને ! ક્યાં વીષ્ણામ ! ક્યાં
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨
જગત શાહ
પાટડી ! ક્યાં માંડલ ! ક્યાં......ભીમકેટ !......અટાણે તે પિઠ લઈ જવાને સમે છે? ને એમાંય ભાઈમાર કચ્છમાં 2 હજી ઘણુંમાર સારા, પણ ભાઈમાર ભૂંડા ! હું, પછી ?”
“પછી આ પહેલાંની રાતે પાંખાગઢમાં રહ્યો. ત્યાં ગજનજી જાડેજાએ એને ગામમાં રહેવાની ના પાડી.”
કેમ? વળી એ જાગીદારને શું થયું ? ”
કોણ જાણે, લાખા પાસેથી કાંઈ ન મળ્યું, એમ હોય કે પછી ધારી હેય અનાજની પઠે ને નીકળ્યું હોય પણ એ કારણ હોય !”
“મીણ? મીણ વળી પોઠમાં ક્યાંથી ?”
એની પીઠ મીણની જ હતી !'
મીણની ? એ તો ભારે અપશુકનિયાળ કહેવાય ! મીણને તે વાપરે મણિ લેક માળવામાં. અહીં શું કામ છે મીણનું ?'
એટલે તે આ પિઠને એ માળવામાં લઈ જતે હતો–મણલેકના મુખી પાસે.”
તે તે વધે લેવામાં ગજનજીને વાંક કાંઈ ન ગણાય. જે જાણે તે સંઘ પણ વધે છે, ને વાણિયાને દીકરો તે પછી વણઝારા સામે જુએ પણ નહિ.'
જી, એટલે ગજનજીને ખબર પડી ને લાખાને પાંખાગઢમાંથી બહાર કાઢ્યો. લાખાને થયું કે સાત શેરડાને માર્ગે જઈને સોરઠમાં
* એ કાળમાં મીણનો વેપાર અપશુકનિયાળ ગણાતો. માળવા અને ગુજરાતની સરહદ ઉપર મીણા નામના લોકો રહેતા હતા. એ લોકોનો મુખ્ય ધંધો માણસ અને ઢોરને પકડી આણીને વેચવાને. એ ઉપરથી જીવતાં માણસે જેમાં ઢોરની જેમ વેચાય એનું નામ મીનાબજાર પડયું. સોયથી મીણ ત્રોફીને એ લેકે માણસે અને ઢેરેના ચહેરામહોરા બદલાવવામાં કુશળ હતા. એ ઉપરથી મીણલોકો વાપરે એ મીણ કહેવાયું ને એને વેપાર અપશુકનિયાળ મનાય.
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
કંથકેટને સંઘપતિ
૩૩ ઊતરી જઉં; સેરઠના કોળી, કાળા ને કાબા વહાણના ચામડામાં મીણ વાપરે છે.”
એ વળી નવું !”
“હા. આપણું તરફ ચામડામાં આપણે માછલીનું તેલ વાપરીએ. બારાડીમાં મીણ ને ત્યાં શંખજીરા જેવી ચિરેડીની પીળી માટી થાય છે એ વાપરે.'
માળા કાબા અમસ્તા કહ્યા છે ! અપશુકનિયાળ તે ઠેઠના અપશુકનિયાળ ! એના ધંધા પણ મીણા જેવા જ ને !'
પુરાણમાં કહ્યું છે કે દુર્યોધને પાંડવોની ગાય વાળવાને માટે પણ કાબે જ પસંદ કર્યો હતો, ને એ કાબાને માછીમારની બે છોકરીઓ પરણાવી હતી. એમાં એકને પરિવાર એ ઓખાના કાબા ને બીજાને પરિવાર એ મીણ દેશના મીણા.”
ત્યારે તે એક ગીધની બે પાંખ જેવા એ! હું, પછી ?'
આ ઈ ભીમકેટની બહાર, ગઢની બહાર પરવાડે પડ્યો રહ્યો. ત્યાં રાત્રે ધુરારાના માણસો ફેરો કરવાને નીકળેલા તે લાખાને મારી મારીને અધમૂઓ કરી નાંખે ને એનાં બળદિયા ને ગધેડાં ઉપાડી ગયા!”
ધુરારાના માણસોએ ? એ વળી આ તરફ ક્યાંથી ?”
“અરે શેઠ, આખા કરછમાં જાડેજાના માણસે–તરક, કેળા, સીદી–જ્યાં જુઓ ત્યાં બસ રાત ને દિવસ ભમ્યા કરે છે, અને ક્યાંક અનાજ જોયું, કાપડ જોયું તે લઈને બસ હાલવા જ માંડે છે! કચ્છમાં ક્યાં કોના માણસ ફરે છે, એમ પૂછવા કરતાં તે એમ જ પૂછે ને કે ક્યાં કોના માણસ ફરતા નથી ?”
ના, એમ નહિ. પણ ધુરારાના માણસો આટલે આઘે નીકળી આવ્યા હોય તે આપણું ગામેય સંભાળવા જેવું ! સાંભળ્યું છે કે આપણા કંથકોટના જાગીરદાર બાપુ રાયલજીનું મન કઈકને મનમાળે બેઠું હતું ને ધુરારા એને ધરાર ઉપાડી ગયો, ત્યારથી બેયને ખટકી
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪
જગતશાહ
છે. પછી તે લાગ જોઈને આપણાવાળા રાયલજી બાપુએ ધુરારાના કુંવરને માર્યો હતો. ત્યારથી. ત્યારથી..” સેલ શેઠે ઉમેર્યું, “પણ, એનું આપણે શું ? સહુના ર્યા સહુ ભેગવશે. પણ આપણે આપણી વાત કરો ને.”
હા શેઠ, આ લાખો આપણી પાસે આવ્યો છે. બાપડાને એક હાથ ભાંગે છે, એક પગ ભાંગે છે. માંડ ઘસડાતે ઘસડાતે પેઢીએ આવ્યો છે.”
શું કામ ? '
એ કહે છે કે મારું મીણ તમે રાખે ને મને મળવાની હૂંડી લખી આપે.”
મીણનું આપણે શું કામ છે ? ને આપણે ચેડા કાબા ને મીણા સાથે વેપાર કરીએ છીએ ? ”
“પણ એમ જ માન્યું હતું; તેય થયું કે વાત તમારે કાને તે નાખું. પછી તમને એમ ના થાય કે જયભાઈએ સાત પેઢીની રસમ તેડી.'
“રસમ ?.......હા.........આપણી રસમ સાચી જયભાઈ! પણ તે તે કઈ માણસના ખપની ચીજ માટેની ને ? આપણે થોડો જ ચોરીને માલ સંઘરીએ છીએ? ચોરીને ન હોય તો પણ ચાર લોકોને ચોરી કરવામાં મદદ કરે ને બીજા કોઈનેય કાંઈ કામ ન આવે એ માલ પણ ચોરીને જ માલ કહેવાય ને ? કઈ સારા કામમાં, કઈ વેપારના કામમાં, કઈ શાહ જોગ માણસને મણ શું કામ આવે ? સારા માણસને મીણ વગર ન જ ચાલે એવું તે નથી ને ? કઈ સારા કામમાં કોઈ ક્યાંય મીણ વાપરે ખરું કે ? ”
શેઠ, હું પણ એ જ કહેતે હતે. મેં એને કહ્યું: “લાખા ! કઈ પણ વણઝારાની, કોઈ પણ વાણિયાની, કઈ પણ વહેવારિયાની
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
કંથકેટને સંઘપતિ
૩૫ બજારમાં વેચવાની ચીજ બીજે ન ખપે એ અમારી પેઢી લઈ જ લે; અમારી પેઢીના પગથિયે ચડ્યો ઘરાક કે વછિયાત પાછો ન જાય એ અમારે નીમ. પણ બાપલા, ચીજ તે જોઈએ ને કાંઈક વેપાર જોગી ! વેપાર જેગ બાબત હોય તે અહીં એને ઘરાક ન હોય તે છેવટે પરદેશમાં હોય. પણ તું આમ સાવ મીણાગ મીણ લઈને હાલ્યો આવ ને પછી પાછો કરગરે એ કામ કેમ આવે?”—શેઠ, મેં એને આવો સીધો જવાબ આપી દીધો.”
એ કરગરતે હો ?'
“ગરજવાન માણસ શું ના કરે ? એ કરગરે, હવે આગળ ડગ નથી ભરાતું એવાં બહાનાં કાઢે, આંખમાંથી બે આંસુડાંય પાડે..”
તે શું એ એમ કહેતે હતો કે મારાથી હવે આગળ હલાય એવું નથી ?'
“હાસ્તો. ધુરારે ઘા કરે એ ઘા કાંઈ મળે હોય ? ને બાપડા -વણઝારાનું ગજુ પણ કેટલું ?”
એ રોતે હતે ?'
“હા. રુવે તો ખરો જ ને. પિઠમાં બીજે માલ હશે એ બધે લૂંટાઈ ગયો. પિઠનાં બળદિયા ને ગધેડાંય લૂંટાઈ ગયાં. અને મને ઘરાક કઈ ન મળે !..પછી બાપડો માથે હાથ મૂકીને પોકે પોકે ના ૨વે તે બીજું શું કરે ?”
જ્યભાઈ ! એ મીણ સાટવી લ્યો !”
સાટવી લઉં ? મીણ? એ મીણને વેપલે ખેડવા નીકળ્યો હતો તે એની આવી અવદશા થઈ! હવે એ અપશુકનિયાળ મીણ આપણે શું કામ ઘરમાં ઘાલવું છે ? આવું વહેમનું જોખમ આપણે શું કામ વહેરવું જોઈએ ?”
જયભાઈ! હું મીણ નથી સાટવા, લાખાનાં આંસુને સાટવું છું ! બાપડે સાવ ખુવાર થઈને આપણે આંગણે આવ્યો. બાપડાની
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
જગતશાહ
એક વણઝાર આખી ડૂકી ગઈ. હવે ફરી બીજી વણઝાર તે બાપડે બાંધે ત્યારે ખરો. એ બાપડો અહીં હાથ–પગ ભાંગીને બેઠો છે, અને એનાં બૈરાં-છોકરાં માળવામાં રાહ જોતાં હશે.
“જે આપણે આ વખતે એને સહાય કરીશું તે, જયભાઈ આ લાખો માળવામાં જઈને શું કહેશે તે જાણે છે ? એ કહેશે કે કચ્છમાં કંઈ બધા જ લૂંટારા નથી, બધા જ ધાડપાડુ નથી, બધા. જ દયાહીન નથી : અરિહંતની દયાને ઝરો હજીય કચ્છમાં વહે. છે; હજીય કચ્છમાં માણસ વસે છે.” માટે લાખાને એના મીણના પૈસા હિસાબે થાય એટલા આપી દે, વાલમા હજામને બોલાવીને એના હાથે પગે લેપ કરાવીને પાટો બંધાવો, ને એને એક સારું ઘેટું અપાવો. એટલે એના ઉપર બેસીને એ પિતાને મારગ જાય.”
“જી. મને થાય છે કે હું પૂછવા ન આવ્યા હતા તે સારું હતું !
કુળની રીત સાચવવાનું કામ ખાલી વહુવારુને દીકરીઓનું જ થોડું છે ? કુળની રીતને ખાતર એ બાપડીઓ કેટકેટલાં અણગમતાં કામ કરે છે ને કેટકેટલું સહન કરી લ્ય છે! તે પછી કુલની રીત મરદય પહોંચે તે ખરી જ ને?”
“મને હતું જ કે સદે કરવા જેવો તે નથી, પણ તમે કરવાના ખરાઃ હું તમને ઓળખું ને! એક એક આંસુનું ટીપું જે એક એક દ્રમ્પ બની જાય તો આપણી પેઢી દ્રમ્મથી ચિકાર ભરાઈ ગઈ હેત.”
“વા દે એ વાત હવે જયભાઈ! થઈ ગઈ એ થઈ ગઈ. તમે કહેતા હતા ને કે તમે એક બીજું કામ લઈને આવ્યા છે !'
“હા શેઠ ! માંડ્રગઢના પરમાર દેવપાલના વહેવારિક અમરાશાને. ગેર મારે ત્યાં મહેમાન થઈને આવ્યું છે. એ આપણું જગડૂ માટે અમરાશા શેઠની પુત્રીનું માથું લઈને આવ્યો છે.”
આપણું જગડૂ માટે ?”
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭
કંથકેટને સંઘપતિ
“હા. એ નીકળ્યો તે છે શોધવાને કઈ સુપાત્ર જણને. એ ધારા જઈ આવ્યો, ભિન્નમાલ જઈ આવ્યા, મોડાસા જઈ આવ્ય, પાટણ જઈ આવ્યો, પણ ક્યાંય એનું મન માન્યું નહિ. અહીં તપાસ કરવાને મારે ઘેર આવ્યો. ઘર આપણા લાયકનું, કુળ પણ આપણા લાયકનું, એટલે મેં એને આપણું વસા શાહની વાત કરી.”
અચાનક સોલ શેઠને કાંઈક યાદ આવ્યું : “જગડ઼ તો ક્યાંય આટલામાં નથી ને ?” સેલ સેઠે મનની આશંકા બતાવી : “પહેલાં જરા જોઈ લઉં કે એ આટલામાં નથી, પછી આગળ વાત કરીએ.” સલ શેઠે પિતાને ધીમો અવાજ એકદમ મટે કર્યો ને હાક પાડી: જગડૂ ! જગડૂ !”
સલ શેઠનાં ઓછી ઉંમરનાં શેઠાણી બહાર આવ્યાં: “કોનું, જગડ્રનું કામ છે ? એ તે બહાર ગયે છે.”
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાઈબંધા
પાતાના પિતા સાલ શેઠ અને એમના મુનીમ જયભાઈ ને
વાત કરતાં મૂકીને લાગ મળતાં જ જગડૂ ત્યાંથી નાઠા.
એ એ પગથિયાં સામટા દાદર ઊતરતાં એ અંદરના એરડામાં ઊતર્યાં. છેલ્લે પગથિયે એણે કૂદકા માર્યાં, ને બરાબર એ વખતે બારણામાંથી પેસતી એની માતા લક્ષ્મી સાથે એ સીધેા અથડાયા.
‘ મર મૂઆ ! ' માએ કહ્યું, ‘જરાક આંખ તેા ઉઘાડી રાખ, આમ વાંદરાની જેમ ઠેકાઠેક કરે છે તે! માથું ભાંગી નાખ્યું, જોતા નથી ? '
:
મા ! તને વાગ્યું ? મને તો એમ કે એરડામાં કાઈ નથી ! ” ‘તને તે। એમ પણ લાગે તે। નવાઈ નહીં કે આખા ઘરમાં તારા સિવાય ખીજુ કાઈ જ નથી !'
ના...ના...ના...મા !...તને વાગ્યું નથી ને ?...ના...ના હું જાઉં છું. '
ફરી પાછા કૂદકા મારીને દોડીને જતા જગડૂને એની માએ હાથ ઝાલીને રાકો : તે આમ કાં ક્રૂડી ભરવા જતા હૈ। એમ જાય છે ? ધરમાં તે તારે જીવ ટકતા જ નથી ! કયાં જવું છે. અત્યારે ? ’
ના...બા.. મારે...કામે જવું છે. જરૂરી કામ છે; હમણાં પાછે
6
6
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાઈબંધ
આવીશ...હે...આ...હમણાં જ.”
“ઊભો રહે, ઊભે રહે! તારું “હમણાં' એ જાણે મને ખબર જ ન હોય ને! કાલ કહેતો હતો કે હમણાં આવીશ; અને કહીને ભાઈ સાંજના ગયા તે રાંધ્યાં ધાન રાતે ઠરી ગયા પછી આવ્યા. શું કામે કુંવર, બહાર જવું છે તમારે ?'
મા, ખાસ કામ છે. ' તારા બાપનું કામ છે ? તારા બાપુ તને મોકલે છે ?”
જગડૂને થયું, હા કહું તે તત્કાલ છૂટકે થાય; બાપુજીનું કામ હોય તે મા રેકે નહિ. પણ એ જૂઠાણું બોલવાને એને જીવ ના ચાલ્યોઃ “ના, બાપુજીનું કામ તે નથી.'
તે ક્યાંથી હોય ?” માએ કચકચાવીને કાંડું પકડયું, “કુંવર ઘરમાં પગ ધરીને રહે છે બાપ કાંઈક કામ ચીધે ને ? તારા બાપુજીને કામ બતાવવાને વખત પણ ક્યાં તું આપે છે? બોલ, અત્યારે ક્યાં જવું છે ?'
કહ્યું ને બા, કે કામ છે. હું કાંઈ ખોટું કહું તને ?' ના રે, તું કઈ દિવસ ખોટું કહે ખરો ? તું તે સતવાદીને....”
“હા..બેલ ને !' જગડૂએ હસીને કૂદકો મારતાં કહ્યું, “બેલ ને, કેમ ચૂપ રહી ગઈ ? કહેવા જતી હતી કે તું તે સત્યવાદીને દીકરે.. પછી ખ્યાલ આવ્યો ને કે હું ખરેખર સતવાદીને દીકરા જ છું! મારા બાપુજી કદી જૂઠું બોલ્યા છે ખરા ? કેવી બંધાઈ ગઈ! કેવી બંધાઈ ગઈ બોલતાં ! લે હવે મને જવા દે!'
તે તું આમ મને બોલતાં બાંધીશ એટલે હું તને બહાર ભટકવા જવા દઈશ, એમ ? ક્યાં જવું છે એ કહે. ”
એ કહ્યું તે પછી જવાબ દઈશ ?” કંઈક કહે તે ખબર પડે.”
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦
જગતશાહ
“આપણે તે સીધા માણસ. આપણને આવી ગોળ ગોળ વાત પસંદ નહિ. જે, અમે ચાર ભાઈબંધ મળવાના છીએ, અત્યારે જ !
“તે અમને ખબર જ હતી કે કુંવર ક્યાં આઢવા જાય છે ! કુંવરનાં લખણ ન જાણતી હોઉં તો ને !' માએ જગડૂના હાથને વધારે જોરથી પકડી રાખે. “પણ જગડૂ! તારી આ ભાઈબંધીથી તારા બાપ કેટલા નારાજ છે એ તું નથી જાણત? કે પછી જાણે છે છતાં જાણીજોઈને તારા બાપને હેરાન કરે છે ?
“જાણી જોઈને મારા બાપને હેરાન કરે ખરો, મા? તું આ શું બોલે છે? પણ બાપુજી મારા ઉપર કારણ વગર ચિડાય છે.”
“કારણ વગર ? સોળ-સત્તર વરસને દીકરો ભણે નહિ, ગણે નહિ, પેઢીએ બેસે નહિ, ભીખમગા ભામટાના છોકરા, ઢેઢભંગીના છોકરા ને કાળીતરકના છેકરા સાથે આખો દિવસ આથડ્યા કરે, એ બધું તારા બાપુને ગમવું જોઈએ, એમ ને?”
“ બા, કોણ કહે છે કે હું ભણ્યો નથી, ગણ્ય નથી ? કાં તે પૂછ ગેરજીને ને કાં તે પૂછ પાંડેને, ને કાં તે પૂછ જયકાકાને. એનાં સરવૈયાંના ટાંટિયા નથી મળતા ત્યારે મોઢેથી કડકડાટ સરવાળા કરી દેવાને જયકાકાને જે કામ નથી આવતું ત્યારે તે હું જ કામ આવું છું. પૂછ એમને, હારમઝ, માબર ને વિજ્યનાં નાણાં ને માપ કચ્છી નાણું ને માપમાં ફેરવવાં હોય ત્યારે કાકાનેય સાત પાંચ થાય છે. ત્યારે આ તારે જગડૂ જ કામ આવે છે, હે !'
“ડાહ્યો મારો દીકરો ! વહેવારિયાના દીકરાને હિસાબ તે આવડે જ ને ! પણ ત્યારે તું પેઢીએ કેમ બેસતા નથી? તું પેઢીએ બેસે તે તારા બાપુ કેટલા રાજી થાય ! એને બાજે કેટલે ઓછો થાય !” - “મા, એ તે કેણ જાણે, પણ મને તે એમ સવાર-બપોરસાંજ કાઉસગ કરીને બેઠા રહેવું ન ગમે. લીધા ને દીધા, તન્યા માયા ને ભર્યા, ને એવું બધુંય કરનારા તે પેઢીમાં કયાં ઓછા છે? .
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાઈબંધ
૪૧
એ બાબતમાં તે જયકાકા દમિયલ છતાં હજી બીજાને દમ કાઢે એવા છે! ને કાલ સવારે મારા બે ભાઈઓ રાજ ને પદમ પણ તૈયાર થઈ જશે.”
તો પછી અમારા આ મેટા કુંવર શું કરશે ? પેઢીએ બેઠા વગર છૂટકો છે તારે વહેલું કે મોડો ?”
મા! તને શું કહું ? કાઉસગ કરીને મારાથી બેસાય નહિ; મારે તે હાલવું-ચાલવું-ફરવું જોઈએ. અરે, હું તે શું, મારું આસને હરતુંફરતું જોઈએ; તે મને ગમે.”
એટલે વાણિયાના દીકરાએ આખા ગામમાંથી જંગમાં નંગ જેવા ભાઈબંધ ગોતી કાઢયા! એ તારા ભાઈબંધ સાથે આમ વગડામાં ભમવામાં તારા આસન હરતાંફરતાં રહેતાં હશે, કેમ”
બા, જ્યારે ને ત્યારે તું મારા ભાઈબધાને પીછો કેમ પકડે છે? પોતપોતાના બાપને માટે એ બાપડા ચેડા જવાબદાર છે? દૂદાને જનમ હરિયા ઢેઢને ત્યાં થેયે, એમાં દૂદાને શો વાંક? એટલામુંડા ચોખંડને જનમ પરભુ ગોરને ત્યાં થેયે ને પરભુ ગેરે એનું નામ ભાંગને લેટ પીને અનંગતરંગ કનકકિશોર પાડયું એમાં એરંડાને શો વાંક? ખીમલીને જનમ વટલેલ કેળારકને ઘેર થયે એમાં બિયારા ખીમલીને શું વાંક ?”
“એ અમે ક્યાં કહીએ છીએ તને?” બીજું શું ?'
અમે તે ભાઈ, તને હાથ જોડીને કહીએ છીએ કે કેઈ ને વાંક નહિ, કોઈને ગુને નહિ. પણ અમે તારાં માબાપ થયાં એમાં અમારો વાંક તે નહિ ને ?”
“મા!' તે મારા કુંવર ! જરા તારા બાપની આબરૂ સામે જુઓ,
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૨
જગતશાહ
જરા એમની પ્રતિષ્ઠા સામે જુઓ, જરા એમના માનમોભા સામે જુઓ ! પાંચમાં પુછાય એવો તારે બાપ. પાંચમાં માગ મુકાવે એવું તારું કુળ. ને તું ઊઠીને એ બધાયને અવગણીને આવા હાલીમવાલી, સાથે ભાઈબંધી કરે ?'
મા, તું ત્યાં જ ભૂલે છે. તે માને છે કે એ હાલીમવાલી છે, પણ એમ નથી. એય એમના કામકાજમાં મોભાવાળા છે ને એમનેય એમના વળના પાંચ માણસ પૂછે છે, હે ! ખંડાને બાપ પરભુ ગોર; સાંજ પડે સિત્તેર બાયડીઓ ને ભાયડાઓ એની પાસે. હાથ જોવરાવવાથી માંડીને વારતિથિ પૂછવા જાય છે. તે જ પદમને કેટલી વાર મોકલ્યો, એ કહે ને ? દૂદાનો બાપ હરિ ભલે જાતને, ઢેઢ રહ્યો, પણ પથરાનો જાણકાર ને કડિયા કામને કારીગર બીજે એ શો જડે એમ નથી. આ આપણે હવેલી બાંધવી હતી ત્યારે એને ઘેર ધક્કા ખાઈ ખાઈને જયકાકાના જોડા ઘસાઈ ગયા હતા, એ ભૂલી ગઈ? ને ખીમલી ? ભલે ને એ તરક રહ્યો ને કેળી રહ્યો; પણ એ કંઈ બીજા તરક જેવો છે ? બીજા કેળી જેવો છે? છે કેઈએના જે ભરતને કારીગર ? પેઢીમાં માલને ભારે ભરાવો થાય ને સળી મૂકવાની જગા ન હોય, ને એમાં પાંચસો ગુણો ભરવાની હોય, ત્યારે જયકાકા પોતે એને તેડવા જાય છે, હે !”
મારા કુંવર ! એની અમારી ક્યાં ના છે? કાં તે તું અમારી વાત સમજતો નથી ને કાં તો તારે સમજવી નથી. નાતજાતને મોભો, ધરમને મોભો, રાજદરબારને મોભો, એવું કંઈક તે છે કે નથી ? કે દુનિયા આખી ભેળસેળ થઈ ગઈ ને રાજાભોજ ને ગાંગો તેલી એ બે વચ્ચે “ટકે શેર ભાજી, ટકે શેર ખાજાં ' જેવું છે ? મુલકમાં કઈ સંઘપતિ હય, કેઈ ઢેઢ હોય, કઈ માંડીવાળેલ ભંગેરીને દીકરે. હોય, કેઈક મજૂર-કારીગર હાય, ને સહુ પિતા પોતાના કામમાં બળિયા હોય, એટલે બસ “ટકે શેર ભાજી, ટકે શેર ખાજાં ' ની જેમ સહુ
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાઈ ધા
૪૩
સરખા? એ બધાં શું રાજદરબારમાં, પંચમાં, મહાજનમાં, સૌંધમાં એક જ આસને બેસવાવાળા છે ? '
‘ એ તા . મા, મેં એકવાર સૂરિજીનેય પૂછ્યું હતું. ભગવાને જો માણસાને એકસરખાં કરવા ન ધાર્યા હેત ા એ કેમ દરેક માણસને એક જ હૈયાઉકલત આપત ? સારામાં સારે વેપારી હોય તે વેપારમાં પૂરા, પણ કડિયાકામને તા એને કક્કોય ન આવડે. જેને મજૂરીના ભરત આવડે એને કાઈના હાથ જોતાં ન આવડે, ને સૂરજ, ચંદર ને મગલ-શનિની વાતે એનાથી ન ઉકેલાય. ભગવાને માણસાને ઊંચનીંચ રાખવા ધાર્યા હેત તેા વગડાનાં પશુની જેમ પોતાનાં કામકાજ અને વહેવાર અંગેની બધી જ આવડતા આપી હૈાત; તેા એ વેપાર પણ કરત, ધર પણ બાંધત, મજૂરીની ભરત પણ કરત, જોશ પણ જોત તે અનાજ પણ ઉગાડત. તે તે ખબર પડત, કાણ ઊંચા ને કાણુ નીચેા. પણ આ તે વેપારી હૈાય એ ભલે પાંચ વેપારીમાં પુછાય, પણ કડિયાની નાતમાં એને પૂછે કેાણુ ? તે કડિયાને બ્રાહ્મણની નાતમાં કાણુ પૂછે? તે બ્રાહ્મણને મજૂરની નાતમાં કાણુ પૂછે? સહુ સહુની નાતમાં સહુ મેટા ગણાય, સારા ગણાય ને તા પછી મેાભાની ને ઊંચનીચની ને એવી વાતે
• તે પાતે સૂરિજીને આમ પૂછ્યું હતું ? '
હા.’
6
* તા શું કહ્યુ. એમણે ?'
ખીજાને ભાવ ન પુછાય; કત્યાં રહી ? ’
6
એમણે કહ્યુ કે બેટા, હજી વધાને માટા થા એટલે આ વાત
તને જાતે સમજાશે; ચાલતા આવતા આવા સવાલના જવાબ તેા, જાતે જ જ્યારે જે સૂઝે તે સાયા.’
· હશે. એ વાત પડતી મૂક. હમણાં તે એટલું સમજ કે તારે માટે અમારે ક્રાઇકનાં મેણાંટાળાં સાંભળવાં પડે છે; નાતમાં તારી વાત થઈ શકતી નથી અમારાથી !'
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૪
જગતશાહ
“મા, મારી વાત કરીને શું કામ છે? હું તે હું જ રખડેલ ! તારી હાંશ પૂરી કરે એવા મારા બીજા બે ભાઈ તે છે.”
અરે વાહ! તને મૂકીને જે રાજનું સગપણ થાય છે તે મારે વાવ-કૂવે જ પૂર પડે, સમજે ? ”
“જા, જા, મા ! એવું તે શું બેસતી હોઈશ? વાવકુવો પૂરનારી બીજી ઘણીય છે. ખબરદાર, જે વાવકૂવો પૂરવાનું ફરી કહ્યું છે તે ! બાકી મને પરણાવીને શું કામ કોઈકને બાપડીને ભવ બાળવાની વાત કરે છે ?”
“ગાંડા! પિતાને ભવ બાળવાને આવશે એ તારો ભવ સુધારશે! હવે આડી વાતે ખળાં ભરાય છેકરા ! જે તારે મને નાતમાં નીચું જોવરાવવું ના હોય, વાવ પુરાવો ના હૈય, તે....”
“તે શું, મા ?” “તે આ ઢેઢભંગી ને કાળીનાળીની ભાઈબંધી મુકી દે !”
મા !”
“દીકરા મારા, એમ કરતાં તારું મન કચવાય છે, એ શું છે નથી જાણતી ? પણ હું, 'તારા બાપ ને તું—આપણે બધાંય આપણું કુલપરંપરા આગળ લાચાર છીએ, સમજે ? સોળ વરસ તે તને ઉછેરીને મેં મોટો કર્યો. ત્રણચાર વરસથી આ ભાઈબંધી જાગી. એ છોકરા ખરાબ છે એમ હું નથી કહેતી, પણ ધાર કે તારે તારા માબાપ ને તારા ભાઈબંધ વચ્ચે પસંદગી કરવાની વેળા આવે તે ?”
“એવી વેળા આવે તો, સાંભળીને રાજી થા મા, હું મારા ભાઈબંધોને છોડી દઈશ !'
“ડાહ્યો મારો દીકરો ”
હા. તારો દીકરે પછી ડાહ્યો જ થશે, એવો ડાહ્યો કે સવારથી તે સાંજ સુધી દુકાનને થડે બેસશે ને ખાઈપીને ભાડે થશે. પછી તે
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાઈબંધે
એને ઊઠવાના ટેકા માટે લાકડાની ઘડી જોઈશે, ચાલવાના ટેકા માટે લાકડાની લાઠી જોઈશે, ને એને બાળવાને માટે લાકડાની ભારી જોઈશે!”
જગડૂ !”
થયું મા ! તારી વાત તને મળી ગઈ. બાપુજીને જોઈતું હતું એ એમને મળી ગયું. પછી જગડૂ જગડૂ શા માટે કરે છે? મા, હવે મને રાતદિવસ જગડ઼ કહીને બોલાવીશ નહિ, ખાલી વસા કહેજે. કેમ કે દુનિયામાં બીજાથી જુદું નામ ધારણ કરીને દુનિયાથી હું કાંઈક જુદો માનવી થઈ શકે એમ તમે રહેવા દીધું નથી! હવે તે મારા બાપદાદાની અટક વસા. એમાં આજ સુધીમાં સેંકડો-હજારો વસાઓ થઈ ગયા હશે, અને ભવિષ્યમાં સેંકડો-હજારે થશે. એ સેંકડે માનવજંતુઓમાં મારે પણ એક પામર જતુ તરીકે જ સમાવેશ કરજો! કહે મા, મારા ભાઈબંધની વિદાય લેવાને હું જઈ શકું કે નહીં ? મારા ભાઈબંધ સાથેની ભાઈબંધી પૂરી કરવા એમને છેલ્લી વાર મળવાને જાઉં કે ન જાઉં ?”
“તને માઠું લાગ્યું, દીકરા ? ”
આમાં માઠું લાગ્યાની વાત નથી મા! હવેથી તમારી અકકલ પ્રમાણે મારે ચાલવું એમ તમે ઠરાવ્યું છે, એટલે પૂછું છું.”
તે શું માબાપની અક્કલ પ્રમાણે દીકરાઓએ ચાલવું નહિ, એમ તારું કહેવું છે?”
માબાપની અક્કલ પ્રમાણે જે દીકરાએ ચાલતા હતા તે બાપ કરતાં દીકરા સવાયા થાત જ નહિ! ને આશીર્વાદ તે બધાય એક જ આપે છે કે તારા બાપ કરતાં સવારે થજે !'
મા આ જાતની દલીલ માટે તૈયાર નહતી ને આવા સવાલજવાબો એણે વિચારેલાયે નહિ. પિતાની વાતથી દીકરાને બહુ ખોટું લાગ્યું છે એટલું જ એનું માતૃહૃદય સમજી શક્યું. છેક આજે
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
જગતશાહ
વિચિત્ર વાતાએ ચડી ગયે. હમણ વાત પડતી મૂકે ! આમ તે એ હૈયાને સમજુ છે, માબાપને માટે એને લાગણું પણ છે; તે વળી કાલે વાત ઠેકાણે આવી જશે. અને “દિવસ વીત્યા” ને તત્વજ્ઞાનમાં ઊછરેલી ને એ જ્ઞાનમાં સંતુષ્ટ એવી માતાએ વાત મૂકી દીધી : “ જા તાર જવું હોય તે, પણ આવજે વહેલો, હોં!'
આજે પોતાના ભાઈબંધને મળવામાં જગડૂને રોજના જેવો આનંદ ન હતો. રોજ એની મા, એના બાપ, એના વાતર જગડૂને એક જ વાત કહેતાં કે વાણિયા-વહેવારિયાને દીકરે ઊઠીને કાળીનાળા ને ઢેઢભંગીના છોકરાની ભાઈબંધી કરે છે તે બાપના મોભા ઉપર પાણી ફેરવ્યા જેવું ગણાય. એને એ વાતે કેઠે પણ પડી ગઈ હતી. આરસના પથ્થર ઉપરથી પાણુ સરી જાય એમ એ એના મનમાંથી સરી જતી.
પણ આજ વાત કાંઈક જુદી હતી. આજે દમના રોગી એવા જયભાઈ બે દાદરા ચડીને એના બાપને આ વાત કરવા આવ્યા હતા. જયભાઈ તે એના બાપના ભારે વિશ્વાસુ મુનીમ. એને બાપ જે શેઠ હતે, તે જયભાઈ કાકે શેઠનેય શેઠ હતે. હજી એના બાપને પૂછયા વગર કોઈક કામ થાય, પણ જયભાઈ ને પૂછ્યા વગર તે કાંઈ જ ન થાય ! એવા જયભાઈએ આજ સુધી “વસા” શેઠના ભાઈબંધમાં ક્યારેક મેઢામોઢ બે વેણ અછડતાં કહેવા સિવાય ઝાઝો રસ લીધે ન હતો. જયભાઈ જગડૂને વસા શેઠ કહીને બોલાવતા. એમના કુટુંબની અવટંક વસા. એટલે સાલ શેઠ એ મેટા શેઠ ને એને માટે પુત્ર જગ, જે આ પેઢીને ભાવી માલિક ગણાય, એ વસા શેઠ. બાપ જેવો બાપ બેઠો છે, પછી વસા શેઠને શું ફિકર હોય ? પણ એનામાં હૈયાઉકેલત સારી છે, એટલે જ્યારે એનું ચિત્ત ધંધામાં લાગશે ત્યારે એના બાપથી સવાય નહિ થાય તોય બાપદાદાનું નામ તે રાખશે જ. બાકી તે ભાઈ, એની ઉંમર અત્યારે રખડવાની છે, તે
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાઈબંધ
४७
ભલેને થોડો વખત રખડે. પણ જ્યારે નવાણુના ધક્કા લાગશે ત્યારે ખાવાનાં ધાન પણ નહિ ભાવે તે રખડવાનું તો સૂઝશે જ ક્યાંથી? –જગડૂના રખડૂપણાની વાત પોતે છાનામાના કે અજાણતાં સાંભળી હાય એમ જયકાકાએ ઘણાયને આવો જવાબ આપેલ. કંઈક વાર જગડુના બાપને પણ એમણે આ જવાબ આપેલ. આવા સહૃદય અને કિશોર માનસના પાકટ કાકા પણ આજ કેમ ફરી બેઠા ?
ઘણીવાર જયભાઈ કાકા કહેતા કે વાણિયાને દીકરે એક ને એક બે થાય એ સમજે તે ફાવે; બાકી બધા ફીફાં ખાંડે. તે એક વાત તે આ કે આજે જયભાઈ કાકા ઘરે કેમ આવ્યા? ને પેઢીના કોઈ ગુપ્ત કામે આવ્યા હોય તે આ વાત આજે આમ કેમ કરી ?
એની બા પણ આજ આમ ગંભીર કેમ થઈ ગઈ? છેક આપઘાતની વાત કરવા સુધી એ કેમ ગઈ ? તે શું આ ભાઈબંધી માને આપઘાત કરાવે એવી છે ? શા માટે ? પિતે શેઠિયાને દીકરો છે ને આ બાપડા ગરીબ છે એટલે ? એટલા માટે કાંઈ મા આવી વાત કરે ?
–જગડ્રના મનમાં આવી આવી ગડમથલ ચાલી રહી; અને એણે એના ભાઈબંધને મળવાના આનંદને ફેકે કરી દીધા.
એકાએક જગડૂને માના બોલ યાદ આવ્યા. જાણે આખી વાતચીત અત્યારે જ થતી હોય એવા ભણકારા એના મનમાં ઊઠ્યા.
હું હવે એક ને એક બે જેવી વાત એને સમજાઈ ગઈ : વાત એની સગાઈની થતી લાગે છે......તે શું પિતાને ઘેર પત્ની આવે તે આ ભાઈબંધે છોડવાના ? શું એ પત્ની આ ભાઈબંધની ગરજ સારશે ?
ત્યાં કોઈએ વાંસા ઉપર ધપે માર્યો. ચમકીને એણે ઊંચું જોયુંઃ ઓત્તારી ! આ તે પોતે વિચારમાં ને વિચારમાં રફાલેશ્વર સુધી
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮
જગતશાહ ચાલ્યો આવ્યો હતો ! ભાઈબંધને મળવાનું આ સ્થાન હતું. ને એને ધપે મારનાર હતું પરભુ ગોરને ચેખડ.
કંથકોટ ગામમાં એકંદર આવડત ગમે એટલી હાય, પણ વિદ્યા તે એકંદરે કાંઈ ખાસ ગણનાપાત્ર નહોતી. પણ જે કાંઈ હતી તેમાં પરભુ ગોરનું નામ પહેલું નહિ તે પહેલાની આસપાસ તે મુકાતું. હા, ક્યારેક ભાલ ને નળકાંઠાના વિસ્તારમાંથી હેમપ્રભસૂરિ આવતા, તે ક્યારેક જેને કોઈ નક્કી નિવાસ નહોતે એવા મુનિ પરમદેવ પણ આવતા, અને ત્યારે કથકેટ વિદ્યાની પ્રભાથી જાણે ઊગતા સૂર્યની સેનેરી આભાથી દીપતું. પણ એ પરિભ્રમણશીલ અને ચોમાસાની વાદળીની જેમ અજાણ્યા આવી ચડતા મુનિએ સિવાય કંથકોટ ગામમાં જાગીરદારથી માંડીને તે દૂદાના બાપ હરિયા ઢેઢ સુધીના બધાય એકમતે કબૂલ કરતા કે પરભુ ગોર એ ભારે વિદ્વાન બ્રાહ્મણ છે.
પરભુ ગેરને મન જે બ્રાહ્મણ ચેખડ ન હોય એ બ્રાહ્મણ જ નહિ. પરભુ ગોરને પાંચ સે ડગલાં દૂરથી પણ બ્રાહ્મણ તરીકે ઓળખી કઢાય એવાં બ્રાહ્મણનાં લક્ષણ ચાર : માથે મૂડોસૂરજના તાપમાં ચશ્યક એવો; શિર પણ ચોટલી; અંગે ઉઘાડો ને ઉપર જનોઈ; ગોઠણ સુધી પહોંચતું પોતિયું ને નીચે પગ ઉઘાડા. આમ આભથી તે પાતાળ સુધી બ્રાહ્મણ બે વાત રાખે નહિ ને બે વાત ખાસ રાખેઃ ન રાખે માથે કાંઈ શિરછત્ર, કે ન રાખે પગમાં ઉપાન, કે કાંટારખાં, ખાસ રાખે માથે શિખા ને અંગે ઉપવીત. આમ જે ચારખંડો હોય એ જ બ્રાહ્મણ, બાકી બધા લેટમાગી. એટલે પરભુ ગોરના દીકરાનું નામ તે હતું સમજી, પણ એને ઘરમાં સૌ લાડમાં, અભિમાનમાં, હુલામણે ખંડાના નામે બોલાવતા ! ત્યારથી સમજી નામ કોઈને યાદ ના રહ્યું, કેમ કે ઘરનું હુલામણું નામ તે બહારનું બોલાવણું થઈ ગયું. બ્રાહ્મણત્વનાં આ ચાર પ્રગટ લક્ષણો સિવાય ખંડાને પૂરપાધરે એક લેક પણ નહોતા આવડત. ને એ ઘેર જાય ત્યારે ચોખડાની મા એને રોજ ચોટલીબળ નવરાવીને જ ઘરમાં પગ મૂકવા દેતી. એટલે
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાઈબંધે
દૂદા સાથેની એની દસ્તીથી આ બ્રાહ્મણી પણ અજાણમાં તે નહતી જ.
પણ બ્રાહ્મણના ઘરમાં ચોખંડે આમ તે ઉપયોગી અંગ જેવો હતે: એની માને એ જમણે હાથ હતો, ને એના બાપની ધર્મ મર્યાદાની સરાણે ચડનારી જીભ પણ સિવાઈ જાય એવો પગને સાજે હતો. એ સીમમાંથી જોઈએ એટલું બળતણ વીણી લાવતે. એ ગામનું છાણ ઉપાડી લાવીને એવાં છાણાં થાપી નાંખતે કે સતવારી કે ભતવારી શું થાપશે? ઘરમાં ગારગેરમટી કરવી હોય તે મસાલોમાત્ર એ ભેગો કરે, ખૂંદે, ગૂંદે. એ ગમે એટલે દૂરથી પાણી સારી આવતે, રસોઈમાં પણ માને મદદ કરતો. બીકબિકાળવું હેય ને દડે લઈને નીકળી પડવું હોય તે એ એનું કામ. વળી ખારવા-કેળીના બાપનાં શ્રાદ્ધ ને છોડીએનાં લગન પણ એ અગડબગડું કરીને પતાવી આવતો. આમ એ પરભુ ગોરના ઘરમાં ઘણું મોટું આર્થિક અંગ બની ગયો હતે.
ઉંમર તે એની વરસ સોળ-સત્તરની, પણ ભારે હાડે અને ભારે મજબૂત. એકવાર ભીંત પડી ને માથે મોભ નળિયા સેતે નીચે પડ્યો તે ચોખંડાએ એક હાથે ટકાવી રાખેલે. એકવાર દરબારી સાંઢિયે શિયાળામાં વકરીને ગામમાં આવ્યા. જ્યાં સાંઢિયા ને ઊંટની વસતી ઝાઝી હોય ત્યાં આ એક કાયમની બીકઃ સાંઢિયે માત્ર શિયાળામાં વકરે, ને સાંઢિયે એ તે ધણુમાર જનાવર કહેવાય. ઘેડ, ગાય, ભેંસ, બળદ એ બધાં વિશ્વાસુ જનાવર; ગમે તેવા વટકમાં હોય તેય ધણીને ન મારે, ને સાંઢિયે તે પહેલા ધણીને જ મારે ! વળી સાંઢિયાના મોઢાનાં જડબાં એવાં ઘડાયાં છે કે એ બચકું ભરે તે એ જડબાં પાછાં એની મેળે ન ઊઘડે, કેઈકે લાકડી ભરાવીને ઉઘાડવાં જોઈએ. એટલે સાંઢિયાની વસતી વધારે હોય ત્યાં આ સાંઢિયે વકરવાની મોટી બીક. ને કંથકેટમાં સાંઢિયા ઘણું. દરબારી પસાયતામાત્ર ક્યાંય ફરે કે લેટેઝેટે જાય તે સાંઢિયા ઉપર ચડીને જાય. એટલે જાગીરદાર
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦
જગતશાહ
ને એના ભૂમિયાનું સાંઢિયા-ખાતું જોરમાં.
પછી, સીમમાં જેમ શિયાળ હડકાઈ થાય ને ઢંઢને માટે સાદ પડે તેમ, સાંઢિયે હરાયે થઈને જે ગામમાં ભૂકતે થાય તે ખંડાને માટે સાદ પડે. પહેલાં પહેલાં તો પરભુ ગોર આ માટે વાંધો લેતા, પણ એકવાર એમની પાછળ જ જ્યારે સાંઢિયે પડ્યો ત્યારે એમને ચોખંડાનું ગામલેક માટેનું મહત્વ સમજાયું. ચોખંડે એક હાથમાં ઢાલની જેમ ભરાવેલું ખાસડું ને બીજા હાથમાં પરણે લઈને નીકળે; ખાસડું સાંઢિયાના મોઢા સામે ધરે ને સાંઢિયો મેંદ્ર લંબાવે તે ફડ કરતા પણ ઝીંકે. આમ તો સાંઢિયાને ગુરુ રબારી, પણ આ કામમાં રબારીને ગુરુ ખંડો. ગામલેક એને હોંસથી લેટ પણ આપતું ને કહેતુંય ખરું કે માળે છે ને કંઈ મલેછ જેવો!
આવા ભાઈબંધને ધખે વાંસામાં પડે એટલે કેઈ ઇમલાને નાના સરખા ધરતીકંપને આંચકે થાય.
હાં વસા !' ખંડાએ કહ્યું: “કેમ મોડે થયે આજે ?' “નીકળાય ત્યારે ને!” જગડૂએ કંઈક નિરાશા સાથે કહ્યું.
“હા, છે તે એવું જ. આ મનેય મારી બા કહે કે બળતણ લાગવું છે ને ડોસાને કાંઈક કસુતર હશે તે નહાવું છે તે પાણી લઈ આવ. મેં કહ્યું? લાવીએ છીએ, અને એમ કહીને સરક્યો. ભલા તારે શું કસુતર હતું” - “ના. અમારા ઘરમાં કઈ કઈના ઉપર હાથ ન ઉપાડે.'
ને આપણે તે હવે રીઢા થઈ ગયા છીએ! દસ્ત, જીભ ચલાવે એના કરતાં હાથ ચલાવે એ સારું. એક-બે વાર જરા વસમું લાગે; પણ પછી તે રીઢા થઈ જઈએ, ને એકવાર રીઢા થયા એટલે પછી બારે પડ મેકળાં.”
અમારા ઘરમાં જીભને બદલે હાથ ચલાવતા હોય છે તે જાણે
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાઈબંધ સમજ્યાઃ આ બે પણ ખાઈ લીધા એ ન્ગ ભૂસાઈ ગયા. પણ આ તે બધા ભાઈ....ભાઈ..કરીને પછી એવી કાતર જેવી જીભ ચલાવે કે બિયારે દરછ કપડાં શું કાતરશે ! ભવભવના સંબંધ જોતજોતામાં કાતરી નાંખે!”
એ તે પછી એમાંય રીઢા થઈ જઈએ. પણ લે, આ ચુનારડા સેતો દૂદો આવ્યો. દૂદાએ આજ હરિયા ઢંઢને ગાપચી મારી લાગે છે. કાં દૂદા, આ શું, ચુનારડું ઉપાડીને કેમ આવ્યો? ક્યાંય વઢવા જવું છે કે શું ?'
બાપા કહે કે જા ભાઈ, ભૂમિયાના ઘરને લૂણો લાગ્યો છે તે જરા ચેનેલું કરી આવ. તે હું તે હા કે ના કહ્યા વગર હાથમાં લીધું ચુનારડું ને આવ્યો આંહીં”
ભલે આવ્યો. હું ભાઈ દૂદા, પણ તને આજ વસે કંઈક ઉદાસ લાગે છે કે નહિ ?”
હા. કે'છે ત્યારે એમ લાગે છે ખરું. આજ એ કાંઈક ઉદાસ છે ખરો. વસે એમ ઉદાસ થાય એવો તો નથી. કાં તો એના બાપા એને પેઢીએ ખોડવા માંગતા હશે કે કાં કઈક વીસનખી લાવીને એને નાથવા માગતા હશે.”
હા, અલ્યા, એ વાત સાચી ! અમારે ઘેર માળવાને એક ગોર આવ્યો છે ખરો. તે કઈક શાહની દીકરી માટે વર ગોતવા જ આવ્યું છે, એમ મારી મા કહેતી હતી. ને અલ્યા, હવે મને યાદ આવ્યું......બરાબર યાદ આવ્યું......”
શું? ” પાછળથી એક અવાજ આવ્યો. લે, આ તો મલેછ પણ આવી પહોંચ્યો ને શું!'
મલેછ એટલે ખીમલી. કંથકેટને એક કેળી તુરક થયો હતો ને એ એક વટલેલ બાઈ લાવ્યો હતે. એનું અસલ નામ શું હતું
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૨
જગતશાહ
એની તે હવે કઈને ખબર ન હતી, પણ બધા એને તુચ્છકોળી જ કહેતા. એ તુરકકળીને છોકરો ખીમલી. ભાઈબધે એને મલેછ કહીને બોલાવતા. ને એમાં એને કશું અજુગતું કે અપમાનજનક લાગતું જ નહિ.
આ વસાને બાપની વખારમાં જગા નથી ને કઈક નવો માલ આવે છે તે ડેાસે ગયે છે ત્યાં ભરત કરવા, ડોસી ગઈ છે પાણી ભરવા ને આપણે બંદા ભાગ્યા આમ !'
“અલ્યા મલેછ ! ' ચોખંડાએ હાથ ઉપાડીને કહ્યું, “જરા છે. રહીને વાત કર. જેના તેના વાંસામાં ધબ્બા મારે છે તે તારે તે હાથ છે કે હવેડા ? છેટા રહીને વાત કર મારા બાપ! પણ એ તે જાણે ઠીક, હું આ દૂદાને કહેતા હતા, ને હવે તને પૂછું છું કે આ વસે આજ કંઈક ઉદાસ જેવો નથી લાગતો ?”
આ ઈ તું કહે છે એટલે એવો લાગે છે ખરે. પણ તું શું વાત કરતે હતો કઈક ગરબાપાની ?'
એ જ તે છે આ વસાની ઉદાસીનું કારણ, સમજે? એ ગોર વસાને હેરાન કરવાને આવ્યું છે.'
“કહેતે હે તે ઉપાડીને મૂકી આવીએ રણમાં–ભલે બાપડો. ખરગધ જેતે ને ઝાંઝવાનાં જળ પીતે !”
માળે મલેછ કીધો એટલે બસ તરતબુદ્ધિ તરકડો ! પણ કાંઈક વાત સાંભળ, એના ઉપર કાંઈક વિચાર કર, કે આ બસ, પાણે જ ફેક્યો !”
“આપણું તે ભાઈ, એવું! આપણને કાંઈ બ્રાહ્મણ-વાણિયાની જેમ પૂછડું જ, પગ જે, માથું જે, ધડ જે, મુદ્દો જે, અરથ જે ને એવી એવી વાત ન આવડે. આપણે તે ભાઈ ધડ દઈને એક ઘા ને બે કટકા કરવાવાળા ! ”
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાઈબંધે
૫૩
અરે પણ માળા મૂરખ ! એ ગેર છે કેઈક મોટા શેઠને ને મોટો શેઠિયો છે વળી કોઈક મોટા રાજન ! ગોરને એમ ગામના ખેડુ, કેળી કે ખારવાની જેમ નધણિયાત ન સમજતે, હે ! જરા વાત તે સાંભળ !'
પણ કંઈક બેલ તે ને ! ”
“આ ઈવડો ઈ ગોર, આજ સવારના પહોરમાં હું પૂજા કરીને ઊળ્યો..'
દૂદે હો-જોરથી હ; ચોખંડા સામે ચુનારડું લાંબું કરીને હસતે હસતે બેવડ વળીને બોલ્યો : “પૂજા કરીને તું ઊઠયો ?” પૂજા ?..પૂજા ?.તું તું...પૂજા...?”
“સરખી રીતે વાત સાંભળવી છે કે ધબ્બો ખાવો છે? આ અમારે ઘેર ક્યાંક ગામ-પરગામથી ગોર આવે ને ત્યારે જખ મારીને મારે જ પૂજામાં બેસવું પડે છે! નાહી-ધોઈ પીતાંબર પહેરીને કપાળમાં ત્રિપુંડ તાણીને બેઠો હોઉં તે ઘડીભર મારી માનેય એમ થાય કે જાણે સાક્ષાત શંકર ભગવાન બેઠા છે ! ને કઈક કન્યાને બાપ હેય ને સાપને ભાર માથેથી ઉતારવા આવ્યો હોય તે વળી મારા ગળામાં એ ભારે પરોવીયે દે ને કપાળમાં ચાંદલે કરી લ્ય! પણ હજી સુધી કઈ કરતાં કોઈ કન્યાને ગેર-બાપ આવ્યું જ નથી કે આ શંકરજતિનાં કાંઈ ઠેકાણું પડે!”
“હે અલ્યા, આપણાં માબાપને આપણને પરણાવી દેવાની આટલી તલપાપડ કેમ થતી હશે ? છે એટલાંનુંય પૂરું થાતું નથી તે વળી એક વધારાનું માણસ શું કામ લાવતા હશે ? આ વસા શેઠને તે જાણે ઠીક ગાંઠમાં ગરથ ઘણો એટલે એને તે જાણે એ બધું પિસાય.”
“હું એ જ વાત કરતા હતા, ત્યાં તું વચમાં કૂદી પડ્યો. ઈવડો ઈ ગોર મને પાસે બેસાડીને વસા શેઠની બધી વાત પૂછતે હતો: ગામમાં એની છાપ કેવી ? ભણતર કેવું ? દુકાને બેસે છે કે નહિ ?
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪
જગતશાહે
ગામમાં એને માટે શું કહેવાય છે? ાકરા પાણીદાર ખરા કે નહિ ? એના બાપની દુકાન કેવી ? '
• માળે! આ તે કાઈક સખા આવ્યા હાય કે ચાવડા સધાર આવ્યા હૈ।ય તે ખાનની ભાળ કાઢતા હેાય એવું કર્યું આ ગારબાપાએ તા ! તે એ પરદેશીને વળી આટલી પેટપીડ શું કામ ? '
‘ બંદાએ તેા વસા શેઠનું ખરાખર વાટી નાંખ્યું, હા ! પહેલાં ચિચેાડામાં ધાલ્યા, પછી ખાંડણિયામાં નાખ્યા, પછી કુંડીમાં રાજ્યેા ! એવું વાટી નાખ્યું, એવું વાટી નાખ્યું કે ચણાની દાળનાં ભજિયામાં જેમ દાળના દાણા ન દેખાય એમ ! મારા બાપ તે ઘણાય ઇશારા કરતા રહ્યા ને મારી બા પણ મને બહાર ખેાલાવતી જ રહી, અને મેં બંદાએ તા ઠંડે કલેજે, શિવરાતની ભાંગ લઢે એમ, વસાને બરાબર લઢી નાંખ્યા ! ’
‘ તે તારા ભાઈબંધનું આવ ુ બધું વાટી નાંખવાનું ક્રાઈ કારણ ?
"
• એ તું ભગત એટલે ના સમજ, ભામણુ થયેા હૈ। તે સમજ.
"
પણ તું તેા ભામણુ મૂએ છે! ને! સમજાવ તેા ખરા કે તે ભાઈબંધે ઊઠીને ભાઈબંધનું દળી નાંખ્યું શું કામ ?'
• તુંય મલેચ્છ મૂએ છે ને. જો, સાંભળ, આ ગારખા શું કાંઈ અમસ્થા સુંવાળું ટાંટિયાડ કરવાને છેક માં ુગઢથી કથકેટ આવ્યા છે ? અરે, કાઈકનું નાળિયેર લઈને નીકળ્યા હશે એ તા. અમારે ત્યાં અલકમલકના ગેાર આવે એટલે અમે તે। પગમાંથી પારખી જઈ એ કે ગેારબાપાનાં પધારવાં કેમ થયાં છે? ને એ શું કાંઈ અમસ્તા વસાનું પૂછતા હતા ? અરે ગાંડા, વસાના ખાપની તા આખા મલકમાં આખરૂ. વળી એમની પેઢીનીયે ભારે નામના. શેઠ ા પાંચમાં પુછાય એવા. વળી કુળવાળા, વળા પારવાડ, વળી જૈન; જેટલા સાધુસંત
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાઈબંધ
૫૫
આવે એની સેવાચાકરી કરે ને એ બધાં પરમમાં જાય એટલે શેઠનાં ગુણગાન કરે.'
તે કરે જ ને. બીજા કોઈનું ગજું છે વસાને બાપ જેટલું ઘસારો સહન કરવાનું ? મારો બાપ તે કહેતા હતા કે બીજાને ઘેર અનાજ નથી દેખાતું એટલી તે વસા સેલ શેઠને ઘેર મહેમાનનાં પગની ધૂળ ભેગી થાય છે ! એ તે જે ચેકડાં ખમે એ ગોળ પણ ખાય; ને જે ખાઈ-ખવરાવી જાણે એનાં ગુણગાન પણ ગવાય.” મલેછે સૂર પૂરાવ્ય.
ખાવાવાળે તે મલક આખો પડ્યો છે; પણ ખવરાવવાવાળાની જ બોલબાલા છે ને ! ” દૂદાએ કહ્યું: “પણ એમાં તારે પથરી કાં ફેંકવો પડ્યો ? કે પછી ભામણુની આંખમાં જ ઝેર કે કેઈનું સારું ખમાય જ નહિ ! ”
એક ભગતડે ભંગી ને બીજે મલેછ. તમારામાં અક્કલ કેદી આવશે ? સમજ્યો નહિ. આ બીજા કેઈ સોલ શેઠની શેહમાં તણાઈને ના બેલે. જે હું ના બેસું તે ગોરબાપા બીજા કેઈને પૂછે; ને પૂછે એટલે વસાને ખેલ ખલાસ. વાણિયાને છકરે ગમે એવો સારે હૈય, સમજ હોય, અક્કલમંદ હોય, બહાદુર હોય, પણ જે બાપની દુકાને બેસે નહીં તે એની સગડી ઊડી સમજવી. આ મેં જે એમ ના કર્યું હોત તો ગોરબાપ વસાના કપાળમાં ચાંદલે જ કરીને જાત ! આવું ખેરડું એને બીજે ક્યાં મળે ?'
“તે એમાં તારા હાથમાં શું આવ્યું ?'
ગાંડા, આપણી વાત જુદી ને શેઠશાહુકારની વાત જુદી. આપણે માટે આપણાં માબાપ વહુ લાવે ને, તો એને આવતાવેંત ઘરકામમાં એવી જોતરી દે કે બાઈ બાપડી સાસુ આડે વરને ભાળે જ નહિ ને ઘરકામમાં એવી દટાઈ જાય કે વરને જોવાય પામે માંડ માંડ ! ને આ વાણિયા ને શેઠ ને શાહુકારને ઘેર ઘરકામ તેને કરે
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૬
જગતશાહે
કરતા હૈાય એટલે ઘરનાં માણસ તા બધાં પાટલેથી ખાટલે ને ખાટલેથી પાટલે કર્યા કરે. પરણીને આવી હોય, જુવાન હેાય, વળી નવરાશ પણ ખૂબ હાય, એટલે પછી એ આ વસાને મારે કે તારે ભાગે આવવા જ ન દે, હા ! એક તરફથી વસાના ચાંદલા થાય તે બીજી તરફથી આપણી ભાઈબંધી બંધ ! આપણે કંઈ થેાડા કાઈ ખચરવાલ આબરૂદાર ધરબારવાળાના ભાઈબંધ થવાને લાયક છીએ ?' કત્યારે કહ્યું ? '
‘ના, ના, એમ તા નિહ. એવું મેં તમને જગડૂએ પહેલી જ વખત જીભ ઉઘાડી.
6
તું કહે કે ના કહે, ગામ આખું કહે છે ને! સહુ સહુના ધરમાં સવાશેર. તારાં માબાપ તને એમ કહેતાં રો; મારાં માબાપ મને એમ કહે છે કે તું બ્રાહ્મણના છેાકરે ઊઠીને આમ ભગત તે મલેચ્છ તે વાણિયાના છેાકરા સાથે ક્રૂરે એમાં જ આવે! ભૂત જેવા થયા છે ! ' ચાખડાએ કહ્યું.
‘ માળું એય સાચું, હા ! મનેય મારા ડાકરારાજ કહે છે કે આપણે મજૂર માસ, બેઠાડુ માસ સાથે હળીએ–ભળીએ તા કાલ તાવડી તડાકા કરવા લાગે ! આજ આપણા જેવાને એક દનિયુંય ભાંગવાના અવસર છે ખરા ? '
હવે એ તેા બધાયના માપ પાતપાતાના વખત ભૂલી જઈ ને કરાને ઉપદેશ દેવા બેસી જાય છે કે બ્રાહ્મણ-વાણિયાના ને મલેછના છેાકરા ભેગા રખડીશ તે। હાડકાં હરામનાં થારો ! એમને તે બેઠાં બેઠાં માગી–ભીખી-ધૂતીને ખાવું છે ! આપણને હાડકાં હરામનાં કર્યા ના પાલવે. ' દુદાએ કહ્યું.
તે આ ભગતડા વળા ગામને ઉપદેશ દેવા નીકળ્યા—માગીભીખી-ધૂતીને...ને અમારા રેાટલા તારા બાપ પૂરતો હોય તે ના પૂરે. આંહીં કાનખજૂરાને એક પગ ભાંગ્યા તાય શું તે ના ભાંગ્યા તાય શું ? એક જજમાન એછે...' ચાખડા ઊકળી ઊઠચો.
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાઈઅ'વા
૫૭
કાંઈ ખેાલ્યા હું કે મારા ઉપર આ તા મારા બાપ મને હાથમાં
6
અલ્યા બામણા ! હું પાતે આમ તાતા તાવ કરતા આવ્યા ? ચુનારડું પકડાવીને જે કહે છે એ તને કહ્યું.'
· તા ઠીક. બાપાએને તા એવી ટેવ પડી ને માવરું તેા નાતજાતમાંથી કન્યાએ લાવવા સિવાય ખીજી વાત જ કચાં જુએ છે? આપણે નથી કાઈનું કાંઈ બગાડતા. આપણા ધરનાં કામકાજ કરીએ છીએ. પછી ભેગા થઈ તે વાર્તા કરીએ, રમીએ, ખેલકૂદ કરીએ એમાં એમનું જાય શું ? ' ચાખડાએ કહ્યું.
‘ તે હૈં ચેાખડા ! ' મલેઅે કહ્યું, ‘ આ વસાની વાત તું લાવ્યા છે તે એ વાત તારા શાસ્તર જેવી કે સાચી ?'
• આપણને કાઈ થાડી વાત કરે છે ? પણ મને એ માંગઢના ગારના ચાળા સારા ના લાગ્યા. એ બાપડા ભમ્યા છે બહુ. એના પગ પણ કાંઈક થાકવા છે. તે મને એમ થયું કે માળે કત્યાંક અડે હી દ્વારકાં' કરી નાખે તે। ના નહીં !
>
"
"
તા વસાની જાનમાં જવા થશે; એમાં ખાટું શું છે?
‘લે રાખ, રાખ, વસા શેઠની કાણુ પૂછ્યાનું હતું ? '
.
‹ પણ આ વસ। તે છે ને? ' ...
જાનમાં મારા ને તારા ભાવ
"
અરે, એનેય કાણુ પૂછ્યાનું હતું ? '
તા ?.......
• તા-માં એક વાત : જો મારા દાવ લાગ્યા તા તા જાણે ઠીક કે વસા બચ્યા; નહિ તેા આપણી ભાઈબંધીના ખાટલાના ચાર પાયામાંથી એક તૂટચો સમજો ! '
• તે આપણે પ્રતિજ્ઞા લઈ એ કે આપણી ભાઈબ"ધીમાં વાંધા નહિ આવે એમ જો માબાપને સાસરાવાળાં લખી આપે તે જ પરણવું;
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
જગતશાહ
નહિતર ને પરણવું !' મલેછે સૂચના કરી.
“તે તારે પરણવું છે કે નહિ એ તને પૂછવા આવશે, ખરું ? અરે, એ તે ઘરમાં લાલ ગાભામાં વીંટીને એક ઢીમચું મૂકી દેશે ને કહેશે કે આ અમારા ખીમલિયાની વહુ !' - “તે એવી વહુ આપણે ન જોઈએ.”
અરે બાપ, કહી કહીને જીભના કુચા વળી ગયા કે તારે વહુ જોઈએ છે કે નહિ એ કઈ તને પૂછવાનું જ નથી ને! મેટી વાત તે એ છે કે તારાં માબાપને વહુ જોઈએ છે !'
“આ વસે કેમ કંઈ બોલતું નથી ? એને કાં તો આ ભાઈબધો વિસરાવા માંડ્યા ને વહુ યાદ આવવા માંડી લાગે છે !'
ના ભાઈ, ના, એમ નથી. પણ મારાં મા ને..બાપ..મારાં મા ને બાપ......”
“અલ્યા, એ શું છે ? ” એકાએક દુદાએ આંગળી ચીંધી, “આ શું દેખાય છે ?”
આભમાં આંધી ચડી હતી, ને વેગથી આગળ ધસતી હતી.
વિટાળિયો લાગે છે.” ચાખડાએ કહ્યું, “વટાળ નથી જે. કઈ દિવસ તે આજ પૂછવા બેઠો ? ”
“ના, આ વટાળ જેવું નથી લાગતું.” દૂદાએ કહ્યું, “એવું નથી. લાગતું; આ તે કાંઈક જુદું જ લાગે છે.'
દૂદાની વાત સાચી છે.” જગડૂએ કહ્યું, “આ વંટોળ જેવું નથી લાગતું. વટાળ હેય તે ગોળગોળ ઘૂમરી ખાય, ને થાંભલા જેવો થઈને ઉપર ચડે. આ ગોળ ગોળ ઘૂમરી નથી ખાતું; આ તે એમ ને એમ દેડતું આવે છે—જાણે ઘેડાં દેડતાં હોય એમ !'
ઘડાં..............તે ગામ ઉપર....” ત્યાં તે પિતાના ચાર પગ પૂરા પહોળા કરીને પેટ જમીન
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાઈબંધે
૫૯
સરસું ઘસાય એમ લાંબી લાંબી ફલાંગે દેડતી આવતી સાંઢણી દેખાઈ –જાણે પવનવેગી ન હોય એવી !
ચારે જણ એ સાંઢણુ સામે જોઈ રહ્યા.
“અરે, આ તો ઉધે નેતિયાર ! ” સાંઢણીનું આખું અંગ ધૂળથી ખરડાઈ ગયું હતું. એને મોઢે ફણ ઊડતાં હતાં. ભાઈબંધો પાસેથી સાંઢણી પસાર થઈ ત્યારે સાંઢણસવારે બૂમ પાડીઃ “ભાગે !.... ભાગે...છોકરાઓ !.....ગઢમાં ભાગો !..ચાવડો સંધાર કંથકોટ ભાંગવા આવે છે...ભાગે !... ભાગો !...ભાગીને ઝટ પોતપોતાના ઘરભેગા થઈ જાઓ ! આ તો જીવતે કાળ આવે છે, કાળ !'
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
3
.
. ગંગા-અવતરણ
જયભાઈ વાણોતર ગયા એટલે સંઘપતિ સેલ શેઠનાં ગૃહલક્ષ્મી અંદર આવ્યાં. નામ તે એમનું હતું રાજલક્ષ્મી, પણ બધાં એમને લક્ષ્મી કહીને જ બોલાવતાં, ને એમને સોલ શેઠના વહેવારની લક્ષમી જ માનતાં. શેઠે પોતાની બાજુમાં ખાટ ઉપર એમને બેસવાની જગા કરી આપી. પ્રૌઢ દંપતી પ્રૌઢત્વના શીળા ઓજસભર્યા દાંપત્યની દૂફ અનુભવતાં હીંચવા લાગ્યાં.
“આ જયભાઈ કેમ આવ્યા હતા? કાંઈ ખાસ કામે ?' “હા. પણ કામ તે હતું એમને મારા કરતાં તમારું વધારે.” “એવું તે શું કામ હોય ? ”
આપણા ગામમાં પરભુ ગેરને ઘેર આજે એક મહેમાન આવ્યા છે. એ મહેમાન છે અમરાશાના ગેર. અમરાશા એટલે માંડુંગઢના પરમારરાજ દેવપાલના વડા વ્યાવહારિક. અમરાશાના આ ગર પિતાના યજમાનની કન્યાને માટે કેઈ સુપાત્ર ઠેકાણું શોધવા નીકળ્યા છે. શોધતાં શોધતાં અહીં કંથકેટ આવ્યા છે.'
આપણુ જગડૂની વાત છે ?” “હા. પરભુ ગોરે આંગળી ચીંધ્યાનું પુન્ય કર્યું છે, સમજી ?' “આપણુ ઘરની વાત હોય ત્યાં પરભુ ગોર તે ટેકે આપે જ.' પરભુ ગોરે જયભાઈને વાત કરી. પછી જયભાઈ ને ગેર બેય
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાઈબંધે મળ્યા. વાત થઈ. હવે જયભાઈ અમરાશાના ગેરેને લઈને અહીં આપણે ત્યાં આવશે.'
એ ઘર કેવું ગણાય ?”
અરે ગાંડી, અમરાશાનું ઘર કેવું ગણાય એ પૂછે છે ? આજકાલ માળો આખે સળગે છે. ગઈકાલના બહાદુર રાજાના બે દીકરાઓ અંદર અંદર લડીને એકબીજાને ખુવાર કરી રહ્યા છે. માથે દિલ્હીમાં પ્લેચ્છ સુલતાન બેયના ખુવાર થવાની વાટ જોઈને બેઠો છે એટલુંય એ સમજતા નથી.”
ભાઈઓ ભાઈઓ એકબીજાને ખુવાર કરે એ કાંઈ નવું નથી. એટલે આધે માળવાની વાત ક્યાં કરે છે? અહીં જ નજર કરે ને! અહીં પણ સગાભાઈઓને સગા ભાઈઓના દીકરાઓ પણ
ક્યાં બાઝવામાંથી ઊંચા આવે છે ? પણ એમાં અમરાશાને ટકા કેટલા? ને જે વાણિયો રાજખટપટમાં સંડોવાય એ ઊભો રહે કેટલા દિવસ ?”
| ‘પૂરી વાત તો સાંભળ : આ માળવાવાળા અંદર અંદર બાઝે છે ને એકબીજાનાં ગામો સળગાવે છે, ત્યારે અમરાશાએ માંડુંગઢમાં લેકે માટે આશરો ઊભો કર્યો છે. માંડુગઢના એક પરમાર ભાયાતને પડખે એ ઊભા રહ્યા છે. એમણે ત્યાં નવ નિધિ ઠાલવી દીધા છે અને ગઢ તે કોઈ કાળકોઠા જે બાંધી દીધો છે ! ને એમાં જેને આશરો લેવો હોય એને એ આશરો આપે છે, જેને ત્યાં વસવું હોય એને વસાવે છે. અરે, બાણ લાખ માળવાને દિલ્હીના સુલતાને લૂટયો, દેવગિરિવાળાએ લૂટયો ને હવે બાકી રહ્યું છે એ ભાઈ ભાઈ અંદર અંદર ઝઘડીને હાથે કરીને ખુવાર કરે છે ! એમાં માળવામાં આજે એક અમરાશા જ એવા છે, જેની સામે લેકે મીટ માંડે. એ તો થંભ છે થંભ! વઢવું કેઈની સાથે નહિ, દબાવું કોઈનાથી નહિ, ગમે તેમ કરીને ગઢની વસતી વધારવી એ જ એનું કામ ! વેપારરોજગરને
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
જગતશાહ
રક્ષણ આપવા નાગા બાવાની મોટી સેના રાખી છે.આજ માળવાના રાજના ધણી તે જે થાય તે—અવન્તીવર્મા થાય કે સુભટ વર્મા થાય, દેવગિરિવાળા થાય કે પછી દિલ્હીને સુલતાન થાય—પણ માળવાની વસતીને ધણું તે છે એક અમરાશા ! એ વસતીની ઓથ છે એક માંડુગઢ, ને એને આશરો છે એક દેવરાજ પરમાર. વકે નર વંકા ગઢમાં સાવઝની જેમ ગજે છે. ને હેસિયત નથી કેઈની કે લાખની સેના લઈનેય માંડુંગઢની કાંકરી પણ ખેરવે. મલકમાં આજકાલ રાજાઓ તે ઘણું છે, દીવાનેય ઘણા છે, ને ફેજ પણ ઘણું છે, પણ સાચો રાજા એક માંડ ગઢને દેવરાજ પરમાર, સાચો કારભારી એક અમરાશા, ને સાચી સેના એક માંડુગઢની ! જેણે એવા રાજાને ટકાવી રાખે, જેણે એવી સેનાને ટકાવી રાખી ને એવા ગઢને ઊભો કર્યો એ આ અમરાશા !”
ત્યારે તો આપણી બરાબરનું કહેવાય !'
“હા. એમાં ના કેમ કહેવાય ? હું મારે મોઢેથી ભલે ના બેલું, પણ કઈક જાણકાર હોય તો એને આપણાથી ચડિયાત ગણે તેય ના નહિ. એની ધરમની આસ્થા પણ પૂરી. શાસનને એ મહાભક્ત છે. સૂરિવરે, મુનિરાજ, યતિઓ-સહુની એ ભાવપૂર્વક સેવા કરે છે.”
“તમે તે એને બહુ છાપરે ચડાવો છો ! ”
હું છાપરે નથી ચડાવત; એ તે એની પોતાની મેળે જ છાપરે ચડીને બેઠો છે. દેવગિરિ ને સુલતાન ને પરમાર રાજાઓની સેનાઓની ધૂળની આરપાર પણ આ માળો જેને જુએ છે, એવો છે એ તે!”
એ એવો હશે તે આપણું ઘર પણ કયાં મળે છે !'
ગાંડી ! કઈક બીજાનાં વખાણ જેવાં હોય એવાં વાંચીએ, એમાં આપણું થોડું મોળું થઈ જવાનું હતું ? ”
ના. પણ હું તે મારા ઘરની ધણિયાણી ને મુલકમાં મોટામાં મોટા શેઠની સામે પણ મારું ઘર જરાય મેળું નથી, એમ માનનારી ! હું પહેલાં મારું ઘર સંભાળું.”
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગંગા અવતરણ
“આપણું ઘરને કોઈ મોળું કહે નહિ, કહી શકે પણ નહિ.' તે બસ. છોકરી કેવી છે ? આપણું ઘર દીપાવે એવી છે ?”
એ તે હશે જ ને ? એમાં કાંઈક પણ મેળું હેત કે કચાશ હિત તે તે પાડોશમાં જ ગમે તેવાની સાથે એને ઠેકાણે પાડી દીધી હેત ! આ તે સાચો હીરે હશે એટલે જ ગેર એને લાયક ઝવેરીને શોધવાને આવા કપરા કાળમાં ને મુસાફરીનાં આવાં વસમાં જોખમ ખેડીને આખી ગુજરાતમાં બધે ભમી ભમીને કચ્છમાં આવ્યું હશે.”
“છોકરીનું નામ નહિ ખબર હોય.” “નામ જસોદા.”
વાહ! મારો જગડૂ ને એ જસોદા–એક જ રાશિ થઈ. જનમકુંડળી જોઈને કરો નક્કી..”
એના ગોરને તે આવવા દે. તેલ જે, તેલની ધાર જે. એમ કાંઈ મારે ને તારે એકલાંએ ડું નક્કી કરવાનું છે? સાચું નક્કી કરવાવાળી તે આરાસુરમાં ચાર હાથવાળી બેઠી છે.'
પણ હવે તમે ચિકાશ ન કરતા, ગમે તેમ કરી નક્કી જ કરજે. જગડૂને હવે નાચ્યા વગર ચાલે એમ નથી. હવે એના ગળામાં હાંસડી ને પગમાં સાંકળ નાખવી જ જોઈએ. નહિ તે એ સાવ રખડૂ થઈ જશે.”
“અરે, તુંય નકામી ઉપાધિ કરે છે. હજી છોકરો છે, જુવાન લેહી ચટકા ભરે છે, તે ભલેને કરી ત્યે થોડી લાલા લાલી !”
પણ તમે એના ભાઈબધે જોયા છે? વાણિયાના દીકરાના ભાઈબંધ કેણ? તે કહે, એક ભામટે, એક તરક-કેળી-પિંજારો ને એક ઢેઢ ! માંડુગઢવાળા ગોર આ જાણે તે કેવું કહેવાય ?'
ગર બાપડો કાંઈ જનમથી તે ડેસે નહીં હોય ને? એય
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
જગત શાહ
કયારેક તે જુવાન હશે ને ?'
“વાત કરવામાં તે તમને મારે ક્યાં કહેવું પડે એમ છે ? વળી જયભાઈ પણ છે. પરભુ ગેરને ટેકે છે. જગડૂના ભાઈબંધની વાત ગેરને કાને ન જાય એવું કરવું જોઈએ. આ ઈ એક વાત સિવાય તે માટે છેક લાખ રૂપિયાને છે.”
“કરશું, બધુંય કરશું.”
“ના. પણ તમે જેજે. બાકી સામેવાળા-મેઘજી શેઠવાળા–તે. કહેવાય આપણું સગાં ને આપણા સમધરમી, પણ એ તે એવા છે કે આપણું ગળું હાથમાં આવે તે પગ ન પકડે! સાચું પૂછે તે મારા છેકરાની આવી ભાઈબંધીને ડેઢફજેતો કેઈએ કર્યો હોય તે એમણે જ કર્યો છે ! એમને કાને જે આ ગેરની વાત જાય ને તે પાણી નાખ્યા વગર ના રહે. '
“હવે એવી ખોટી વિમાસણ શીદને કરે છે? વાત કરવાવાળા કાંઈ અંજળ ને વિધાતાને ઘેડા ટાળી શકે છે? માણસ પુરુષાર્થ ગમે એટલે કરે, પણ આખરે તે ધાર્યું ધરણીધરનું જ થાય છે ને ?”
નસીબની વાત તે મેટી જ છે. પણ આપણે મહેનત તે કરવી જોઈએ ને...ઓ...... અરે..મા !”
વાત કરતાં કરતાં શેઠાણીના કંઠમાંથી ચીસ નીકળી ગઈ. શેઠાણીના માથા ઉપર ઉપરથી કાંઈક જોરથી પછડાયું.
“શું છે ? શું છે?' કરતા સેલ શેઠ પણ પોતાની બેઠક ઉપરથી ઊભા થઈ ગયા.
મારું માથું ફૂટી ગયું !' લક્ષ્મીએ માથું બે હાથથી દાબતાં કહ્યું, “માથેથી કાંઈક પડ્યું !'
શું ?'
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગંગા અવતરણ
દિપ
જોયું તે, બરાબર ખાટની વચ્ચે, છત ઉપર ટાંગેલી હાંડી તૂટીને શેઠાણને માથે પડી હતી; ને પડીને શેઠાણના હાથની ઝાટક ખાઈને, મોટા અવાજ સાથે, શેઠાણના પગ આગળ ફરસબંધી ઉપર અથડાઈ હતી ને અચાનક ચમકેલાં શેઠાણીના પગની ઠોકર ખાઈને મોટા તીખા રણકાર સાથે જરા દૂર ઊછળી પડી હતી ને ત્યાંથી દડતી દડતી દાદર તરફ ધસી રહી હતી.
એ તો અહિહલની હાંડી ! પાણીના પરપોટામાં મેઘધનુષની ઝાંયવાળું આકાશ જકડાયું હોય એવી અને કાગળથીયે પાતળા બિલોરી કાચની હાંડી ! જેમ જેમ દિવસ વધતો જાય તેમ તેમ એના રંગની ઝાંય ફરતી જાય–એવી કે એની ઝાંય ઉપરથી કેટલા પહોર સૂરજ ચડયો છે એ સાફ કહી શકાય. આ હાંડી તો અમૂલખ હતી. સાત પેઢીના કારીગરે સાત પેઢીની પિતાની કલાને એક જ ટૂંકમાં ભરીને મયલાપુરની નિગંઠવાડમાં એને સરજી હતી. એક ખાસ વહાણમાં શેઠે એને કંથકોટમાં આયાત કરી હતી.
શેઠાણીને એ મયલાપુરી હાંડી ખૂબ પ્યારી હતી–જાણે સાત બેટની પેટની દીકરી હોય એવી ! એ હાંડીને દડતી દડતી છેક દાદર પાસે પહોંચેલી જોઈને શેઠાણી સફાળા દેડડ્યાં. એમ કરતાં સાડલાને છેડો પગમાં ભરાયે ને એમની જરા ભરાવદાર કાયાએ લંચી લીધી. એ પાછાં સાવધ થાય એ પહેલાં તે એ હાંડી દાદરની કિનારી સાથે વેગથી અથડાઈને-ઊછળીને દાદરના પગથિયાં ઉપર પછડાઈ, અને ત્યાંથી દડતી દડતી, એક એક પગથિયે રણકાર કરતી, ટક્કર લેતી છેક નીચે ફરસબંધી ઉપર જઈ પડી ! મકાનની બાંધણી જૂના જમાનાની એટલે ભંયતળિયાને દાદર સાવ સામે ને મયલાપુરી હાંડીએ એ દાદરની પણ રણકાર કરતી સફર આદરી ! પહેલે ને બીજે પગથિયે મોટી ટક્કર
* મયલાપુર: આજનું મદ્રાસ. વિક્રમની પંદરમી સદી સુધી દક્ષિણના મૂળસંધના નિર્ગઠે-ને-નું મોટું થાણું. ત્યાંની કાચની કારીગરી ખૂબ વખણાતી હતી. ને ઈરાન, અરબસ્તાન વગેરેમાં એની ભારે માગ રહેતી.
૫
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
જગતશાહ
આવી એટલે મલાપુરીએ દાદરનાં પગથિયાં છેડીને સીધી નીચે પછાડ ખાધી. શેઠાણીના કાળજામાં તીર વાગે એમ એની પછડાટને, રણકાર ચોમેર ગાજી રહ્યો, અને પછી સર્વત્ર શૂન્યકાર છાઈ રહ્યો.
પિતાના પ્રાણથી અધિક પ્યારી એવી આ મલાપુરી હાંડીની આ દુર્દશા જોઈને શેઠાણી ગમગીન બની ગયાં ! અરેરે, કેટલાં જતનથી એને જાળવી તેય આજે એના હજાર કટકા થઈ ગયા હશે. શેઠાણી એ કટકા એકઠા કરવા નીચે ઊતરવા માંડ્યાં.
એમાં આટલી બધી ગમગીની શાને ? આ તે કાચ કહેવાય; જરાક ટક્કર લાગે તે ફૂટી જવાને એને ગુણ. આપણે એવી બીજી હાંડી લાવીશું. બસ, થયું?'
પણ એના કટકા તે હું જ ભેગા કરીને ક્યાંક જાળવીને નાંખી આવીશ. થયું શું ?–કાંઈ ખબર ન પડી. જુઓ તે ખરા, એની સાંકળ તે હજી પણ એમ ન એમ જ ટીંગાય છે!”
શેઠ નવાઈ પામીને ઉપર જોઈ રહ્યા : સાંકળ જેમની તેમ જ લટકતી હતી. કિનારી ફરતી લેઢાની કડી પણ એમની એમ જ હતી. આ તે જાણે હાંડીમાં જીવ આવ્યો હૈય અને પિતાની મેળે જ આજ વરસેને પિતાને આશરો. મેલીને અંદરથી સરકી ગઈ હેય...કે પછી કેઈ અકસ્માતે એની કિનારને કંદરે જ ભાંગી ગય હોય
નીચેથી શેઠાણીએ જોરથી સાદ દીધે ને ઘેડી વારમાં તે એ જાણે ઉતાવળાં–અધીરાં દાદરનાં પગથિયાં ચડી આવતાં હોય એમ ધબકારા સંભળાયા. ધફધફ કરતાં એ ઉપર આવ્યાં. એમને ચહેરો અતિ પ્રસન્ન હત; એમના હાથમાં એ હાંડી હતી–સાવેસાવ સાજી!
એમણે બે હાથમાં પકડેલી હાંડીને આગળ કરતાં કહ્યું: “અરે, જરા જુઓ તે ખરા, મારી હાંડી આબાદ બચી ગઈ, રજેરજ બચી
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગંગા-અવતરણ
ગઈ! એમાં એક તરાડ પણ નથી પડી ને એની એક નાની સરખી કરચ પણ નથી ખરી ! કેવી નવાઈની વાત ! ”
શેઠે નવાઈ પામીને હાંડી હાથમાં લઈને જોયું તે આટલા સખત પછડાટનું નાનું સરખુંયે નિશાન હાંડી ઉપર ન હતું ! કયાંયથી રજ પણ ખરી નહતી. ક્યાંય નાની સરખી તરાડ તે શું, તરાડને આભાસ પણ દેખાતું ન હતું. હાંડીને કરે પણ અણીશુદ્ધ સાબૂત હતો !
શેઠ હાંડી સામે જોઈ રહ્યા–બસ જોઈ જ રહ્યા ! એ ઉપર ઝૂલતી સાંકળ ને ત્રણ પાતળી સાંકળે બાંધેલા લોખંડના ગાળા સામે જોઈ રહ્યા. એ ફરીને હાંડીને કંદેરા ઉપર આંગળી ફેરવી રહ્યા. હાંડીમાં ક્યાંય અદીઠ પણ મારની અસર નથી એ જેવાને એમણે હાંડીને એક આછો ટકોરો માર્યો. જવાબમાં એમણે ચોખ્ખો રણકાર સાંભળ્યો. ફરીવાર એમણે લેઢાના ગાળા સામે જોયું, હાંડીના કંદોરા સામે જોયું, અને પછી દીર્ધ નિશ્વાસ મૂકીને એક પણ શબ્દ બોલ્યા વગર, હાંડી પાછી શેઠાણીને આપી. પિતે વિચારમાં મગ્ન બનીને ચૂપચાપ ખાટ ઉપર બેસી ગયા—જાણે પૂતળું બની ગયા હોય !
આશ્ચર્યથી શેઠાણી બેલ્યાં : “અરે, તમને એકાએક શું થયું ?” કાંઈ નહિ.”
ના, કાંઈકે છે. આ તે જાણે મારી હાંડી ન તૂટી એને તમને અફસાસ થતો હોય એવું દેખાય છે ! થયું શું એકાએક તમને ? આમ મૂંગા કેમ બની ગયા ?”
ના, કાંઈ નહિ.”
ન બેલે તે મારા સમ છે તમને; ન બોલે તે તમે મને મરતી ભાળે !”
હું કહીશ એ તારાથી સહન થશે ?” પણ છે શું?”
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૮
જગતશાહ
આજથી આપણી પડતી શરૂ થાય છે ! હવે આપણું પડતા. દિવસ બેઠા લાગે છે !'
આ તમે શું કહો છો ?' “સાચું કહું છું.”
શા ઉપરથી ?” “આ હાંડી ઉપરથી.”
“હાંડી ઉપરથી ? મને પ્રાણથીયે યારી આ હાંડી છૂટી હતી તે મને કેટલું દુઃખ થાત ! એ ન ટી એમાં તમે નિસાસા નાંખવા બેઠા ને આમ પથ્થરના પૂતળા જેવા થઈ ગયા ? મારી વહાલી ચીજ બચી ગઈ એને તમને હરખ નથી ? ને ઊલટાના અમંગળ વાણી ભાખવા બેઠા છો ?” . “સાચે જ, મને એમાં આપણું બહુ અમંગળ ભાસે છે.' “પણ શું કામ ?”
લક્ષ્મી ! જે અને સમજ. વિધાતા ચેતવે છે દરેક માણસને. એ કાઈને ઘેર ખેપિયો કે કાસદ કે કાગળ નથી મોકલતી. એની વાણી અગમનિગમની હોય છે. એના સંકેત સમજવા જેવા હોય છે. જે ન સમજે એ આખરે હેરાન થાય છે.”
આમાં હું તો કાંઈ ના સમજી.”
તે જે, લક્ષ્મી ! આ હાંડી કાચની. કાચને ગુણ શું ? ઉપરથી પડે એટલે ફૂટી જવું. પણ આ હાંડી ન ફૂટી ! હાંડી કાચની– બિલોરી કાચની. એ તારા માથા ઉપર અફળાઈ, તારા પગની લાતે ચડી, આરસની ફરસબંધી સાથે એકવાર અથડાઈ, દાદરનાં પગથિયાંને ટપે ટપે અથડાઈ, બીજા દાદર ઉપરથી છેક નીચે પહોંચીને પથ્થર
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગંગા-અવતરણ જડ્યા ભેંયતળિયા સાથે મોટા અવાજ સાથે અથડાઈ. એ રણકાર તે તે પણ સાંભળ્યો હતે. એક શું, એક હજાર હાંડીનો કચ્ચરઘાણ વળી જાય એટલે માર આ એક હાંડી ઉપર પડ્યો; તેય એ ન ફૂટી. એ શા માટે ન ફૂટી એ તું જાણે છે ?”
ના. હું તે ફક્ત એટલું જાણું કે એ ના ફૂટી.'
એનું કારણ એ કે એ હાંડી આપણે ત્યાં હતી; બીજા કેઈને ઘેર હેત તે એના હજાર ટુકડા થઈ ગયા હતા. પણ આપણે ત્યાં હતી માટે જ એ ન કૂટી—આપણું ઉપર વિધાતાની એટલી દયા સમજવી છે કે જેને ગુણ વેંત ઊંચેથી પડે તેય હજાર કટકા થવાને છે એ હજાર વેત ઊંચેથી પડી તેય એને એક પણ કટકે ન થયો! એ કંઈ હાંડીની કારીગરી કે કરામત નથી; એ તે આપણું ઉપર વિધાતાની દયા છે. એની દયાની આ ટોચ ગણાય. એટલે અત્યારની ઘડીથી આપણું પડતા દિવસ શરૂ થયા માનજે !'
“તમે તે જ્યારથી સૂરિજીને સંગ કેળવ્યો છે, ત્યારથી આવાં આવાં ગાંડાં કાઢવાનું મન કર્યા કરે છે. એક કાચની હાંડી ન ફૂટી એ વાત ઉપર આવડી મોટી કલ્પનાની ઇમારત ?”
લક્ષમી! જે કાળ આવે છે એની સામે આંખ બંધ કરીને બેસવાથી શું લાભ ? જરા ઉપર જે; તને ઉપર ગાળામાં, સાંકળમાં
ક્યાંય ભાંગતૂટ લાગે છે? આ તારી હાંડીની કારમાં કયાંય કંદોરો તૂટ લાગે છે ? જરાક વિચાર તે કર : તે પછી આ હાંડી પડે જ કેમ કરી ? અને છતાં એ પડી; તે મને ને તને વિધાતાને સંદેશ આપવાને, કે સબૂર, વાણિયાના દીકરા, હવે ચેતી જા ! હવે તારે ખરાબ કાળ આવે છે. ખત્તા ન ખાવા હોય તે સમયને ઓળખી લેજે!”
શેઠના ગંભીર બનેલા ચહેરા ને એથીયે ગંભીર બનેલા અવાજ સામે શેઠાણું ચૂપ રહ્યાં. હાંડી હવે એમને અકારી થઈ પડી હેય
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૦
જગતશાહ
એમ એમણે એને જરા અછડતી અળગી કરી. હાંડી એમના ખોળામાંથી ખસી ગઈ, નીચે પડી ને એના સેંકડે ટુકડા ચારેકેર વેરાઈ ગયા શેઠાણી ચકિત આંખે એની સામે જોઈ રહ્યાં. શેઠે જરા સ્મિત કર્યું.
અરે, નીચે કેશુ છે ?” શેઠે સાદ દીધે. એ આવી શેઠ !' કહેતી કામવાળી બાઈ શામળી ઉપર આવી.
“શામબાઈ ! ' શેઠે કહ્યું, “તમે જરા ઝડપથી જાઓ ને આપણી દુકાને જયભાઈને કહે કે શેઠ હમણાં ને હમણું ખીમલીના બાપ તુરકપિંજારાને યાદ કરે છે.”
અને પછી, જાણે કશું જ ન બન્યું હોય એમ, શેઠે હસીને કહ્યું : “લે, હવે આ કટકા વાળી લે. ને હાં, તું પેલા ગોર આપણે ત્યાં આવે ત્યારે એને શું કહેવાનું કહેતી હતી ?”
શેઠ ને શેઠાણું બેય હાંડીને ટુકડાઓ વાળીને ભેગા કરવા લાગ્યાં. શેઠાણીએ કડવે અવાજે કહ્યું: “હવે હું કાંઈ કહેવાની નથી! મને તે વાતની શરૂઆતમાં જ અપશુકન થયાં લાગે છે ! હવે મને થાય છે કે એ વાત પાટે જ નથી ચડવાની !'
" “પાટે ચડાવવાની મહેનત કરવી એ આપણું કામ; છતાં, ધાર કે, એ પાટે ન ચડે તે એમાં હું કે તું શું કરીશું?'
“આ કાળમુખી હાંડીને બસ અત્યારે જ પડવાનું સૂઝયું ! એણે ને તમે તે મારી બધી હોંશ ભાંગી નાખી !'
હજી વસમા દિવસ આવ્યા નથી, ત્યાં જ તું આમ હારી ગઈ ? અરે ગાંડી ! વિધાતાના લખ્યા લેખ પણ ફરે છે–જે ધણીધણિયાણી એકચિત્ત હેય તે.'
પરંતુ શેઠાણીનું મન અત્યારે કોઈ વાતમાં લાગતું ન હતું.
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગંગા અવતરણ
૭૧
તમે મારી હોંશમાત્ર બધી ભાંગી નાંખી ! મને તે હતું કે માંડુગઢ જાન લઈને જઈશું. મારો કુંવર હાથીએ ચડીને પરણશે. બળવાન વેવાઈને આદરસત્કાર પામીશું. માંડુગઢમાં દીકરાના લગનને વહેવાર કરી, દાનપુન્ય કરીને આનંદ પામશું. પણ તમે તે મારી બધી હોંશ ભાંગી નાખી !” શેઠાણ અફસેસ કરતાં બોલ્યાં.
“લખમી, ગંગા નદી કૈલાસ પર્વતના શિખર ઉપર હોય છે ત્યારે એની કિંમત નથી અંકાતી; એ તે જ્યારે નીચે ઊતરે છે, ધૂળમાં રગદોળાય છે, એની નિર્મળ કાયા મેલથી પ્લાન થાય છે, ત્યારે જ એ પતિતપાવની થાય છે. એમ સુખના શિખરે બેઠેલે માણસ કાંઈ જ કરી શકતો નથી. માણસની મરદાનગી ને પુરુષાર્થ ને માણસાઈના રંગ તે ગંગાની જેમ પડતા દિવસોમાં જ ખીલે છે.”
તમે તે એક કાચની હાંડીમાં જાણે આખે હિમાલય ભર્યો કે આખી ગંગાનાં નીર ભરી દીધાં! શું તમારે સ્વભાવ !”
ઠીક ત્યારે, જવા દે એ વાત. પણ વાણિયાને દીકરે જ ચેતત ના રહે તે શા કામને ? તને તે ખબર છે ને લખમી, કે ચેતતા નર સદા સુખી !' બાકી વિધાતાએ કયે સમયે કોને માટે શું લખ્યું છે એ કણ જાણી શકે? પાટણ જેવા પાટણમાં પણ તુરક પેસીને વરસ એક રાજ કરી ગયા ! ને એકવારને તુરક વિજેતા, સુલતાનને પરાજય કરનાર અને અભિનવ સિદ્ધરાજનું બિરુદ ધરાવનાર ભોળા ભીમદેવ જેવા મહારથીને પણ આજે વનવગડે રઝળવું પડે છે ને ? જેને ઘેર હજર સામંત નેકરી કરતા, એને આજ પોતાના એક સામંતની દયા ઉપર જીવવાનો વખત આવ્યો ! સમયના વારાફેરા છે એ તે ! એ જીરવી જાય એ જગ જીતી ગયે. માટે કહું છું, તું શાંત થા, સ્વસ્થ થા. બાકી એટલું ખરું કે ચેતતા નર સદા સુખી.”
થોડી વાર થઈ ને નીચેથી ખબર આવી કે શેઠને બોલાવ્યું તરપિંજરે નીચે આવ્યો છે. એટલે શેઠ નીચે ગયા.
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૨
જગતશાહ
તુરકપિજા–બધા એને તુરક નામથી જ બોલાવતા અને પિંજારો કહેતા, પણ ખરી રીતે એ જાતને કેળા ખારો હતો.
ક્યારેક એ વટલ્યો હશે કે નહિ વટલ્યો હોય, પણ બધાએ માની લીધું કે એ વટલીને તુરક થયે છે. ને એ વાત સામે એણે કદી વાંધો પણ લીધો ન હતો. પણ ખારવાને એને ધંધે ટળી ગયો. ખારો બધાય ધંધા કરી શકે. એ તુરકપિંજારાને ધંધો પણ કરતે, મજૂર રીને પણ કરતો, ને ભરતને કારીગર તે સાત જનમને ખારવો પણ ન હોય એવો એ હતે. થેડી જગ્યામાં વધારેમાં વધારે માલને સમાવેશ કરે છે તે ખારવાની આવડત; પણ આ તુરકમાં તે એ આવડત કળા તરીકે દીપી ઊઠી હતી. જાતને જે તુરક મનાય એ વૈમનસ્યથી ભરેલા, શંકાના ઝેરથી ભરેલ વાતાવરણમાં રહે. પણ મજૂરીની એની કળાએ આ તુરક માટે સમભાવનું નહિ તે છેવટે સહિષ્ણુતાનું વાતાવરણ તે સર્યું જ હતું.
“અરે તુરક, સેલ શેઠે કહ્યું: ‘તારું આજ ખાસ કામ છે.” હાજર છું શેઠ સાહેબ !”
આમ પાસે આવ. તું જાતને ખારવો છે ને તને ખબર છે કે વિશ્વાસે તે વહાણ ચાલે.”
હા, બાપવિશ્વાસ ઉપર તે આ મુલક ચાલે છે; વિશ્વાસ ન હોય તે આજકાલ આંગણેય કાણ ઊભું રાખે?”
હવે સમજે. આપણી વખારમાં તું જ કામ કરે છે ને હમણાં ?”
હા, શેઠ. પેલા વણઝારાનું મીણ આવ્યું છે, તે એને સમાસ કરું છું. તમે સંઘના શેઠે ઊઠીને આ મીણ ક્યાં સાટવ્યું ?'
તને એનું અચરજ લાગે છે ને? પણ મીણનું કામ છે ભાઈ ને એ કામ તારા જેગું જ છે. કામ ખાસ વિશ્વાસનું છે. આમ આવ, તને સમજાવું.”
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાવડા સંધાર
ગઢની દેઢીને અડીને ઊભા કરેલા એક નાના પણ ધીંગા બારણામાંથી ગઢની પરસાળમાં જવાય. ગઢમાં ગઢ જેવા દરબારગઢની એ પરસાળ.
એમાં તકિયાને અઢેલીને, સામે તલવાર રાખીને, ગાદી ઉપર દેખતાં જ જોરાવર અને ક્રોધી લાગે એ એક માણસ બેઠો હતે. એની બાજુમાં એક ઊંચ ને લાંબે ભાલે પડ્યો હતો.
એની ચામડી લાલ હતી. એની આંખો લાલ હતી. એના થોભિયાના વાળ લાલ હતા. એના ચહેરા ઉપરની કરડી રેખાઓ પણ અગનના દેરા જેવી લાલ હતી.
એ હતે રાતે રાયેલછેએના શરીરની ચામડી ને એના મનના રંગને કારણે લોકે એને રાતે કહેતા હતા. એ હતું કચ્છના આઠમા ભાગને ધણુરણી, કંથકોટને જામ રાયેલછે.
એની પાસે હાંફથી ઢગલા જેવા થઈને પડતા અરજણે ટૂટતા અવાજે કહ્યું : “બાવા !.કટક આવે છે !કટક..આવે છે!”
રાતે રાયલ જામ હ. એની નઠોર બરછટતાથી ક્ષણભર તે જણે દીવાલો પણ સ્તબ્ધ બની ગઈ. આસપાસ બેઠેલા કામદાર, મહેતા, મુનીમ પણ પલવાર કંપી ઊઠયા. હવામાં જાણે ક્ષણભર મૂંગી ભયંકરતા છાઈ રહી..
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४
જગતશાહ
કેણ, લાખિયાર વિયરાને લાખ જામ અવે છે કટક લઈને ? સગાભાઈ ઉપર ભલે આવે ! ભલે આવે!..એક મા ને એક બાપથી જન્મેલા બે સગા ભાઈ કેમ ભેટે છે, એય મલક ભલે જેવે ! ..ને એમાંથી કેણ ધરતીએ ઢળે છે ને કેણુ ઘોડે ચડે છે એય મલક ભલે જોઈ લે ! હાલ્યો આવ..મારા બાપ !.. હા આવ !...લાખા ધુરારા હાલ્યા આવ ! તું ધુરારો તે હું રાતે બેમાંથી કોને રંગ રહે છે, એ મલક ભલે જોઈ લે !... મારા બાપ હા આવ !”
ભારે હાંફથી અરજણને કંઇ જાણે રૂંધાતો હોય એમ એ સાંઢણીસવાર રબારીએ માથું ધુણાવ્યું. હાથના ચાળાથી એણે ઇશારત કરી કે એ કટક લાખા ધુરારાનું ના હાય.
લા જ હશે. કચ્છમાં બીજા કેનું ગજું છે કે રાતા રાયલની સામે આંખ પણ ઊંચી કરે ? આમ તે લાખોય આ સાવઝની ડણક આગળ બે ખાઈ જાય; પણ એને એના કુંવરનું વેર લેવું છે ને, એટલે વળી હિંમત કરી હશે.”
ના...બાપુના.”
“હવે ના શું ? તને રબારીને એમાં શું સમજ પડે ? અમારા ઉપર ક્યારે કેનું કટક આવે એ અમે સમજીએ કે તું ? તે તે બાપ, તું રબારી થયે એય જખ મારવા ને અમે જામ થયા એય જખ મારવા ! કેમ બોલ્યા નહિ, કામદાર ?'
કામદાર હીરા શેઠે માથું ધુણાવ્યું: “એ તે લાખા જામને એમ છે કે બાવાએ એના કુંવરને દગાથી માર્યો. એની ખટક એના મનમાં કેઈક દુશ્મને ભરાવી છે. મને તે લાગે છે કે આ કલ્યાણશેઠવાળાનું જ કામ હય, બાવા ! ' જૈનેના બે પક્ષ વચ્ચે ઠેષ સળગતે હતો. એને વાચા આપવાની તક લેતાં હીરા શેઠે કહ્યું.
લાખિયાર વિયરોના સમયમાં જૈનોના બે મોટા પક્ષ હતાઃ એક
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાવડે સંઘાર
-
૭૫
મૂળ કચ્છના વાસી; ને બીજા પાટણ ઉપર કુતુબુદ્દીને વિજય કરીને વાસ કર્યો ત્યારે ત્યાંથી નાસીને કચ્છમાં વસવાટ કરવા આવેલા પોરવાડે. પાટણથી આવેલ જૈન સંઘ જેમ વેપાર-વણજમાં કુશળ હતા તેમ રાજકારણની કાબેલિયતની એની પરંપરા પણ ત્રણ વર્ષ જેટલી જૂની હતી. મૂળ કચ્છી સંઘ વેપાર-વણજ, વણઝાર ને પારાવારીમાં પારંગત હતા. એમને રાજકાજ બધું કેવળ ખૂની ભભકાની પરંપરા જેવું લાગતું.
“કામદાર ! કુળદેવી આશાપુરાને વચમાં રાખીને કહું છું કે એને કુંવર ભૂલે પડ્યો છે એય મને તે ખબર નહિ. મને તો એમ કે કેઈક રજપૂત બાપડો ભૂલો પડ્યો છે પોતાના ભૂમિયા સાથે. મને
જ્યારે ખબર પડી કે એ તે મારા ભાઈ લાખાને કુવર છે, એટલે રોટલા ખાવા નેતર્યો. અમે એક જ ભાણે ખાધેલું, હે ! એ પાછા લાખિયાર જતો હતો, ત્યાં તડકે લાગે કે કોણ જાણે શું થયું, પણ એનું પેટ છૂટી પડ્યું ને એ મરી ગયો ! હવે લાખો કહે છે કે તે. ઝેર દઈને મારા કુંવરને માર્યો ! આજકાલ તે ભાઈ, ધરમ કરતાંય ધાડ આવે છે!” - હાસ્ત બાવા ! આપણે ભલા ઝેર આપીએ શું કામ ? એ કાંઈ થડે લાખાને ટિલત હતું ? એ મરી જાય તે લાખા જામનાં બે ગામ આપણને થડાં મળવાનાં હતાં ? ને આપણે ઝેર આપીને માર્યો હોય તે ભલા, ખરખરે પણ શું કામ જઈએ ?” હીરા શેઠે કહ્યું: “વળી આંહી આપણા રાજમાં શોક પણ શું કામ પાળીએ ?”
અરે ભાઈ, ઘણુંય લાખાને કહેવરાવ્યું, પણ એણે તે એક જ વાત લીધી કે કોઈ વાતે લાખિયારમાં પેસવા જ નહિ દઉં. મારા દીકરાનું નામ લઈને આવ્યા છે એટલે આજ કનડ્યા વગર પાછો જવા દઉં છું, પણ તારે જે ખુલાસો હોય એ મને કથકેટના પાદરમાં કરજે. તારા કેટના ધૂળના ટીંબા ઉપર ઊભા રહીને તારી વાત
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૬
જગતશાહ
સાંભળીશ! રાયલજીએ કહ્યું, “જોયું ને, ભાઈના દીકરાની કાણે ગયા એનું ફળ ! હું તે ઘણાય નહેાતે જ, પણ કામદાર, તમે જ મને પરાણે પરાણે મોકલ્યો.”
જવું જોઈએ, બાવા, જવું જોઈએ. આ તે આપણા પેટમાં પાપ નહોતું, પણ કંઈક પાપ હોય ને તેય જવું જોઈએ. દુનિયામાં લેકવ્યવહાર પણ કંઈ ચીજ છે ને ! અને બાવા, આપણે ખરખરે ગયા અને એણે સામો વિવેક ન જાળવે, એમાં મુલકમાં ભૂ ડું કેણુ લાગ્યું–એ કે આપણે?”
આ એ જ આવ્યો હશે. કેઈક બાઈએ ચડાવ્યું હશે એટલે ઘોડાં લઈને હાલી નીકળ્યો હશે! આ એ જ હોય, બીજું હોય કેણુ?”
એનું મોત જ એને અહીં તેડી લાવ્યું લાગે છે બાવા ! કંથકેટના પાદરમાં એને મારીને એનું માથું જ હવે તે લાખિયારના ગઢની રાંગ ઉપર લટકાવવું જોઈએ. ત્યારે–એને જીવ અવગતે ભમતે હશે ને ત્યારે—એને ખબર પડશે કે ધિંગાણું ને દંગા ને લડાઈમાં રાયલ જમના પગરખામાં પચાસ લાખાનાય પણ નહિ પેસે !'
ધ્યાન રાખજે કામદાર, હવે આપણે દયાને નામે, ભાઈને નામે કે કુટુંબને નામે ભૂલ નથી કરવી. ” રાયલ જામે મૂછે તાવ દેતાં કહ્યું, “હવે તે આપણે આપણી નામના દેશમાં ડંકો વગાડી દેવો છે. કંથકોટ તે પાધર થતું થાશે, પણ લાખિયાર ઉપર મીઠું ન વાવું તે મારું નામ રાયેલ જામ નહિ!”
“જી રે, છે! , જામ બાવા !” હીરા શેઠે લલકાર આપ્યો: “આ એક લાખા ધુરારાની ફાંસ વચમાંથી નીકળે તે પછી લખપત ને સુથરી ને સાંધણ તે આટાલૂણમાં છે! પછી નગર સમૈના પીથલ સૂમરાની આંખમાં મીઠું ! ને બાવા, આમ તે હવે ગુજરાત
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાવડો સંઘાર
૭૭
માંય પિલું જ છે, હે ! સાત સાત પરદેશી ચડાઈઓમાં એ દેશ આ જ લૂંટાઈ–મૂંડાઈ ગયા છે. એને રાજા ભીમદેવ આજે ચેરના માથાની જેમ રઝળતે ફરે છે, અને પાટણમાં કેઈક સામંત ધણી થઈ પડ્યો છે. વળી, સેરઠમાં કઈ આબુમાં કોઈ અને ધોળકામાં કોઈ સત્તા પચાવીને બેસી ગયા છે. અને ગુજરાતમાં તો અત્યારે દેડકાની પાંચશેરી જેવી સ્થિતિ પ્રવર્તે છે. પણ હજી ત્યાં કોઈ વાલિ કારભારી નથી આવ્યું, ત્યાં કરી નાખવા જેવું છે. આ બાવા !”
“કરશું, એય કરશું. સમો આવે એટલી જ વાર છે. રજપૂતાણીને પેટ અવતાર લીધે છે તે કાંઈક આવું તેવું કર્યા વગર ચેડા જ રહેવાના છીએ ?”
રબારી અરજણે પિતાને શ્વાસ કબજે લીધો. એણે કહ્યું : બાવા ! લાખો જામ નથી આવતું !”
“તને રબારીને શું ખબર પડે? તે કટકના મવડીને જોયો છે ?' “હા, બાવા!”
“લીલા વાઘા પહેર્યા હોય, વરરાજા જેવો વેશ હૈય, ને ઘડા ઉપર કલગી હોય ને ભાલામાં ન હોય, એવો છે ને એ? મોવડી કોને કહેવાય એ તે તને ખબર છે ને ?
“હા બાવા ! મોવડીને મેં પંડોપિંડ જે છે. એના વાઘા લીલા નથી, પણ કાળા છે. મેં એને નેજેય જોયો છે; એ આશાપુરાને નથી; એ તે કાળો છે, કાળે ! ને નેજાને માથે માણસની ખેપરી છે ખોપરી !”
સંઘાર આ તે !... ત્યારે તે એ નેજે સંઘારને !...” હીર શેઠ ચીસ જેવા અવાજે બોલી ઊઠ્યા, “નક્કી ત્યારે તે સંધાર જ આવ્યો !”
હા કામદાર ! એ તે હું કયારને કહું છું. કટક લઈને આવનાર લાખે જામ નથી; એ તો ચાવડો સંધાર છે.”
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૮
જગતશાહ
“ચાવડા સંધાર ?' રાયલ જામે કહ્યું, ‘ત્યારે ક્યારને મોઢામાંથી એમ ફાટતે કેમ નથી ? ચાવડે સંધાર તે વહાણનો રાજા, દરિયાને રાજા. એ વળી અહીં રણમાં, રણના રાજા સામે, ક્યાંથી ચડી આવ્યા ? ભલે આવ્યો, બાપ, ભલે આવ્યો ! એને એને કાળ અહીં તેડી લાવ્યો લાગે છે ! આંહીં કંઈ વહાણ હાંકવાનાં નથી, આંહીં તે ઘોડા હાંકવાનાં છે, ઘેડાં ! ને ઘડાં હાંકવાને ઈલમ તે જાડેજાએ માના દૂધમાં જ પીધે છે. અરે, છે કેઈ હાજર ?”
ચાર ભૂમિયા હાજર થયાઃ “ખમા બાવાને !' “કોઠાને મરફ વગડાવો! ડંકા-નિશાન વગડાવો !'
ધનાન..ધનાન..ધી જાંગ...ધ..ગઢના કોઠા ઉપરને બરફ અને તે તીંગ નગારું ચાર દાંડિયાના ઘાવથી ગાજી ઊઠ્યાં ને આસપાસ સંદેશ લઈ ગયાં કે સીમમાં માણસ હોય, ઢોર હોય, ગઢની બહાર જે કોઈ ગઢને માણસ હોય એ સાબદા થઈને ગઢમાં આવી પહોંચજો ! દુશ્મનને હુમલે આવે છે.
પાંચ ડંકા ધીમા ને પાંચ ઉતાવળા, એમ ડંકા ગાજી ઊઠ્યા ને ગઢની અંદરની વસતીમાંથી બધા મરદ, હાથ ચડ્યાં હથિયાર-પડિયાર લઈને નીકળી આવ્યા. રાજના ભૂમિયાઓ પણ માથે જાતભાતનાં લોઢાં લાદીને ઊભા થઈ ગયા. ગઢના બે દરવાજામાંથી એક દરવાજો બંધ થયો. બીજે દરવાજે, જે કઈ બહાર હોય એ આવી પહોંચે એની રાહ જોતે, છેક છેલ્લી ઘડીએ બંધ થવાને હતો.
હાં, હમીર, પસાયતા, ભૂમિયામાત્રને અડીખમ તૈયાર રાખજો! અને તમે બધા સાબદા રહેજે, અને ઘેડાં સંભાળી લેજે! મેકે આવ્યું ગઢની બહાર નીકળવાનું છે. હું સાથે હોઈશ. ને પશુ, વીસલ, તમે અમારી વાંસે ગઢ બંધ કરીને કોઠા ઉપરથી ધિંગાણું જોતા રેજો, અને વહાર પણ સાબદી રાખજો! ને...ને......”
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાવડે સંઘાર
હથિયારોના ખડખડાટ, વસતીની સજાવટ અને ઘેડાની હાવળના અવાજોની વચમાં રાયેલ જામ ને હીરે શેઠ ગઢના કાંઠા ઉપર ચડ્યા.
ચારેકોર રણ ને ઝાડપાન વગરની રણ જેવી સપાટ જમીન નજર પહોંચે ત્યાં સુધી લંબાતી હતી. એમાં ક્યાંય આડશ નહતી,
ક્યાંય છુપાવાની જગ્યા ન હતી. રણના ચોમાસાના વોકળાના ભેગાવા સિવાય ધરતીમાં ક્યાંય નાની સરખી કરચલી પણ પડી ન હતી; અને ઓથ લેવા કામે લાગે એવું એકાદ ઝાડ પણ ન હતું.
ગઢના કોઠા ઉપર રાયલ જામ ચડ્યા. એમણે સામે એક નજર કરી, ને નર્યાનીતર્યા ક્રોધના જવાલામુખી સમા એ બની ગયા. જવાલામુખી ફાટતે હેય એવા અવાજે એમણે સાદ દીધોઃ “ક્યાં છે ઓલ્યો રબાર ! એને અહીં હાજર કરો !”
જાય રાયલના ક્રોધને કારણ હતું, સ્પષ્ટ કારણ હતું ઃ ચાવડા સંઘાર, એના દળકટક સાથે, ગઢ લગોલગ આવી પહોંચ્યો હતો ! સીમના માણસે જે કોઈ બહાર રહી ગયા હોય તે હવે અંદર આવી શકે એમ નહતું. પિતાના ભૂમિયાઓને પડ મળે, પિતાના ઘડાઓને પડ મળે, પિતાને ધિંગાણ માટે પડ મળે એવું પણ હવે રહ્યું ન હતું. કાઠાના ઉપરથી ચાવડાનું કટક ચોખ્ખું દેખાતું હતું. એક પ્રચંડ ગજકાય ખરગધ ઉપર સવાર થયેલ કાળા વાઘાને, કાળા નેજાને ચાવડા સંઘાર પિતે પણ હવે તે સ્પષ્ટ દેખાતું હતું.
ચાવડાએ નીચેથી રાયમ જામને જે. એણે બૂમ પાડી? રાયલ જામ! મારી સંધાર-સુખડી લાવ, નહિતર આજ આ ગઢને પાડીને પાધર કરીશ !”
સંધાર-સુખડી એટલે વસતીમાત્ર હથિયાર-પડિયાર મૂકીને અને ભૂમિયામાત્ર લેઢાં છેડીને એક બાજુ રહેને સંધારે એક દિવસ સુધી નિરંતરાય ગામ લૂટે. આવી સંઘાર-સુખડી સંધારે છેક સિંધથી તે
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
જગતશાહ
સોપારાના કાંઠા સુધી ઉઘરાવતા, એમનાં વહાણો પહોંચે ત્યાં સુધી ઉધરાવતા. પણ વહાણ મૂકીને રણમાં ઘોડાં લઈને સંધાર-સુખડી ઉઘરાવવાની વાત તે સાવસાવ નવી હતી.
બે ભૂમિયાએ બાવડે ઝાલીને અરજણ રબારીને હાજર કર્યો. રાયેલ જાગે અરજણને જોઈને ચીસ જેવા અવાજે ત્રાડ પાડી : દગાખેર !”
અરજણ રબારી તે હેબતાઈ જ ગયો.
પાપિયા, દગાખોર !” રાયલ જમે ખૂબ ઉશ્કેરાઈને કહ્યું: ચાવડો આટલે પાસે આવી ગમે ત્યારે તું મને કહેવા આવે છે ? તે એનું મેરાપું ખાધું લાગે છે !'
“બાવા. મેરાપું ખાધું હોય તે હું ચેતવવા જ શીદ આવું? ને હું ક્યાં રાજને ચાકર પણ છું ? હું ક્યાં તમારા ચોવીસમાંથી એકેય ગામને પસાયતે કે વરતણિયો છું ? આ તે મેં ચાવડાને જે ને તમને ચેતવવા આવ્યો એનેય ગુને મારો !”
બાપડા અરજણને ક્યાં ખબર હતી કે ખરાબ સમાચાર લાવનારા, અથવા તે ગમે તેવા સમાચાર લાવ્યા પછી જે એમાંથી ખરાબી ઊગી નીકળે તે એવા વાવડ લાવનારા, સદાકાળ ગુનેગાર જ મનાતા આવ્યા છે!
દગાર ! તારે મને સૂતે વેચો હવે ને ? લે, લે જા !”
અને જામ રાયેલે પોતાના લાંબા ભાલાથી અરજણને કોઠાની ભીંત સાથે જડી દીધો ! અરજણની કાળી ચીસ હવામાં વેરાઈ ગઈ. ને એના લેહીના છાંટા રાયેલ જામ ઉપર છંટાયા.
પરંતુ રાયલ જામને ગમે એટલે કેધ ચડ્યો હોય તેય અરજણને મારેલો ભાલે ચાવડા સંધારને કશી ઇજા કરે એમ ન હતે. ફાટી નીકળેલા ક્રોધને માંડમાંડ કાબૂમાં લાવીને રાયલ જામે ગઢને
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાવડા સોંઘાર
બચાવ કરવાના ઉપાયા વિચાર્યા.
ગઢના એય દરયાન્ન ખધ થઈ ગયા. દરવાજા ઉપરના કાઠા ઉપર સીસાના ઢગ ખડકાયેલા રહેતા, ચૂલા ભરેલા રહેતા. તે સળગાવી એની માથે સીસાનાં ખડિયાં ગરમ થવા લાગ્યાં. તેલ ખેાળેલી મશાલા બહાર રાખવામાં આવી. ભૂમિયાની કરતી ચાકી ગઢની રાંગ ઉપર બેસી ગઈ.
૮૧
દરવાજા તેડવાને ચાવડા સંઘારનું કટક ગઢના દરવાજા સાથે આકળ્યું. ઉપરથી પડતા ઊકળતા સીસાના ધગધગતા રસ, સળગતા કાકડા વગેરેથી એ પાછું હઠયું. ત્રણ ત્રણ વાર એમણે બારણાં તાડવા મથામણુ કરી, અને ત્રણે વાર એને પાછું પડવું પડયું. સીડીઓ મૂકીને રાંગ ઉપર ચડવાના એકસામટા ચાર-પાંચ ઠેકાણેથી પ્રયાસેા થયા, પણુ વસતીએ સીડીઓને અને સીડી ઉપરના માણસાને ધકેલી નીચે પાડ્યા. ચાવડા સંધારે રાંગની અંદર સળગતી મશાલા ફેંકી કે જેથી અંદર આગ લાગી જાય. એ મશાલાને વસતીએ ઝુઝાવી નાંખી.
તે એમ ને એમ રાત પડી. ગઢની રાંગ ઉપર ઠેકાણે ઠેકાણે મેટાં તાપણુાં કરીને ભૂમિયાએ રાંગની ચોકી કરતા હતા. ગઢ એટલેા ઊંચા હતા ને રાંગ એટલી હૈયારખી હતી કે બચાવ કરનાર ભૂમિયા સાવધ રહે તે એમને નીચેથી આવતાં તીરથી કાંઈ ઇજા ન થાય; ખકે તેઓ ધારે તા ઉપરથી તીર ચલાવીને નીચે નજીકમાં રહેલાને ઇજા કરી શકે.
ચાવડા રાતે ગઢને ઘેરીને પડ્યો; ભૂમિયાએ ગઢની રાંગની જાગતી ચાકી કરતા રાત આખી જાગતા રહ્યા.
આ બધું કારભારું હીરા શેઠના હાથમાં હતું. જામ રાયલ બેઠા બેઠા થે।ભિયા ચાવતા હતા તે જાણે રિસામણે હાય એમ ખેડા હતાઃ ગઢમાં પુરાઈ રહેવું ને પથ્થરની રાંગની ચાકી કરવી એ તે રાંડીરાંડ પણ કરી શકે; એમાં રજપૂતની શાભા શી ? મેાકળું મેદાન
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
'જગતશાહ
હાય, બેય બાજુથી જણેજણ, ઘેડેડાં ભટકાતાં હોય, તલવારે તળિયે પાડતી હૈય, પોતે કટકનું ખળું કરતે, ને “જે અંબે ! જે અંબે ! ના લલકાર લે કટકના મેવડી ભણું વધતે હેય તે એ ધિંગાણું ખેલનારને ખેલવામાં, સાંભળનારને સાંભળવામાં તે જેનારને જેવામાં કઈ રસ પણ પડે.
લડાઈમાંયે, ધિંગાણામાંયે હવે રંડવાણું પેઠું એના અફસોસ માંથી જ રાયલ જામ ઊંચા આવતા ન હતા. કોઈક કાંઈ પૂછે તેય રાયલ જામ કડવા અવાજે કહેતા કેઃ “એ બધું તમે હીરા શેઠને પૂછે; એ વાતે એ વાણિયે જાણે! આ તે કાંઈ રજપૂતની લડાઈ છે?” - વારે વારે ગઢની બહારથી ચાવડાને કટકમાંથી મોટા અવાજના જાણે ગબારા ઊઠીને ગઢમાં આવીને ફાટતા : એ જમ રાયલ ! આમ બાઈડીની જેમ હાથમાં ચૂડી પહેરીને શું બેઠો છે ? મરદાનગીની વાતે તે બહુ બહુ કરતે હતો ! મરદ છે તે પડમાં આવ; નહિતર બયાં પહેર, બલેયાં !”
બે-ત્રણ વાર તે પથ્થર સાથે બંધાઈને બયાંની જેડ પણ ગઢમાં આવીને પડી.
જામ રાયલ બેઠા હતા. હીરે શેઠ ઊભો હતે. વસતીમાંથી સંઘપતિ સોલ શેઠ પણ ખભે કામઠી, ભાથામાં તીર ને ભેટમાં જમા ધારણ કરીને આવી પહોંચ્યા હતા.
એવામાં બયાની એક જડ પથ્થર સાથે બંધાઈને ત્યાં જ આવીને પડી.ને બહારથી “વાહ મરદ ! વાહ રાયેલ જામ! વાહ રાયલ જામ!' ના ઉપાલંભથી ખદબદતા અવાજોના રીડિયારા સંભળાયા.
ધથી ભાન ભૂલેલા જામે પોતાના ભૂમિયાઓને સાદ દઈને એકવાર ગઢમાંથી બહાર નીકળવાની કોશિશ કરી જોઈ. પણ, એની આવી જ કેઈ ઉતાવળી ચાલને માટે ચાવડે તૈયાર હોય એમ,
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાવડે સંઘાર
ગઢનાં બારણું ઊઘડ્યાં ન ઊઘડ્યાં ત્યાં તે ચાવડાના સંધારે ગઢમાં પિસવા માંડ્યા. માંડમાંડ એમને પાછા કાઢયા, માંડમાંડ ગઢના દરવાજા પાછા બંધ થયા ને દસબાર ભૂમિયા બહાર રહી ગયા, તે કપાઈ ગયા !
સેલ શેઠે જામ રાયલને ધીરજના લાભ વર્ણવી બતાવ્યા : આપણે ગમે તેમ તોય સમય સર સાવધ થયા છીએ. હજી એ લેકે ગઢમાં પેસી શકયા નથી, પસી શકશે નહિ. આપણે આમ ને આમ મહિને કાઢી નાંખીશું, પણ ચાવડાથી મહિને નહિ કઢાય.'
પરંતુ રાયેલ જામના હૈયા ઉપરથી આ વાતે, જાણે પથ્થર ઉપરથી પાણીની જેમ, સરી જતી હતી. એને તે કોઈ પણ રીતે, ધિંગાણું કરવું હતું; ચાવડાને બતાવી જ દેવું હતું ! ને બીજા કશા કરતાં એની આવી આંધળી રજપૂતવટનું ગઢ ઉપર મોટું જોખમ હતું.
ને એ જોખમની સેલ સંધપતિને મોટી ફિકર હતી; હીરા શેઠનેય એની ફિકર હતી.
એવામાં જગડૂ દોડતો એના બાપની પાસે આવ્યો, બેલ્યોઃ
બાપુ! આ ધિંગાણું જે આમ ચાલશે ને તે જામ વહેલા કે મેડા પણુ ગઢનાં બારણાં ઉઘડાવીને પિતે રણુરંગ માણવા નીકળી પડશે ને વસતીને લૂંટાવી દેશે ! એમને જોઈએ છે કેવળ વશેકાઈ. જે ચાવડાને જ જીવતે ઝાલીને એમને આપીએ, તે વશેકાઈ વધે કે નહીં, કે કંથકેટના નામે કાળઝાળ ચાવડાને જીવતે ઝા ખરે?'
સંઘપતિ સોલ હસ્યાઃ “બાપ, તું હજી બાળક છે ને ધિંગાણું એ તે મોટેરાનાં કામ છે.” “ના. પણ ચાવડાને જીવતે પકડી લાવ્યા હોઈએ તે ?'
અરે ગાંડા ! એ હજામ હજી ક્યાં પેદા થયો છે, કે જે સિંહના નખ ઉતારવા જાય ?'
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
જગતશાહ
વધુ કઈ બેલાચાલ્યા વગર જગડૂ, ત્યાંથી ખસી ગયો. એણે એના ભાઈબંધોને એકઠા કર્યા અને પોતાની વાત સમજાવી. ભાઈબંધને કામ તે કરવા જેગ લાગ્યું ને કરીએ તે રંગ પણ રહી જાય, એમ પણ બધાએ કબૂલ કર્યું. પણ એમની પાસેય સોલ શેઠના સવાલને જવાબ નહતો કે એવો હજામ ક્યાંથી કાઢ, કે જે સાવજના નખ ઉતારવા જાય?
તમે જરા ચાલે તે ખરા! આપણે આ પથકની સીમમાં શું અમથા રખડ્યા છીએ?”
ચારે ભાઈબંધો ત્યાંથી સરકી ગયા.
આવડો મેટ ગઢ ! હંમેશા સાંજટાણે ગઢ બહારથી ગેધન ઘેર આવે ને ગોરજમાંથી સંધ્યાની છાંટ દૂર થાય ત્યારે ગઢના દરવાજા બંધ થાય. પછી કાઈ એકલદોકલ બહાર રહી ગયું હોય એને માટે ગઢની એક બારી ઉઘાડી રહે. ને એય આરતી ટાણે બંધ થઈ જાય. પછી જે બહાર હોય એને રાત બહાર રહેવાનું. આ કાયદાનું હંમેશા કડક રીતે પાલન થાય. અને જો એવું હોય ત્યારે તે એમાં મીનમેખ ન થાય.
પરંતુ આ રખડુ ભાઈબંધને રાત પડે તે પહેલાં આવવું પોસાય નહિ; ને આખી રાત બહાર રહેવુંય પિસાય નહીં. એમને એક વેળા એક ઘોરખોદિયું મળી ગયું હતું. સપાટ પ્રદેશનું આ શિકારી છતાં બીકણ જનાવર એ કચ્છની ધરતીની પેદાશ છે.
જરખના આગલા પંજા પાવડા જેવા હોય છે ને એનું જડબું ઘણું લાંબું ને ભારે આકરી પકડવાળું હોય છે. નાનાં નાનાં કૂતરાને એ ઉપાડી જાય છે, દાટેલાં મુડદાંને એ ખોદીને ઉપાડી જાય છે, અને ભેય ખોદીને એ સસલાંનેય પકડી જાય છે. આ જરખની એક ખાસિયત હોય છે. એના આવવા-જવાને મારગ જમીન નીચે હોય છે. પણ એનાં બેય મેઢાં એ ધૂળથી અને ઝાંખરાંથી એવી કુદરતી
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
થાવડો સંઘાર
રીતે ઢાંકી દે છે કે એની કેઈનેય ગંધ સરખી નથી આવતી. જગતમાં આ એક જ જનાવર એવું છે, જે શિકારી હોવા છતાં ઢોરને એની ગંધ સરખી નથી આવતી.
ફરતા વીસ હાથમાં માણસ બેભાન થઈ જાય એટલી દુર્ગધ એનામાંથી વહે છે, છતાં શિકારી કૂતરા એને પીછો પકડી શકતાં નથી. પિતાની ગંધ અને પિતાને માર્ગ દેરવાની એનામાં એવી તે અજબ કરામત હોય છે કે ચાલાક ને ચાર ગણુય એવા રબારીનાં ચેકિયાત કૂતરાને પણ એ પાછળથી ગળામાંથી પકડે છે ત્યારે જ કૂતરાને એની હાજરીને બહુ મોડે મોડે ખ્યાલ આવે છે.
એનું મૂળ નામ જરખ, પણ એનું લૌકિક નામ ઘેરખોદિયું. એની પાછળ પડેલે શિકારી જમીન નીચેના જવાના એના માર્ગની મથાળે જ ઊભો હોય તેય એને એના માર્ગની ખબર ના પડે–ભૂતપ્રેતની કથાઓમાંથી ઘણું મેટા ભાગની કથાઓનું ઉત્પાદક આ જનાવર એટલું ચાલાક હોય છે !
ઘેરબેદિયાએ પાડેલે આવો એક છાને માર્ગ આ ભાઈબધાને જાણવામાં હતું. ને માણસને ઘોરખોદિયાની તે બીક હોતી જ નથી; બલ્ક માણસ જ્યાં એકવાર એના છૂપા માર્ગમાં પગ મૂકીને ચાલ્ય હોય ત્યાં એ પછી પગ પણ મૂકતું નથી. ભાઈબંધોને આ માર્ગ એમની રખડવાની મેજને હતે. ને મસાણ ને કબ્રસ્તાનની બાજુના આ માર્ગના એમના ઉપગમાં રાતમધરાતે એમને પડકારે એવું પણ કેઈ ન હતું.
એટલે મોડી રાતે ભાઈબધે કિલ્લાની બહાર નીકળી ગયા.
ચાવડા સંધારને પડાવ તીર, ભાલા કે ગેફણાના ઘાથી દૂર હતો; પડાવને ફરતાં તાપણું બળતાં હતાં. અને તાપણને પ્રકાશ રેલાય એનાથી દૂર ચારે ભાઈબંધો જમીન સરખા સપાટ સૂતા રહ્યા.
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
જગતશાહ
જગડૂએ ચારેકેર નજર ફેરવી. અંધારામાં નજર ટેવાતી ગઈ ને પછી એણે ચાવડા સંઘારને નેજવાળે પડાવ શોધી કાઢો.
ઘેડીવાર એ એમ ને એમ જ પડ્યા રહ્યા. સંધારના ઓરડામાં ખાવા-પીવાને વૈભવ ચાલતું હતું. નેતિયાનાં, કંથકેટના ગઢની બહાર રહી ગયેલાં કંઈક ઘેટાં ને બકરાં આજે આખાં ને આખાં શેકાતાં હતાં. વચમાં તાપણાં ફરતા ચાર-ચાર પાંચ-પાંચ સંઘારાની જમાવટ થઈ હતી ને એમની વાતોને શેર અહીં સુધી સંભળાતે હતે. મૂળ પડાવથી આઘે આઘે એક તાપણાને પ્રકાશ બીજા તાપણાના પ્રકાશને ચૂમે એ રીતે ફરતાં તાપણુએ ગોઠવ્યાં હતાં. આ પડાવ જાણે અજવાળાના ગઢથી રક્ષાયે હતે. ને ત્યાં એક એક માણસ બેઠે બેઠે ચોકી કરતા હતા.
ક્યાંય સુધી ચારે ભાઈબંધ પડ્યા રહ્યા. આખરે પહેલાં કંટાળ્યા ચાખડો. ચોખંડાએ જગડૂને પૂછ્યું: “વસા ! આપણે આમ ક્યાં સુધી પડ્યા રહેવું છે ? મને તે પેટમાં દુઃખવા આવ્યું.”
જગડૂએ મોઢા ઉપર આંગળી મૂકીને કહ્યું: “ચૂપ!” પણ...આમ તે ઊંધ આવી જાય...'
જગડૂએ ધીમેથી એના કાનમાં કહ્યું: “આ દૂદે ઊંઘી ગયે છે; તને ઊંધ આવતી હોય તે તુંય માંડ ઊંધવા ! એમાં આમ અકળાય છે શું?”
પણ મારું કામ પડે તે મને જગાડજે, હો ” “ભલે.” પણ ત્યારે આપણે અહીં આવ્યા છીએ જખ મારવા ?” “જખ નહિ જરખ મારવા !'
ક્યાં છે એ ?”
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાવડા સંધાર
- વાલજી ! હવે વાત ન કર; સાવ મૂંગા મૂંગા પડયો રહે. '
'
૬ ભલે.
હો
દૂદા તા આંખા મીંચીને પડયો જ હતા. ચાખડા પણ પડયો રહ્યો. ખીમલી પણ લાંબા પડયો હતા. જગડૂ પણ અંધારામાં અંધારાના ટુકડા જેવા થઈ તે, જમીન સરસા પડચો પડવો ચારેકાર જોતા હતા. એની છાતી થડક થડક થતી હતી. ઉશ્કેરાટથી એના હાથ-પગ ક પતા હતા. અસૂઝ ઇન્તેજારીથી એ એક પળ પણ સ્થિર રહી શકતા ન હતા. પરંતુ પેાતાની એ આખીએ ઇન્તેજારી ઉપર સવાર થઈ ને એ કંથકોટના કિલ્લાના બાંધકામ વખતે નકામા ગણીને ફેંકાયેલા એક પથ્થરની પાટ જેવા પડ્યો રહ્યો.
સમય ધીમે ધીમે, અતિ ધીમે જવા માંડ્યો. હવે ભેાજન શરૂ થયું. કથાટનાં ઘેટાં-બકરાંની ભારે તારીફ કરતા કરતા સંધારા એકબીજાને ઢાકારા–પડકાર કરતા ખાવા-ખવરાવવા લાગ્યા. ચાવડા સંધાર પણુ પેાતાના તેજાની નીચે મૂંગા મૂંગા ભેાજન લઈ રહ્યો.
ધીમે ધીમે, એક પછી એક નાના—મેાટા ધડા નીકળવા માંડવ્યા. ચાવડા અને સધાર બેયને કાંઈ મળ્યું હોય તેાય દારૂમાં, ને ગયું હાય તાય દારૂમાં! દરિયા ઉપરનાં એમનાં ભીષણુ પરાક્રમા ને નઠાર કામા પણુ દારૂના નશામાં જ થતાં. અને એમણે વિજયો મેળવ્યા તેય દારૂના નશામાં તે પરાજયા મેળવ્યા તેય દારૂમાં. એમણે રાજ મેળવ્યાં તેય દારૂમાં, તે ખાયાં તે પણ દારૂમાં !
ધીમે ધીમે દારૂની વહેંચણી થવા લાગી. અને પડાવને ભરી દે એવા ચાવડા સધારના અવાજ મધરાતે સાવજ ગરજે એવા સભળાયા : - જો કાઈ દારૂના નશામાં બેભાન થશે તા એને હું ઊભેા ને ઊભા ચીરી નાંખીશ ! હું હમણાં બધે જોવા નીકળું છું. ભૂલશેા મા, સામે દુશ્મન ખેડા છે. તે એ પણ ભૂલશે। મા કે તમારી વચમાં ચાવડા સંધાર બેઠા છે! '
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
જગતશાહે
ચાવડો સંધાર ઊઠયો. એની આગળ એના નેજાવાળે હતું, પાછળ પિતે ચાલતું હતું. એ બધે ફરી વળે. કાઈકને એણે બે લાત મારી, કેઈકને થપાટ મારી; અને એક-બે ઠેકાણે તે એણે
કરી ને ભાલા સાથે અપરાધીઓને ભયમાં જડી દીધા! એમ ફરતે ફરતે છેવટે એ પાછો પોતાને સ્થાને આવીને બેઠે.
વળી એક પહોર વીત્યો. માઝમ મધરાત જામી. તાપણું ધીમે ધીમે પિતાનું લાલ નૂર ગુમાવવા લાગ્યાં. ધીમે ધીમે બધા શેર શમ્યા.
જગડૂએ ચોખંડાને જરા ઢંઢોળે, એના કાનમાં કહ્યું: “વાલજી, જગી પડ, પણ અવાજ ન થાય, હૈ !'
“હે .” જગડુએ એના મોઢા ઉપર હાથ દીધેઃ “ચૂપ, સાવધાન!” “હું જાણું જ છું.” ખીમલીએ કહ્યું. “હુયે. દૂદાએ કહ્યું. ચારે જણ સાવધ થયા. “હવે શું?' ચેખડાએ પૂછયું, “પાછા જવું છે ને ?'
હા, પણ જરા વાર છે!” એના કાનમાં જગડુએ કહ્યું, “હવે હું કહું તેમ કરો ! આગળ હું, બીજે ચાખડો, ત્રીજો દૂધ ને ચોથે ખીમલી : એમ એક પછી એક વાંસે ને વાંસે જ, જમીનસરસા ને સરસા જ, આપણે આગળ વધવું છે. જેજે, કે જમીનથી આંગળ જેટલે પણ ઊંચો ન થાય, હે !'
ધીમે ધીમે ધીમે, જાણે અંધારામાં જ પાતળે સળ પડતો હોય એમ, ભાઈબંધોની આ સાંકળ પેટ ઘસતી, જાણે મગરમચ્છ સરકતે હોય, ઢેઢગરોળી સરકતી હોય એમ, આગળ વધી.
તાપણુ પાસે ચોકિયાત સંધાર ઝોકાં ખાતો હતો. એની
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાવડા સધાર
૮૯
પાસે ક્રાઈ સંગાથ હતા નહિ, ને ભાંગતી મધરાતમાં એ એકલા હતા.
એકાએક કાઈ રાઠાડી પુજાએ એનું ગળું ભીંસીને પકડયુ”— જાણે ખિલાડીએ ઉંદર પકડયો. બાપડા જરા સરખાય અવાજ કાઢી શકો નહિ ! બિચારાના પ્રાણુ જતાં વાર ન લાગી !
પડાવમાંથી કદાચ કાઈ જુએ તા ચાકિયાત બેઠેલા લાગે એમ પડાવ તરફ પીઠ રાખીને દૂ। બેઠા. અને સંધારના શબ્દને દૂર ધસડીને એનાં કપડાં કાઢીને ચાખડાએ જેમતેમ પહેરી લીધાં.
પછી જાણે બેઠા બેઠા થાકયો હોય એમ ચાખડા ઊઠયો. આંટા મારતા મારતા એ ખીન્ન તાપણા પાસે ગયો. ખીન્ન તાપણા પાસે અનિદ્રામાં બેઠેલા ચેાકિયાત એને જોઈ તે ઊભા થયા: કેમ ?
ચાખડાએ નાક પર આંગળી મૂકીને ચૂપ રહેવા ઇશારત કરી અને ગઢ તરફ આંગળી ચીંધી.
બીજો કહે : ‘ગઢ ઉપર કંઈ હલચલ દેખાઈ ? એમાય તા હાલ, નાયકને ચેતવીએ. ’
ચેાખડાએ હાથની ઇશારત કરીને એને સમજાવ્યું કે પહેલાં ખાતરી કરવી જોઈ એ. ખાતરી કરવાને ચેાખડાની સાથે એ આગળ વધ્યા. પળવારમાં તેા એ બિચારા પહેલા સધારને મળવા જમરાજાને ત્યાં પહોંચી ગયા ! એની જગ્યાએ ખીમલી ગાઠવાઈ ગયા.
નખશિખ સંધારના ગણવેશ જેવા વેશમાં સજ્જ થઈ તે ચાખડા ને જગડૂ ચાવડાના પડાવની અંદર આગળ વધ્યા.
ચાવડા સધારના તેજા આગળ ઘેાડાંઓની હારની હાર બાંધી હતી. એમણે ધાડાં છેાડી નાંખ્યાં તે બે-ચાર ઘેાડાંને પાછળ ડામ દીધા. ઘેાડાં ભડકવ્યાં. ભારે આકળી હાવળ નાંખીને એક ઘેાડા ઊભે પટે ભાગ્યા ને પાછળ ખીજા ઘેાડાં નાઠાં !
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
જગતશાહ
પછી તે વચમાં જે આવે તેને અડફેટે ચડાવતાં ઘેડાં આંધળાંભીંત બનીને નાસવા માંડ્યાં. આગળ ડામની વેદનાથી પીડાયેલા ઘોડા અને પાછળ એનું અનુકરણ કરનારાં ઘડાં ને તે પછી જ્યાં ત્યાં બાંધેલાં બીજ છૂટાંછવાયાં ઘોડાં એમનું જોઈને દેરડાં તેડી-છોડીને દેડવા લાગ્યાં.
પળવારમાં આ પડાવ કોલાહલથી ઊભરાઈ ગયો : “ઘોડાં નાઠાં !...ઘોડાં નાઠાં ! પકડે !.પકડે !”
અને જેમ શેર વધ્યો તેમ ઘોડાં વધારે ભડકીને આંધળી દેડધામ કરી રહ્યાં. કંઈક સૈનિકે અડફેટે આવ્યા, કંઈક અડફેટથી બચવા માટે દેડધામ કરી રહ્યા. આખા પડાવમાં અવ્યવસ્થા અને દેડધામ મચી ગઈ; ચારેકેર આભઊંચે શેરબકોર ઊઠયો.
કંઈક ઘોડાં તે ભલેપાટ નાઠાં, કંઈક માંડમાંડ હાથમાં આવ્યાં.
સંધારે હવે પૂરા જાગ્યા હતા અને અંદરોઅંદર સવાલ કરતા હતાઃ “આમ બન્યું કેમ? આ કામ કેવું? , લાગ જોઈને કઈ દુશ્મન પેસી ગયે ? કે પછી ઘેડાં બંધાયાં જ હતાં ઢીલાં ? અરે ભાઈ વીસ ગાઉને પંથ ખેડીને આવ્યા છીએ તે થાક ચડી ગયે હોય...તપાસ કરો ! દુશ્મન હોય તે પકડ! જે કઈ વાઘની બેડમાં હાથ નાંખવા આવ્યું હોય એને એક વાર બતાવી દે કે આ કેઈરેજીપેંજી રજપૂતને નહિ પણ કાળઝાળ સંધારનો ડાયરે છે !... અરે ભાઈ ઘેડાં કેટલાં પાછાં હાથ આવ્યાં ?–ચાવડો પહેલે સવાલ એ પૂછશે એને જવાબ શું દેશું ?'
“અને ચાવડે? એ વકરેલા સાવજની ડણક હજીયે કાં ન સંભળાય ? જરાક સંચર થાય તે જે સૌથી પહેલ જાગે અને સહુથી પહેલું ગાજે, એને અત્યારે અવાજ સરખે કાં ન સંભળાય ? એના દીદાર કાં ન દેખાય ?' ઠેર ઠેર પ્રશ્ન ઊઠયો.
કોઈકે કહ્યું: “ભાઈ, જરા જોજે હો. ચાવડાએ આપણને
અને અંદરોચ
કોઈ દુમનામ બન્યું કેમ
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાવડો સંઘાર છાંટા પાણી સામે ચેતવ્યા હતા. આપણે એની ચેતવણી સાંભળી છે કે નહિ એની કસોટી કરવાને ચાવડાએ પોતે જ તે આ કર્યું ન હોય ? એ તે ચાવડા છે. ચાર આંખે લઈને ફરે છે... જરાક અણુસાર આવે ને ફલાંગ મારીને સામો ગાજનારો ચાવડે અમસ્તે ચૂપ ન રહે, હો ! એ હજી સુધી ચૂપ છે એમાં જ એણે કંઈકના ઘાટ મનમાં ઉતારી નાખ્યા હશે, હો ! એને ક્રોધ તે ભયંકર છે, પણ એની મશ્કરી તે એથીય વધારે ભયંકર છે!”
ચાવડાની આ બાજુ કોઈથી અજાણ ન હતી, એટલે બધા જ અસ્વસ્થતા ભરેલું મૌન જાળવી રહ્યા.
પણ જેમ જેમ વખત વીતતો ગયો તેમ તેમ એમને ચાવડાનું સદંતર મૌન વધારે ને વધારે અસ્વસ્થ બનાવવા માંડયું.
આખરે બે માણસે માંડમાંડ હામ ભીડીને ચાવડાના નેજા તરફ ગયા. ને એમણે ત્યાં જે જોયું એથી નર્યા અચરજથી ભીને ઊભા રહી ગયા. નર્યા વિસ્મયથી એમણે હાકલ મારી. એ સાંભળીને સંધાર વડેરાઓને આખો ડાયરો ત્યાં દોડતું આવ્યું. બધા જ આશ્ચયથી સ્તબ્ધ થઈને ઊભા.
ચાવડાને ને ત્યાં હો, ચાવડાનાં હથિયારે ત્યાં હતાં, ચાવડાની બિછાત ત્યાં હતી, એની સદા માનીતી ને ઘડીભર પણ એના અંગથી વેગળી નહિ પડતી એની તલવાર પણ ત્યાં હતી, પણું–
—પણ ત્યાં ચાવડો સંધાર ન હતું
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫
.
..
• જસદાના ચાંદલા
કંથકેટની અંદર સવાર પડી ને ગઢની અંદરની વસતી હેલારે ચડી–જાણે દરિયામાં પૂનમની ભરતી ચડી. સવારના પહેારથી જ રાયેલજીના દરબારગઢ આગળ માણસ ટેળે વળવા લાગ્યું હતું.
વાત આવી હતી, ને કાનેકાન આખાયે ગઢમાં ઘેર ઘેર ગવાઈ ગઈ હતીઃ સેલ સંધપતિને જુવાન છોકરે જગડૂ ને એના ત્રણ ભાઈબંધો રાતમાં ને રાતમાં ચાવડા સંઘારને જીવતો પકડી લાવ્યા હતા! સંઘપતિ સેલની હવેલીની બહાર પગ પણ ન મુકાય એટલાં બધાં માણસો એમને બારણે ભેગાં થયાં હતાં. ને બધાને એક જ વાતની ઈન્તજારી હતી કે આ વાત સાચી કે ખોટી ?
ભલા, ચાવડો સંધાર—દરિયાલાલનાં ચેરાસી બંદરમાં જેના નામની હાક વાગે, જેનું નામ સાંભળતાં દરિયાનાં વહાણે, શકરાને પડછાયો પડતાં પંખી ભાગવા માંડે એમ ભાગવા માંડે, જેના નામ સાથે અનેક નઠારતાઓ ને ભીષણતાઓ જોડાઈ હતી એ ચાવડા સંધાર–જીવતે ઝલાય ખરો ? હજી તે એ કાલે ગઢને ઘેરીને ઊભો હતે. કાળઝાળ સંઘાર જાણે આભમાંથી પ્રગટયો હોય એમ દરિયા ઉપરથી રણમાં આવ્યો હતો, સાથે કારમાં કટક લેતે આવ્યા હતા. એણે રણરંગીલા રાયેલ જામનેય ગઢમાં ભિડાવી દીધો હતો ને કંથકોટમાંથી ચકલું સરખુંયે બહાર ફરકી ન શકે એવું કરી દીધું
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
જદાના ચાંદલા
હતું; એમાંથી આ જુવાનિયા ગઢમાંથી બહાર કેવી રીતે ગયા, બેલારમાં બેઠેલા સાવઝને જાણે કાન પકડીને લાવતા હોય એમ એના કાળઝાળ કટકની વચમાંથી કટકના મોવડને કાન પકડીને કેમ કરી લાવ્યા ? કેમ લાવી શક્યા?..
ભલા, ઝાઝી વાતની તે ખબર નથી, બાકી એક વાત તો સાચી: ગમે તે કારણે છે, પણ પાછલી રાતે સંઘારને દળમાં હાકોટાપડકારા બહુ થતા હતા ખરા; હવામાંથી ચળાઈ ચળાઈને ગઢમાં મેટ શેરબકેર આવતો હતે ખરે; ને ઘેડાના ડાબલા પણ સંભળાતા હતા ખરા !
ત્યારે ભૂમિયાઓએ રાંગ માથે ચડી ચડીને એ જોયું પણ હતું. કહે છે કે હીરો કામદાર ને રાયલ જામ પણ રાંગ ઉપર ચડી ચડીને જાતે જોતા હતા કે રખે આ દેખી(દુશ્મન)નું કટક પાછલી રાતે ગઢ ઉપર તે ચડી નથી આવતું ને ? પણ એવું તે કાંઈ જાણે ન નીકળ્યું. જે કાંઈ કેલાહલ હતે એ કટકમાં જ હતા ને એમના એડામાં જ શમી ગયો હતે.
ને ત્યારે ઘણુએ ધાર્યું કે જ્યાં ચાવડાનું નામ પડ્યું ને જ્યાં સંઘારનું કામ પડ્યું ત્યાં દારૂ તે વચમાં સમજવો જ. ચાવડો જુદ્ધ ચડે કે ખાલી ગામતરે ચડે તે, હજીરોટલા વગર નીકળે, અરે, હથિયાર વગર પણ નીકળે, પણ દારૂ વગર તે ઘર બહાર પગ પણ ન મૂકે ! ચાવડાનું ગયું જ બધું દારૂમાં ! એટલે કાંઈક એવું ને એવું જ તેફાન હશે, એમ કામદાર અને રાયલજીએ સમજી લીધેલું.
આ એક ગેઝીરો સંભળાયો હતો. એ ઘડી બે ઘડી ચાલ્યા ને પાછે દિવાળીની કઠીની જેમ સમાઈ ગયો.
આ સિવાય બીજી કોઈ વાત સાંભળી નથી, જાણી નથી. હા, સવારને હિ ફાટતાં, ઘાસમાં જેમ દેવતા પ્રસરે એમ, અફવા પ્રસરી
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
જગતશાહ
ગઈ હતી કે ચાવડે સંઘાર જીવતે ઝલાય છે ને એને જીવતે ગઢની અંદર લઈ આવ્યા છે! સંઘપતિ સેલના જુવાન દીકરા જગડૂએ પિતાના ભાઈબંધ સાથે આ સાહસ કર્યું છે ! – આવી વાત કાનેકાન સાંભળી છે ખરી; સાચીટી તે રામ જાણે!
બરાબર રાશવા દિવસ ચઢ્યો, ને સેલ શેઠની હવેલીનાં બારણું ઊઘડ્યાં. અંદરથી એક વેલ નીકળી. ને એ ઉઘાડી વેલની વચમાં એક માણસને બાંધેલ હતે.
ઊંચું કદાવર હાડ, કાળે વેશ, કાળી દાઢી ને કાળા કેશ, આંખે જુએ તે લાલઘૂમ!
આ એ જ ચાવડા સંઘાર ! એ જ ચાવડે સંધાર !....
મારગમાં માણસની ભીડ વચ્ચેથી ગલી પડી ગઈ ને એની વચમાંથી વેલ નીકળી. ચારેકોરથી માટે શોર ઊઠ્યો : “ચાવડે સંધાર !..... ચાવડે સંધાર !..ચાવડા સંધાર!..
એને જવાને માણસે પડાપડી કરવા લાગ્યાં. પણ વેલને ફરતા ભૂમિયાને ભાલાની વાડે લેકેને આગળ વધતા રોક્યા.
વેલની પાછલ જગડૂ ને ચોખંડે, દો ને ખમલી ચાલતા હતા. લેકે એમની સામે આંગળી ચીંધી ચીંધીને એકબીજાને બતાવતા હતાઃ રાયલ જામ ને એના જાડેજા જોદ્ધા ગઢમાં ભરાઈ રહ્યા ને આ ચાર જુવાનડા, કાળા નાગને મદારી પકડી લાવે એમ, આને પકડી લાવ્યા ! આ બસ, એ જ ચાર જુવાનિયા : એક વાણિયાને, એક બ્રાહ્મણને, એક તરકપિંજારાને ને એક ઢંઢને દીકરે ! ખરા મર્દ!”
“આ પેલી જ ટાળી ને ?”
“હા. માળા પણ નીકળ્યા ને કંઈ વડનાં વાંદરાં હેઠાં પાડે એવા ! માળા ચારેય રખડુ! પણ એમણે રખડી જાણ્યું ખરુ!”
દરબારગઢની દેઢી આગળ બેય બાજુ ભૂમિયા ને પસાયતા
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
જાદાના ચાંદલા
હથિયારબંધ ઊભા હતા. એની સામે પાર કેનાં ટોળાં મુલકમાં જેના નામને કાળ-કે વાગતે હતો એવા વંકા ને વકરેલા દેખીને જેવા ઊભા હતા.
વેલ આવી, ઊભી રહી. ભૂમિયાઓએ બંધ છોડ્યા. ને વેલમાંથી ચાવડા સંધાર નીચે ઊતર્યો.
આ, સંધાર આવો !' જામ રાયલ ભયંકર કટાક્ષથી બોલોઃ “તમે જ્યાં આવવાનું નામ લઈને નીકળ્યા હતા ત્યાં જ આવ્યા ખરા–પણ જરા જુદી રીતે !”
પિતાની મૂછના વાળને દાંતમાં ચાવતાં ચાવડાએ ચારે તરફ નજર ફેરવી. ભલે દાઢ ભાંગી નાખી હોય ને મદારીના બંધનમાં હોય, તોય કાળો નાગ છે ભયંકર લાગતું નથી : ચાવડાના ચહેરા ઉપર એવી ભયંકરતા બેઠી હતી.
દગો ...” ચાવડે એટલું જ બોલ્યો. અને એટલું બોલીને ચૂપ રહ્યો.
કેણ, ચાવડે સંધાર દગાની ફરિયાદ કરે છે ?' જામ રાયલે કહ્યું, “અને મારે ને તારે કાંઈ વેર નહિ ને મારા ગઢ ઉપર તું ચડી આવ્ય-રાત માથે લઈને આડફાટ રસ્તેથી–એ તે જાણે દગો નહીં પણ રજપૂતવટ હશે, કેમ ?”
ચાવડે ચૂપ રહ્યો. જામ રાયલ પણ ચૂપ રહ્યો. લેકે પણ ચૂપ રહ્યા. પળવાર જાણે ભારે બેજવાળું મૌન ત્યાં આવીને બેઠું.
“અરે બાદલજી!” જામ રાયેલે સાદ દીધો. ભૂમિયાને મુખી ને કંથકેટને કેટવાલ બાદલ આભે.
આ ચાવડા સંઘારને ગઢની રાંગે ઊભો રાખે, ને ઝાંપડાને મોકલીને સંધાને કહેવરાવો કે તમારે મુખી અમારી કેદમાં છે.
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
જગતશાહ
એને જીવતે જે છે તે તમે બધા ગઢથી એક જોજન છે. જઈને પડાવ નાંખે. બાકીની વાત અમે ચાવડા સાથે સમજી લેશું!”
પછી ચાવડા સંધાર સામે જોઈને રાયલ જામે પૂછયું : “તારે. કાંઈ કહાવવું હોય તે તારેય સંદેશે ભેગાભેગો કહી દેવરાવીએ.”
ચાવડે હસ્યો: “મારો સંદેશે? મારો સંદેશો જે કહાવી શકાય જાડેજા જામ તમારાથી, તે કહેવરાવજે કે ચાવડા સંઘારનું જે થવાનું હોય તે થાય; એની કઈ પરવા ના કરશે, પણ આ ગઢની એક કાંકરીયે ઊભી રહેવા ના દેશો !”
જામ રાયલના ચહેરા ઉપર ભયંકર રેખાઓ ઊપસી આવી. એમની આંખમાંથી પ્રગટત આગના શેળ જેવો ઉગ્ર આવેશ જાણે જેનારને દઝાડી રહ્યું.
અમે તે જાડેજા, સમજો, સંધાર ? કાળા નાગની સાથે રમનારા ને કાળા નાગને રમાડનારા. તારે આ સંદેશ પણ અમે અક્ષરેઅક્ષર કહાવીશું ! કામદાર, બેલા ઝાંપડાને !”
ભૂમિ ઝાંપડાને બેલાવવાને ગયો.
બાદલજી! લઈ જાઓઆ ચાવડાને. ગઢ ઉપર શૂળી ઉભી કરે. ને સંઘાર કટક જે ગઢ તરફ એક પગલું પણ આગળ માંડે ને તે ચાવડાને શૂળીએ ચડાવી દેજે !'
જી, બાવા !'
અને આપણા કટકને તૈયાર કરીને ગઢના દરવાજા આગળ એકઠું કરે. સંદેશાને શો જવાબ આવે છે એ જોઈએ. પછી સંધારનું પાણું માપી લેશું.'
પાણી એમ ન મપાય, રાયલ જામ! તમે તે મેડ મુનાઈના વંશજ. એટલે મરદનાં પાણી કેમ મપાય એની તમને તે ખબર
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
જદાના ચાંદલા
૯૭
ન હોય, પણ પાણી માપવું હોય તે આપો મારા હાથમાં એક તલવાર અને પછી આપણે માપીએ કે જેનું પાણી જોરાવર છે ? આટલી તમારી વસ્તી, આટલા તમારા ભૂમિયા, આટલા તમારા પસાયતા, એ બધું છતાં જે હું ગઢ સસરો બહાર નીકળી જાઉં તે તમે હાર્યા, ને ન નીકળું તે હું હાર્યો!” સંધારે જાણે પડકાર ફેંક્યો.
થોડીવાર તે રાયલ જામ વિચારમાં પડ્યો; એને આ પડકાર સાલી રહ્યો. પણ કામદાર હીરા શેઠે કાનમાં કહ્યું : “બાવા ! નાગ સાણસામાં પકડાય છે, પછી ઝેરનાં પારખાં કરવાનું કાંઈ કારણ? કાંઈ કારણ વગર, કાંઈ લાભ વગર, આપણું બે-પાંચ ભૂમિયા મરાવવા? એ તે આમેય મૂઓ છે ને આમેય મરવાને છે. એને હવે વધારે નહાવાનું ને નિવવાનું શું છે ?”
રજપૂતરાજને એના સ્વભાવ મુજબ વાણિયાની સલાહ પ્યારી ના લાગી. ચાવડો પકડા પકડાય તેય એને માથે એક કહેણ મૂકી જતો હતો, એનું એને લાગી આવતું હતું !
કામદાર જામ રાયલની વિમાસણ સમજી ગયો. એણે ઉમેર્યું: બાવા ! સંધાર એકલે છે એમ આપ માને છે ? લખપતવાળા ને સાંધણવાળાની એને દૂફ ન હોય તે દરિયો મૂકીને એ આટલે આઘે દોડ્યો આવે ખરે ? સાત શેરડેથી આવ્યો હોય તોય રાપર ને લાખિયારને એને વસીલ હોય. સંઘાર દરિયે મૂકીને રણમાં આવ્યો છે ને વહાણ મૂકીને ઘોડે ચડ્યો છે, એ કાંઈ પિતાને ભરશે નહિ.”
હઠ પીસીને જામ રાયલે માથું ધુણાવ્યું. આ વાત એ પોતે પણ વિમાસતા હતા. સંધાર વહાણા મુકીને ઘોડે ચડીને રણમાં આવ્યો કયાંથી ? કાં તે બારાડીમાંથી સાત શેરડાના મારગે આવ્યું હોય, ને કાં તે મહોઈ આગળ ઊતરીને કંઠીમાંથી આવ્યો હોય. બેય ઠેકાણે પિતાની સાથે દુશ્મનાવટ રાખતા એવા ભાઈઓની જાગીરો હતી,
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
८८
જગતશાહ
એ જાગીરે સેંસર સંઘાર પડ્યો તે એને ક્યાંકથી કાંઈક ચેતવણી તે મળે ને ! આ તે છેક પાદરમાં આવીને ઊભું રહ્યો ત્યારે...તે ભાઈ, એક વાત કામદારની સાચી કે આજકાલ સગા ભાઈને પણ ભરોસો કરાય એવું ક્યાં રહ્યું છે ?”
ચાવડો તિરસ્કારથી હસ્યો: “એક તે બાપડા અમારા ભાણેજ ને એમાં વળી વાણિયાએ કાન કરડ્યા. ચાલ બાદલ, મને લઈ જા; તમારી તરવાર તે જોવા ન મળી, હવે શૂળી તે જોઈએ!”
અને રાયેલ જામ તરફ પીઠ ફેરવીને લોકોના ટોળાની સામે ચાવડો સંઘાર ચાલવા માંડયો.
ચતુર કામદાર સમયને રંગ પારખી ગયેઃ ચાવડે વાતને રંગ ફેરવતા હતા, પિતાના બંદીવાસ ઉપર મરદાનગીના ઓપ ચડાવતા હતા
કામદારે તરત જ હાકલ મારી: “અરે નાયક ! આ ચાવડાને એને કટકમાંથી જીવતે ઝાલી લાવનાર છોકરા જગડૂને અહીં બોલાવો બાવા પાસે ' !
કારમો ઘા વાગે હેય એમ ચાવડે થંભી ગયો. લેકેએ એની ચમક જોઈચાવડો વાત ભલે ને બહાદુરીની કરે, પણ એના ભર્યા કટકમાંથી એને જીવતો પકડી લાવનારો તે આપણે જુવાન છે ને ! તલવાર તાણે, મૂછના આંકડા ચડાવ્ય ને મરડનાં વેણ ભાંખે કાંઈ થોડી મરદાનગી આવે છે ! ભાઈ, સાચી મરદાનગી તે આનું નામ! ભેણમાં હાથ નાખીને કાળા નાગને બહાર ખેંચી કાઢે, એમ આ જુવાન જગડુ ભર્યા કટકના ઓડામાંથી ચાવડાને ઝાલી લાવ્યો ! એણે એક જ ઝાટકે સંઘારના કટકને હેઠે બેસારી દીધું ને ગામને નિર્ભય કર્યું. બાકી તલવારના તાલટા લેવામાં મરદાનગી હોત ને તે તે લુહાર માતર મરદાનગીનાં શીંગડાં ઉગાડત પિતાને માથે !
સોળ વરસના પાતળિયા છોકરાને આવતા જોઈને લેકમાત્ર
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
જશેાદાના ચાંદલા
**
આ
એની સામે જોઈ રહ્યા. એની પાછળ એના ત્રણ ભાઈધા હતા. કાં કાળઝાળ અંગારા જેવા ચાવડે તે કાં જુવાનીમાં પગ મૂકતા આ ચાર જણા ! છેકરાએ તે છેાકરાએ, પણ ભારે કરી એમણે ! હજી મૂછ ઊગી નથી, છતાં ભલભલા મૂછાળા ને દાઢીવાળાનાં પાણી ઉતારી દીધાં એમણે !
જામ રાયલની સામે જગડૂ ખે હાથે પ્રણામ કરીને ઊભા રહ્યો. ‘ છેાકરા ! ” જામ રાયલે કહ્યું : હવે તને અમે છેકરે નહિ કહીએ; તું તે ખરેખરા મરદ છે! મરદ ! તને તેા મરદને છાજે એવી બક્ષિસ હોય. લે આ!' અને જામ રાયલે પોતાની મૂઠવાળી તરવાર જગડૂને જાતે પહેરાવી.
· કામદાર ! મરદને એની મરદાઈ ને છાજે એવી પહેરામણી અમે આપી છે. એના ત્રણેય સાગરીતને હજાર હજાર કારી આપજો !' ચાવડે! કદમાં હોય તે ચાવડા પોતે ગમે એટલા ફૂફ઼ાડા મારે તાય સધાર કટક હવે ડંખ મારી શકે એવા સભવ કાઈને દેખાયા નહિ. લાકાએ ચાવડાને જોઈ લીધેા; અને એને જીવતા ઝાલનારા જીવાને નેય જોઈ લીધા.
રાયલ જામ ને કામદાર મસલત કરવાને અંદર ચાલ્યા ગયા. ગઢના દરવાજા પાસે હવે ભૂમિયા જમા થવા માંડયા હતા. તે કામદારે મુનીમને ત્રણે ભાઈબધાને આપવાની બક્ષિસના હવાલા આપ્યા હતા, એટલે મુનીમ એ ત્રણેનેય લઈ ગયા. તે જગડૂ પેાતાના ભાઈબધાની રજા લઈ ને પોતાની હવેલીએ પાછે ગયે.
આજે એના ધરમાં એના માટે જુદી જાતનું સ્વાગત તૈયાર હતું. દીકરાએ ઉઠાવેલા જોખમથી એની માની છાતી તેા હજીયે થડક થડક થતી હતી; અને પોતાના પુત્રના આવા સાહસથી સેલ શેઠની છાતી હજીયે ફુલાતી હતી. સંધના ચારપાંચ શેઠે પણ આવીને -બેઠા હતા અને પેાતાની નાતના એક જુવાને ધિંગાણાને આખા
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦
જગતશાહે
રંગ પલટાવી નાખ્યો એના ઉપર પિતાની ખુશી જાહેર કરતા હતા.
જગડૂએ ચાવડા સંઘારને એકલે હાથે ઝાલ્ય એ વાતની બધાને ભારે નવાઈ હતી; ને આખી વાત સાંભળ્યા પછીયે એમનું અચરજ શમતું ન હતું.
માળું જરખ પણ ગજબનું નીકળ્યું, હે ! આ દુનિયામાં કોઈ ચીજ કે પ્રાણી નકામાં નથી, એને આ કેવો સચેટ પુરાવો !” જગા શેઠે કહ્યું.
હા, ભાઈ! જરખની તે સામે પણ ના જેવાય, તે પછી એની પાસે તે જવાય જ શાનું? જતાં જ બેભાન થઈ જવાય ! અમારો પૂને રબારી કહેતે હતું કે જરખની પાસે જતાં તે જે મરછા આવે ને, એમાં ને એમાં તે કંઈક માણસ મરી જાય છે! ભાઈ, આવું જાનવર આજ બિચારા ચાવડાને ભારે થઈ પડ્યું !'
એ તે ભાઈ, આખા કટકની વચમાં પેસવાની ને પસીને મારવાની આવડત જોઈએ, છાતી જોઈએ ! ને સેલ શેઠના જગની છાતી તો ભાઈ, ગજબની નીકળી!” ત્રિભુવન ઠક્કરે કહ્યું.
ત્રિભુવન ઠકકર પતે છાતીવાળા માણસ. એ જ્યારે કેઈની હામનાં વખાણ કરે ત્યારે એ વખાણ કરવા જોગ જ હોય !
ને સંધના આગેવાને, મોવડીઓ પિતાના દીકરા જગડૂનાં કઈ વાતમાં વખાણ કરે એ દિવસ જ સેલ શેઠે કદી કો ન હતો. આજ એ સાચેસાચ ધન્યતા અનુભવતા હતા.
આગેવાને વીખરાયા, કેમ કે પરગામના-માંડુગઢના ગેરને લઈને પરભુ ગોર આવી પહોંચ્યા હતા. માંડુગઢના અમરાશાનું નામ બધાએ સાંભળ્યું હતું. ભાઈ ભાઈના ઝઘડાઓમાં, સામંત સામંત વચ્ચેના ઝઘડામાં, તુરુષ્ક સુરત્રાણની ચઢાઈ એની વચમાં માળવામાં પોતાના
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
જસદાના ચાંદલા
૧૦૧ જાતભાઈઓને જાળવી અડીખમ બેઠેલા અમરાશાનું નામ તે કેણે ના સાંભળ્યું હોય ? “ધર પડે, ધરા પડો, પણ માંડુગઢ તે મેરુ હુ!'- પોતાના ગામ માંગઢમાં પિતાના જાતભાઈઓને અને બીજી વસતીને જાળવી બેઠેલા અમરાશાએ માંગઢને આવી ચારણી આબરૂ અપાવી હતી.
ને એવા અમરાશાની કન્યાનું નાળિયેર લઈને ગોર ફરતોરખડત કંથકોટ મુકામે આવી ચડ્યો હતે. ને એ નાળિયેર ઉપર તે કંથકેટમાંયે કંઈક બાપની નજર ઠરેલી હતી.
ઊડતાં ઊઠતાં જગા શેઠ ત્રાંસી આંખે અમરાશાના ગોર સામે, જોતા જોતા, જાણે સેલ શેઠ સાથે સંધના વહેવારની વાત કરતા હોય એમ, બેવ્યા: “સંધપતિ, તમારે જગડુ આમ તે રખડું, પણ આજ તે એણે કાટિયા વરણનીય આબરૂ લીધી, હે ! પણ હવે જરાક છોકરાને કબજામાં રાખજે, હો! જરખની પાછળ ભમવું ને કળી, ઢેઢ ને ભામટાના છોકરા સાથે વનવગડે રાતદિવસ રઝળવું એ કાંઈ આપણું કામ છે ?”
અને સોલ શેઠને રામરામ કરીને, કીકીને કરડતા ઉંદર જેવું ચૂંચું ચુંચૂ જેવું હસીને, જગા શેઠે વિદાય લેવા માંડી ને એની પાછળ પાછળ બીજાઓએ પણ પગરખાંમાં પગ નાખવા માંડ્યા. .
એ જરા ઊભા રહેજે મહાજનના શેઠિયા !' અમરાશાના ગોરે સાદ દીધો, “તમે બધા અહીં છે, એનાથી રૂડું બીજું શું ?'
બધા ઊભા રહ્યા.
ગોરે કહ્યું: “આ અમારા જજમાન અમરાશા માંગઢન સંઘપતિ ને માંડુગઢના રાજા દેવરાજ પરમારના કારભારી; એ શેઠ અમરાશાની દીકરી જશોદાનું નાળિયેર સંધપતિ સેલ શેઠના દીકરા જગડુશાના હાથમાં આપ્યું છે. સહુ હવે ગોળધાણા ખાઈને જજે !”
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨
જગતશાહ
કે “અરે, પણ ગેરબાપા ! આંહીં તે ડખે છે. ઊંટડો કઈ બાજુ બેસે એ હજી કહેવાય નહિ. તમારે આટલી બધી અધીરાઈ શું કામ જોઈએ ? નાળિયેર આપવું હોઈ તો આપજે, પણ હમણાં જરા થંભી. જાઓ તે ? તેલ જુઓ, તેલની ધાર જુઓ !' જગા શેઠે કહ્યું. એમના અવાજમાં એમની અભિલાષા તૂટતી હતી એને ભગારને નાદ જાણે રણકતો હતે.
“શેઠ, આ તે બ્રાહ્મણનાં વેણ, ગોરનાં વેણ; એ એક વાર નીકળ્યાં એ નીકળ્યાં. પણ એમાં એક બીજી વાત પણ છે, જરા એય સાંભળતા જાઓ : અમરાશા શેઠની દીકરીનું નાળિયેર સ્વીકારવું એ કાંઈ સહેલી વાત નથી. માટે જરા અમરાશા શેઠને સંદેશો પણ સાંભળતા જાઓ!'
અમરાશા શેઠને સંદેશે ? અમને ?'
હા. જેને હું આ નાળિયેર આપું એને મારે એ સંદેશે પણ આપવાને છે, ને તેય પંચન સાંભળતાં આપવાનું છે. હું ઉત્તરમાં મુલતાનથી માંડીને તે દખણમાં મદુરા સુધી રખો. આમ તામલૂકથી તે દ્વારકા ને એમનાથ સુધી રખડ્યો, પણ ક્યાંય મને અમરાશા શેઠને સંદેશો ઝીલી શકે ને આ નાળિયેર લઈ શકે એ જવાન નજરમાં બેઠો નહિ. થાક્યો પાક્યો એક-બે દિવસને આરામ કરવાને અનાયાસે હું અહીં રોકાયે. હવે અહીં આ નાળિયેર આપીને જઉં છું, ને સંદેશેય સંભળાવતે જઉં છું.'
પછી ગોરે સેલ શેઠને કહ્યું : “શેઠ, તમારા મોટા દીકરા જગદૂશાને બેલા ને !'
માએ લાડકેડથી શણગારેલ જગડૂ બહાર આવ્યું.
ગોરે કહ્યુંઃ “આવો મહેતા !' અને પછી ગોરે એના કપાળમાં ચાંદલે કર્યો, હાથમાં નાળિયેર આપ્યું, સેનાના એકાવન દ્રમ્મ આપ્યા,
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
જસદાના ચાંદલા
૧૦૩
અને ગંભીર બનીને કહ્યું :
કંથકોટના સંઘપતિ પિરવાડ શેઠ સોલના સૌથી મોટા પુત્ર વિસા જગડૂશાહ! તમારા હાથમાં માંડુગઢના પરમાર રાજા દેવરાજના કામદાર અને સમસ્ત માળવાના જન સંઘ ને વસતીના અભયદાતા અમરાશા શેઠની મોટી દીકરી જશેદા એટલે કે યશોમતીનું નાળિયેર મૂકું છું. એ નાળિયેર લેશો ? ચાવડા સંઘારને તમે નાવ્યો ને તમારું એ પરાક્રમ સાંભળીને હું આ નાળિયેર આપવાને આવ્યું. પણ ચાવડા સંધારને જીવતે ઝાલવા જેવું આ નાળિયેર ઝાલવું સહેલું નથી, હે !”
નાળિયેર તે તમે પોતે હાથમાં મૂક્યું છે; પછી કેમ પૂછો છે ગેર, કે લેશે ?”
કેમ કે એ નાળિયેરની સાથોસાથ અમરાશાને સંદેશ પણ આપવાનું છે. એ સંદેશો જેનાથી ન ઝિલાય એ આ નાળિયેર પાછું આપી દે! ને જે એ સંદેશો ઝીલે એ જણ એ સંદેશાને અમલ કર્યા પછી માંડુગઢ જાન જોડીને આવે ! અરે, માંડુગઢ જાન જોડીને શું કામ આવે ? એવું શું કામ કરે? હુકમ કરશો તે અમરાશા શેઠ પિતે સામે ચાલીને પોતાની દીકરી પરણાવવા આવશે.'
એવો તે શો સંદેશ છે?' જગડૂએ પૂછયું, “ગોરબાપા ! અહીં મારા બાપ બેઠા છે, પાછળ મારી મા ઊભી છે, આ બધા સંઘના શેઠિયા હાજર છે. બધાયના દેખતાં-સાંભળતાં કહું છું કે આ નાળિયેરને મને મોહ નથી. તમારા મનમાં હજી પણ કાંઈ ખટકે હોય તે હજી પણ એ પાછું લઈ લે. પણ એક વાત કહી મૂકું છું, સંદેશે સાંભળ્યા પછી તે નાળિયેર પાછું નહીં જ આપું !'
શાબાશ જુવાન ! મારે પણ એ જ જણ શોધવો હત– મારા જજમાનની લક્ષ્મી જેવી દીકરી માટે ! જેણે પાંચે ઈન્દ્રિ વતી તીર્થકરને ભજ્યા હશે ને પાંચ આંગળીઓથી સૂરીશ્વરની સેવા
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪
જગતશાહ
કરી હશે એ જ મારા જજમાનની ભાગ્યવંત સુલક્ષણ કન્યાને વરશે. હવે બાપ, અમરાશા શેઠને સદેશે સાંભળી લે.”
જી!”
અમરાશા શેઠ કહાવે છે કે આજકાલ અને હવે પછીનાં પચાસ-સે વરસને આ જુગ મહાકપરો આવે છે. રજપૂતવટ ભાંગી ગઈ છે. સુલતાન સુલતાન, રાજ રાજા, ભાઈ ભાઈ, સામંત સામંત અંદર-અંદર લડે છે ને એકબીજાને લુટે છે. અને પાડા પાડા લડે ને બિચારા ઝાડને ખો નીકળે એમ આમાં સરવાળે તે વસતીને અને એના વેપાર-રોજગારને જ ઘાણ નીકળે છે. ઘાણીમાં તલ પિલાયા એમ વસતી પિલાય છે ને ચિચોડામાં શેરડી નિચોવાય એમ એ નિવાવાની છે. મહા બૂરે કાળ આવી રહ્યો છે. સિંહણ જાદવ, સુભટ વર્મા પરમાર ને અજયપાળ સોલંકી જેવા નઠેર–કઠેર રાજવીઓને પણ દેવ કહાવે એવો મહા બૂરો કાળ આવી રહ્યો છે, સમજો કે, આવી જ પહોંચ્યો છે
મેં–અમરાશાએ મારી ગજાસંપત પ્રમાણે મારા જાતભાઈઓ ને વસતીમાત્ર માટે માંડુંગઢને આશરે ઊભે કર્યો છે. આજ માળવો આખે સળગે છે ને ભલે હજી પણ વધારે સળગે, પણ માંડુગઢમાં માણસની માણસાઈને અને નારીના શીલને, વસતીના ધંધારોજગારને ને વેપારીના વેપારને અભય છે. મેં એક સાદા ને સામાન્ય રજપૂતમાંથી સાચો પ્રજાપ્રતિપાલ સર્યો છે.
આજ માળવાને વારે, તે કાલ ગુજરાતનો વારે. માટે મારી દીકરીનું નાળિયેર જે હાથમાં ઝાલે એ મારા માંડુંગઢની જેમ ગુજરાતમાં પણ એવો જ કઈક આશરે ઊભો કરે, જેને ન તે કઈ સુલતાન સતાવી શકે, ન તે કઈ રાજા તેડી શકે કે ન તો કોઈ લૂટારુનાં ધાડાં લૂંટી શકે; અને જેમાં બેસીને વસતી એને ધંધો કરે, મહાજન
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
જદાના ચાંદલા
૧૦૫ એને વેપાર કરે, ને એ આશરાને એક અરહંતનું–શાસનદેવનું ને બીજું મારા જમાઈનું રામરખવાળું હોય. એવો એક આશરે ઊભે કરે, પછી જ મારે જમાઈ જાન જોડીને માંડુગઢ પરણવા આવે ને એ જમાઈ હુકમ કરે તે હું દીકરીને બાપ ઊઠીને સામેથી જાન જોડીને મારી દીકરી પરણાવવા આવું !'
પળવાર તે સહુ સાંભળી જ રહ્યા; કેઈ કાંઈ બેલ્યું જ નહિ, બોલી શક્યું જ નહિ.
ગોરે પૂછયું : “કેમ વસા ! હવે કહે, તમારા હાથમાં મેં અત્યારે મૂક્યું છે એ નાળિયેર છે કે મુસીબતને સરપાવ ?”
“ગેરબાપા!' જગડૂએ કહ્યું: “તમે તે મારા બાપને ઠેકાણે કહેવાઓ. તમને વધુ તે શું કહું? પણ મારે મન આ નાળિયેર જ છે ને એ આજથી તમારા જજમાનની મારી પાસે થાપણ છે.”
“ભલે જુવાન, ભલે! પણ વાણિયાને દીકરો થઈને થાપણ ઓળવી જઈશ મા હે ! નહિતર મારા જજમાનની દીકરીને જનમભર કુંવારા રહેવું પડશે ને એનું પાપ તારે માથે પડશે!”
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬ ...
...
ડાહ્યો દીકરે દેશાવર ખેડે
ખાટની સાંકળ ઉપર બે હાથ અને ખાટ ઉપર એક પગ ટેકવીને લક્ષ્મી ઊભી રહી. એના ચહેરા ઉપર મૂંઝાયેલે રોષ, ફણ માંડેલા નાગની જેમ, બેઠો હતો. એણે જરા ઊતાવળે અવાજે કહ્યું :
“કેઈ દિવસ તમારી સામે ઊંચે સાદે બેલી નથી, પણ આજ બોલી જવાય છે મારાથી. આવી નઠેર મશ્કરી તમે સહન કેમ કરી ? એ નાળિયેર ગેરના માથામાં જ પાછું કેમ ના માર્યું ?'
સેલ શેઠે જરા રિમત કરીને કહ્યું : “પણ તારા દીકરાએ મારા સુધી વાત જ ક્યાં પહોંચવા દીધી ? મને ન તે ગેરે પૂછવું કે ન તારા દીકરાએ પૂછયું કે આ વાત તમને ગમે છે કે નહિ ? પછી મારે કહેવાનું જ ક્યાં રહ્યું ?'
પણ તમે મૂંગા કેમ રહ્યા ? તમે ગેરને ના કેમ ના કહી ? તમે આપણું જગડૂને વાર્યો કેમ નહિ ? તમે આ નવીનવાઈના ગોર ને એના નવીનવાઈના નાળિયેર ને તમારા નવીનવાઈના સપૂત સામે વારાફરતી જોવામાંથી ઊંચે જ ક્યાં આવતા હતા કે જગા મહેતા સામે તમારી નજર પણ જાય ? એ પાઘડી બળ્યો મૂછમાં કે હસતે હતે ! સંધ જેવા સંધના સંધપતિનું આવું અપમાન થયું એના ઉપર એ તે જાણે કાખલી કૂટતા હતા ! એ તે જાણે ઠીક ! એ ક્યાં કોઈના સારામાં કોઈ દિવસ રાજી રહ્યો છે ? પણ તમે કેમ આવું અપમાન સહન કરી ગયા છે તે મને કહેશે ને?”
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૭
ડાહ્યો દીકરે દેશાવર ખેડે.
અપમાન....કેવું ?...મારું ?..”
“ હું ભૂલી, લાખાવાર ભૂલી, તમારું નહીં, આપણું. તમારું હાય, મારું હૈય, આપણું હાય, ગમે એનું હોય, પણ અપમાન એ અપમાન ! એ તમારે કેમ મૂંગે મોઢે સ્વીકારવું પડ્યું એ જ મને કહે ને ! નકામી આડી વાત શું કામ કરવી પડે છે? - “હું આડી વાત નથી કરતે લક્ષ્મી ! હું એ જ વાત ફરી ફરીને મનમાં સંભારી જોઉં છું. ગોરે શું કહ્યું ? જગડૂએ શું કહ્યું ? એને વિચાર કરતાં, એમાં મને સાચે જ, અપમાન જેવું કંઈ નથી દેખાતું.”
હવે એ અમરાશા માંડગઢને મોટો શેઠિયો હોય તો એના ઘરને ! ને એની દીકરીને એવો વર જોઈતું હોય તે ભલે એ ગમે ત્યાંથી ગોતી લે. પણ....પણ..”
પણ શું..?”
મને કાંઈ સૂઝતું નથીઃ શું કહું ને શું ના કહું ? પણ તમે સાવ ચૂપચાપ બેઠા રહ્યા એનાથી તે મારું માથું ભમી ગયું! કઈક કારડિયા રજપૂતને મેકલાવાય એવો સંદેશો મારા ધણીને-વાણિયાના દીકરાને–મોકલ્યો? મારાથી તે આ ગામમાં હવે ઊંચું માથું રાખીને ચલાય એવું જ ના રહ્યું !”
એટલું બધું શા માટે? શા માટે ન ચલાય ?'
“શું હું સાવ લેખામાંથી જ ગઈ ? ગામમાં વાણિયાના છોકરાઓ છે ને એ પરણેય છે. ને મારો છોકરો નહીં પરણે ? કંઈક માગાં નાખનારા આવી ગયા છે. આપણું ઘરને ઉંબરે, તે આવા નાળિયેર વગર શું ઓછું રહી જતું હતું મારે કે તમારે ?'
લક્ષ્મી ! કાળ જ એવો વિચિત્ર છે, એટલે પછી આપણા છોકરાને માટે વિચિત્ર નાળિયેર આવે એમાં આમ અકળાય છે શું ?
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮
જગતશાહ
અમરાશા એ કાઈ સાધારણ માણુસ નથી. ગોર મહારાજે કહી એ વાત પણ સાચી છે. માંડુંગઢને આજ એણે એવું જ બતાવ્યું છે. દિલ્હીના સુલતાન કે ધારાના પરમાર ફેજની ફાજ લઈ ને જાય ને તાય એમના કાઈ નાય ગજ ત્યાં વાગે એમ નથી—એવી ઓથ ઊભી કરી છે ત્યાં તે એણે ! ’
6
તે શું મારા ઘરની આબરૂ લેવા માટે ?
· ગાંડી ! એના ગારે કહ્યું એ સાચું છે. અમરાશા જુદી માટીના માનવી છે. તે એના ઘરની કન્યા પણ એવી જુદી માટીની જ હશે. સાંભળ્યું નહિ, એના ગારે કહ્યું એ, કે એ આખા મુલક રખડી રખડીને થાક્યો, પણ અમરાશાને પડકાર ઝીલે એવે પાણીવાળા એને કચાંય ના દેખાયા. એણે તેા ઊલટી આપણી આબરૂ વધારી.’
‘ભલેને આપણી આબરૂ ના વધે. મારે તા મારે છેાકા બીજા છેાકરા પરણે એમ જ પરણાવવા છે—એ લાખ વાતે એક વાત! એની છેાડીને જનમકુવારી રાખવી હેાય તેા રાખે; ને કાઈક ખીજો મળે તા ભલે એને પરણાવી દે! હું તેા હમણાં જ ગારને કહેવરાવું છું કે ગારબાપા, જો નાળિયેર આપવું હાય તા સીધી રીતે આપે; તા અમે જાન જોડીને વાંસેાવાંસ આવીએ છીએ; નહિ તેા તમારું નાળિયેર તમે તમારે પાછું લઈ જાએ ! '
"
જોજે, ઉતાવળી થઈ તે કાંક એવું કહેવરાવી બેસતી નહિં, હા! એ નાળિયેર નથી મને આપ્યું કે નથી તને આપ્યું. એ તે સીધું જગડૂના હાથમાં આપ્યું છે. જગડૂને પૂછી જોયું છે ? '
,
‘હવે એમાં એને શુ` પૂછ્યું છે? વહુ તેા મારે જોઈ ને લાવવી છે ને ? ’
લક્ષ્મી ! એક વાતની તને યાદ દઉં: તું પેલી હાંડીવાળી વાત વીસરી ગઈ તા નથી ને ? ’
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૯.
ડાહ્યો દીકરે દેશાવર ખેડે
વળી પાછી એ જ વાત સંભારી ?”
અરે ગાંડી ! આજકાલ વાણિયામાત્રને ઘેર, વેપારીમાત્રને ઘેર એ વાત એક યા બીજા રૂપે થયા જ કરે છે. તને લક્ષ્મી, એમ નથી લાગતું કે તારા મોઢાનાં આજનાં વેણુ એ તું નથી બોલતી, પણ પીઠ વાળતી વિધાતા બેલે છે?'
વળી પાછી એ જ વાત? તમે મને ગાંડી ગાંડી કહ્યા કરે છે, પણ આ ઘરમાં ખરેખર ગાંડી વાત કેણ કરે છે ?'
કેણ જાણે કેમ, પણ મારા હૈયામાં ભણકારા ઊઠયા જ કરે છે કે એ વાત ગાંડી નથી, વિધાતાના સંકેતની છે. તું જ વિચાર કર, જે વિધાતાએ પીઠ ના ફેરવતી હોય તે તું આવી વાત મોઢામાંથી ઉચ્ચારે પણ ખરી ? અમરાશા જેવો અમરાશા, માંડુગઢની વસતીને ધણી–જે ગઢ આગળ દિલ્લીના સુલતાનની ફેજ થંભી જાય છે, ધારાના પરમારની સેના રોકાઈ જાય છે; જે ગઢ આગળ ચાર, લૂટારા, બહારવટિયા, ડફેર, આડોડિયા પણ હાથ ઘસતા રહી જાય છે, એવા વંકા ગઢને વંક અમરાશા–આ આખાયે દેશના વાણિયાના છોકરાઓમાંથી પોતાની દીકરીને માટે એક તારા છોકરાને લાયક માને, ને એની ગણતરીમાં ભૂલ હોય તે પિતાની દીકરીને જનમકુંવારી રાખવાનું જોખમ ખેડે; તારા દીકરા ઉપર ભરોસાની આવડી મોટી હૂંડી લખી નાંખે.”
પણ તે પછી પરણાવી દે ને?” લક્ષ્મીએ અકળાઈને કહ્યું.
“કસોટી કથીરની નહિ, પથરાની નહિ, સોનાની થાય, હીરાની થાય. એમાં આમ અકળાવું શું ?”
તે ભલે મારો છોકરો કથીર રહ્યો, ભલે પથરો રહ્યો ! એ તે જ્યારે બાપની પેઢીએ બેસશે ત્યારે, સહુને ઘેર ઘીને ઘડે ઘી થઈ રહે છે એમ, મારેય સૌ સારાં વાનાં થઈ રહેશે!'
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૦
જગતશાહ
ગાંડી! તું તે એકલી તારી જ વાત કુટયા કરે છે ને મારી વાત તે સાંભળતી જ નથી! પણ હવે એ વાત જ છેડી દે. તારા દીકરાએ નાળિયેર લીધું ત્યારે એ તને કે મને પૂછવાયે રોકાયો નહોતો. બાકી તે છેવટે એ પણ વાણિયાની દીકરી જ છે ને! જરા ધીરજ ધર. વિધાતાએ ધાર્યું હશે એ થશે, ને વખત વખતનું કામ કરશે. જરા તેલ જે, તેલની ધાર જે. એ તે એમ પણ કેમ ન બને કે અમરાશાના માથું ભાંગી નાખે એવા સંદેશ પછી જગડૂનું મન ઠેકાણે આવી જાય અને એ કાળી, પિંજારાને ઢઢની ભાઈબંધી મૂકી દે ને દુકાને ચિત્ત ચોટાડીને બેસે ? આ એટલું થાય ને તોય ઘણું છે. બાકી એક વાત કહું તને, અમરાશા જેવું ઠેકાણું મળતું હોય ને તે વરસ બે વરસ રાહ જોવામાં કાંઈ વાંધે જ નહિ. ને વરસ બે વરસમાં તે અમરાશા પોતે જ લગનની ઉતાવળ કરવા માંડશે. ગમે તેમ તેમ આપણે દીકરાનાં માબાપ ને એ દીકરીને બાપ; વહેલીમડી પણ મને કે તને નહિ ચઢે એટલી કીડીઓ એને ચડશે.'
“આ એમ થાય છે ....”
ત્યાં માતાપિતાની વાતને અરધેથી કાપતે હોય એમ જગડૂ અંદર આવ્યો.
લે, બા પણ અહીં જ છે ને શું ? બાપુજી !” “આવ. કેમ, કાંઈ કામ હતું ?' “જી. હું તમારા આશીર્વાદ માગવા આવ્યો છું.' આશીર્વાદ? શા માટે ? ”
હું તમારી વિદાય લેવા આવ્યો છું. બાપુજી, બા, તમે બેય મને આશિષ આપ !”
વિદાય ? આશીર્વાદ? કાંઈ ગાંડો તે નથી થયો !” જગડૂની માતા લક્ષ્મીએ કહ્યું: “આંહીં તને શી ખોટ છે? અહીં જ કામમાં
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
ડાહ્યો દીકરો દેશાવર ખેડે
૧૧૧ મન પરોવીશ તેય ઘેર બેઠે ગંગા છે.'
ના બા, હું ડાહ્યો છું ને ડાહ્યો દીકરો તે દેશાવર ખેડે.'
ગાંડા ! અમરાશા શેઠના સંદેશાએ તારી રઝળવાની ટેવને ઘટાડવાને બદલે ઊલટી વધારી મૂકી કે શું ? મને તે એમ કે કાનના પડદા તેડી નાખે એવી એની વાત સાંભળીને હવે તું જેવા તેવા હલકા વરણની ભાઈબંધી મૂકી દઈશ ને પેઢીએ બેસી જઈશ. વહેલામોડો તારા બાપના પગરખામાં પગ મૂકીશ. ત્યાં આ નવું તૂત શું લાવ્યો ?”
બા ! આજ સુધી મારા મનમાં જાણે ધુમ્મસ છાયું હતું. બાચકા ભરું પણ ભરાય નહિ. જાણે કાંઈક દેખાય છે ને નથી દેખાતું, એવું મારું મન સંતાકૂકડી રમતું હતું. મારો જીવ પેઢી ઉપર બેસવાની ના પાડતે હતે. પેઢીનાં પગથિયાં આગળ પહોંચું ને જાણે મારા હૈયામાંથી સાદ જાગતે: “જઈશ મા ! ત્યાં જઈશ મા! એ તારું કામ નથી. ત્યાં પગ મૂકીશ ના ! પણ મારું કામ શું એ મને સૂઝતું ન હતું. જાણે કાંઈક શોધ્યા કરતે હૈઉં ને મને મળતું ના હોય એમ હું અત્યાર સુધી હવાતિયાં મારતા હતા. પણ આજ મારું કામ મને સૂઝી ગયું છે.”
ન જે હાય માટે સૂઝવાવાળે તે! હું તને કઈ વાતે આંખ આગળથી અળગો કરવાની નથી, સમજ્યો ?'
બા, મારું કામ મને સૂઝી ગયું છે; હવે મને રેકીને તું શું કરીશ? નકામી રઝળપાટમાં જ મારી જિંદગી જશે ને ક્યારેક આ ચાવડા સંધારના જેવા કેઈક મામલામાં મારું કમોત થશે. એમાં મારે, તારો, બાપુજીને કે કુળને શે શુક્કરવાર વળશે ? મા ! મારી જુવાનીને આજ પડકાર થયો છે. શું તું એમ માગે છે કે મારી ઊગતી જુવાનીને સંકેલીને મારા બાપ કરતાયે ડોસે થઈને હું દુકાને બેસી જઉં ?'
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૨
જગતશાહ
અમરાશાના ગરની વાતથી તારું માથું ભમી ગયું લાગે છે !'
“એમની વાત ખોટી પણ છે ? એ તે વાણિયાના દીકરાને ભગવાને જેવો ઘડવા ધાર્યો એ એને પડકાર મળ્યો છે. એ પડકાર અમરાશાને છે. અમરાશાને એ પડકાર તે ખરી રીતે મારી જુવાનીને છે. મા, આખા દેશ ઉપર જેરતબલી, બળાત્કાર, આગ, ખૂન અને લૂંટનું સામ્રાજ્ય છાયું છે. સુલતાને, સૂબાઓ, ફોજદારે, રાજાઓ, જાગીરદારે, ગરાસદારો મુલક આખામાં લૂંટ કરવા જાય, પણ મારે ઘેર તે ભીખ માગવા જ આવે, એવું મારે કરવું છે. લૂંટાય તે મુલકમાં કઈ બાદશાહથી પણ નહિ, માંધાતાએથી પણ નહિ, અને ભીખ તે રાજા-મહારાજાને પણ આપે, સુલતાનને પણ આપે, એનું નામ સાચો સંધપતિ, એનું નામ સાચો વાણિયે અને એનું નામ જ સાચે શેઠ ! બા, મને જવા દે. મારી જુવાની સાદ કરે છે. ત્યાં તું મને રોકી રાખીશ ? એ પડકાર ઝીલતાં કદાચ હું મરી જઉં તે એ મત પણ ઊજળું હશે; ને એ પડકાર ઝીલીને હું જીવતે રહું તે મા, આ મુલક આખે પિતાને ભૂલી જશે તેય મને નહિ ભૂલે. કાળ કેઈની અદબ નથી રાખતો, પણ મારી અદબ જરૂર રાખશે.”
દીકરા !.”
બા ! આ પડકાર..આ પડકાર એક જુવાનને મળે અને તે પણ એની મા અને એના બાપની હાજરીમાં મળે, સંઘની વચમાં મળે...પછી...કાં તે હું ચાવડા સંઘારથીયે વધારે અધમ કેટીએ જાઉં ને કાં ને હું અમરાશા કરતાયે ઊંચી કેટીએ જઈ પહોંચું–બા, આ બે સિવાય હવે ત્રીજો માર્ગ મારે માટે ઉઘાડો નથી. આશિષ દે બા, મને જવા દે !'
સલ શેઠે ધીરગંભીર સ્વરે પિતાનાં પત્ની લક્ષ્મીને કહ્યું : “લમી ! આશિષ આપે તમારા પુત્રને ! હવે મારાં ને તમારાં હજાર
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
ડાહ્યો દીકરે દેશાવર ખેડે
૧૧૩ વલખાં ને વલેપાત છતાં પણ એ ઘરમાં રહેશે નહિ. ભલે ડાહ્યો દિકરો દેશાવર ખેડે ! જાઓ બેટા, અરિહંત ભગવાન તારી રક્ષા કરો ! શાસનદેવે તારું કલ્યાણ કરો ! લક્ષમી, એને આશીર્વાદ આપો ! વિદાય આપ!”
માતાપિતા પાસેથી વિદાય લઈને જગડૂ હવેલીની બહાર નીકળે.
ત્યાંથી એ પરભુ ગેરને ત્યાં ગયો. ગારને ત્યાંથી ખબર મળ્યા કે ચોખંડો ઘરમાં બળતણ નથી તે લાકડાં વીણવાને વગડામાં ગયો છે.
ચોખંડાને ઘરેથી જગડ઼ કાળી તુરક પિંજારાને ત્યાં ગયે. પિંજારો ત્યાં ન હતો. પિંજારાની પત્ની ખીમલીને ધમકાવતી હતી : “રાયા ! તારો બાપ મજૂરી કરી કરીને તૂટી જાય ને તારે ધિંગાણે જવું છે ?”
ખીમલી હસતે હતોઃ “મા, જરા મારી પણ વાત તે સાંભળે ! અરે, એ સાંભળીને તે તું ભવાઈ ભૂલી જા ભવાઈ! શું મજા આવી ! શું મજા આવી ! મારું તે હસવું જ માય નહિ. ને મેટેથી હસું તો વળી કઈક આવી ચડે. નેજા પાસે ચાવડે સૂતા હતા. એનાં નસકોરાં એવાં બેલતાં હતાં કે જાણે રાતે કૂતરાં સામસામાં ઘૂરકતાં હાય ! એક તો કઠણ જમીન, તેમાં વળી રણની ખારી ધરતી ને અમે પગે ઉઘાડા એટલે અમારો તે જરા સરખાય અવાજ ન થાય.'
માળા ચેર જેવા છે, ચેર જેવા !' માએ ટહૂકે કર્યો. થોડીવાર જાણે એ ધમકાવવું જ ભૂલી ગઈ
“બાકી અમે અવાજ કર્યો હોત ને તેયે એ ચાવડો સાંભળવાને ન હતા. એક તે એનાં નસકોરાને અવાજ જાણે બિલાડાં બાઝતાં હોય એ; ને બીજું થાક્યો પાકો ખૂબ પીને પડેલો. મેં તે હળવે પગે એના માથા આગળ જઈને એનું નાક જ દબાવ્યું. નાક દબાયું એટલે એનું મોટું ઊઘડી ગયું ને મોટું ઊઘડયું કે તરત વસાએ
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪
જગતશાહ
મોઢામાં ડૂ સી દીધો! પછી વસે એની છાતી ઉપર ચડી બેઠે ને મેં એના વાળ પકડીને માથું નીચે ભેમાં ચારપાંચ વાર ઝીંકયું. બિચારાથી મોઢેથી બેલાય નહિ; છાતી ઉપર વસે ચડી બેઠેલ; હું વાળ પકડીને માથું દબાવીને બેઠેલો; બાપડાનું મોઢું જોયું હોય ને...હાય ને !...મા, સંભારું છું ને મને હજીય હસવું આવે છે !'
“તે રેયા, બેઠે બેઠે હસ્યા કર ! ને ત્યાં તારે બાપ બાપડો મજૂરી કર્યા કરે ! પણ તને આમાં જશ શું મળ્યું ?' - “અરે બા, આ હજાર કેરી !.....”
“હ.જા.૨. કેરી ! તને ?....ઓલ્યાને કૂતરુ ઢસડે એમ ઢસડી લાવ્યો એમાં ?..ને અહીં તારે બાપ ઢસરડા કરી કરીને સવારથી સાંજ સુધી કૂચે મળે છે ને હાડકાં ગાળે છે ત્યારે માંડ એક કેરી ભાળે છે!”
ત્યારે એમ છે મા ! બોલ, કામ સારું કે નહીં ?'
માં માથું ખંજવાળવા માંડીઃ “મેર રોયા, આમાં અવળું પડે તે ઘાણીમાં નાંખીને તેલ કાઢે ને તારા બાપને તે અવળું પડે તે બહુ બહુ તે પાયલી ઓછી મળે કે માર પડે તે વળી હજામને એકાદ પાટો બંધાવવો પડે; બીજી તે કઈ ઉપાધિ નહીં ને !'
“અરે, પણ અમારી વાત પૂરી સાંભળી તે ખરી. પછી તે અમે ચાવડાને બાં –દેરડુંય એનું ને કાયાયે એની! પછી અમે ચારે જણું એને જમીન સરસ ઢસરડીને ઉપાડી લાવ્યા! આમ તે સંધાર બધા ઘેડાની પળોજણમાં પડ્યા હતા, ને દેહાદેડ કરતા હતા. પણ વખત છે ને કેઈક જોઈ જાય એટલે ચાર છેડે ચાર દેરડાં બાંધીને વચમાં એને ઢસડતા આવ્યા. બાપડો બેલવાનું મન કરે તે માર ડૂચે ! આમ બિચારે અધમૂઓ થઈ ગયો ને એને મરછી આવી ગઈ!' '
“તે આવે જ ને ! તમે તે માળા કસાઈ જેવા છે !'
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
ડાહ્યો દીકરો દેશાવર ખેડે
પણ બા, આ હજાર કારી...' હા, એ છે.' ત્યાં જગડૂ આવી પહોંચે.
અરે વસા ! દસ્ત, અત્યારે ક્યાંથી ?' “આવો, વસા શેઠ, આ !' “હા. બા, પણ મારે જરા ખીમલીનું કામ છે.” “આ આવે.” કહીને ખીમલી ઊઠયો.
ઘર બહાર ગયા પછી જગડૂએ કહ્યું: “દસ્ત, તારી રજા લેવા આવ્યો છું.'
કેમ ?” “હું હવે જાઉં છું.” “કયાં ?' “ખબર નથી; અક્કલ દેરી જશે ત્યાં જઈશ.' તે આપણે ક્યારે આઢવું છે ?” આપણે ?”
હાસ્તો. હુંય ભેગો–તું રઝળવા જા તે રઝળવામાં, કમાવા જા તે કમાવામાં–જ્યાં જાય ત્યાં.”
તારી બા......”
વસા, હજાર કરી આપી છે ઘરમાં. મારી બાને સ્વભાવ એવો છે કે પહેલાં ગાળે દેશે અને થાકશે એટલે પછી રજા દેશે.”
ચાલ, દૂદાની રજા લઈ આવીએ.”
દૂદાને ત્યાં પહોંચ્યા તે, હરિયે રાજમાં ગયે હતું–કામદારની ડેલીમાં કાંઈક કામ હતું—અને દૂદો તૈયાર જ હતો.
મારી નાતને તમને વાંધો ના હોય તે મને...”
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૧૧૬
જગતશાહ
“ગાંડા, અહીં ગામમાં તારી નાતને વાંધો ના આવ્યા તે પર ગામમાં તે આવતું હશે ?'
ત્યાં માથે લાકડાંની ભારી ઉપાડીને આવતે ચોખંડો મળે.
વાત સાંભળીને ચેડાએ ભારી જમીન ઉપર ફેંકી દીધી ને જોઈ કાઢવા માંડી.
અલ્યા ભામણ! બાપડી જનોઈએ શું બગાડવું છે તારું ?”
ના, બગાડ્યું તે કઈ નથી. પણ દરિયે જવું હોય ને તે જોઈ કાઢી નાંખીએ ને પાછા આવીને પછી દેવદીવો કરી બ્રાહ્મણને જમાડીને પાછી પહેરી લઈએ; જોઈ અભડાય નહિ એ માટેની આ રીત કરી મૂકી છે.'
રોજ મારા ભેગે ફરે છે, એમાં તારી જનોઈ નથી અભડાતી ?” દૂદાએ પૂછ્યું.
હવે એ અભડાવું-બભડાવું તે જાણે સમજ્યા ! તે મારા બાપને કહું છું કે મારે નથી જેશ જેવા ને નથી ગોરપદાં કરવાં. આપણે તે સિપાઈ-બ્રાહ્મણ છીએ. પણ આ તે આગળથી કરી મૂક્યું છે ને ! લ્યો ત્યારે ચાલે !'
“ઊભે રહે. એમ ચાલવા ક્યાં માંડવું છે? તું આ ભારી મૂકી આવ અને તારા બાપની રજા લઈ આવ!”
એમાં રજા શું લેવી છે ? એ તે આપમેળે જાણશે આપણે જાણું એટલે !'
ના, એમ નહિ. આપણે કેઈએ રજા લીધા વગર નથી જવું.” જગડુએ કહ્યુંઃ “યાદ રાખો, આપણે જઈએ છીએ કમાવા; રઝળપાટ કરવા નથી જતા ને કેઈએમ કહે એમ નથી કરવું.”
તું તે ભાઈ ભારે વેદિયે ! પણ ઠીક, રજા લઈ આવું!. હમણાસા ના નહિ પાડે—હજાર કેરીની ગરમી છે ને !'
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
ડાહ્યો દીકરે દેશાવર ખેડે
૧૧૭ હવે પછી ભેગા ક્યાં થઈશું ?'
ત્રણે જણ જગડૂ સામે જોઈ રહ્યાઃ હે વસા ! કયાં મળશું ? અને ક્યારે જશું ? ”
બચાવડા સંવારવાળા મારગની કેઈને હજી ગંધ નથી. એટલે આજ રાતે–મધરાતે એ મારગે જ નીકળી જવું.” - “ક્યાં જશું ?—એ જાણીને મારે કંઈ કામ નથી. આપણને ઉત્તર, દખણ, પૂરવ, પચ્છમ બધુંય સરખું છે. આ તે જરા જાણવા ખાતર પૂછું છું.’
એને પણ મેં વિચાર કરી રાખ્યો છે. વાત એમ છે કે મારા બાપનું વહાણ લઈને હું જઉં એમાં મારી વશેકાઈ શી ? ચાવડા સંઘાર આવડું કટક લઈને ઠેઠ ગાધવીથી કે પશિત્રાથી અહીં સુધી કાંઈ પગરસ્તે ન આવ્યો હોય. ને કદાચ પગરસ્તે સાત શૈરડાના મારગથી આવ્યો હોય તો પણ લૂંટનો માલ વહી જવાની ગણતરીએ એણે ક્યાંક વહાણ તે મંગાવ્યાં હશે જ—કાં વાગરે કે કાં નકટીમાં એનાં વહાણ લાંગરેલાં હશે. વળી અત્યારે એ સાવચેત પણ નહિ હેય. માટે આ સંઘારનું ને રાયલજીનું પતી જાય એ પહેલાં જ ઘા મારવો જોઈએ, સમજ્યા ?”
આજ રાતે જરખવાળે નાકે !' બરાબર ! આજ રાતે જરખવાળે નાકે !'
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે,
....
.
રાજા, વાજાને....
કાળઝાળ ચાવડા સંઘાર જીવતે ઝલાય ને હવે પિતે એને ગઢની રાંગ ઉપર શૂળીની નીચે ઊભે રાખીને આખાયે સંઘાર કટકને ડારી રહ્યા છે, એ વાત ઉપર જામ રાયલજીના આનંદને પાર ન હતે. - સંઘાર કટકમાં વિમાસણ ભારે હતી. ચાવડા અંધારે જે સંદેશ કહાવ્યો હતો એ કાનિયા ઝાંપડાએ બરાબર કહ્યો હતો, પણ સંધાર કટકની વિમાસણ એની એ રહી.
ગઢમાંથી ચકલુંય બહાર ન ફરકી શકે એવો પાક પહેરો ગોઠવવામાં આવ્યા હતા. છતાં ચાવડા સંઘારને કણ આવીને ક્યારે જીવતો ને જીવતે ઝાલી ગયું ? હુરમના સોદાગરો, સિન્ધને તુરકાણો, ભરૂચના સોલંકી, ખંભાતના સીદી સુધ્ધાં જેના નામથી ત્રાસ પામે એ ચાવડે સંઘાર એના કટકની વચમાંથી જીવતે ઝલાય કેમ ? એ વાતનું બધાને ભારે અચરજ હતું; અને ઊંડે ઊંડે ભારે ભે પણ હતો.
સંઘાર કટકની વિમાસણ વસમી હતી. અને એમનામાં જે પાછલી બુદ્ધિના હતા એ કહેતા થયા કેઃ “આપણે તો દરિયો જાણીએ; દરિયો મૂકીને ધરતી ઉપર લૂંટ કરવાનું કામ આપણું નહીં. અમે તે પહેલેથી કહેતા હતા, પણ અમારું સાંભળે કોણ?'
ગઢ ભાંગવો એ આમેય રમત વાત નહોતી; એમાં વળી ચાવડો + હુરમ-હરમઝ, હોરમૂજ.
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજા, વાજા ને... દેરનાર ન હોય ત્યારે તે એ વાત જીવ સાટેની જ હતી ! ચાવડો જાય ને ગઢ ન ભાંગે તે ?...પાછળ ભાગતાં ભાં ભારે પડે છે ? એક વાત હતીઃ રાપર ને લાખિયાવાળાએ કૉલ આપ્યો હતો કે તમે કંથકોટને લૂટ કે પાડીને પાધર કરે એમાં અમારે વચ્ચે ન આવવું ! વાત સારી લાગે ત્યારે વચન તે ઘણું આપે, પણ વાત વણસે ત્યારે વચનને કઈ વળગી રહે ખરા? વાત વણસી એટલે ધારે કે એ ગરાસિયા રાયેલ જામને સારું લગાડવા નીકળે તે ? જાગીરદારનો ભરોસે છે ? એના બોલને ઇતબાર કેટલો ? નિરાંતે લૂંટ કરવા આવનારાને, ચાવડા સંધારને સામાવાળા ગૂપચૂપ સેરવી ગયાને ઘા ભારે વસમો પડ્યો હતો. પિતાના ખેડૂને હવે વગર વિદને સંતાપી શકીશું ને ખેડુને સંતાપ જેઈને નિરાંતે કસૂબા લેતાં લેતાં મોજ કરીશું, એવી ગણતરીએ કઈ ભૂમિ જાય ને માથામાં લાકડીને ઘા પડતાં જેમ તમ્મર ખાઈ જાય ને તમ્મર કરતાંયે અજાયબી ને અચરજથી વધારે પીડ પામે, એમ સંઘાર કટક પીડાતું હતું. એને ખબર જ નહતી પડતી કે, ચાવડાને ઉપાડ્યો કેવી રીતે ? ને જેમ ચાવડાને ઉપાડ્યો એમ બીજાનેય નહિ ઉપાડે એને ભરોસે છે ?
એટલે સંઘારે ન તે રાયેલ જામને સંદેશો જીરવી શકયા કે ન તે ચાવડા સંઘારને સંદેશ જીરવી શક્યા.
પૂરા ત્રણ દિવસ આમ વિમાસણમાં ગયા. આખરે રાયલ જામે ધીરજ ખોઈ–સંધારે પડાવ ઉપાડે એની. પોતાની ધમકીને એ ઢંઢેરો પીટી શકતો હતો, પણ એને અમલ કરી શકતા ન હતા. કેમ કે સંધારોને ગઢ ઉપર આવતા રોકવાનું એકમાત્ર હથિયાર ચાવડા સંઘાર હતો. અગર એ પિતાની ધમકીને અમલમાં મૂકવાને શેખ પૂરો કરે તો ? સંઘારો કંથકેટ ઉપર હુમલે કરે તે ? સંઘારને પિતાને જ હુમલે જાણે ભારે ભીંસ કરનારો થઈ પડે. પણ બીજે ને વધારે મોટો ભય તો બીજો હતો ને એને તરફ કામદાર હીરા શેઠે આંગળી ચીંધી ત્યારથી એ હરપળ વધતો જતો હતો. તે એ કે
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૦
જગતશાહ
રાપરના હમીરછ કે સાંતલપુરના દેદાર" કે લાખિયાના લાખા ધુરારા કે બાડાના ગજનજી–આ ચારની ચોવીસીની વચમાં પોતાની ચોવીસી આવેલી ! અને એ ચારે એના પિતરાઈ ભાઈઓ, અને ચારેયની દાનત ખોરા ટોપરા જેવી–લાગ મળે એટલી જ વાર !
એટલે, ન કરે નારાયણને ચાવડા સંઘારને શૂળીએ ચડાવી દીધા પછી સંઘાર કંથકોટ ઉપર આંધળો હુમલે કરે ને એની ભીંસને લાભ લઈને આ ચારમાંથી કઈક એક, બે, ત્રણ કે ચારે ચાર જે મૂકી પડે છે ? તે કંથકોટની કાંકરીયે ન બચે. ને એક મજબૂત ને જીવતા ગઢ સિવાય એ જમાનામાં ચોવીસીની આવક ખવાય પણ નહિ કે ભાઈઓની વચમાં રહેવાય પણ નહિ.
એટલે હીરા શેઠ કામદારે રસ્તો કાઢોઃ સંઘારે પિતાનાં ઘેડાં મૂકીને જાય—એટલે દંડ સંઘારને. પછી ચાવડો સંધાર પણ બદીવાસમાંથી છૂટે અને એનું કટક પણ બીજા હથિયાર-પડિયાર ભલે લઈ જાય–પાછા ફરતાં રસ્તામાં કેઈક તમને સતાવે તે તમારે તમારે બચાવ કરવા એ જોઈએ ને! ”ને સંઘારો દરિયે ચડે ને કચ્છની ભૂમિ છોડી જાય ત્યાં સુધી સંઘારને કપાલધ્વજ કંથકોટના કિલ્લાની રાંગ ઉપર ફરકતો રહે. બસ આટલું જ; કામદારને આથી કાંઈ વધારે જોઈતું ન હતું; ને જામ રાયલને વધારે મેળવવાની આશા પણ ન હતી.
હા, એક શરત ખરી ? કંથકોટ ગ્રેવીસીમાંથી પસાર થતાં કાંઈ વાફેર કરવાને નહિ. કંથકોટ ગ્રેવીસી મૂક્યા પછી રાપર વીસીમાં સંધારને જે કરવું હોય તે કરે; પછી ઠેઠ નકટી સુધી સંધારને કરવું હેય એ કરે. એનું જોખમ પણ એને ને એનું હાંસલ પણ એને !
સંધાર ન તે જામ રાયલને સંદેશ કબૂલી શકતા હતા કે ન તે ચાવડા સંધારને સંદેશ ઝીલી શકતા હતા. ને પિતાની લીધી વાત પાર પાડવા માટે ખાનાખરાબ થઈ જવાને રજપૂતી ટેક તે સંધરાને
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૧
રાજા, વાજાં ને... કોઈ દિવસ વર્યો જ ન હતો. એટલે એમણે હીરા શેઠને મધ્યમ માર્ગ સ્વીકારી લીધે.
એક દિવસે ગઢની રાંગ ઉપર જામ રાયેલજી અને એમને કેટવાલા બાદલજી ઊભા હતા ને એમણે સંધાર કટકને દૂર દૂર ક્ષિતિજમાં સમાતું જોયું. એમનાં પાંચ ઘડાં ઘોડારમાં બંધાયાં હતાં. એમને ને બુરજ ઉપર ફરતો હતો. સંઘાર આવ્યા હતા ઘોડે પણ પાછા જતા હતા ઉઘાડી દડે ! રાયલજીના અઢીસે ઘોડેસવારે એમની પાછળ પાછળ એમને કંથકેટ ચોવીસી બહાર મૂકી આવવા જતા હતા.
રાયલજીએ નિરાંતને શ્વાસ લીધેઃ “હાશ ! એક બલા ગઈ!''
હા બાવા!” બાદલે જવાબ આપ્યો, “એક તે ગઈ પણ બીજી હજી બાકી રહી ગઈ !”
કઈ નથી રહી બાદલજી, હવે કઈ નથી રહી ! મેં ગાધવીના સંઘારને પરાજય કર્યો. એનાં પાંચસે ઘોડાં છીનવી લીધાં. મારી ફેજમાં હવે પાંચસો અસવાર નવા આવતાં એ બમણી થશે. સંઘારોને ને ઝૂંટવી લીધે, મારા ગઢની રાંગ ઉપર ટાંગ્યો ને ચાવડા સંઘાર એનું ભંડું મેં લઈને ભાગે ! આ ખબર સાંતલપુર, રાપર ને લાખિયાર પહોંચે ત્યારે એમના છક્કા છૂટી ન જાય તે મને કહેજે ! હવે ભલે લાખિયારથી લાખે એના દીકરાનું વેર લેવા હાલ્યો આવે !”
બાવા ! એ તે આપની મત એમ કહેતી હશે, પણ મારી મત બીજુ કહે છે.'
“શું કહે છે ? “આ તે ઘરમાં જો પેઠી છે!'
ઘો ?” “હા બાવા !” “ઘરમાં ?”
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૨
જગતશાહ
“હા, બાવા !' એટલે કે કંથકોટમાં ?” હા બાવા, હા !' અરે કઈ સંધાર રહી ગયું હોય તે પકડીને પૂરી દે હેડમાં.” આ જો તે સંધારની નહીં, બીજી છે.” વળી બીજી કઈ ઘે?” ગઢમાં જ છે બાવા !'
ગઢમાં જો હોય તે બે હાથમાં બે જડબાં પકડીને ચીરી નાખું ! હું જામ રાયલ કઈ રંજીપેંજી સાધુ-ફકીર નથી. પણ છે ક્યાં છે એ તે બતાવો ! ” “બાવા, આ વાણિયા !'
વાણિયા ? કંથકેટના જૈન વાણિયા ? બાદલજી, તમે હીરા કામદાર ને સેલ સંઘપતિની વાત કરો છો ?'
હા બાવા ! “ચેતતા નર સદા સુખી' એમ શાસ્તરમાં કહ્યું છે, એ સાવ સાચું છે.'
પણ એમનાથી ચેતવા જેવું શું છે? આ સંધ હથિયારપડિયાર લઈને ગઢને થે દેવા નીકળ્યો હતો, એ તમે ન જોયું?”
“હા બાવા, એ જ ઉપાધિની વાત છે ને!'
અરે, તમે તે કાંઈ ગાંડા થયા છે બાદલજી! ઊલટાના એન. જ એક જણ ચાવડા સંઘારને જીવતે ઝાલી લાવ્યું હતું એના કટકની વચમાંથી ! ને ત્યારે તે આ શળીનું વિઘન કાંટે ગયું. અરે, આપણને તે કાંટોય નથી વાગે; ઊલટાની સૂળીયે વાગી સંધારને ને કાંટા વાગ્યા સંધારને.”
હા, એ જ બાવા, એ જ !' પણ એમાં તે રાજી થવા જેવું કે ચેતવા જેવું ? ”.
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજા, વાજાં ને
૧૨૩
બાવા ! હું કઈ કથકેટને જામ નથી; હું તે ખાલી ગઢને કેટવાલ છું. મને ચેતવા જેગ લાગે તે કહેવાને મારે ધરમ. પછી બાવા જાણે ને એમની વાત જાણે.”
“પણ કાંઈક સમજાવો તે ખબર પડે !'
આ તો એક નહિ, આખી જાડેજા જમાત ને રજપૂત જમાત વાત કરે છે બાવા ! લડવું, વઢવું, ધિંગાણાં કરવાં, મારવું, મરવું, ગઢ જાળવવા, એ કામ રજપૂતનાં; એમાં બ્રાહ્મણ-વાણિયાને શું ખબર પડે ? ને ધંધો કરે, વેપાર કરવો, એ કામ વાણિયાનાં; એમાં રજપૂતને શું ખબર પડે ? પણ બાવા, વાણિયા હથિયાર લઈને નીકળે–ભલે ને ગઢને સાચવવા બહાર પડે–એ વાત ચેતવા જેવી તે ખરી જ. કાલ ઊઠીને એ એમની વેપારની રીતરસમ ધિંગાણામાં લાવે તે ? આપેલા બેલ પાળવા, લીધેલા દામ પાછા આપવા, આવકના ગજા પ્રમાણે જ ખરચ કરવું–આવી આવી વાણિયાશાહી તેરિગ જે રાજરીમાં આવવા માંડે તે પછી “દલાલને ને રાજને દિવાળું નહિ” એ કહેતી જ બેટી ઠરે. ને રાજને પાઘડી ફેરવવાને વખત આવે. રાજ પાસેથી આ લેકે નાદારીને ઢઢરે માગે !'
“હામાળું..એ...વિચારવા જેવું તે ખરું.'
બાદલજીએ ઝેર વાવવા માટે લાયક જમીને જોઈ લીધા પછી મોકળાશથી પિતાનું કામ ચાલું રાખ્યું. રજપૂત બેઠા રહ્યા ને વાણિયા મેદાન મારી ગયા એ વાત કર્ણોપકર્ણ બીજા જાડેજાઓમાં પહોંચે, એ વિચારથી બાદલજીના શરાતન ને ધીંગાણાને રજપૂતી ઇજારે વિષાદ પામ્યું હતું. બાદલજીને મન વાણિયાઓએ રજપૂતનાં મોઢાં કાળાં કર્યા હતાં.
એને લાગ મળ્યો. કાચા કાનના, તરતબુદ્ધિ ને ફટાકિયા જેવા મિજાજના રાયેલ જામને કાનમાં બાદલજીએ કાલકૂટ સીંચવા માંડ્યું :
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૪
જગતશાહ
‘બાવા ! આપ જ જુઓ, ગઢના દરવાજા બધાય બંધ હતા, તેય સંધાર કટકની વચમાંથી એના જણ ચાવડાને ઉપાડી લાવ્યા !”
હા...આ..માળું !”
એટલે કે ગઢમાંથી બહાર આવવા-જવાના છાના મારગ એમણે કરી રાખ્યા છે, એમ તે ખરું જ ને?”
એમ તેમ તેમાળું..”
બાવા, એવા છાના મારગ હોય ને એની એને ખબર હોય તે રાજને જાણ કરવી જોઈએ ને ? ગઢને પળવારમાં કાણો કરે એવી વાત એમનાથી ખાનગી રખાય કેમ ? પણ બાવા, મારું તે અનુમાન છે કે જે દુશ્મનને પકડીને ગઢમાં લાવવાને ખાનગી મારગ હોય તો એ જ મારગે બહારના દુશ્મનને એ ગઢમાં દાખલ પણ કરી શકે ને ? લાખિયારના લાખા ધુરારા....રાપરના
બસ, હવે હું તારી વાત સમજી ગયેઃ દુશ્મન જેડે ભળી જાય તે ભારે પડી જાય આ વાણિયા, એ તારી વાત ખરી !”
એટલે જ તે બાવા, કહું છું ને, વખત આવ્યે કઈક ને કઈક દુશ્મન જોડે ભળી જવાને મેલે વિચાર મનમાં ના હોય તે આવા મારગની વાત એ છાની કેમ રાખે ? વાત આપણાથી છાની રાખી એટલુંય પાપ તે ખરું ને ?”
હા...પાપ તે ખરું, સાત વાર ખરું !'
ને બાવા. ભરકટકમાંથી ચાવડાને જીવતે પકડી લાવી શકે એ વળી ગઢમાંથી આપને પકડીને લાખાને કે દેદારને કે ગજનજીને ન સેપે એની શી ખાતરી ? આ તે ફરજ લેખે મારી વાત આપને કરી, પછી તે બાવા, જેવી આપની મત્ય ! કેટવાળ તરીકે મારે આપને ચેતવવા જોઈએ કે આવી વસતી માથાભારે તે ખરી !”
તારી વાત સાવ સાચી. ને મને એક વાત સૂઝે છે.”
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજા, વાજા ને...
‘ જી, બાવા ! ’
જખમારવા ? ના,
સધાર આંહીં શું કામ આવ્યા હતા, લૂંટવા. વાણિયા પાસે દામ ધણા છે એ લૂંટવા. એટલે કે આંહીં વાણિયા હાય, વાણિયાના દામ હોય ત્યાં સુધી, ભાયાતાના વેર ઉપરાંત, આડેાડિયા ને લૂંટારા ને સધારાને પણ ભેા તેા ખરા ને? '
૮ હાસ્તા બાવા ! આકડે મધ હૈાય તે બધાય વાધરી લેવા દોડે ! ’
૧૨૫
"
હું ખે। હું ત્યાં સુધી ખીજા વાધરીને થે।ડા પહેાંચવા દઈશ? તેા જા બાલજી, વાણિયામાત્રને પકડી પકડીને એનાં ધરબારમાં જે કાંઈ હાય એ ખાલસા કરે ને પછી એ તમામને આપણી ચેાવીસીમાંથી હાંકી કાઢે ! આપણે માથાભારે વસતી મુદ્દલ ના જોઈ એ ! આ હુકમનેા તરત અમલ કરા ! '
"
રજપૂતાને પોતાની વીરતા બતાવવાને અવસર ના મળે તે મળેલા વિજયમાંય એમને રસ ન રહે; ને પરાક્રમ બતાવવાને અવસર મળે તે પરાજયમાંયે એમને નહાનમ ન લાગે !
ત્યારે રજપૂતીને આવા યુગ હતા ને બાદલજી એ યુગના માનવી હતા. બાદલજી અને એના પસાયતા, વરતનિયા ને ભૂમિયા તમામને પણ આજ સુધી પરહદની વસતીની લૂંટ કરવાની વીરતા તાવવાના અવસર મળ્યો હતો. એટલે ગામની જ વસતીના એક ભાગને, ખુદ જામના જ હુકમ નીચે, લૂંટવાના આવે! અમૂલખ અવસર એ જવા દે એમ ના હતું. વાણિયાએ એમનાં નાક કાપ્યાં હતાં. તે એના બદલામાં એમનાં ગળાં કાપવાના હુકમ એમને ના મળ્યા, એને એમને અક્સાસ રહી ગયા !
બદલાયેલી રૂખની ખબર પણ ઘેર ઘેર ભૂમિયા ઊભા રહ્યા એના ઉપરથી જ પડી. સેાલ શેઠની હવેલી અને પેઢી ઉપર બાદલજી તે એના વરનિયા આવ્યા. એમણે રાજતે હુકમ સંભળાવ્યા ને પેઢીના મહુસેને પહેરેલે લૂગડે બહાર કઢવા. પછી પેઢીમાં, પેઢીની વખારમાં જે
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૬
જગતશાહ
માલ હવે એ ચૂંથવા માંડ્યો, ફેકવા માંડયો. ક્યાંક દટાયેલા દામ હોય તો એ શોધવાની મથામણ થઈ રહી. મેધે માલ રાજભંડારે મોકલવામાં આવ્યો; સે માલ વરતનિયા ઉપાડવા માંડયા.
“આ શું છે ?”
એ તે મીણ છે. '
ટ રે તમને ! વાણિયા થઈને મીણને વેપાર કરે છે ? એમાં જ તમારાં પાપ તમને ખાઈ ગયાં! જાઓ, તમારું મીણ તમે લઈ જાઓ. આંહીંથી અપશુકન કાઢો ! બાકી વખાર આખીને કડી મારે!”
તુરત પિંજારે વખારમાં હતો. બાદલજીએ એને કહ્યું:
“અલ્યા પિંજારા ! અહીંને તું ભરતિયે છે ને જાણીતું છે. જે કામની એક પણ ચીજ ગઈ છે ને તે તારી ખાલ ઉતારી નાંખીશ. ચાલ, આ મીણ બહાર કાઢી નાંખ ! ને જે, આમાં તારા લાભનીય વાત છે ને તારા મતનીય વાત છે ! કાંઈ કામનું હોય ને ક્યાંક ભંડાર્યું હોય, છુપાવ્યું હોય, ભરત કર્યું હોય તે બતાવી દેજે !”
સેલ શેઠ ને લક્ષ્મી શેઠાણીને પણ રાજને ચહેરે-મહારે નપાવટ થવાની ખબર એમના ઘરને વરતનિયાઓએ ઘેરો નાંખ્યો ત્યારે જ પડી. એમણે શેઠ અને શેઠાણીને પહેરેલ લૂગડે બહાર કાઢ્યાં, નોકર-ચાકરને બહાર કાઢઢ્યાં, અને પછી કહ્યું : “શેઠ ! આ તમારાં શેઠાણીને કહી દ્યો, દાગીના પહેર્યા છે એ બધા ઉતારી આપે !”
મારા પહેરેલા દાગીના 2...”
શેઠ, ઝાઝી ટકટકમાં માલ નથી ! અમારે પરાણે ઉતરાવવા પડે..ને પછી તમે કહેશો કે રાજના માણસોએ અમારાં બૈરાં ઉપર હાથ નાંખે. માટે છાનામાના ઉતારી દે !”
શેઠાણીએ દયામણી નજરે ને આજીજીભર્યા અવાજે કહ્યું : ભાઈ ! આ એક મારી સૌભાગ્યની ચૂડી...”
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજા, વાજા ને...
૧૨૭
“તે ચૂડી ભલે પહેરી રાખો, પણ માથેથી ચીપ ઉતારી દે !” કળકળાટ કરતાં પુરુષ, સ્ત્રીઓ, બાળકે એક ઠેકાણે ભેગાં થયાં.
એમનું સર્વસ્વ હરી લેવાયું હતું. એમનાં ઘરે ખાલસા થયાં હતાં. એમની પેઢીઓ ઉપર કડી લાગી ગઈ હતી. એમનાં માલમિલકત, સરસરંજામ તમામ અંદર હતાં.
વસતી તે જોઈ જ રહી.
પરભુ ગેરને મિજાજ ઊકળી ઊઠયોઃ “અરે, આ અન્યાય ને કઈ કાંઈ બોલે નહિ ! બ્રાહ્મણ, લુહાર, નવ નાર, બધા જોઈ જ રહે!”
ગામ વચ્ચોવચ્ચ ધૂર્જટિના અવતારશો એ નીકળે.
“અરે મહારાજ ! જરા મેં સંભાળીને બેલો, જામ બાવા સાંભળશે તે તમારું આવી બનશે !' બાદલજીએ કહ્યું.
“તો ભલે જામ બાવાયે સાંભળે ને ભલે તમારી રજપૂતાણીઓ પણ સાંભળે. આ તમારાં પરાક્રમે સાંભળવા ને સંભળાવવાનેય કેઈક તે જોઈશે ને ! સાંભળે રજપૂતાણીઓ !...વીરાંગનાઓ ! જેના નામના પથરાયે પૂજાય છે એવી સતીએ, તમેય સાંભળો : વાણિયાઓએ સંધાને થકવ્યા. ને હવે તમારા કંથ સંઘારને થકવનાર વાણિયાને થકવે છે.....રંગ દેજો હે રજપૂતાણીઓ !તમારા સિંહ જેવા બાળકના બાપાઓને !'
અરે પરભુ ગોર ! જરાક જીભ સંભાળીને તે બેલો '
અરે બાપ રાયલ જામ ! તું તે મેડ ને મુનઈને વારસદાર. બાપ, જીભ છૂટી જાય, વાણુ છૂટી જાય એવાં તારાં કામ જોઈને પછી જીભ કેમ સંભાળય? રંગ છે બાપ, રાયલ જામ, રંગ છે તુને !”
પરભુ ગોરને મરાય નહિ; નહિ તે બ્રહ્મહત્યાનું પાતક લાગે. તે તે ગઢમાં ને ડેલીએ ડેલીએ રજપૂતાણીમાત્ર સળવળે. ને પરભુ ગોરને બળજબરીથી ચૂપ પણ ન કરાય.
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮
જગતશાહ
ગર, પણ જોઈ એ શું તમારે ?'
આ અન્યાય મારાથી નહિ સહેવાય રાયલ જામ! મેં વાણિયાનું લૂણ ખાધું છે. એનાં ગોરપદાં કર્યા છે ને રાજા અન્યાય કરે તે એની સામે માથું ઉપાડવાનું કામ મારું છે. હું આ ગઢ ઉપર મારું લેહી છાંટીશ. પણ મારા જીવતાં મારા રાજાને હાથે મારા જજમાનને અન્યાય નહિ થવા દઉં. સમજ્યા, રાયલ જામ?”
એ માથાભારે થયા છે. વળી તમારે ને એમને શું ? તમે બ્રાહ્મણ, એ જૈન. એના દેવને તમે ગાળ દો ને તમારા દેવને એ ગાળ દે, આવો તમારે વહેવાર. છાનામાના ઘેર જઈને બેસો ગોર ! તમે તમારું કામ કરે, અને રાજને રાજનું કામ કરવા દે. હવે રાજમાં માથાભારે વસતીનું પિસાણ થાય એમ નથી !'
“રાયેલ બાપુ, મારું કામ હવે ઘેર નહિ પણ અહીં છે. વસતી તમારે રાખવી ન રાખવી એ તમારી મત, પણ એને લૂંટીને પછી હાંકી કાઢવી એ ક્યાંને ન્યાય ? પહેરેલે લૂગડે માણસ જાય ક્યાં?'
બાદલજી! આ પરભુ ગોર આડો ફાટયો છે. ને આંહીં ગઢ માથે લેહી છાંટે ને એની પાછળ આખી બ્રાહ્મણની નાત ધારણું કરે તે આપણે તે ઠીક, પણ ગઢમાં બાઈઓનાં મન કેવાય એવું છે. એટલે વાણિયાને એમની ઘરવખરી સાથે જાવા દે. ભલે પરભુ ગર રાજી થતું ને વાણિયાને ભલે હું નહિ તે મારો ભાઈ આવીને મારગમાં ખંખેરી જેતે ! બેલે ગોર, હવે તે રાજી ને ?'
હા, બાવા, રામરામ !” રામરામ.......કેમ ?”
“બસ બાવા, હુંય એમના ભેગો ચાલી નીકળીશ! આવા અન્યાયને સજમાં રહીને મારે શું કરવું?”
તે જાઓ, કરો તમારું કાળું ! બાદલજી, વાણિયામાત્તર આજ રાત પડતાં સુધીમાં ગઢમાં ન હોવો જોઈએ.”
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
બાળમરચાં ને ઉડીને પુરુષવર્ગથી શાન
રાજા, વાજાં ને...
૧૨૯ કકળાટ કરતાં બાળબચ્ચાં ને ફફડાટ અનુભવતી સ્ત્રીઓથી અને ઘરવખરી કે માલમિલકતથી ભરેલાં અને પુરુષવર્ગથી વીંટળાયેલાં ગાડાં કથકેટમાંથી ચાલી નીકળ્યાં. હિજરાયેલાં માનવીઓની વણઝાર ઉપર રાયલ જામ ને એના ભૂમિયા નઠેરતાથી જોઈ રહ્યા !
નજર પહોંચી ત્યાં સુધી ગાડાંની હેડ ચાલી જતી એમણે જોઈ. પછી રાયલ જામે કહ્યું : “હાશ, એક પાપ ગયું આ ! બાદલજી, તમે મારું ધ્યાન દોર્યું ને, ત્યાર પછી એ વાણિયા અહીં હેત ત્યાં સુધી નિરાંતે ઊંઘ ન આવત. લાખિયારમાં વાણિયા, અહીં પણ વાણિયા, વળી અંદર અંદર સગા; ને એમનાં સગપણ પણ આપણું જેવાં પોચાં નહિ–એ તો ગંદર જેવાં ચીકણાં. સાંભળ્યું છે કે એ લેકે તે પોતાનાં સગાં પાછળ ખુવાર પણ થઈ જાય.’
“હા બાવા ! ધારો કે લાખો કથકેટ ઉપર ચડી આવે– ને વહેલ મોડે એ આવવાનો જ, એને કુંવર મરી ગયે, પણ એ એને ભૂત થઈને વળગે છે–તે વાણિયાનું ભલું પૂછવું. સગાં સગાંમાં તાણ થાય ને ચાવડાને જેમ કટક વચમાંથી જીવતે ઉપાડી આવ્યા તેમ માળા ક્યાંક મને સૂતે ઉપાડીને ગઢની બહાર લઈ જાય તે? હવે ઊંધ નિરાંતે આવશે.”
ગાડાં ચાલ્યાં જ ગયાં. આગળ સોલ શેઠને જોઈને રાપરના જામે કહ્યું : “સેલ શેઠ, તમને ઓથ આપું, તમારું ગામ વસાવવાની ભોંય તમે ખેળી કાઢે.'
શેષ સમુદાયને રાપરમાં મૂકીને ચાર-પાંચ શેઠ સોલ શેઠની આગેવાની નીચે જગ્યાની શોધમાં ચાલી નીકળ્યા.
આપણે આપણું ગામ વસાવવું હોય તે આપણે ખેડ તે કરી ન શકીએ, વેપાર જ કરીએ, એટલે દરિયાકાંઠે ક્યાંક સમથળ ગતીએ, જ્યાં પીવાનું પાણી હેય. અરે હરિ ભગત, તમે અહીં ક્યાંથી ?”
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૦
જગતશાહ
“હું તે બાપ, તમારી ભેગો જ છું; કંથકોટથી આઘે આઘે હાલ્ય આવું .'
તે હાલે, ક્યાંક કાંઠે પાણી હોય એવી જગા શેધીએ. ખેડને કાંઈ મેહ નથી, આપણું કામ દરિયાકાંઠે. પણ પીવાનું પાણી જોઈએ. ને આંહીં રાપર ચોવીસીમાં તો પાણીની પૂરી તાણ છે.”
તેઓ આગળ આગળ ચાલ્યા. એક દિવસ, બે દિવસચાર દિવસ... એટલામાં એમણે દરિયે જે, “હાં, હવે, અહીંથી પાણીની શધ કરીએ. કોઈક પાણકળ સાથે હોત.'
હું છું ને બાપજી, હાલે !' હરિ ભગતે તુળસીની ડાળખી લીધી અને પીપળાની ડાળખી સાથે આડી ટેકવી.
અને પછી એને જમણે હાથે આગળ ધરીને હરિ ભગત ચાલ્યા. ક્યારેક ધરતી જોતા જાય, ક્યારેક ધરતી ઉપર કાન માંડતા જાય, ક્યારેક રણની કાળી માટી હાથમાં લેતા જાય, ક્યારેક રસ્તામાં વેરાયેલા પથરા જેતા જાય, ક્યારેક ઊભા રહીને આસપાસ જુએ. આમ એમણે વાંકાચૂકા મારગે આગળ વધવા માંડ્યું.
દરિયે હવે માંડ અર્ધો કેસ પણ દૂર રહ્યો ન હતો.
ને એકાએક હરિ ભગતના હાથમાંથી તુલસીની ડાળખી ઊંચી નીચી થવા લાગી. “આંહીં પાણી છે ! ' હરિ ભગતે કહ્યું.
પાણીવાળી જગ્યાનું એંધાણ કરીને શેઠ લેકેએ નજર કરી. આસપાસની જમીન જાણે ફાટેલી પડી હતી. એમાં ચીરા પડ્યા હતા. એક મોટે ચીરો તે છેક દરિયામાં જતો હતો. આખી જમીન ઊંચીનીચી ને ટીંબા જેવી હતી.
આ ભૂમિ ધરતીકંપની છે. જુઓ, અહીં ધરતીકંપની ફાટ છે. આંહીં કઈક નગરી જીવતી દટાઈ હોય એમ લાગે છે.' સેલ શેઠે કહ્યું.
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજા, વાજા ને....
6
૧૩૧
પાટગઢ હશે. એક કાળે એ માટું શહેર આટલામાં હતું, પણ
આજ તેા એનાં એંધાણ પણ નથી રહ્યાં કચાંય.
"
"
હશે, પણ એક વાત છે ભાઈ ! ' કહ્યું : આટલા નજીકમાં કાંય કાઈ ગામ નથી. ચીરા જીવતા લાગે છે. એટલે અવારનવાર ધરતી ખરું. તે આંહીં વસવાટ કરવા ઠીક ગણાય ? ’
સાલ શેઠે મહાજનને
ધરતીક પના આ ધણુણે એવું તે
· એ વિચારવા જેવું તેા ખરું. પણ એક વાત છે : આ હિર ભગતે ચીંધી એ જગામાં ઝાડીનું ઘેરુ ઝુંડ છે. આટલામાં પાસે કે દૂર નથી કાંય ઝાડપાન કે ઝાંખરું, છતાં આટલામાં ધ્રુવી ઘેરી ઘટા જામી છે ! એમ કરશું ? એના છાંયામાં જરાક વિસામા લઈ જોઈ એ.
"
6
ઝાડીમાં બે-ત્રણ જણા પેઠા. · અલ્યા, સાચવીને જજો ! ' મહાજનમાંથી એકએએ ખૂમ પાડી.
:
એકાએક ઝાડીની અંદરથી સાલ શેઠે સાદ દીધા એ આમ આવે, આમ આવે, આમ આવે!! જરા જુએ તેા ખરા!'
બધા ઉતાવળા ઉતાવળા ત્યાં ગયા : હીરેા કામદાર, જગો મહેતા, કરસન દેશી, બધા ગયા.
6
ઝાડીનાં ઊંચાં ઊંચાં ઝાડાની વચમાં જાળાં ને ઝાંખરાંના ઘેરા ગોળ ટાપ હતા. ને એની આગળ સેાલ વસા ઊભા હતા. જુએ, જીએ. 'સાલ વસાના અવાજમાં નર્યાં વિસ્મયને રણકાર હતા.
,
એટલું કહી બધાને પેાતાની પાછળ આવવાના ઇશારા કરીને લાકડીથી નળાની ડાળને બાજુ કરી ઝાંખરાં એક બાજુ દબાવ્યાં. ત્યાં છીંડી જેવું થયું. એમાં બધા એક પછી એક ગયા.
ગયા ને વિસ્મયમાં ઊભા રહ્યા. એમની વાચા જ જાણે હરાઈ ગઈ ! વચમાં નાના પથ્થર જડયો ચોક હતા, લાકડાનું મંદિર હતું, તે મદિરની અંદર પાર્શ્વનાથની કાયુક્ત શ્યામસુંદર મૂર્તિ હતી.
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૨
જગતશાહ
પુરાતની મંદિર !....કેઈએ કદી જેના વિષે જાણ્યું નહોતું, સાંભળ્યું નહોતું, એવું લાકડાનું નાનકડું મંદિર !....
થોડીવારે બધાએ દીર્ધ શ્વાસ લીધો.
પછી સેલ શેઠે કહ્યું: “કંથકોટમાંથી હિજરાયેલા આપણે અરિહંતને આ કેલ માથે ચડાવીએ. આપણે નવો વસવાટ અહીં જ કરીએ. હે અરિહંત! તારા ચરણમાં અમારું કલ્યાણ હે! અમારી દુન્યવી વિપદો અમે ભૂલી જઈએ. તારી છાયામાં અમે જીવીએ.. અહીં રહીને હે દેવાધિદેવ! અમે જગતમાત્રનું ભદ્ર કલ્પીએ, અમારું ભદ્ર ચિન્તવીએ. હે અરિહંત ! તારી સન્નિધિમાં અમે સદા કાળ. અમારી આંખોથી ભદ્ર જાઈએ, અમારા મનથી ભદ્ર ચિંતવીએ, અમારી વાચોથી સદા ભદ્ર જ બોલીએ. હે અરિહંત ! તારી ભદ્ર છાયમાં વસીને અમે તન, મન ને ધનથી દીન ના રહીએ.”
સોલ શેઠે પાઘડી ઉતારીને એ પુરાતન ધામમાં બેઠેલી, યુગોથી વિસરાયેલી લાગતી ને આજ જાણે દૈવી ચમત્કાર હોય એમ એમને પ્રત્યક્ષ થયેલી, અને ભદ્રના પ્રતીક સતી પાર્શ્વનાથની શ્યામસુંદર પ્રતિમાને ભાવપૂર્વક પ્રણિપાત કર્યાઃ “હે ભદ્રેશ્વર ! હે ભદ્રદેવ ! અમારું ભદ્ર છે ! જગતનું ભદ્ર હો ! શાસનનું ભદ્ર હો ! સંસારનું ભદ્ર હો ! અમારી સંતતિનું ભદ્ર હૈ !'
પછી સેલ શેઠે પોતાના સાથીઓ સામે જોઈને કહ્યું: “હે. મહાજને ! આ આપણું ભદ્રેશ્વર દેવ. ને એમની ભદ્રકર છાયામાં આપણે નો વાસ! એ પણ આપણું અને સહુનું ભદ્ર કરનાર ભદ્રાવતી હે !"
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮.
.
.....
...
.... સંધારને કદી
નાખુદા સંભાળ ! નાખુદા સંભાળ !' કૂવાથંભ ઉપરના પિંજરિયાએ સાદ દીધો.
કચ્છના અખાતની ભરતીથીયે વધારે ગહરી નિરાશામાં ડૂબેલા ચાવડા સંઘારના કાન આ સાદથી ચમકથા. શિકારી કૂતરાને જેમ સસલાની ગંધ, વાઘને જેમ બકરીની ગંધ, ચિત્તાને જેમ નીલગાયની ગંધ, તેમ સંઘારને આ સાદ મનમાં ભરેલી વિકરાળ ભૂખને જગાડનારો.
કંથકોટના બૂરા પરાજય ને એથીયે વધારે બૂરી એવી પીછેહઠની હૈયા દહતી નિરાશાને એક બાજુએ હઠાવી દઈને ચાવડો સંઘાર છલાંગ મારીને બેઠે થે.
“પિંજરિયા સમાલ !' એણે વળતે સાદ દીધા કૂવાથંભને એક બગલમાં દબાવીને અને એક પગ કૂવાથંભના મેર ઉપર ટેકવીને પિંજરિ લંબાઈને ઊંચે ઊંચે જતો હતો. એને એક હાથ પશ્ચિમ દિશામાં લાંબો થયો હતો. એ તરફ ચાવડા સંઘારે લાંબી લાંબી નજર કરી. પિંજરિયાને જે ઉપરથી દેખાતું હતું એ ચાવડા સંઘારને નીચેથી કળાતું ન હતું. એટલે એણે સાદ દીધો :
“પિંજરિયા, સમાલ ! પિંજરિયા, સમાલ !”
“સમાલ બેલી' પિંજરિયાએ કૂવાથંભ ઉપર બાંધેલા પિંજરમાંથી સાદ દીધેઃ “સમાલ બેલી ! પચ્છમલાલ! વહાણ વહાણ! '
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૪
જગતશાહ
“વહાણ ! વહાણ! ' ચાવડા અંધારે સાદ દીધે.
એણે આસપાસ નજર કરી. વીસ વહાણે એની પાછળ ચાલ્યાં આવતાં હતાં, ને એમાં એનું સંધાર કટક હતું. હથિયાર-પડિયાર કંથકોટના જામના પગમાં મૂકીને જે કટક રણ અને માટીની વીસ ગાઉની પગડ કરીને ખારીથી પોતાનાં વહાણમાં ચડ્યું હતું એ કટક આ વહાણમાં હતું.
કંથકેટ એને આકડે મધ જેવું લાગ્યું હતું. આમ જુઓ તે ક્યાં દરિયે, ક્યાં દરિયાકાંઠે ને ક્યાં રણને મહોરે-કંથકોટ, પણ લાખિયાર વિયરાના જામ લાખા ધુરારાના કામદાર મોતી શેઠ ને કલ્યાણ શેઠ બેય એની પાસે આવ્યા હતા. ને એમણે આવી વાત કરી હતી ? લાખો ધુરારે લાખિયાર વિયરને. ને લાખિયાર વિયરો એટલે કરછની ઠકરાતમાં મોટું માથું. કંથકેટના જામ રાયેલ ને લાખિયાર વિયરાના લાખા જામ આમ તે બે સગા ભાઈઓ થાય. પણ ગરાસ, ચાસ ને કુટુંબ-કજિયામાં ભાઈ ને કસાઈ વચ્ચે ઝાઝે ફેર નથી પડતો ! એવા આ બે ભાઈ! એમાં લાખા જામને કુંવર રાયેલ જામને હાથે મરાય. મરાય એ વાત સાચી, પણ લાખા જામ કહે કે રાવલે મારા કુંવરને જાણીબૂઝીને માર્યો ને રાયલ જામ કહે કે એ અજાણતાં મૂઓ. એ તે જે હોય તે, પણ એક વાત સાચી કે ત્યારથી લાખો જામ રાયલ જામ સામે કાળઝાળ વેર ભરીને બેઠે હતો. એ રાયેલ જામનાં ગામે બાળા, વસતીને રંજાડતે, એકલદોકલને પીંખી નાંખતો. આમ તે રાયેલ જામે પણ કાંઈ ચૂડીઓ પહેરી નહતી, ને એ પણ લાખિયારને જંપવા દેતે નહોતે.
પણ લાખો જામ કઈ વાતે સમજ જ નથી; એને રાયેલ જામ ઉપરને રેષ હવે તે ભારે દ્વેષનું રૂપ ધરી બેઠ; અને વખત આવે તે એનું કાટલું કાઢી નાખવાના પણ વિચારો એને આવી જતા. પણ આ માટે જે જામ લાખ પિતે જાય તે નાહકને બીજા
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
સધારના કેદી
૧૩૫
છ ભાઈ એ વચમાં કૂદી પડે તે પછી કાણુ કાની તરફ રહે એનું શું કહેવાય ? વખત છે ને એ છએ ભેગા થઈ ને મને તે રાયલ જામને બેયને પૂરા કરી નાખે ! અને વખતે સિંહ અને સુવરની લડાઈમાં તરસ ફાવી જાય, એવા ઘાટ પણ મળે. એટલે લાખા જામને થતું કે કાઈક ત્રીજો આવી ચડે તેા ટાઢે પાણીએ ખસ જાય ! એવામાં ચાવડા સધારની નજર કથકેાટ ઉપર પડવાના સમાચાર મળ્યા, અને સાચેસાય એણે દિરયા મૂકીને ધરતી ઉપર પગ માંડવ્યો.
લાખા જામને તે। મન ગમતું મળી ગયું. એક દિવસ કલ્યાણુ શેઠ મધ ઝરતી વાણીથી ચાવડાને સમજાવતા હતા : ‘ અમારે કચ્છમાં એક વાતની ભારે નિરાંત જો કાઈ પરદેશી આઠમાંથી કાઈ એક જામ ઉપર બહારથી ચડી આવે તે બાકીના સાત જામમાંથી એક પણ જામ એની સામે એક આંગળી પણ ઊંચી ના કરે; અને વગર દખલે એને મારગ જાવા દે. એટલે જો તમારે કથકાટને ભાંગવાના વિચાર હાય તા અત્યારે ખરે મેક્રે છે. અત્યારે કાઈ કથકાટને લૂટવા કે ભાંગવા જાય તેા કાઈ આંગળી સરખી ઊંચી ના કરે. વળી કડાટમાં તા સારા સારા વેપારીઓ છે, જૈન વેપારીએ છે, ને એ ભારે માલદાર પણ છે. એમની હૂંડીએ ઉત્તરમાં ઠેઠ કાશી સુધી, દક્ષિણમાં ઠે રામેશ્વર સુધી, પચ્છમમાં ટૈ મિસર સુધી તે પૂર્વમાં છેક ખત્તા સુધી ચાલે છે. એ વેપારીએ બધા સાત પેઢીના વેપારીઓ છે. એમના ભંડાર સેાના, રૂપા, હીરા, માણેક ને મેાતીથી ભરેલા છે. કથકેાટના જેના આગળ લાખિયારના જતા તેા કંગાળ લાગે ! કથકેટમાં તા, કહે છે કે, વાણિયાની છેકરી સાત સાત રતીતા હીરાના પાંચિકાથી રમે છે, અને ઘરની દીવાલ આખી પ્રેસરથી જ ધેાળે છે ! માનેા કે જાવા, મિસર, ખત્તા ને ખેાના આખું કથકેાટમાં જ ઠલવાયું છે ! '
"
ચાવડા સંધાર તે સાંભળી જ રહ્યૌ; એને આકડે મધ દેખાયું. કલ્યાણુ શેઠે બાકીની વાત પૂરી કરતાં કહ્યુ་: ‘હા, એક વાત
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૬
જગતશાહ
છે: નકટીની ખાડીથી કંથકેટ વીસ કેસ થાય ને એ છે પગરસ્તે. પણ રસ્તે ઉઘાડો ને એથ વગરને છે. ઘેડાં જે દેડે તે એકાદ બે પહેરમાં કંથકોટ પહોંચી જાય. નકટીથી તે કંથકોટની હદ સુધી વચમાં હદ લાખિયારની. ને લાખિયારને લાખે નામે સંધારેને ઘોડાં આપે, સંઘારની સરભરા કરે, વહાણનાં દાણાપાણી આપે. કંથકેટના રાયલ જામને ફાડે ભારે છે. પણ એ દાખડે કરી કરીને કટક જમાવે તેય પૂરાં પાંચસે ઘોડાં ભેગાં ન થાય. એને ડંખ કાંઈ ગણવા જોગ નથી. એ પતે લેભિયે ને એના કારભારી જેન; ને ત્યાં સંધમાંય બે તડાં છે, એટલે કામ પાર પાડવામાં વાંધો નહીં આવે !”
ચાવડાએ વાત માથે લીધી; લગભગ અડધી તે પાર પણ ઊતરી ગઈ ગઢમાં દમ નહેતે ને જામમાંયે દમ નહોતેઃ આ હમણાં કામ પત્યું સમજજો! પણ ત્યાં તે નસીબને ખેલ ફરી બેઠો અને એક ઊગતા જુવાન છોકરાને હાથે એને બૂરી ફેજ થયો !
ચાવડા પિતે પકડાયો. ત્યાં એનું ભૂંડું અપમાન થયું. હથિયારપડિયાર મૂકીને એનું કટક પાછું ફર્યું ! સંધાર એટલે દરિયાને જીવ. એ ધરતી ઉપર આવે તે જાણે મગર જમીન પર આવ્યો એવું લાગે. વહાણને ખેવૈયાને ઘેડાની ફાવક નહિ. વળી લાખા જામ સંધાર કટકને—હારીને પાછા ફરેલા સંધાર કટકને–સલામત પાછું ફરવા દેશે એને ભરોસેય નહિ. માછલું જમીન ઉપર આવે ને તરફડે એમ સંધાર પીછેહઠમાં તરફડતા હતા. મનમાં હરણફડકે એવો કે એમના શ્વાસ અધ્ધર ને અધર જ રહેતા હતા.
લાખા જામની વાત વહેવારની હતી. પરંતુ લાખો જામ સાથેસાથ રાજરીતનેય ખેવૈયો હતો. વળી લાખા જામના એક પૂર્વજે-પાંચ પેઢીના પૂર્વજે-એક બીજા ચાવડા સાથે જે વહેવાર કર્યો હતો એની યાદ એમને મેડે મેડે પણ સતાવતી હતી, ચિંતા ઉપજાવતી હતી.
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
સવારના કેંદ્રી
૧૩૭
એટલે બહુ જ ઉગ્ર નિરાશા અને અબૂઝ ભીતિથી ભરેલું સંધાર કટક જ્યારે વહાણ ઉપર ચડયુ. ત્યારે જ એના જીવ હેઠા બેઠા. અને એના મેાવડીએએ તે। ત્યાં ને ત્યાં જ દરિયાપીરને નામે પાણી મૂક્યું કે, હવે ચાવડા સંધાર કહે કે એને બાપ આવીને કહે, કાળ–ભૈરવના અધારનાથ આવીને કહે કે આશાપુરાના મહંત આવીને કહે, તાય ધા ખેડવાને કાઈ દિવસ ધરતી પર પગ ન મૂકવા !
પિંજરિયાની પહેલી બૂમથી કટક સાવધ થયું હતું. ચાવડા સંધારે એમની સાવધાની જોઈ; એમની આંખાની ચાટ જોઈ. કેટલાક પેાતાના હાથાને ગાળ ગાળ વીંઝીને જાણે છૂટા કરતા હેાય, એ પણ એણે જોયું. એના માઢા ઉપર વિકરાળ સ્મિત છાયું. સિંહ ગયા હતા શિકાર કરવાને, પણ ખાલી હાથે પાછેા કરતા હતા ! એને હાથી તા ભલે ના મળ્યા, પણ એકાદ સસલું તે મળતું હતું ને! ખીજું કાંઈ નહિ તા શિકારની આવડતનેા રિયાજ તેા થતા હતા ને! ઉસ્તાદને વીણા ન મળે તે છેવટે એકતારા લઈ તૈય એ રિયાજ કરે ! કથકોટ કે એના જૈન વેપારીઓ નહિ તેા નહિ, રાયલ જામને ભંડાર નહિ તા નહિ, છેવટે આ એકલુંઅટૂલું વહાણ તેા મળતું હતું ને !
માલમ હૈ।શિયાર ! માલમ હોશિયાર ! માલમ હોશિયાર ! ચાવડા સંધારે સાદ દીધા. એ સાદ બધાએ ઉપાડી લીધેા. શિકાર ઉપર તરાપ મારવાને તૈયાર રહેવાની એ હાકલ હતી.
6
સઢની કિનારની આલાદ ઉપર ચાવડા સંધાર જરા ઊંચે ચક્યો—દૂર દેખાતા વહાણને માપવા, પારખવા, નાણુવા, જાણવા.
· પિ’જરિયા, સમાલ ! વહાણ પારખ !...પારખ !...'
આંખ ઉપર હાથનું તેજવું કરીને ચાવડા દૂર સીમમાં નાના ટપકા જેવા દેખાતા વહાણને થાડીવાર તાકી રહ્યો, ને ધીમે ધીમે એના ચહેરા ઉપર અજાયબી પથરાવા માંડી.
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮
જગતશાહ
એ વહાણ તે સંધારનું લાગતું હતું ! એ હજી ઘણું દૂર હતું, અને ટપકાથી વધારે કળાતું ન હતું, પણ એને આખેય ડેળ, એની બાંધણને મરોડ, એના સઢને કાપ, એને ઝોક, એ તમામ એક જ વાત કહેતાં હતાં. એ વહાણ સંધારનું હતું !
સંધારનું વહાણ? આંહીં ?...ને આટલા પથકમાં સંઘારનું કઈ વહાણ હૈય, ફેરો કરવા નીકળ્યું હોય, તે પોતાની જાણ વગર ?.. પતે સંધારોને નાયક, કાળા, કાબા ને ચાવડા ત્રણેયને મેવડી, દરિયાસારંગ સામુરાય; અને પિતાને ખબર નહિ? સંધાર વિમાસી રહ્યો.
ત્યાં તે ઉપરથી પિંજરિયાએ એની વાતને ટેકે આ ઃ સંધાર ! સંધાર ! સંધાર !' ઉપરથી સાદ આવ્યો. અને આખાયે કટકમાં અજાયબી છોઈ રહી.
માલમ! અહીં આવ !” ચાવડા સંધારો અવાજ ગા. સઢના ફડફડાટ, આલાદના ચડગડાટ, દરિયાને ગાજ, તમામ ઉપરવટ થઈને અવાજ એકેએક વહાણમાં ફરી વળ્યોઃ “માલમ, અહીં આવ !'
માલમ આવ્યું. નાખુદાનું કામ દરિયાવાટ આંકવાનું ને દેરવાનું. માલમનું કામ કટકને સંભાળવાનું.
“માલમ ! સંધારનું વહાણ આંહીં એકલદોકલ ક્યાંથી ? તને કાંઈ ખબર છે ?”
સંધારરાજ! આ તે આપણું જ વહાણ લાગે છે !' આપણું?”
“હા બાપજી, નકટીમાં આપણે આવ્યા ત્યારે આપણું એક વહાણ ઓછું થયું હતું. પણ ચડવાની ને હંકારવાની સાતસમાં કેઈને સરત ના રહી. વહાણને સાદ પડ્યો ત્યારે જ મને ઓસાણ આવ્યું કે, “આ આપણું જ વહાણ હેય તે ના નહિ.”
એમ? તે તું પહેલાં કેમ ન બે ?'
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંઘારને કેદી
૧૩૯ - “મને એમ કે આપણું વહાણું હશે તે ક્યાંય આવું જવાનું નથી. ને કદાચ કઈક આપણું એક વહાણ લઈને હાલ્યો ગયો હોય તે, ભલે ને એ મોટો ચમરબંધ હોય તેય, દરિયા ઉપર આપણને શું કરી શકવાને છે? આ કંઈ જામશાહી દગાર ધરતી થોડી છે ? આ તે દરિયે છે; ને દરિયે તે પેદા થયો ત્યારથી સંધાર છે ! ”
- “આ એ સાચું. આ તે મને થયું કે કોઈક શિકાર હાથ આવ્યો !
કદાપિ એ શિકાર હોય તે એની ના નહીં, હે ! ચાવડા !” માલમે કહ્યું: “આપણું એક વહાણ લઈને ભાગે એ કાંઈ આપણે વાલેસરી તે ના જ હાય !”
આ એય સાચું.'
એટલામાં એ એકલવાયું વહાણ વધારે નજીક દેખાયું. ત્યાંથી નાસવાની મથામણ કરતું હોય એમ એ વારે વારે સઢ ફેરવ્યા કરતું હતું. ને ક્યારેક સઢમાંથી પવન ઊડી જતે તે એની થપાટ ઠેઠ ચાવડાના કાનમાં સંભળાતી હતી. ક્યારેક વળી સુકાન અવળ સવળ થતું તે વહાણ આખુંયે મેટી હીંચ લઈ લેતું.
“આ વહાણ તે સંધારનું ખરું, પણ એના ખારવા સંધાર નહિ!” ચાવડાએ હસીને કહ્યું, “સંધાર ખારવો તે ખત્તા ને ખેનાને હાથ દઈ આવે તેય એને પેટનું પાણી ન હલે. ને આ ખારવો તે કરછનોય પથ પૂરી કરે એમ નથી લાગતું !”
ચાવડાને અવાજ ફરી ગયે. એના અવાજમાં જાણે શકરાની સિસોટીને મૂંગો ભણકાર ઊઠ્યોઃ “પંખાઈ જાઓ ! આંતરી !'
વીસ વહાણે પંખાની જેમ પહેળાં થઈ ગયાં. તિરકસ ચાલતાં મોખરાનાં વહાણે આગળ નીકળી ગયાં. ધીમે ધીમે પંખ સાંકડો ને વધારે સાંકડે બને. હવે વહાણ ને વહાણ ઉપરના ચાર ખારવા દેખાયા, વધારે ચેખા દેખાયા, કળાયા અને પરખાયા પણ ખરા !
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૦
જગતશાહ
ને કરવત ઉપર કાનસ ઘસાય એવા તીખા, તીણા અવાજે ચાવડાએ કહ્યું: “વાહ દરિયાલાલ, વાહ! વાહ રે મા આશાપુરા, તારી કૃપા ! તે આખરે સંઘારની લાજ રાખી ખરી ! આ તે કથકેટના વાણિયાને છોકરો!શું નામ એનું? જગડૂ..હા, જગડૂ !.”
વીસ વહાણથી આંતરાયેલા વહાણને હંકારી શકે એ કોઈ કસબી એ એકલવાયા વહાણમાં ના હતો. એમાં કઈ કાબેલ દરિયાસારંગ પણ ન હતો. વીસ વીસ પચીસપચીસ વહાણના નાખુદાઓને હાથતાલી આપીને નાસી છૂટે એવો કોઈ ચતુર સુકાની પણ એ વહાણ ઉપર ના હતા. એટલે સાંકડા ને સાંકડા થતા જતા વહાણેના ઘેરામાંથી છૂટવાનું એ વહાણનું ગજું ન હતું.
ધીમે ધીમે બંગડી આકરમાં ગોઠવાઈને ઘેરે દબાતે ગયે. હવે તે ચક્રવૂહની વચમાં આવી ગયેલા વહાણને સઢને પવન પણ અંતરાવા લાગે. ધીમે ધીમે ચક્રટ્યૂહ રચતાં વહાણને પિતાનેય એકબીજાના સઢ એકબીજાના પવનને આવરવા લાગ્યા.
એટલે અંતરાયેલા પવનને કારણે વહાણનેય ઘસડાય એમ ઘસડાવા લાગ્યા. ને જોતજોતામાં તે વીસેવીસ વહાણોએ વચલા વહાણને જકડી લીધું. એનાં કડાં જકડાયાં, ભિડાયાં. ને થોડી વારમાં, આંખના પલકારામાં જ, એ વહાણ ઉપર, જાણે ચારેકોરથી માં ઠલવાતાં હોય એમ, સંધારો ઠલવાયા. અને એમણે જગડૂ ને એના ત્રણ સાથીઓને જકડી લીધા!
લાવો, એને મારી પાસે લાવો !' ચાવડાએ પકડાયેલા વહાણના મેરાના સથા ઉપર ઊભા રહીને બૂમ પાડી.
ને જગડુ, ચાખડી, ખીમલી ને દો, એ ચારે જણને પકડીને ચાવડા સંઘારની સામે ઊભા કરવામાં આવ્યા.
“કેમ રે જવાન !' ચાવડાએ કહ્યું: “આપણે ફરીને પાછા મળ્યા ખરા ! અને એ પણ બહુ ટૂંકા સમયમાં જ !'
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૧
સંઘારને કેદી
જગડ઼ કાંઈ બોલે નહિ; અત્યારે બેલવા જેવું પણ ન હતું
“તે મને કંથકોટના કોટની રાંગે ઊભો કર્યો હતો, ખરું ને? જવાન! ત્યારે મને ચાવડા સંધારને એ મોત વસમું લાગતું હતું. પરંતુ ચાવડા સંધારના દિલમાં દયા છે. એણે તને આપેલું મોત પણ તને પ્યારું લાગે એવું હશે, હે ! જરાય ગભરાઈશ મા ! જરાય ગભરાઈશ મા ! તું તારે જમરાજાને ઘેર છો એમ જ માની લેજે, હો !”
બેચાર જણાને રોષ કાબૂમાં ના રહ્યો. સંધારેની નેમ આખી ઊંધી વળી ગઈ હોય, સંઘાર જેવા સંધારાને–જિંદગીમાં જેઓ મુસાફરી કરવાને નામે પાંચ પગલાં પણ ચાલ્યા ન હતા એમને–-પંદર ગાઉને રણને પંથ કરાવનાર આ જુવાન !....દરિયાલાલે વેર લેવાને માટે જ એને અહીં મોકલી આપ્યો ને શું ? મધદરિયે પકડાતા શિકારને મન ભણાવવાના સંધારો પાસે ભયંકર કીમિયાઓ હતા ? આંગળીના ટેરવાથી સળગતે અંગાર પકડાવ; આંખની ઠેઠ પાસે ધગધગતા સળિયા લઈ જવા; નાક પાસે ધગધગતાં લોઢાં ધરીને એના શ્વાસ લેવરાવવા; બે હાથ ને બે પગ દૂર દૂર બાંધીને સંસ્થા ઉપર સુવારીને પેટ ઉપર ખારા પાણીના ઘડા ઠાલવવા; પણ આ તે બધા સાદા કીમિયા કહેવાય. આનાથીયે ભયંકર ઇલમ હતા એમની પાસે–વહાણમાં કેઈએ પઠાણમાં, રવિસરમાં કે કૂવાથંભમાં કાંઈ કીમતી મત્તા દાટી હોય તો એને એકરાર કરાવવાના. બેચાર સંધારોએ આવા ઈલમ તૈયાર કરવા માંડ્યા.
ના રે ના !' ચાવડા અંધારે કહ્યું. એને ભરેલે પડછંદ દેહ આખે જાણે નકાર ભણી રહ્યો : “ના રે ના ! એ ઈલમ તો ભવાની માતાના દીધેલા; મા આશાપુરના એ ઈલમ તો આપણી અધૂરી આશા પૂરવા માટેના ગણાય. આની પાસે ક્યાં કાંઈ મત્તા છે ? આવા ઉપર તે એ ઈલમ અજમાવવાના હોય ? આ તે આપણું ખાજ છે. મૂકી દે એ બધું !”
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
જગતશાહ
ચાવડાએ જગડુ સામે જોયું. એના માથાના વાળ પકડીને એને ઊભા કર્યાં : ' સાંભળ એય જવાન, તારી મુરાદ જાગી હતી તે ચાવડા સંધાર સાથે અક્કલ લડાવવાની? તેા હવે લડાવી લેજે ! જરાય બાકી રાખ તે! તને તારા બાપના સેગન છે! તું જમરાજાને ઘેર આવ્યા છે ! તે જમરાજાને ઘેર તેા નર હોય છે. અમારા શાસ્તરમાં સાત નરકે છે. તારાં શાસ્તરમાં કેટલાં છે? પણ જેટલાં હાય એના તને અહીં હમણાં જ અનુભવ થશે, હો ! તું સામે ચાલીને જે દિવસ કહીશ કે આના કરતાં કંથકોટના ગઢની રાંગ ઉપર મને ફ્રાંસી કે શૂળી આપે, તે દિવસે તને કથક્રાટના ગઢની રાંગ ઉપર જામ રાયલજી અને તારા બાપના દેખતાં જો હું તને શૂળીએ ના ચડાવું તે મારું નામ ચાવડા સંધાર નહિ ! તું સામે ચાલીને આવી માગણી કરે એવી કરામત કરવી, એ રીતે તારી સતામણી કરવી, એ કામ અમારું !' અને કાઈ નકામી ચીજ ફેંકી દેતા હોય એમ ચાવડા સંધારે માલમ તરફ જગડૂના ધા કર્યાં. ગાણમાંથી પથરો ફેંકાયા હોય એમ માથાના વાળથી ફૂંકાયેલા જગડૂ માલમના પગ આગળ પડયો. · માલમ ! આ જવાનને તે એના સાથીદારેને હેરિયાંમાં આંધી દે ! '
૧૪૨
પવન સમે ના હાય, સરખા ના હાય, પડી ગયા હૈાય, ત્યારે સામાન્ય રીતે વહાણ દરિયામાં ઠરી જાય, પડયુ રહે અને ઘેાડું થેાડુ ધસડાતું જાય. પણ સાત સાગરના નામીચા ચાર-લૂંટારા સંધારને કાંઈ એમ ચાલે ? હજી ચાંચ બંદરના ઉઘાડ થયા ના હતા; હજી ચાંચના કાળી ખારવાઓના દરિયાની પીઠ ઉપર જનમ થયા ન હતા; હજી દરિયાના લૂટારાને–ચારાને ચાંચિયા તરીકે એળખાવવાનું બન્યું ના હતું, ત્યારે સાત સાગરમાં જેટલી જનતા દરિયા ખેડતી હતી એ તમામમાં દરિયાના લૂંટારાએ સંધાર તરીકે ઓળખાતા હતા. બારાડીના કાળા, ઓખાના કાળા, નાઘેરના ચાવડા ને સેાપારાના મેટા બધા જ સંધાર કહેવાય. ને એ સંધાર જમાતમાં પણ ચાવડાની
\
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંઘારને કેદી
૧૪૩
જમાત તો એટલી આગળ પડતી કે સંઘાર નાયક–પછી એ કાળો . હેય, કાબે હય, મોટો હાથ, ખારવો હોય તેય સંઘાર નાયક–ચાવડા સંઘારના નામથી જ ઓળખાય.
આવા સંઘારને કાંઈ દરિયા ને પવનની દયા ઉપર નભવું ના પાલવે; એમને તો ઘા કરવા માટે ને ઘા કર્યા પછી ખસવા માટે પિતાના કબજામાં હોય એમ વહાણને વેગ જોઈએ. એટલે જગતભરના વહાણવટામાં હેરિયાં ચાલુ થયાં. કોઈક દેશમાં તે ભારે ભયંકર કેદીઓને સજા કરવા માટે પણ એને ઉપયોગ થતું. સરકારી આરમારામાં પણ એને ઉપયોગ થતો. પરંતુ હેરિયાંની રીત ચાલુ કરી સંઘારેએ.
હેરિયાં એટલે દરેક વહાણની બેય બાજુએ મેરાના સચ્છિાથી માંડીને વંઢારના સસ્થા સુધી વહાણની બાજુને અડીને, પણ આંતરીથી હાથ નીચાં લાંબાં પાટિયાં જડવામાં આવે. વહાણના રવિસરના છેડા વહાણની આંતરી ઉપર બહાર કાઢવામાં આવે. દરેક છેડા ઉપર સીંદરીના મોટા ગોળ ધડફ કરીને એમાંથી એક લાંબું હલેસું બહાર દરિયામાં નાંખવામાં આવે. આ પાટિયાં ઉપર, વહાણના રવિસરમાં જડને લેઢાની ધીંગી સાંકળે બાંધવામાં આવે. ને આ સાંકળે એક એક ગોલ બાંધવામાં આવે. બંધાયે એ બંધાયે; પછી મરે ત્યારે જ એને દરિયામાં ફેંકી દે ને ત્યારે જ એને છૂટકે ! એનું ખાવાનું, પીવાનું, સુવાનું તમામ આ બેસણું ઉપર જ.
સંધારોનાં વહાણે ઉપર આવા ગોલાઓ રહેતા. એની દેખભાળ કરવાને ખાસ સારંગ રહેતા. મીઠાનું એક પીપ ભર્યું હોય એમાં સાટકા બાળ જાય ને ગોલાઓને સાટકા મારતો જાય. સાટકાના મારથી ને મારા ઉપર આવતી ખારી ભિનાશથી અંગમાં ઝનઝનાટી આવે એટલે એનાં આળસ, થાક, તમામ ઊડી જાય. જગને અને એના સાથીઓને બીજા ગોલાઓ સાથે તે નહિ–આ સફરમાં ગોલાઓ હતા નહિ–પણ હેરિયા સાથે બાંધી દીધા. ને એમનું કામ વહાણ પવનમાં સઢથી ચાલે કે ના ચાલે, પણ હલેસાં માર્યા જ
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૪
જગતશાહ
કરવાનું—અટક્યા વગર, રોકાયા વગર. ને એમની સાથે સારંગને મૂકીને ચાવડે સંધાર જાણે પોતાનું ઝનૂન પણ વીસરી ગયો હોય એમ પિતાની છત્રીમાં ચાલ્યો ગયો.
માથે ધોમ ધખતો હોય, દરિયાના પાણી ચીકણ તેલ જેવાં થયાં હોય, સઢ ફૂંફાડા મારતો હોય તેય હરિયાં તે ચાલુ જ રાખવાનાં. માથે સારંગને ચામડાની વાધરીને કેરડો તૈયાર હોય જરાક અટકે કે પડ્યો જ છે ! કેરડાની આગ જેવી વેદનામાં મીઠાના પાણીને વીંછી જેવો ડંખ ભળે. દરિયામાં લાકડું આપમેળે તરે ખરું, પણ માણસ જ્યારે ચાહી-ચલાવીને તરાવવા બેસે ત્યારે એમાં કેટલી આપદા પડે છે, એને અનુભવ કાંઈ જેવો તેવો નથી.
વકરેલે દરિયો જેમ વહાણ સાથે રમે, બિલાડી જેમ ઉંદર સાથે રમે કે ઊધો પવન જેમ સઢ સાથે રમે એમ સારંગ જગડૂ ને એના સાથીઓ સાથે કર રમત કરતા હતા. ક્યારેક એ જરાય થાક ખાવા ન દે, કયારેક વળી થોડાક થાક ખાવા દે, ક્યારેક એ પરસેવો લૂછવા દે તે ક્યારેક એ ન લૂછવા દે! હાથમાં હલેસાંના લાકડાના હાથાને ચલાવતા ચલાવતા ફરફલા પડ્યા, વાંસામાં સાટકાના સોળ ઊઠયા, માથે નમેરે સૂરજ તપી ઊઠયો–થાક, ત્રાસ અને ભૂખથી જગડુને એકવાર તે મૂછ આવી ગઈ! સારંગે તપેલું ભરીને દરિયાનું પાણી એના ઉપર રેડયું, અને પછી નઠોરતાથી હસતાં હસતાં કહ્યું ઃ “કાંઈ વાંધો નહિ, કાંઈ વાંધો નહિ, કંથકોટના જુવાન, કાંઈ વાંધો નહિ ! તને જે મેરછા આવે તે વાળવાને આવડે આખે દરિયો પડ્યો છે !”
મીઠાનું પાણી અંગ ઉપર સુકાયું ને માથે સૂરજને તાપ પડ્યોઃ રોમે રોમે જાણે વીંછી ડંખ દેવા લાગ્યા ! સારંગને ચાવડાની આજ્ઞા હોય કે પછી પિતાની હૈયાઉકલત હોય, પણ સારંગનું ધ્યાન જગડૂના ત્રણ સાથીઓ તરફ ઓછું રહેતું; જગડૂ ઉપર જ પળેપળ મંડાયેલું રહેતું. આખરે રાત પડી; ને મોડે મોડે પણ સારંગનેય રાત પડી ! બાંધેલી સાંકળ ઉપર જગડૂ ઢગલો થઈને પડ્યો રહ્યો. એની આંખ મીંચાઈ. ને ત્યાં તે પાછી ભયંકર જીવલેણ સવાર પડી.
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંઘારને કેદી
૧૪૫ ચાવડે સંઘાર સવારમાં છત્રીમાંથી બહાર આવ્યા, જગડૂની સામે ઊભો રહ્યો.
જગડુના અંગેઅંગમાં, એના શરીરની તસુ તસુ જગા ઉપર, સાટકાને લાલ-લીલા સોળ ઊઠયા હતા. એના અંગ ઉપર દરિયાનું સુકાયેલું પાણી તીખા ધોળા રંગથી ચમકતું હતું. એને માથાના વાળમાં, એની આંખની ભસ્મરમાં મીઠાની છારી ચમકતી હતી. એની આંખો લાલ હીંગળા જેવી થઈ હતી. એને શ્વાસ ધમણની જેમ ચાલી રહ્યો હતો. એના હાથ સંચાની જેમ જાણે આપમેળે આગળપાછળ થતા હતા !
ચાવડાએ સારંગને બોલાવ્યો : “કેમ રે! આના હાથે તને કાંઈ લાંચ આપી છે ? એના શરીર ઉપર તે સોળ છે, પણ હાથે ઉપર કેમ નથી ? મેમાનની મેમાનગતિ કરે છે કે હજામત કરે છે ?”
અને ચાવડાએ સાટકે ખેંચી લીધે ને પિતાના પૂરા જોરથી જગડ્રના હાથ ઉપર, કાંડા ઉપર, બાવડા ઉપર, ચાર-પાંચ સાટકા ખેંચી કાઢઢ્યા. પછી સાટકા સારંગના હાથમાં આપતાં ચાવડાએ કહ્યું : “અમને તે કઈ અંગ વહાલું નથી, કોઈ અંગ દવલું નથી; અમારે મન તે બધાંય અંગ સરખાં છે. શું સમજ્યો ?”
હોઠ પીસીને જગડૂ એ વેદના પી ગયે. કેમ રે જવાન !” ચાવડાએ કહ્યું. જગડૂ બેલ્યો નહીં.
“હું બેલાવું ત્યારે તારે બોલવું, શું સમજે?” ચાવડાએ જગડૂના પડખામાં લાત મારતાં કહ્યું : “કઈ બેલાવે ત્યારે જવાબ ન આપીએ એ ભારે અવિવેક ગણાય છે. ને તારે એ અવિવેક હવેથી ના કરો, સમજ્યો ?”
તેય જગડૂ ચૂપ રહ્યો, એટલે ચાવડાએ સાટકે ખેંચ્યું, અને ઝનૂનથી જગડૂ ઉપર વીંઝવા માંડ્યોઃ “બોલ, કહું છું બોલ !”
જગડૂ નીચે ઢળી પડ્યો છતાં ના બે.
એ જિદી છે, તે એની જિદ્દ છેડાવતા ચાવડાને આવડે છે! લટું લાવ!'
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૬
' જગતશાહ “એ બેલે એમ નથી લાગતું ઃ મોરછામાં લાખે છે. સુંવાળું હાડ છે. અંત લેશો તે રામ રમી જશે” સારંગે કહ્યું.
“તે પીડા મટી! એ જુવાનને જોઉં છું ને મને આપણે ખાલી ગયેલ–ગટ ફેરો યાદ આવે છે. સારંગ, જેજે, એ મરવાને આળસે જીવતા રહે ! એને મારે છે, પણ આમ નહિ. એનું મત તે માતાજીના ભાગમાં અઘરનાથને હાથે થશે ને એને પ્રસાદ હું આરોગીશ; ત્યારે જ આ અપશુકનિયાળનાં અપશુકન પાછાં વળશે !'
“આ બીજે.” * “એની મને તમા નથી. જીવતાં રહેવું હોય તે ભલે રહે; મરે તે લાશને ઉપાડીને દરિયામાં ફેંકી દેજે !' અને એકાએક ચાવડાને જાણે કાંઈક સૂઝયું ને એ ખડખડાટ હસ્યો, જોરથી હસ્ય. ' “અલ્યા સારંગ, એમ કર. થવા દે એક મોઃ આ ત્રણ જણ ભલે એની સામે બાંધ્યા રહ્યા. એને કામ કરવું હોય તો કરે, ના કરવું હોય તે ન કરે. હવેથી એમને રીતસર ખવરાવજે. અને એનું જોઈને આ જગડૂને વધારે દાઝવા દેજે ! સમજ્યો ?”
ને આમ ને આમ બીજો દિવસ આથમી ગયો. જગડૂનું અંગ જાણે હવે ચામડીમઢયું ન રહ્યું; લેહી ને માંસને લાલ-લીલે-વાદળી પિંડ બની ગયું. ને બીજી સવાર ઊગી. રાતના અંધારાં ઊચકાયાં. ધીમે ધીમે અજવાળું, જાણે અંધારું ચીરીને, બહાર નીકળવા માંડયું, સીમ સુધી પહોંચ્યું. - ને પિજરિયાની તીખી ચીસ હવામાં ગાજી ઊઠી : “નાખુદા, સમાલ ! નાખુદા, સમાલ ! વહાણ.એક...બે...ત્રણ..પાંચસાત ...બાર..પંદરવીસ...પચીસ...વહાણ...વહાણ.શંખની આરમાર ...નાખુદા સમાલ!....નાખુદા..સમાલ !..આરમાર..આરમાર!..”
* આરમાર શબ્દ આપણા વહાણવટાને છે. આર એટલે દરિય; ને દરિયા ઉપર દુશ્મનને મારી શકે એ આરમાર.
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
.. પિર
પિરેટન
ભારદરિયે ભરોસમમાં તીર સમા પવનમાં રંગે ચડેલી હાથણની જેમ વહાણ સરકતું જતું હોય ને એકાએક પવન પડી જાય, વહાણ હાડોહાડમાંથી થરથરીને ઊભું રહી જાય ને મેરોવંઢાર કંપી ઊઠે એમ પિંજરિયાની એ બૂમ સાંભળીને ચાવડા સંઘાર હાડેહાડમાંથી પળવાર તે કંપી ઊઠયો..
સાધારણ રીતે તે વહાણવટાને નિયમ એવો કે પિંજરિ પિતાને સાદ ધીમે ધીમે ચડાવતે જાય. એની પહેલી બૂમ ખાલી સમાલની હોય, એટલે કે એને કાંઈક કહેવું છે એની ખાલી જાહેરાત હેય. એને બીજે સાદ દિશાને હેય, કઈ દિશામાંથી એની માહિતી આવે છે એની ખબર આપવાની હોય. ત્યાર પછીની એની ત્રીજી બૂમ એને આપવાની માહિતીના આરંભની હાયઃ એમ એ એક પછી એક સાદ ચઢાવતે જાય, ને નીચે ઊભેલાઓને ધીમે ધીમે પગલે પગલે તૈયાર કરતા જાય.
પરંતુ જ્યારે એને પહેલે જ સાદ ફાટી જાય, પહેલા જ સાદમાં એની આખીયે ગાથા સમાઈ જતી હોય, ત્યારે આવનાર જોખમ કાંઈ નાનું સૂનું નથી એમ સમજવું. ને સંઘારને તે દરિયામાંથી બીજું આવવાનું હોય પણ શું ? કાં શિકાર આવે ને કાં જોખમ આવે !
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૮
જગતશાહે
આરમારેાના ભેટા સંધારા માટે કાંઈ નવા નહેાતા. અજમ, અરબ, ખર અને જાવાઈ આરમારાના એમણે અનેક મુકાબલા કર્યાં હતા, ને માથાભારે મુકાબલા કર્યા હતા. પરંતુ આ અત્યારના ભેટા તેા સાવ નવીનવાઈના હતા, અણુધારેલા હતા; સ્વપ્નામાંયે કદી વિચારેલા નહીં એવા હતા.
આ કચ્છના અખાત. આ સામે દેખાય તે એનું દરિયાલાલનું ખારું. જરાક આગળ જાય એટલે સંધારાનું પેાતાનું મથક આવે. આંહી આરમાર ાની ? આજ સુધીમાં આંહી કાઈ કરતાં કાઈ આરમાર આવી નહેાતી. અજમ અને અરબ આરમારે। તે। . આટલે સુધી આવે જ નહિ, આવી શકે નહિ. સઢની એટલી એમની કારગત ન હતી; હજી તે। એમની આરમારા ગાલાઓથી ને હલેસાંથી જ ચાલતી હતી. સઢ ફરકાવી જાણે ને સઢથી દરિયાવાટ ખેડી જાણે એક ચાવડા ને ખીન્ન ચાવડા પાસેથી શીખેલા સંધારા. ને સામા પવનમાં સઢ ફરકાવતા સંધારા સામે એ આરમારે હિસાબ શે ? અરે, આજ સુધી ખુદ એના ઘરના પાણીમાંયે એમને હિસાબ સંધારાને મન ફૂટી કાડીનેાયે ના હાય! તેા...તા...
'
પિંજરિયાએ ક્રીતે બૂમ પાડી : ‘ આરમાર...ખાર ખગલા... તેસરિયા સઢ...આરમાર...નાખુદા, સલામ !...નાખુદા, સમાલ !... સમાલ !...સમાલ !...‘
પચ્છમની સીમમાં એક પછી એક સઢ ધીમે ધીમે ઊંચે ને વધારે ઊંચે થતા દેખાયા.
આ આરમાર કાની એને વિચાર પછી કરશું. એ સીધેસીધી આવે છે, દરિયાલાલનું ખારું આંતરીને આવે છે .તે એના ઇરાદા મેલા છે એ વાતમાં તા જરાય શકા નથી.
ને ચાવડા સંધારના હુકમ છૂટયો - ભીડા નથી કરવા ! ભીડા
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૯
પિરોટન નથી કરવો ! અત્યારે તે બારાડીના કાંઠાની ઓથ લઈને ભાગવું છે.”
આ હુકમ આપતાં ચાવડા સંધારના મનમાં ભારે ચીડ ચડી, ભારે રોષ ચડ્યો, ભારે નાલેશી લાગી. આજ પહેલાં સંઘારે કોઈ કરતાં કઈ વહાણ સામે પારોઠના શિરોટા ખેંચ્યા ન હતા. પછી ભલે એ ખારવાનું વહાણ હોય, વેપારીના બગલા હોય કે સરકારીરજવાડી આરમાર હોય. અરે, ઈરાન, અજમ, અરબ ને જાવાની આરમાર સામેય કડાં ભીડ્યાં હતાં ને એ આરમારનેય લૂંટી હતી, ડુબાવી હતી.
આજ સુધી તે દરિયાલાલની તવારીખ એક જ: સંઘારનું વહાણ જુએ ને બાજને છાપ જોઈને જેમ પંખી નાસે એમ સામું વહાણ નાસે–પછી ભલે ને એ અજમના શાહનું હોય, અરબ સોદાગરનું હોય કે માબારને સામુરાયનું હોય !
અને આજ સંવારનાં વહાણે પાછાં હઠતાં હતાં ! ને તેય કેની સામે ? કે અજાણી આરમારો સામે. અહીં આ આરમારો આવી કયાંથી ? અરે, કોની છે એ તે કઈ કહો. સંઘારોને નાયક કહેવાય ચાવડો સંઘાર. સદીઓ પહેલાં સોમનાથને ચાવડા રાજવી એક સંઘાર કન્યા સાથે પરણીને એને પોતાની મહારાણી તરીકે સ્થાપવા જેટલે ઉદાર થયું હતું. ત્યારથી સંઘારોને નાયક ચાવડા સંધાર કહેવાય.
આજે તે બારાડી ને નાઘેરના કાંઠા ઉપર ચાવડાઓની ઠકરાતો હતી. વણથલીમાં ચૂડાસમાનું રાજ્ય હતું. હળવદમાં ઝાલા હતા. પાંચાલમાં પરમાર હતા. એમાં ચાવડાઓ સિવાય બીજાઓને તે દરિયે હતું નહિ, ને જેમને હતે એમને એની કિંમત ન હતી. ચાવડાઓ ને સંધારો વચ્ચે એક જમાનામાં હતી એવી ભાઈબંધી આજે હતી નહિ; આજે તે એમની વચ્ચે બાપે માર્યા વેર હતાં. પણ ચાવડાએ
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૦
જગતશાહ
સંધાર સાથે સીધો મુકાબલે નહોતા કરતા. એ આરમાર રાખતા ન હતા; પણ વહાણની બાંધણી, વહાણને વેગ ને વહાણવટમાં સંધારે સાથે એ ભીડો કરતા.
ત્યારે આ આરમાર હતી કોની ? કચ્છના અખાતમાં એ આવી ક્યાંથી ? ને આવી તે આવી, પણ સંઘાર સાથે મુકાબલો કરવાની ત્રેવડ ક્યાંથી લાવી ? હજારો વર્ષથી વાઘની સામે હરણ મુકાબલે કરતાં. જ નથી; એ બિચારાં તે વાઘને જોઈને ભાગે જ છે. હરણાંને માટે ભાગવું સહજ છે, વાઘને માટે પાછળ પડવું સહજ છે. પણ ક્યારેક કઈ હરણું ભાગવાને બદલે સીધું વાઘની સામે ધસે તે ? તે બીજું કાંઈ નહિ તે હરણની એ હેસિયતમાત્રથી જ વાઘ દબાઈ જાય ને ભાગવા માંડે !
ચાવડા સંઘારને થયુંઃ અરે, બીજું તે ઠીક, પણ સાત સાગરમાં આ હેસિયત કેની ? કેણ પાક્યો આ દરિયા ઉપર એવો વિરલે, જે સંધારેનાં વહાણોની સામે મુકાબલે કરવા માટે પિતાનાં વહાણ સીધા
ઉપર જ હંકારે છે ? - ચાવડે સંધાર મુકાબલે કરવાને અત્યારે તૈયાર ન હતું,
મુકાબલે કરવાની એની સ્થિતિ ન હતી. પોતાની નબળી સ્થિતિને ' વિચાર એના ગ્લાનિ ને અફસોસના ભારતી દબાઈ ગયેલા મનને મોટો ઉદ્વેગ હતે. એ તે ગાધવીથી નીકળ્યો હતે સંધાર પથકના દરિયાની સામે પાર લૂંટ કરવા. એ નીકળે ત્યારે કોઈ આરમારના મુકાબલાની એને કલ્પના સરખીયે ના હતી. દરિયામાં જુદ્ધ માટેની જંતરીઓ એની પાસે ન હતી, જબૂતર નહેતા, અગનબાણ પણ ન હતાં.
ને... ...ચાવડા સંઘારના મોઢામાંથી એક ભયંકર ગાળ નીકળી ગઈ
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
પિરોટન
૧૫૧
સામે આવતી આરમારના મોખરાના વહાણ ઉપરથી ભમરા ગુંજતા હોય એને ટંકારે સંભળાવે. ને એની પાછળ જ એક અગનબાણ આભમાં તિરકસ ચડ્યું. એ અર્ધચંદ્રાકાર ઉપર ચડ્યું, અર્ધચંદ્રાકારે નીચે ઊતર્યું...ને સંધારના કાફલાથી માંડ દશ વામ પણ દૂર નહિ એમ દરિયામાં પડયું !
“સમાલ ! માલમ ! સંભાળ ! ચોકી ! ચકી ! માલમ, સંભાળ !' ચાવડા અંધારે મૂંગરામાં સાદ દીધો. ને એનાં વહાણોએ એકસામટાં સુકાને મરડ્યાં. એકસામટા વીસ સઢમાંથી પવન ખેંચાઈ ગયા ને એની એક સામટી થપાટોને અવાજ, આભમાં હાથિયે ગાજે એમ, ગાજી રહ્યો.
ખારવાઓએ સઢો ફરકાવ્યા, સતાણ કર્યા ને ચાવડાનાં સંઘાર વહાણ તિરકસ જવાને બદલે સીધાં જ દક્ષિણ દિશામાં એટલે કે બારાડીના કાંઠા તરફ મરડાયાં.
એકાએક એક કડાકા સંભળાય; થોડી ચીસ સંભળાઈ
એકાએક સુકાન મરડાતાં એક વહાણના સઢમાંથી પવન સાવ ખાલી થયે. ને પવન ખાલી થતાવેંત જ કૂવાથંભના બે કટકા થયા. સઢ ને આલાદ ને ભાંગેલા કૂવાથંભને ઉપરને કટકે, તમામ દરિયામાં પડ્યાં. ભાંગેલ કૂવાથંભ વહાણની એક આખી બાજુ ઉપાડતે ગયે. વહાણ નમી પડ્યું, ને દરિયાએ કૂવાથંભના ટુકડાને પાછી ઠેલ મારી. વહાણની બાજુમાં બરાબર સાપણ ઉપર કૂવાથંભના ટુકડાને છેડો ખૂચી ગયો, પાછો નીકળે; ને એણે પાડેલા ગાબડા વાટે વહાણમાં પાણી ભરાવા લાગ્યું.
કાણા થયેલા એ વહાણને અને એ વહાણની અંદરના પિતાના સંઘાર સાથીઓને એમ ને એમ મૂકીને ચાવડે પોતાનાં બાકીનાં વહાણ સાથે ભાગે; એને અત્યારે ભાગવા સિવાય બીજો આરેન હતે.
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૨
જગતશાહ
શેષ સંઘાર દળ એ ડૂબતા વહાણ અને એમાંથી દરિયામાં કૂદી પડેલા પિતાના સાથીઓ તરફ તાકી રહ્યું. હવે પાછળ પડેલી આરમારના મોરાના સસ્થાઓ ઉપર તીરંદાજો આવ્યા, અને એમણે દરિયામાં કૂદી પડીને જીવ બચાવવા તરફડતા સંઘાર ખારવાને એકએક નિશાન લઈને તીરથી વીંધી નાખવા માંડ્યા.
વેદનાથી ભરેલી તીણી ચીસથી બધાના કાન ભરાઈ ગયા. પાછળ પડેલે દુશ્મન જે કઈ હોય તે, પણ એ સંઘારના લેહીને તે તરસ્ય લાગે છે : લેહીની તરસમાં તે એ સંધારેને પણ પાછા પાડે એવો લાગે છે ! નહિ તે કઈ ડૂબતા દુશ્મન ઉપર આટલા ઠંડા કલેજાથી તીરનાં આવાં નિશાન લે ખરે ? અલબત્ત, સંધારો પોતે એમ કરતા, ઉમંગથી કરતા; એમ કરતાં કરતાં એકબીજાથી સામે હેડ પણ બકતા. સંધારા માટે તે એમ કરવું, એ લડાઈને કાનૂન હતા, પણ સંધારના દુશ્મનોથી એમ લડાય ખરું ?
ધીમે ધીમે દરિયે લાલ રંગાવા લાગ્યું. દુશ્મન આરમારે સદંતર ઠંડા લેહીની હતી, અને દરિયામાં તરફડતા સંધારોમાંથી એકને પણ જીવતો મૂકવા માગતી જ ના હતી !
હઠ પીસીને ચાવડે પિતાનાં વહાણોના સઢ સામે જોઈ રહ્યો. અત્યારે એની તમામ ગણતરીઓ પવનની દયા-માયા ઉપર જ નિર્ભર હતી. સીધી દોડ, સામે આરે પહોંચવુંસંધારને થયું કે જાણે પોતે જાતે જ દરિયામાં કૂદી પડે ને વહાણને વેગ વધારવાને માટે પોતે ધક્કા દેવા માંડે !
પાછળ આગને લિસોટો થયે, આગને ભડકે થ....અગનબાણે હવે ચેટ પકડી હતી. એક વહાણને સઢ ને બીજા વહાણનું ખોખું સળગતાં હતાં.
આગ બુઝાવવા માટે આવડો મોટો દરિયે પાસે હોય, છતાં
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
પિરાટન
૧૫૩
ખારવામાત્રને વહાણમાં જો વણજોગા અવાજથીયે કાઈ વધારે મેટી ખીક હાય તા તે આગની. એ બે સળગતાં વહાણાને એમનાં ભાગ્ય ઉપર મૂકીને ચાવડા આગળ ને આગળ ભાગ્યા.
પરંતુ આગળ પણુ જોખમ માથું ઉપાડતું હતું. તેરિયા સઢ ઉપર તાકની કરામત હવે કામ કરતી હતી. સામાવાળાનાં વહાણા ઉપર તાક ચડી ગઈ. વહાણના મેારા ઉપર કેાઈ ગરુડની પાંખા ફુડક્રુડતી હાય એવા સઢ ચડવા. તે એમાંથી બે વહાણા—ધીંગા પેટાળના, તરતા ગઢ જેવા બે બગલા— —ખેખે કલમી ને એક કૂવાથભના એમ ત્રણ ત્રણ સઢ ને ત્રણ ત્રણ તાકના ખેાજ આસાનાથી ઉપાડતાં એ ધીંગા વહાણા—તિરકસ ફૅટાયાં.
હવે ચાવડા સધરના પેટમાં સાચે તેલ રેડાયું. એ બગલાની નેમ ઉધાડી હતી—ચાવડાનાં વહાણાને આંતરવાની, ભાગતા સંધારાની સાથે સામે ચાલીને કડાભીડ કરીને ચાવડા સાથે જુદ્ધ વહેારવાની !
ચાવડા સંધાર હવે જીવ ઉપર આવ્યેા. ઉધાડી દેાડ થાય ત ચાવડાનાં ખેચાર વહાણ કદાચ આગળ નીકળી જાય, પણ બાકીનાં ડૂકી જાય એમાં શક નહિ.
ચાવડાએ પાછળ નજર કરી.
એણે હાકલ દીધી : ‘ પિટન ! પિટન ! '
કચ્છના અખાતમાં અત્યારે જ્યાં ખેડ અને સિક્કાનાં બંદરા છે, ત્યાં આજે લગંભગ નામશેષ બનેલા-કથાકાળે કાઈ પ્રચંડ અજગર આડા પડયો હોય એવે—પિરોટન છે. પિરાટન એટલે કાંઠા લગાલગથી શરૂ થઈ તે દરિયામાં લખાતા રેતીના ઢેર. એમાં વસતી ના હાય, ઝાડપાન ના હૈય; માત્ર દરિયાની રેતી ખડકાઈ હાય.
પિરેટનની પાછળ ચાવડા સંધાર ને એનાં શેષ રહેલાં વહાણા
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૪
જગતશાહ
પેસી ગયાં. વીસમાંથી દશ વહાણે તે ગારદ થયાં કે પકડાઈ ગયાં કે સળગી ગયાં કે નાશ પામ્યાં—એમનું તે જે થયું હોય એ ખરું ! ડંખ કપાયેલ વીંછી દૂધવાતે હેય ને દાઢ ભાંગે નાગ ફાડા મારતે હોય એવો ચાવડા પિરોટનની પાછળ ભરાઈ ગયે.
પિરટનના લાભ ચાવડાને તત્કાલ દેખાયા. પિરોટન એટલે રેતાળ ઢેર. વળી એના કંઠારનું ઠેકાણું નહિ. કયારેક એ નીચેના તળના ખડક ઉપર બંધાયો હોય. ક્યારેક પિરોટનની નીચે લાંબું લાંબુ ઊંચુંનીચું પથ્થરનું તળ હોય. એમાં તે એક એક વહાણ દાખલ થઈ શકે. એમાં સંઘારે વહાણમાંથી સીધા રેતમાં કૂદી પડે ને રેતમાંથી વહાણ ઉપર ચડી આવે. એટલે દુશ્મનના વહાણને પિરોટનમાં જોખમ મોટું. એમાં એને ન પવન યારી આપે, એમાં ન વહાણવટ કારી કરે અને એમાં ન સઢ પણ મદદ કરે, કેમ કે પિરોટન બંધાયે હોય જ પવનની કેર ઉપર. જમીન ઉપરથી દરિયા ઉપર પવન આવે, ત્યારે એની સાથે સાથે એ કાંઠાની રેત લેતે આવેરેતને ધર્મ તે પવનમાં ઊડવાને. ત્યારે દરિયામાં જ્યારે બારે માસ મસમી પવન વહેતે હોય ત્યાં પિરોટન રચાય કેવી રીતે ?
જમીનમાં ક્યાંક ક્યાંક ભૌગોલિક રચના એવી હોય કે જંગલમાંથી ડુંગરની આડમાંથી ઊંચી કાંધી ઉપરથી દરિયામાં પવન આવે ત્યારે ક્યાંક એ અંતરાઈ જાય. એટલે વહેતા પવન અને સ્થિર હવાની સીમા ક્યાંક ક્યાંક બંધાઈ જાય. વહેતા પવનથી ઊડેલી રેતી આ સીમા ઉપર પડે તે ઊડે નહિ, એ ત્યાં જ પડી રહે ને કાળાંતરે એને પિરેટન રચાય. એટલે જ્યાં પિરોટન જામે ત્યાં પવન ના હેય. અને પવન ના હોય એટલે ત્યાં અગનબાણ ચાલે નહિ. કેમ કે અગનબાણની અગન તે વહેતા પવનથી ફૂંકાતી રહે તે જ જીવતી રહે, નહિતર એ બુઝાઈ જાય.
આમ દુશ્મન સાથે આખરી મુકાબલો કરી લે હોય તે
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
'પિરોટન
૧૫૫
દુશ્મનને લગભગ પિતાના જેટલો જ લાચાર હાલતમાં મૂકવામાં પિરોટન નબળા પક્ષને સબળ પક્ષ સાથે સરખેસરખો મુકાબલો કરાવી આપેઃ એવો દરિયાલાલને આ દેવી સહારો છે. પણ એ સહારો શરતી છેઃ શરત એ કે મુકાબલો કરવામાં એની ઓથ લેનારે મરવાને તૈયાર રહેવું જ જોઈએ. પિરોટન એને મરતાં ન રોકે-ન રોકી શકે. કેમ કે એ પણ પવન વગર, વહાણવટ વગર લાચાર જ બની જાય છે. માત્ર મરતાં મરતાં દુશ્મનને સાથે લઈ જવાય—એટલે એને સહારો.
ચાવડા સંઘાર જેવા સંઘારને પિરટનમાં ધકેલી દેનાર આરમાર પિતાને બરાબર મદદ મળતી રહે અને પિરેટિનમાંથી કઈ વહાણ બહાર સંચરી ના શકે એમ પિરોટનથી દૂર લંગર નાખીને પડી.
ચાવડાને એમ કે પિતે એકબે દિવસ પડ્યો રહેશે તે આરમાર પિતાની મેળે થાકીને ચાલતી થશે. પણ એને ક્યાં ખબર હતી કે એ આરમાર તે સંધારાની હજાર વર્ષની દરિયાઈ લૂંટફાટનું જીવતું જાગતું વેર થઈને આવી હતી ? એને ક્યાં ખબર હતી કે એ આરમાર તે આજ મહિનાઓથી એના સગડ દબાવીને આવતી હતી ? ને એને એ પણ ક્યાં ખબર હતી કે ચાવડાનાં વહાણોને અખાતના મોઢામાં પેસતાં એણે જોયાં હતાં, ને ત્યારથી એ અખાતનું મોઢું દબાવીને પડી હતી ? એને ક્યાં ખબર હતી કે એ આરમાર એવા માણસની હતી, જેણે સંઘારોનું નિકંદન કાઢવાની ભીષ્મપ્રતિજ્ઞા લીધી હતી ? એને ક્યાં ખબર હતી કે શ્રીકૃષ્ણ ભગવાનની યાદવાસ્થલીના કાળથી માંડીને તે આજ સુધીની સંધારોની પરંપરાના સર્વનાશી અંતને આરંભ એ આરમાર હતી ? એ આરમાર હતી લાટના શંખની અને ખંભાતના સીદી સાદીકની.
વાત એવી હતી કે ચાવડા સંઘારને તે ખ્યાલ પણ ન હતું કે દરિયાલાલની તવારીખે એક જમ્બરે પલટા લીધે છે. એ બાપડાને હજીયે દરિયે એકલદોકલ વહાણની લૂંટ માટે બડી બામણીના ખેતર
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૬
જાતશાહ
જેવો જ દેખાતો હતો સંધારોનાં માથાં ભાંગે એવા સાહસિક વેપારીઓ દેશપરદેશ સાથે વેપાર-રોજગાર કરવા માટે દરિયાને મારગ ઉઘાડો કરવા અને હમેશને માટે ઉઘાડી રાખવા માગે છે, એ વાત એના જાણવામાં જ આવી ન હતી.
એને એ વાતની ખબર નહોતી કે લાટદેશમાંથી ગુજરાતનાં ખુશ્કી લશ્કરી થાણુ ઉઠાડી મૂકીને હવે ત્યાં દખણમાંથી બીજી જ જાતના સોલંકીએ આવ્યા છે. ને એ સોલંકીઓમાં પણ શંખ એટલે કે સંગ્રામસિંહ સોલંકી તે કઈ જુદી માટીને માનવી હતા. શંખ દરિયાને બરાબર જાણતા હત–દરિયે જાણે એના કાનમાં વાત કહી જતો. એ દરિયે ખેડતો. એ કાબેલ વહાણવટી હતે. અને ખત્તા ને ખાન સાથે દરિયાઈ જુદ્ધો ને જુદ્ધોની કરામત એ તે એને માટે રોજિંદા વ્યવસાય જેવાં હતાં. એ શ્રીવિજયના પાટધામ સિંહદ્વારમાં તે શંખને જન્મ જ થયો હતો. બાપડા ચાવડાને
ખ્યાલ ન હતો કે જેણે દરિયે આ ગળથૂથીમાં પીધેલો છે, એ દરિયાવીર, સંઘારે પિતાના માની લીધેલા દરિયાલાલને બારણે આવીને બેઠે હતે.
ચાવડા સંઘારને માટે ભાગ્યને આ કારમો ઘા જાણે અધૂરો હોય એમ, ખંભાતમાં એક સીદી આવીને વેપાર કરવાને વસ્યો હતો. એ સીદીને પૂર્વજ તે ગુજરાત ઉપર જ્યારે સોલંકીઓને મધ્યાહ્ન તપતિ હતું ત્યારે ખંભાતમાં આવ્યું હતું, અને વહાણના બાંધકામ માટે મુલ્કમશહૂર બનનારી છીપા નારી લાછીને જમણો હાથ બન્યા હતા.
+ ખત્તા એટલે ચીનદેશ. એના એટલે બ્રહ્મદેશ.
* વિજય એટલે આજે જેને સિયામને મલાયા તરીકે ઓળખીએ છીએ એ દેશ. ત્યાં દક્ષિણના પાંડ્યોએ છેક ચોથી સદીથી રાજ્ય સ્થાપ્યું હતું. પાછળથી કલ્યાણના સેલંકીઓ પણ પાંડ્યોની સેવામાં ત્યાં ગયેલા.સિયામનો આજને રાજવંશ એ કલ્યાણીના સોલંકીઓ ઉપરથી ઊતરી આવ્યું છે.
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
પિરોટન
૧૫૭
ખંભાતમાં એ અને એના અનુજે વહાણે બાંધતા હતા ત્યારે સોલંકીઓને સૂર્યને ગ્રહણ ઉપર ગ્રહણ નડવા લાગ્યાં. પરંતુ ગ્રહણ બધાને ખરાબ અસર કરે, ત્યારે કોઈકને એની અસર સારીયે થાય.
જ્યોતિષ શાસ્ત્ર કહે છે કે દસ પંદર હજાર જન્મકુંડળીઓમાં એક કુંડળી એવી હોય છે કે જેને ગ્રહણ રાગ સમું ફળ આપે છે. કુમારપાળ સોલંકીના અવસાન પછી શરૂ થયેલી આ ગ્રહણપરંપરા આ સીદીને રાજયોગ સમી ફલદાયી નીવડી. ને કથાકાળે ખંભાતના નામધારી સોલંકી રાજવીની સામે એ સાચે હકીકતપ્રધાન રાજા ગણાયો.
લાટને શંખને દરિયાકાંઠે ઘેર કરેલ હતું. એમાં એને સીદી સારો મદદગાર થયે. બેય જાનેજિગર ભાઈબંધ બની ગયા. ને ગુજરાતના ઇતિહાસની રૂખ પલટનાર આ દરિયાકાંઠાને પિતાને કરીને ગુજરાતના ઇતિહાસની રૂખ ફરી એકવાર પલટાવવાની આ બેય જણાએ હામ ભીડી.
પરંતુ દરિયાલાલની દોલત પિતાની થાય, દરિયાલાલને વેપારરોજગાર લાટ ને ખંભાતમાં ઊતરે એ આડે એક નડતર હતું– સંધાનું. સંધાને જ્યાં સુધી સંહાર ન થાય, ત્યાં સુધી લાટનાં –ભરૂચ ને ખંભાતનાં-વહાણે એક તરફ સ્વાતિ, બીજી તરફ હરમુજ, ત્રીજી તરફ બાલી ને ચોથી તરફ ખત્તા સુધી નિર્ભય રીતે ફરતાં થઈ શકે નહિ.
બહુ જ સાદી શોધ હતી શંખની. પરંતુ એ શોધ કરતાં દરિયાખેડુને એક નહિ, બે નહિ, પણ બે હજાર વરસ લાગ્યાં હતાં. એ શોધ એટલે દરિયામાં લૂંટ ચલાવવાથી જેટલી લક્ષ્મી મળે છે, એનાં કરતાં અનેકગણું વધારે લક્ષ્મી દરિયા મારક્ત વ્યાપાર કરવાથી મળે છે એ; માણસને મારી એને લૂંટી લેવાથી જેટલું લાભ થાય છે, એના કરતાં અનેકગણે લાભ એને જીવંત રાખીને એની સાથે વેપાર કરવાથી થાય છે એ.
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૮
જગતશાહ
એટલે શંખ અને સાદિકે મળીને દરિયાલાલની પીઠ ઉપરથી સંઘારનું બીજમાત્ર સાફ કરી નાખવાની પ્રતિજ્ઞા લીધી હતી.
સારાયે ગુજરાતમાં, સારાયે દક્ષિણાપથમાં અને સારાયે શ્રીવિજયરાજ્યમાં શંખના નામથી ઓળખાતા સંગ્રામ સોલંકી એના કાળમાં ભારે કાબેલ વહાણવટી હતો. યવનાચાર્ય નામના એક સમર્થ ખગોળશાસ્ત્રીનું યવનજાતક એને કંઠસ્થ હતું. વહાણની બાંધણી અને એક એક બાંધણીની એક એક ખાસિયત એ જાણકાર હતા. ગુજરાતમાં સોલંકીઓને સૂરજ મહારાજા કુમારપાળના અવસાન પછી અસ્તાચલ તરફ નમતો થયા હતાં. મહારાજા અજયપાળનું શાસન લાંબું ચાલ્યું હેત તે કદાચ એની અસ્તાચલ તરફની ગતિ થંભી ગઈ હેત; પરંતુ ગુજરાતના દુદેવ વશાત અજયપાળનું અકાળ કોત થયું. એમનાં રાજરાણીએ–ગોમાંતકના પરમર્દી રાજાની રાજકન્યા મહારાણી નાયકાદેવીએ-ઇતિહાસની એક પળ માટે આભને થોભ દીધો ખરો, પણ પછી તે સેલંકીને સૂરજ ભારે વેગથી અસ્ત પામે. રહી માત્ર સંધ્યાકાળની આભા, પછી તે એ આભાયે વીખરાઈ ગઈ ને રાત્રી આવી પહોંચી ! . એ કાળે ભરૂચમાં–લાટમાં સોલંકીઓને દુર્ગપાળ હતે શંખ એટલે કે સંગ્રામ સોલંકી.ને સમય સાધીને શંખે ગુજરાતનું આધિપત્ય દૂર કર્યું હતું, માળવાનું સ્વીકાર્યું હતું.
એને પ્રાણથી પ્યાર મિત્ર હત ખંભાતનો સીદી સાદીક. એ બનેએ મળીને દરિયાને વેપાર ખીલવવા તજવીજે કરી. ને એ તજવીજમાં પહેલી તજવીજ હતી સંઘારને નામશેષ કરવાની. જ્યાં સુધી ઓખામંડળ ને નાઘેરના કાંઠા ઉપર સંધારાને મેર હોય ત્યાં સુધી હેરમુજ, અરબ ને અજમ સાથે ભરૂચને વેપાર જામી શકે નહીં, ચાલી શકે નહિ.
બાપડો ચાવડે સંધાર! કાળની બદલાયેલી કરવટની એને
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
પિરોટન
૧૫૯
કશી ગતાગમ ન હતી. એને ભાન ન હતું કે ઇતિહાસમાં ભારે યુગપલટા આવી રહ્યો છે. સ'ધારાના યુગ આથમે છે, ઠક્કરાના ઊગે છે.
પિાટનમાં જઈ બેઠેલા ચાવડા સંધાર ધૂંધવાઈ રહ્યો હતા. પોતાના દરમાં કાઈ મહાભારીંગ પછડાટા મારતા હોય, ફૂંફાડા મારતા હાય, એમ એ પિરેટન પાછળની નાળમાં ફૂંફાડા મારતા હતા.
એને નાસવું જ હાય તા તા એ પેાતાના જીવ બચાવીને કાંઠે ઊતરી જાય. પણ પછી એણે પોતાનાં વહાાને માંડી વાળવાં પડે, પેાતાના સાથીઓને માંડી વાળવા પડે, એટલું જ નહિ, આ તા ડાસી મરે એને ભા નહેાતા, જમ ઘર ભાળી જાય એની પીડા હતી ! દુશ્મના કાણુ હતા એના અંદાજ હવે આવી ગયા હતા. એ લાકા કાંઠા ઉપર વાંસાવાંસ ઊતરે તે? તા કદાચ પાતે ગાધવી બંદર પાછા પહેાંચે પણ નહિ, અને કાંઠે સાવ ઊધાડા થઈ જાય.
હવે એ જમીનમાગે નાસી શકે નહિ. તે દરિયાના મારગ તે નાસવા માટે ઉધાડા રહ્યો જ નહેાતા. પિરેટનનું નાકું રાકીને જ દુશ્મન એની રાહ જોતા હતા.
સાદીઅે શ`ખને પિરેટનની પાછળ જઈ ને સધારના નાશ કરવાની સલાહ આપી. પણ વહાણવટના જાણકાર શખ ક્રાઈની અવળી સલાહ માને એમ ના હતા.
શા માટે આપણાં વહાણાને જોખમમાં મૂકવાં? શા માટે આપણા માણસાને કપાવવા ? એને ખીજો રસ્તો જ ક્યાં છે? નાગ દરમાં છે તે દરનું મેઢું આપણે બધ કર્યું છે, એટલે વહેલાં કે મેડા ભૂખે દુ:ખે, પાણીની તાણે પણ ચાવડાને માટે રસ્તા બે જ : કાં તા એ કાંઠે ઊતરે, ને કાંઠે ઊતરે તે એને એક પણ માણસ બચે નહીં કે એનું એક વહાણુ પણ જીવતું જાય નહિ; અને કાં તે એ પિાટનની બહાર નીકળે. એમ થાય તેાય એને એક પણ માણુસ
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૦
જગતશાહ
જીવતે ના જાય ને એકે વહાણ સલામત ના જાય. પછી આપણે ઉતાવળ શાની ? પડ આપણું છે, તે નાહકના ઝનૂને ચડેલાની સામે શા માટે જવું ?
એટલે શંખ સોલંકી પિતાના વહાણ કે માણસનું નકામું જોખમ વહરવાને બદલે પિરેટનનું બારું દબાવીને બેસી ગયા. આજ નહિ તે કાલ, કાલ નહિ તે પરમ, ને પરમ નહિ તે પછીને દહાડે પણ ચાવડાને બહાર નીકળવું પડવાનું જ છે.
જ્યારે પિરેટનની પાછળ ભરાયેલા ચાવડાને શંખના આ નિરધારની ઝાંખી થઈ ત્યારે એના પ્રકોપથી જાણે આકાશને ધરતી બેય લાલ લાલ રંગાઈ ગયાં. એને ઊંડે ઊંડે આશા હતી કે સંધારોની થયેલી ખુવારીથી સંતોષ પામીને, કંટાળીને, છેવટે શંખ સોલંકી પાછો જશે–એનેય. બીજાં કામકાજ હશે જ ને!
પણ પિરેટનની રેતી ઉપર માથે તપતા સૂરજ ને નીચે બળતી રેતીમાં બેઠેલા સંધાને ને ચાવડાને પિતાનેય હવે સમજાયું કે શંખને બીજું કાંઈ કામકાજ છે જ નહિ! ત્યારે ચાવડાએ શંખને ને શંખની સાત પેઢીને ગાળો દીધી, કુદરતને ગાળો દીધી, આશાપુરાની અનેકાનેક બાધાઓ લીધી; એકવાર આમાંથી મારગ નીકળી જાય આશાપુરાની દયાથી–તે પછી શંખને બતાવી દેવાની પણ એણે પ્રતિજ્ઞા લીધી; તે પછી શંખને ને સીદીને જીવતા બાળવાની, ભરૂચ ને ખંભાતને લૂંટવાની પ્રતિજ્ઞાઓ પણ કરી.
ઘણું ઘણું એ બે, ઘણું ઘણું ખી, ઘણું ઘણું એણે જાણીતાં ને નહિ જાણીતાં દેવ-દેવીઓને અને દરિયાલાલને વિનવણી કરી, પરંતુ એમાં કશું ન વળ્યું.
એ ચિંતા અને ક્રોધમાં ગરકાવ હતો ત્યાં એના કાને એક અવાજ અથડાયોઃ “હું મારગ ચીંધું, પણ મારી શરત આકરી છે!”
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
પિરોટન
૧૬૧
પૂંછડી દબાતાં જેમ નાગ ફંફાડા મારે એમ ચાવડો સંઘાર એકદમ પાછા ફર્યો; એની ઝેરીલી આંખે જગડૂ ઉપર ઠરી રહી.
‘તું જ !...આ બધાં કાળાં કરમને કરનારે તું જ છે ! આ બધા માટે તું જ જવાબદાર છે ...તને...તને....તને.. હમણું તે હું સાવ ભૂલી ગયો હતે...પણ તે ઠીક યાદ આપ્યું. માલમ!...અરે માલમ ! માલમ ક્યાં મૂઓ ?” ચાવડે આવેશમાં ગાજી ઊઠયો.
માલમ દેડતે આવ્યું. સંવારે ગુસ્સામાં આજ્ઞા કરીઃ “આને... આને–આપણી તમામ આફતના આ મૂળને–જીવતે ને જીવતે. દાટી દ–અત્યારે ને આ ઘડીએ !'
“હસ્તે.” જગડૂએ ઠંડે કલેજે કહ્યું: “હસ્તે. પણ તમને કોઈને તે દાટનાર પણ નહિ મળે. પછી તે ગીધડાને ભારે ઉજાણી થશે!”
તું...તું.તું તું...”
“રસ્તો બતાવી શકું એમ છું–તમારે આબરૂથી જીવવું હોય તે. પછી જોઈ લેજો કે આખા મુલકમાં શેષ સોલંકીની કેવી મશ્કરી થાય છે! એની કેવી બેઈજજતી થાય છે !'
તું...તુ...આમાંથી રસ્તો બતાવી શકે એમ છે ? તે બોલી નાંખ! ઝટ બોલી નાખ!”
જગડૂએ માથું ધુણાવ્યું: ‘મારી શરત પહેલાં પાળવાની.”
“શરત ? મારી સાથે શરત કરનારે તું કોણ? ચાલ બેલી નાખ ઝટ. બોલે છે કે નહિ ? માલમ, સાટકે લાવ!”
“અરે ચાવડા ! હજીય ન સમજ્યા ? તારા સાહસને મને ભય લાગશે, એમ તું માને છે? છતાં હજીયે હોંશ રહી જતી હોય તે હું આ ઊભો ! અજમાવી લે!”
ચાવડે હોઠ પીસીને જોઈ રહે-આખા દરિયાલાલમાં જેના
૧૧
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૨
જગતશાહ
નામની હાક વાગે એ પિત, અને સામે ઊભો હતો સત્તર વરસને પાતળિયે છોકરે ! ક્યાં સુધી એ જગડૂ સામે તાકી જ રહ્યો. પછી એણે સાટકે નીચે નાખ્યો અને કહ્યું : “શું છે તારી શરત ?”
મારી શરત નથી, શરત છે !' બેલી નાંખ, જે હોય તે !'
મને તમારે એક વહાણ દેવું, ખેરાક-પાણી દેવાં, વહાણ જેગા ખારવા દેવા, અને એક હજાર સેનૈયા રોકડા દેવા.'
હા......આ...આ...આ.....હા.આ.......!' ચાવડાએ કહ્યું : “સોમૈયા...તને દેવા ? અલ્યા, સંઘાર તે સેનૈયા લે કે દે?..”
તે પછી જેવી તમારી મરજી.'
માલમ !” ચાવડાએ કહ્યું : “આને અને એના સાથીઓને રેતીમાં દાટી દે! પછી ચાલે, બધા કેસરિયાં કરે, અને દુશ્મન ઉપર તૂટી પડો !”
અને એક ઘડીમાં જ બધાંય વહાણને બધાય ખારવા દરિયાને તળિયે જઈને બેસે!' જગડૂએ ઉમેર્યું.
“તું તું..ચૂપ રહે !..તું જ અપશુકનિયાળ છે ! તું હાથ આવ્યું ત્યારે જ મેં તને પૂર કેમ ન કર્યો, એને મને અફસોસ થાય છે! પણ ક્યારેક મારા મનમાં દયા આવી જાય છે ને એવી દયા ડાકણને ખાય છે! ”
ચાવડો હેઠ પીસીને પિતાના ઘેલિયામાં હાથ પસવારતો રહ્યો. એણે કાંઠા સામે જોયું. કાંઠે દૂર દૂર નાળેથી ભંગાયેલો ને છૂટાછવાયા માછીમારોથી વસેલો હતો. મોટો અજગર મારગ રોકીને પડ્યો હોય એમ પિરોટનના બારા આગળ શંખની આરમાર જાગતી પડી હતી.
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
પિરોટન
૧૬૩
ના. આમાંથી ક્યાંક કહેતાં ક્યાંય જવાને કઈ કરતાં કોઈ મારગ ન હતું. પણ ત્યારે આ વાણિયાને છોકરે તે કહે છે કે હું તમને મારગ બતાવું !....અને ચાવડો એકદમ પાછો ફર્યો અને બોલ્યઃ તારી શરતે કબૂલ ! મારગ બતાવ. '
મારી શરતે તમને બરાબર યાદ તે છે ને ? એક વહાણ, વહાણમાં ખોરાક-પાણી, વહાણ જોગ ખારવા, એક હજાર સોનૈયા...” જગડૂએ સાફ સાફ વાત કરી.
“હા..હા..કબૂલ. પણ હવે ઝટ મારગ બતાવ!”
જગડૂએ કહ્યું: “એમ નહિ મારા ભાઈ! તમે ઘણું ઝનૂની માણસ છે, અને બહુ ટૂંકી યાદગીરીવાળા છે. તમારા સાથીઓની સામે તમે આ શરતે પાળવાના આશાપુરાના સેગન લે, પછી તમને મારગ બતાવું. અરે ચાવડા ! તમને ક્યાં ખખર નથી?—વાણિયા વગર તે રાજા રાવણનું રાજ ગયું રાજ !”
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦,
....
....
....
ભાઈબધા
ચાલો મારી સાથે.” આશાપુરાના આકરા સેગન લીધા પછી ચાવડે જગડૂ સામે જોઈ રહ્યો. મશ્કરી, ઉપાલંભ, રેષ તમામ એનાં શમી ગયાં હતાં. એ નરી ઈન્તજારીની મૂરત બની ગયો હતો.
પહેલાં મારી સાંકળો છોડ, પછી મને નહાઈ ધોઈને સાફ થવા દે. પછી મને તમારામાંથી કેઈકનાં પહેરવાનાં કપડાં આપે.'
એક ઘડી પછી જગડૂ ને એના ત્રણે ભાઈબધે નહાઈ ધોઈ સાફ થઈને, સૂઝતાં કપડાં પહેરીને કાંઈક માણસના સૂરમાં આવ્યા. થોડીવાર સુધી તેઓ એકબીજાને સહારો આપીને આમ તેમ ચાલીને પિતાના પગ મોકળા કરી રહ્યા. આ બધે વખત નરી આતુરતાથી પીડાઈ રહેલા ચાવડાએ તે કેવળ નાચવાનું જ બાકી રાખ્યું.
એક હોડીમાં બે સંધારો હલેસાં મારતા બેઠા. ચાવડાએ સુકાન લીધું. મેરા ઉપર જગડૂ બેઠે.
પિરોટનની કાંધી ઉપર હંકારે !” જગહૂએ કહ્યું.
રેતીના ઢેરની ધારે ધારે હેડી ચાલી રહી. જગડૂની આંખે, ક્યારની એક જ જગ્યા ઉપર ચોટી હતી. હેડી એ જગ્યાએ આવીને ઊભી રહી, એટલે જગડએ કહ્યું: “આ છે તમારે મારગ ! ”
કંઠારમાંથી આવતી નાળ ત્યાં પૂરી થતી હતી. એની મૂછ ઉપર
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાઈબંધી
૧૬૫
ચેરિયાં ઊગ્યાં હતાં. ત્યાંથી પિરોટનને તિરકસ બંધ શરૂ થતા હતા.
ચાવડાના રેષને હવે માઝા ન રહી. આંહીં ક્યાંય રસ્તે નહેત; આંહીં તે ફક્ત જમીન ને રેતી ને ચેરિયાનું જંગલ જ હતું!
મશ્કરી ? મારી મશ્કરી ? મારાં વહાણોને તે પાંખે છે કે અહીંથી ચાલે ? ” ચાવડે ઊકળી ઊઠ્યો.
ક્રોધ અને નિરાશાથી તપેલા તાંબા જેવા બનેલા એના માં સામે સ્વસ્થતાથી જોઈને જગડૂએ કહ્યું: “બાપ! સંઘાર કીધો એટલે થઈ રહ્યું ! હજાર વરસથી દરિયે ખેડે છે, છતાં અક્કલ તે ઓછી જ રહી ! આંહીં આટલા માછીમાર છે, આટલા તમારા માણસો છે, પછી તમારાં વહાણે માટે મારગ કાપતાં વાર કેટલી લાગશે ?” - “મારગ કાપતાં ?...કાપતાં!..કાપતાં !' જાણે કેઈએ ગાલ ઉપર તમાચો માર્યો હોય એમ વાતને મર્મ સમજાતાં ચાવડાના અંગેઅંગમાં ઝણઝણાટી આવી ગઈ. એ આ ઊગતા જવાન સામે જોઈ રહ્યો....બસ જોઈ જ રહ્યા.
“એક વાત કહું ચાવડા !” જગડૂએ કહ્યું, “જરા સંભાળીસમજીને કામ કરજો'
એટલે ? મારગ ખદવો તે ખોદી નાંખવો ! આમાં વળી સંભાળવાનું શું ને સમજવાનું શું?”
“જો બહારનાને અંદેશે આવશે તે તમારું કામ બગડી જશે ને મારું કામ બગડી જશે. માટે તમે બહાર નીકળવાની તૈયારી કરતા હે એ દેખાવ એની સામે કરજો !”
ચાવડે સાંભળી રહ્યો, થોડીવાર જગડૂ સામે જોઈ રહ્યો : “તું સંઘાર હેત તે આજ મારું આસન તને ખાલી કરી દેત !'
હેડીમાં સહુ પાછા આવ્યા.
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૬
જગતશાહ
ચાવડાએ માલમને બોલાવીને સૂચના આપી. બે સંઘાર વહાણ મેરા ફેરવીને પિરટનના નાકા તરફ નીકળ્યાં, હરીફરી રહ્યાં, પાછાં આવ્યાં, આગળ ગયાં.
શંખ મૂછમાં મરકી રહ્યાઃ “સંઘાર સળવળતા લાગે છે ખરા ! બાપડા પડ્યાય કેટલા દિવસ રહે ? વહેલા કે મેડા પણ બહાર નીકળે જ છૂટકે ! આ બે વહાણો દેખાયાં, પાછાં ગયાં; આપણે સાવ નજીક ! હવે એમ કરોઃ એને જરાક પટ આપ, એક વાર બહાર નીકળવા દે; પવન આપણે છે, એને નથી.”
એટલે શંખનાં વહાણે પિરોટનની પાછલી એથમાં એવી રીતે જરા વધારે દબાયાં, કે અંદરથી આવતાં વહાણે તરત નજરમાં આવે ને નજરમાં આવે ત્યારે પાછા ફરવાનું કે ડું થાય.
શંખ રાહ જોતો રહ્યોએક દિવસ બે દિવસ-ત્રણ દિવસ પણ ફરીને સંધારનાં વહાણ નાકે દેખાયાં જ નહિ. એટલે સીદીએ શંકા બતાવીઃ “માળું, સંધાર સળવળતા તે નથી! કયાંક.”
“હવે ક્યાંક શું ને ખ્યાંક શું ?” શંખે કહ્યું, “પિરટનમાંથી કદી કોઈ ચકલુંય બહાર ફરકી શક્યું છે ખરું ? હેડી સરખીયે બહાર જઈ શકે ખરી ? સંધાર અંદર પડ્યા પડ્યા હવે એકબીજા સાથે ઝઘડતા હશે.'
ક્યાંક હાથતાલી તે નહિ આપે ને ?” “રામ રામ કરો શેઠ, રામ રામ કરે ! છતમાં સહુ ભાગ માગવા આવે; હારમાં કઈ ભાગ ન માગે. એટલે હવે એ બધા મહામહે એકબીજાને વાંક કાઢવામાં પડ્યા હશે! બાકી એને બહાર નીકળ્યા વગર તે છૂટકે જ નથી–આજે નહિ તે કાલે !'
પણ સંધારો તે કાલેય બહાર ન આવ્યા, ને પરમ દિવસે બહાર ના આવ્યા !
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાઈબંધી,
૧૬૭
હવે તે શંખનેય મનમાં વિમાસણ થવા માંડી. આખરે થાકીને એણે એક વહાણ અંદર મેકલવાને માટે શણગાર્યું હથિયાર પડિયાર વગેરેથી સજજ, ખારવાઓથી લલચ.
અંદર જઈને જોયું તે પિરોટન સાવ ખાલી હતો ! અંદર એક પણ સંધાર ન હતા, એક પણ વહાણ ન હતું; અરે, એ સ્થાને કોઈ સંઘાર કદી આવી ગયું હોય એવું કોઈ એંધાણ પણ નહોતું !
સંધારે જાણે અંતરિક્ષમાં અલોપ થઈ ગયા હતા ! જાણે વહાણ સાથે સીધેસીધા આભમાં ઊડી ગયા ! શંખ અને સીદીના ચહેરા, કાપે તે લેહી ના નીકળે એવા બની ગયા. બેય અચંબામાં એકબીજાની સામે જોઈ રહ્યા. ખારખારવા સામસામે જોઈ રહ્યા. ઘડીભર તે જાણે સહુની વાચા જ હરાઈ ગઈ!
આની પાછળ વહાણે જતાં એમણે જાતે જયાં હતાં. આમાંથી વહાણને બહાર નીકળવાને બીજો માર્ગ ન હતો; માત્ર એક જ માર્ગ હત; એને તે એ આંતરીને ઊભા હતા. ત્યારે સંધારે ગયા ક્યાં?
સંધારો પિહિત્રાના બેટના અંદરના ભાગે થઈને દ્વારકાને વળીને ગાધવી બંદર તરફ જઈ રહ્યા હતા. ને એ વહાણે ઉપર ચાર ભાઈબધો ક્યારેક સુકાન સંભાળતા તે કયારેક સઢ તાણતા તે ક્યારેક આલાદ ખેંચતા આમતેમ હરતાફરતા હતા. હવે કોઈ સંઘાર એમની સામે આંખ ઊંચી કરી શકે એમ ન હતું. હવે એમને મા આશાપુરાનાં રામરખવાળાં હતાં.
સંધારે દરિયે તે ખૂબ ખેડ્યો હતો, પણ એણે રણ જોયું ન હતું, ને જગડૂ રણને જાણકાર હતો. “ક કેયડે કેડીને એ રીતે જગડૂને આ વાતને ઉકેલ સૂઝળ્યો હતો.
રેતી ને જમીન જ્યાં મળે ત્યાં રેતી જેટલી ઉપર ઠરે છે એટલી નીચે નથી જામતી. ને એમાંય જમીન ઉપરના ચેરિયાંઓએ પિરોટન
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૮
જગતશાહે
માંથી બહાર નીકળવાને મારગ કેવળ ઢાંકી જ રાખ્યો હતા. નાળની મૂછ જેવી ખેાદાઈ કે તરત આખી નાળ એમને માટે ઉધાડી થઈ ગઈ. તે નાળમાત્રના એક કાયદા ઃ દરિયાના એક અક્ર આચાર : નાળમાં ભરતી ચઢે એક મેાઢામાંથી તે ભરતી ઊતરે ખીન્ન મેાઢામાંથી.
પિરેટનની રેતીના ઢેર હવે સધારાને આશીર્વાદ સમા થઈ પડ્યો. શંખની આરમાર જોઈ શકે તે પહેલાં તે સધારા ઠેઠ પિરેટનની સીમ સુધી પહેાંચી ગયા. હવે એમને પવન વહેલા મળે, ભરતી વહેલી મળે. અને સમા પવન હાય ને સમી ભરતી હાય તે જાણે તીર છૂટયુ* હાય એમ વહાણુ ચાલે.
શખ અને સીદીને જ્યારે સધારેાને નાસવાના રસ્તા યાદ આવ્યા ત્યારે તે સધારા પેાહિત્રાના બેટડાઓની વચમાં આવી ગયા હતા. તે પેાહિત્રાના નાનામેાટા સેકડા બેટ-બેટડા વચ્ચેથી મારગ પારખવા માટે તે કાઈક સધાર નારીને પેટ અવતાર લેવા જોઈ એ ! એને ટાળીને આગળ વધવાને માટે શરૂખનાં વહાણેાને કચ્છના કાંઠા તરફ વધારે ઝોક રાખવી પડે, એટલે સધારેને પીછે પકડવાનેય જાણે સંધારાથી સાવ સામી દિશામાં જ જવું પડે !
હવે શંખની વહાણવટી તરીકેની સેાટી શરૂ થતી હતી. હવે શખને ભરૂચ ને ખંભાત સુધી પહોંચવામાં વચમાં ઉધાડા દરિયામાં સધારા આવતા હતા. એકલાં નાસી છૂટેલાં સંધાર વહાણા જ નહિ, સધારાનું મથક—જગતમાત્રનું, સાત સાગરની સંધારવટનું મહાધામ —ગાધવી વચમાં આવતું હતું. ગાધવી અને ચાવડા સધાર એ બે જો જુદાં પડે તેા તે એયનેા નાશ થઈ શકે. પણ ગાધવી ઉપર મંડાણુ માંડીને બેઠેલા ચાવડા સધારને મુકાબલા કરવા એ તે શંખ તે સીદીની તમામ તાકાત અને અક્કલના તાગ માગી લે એવું કામ હતું.
દરમિયાન એખામઢીને બગલમાં લઈ ને, દરિયામાંથી દ્વારકાધીશનાં દર્શન કરીને, સધારે। સપાટાબંધ ગાધવી તરફ આગળ વધી રહ્યા
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાઈબંધી
૧૬૯
હતા. હવે ચાવડો જાણતા હતા કે ભરૂચ ને ખંભાત નીચેવાસ છે, અને શંખ ઉપરવાસ છે. વચમાં ગાધવી છે તે પોતે છે. ને એના ઘવાયેલા અભિમાનના દીપક ઉપર વેરને કાળે ધૂમ ઘૂમરાવા લાગે છે.
“હાજે હંકાર! હાજે હંકાર !.... એને એક જ સાદ ગાજતે રહેતા, “સઢ ચઢાવો, તક ચઢાવો, કલમી ચઢાવો, નબળાં વહાણેને આગળ કરો, ઝટ ગાધવી ભેગા થાઓ !'
સંઘારોને પણ જાણે લેહીની ગંધ આવી હતી. ન એ ગંધમાં એમને જગડૂની ગંધ મીઠી લાગતી હતી. કંથકેટ એમની યાદગીરીમાં અત્યારે ક્યાંય પાતાળમાં ચંપાઈ ગયું હતું. પિરોટન કમળની જેમ એમના ખદબદતા મનની ઉપર તરતું હતું. જગડૂ હવે શાણે વાણિયાને દીકરો બન્યું હતું–જેના વગર રાજા રાવણનાં રાજ્ય ગયાં હતાં ને ચાવડાનાં જવા બેઠાં હતાં, જવાને તૈયાર થઈ ચૂક્યાં હતાં.
પિરોટનની નાળમાંથી સંધાર વહાણે બહાર નીકળતાં ત્યારે એમને સઢ કામના ન હતા. એકેએક વહાણને હલેસાં મારી મારીને હંકારવાનું હતું, ને એકેએક સંધાર હલેસાં મારવામાં લાગી ગયો હતે. ખુદ ચાવડે પોતે પણ હાથ ફેરવવાને કેઈકની જગાએ બેસી જતે !
વહાણના સથ્થા ઉપર બેસીને જગડૂને એ પણ જોવાનું મળ્યું. અને આખરે ગાધવી બંદર આવ્યું.
જ્યાં એકવાર ભગવાન વાલ્મિકીએ તપ માંડ્યું કહેવાય છે એ વરતુ નદીને કાંઠે ગાધવી બંદર આવ્યું છે. એ ગાધવી અનાદિકાળથી અસુરે ને સંધારેને વાસ મનાયું છે. એ ગાધવીમાં રહીને પુરાણોએ નામચીન બનાવેલે મુર અસુર ગોપીઓનાં હરણ કરીને એમને અસુર દેશમાં ચડાવતા હતા.
એ ગાધવી અનાદિ કાળથી અનેક તાંત્રિક વાત સાથે સંકળાયેલું
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૦
જગતશાહ
હતું. ત્યાં બેસીને કાલમુખ આચાર્ય અરનાથે ભયંકર તપ કર્યું હતું, કાળભૈરવની સાધના કરી હતી, ને ત્રિપુરસુંદરીની સ્થાપના કરી હતી.
એ ત્રિપુરસુંદરી કાળાંતરે આશાપુરા થયાં, કાળાન્તરે હર્ષદમાતા થયાં. અંધારેનાં એ કુળદેવી, ઈતિહાસના આદિકાળમાં, વરતુ નદીને કાંઠે, બરડાની છેક દરિયાને મળી જતી ડુંગરધારને માથે ભપકાથી બિરાજ્યાં હતાં. સંધાન વિજયકાળ એમને દુશ્મની નરમાંસના બલિ ચડતા. પરાજયને ટાણે એમને પશુઓના ભાગ ચડતા. સંધારોની કોઈ પણ નાનીમોટી વાત ભેગ અને બલિ વગર અધૂરી જ ગણાતી.
એ ગાધવી બંદરમાં હજાર વર્ષમાં એકવાર શિષ્ટ સંસ્કૃતિએ. જરા ડોકિયું કર્યું હતું. વિક્રમ સંવતના આરંભનાં વરસમાં સેમનાથમાં કનકસેન ચાવડો નામે રાજા થયો. ને ત્યારે ગાધવીના સંધારસંધશિરોમણિ કાળા નાગને એક પુત્રી હતી સોહિણી નામે.
કનકસેન ને રોહિણીનાં લગ્ન થયાં હતાં. થોડા સમયને માટે ગાધવીમાં ચાવડાનું શાસન આવી ગયું. પરંતુ ચાવડા અને સંધારને સંધ લાંબે ના ચાલે. ને જેટલું ચાલે એમાંય ચાવડાઓએ વધારે ખોયું. એને કારણે ચાવડાઓ દરિયામાં લૂંટ કરતા શીખ્યા, દારૂ પીતા શીખ્યા; ને આખરે સંધારામાં દટાઈ ગયા.
અને શેષ સ્મૃતિ આટલી જ રહીઃ સંધારેને સંધનાયક એ ચાવડે સંધાર કહેવાય એટલું જ.
ગાધવી બંદરની નાળમાં ને વરતુ નદીના મુખમાં વહાણે જેવાં નાગ તેવો જ ચાવડે સંઘાર જગડૂને પિતાને ત્યાં લઈ ગયે. અને ત્યાં ચાવડી રાણીને એની મહેમાનગતિ કરવાનું સંપીને ચાવડે સંઘાર ચાલી નીકળે. નીકળતાં પહેલાં એણે જગડૂને વાયદો આપે :
“મારી શરત હું બરાબર પાળીશ. હમણાં પંદર દિવસ તું મારો મહેમાન બનીને રહે. પંદર દિવસ પછી તને વહાણ મળશે, વહાણમાં
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાઈબંધી
૧૭૧
ખેરાક પાણીનું ભરત મળશે, પાંચ કાબેલ ખારવા મળશે, હજાર સેનૈયા રોકડા મળશે. આ હું તને મા આશાપુરા, જે મારી ને તારી વાત સાંભળે છે કે જે તમામ વાતે જાણે છે, એની સાખે કહું છું. પંદર દિવસ સુધી તું મારો મહેમાન. હવેથી તું મારો ભાઈબંધ. મારી રાણી તારી મહેમાનદારી કરશે, સંધારસંધ આખે તારી મહેમાનદારી કરશે. તને જે આપવાનું છે એ પંદર દિવસ પછી તને મળી જશેઃ હું આપીશ, નહિ તે મારી રાણી આપશે.”
ભાઈબંધોએ પંદર દિવસ હરવાફરવામાં, ખાવાપીવામાં ગાળ્યા, હેડીઓ લઈને ઘૂમવામાં કાઢયા. ક્યાંય કે એમને મારગ રોકતું નહીં. ચાવડા સંધારન ચાડિયે બધે ફરી ગયો હોય એમ એ માનવંત મહેમાન તરીકે મન ફાવે ત્યાં ફરતા.
એમણે બરડે જોયે, વરતુનાં વહેણ ઠેઠ વલ્મીકપુર સુધી જેયાં, વ૯મીકપુરથી કુંદનપુરને મેટે જાત્રામારગ પણ જોય. આ કંથકેટની વાતમાં, પિતાનાં માબાપ શું કરતાં હશે એની કલ્પનામાં, ચાવડા સંઘાર ક્યાં ગયે હશે એને તર્કમાં એમણે પિતાના દિવસો ગાળ્યા.
એક દિવસ બંદર કાંઠે જબરો કલાહલ સંભળાયો. ઊંચા ઊંચા નાદ જાણે આભના ઘુમટમાંથી ઘૂમરાઈને પાછા વળતા હતા.
તેઓ બંદરકાંઠે દેડી ગયા. બંદરકાંઠે એમણે સંધરનું ગાડું બનેલું ટોળું જોયું. ટોળામાંથી માર્ગ કરીને એ આગળ ગયા.
એમણે જોયું કે આગળ નાળમાં સંધારનાં વહાણો નાંગરતાં હતાં. ને ચાવડા સંઘાર પોતે એક ઊંચા, હાડેતા, અબનૂસના લાકડામાંથી કેરી કાઢયો હોય એવા, કાળી ચામડી ને જાડા હેઠવાળા કેદીને સાંકળે બાંધીને ઊભે હતે !
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૨
જગતશાહ
જગડૂ! વાણિયા ! એ વાણિયા ! આંહીં આવ દોસ્ત, અહીં આવ !” ચાવડાએ સાદ દીધે.
જગડૂ નજીક ગયે એટલે બધા સાંભળે એમ ચાવડાએ કહ્યું: અરે શાહ ! આને ઓળખે છે ? નથી ઓળખતે ? એ છે ખંભાતને સીદી સાદીક ઓળખે એને ? પિરોટનવાળે! ભરૂચના શંખ સોલંકીને ભાઈબંધ ! સંધારેને ઉછેદ કરવાની પ્રતિજ્ઞાવાળે !.એ જ ખંભાતને શાહ સોદાગર સીદી સાદીક...”
ત્રણ પેઢીથી ખંભાતમાં વેપાર કરતા આ યવનધની સોદાગરના નામથી તે દૂર દૂરના વેપારીઓ ને વેપારીઓના કુટુંબીજને પણ માહેર હતા. સીદી જગતશેઠ ન હતું, કેમ કે જગતશેઠ હેવાને એણે કદી દાવો કર્યો ન હતો. પરંતુ ઉત્તર અને દખ્ખણમાં આજકાલ જે વિચિત્ર રીતેથી ભરેલી અને અનેક અંધાધૂંધીઓથી ભરેલી વ્યવસ્થા ચાલતી હતી, તેમાં એક આ સાદીક જ એવો માનવી હતી, જેને વેપારી બેલ તુરકાણ હિન્દી અને રજપૂત હિન્દ ઉભયમાં પ્રમાણભૂત ગણાત હતા. એ ધમે મુસલમાન હતા, પણ એને ત્યાં જૈન વસતિઓનાં, હિન્દુ ધર્મસ્થાનકેન, નાસભાગ કરતા રજપૂત રાજદરબારીઓનાં નાણું જમે પડ્યાં રહેતાં. લેકવાયકા તે એવી પણ હતી કે જોઈએ ત્યારે કાળી રાતે પણ એ નાણાં પાછાં મળતાં.
આ સદીને માટે એક બીજી પણ લેકવાયકા હતી અને એ ચારેકોર જાણીતી હતી : સિકંદર-સાની અલાઉદ્દીનના સાળા સૂબા અલખાને સીદીને પિતાની પાસે પકડાવી મંગાવીને એની પાસેથી હિન્દુઓની થાપણ માગી હતી. સીદીએ જવાબ આપ્યો હતો કે :
સરકાર, મારું ઈમાન એ મારી પાંચ નમાજ ને ખુદાની બંદગીમાં છે. મારો મજહબ એક જ છે. મને યકીન છે કે અગર જે લેકેએ મારા ઉપર વિશ્વાસ રાખે છે એમના વિશ્વાસને હું દગલબાજ બનું તે હું શયતાન ગણાઉં. એવા કામમાં મારે ખુદા ખુશ ના રહે. એ
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાઈબંધી
૧૭૩
કામ મારી પાસે કરાવવામાં આપને ખુદા પણ રાજી નહિ રહે !”
ધાકધમકીઓ તમામ સીદી માથે અજમાવવામાં આવી હતી ને એ બધી નાકામિયાબ નીવડી હતી. એણે સાફ સાફ કહ્યું હતું કે “સુલતાન મારું ઈમાન નહિ લઈ શકે, જોઈએ તે મારું માથું આપી દઉં !'
આવો હતે આ સીદી વેપારી. ને આવી હતી એની નામના.
એ પૂરે પાંચ હાથ ઊંચે હતે. એની કાયા કાળા રંગના સીસમના લાકડામાંથી કારી કાઢી હોય એવી હતી. એને એક દાંત જરા બહાર નીકળતું હતું. એના કાન પાછળથી સાવ બેવડાઈ ગયા હતા. ભલભલી ફત્તેહમારી કે ધીંગારીંગા બગલાના ફરકતા સઢ એકલે હાથે એ ફેરવી શકત; એટલી એની તાકાત ગણાતી.
એવો હતો સીદી સાદીક, ખંભાતને મુસલમાન સીદી વેપારી ને કોટવાલમાંથી રાજા બનેલા ભરૂચના શંખ સેલંકીને ભાઈબંધ.
એની સામે જગડૂ તે સાવ બાળક લાગે—કઈ તીંગ લીંબડાના ઝાડને જાણે ગળે વળગી હોય એવો !
જગડૂની આંખે એની આંખે ઉપર ઠરી. એ આંખે મોટી લીંબુની ફાડ જેવી–દરિયો ખેડનાર ખારવાની હોય છે એવી વાદળી છાંટવાળી અને સદંતર નિર્ભય ! એને સાંકળે બાંધ્યો હતો. પરંતુ એની આંખે જોયા પછી એ સાંકળ એને કલંક જેવી નહીં પણ ખુમારીની શોભા જેવી શેભતી હતી.
ચાવડે ભયંકર અને કર્કશ હાસ્ય કરી બોલ્યાઃ “એમાં જુએ છે શું ? એ જ પોતે સીદી ! બાપડાની ઘણા વખતથી હાંશ હતી ગાધવિના કાંઠા ઉપર ઊભવાની ! આજ એની એ હેશ પૂરી થઈ!'
પછી ચાવડા સીદી તરફ જોઈને બેઃ “જોઈ લે સીદી, જોઈ લે. તને એકને જ વહાણવટું આવડે છે ને બીજાને નથી આવડતું એ
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૪
જગતશાહ
ગુમાનમાં હવે ના રહેતા! આજે આંહીં તું જેમ ઊભા છે એમ તારે મને ઊભા રાખવા હતા, અને હું અત્યારે જેમ ઊભા છું તેમ તારે ઊભું રહેવું હતું...તે દાવ તા ધણા ખેલ્યા, પેંતરાયે બહુ અજમાવ્યા, તે મને સૂતા પકડ્યોય ખરા. પણ સીદી, જોઈ લે આ છોકરાને ! આજ તું આંહીં કેદી તરીકે ઊભા છે તે હું તને કેદ કરનાર તરીકે ઊભા છું, એ બધા પરતાપ આ છેકરાના ! જોઈ લે, એને ધરાઈ ધરાઈ ને જોઈ લે ! ’
જગડૂએ આવીને પૂછ્યું : ‘ તમે જ સીદી ? ખંભાતના વેપારી સીદી તમે પાતે જ ?'
6
ચાવડાનું નઠેર હાસ્ય જાણે તમાચા જેવું લાગ્યું : હા, એ પેાતે જ ! વેપાર, દલાલી, વીમા, કાલ, ભરત તે એવાં એવાં પેાતાનાં કામ પડતાં મૂકીને આ તુરક મને–ચાવડા સંધારને-પકડવા, અને મારે નાશ કરવા નીકળ્યા હતા ! પણ એ બાપડા વેપાર કરી જાણે, લડી શું જાણે ? ભાઈ સંધારેાના દરિયામાં એવી રીતે ચાલ્યા જતા હતા જાણે બાપના બગીચામાં ફરવા નીકળ્યા હાય ! ભરતી ચડતી પૂરી થાય તે વેળ ઊતરવી શરૂ થાય ત્યારે ભલભલાં વહાણુના કખીલા પણ જરાક તેા વેરવિખેર થાય જ; એ દરિયાની કરામત છે, માણસની નહિ. સીદી તે શંખ ભલે વહાણા લાખ લાવે ને વહાણા શણગારવા પાછળ અઢળક ધન વાપરે, તેાય દરિયા તે। અનાદિકાળથી સંધરાને જ રહ્યો છે. દરિયાના આચાર જેટલા અમે જાણીએ એટલા ખીજાં કાણુ જાણે ? અમે મેાકેા લીધેા. સીદીના પાંચ-સાત ખારવા મરાયા, દશ-બાર નિસાર મરાયા, ચારપાંચ ગારદી મરાયા. ને છેવટે સીદી બાપડા આંહીં ઊભા રહ્યો ! હવે એને સજા શી કરવી ? સજા કરવી તેા એવી કરવી કે એની સાત પેઢી સંભારે ! ખાલ જગડૂ, તારી કરામતનેા કેદી આ સામે ઊભા છે સીદી. વચને બંધાયેલા તારા દાસ્ત હું ચાવડા પણુ સામે ઊભા છું. આખું સધારજૂથ આંહીં ઊભું
એને સજા દેવા આ છે. ખાલ, એને એવી
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાઈબંધી
૧૭૫
તે શી સજા કરું કે સાંભળનાર સીદીને ફટ કહે અને મને બહાદુર કહે ? બેલ, એને શી સજા કરું ?”
સદંતર ભાવનાહીન દેખાતે સીદીને ચહેરે જાણે હબસીનિયાના પહાડ જેવો ભૂખરો ને સ્થગિત થયે. એનું મન હજીય મજબૂત હતું કે ઉજજડ થઈ ગયું હતું એ તે કઈ કહી શકે એમ ન હતું, પરંતુ જગડૂએ એક વાત પારખીઃ એને માથાના વાળથી માંડીને તે એના પગને નખ સુધી ક્યાંય ભયની છાંટ સરખી દેખાતી ન હતી.
“સંઘાર !' સીદીએ કહ્યું: “તને એક વાત કહું? હવે તારે ને તારા સંઘારોનો સમય આથમે છે. કદાચ તું મને મારી નાખે તેય એથી મારા જમાનાને તું મારી શકવાને નથી. અને કદાચ તું મને જિવાડે તે એનાથી તારા જુના જમાનાને જિવાડી શકવાને નથી. સંઘાર, તારે નાશ, તારી જમાતને નાશ, દરિયાની છાતી ઉપરથી સંધારમાત્રને નાશ એ કાંઈ મેં નથી ફરમાવ્ય, કે નથી શંખ સોલંકીએ ફરમાવ્યો; એ તે ખુદ ખુદાતાલાએ જ ફરમાવ્યો છે!'
ચાવડાની આંખમાં જાણે લાલ અંગારા છાયા. સીદીએ બતાવેલા આથમતા જમાનાને આથમતે સૂરજ જાણે આખો ને આખો જ આવીને એની આંખમાં બેઠા ! ભેટમાંથી એણે કટાર કાઢી. ધીમા પરંતુ ભયંકર અને ભારે પગલે એ સદી તરફ આગળ વધ્યો.
એટલામાં જગડૂએ કહ્યું : “ચાવડા સંધાર, મને એક વાત સૂઝે છે.” બોલ, જે કહેવું હોય તે તરત જ કહી દે !'
તમારે મને પાંચ ખારવા આપવાના છે. એ માટે મને તમારા ચાર ગેલા આપે, ને પાંચમે આ સીદી આપે!”
“તને સીદી સોંપું ?...તે હું જાનના જોખમે એને પકડવા ગયું હતું તે તારે માટે ? આ જૂના-નવા જમાનાના પાખંડીને હું બતાવી દઈશ કે જમાને જૂને જામે કે નવો આવે, પણ એના તે બધાય જમાના પૂરા થઈ ગયા છે!”
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૬
જગતશાહ
એમ જ થશે ! તમારી એ કામના પૂરી થશે, પણ જરાક જુદી રીતે! ગોલા તરીકે એ જીવી જીવીને કેટલુંક જીવશે ? તમારા ગોલા કેટલુંક જીવે છે?” જગડૂએ કહ્યું.
વરસવાળ...પણ...”
બસ. તે આ સીદી વરસવાળ જીવે તે ભલે જીવે. જીવતા હશે તે એ જોશે કે જમાને જૂને આવે કે નવો આવે, દરિયાલાલની વચમાં તે ચાવડા સંધાર અભંગ અને અડગ છે હિમાલયના જેવો.'
“બેલીઓ !” ચાવડા અંધારે હુકમ કર્યો, “મા આશાપુરાની સાખે લીધેલા સેગનથી બંધાયેલ છે, તમને આજ્ઞા કરું છું કે આ વાણિયાના છેકરાને લઈ જાઓ, એના સાથીઓને લઈ જાઓ, આપણું વહાણોમાંથી એને જે જોઈએ તે એક વહાણ કાઢી આપો. આપણું ગલાઓમાંથી એને જે જોઈએ તે ચાર ગોલા કાઢી આપે. અને પાંચમા ગોલા તરીકે આ સીદીને પણ એને વહાણ ઉપર ચડાવી દે !”
પછી ચાવડાએ કટાર નીચે નાખી દઈને કહ્યું: “જગડૂ! સંઘાર દુશ્મનાવટ ભૂલતા નથી, દસ્તી ભૂલતા નથી, અહેસાન ભૂલતા નથી, પિતાના શપથ ભૂલતા નથી. દુશ્મનાવટથી શરૂ થયેલી આપણું દસ્તી અહેસાન ઉપર સવાર થઈને શપથ સુધી પહોંચી છે. એ જ રાહે એ પાછી વળીને પાછી દુશ્મનાવટે ના પહોંચે એ જોવાનું કામ હવે તારું છે. આ સીદીની સામે મારા હૈયામાં કેવો આતશ ધૂંધવાય છે અને તેને ખ્યાલ નથી. છોકરા ! મગરમચ્છના મેઢામાંથી તું આજે માછલું છોડાવી જાય છે! પણ એ હિસાબ અધૂરો ના રહે એટલું જેજે ”
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧.
.
.
.
... અડધે રસ્તે
કો જળપરી જાણે સાગર ઉપર ખેલવાને આવી હોય એમ વહાણ ચાલ્યું જતું હતું. દરિયાલાલે જાણે શાંતિ અને સલામતીની ધજા ફરકાવી હોય એમ એને સફેદ સઢ પવનમાં ફરફરતે હતે. સામે અખૂટ અને અનંત સાગર લહેરાતો હતો. ઊગતા સૂર્યનાં સોનેરી કિરણોએ, જાણે દરિયામાં વેપારોજગારની આબાદીની સીડી હાય એ, પાતળે લાંબે છેક સીમ સુધી લંબાતે કેડો આકાર્યો હતે.
વંઢારના સસ્થા નીચે ધવર પાસે ચૂલે હતો. ને ચૂલાની આસપાસ સરસ મજાની છતરી હતી. ત્યાં આસન જમાવીને પાંચ-સાત ખારવાઓ રોટલા ટીપવામાં, ટીપતાં ટીપતાં ગાવામાં પરોવાયા હતા. એમના મુખી જેવો એક ખાવો ઢોલક લઈને તાલ આપતો હતે.
સમા પવનથી ભરાયેલા સઢના તાણથી વહાણ જરા પેટાળ પડયું હતું. એની એક અત્રી દરિયાની સપાટીથી ઊંચી હતી ને ત્યાં ભરતીસાપણને કંદરે દેખાતો હતો. સામી અત્રી પેટાળ પડેલી જરા નીચી હતી. ને ભરતીસાપણને કદર દરિયામાં દબાયે હતે. વંઢારના સસ્થા ઉપર જગડૂ ને એના સાથીઓ–ખીમલી પીંજાર, ચોખંડો મહારાજ અને દૂધ ભગત–વહાણને ઊકળત શિરોટે જોતા બેઠા હતા. આગળ ઉદય પામતા તકદીરની રાહ જેવો સોનેરી જળકેડો, પાછળ રૂપેરી શિરોટ, જરા ખાંગું થઈને પેટાળ પડેલું વહાણ, ૧૨
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૮
જગતશાહ
સવારની ઝાકળમાં દેવાઈને વૈશાખી વાદળ જેવો સ્વચ્છ સફેદ બનેલ સઢ, સઢમાં પવન ભરાવાથી આભમાં જાણે વીસ હાથ ઊંચો લાગતા શ્વેત મિનારે અને સૂરજનાં સોનેરી કિરણોમાં નહાતી આલાદ–મોસમમાં સવારના પહોરમાં સફરી જહાજ જેવું રમણીય, કમનીય દશ્ય આ જગતમાં બીજું કોઈ નથી.
આ શાંતિ અને આ સવલત અને આ રમણીયતાથી અલિપ્ત હેય એમ મેરાના સઢ ઉપર સીદી એકલે બેઠો હતે. એનું મુખ સૂર્યની સન્મુખ ન હતું. એની પીઠ સૂરજનાં કિરણોને અવરોધતી હતી. જાણે એક કાળે આકાર કેઈ દેવમંદિરના ભિત્તિચિત્ર જેવો બેઠો હૈય, એ એ દૂરથી લાગતું હતું.
એના મનમાં શું હશે એ કઈ જાણતું ન હતું. એના ચહેરાની રેખાઓ કળાતી ન હતી. સસ્થા ઉપર જાણે કઈ માનવી નહિ પણ મેરાની પૂતળી બેઠી હતી.
એ સીદી-ખંભાતને એ સીદી સાદીક, હબસીનિયાથી માંડીને તે હિન્દશિયા સુધીને એ શાહ સોદાગર–સારાયે હબસીનિયા ને મિસર, બખ ને બે ખારા સુધી એની વણઝારો ફરે; એનાં સો સો સફરી વહાણ દરિયાલાલની પીઠ ઉપર ફરે. એની આંખ ઊંચી થાયને ખંભાતને હાકેમ ફરી જાય. એને એક બેલ નીકળે ને ખંભાતમાં રાજપલટ થાય. ખંભાતની એની હવેલીના ઓટલા ઉપર દેવગિરિ અને માળવા, ગુજરાત અને લાટના હાકેમે એની સલામની રાહ જોતા ઊભા રહે. દરિયાલાલને એ રાજા. એની શક્તિ અને સંપત્તિ પાસે ધરતીનાં માળવા ને ગુજરાત, દેવગિરિ ને લાટનાં રાજ્ય-સામ્રાજ્ય કોઈ હિસાબમાં જ ન હતાં !
એક પણ દિવસ એવો નહોતે ઊગતે કે એને કઈ ને કઈ પાસો સવળે ના પડ્યો હોય; પણ એવાનેય એક દિવસ એ ઊગે કે એને પાસો અવળે પડ્યો ! ને એક જ અવળા પાસાએ જાણે એની
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
અડધે રસ્તે
૧૭૯
તમામ કમાઈ ઉપર પાણી ફેરવ્યું ! સામ્રાજ્ય, રાજ્યોને દંડનાયકને શતરંજનાં પ્યાદાંની જેમ રમાડનારે આ સોદાગર કઈ રાજાને નહિ, કઈ મહારાજાને નહિ, કઈ સામુરાયને નહિ, કોઈ દરિયાસારંગને નહિ, પણ એક ચાંચિયાને કેદી બન્યા
લાટને શંખ ભરૂચના બારામાં બેસીને દેવગિરિ, બદામી, ગુજરાત ને માળવાને રમાડતે હતે. ને સીદી સાદીક શંખને રમાડતે હતો. સાધન-સામગ્રીમાં શંખને સાત સાગરના ખેવૈયાનું પીઠબળ હતું. ભરૂચને વિકસાવવું હોય તે પહેલાં વચમાં પડેલા સંઘારને નાશ કરવો જોઈએ. એક વાત સાચી : આ જગતમાં કઈ કરતાં કઈ બંદર એની એક વારની નાશ પામેલી જાહોજલાલીને પાછી લાવી શકતું નથી. એટલે ભરૂચ તે ફરીને વિકસે કે નાયે વિકસે, પણ ખંભાત વિકસેલું બંદર હતું એટલે એ તો એકદમ ફૂલે-ફાલે.
સીદીના કેઈ પાસા અવળા પડ્યા ન હતા. એના નાખુદાએ, માલમો, સારંગ ને ખારવાઓ ક્યારેય પાછા પડ્યા ન હતા. એટલે શંખની સખાતે સાદીક પણ મેળે કળાએ શણગારેલા મોરની માફક નીકળ્યો હતો.
પણ એની કળા તમામ હરાઈ ગઈ! એનાં પીંછાં બધાં ખંખેરાઈ ગયાં ! એની સોદાગરી વહાણવટ, જુગ જુગથી લડાઈની તાલીમ પામેલી સંઘારની વહાણવટ સામે ટક્કર ના ઝીલી શકી.
ને એ કેદી બને! એનાં વહાણેનું શું થયું એ તે એ જાણુતે નહોત, પણ કાંઈ પણ સારું તે ના જ થયું હોય એમાં એને શંકા ન હતી. એના નાખુદાઓ અને ખારવાઓનું શું થયું એય એ જાણતું ન હતું. લંડનમાંથી મૂળમાં બચ્યા જ ઘેડા હશે; ને જે બન્યા હશે તેમના વિષે કલ્પના કરવાનું સહજ ન હતું. તે પણ, સીદીને ઇન્સાફ કરવાને એટલું તે કબૂલવું જોઈએ કે એના સેદાગરી
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૦
જમતશાહ
સામ્રાજ્યમાં એ દેવળ શાહસાદાગર જ ન હતા; ત્યાં તે એ માત અને તાત પણ લેખાતા. સેંકડા વિધવાઓ, સગીરા, વૃદ્ધો એના નામની રાજ રાજ દુવા પુકારતાં. અરે, ખુદ ખલીફાના દરબારમાં પણ સીદીની ખેરાત માગ મુકાવતી હતી. કાઈ કરતાં કાઈ તૈય સીદીની આ નામનાની શેહ પહોંચે એમ હતી. પણ કમનસીબ એનું એ હતું કે જે માનવીને એ નામના જરા પણ સ્પર્શે કે સંાચાવે નહિ, એવા નહેર અને કઠોર મનના માનવીના હાથમાં એ પડ્યો હતા, સામે ચાલીને ફસાયા હતા !
ક્યાંય સુધી એ સ્તબ્ધ અને જડ ખેઠા રહ્યો—જાણે વહાણુના મારાના એક ભાગ હેાય એમ !
આખરે એ ઊક્યો. એની ઉંમર અને એના દેહને જોતાં માથુ ઝુકાવવાનું મન થાય એવી ચપળતાથી એ મારાના સથ્થા ઉપરથી પાટિયાં ઉપર ઊતર્યો. અનેકાનેક હલેસાં મારનારા ગાલાએથી એ પાટિયાં ઘસાઈ ઘસાઈ ને જાણે અરીસા જેવાં બન્યાં હતાં.
એ જ્યાં ઊતર્યા એ વહાણની જમણી બાજુ હતી. આ અત્રી ઉપર જ સઢનું પરમાણુ ઝૂલતું હાય. એ તરફ વહાણને, સઢના, આલાદના ઝાક હાય. ક્યારે આલાદના એકાદ હીંચકેા, સઢના એકાદ ફડફડાટ આવી પડે, ક્યારે વહાણ ત્યાં આડી મારે એ તે કોઈ કહી શકે નહિ.
એમ છતાં જાણે નક્કર ધરતી ઉપર ચાલતા હૈાય એમ સીદી ત્યાંથી ચાલ્યા. એને પગને પૂજો અને પાની ખેય પાછી પકડ લેતાં હતાં. એની ક્રેડ વહાણુની હીંચ સાથે સ્વાભાવિક હીંચ લેતી હતી. દરિયાના પગ તે વહાણુની ચાલ એ તા કઈ કઈ સમદર ખેડ્યા હોય એને જ મળે. એ ચાલ અને એ પકડ કાઈ અનુકરણથી આવડે જ નહિ. તે આ સીદીએ તે સાત સમંદર ખેડ્યા હતા.
સઢની પાટલી વટાવીને એ વઢાર આગળ આવ્યા; ભંડારને એ
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
અડધે રસ્તે
૧૮૧
કુદાવી ગયે. ધવરની ચરબી ઉપર એ એક ફલાંગે ચડ્યો. ને ત્યાંથી -વંઢારના સથાની રાંગ પકડીને સાહજિક રીતે પોતાના હાથના ટેકાથી ઉપર કૂદી આવ્યા.
આવીને એ જગડૂ સામે ઊભો. જગડૂ ને ચોખડા શેતરંજ માંડીને બેઠા હતા. ડીવાર એ એ જોઈ રહ્યો. પછી ખોખરા જેવા અનેલા અવાજે એણે પૂછયું :
“અરે એ જગડૂ! મારું તે શું કરવા ધાર્યું છે ?'
તમારું ? હું કાંઈ સમજે નહિ.”
“હા, મારું. તને ખબર તે છે કે હું ખંભાતનો સોદાગર સીદી સાદીક. પછી આમ અજાણ્યું કેમ થાય છે?'
એ ખબર તે મને છે જ. ત્યારે તે તમે અહીં છે; એટલે બધે તે હું અજાણ્યો નથી, પણ તમારો સવાલ હું સમજે નહીં.”
સાવ બાળક છે, કેમ ?' તમારી પાસે તે બાળક જ ને !'
“તારે બાળકપણાને દંભ કરે છે કે મારી સાથે રમત કરવી હોય તે તું જાણે, પણ એ રમતમાં તેને કશી મજાહ રહેશે નહિ, એટલું તું સમજી રાખજે છોકરા !”
“હું કઈ રમત રમત હોઉં એવો મને તે ખ્યાલ પણ નથી. તમને હેય તે મને સમજાવો !”
શિખાઉ ચાંચિય લાગે છે!”
હા, તું.” હું ચાંચિયો ? ” “ના રે. તું તે મોટો સોદાગર ભાઈ! પણ હજી સંઘારના
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૨
જગતશાહ
ગોળાનું પાણી પૂરું પીધું નથી લાગતું ! સંઘારની ભાઈબંધી તે કરી, એની પાસેથી વહાણ લઈને નીકળે પણ ખરો, પણ તારા ગુરુ હજી કાચે છે છોકરા ! તું હજી ના સમ –ચાવાડા સંઘારે મને તને કેમ સંપે છે તે !'
“એ હું સમજુ છું; કદાચ એ વાતની તમને ખબર નહિ હોય. હું એ વાત જાણું છું ને મારા આ ભાઈબંધાય એ જાણે છે. કેમ મહારાજ, કેમ ભગત, કેમ ખીમલી ! તમને બરાબર ખબર છે ને કે ચાવડા સંઘારે આપણને સીદી સાદીક સોદાગરને કેમ સોંપ્યો છે તે ?”
ત્રણે ભાઈબધાએ જોરથી હકારમાં માથાં ધુણાવ્યાં. પણ સીદીએ જાણે નકારમાં માથું હલાવ્યું. અર્ધ તિરસ્કાર ને અર્ધ નિરાશાથી. હસતાં હસતાં એણે કહ્યું :
નથી ખબર, નથી ખબર, તમને કોઈનેય ખબર નથી! શેતાન ગુરુના બેવકૂફ ચેલાઓ, તમને કશી જ ખબર નથી ! તમને એમ લાગે છે કે તમારા હાથમાં સોનાને ચર આવી ગયો છે. પણ ચાવડા અંધારે તમને એ વાત કહી નથી લાગતી, જે વાત અરબ, અજમ, મલબારી સંધારો તમામ પાકે પાકી જાણે છે. મારી પેઢી તમામને મારો હુકમ છે, મારી ઓરત ને મારા બેટાબેટી, મારા મુનીમ, ગુમાસ્તા, મુન્શી, મહેતા કે નાખુદા તમામને મારો હુકમ છે કે ચાહે આસ્માન ફાટી જાય, સલતનત પલટી જાય, સમંદર માઝા મૂકે, ચાહે સો હે જાય, પણ મારું એક કાચી કેડી જેટલુંય બાન કેઈએ પગાર કરવું જ નહિ!”
“એ તે આપના જેવા સાગરઘરા સોદાગરને છાજે એવે હુકમ છે. પણ મારે પિતાને એ વાત સમજવી જોઈએ એમ તમે શા માટે કહો છો ?'
“તને એટલા માટે કહું છું કે મારું કોઈ બાન તને ચૂકવશે નહિ. મારું બાન ફૂટી બદામ જેટલુંયે તને સાંપડવાનું નથી. કંગાલમાં
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
અડધે રસ્તે
૧૮૩
કંગાલ સાગરખેડૂને પણ જે સંઘાર પકડે તે એના છેવટે પાંચ કમ્મ દેનાર પણ કઈક નીકળે; પણ મારું બાન, પાંચ કર્મો તે , એક ફૂટી બદામ જેટલું પણ તને નહિ મળે, સમજે ? એટલે તને પૂછું છું કે મારું તે કરવા ધાર્યું હોય તે ઝટ કર એટલે મારાથી તમે છૂટે ને તમારાથી હું છૂટું!”
“તે સોદાગર, શું તમે એમ માને છે કે તમને અમે બાન મેળવવા માટે પકડયા છે?'
“ત્યારે બીજુ શું ? તું કંઈ મને છોડાવવાને, મારી પાછળ સખાતે ઘેડો આવ્યા હતા ?'
“ના, પણ જિનપ્રભુએ અનાયાસે એ અવસર આપ્યો ખરો !”
જિન પ્રભુ ?...જિન પ્રભુ?...તે છોકરા, શું તું ચાંચિય નથી ? સંઘારસંઘને માણસ નથી ?”
“ના.” ‘ત્યારે તું કોણ છો ?'
હું તે વાણિયાને દીકરો છું, અને દરિયા. ઉપર તકદીર અજમાવા નીકળ્યો છું.”
“તે પછી મને તે ચાવડા પાસેથી શા માટે માગી લીધે ?”
સદી સાદીક સોદાગરનું નામ તે ક્યા વેપારીના દીકરાએ સાંભળ્યું ના હોય ? ને સેદાગરને દીકરા સોદાગરને મદદગાર ના થાય, એ બને પણ કેમ ?”
“તેતે...સાચે જ શું હું બાન માટે પકડાયો નથી?”
“ના રે ના. એ વળી તમને કોણે કહ્યું? અમે કાંઈ સંઘારવટ કરવા નથી નીકળ્યા; અમે તે વહાણવટ કરવા નીકળ્યા છીએ. તમે તે શાહ સેદાગર સીદી સાદીક ! તમે તે અમારા મહેમાન !'
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૪
જગતશાહે
હું તમારા મહેમાન ? બાન નહિ ?'
‘અમે આપને કહ્યું કે અમે તે વહેવારિયા છીએ. તે વહેવારને રસ્તે, વહાણુને મારગે, તગદીર અજમાવવા નીકળ્યા છીએ; એટલે વહાણિયા પણ ગણાઈ એ. રખતરખા તે વહેવારમાત્રનેા પાયેા છે. '
‘ પણ આમ મારી યા ખાવાનું તારે કાંઈ કારણ ? ’
• દયા ? હું જિનપ્રભુને દાસ. દયા બતાવવાના અવસર આવે ને જો હું એ અવસર ચૂક્ તા મારી જનેતા લાજે સીદી ! અને આ તે દયા પણુ કલ્યાં છે ? હું પણુ સંધારના હાથે કેદ પડ્યો હતા. દેવવશાત્ સંધારનું એક કામ મેં કર્યું તે એણે મને એક વહાણુ તે પાંચ ખારવા આપવાનું વચન આપ્યું. રિયે તે! હું આ પહેલવહેલા જાઉં છું. મારી સાત પેઢીના પૂર્વજો તમામ દરિયામાં મેટા થયા છે તે દરિયામાં સમાયા છે. ગઈ કાલ કેદ થવાને મારા વારેા હતા; આજે તમારા આવ્યા. દિરયા તે દેાથલા દેવ છે. દરિયાલાલ તેા રીઝેય ખરા ને રૂઠેય ખરા. ગઈ કાલે હું; આજે તમે; પરમ દિવસે વળી પાછે મારા વારાય કેમ ન આવે ? એટલે જેને જેટલા ઉપયાગી થવાય એટલા ઉપયાગી થતા જવું, એ રખતરખા તા સાગરખેડના મૂળમાં રહેલી છે. સીદી, તાય એમાં મારી મતલબ છે એની તેા ના નહિ કહું. '
શી મતલબ છે તારી ?'
‘મારી મતલબ, મારે। સ્વાર્થ તમને કહું એ પહેલાં તમને એક વાત કરીને કહી દઉં: તમે ખાન હતા નહિ તે છે નહિ. તમે તા અમારી વહાણવટ અને દરિયાલાલની રખતરખાના મહેમાન છે. તમારે જ્યારે કાઈ બદરે ઊતરવું હાય, કાઈ વહાણ બદલાવવું હાય ત્યારે તમારા રાહ રોકનારું આંહી... કાઈ જ નથી. αγ
.
• સમજ્યા. તે પછી મને માગી લેવામાં તારી મતલબ ? '
૮ મારી મતલબ એક જ : તમારી પાસેથી સેાંદાગરી શીખવાની.
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
અડધે રસ્તે
૧૮૫
તમે સાત સમંદરના શાહ સોદાગર છે. તમે હબસીનિયાથી હિન્દશિયા વચ્ચેના દરિયાલાલના રાજા છે. તમારે ચેલે બનું, તમારી પાસે સોદાગીરી શીખું, કેમ કે આજ પહેલાં મેં દરિયે જે નથી, ને એક નાને સર સેદ પણ કર્યો નથી.'
વહાણિયા મને પસંદ નથી. અને તું તે વહાણિયે છે !' “પણ હું તે વાણિયે છું.' “મને વાણિયાયે ગમતા નથી.'
છું તે જન જ.”
“અને જૈન તે મને ગમતા જ નથી : સોદાગરીમાં તરત જ કમાણી કરવા નીકળનારા મને જરાય પસંદ નથી!”
મારું એવું છે ખરું. મારે માથે મારી અને મારી સાત પેઢીની આબરૂનાં નગારાં બાજે છે. ત્યારે તે હું રણની વાટ મૂકીને દરિયાની વાટે નીકળ્યો છું.”
જે જે વાતે મને પસંદ નથી એ તમામ વાતે તારી છે, અને છતાં તું મારો ચેલો થવા નીકળે છે ! તે એમ કર, મારી સાથે રખતરખા રાખવાનું છોડી દે ને તારે મારું જે કરવું હોય તે ઝટ કર!'
મારે તમારું શું કરવું હોય? તમને ખવરાવું, પિવરાવું, તમારી સગવડ સાચવું ને તમારે ક્યાં ઊતરવું હોય તે બંદરે ઉતારી દઉં. બીજું મારાથી શું થાય ? મારી એક એક વાતની પાછળ મારા ચોવીસ તીર્થકરે ને મારા બાપદાદાની સાત પેઢી બેઠી છે, સીદી !”
તે મને પાછો ચાવડાને સોંપી દે! બાકી તારી મતલબમાં તે મારાથી કાંઈ થાય એવું નથી.”
તે રહ્યું. બાકી ચાવડા સંધારને તમને સે! એ તે બને જ નહિ મારાથી. એને તમારી સામે કેવી કારમી અદાવત છે, એ એને
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૬
જગતશાહ
મોઢેથી મેં સાંભળ્યું છે. એ પછી હું તમને એને સંપું ખરે? મારે શી ખોટ છે ? આ વહાણ ઉપર નવ જણ છે; ભેગા તમે દસમા !”
“તે એમ કરઃ એ ચાર ગોલા ભેગા મને પાંચ ગેલે ગણી લે !” - “આ વહાણ ઉપર કઈ કરતાં કોઈ ગોલે જ નથી. જે ખારવાઓ મને ચાવડાએ સોંપ્યા છે, એ ખારવા છે; બીજું કઈ નથી. અમે સહુ સાથે મળીને સરખેસરખા રહેવાના. હું કમાઈશ તે સહુને ખલાસ મળશે; નહિ કમાઉં તોય કેઈને મારું વહાણ ચલાવવાને બાંધી રાખવાને નથી. મારી ખલાસ એમને કરવી હોય તે મકળે મને કરે, ના કરવી હોય ને બીજે ક્યાંય જવું હોય તે એમને જ્યાં ગમે ત્યાં એ જઈ શકે છે.”
અને હું પણ ?'
તમને ખારવા કેમ કહેવાય ? તમે તે રહ્યા શાહદાગર. દરિયે નીકળનારમાત્રના તમે તે આદરપાત્ર છે. તમે અમારા મહેમાન છે. ફરી ફરીને આ વાત મારી પાસેથી કહેવરાવવાથી તમને શો ફાયદે છે? મહેમાનની આમન્યાની જેમ યજમાનની આમન્યા જેવી પણ કઈ વાત છે કે નથી ?”
“તારી પાસે કાંઈ મૂડી છે?' ને.” મૂડી વગરને વેપારી મને પસંદ નથી.'
એ મારું તકદીર ! એમાં આપ શું કરે?” “ોકરા ! મારી વાત સાંભળ. મારી મહેમાનગતિ કરવી હોય તો કર; ના કરવી હોય તે મરજી પડે ત્યાં મને ઉતારી મૂક; ને મરજી પડે તે મને દરિયામાં ફેંકી દે–એ તારી મુન્સફીની વાત છે. પણ તને સેદાગરીને રસ્તો બતાવવા માટે મને પસંદ હોય એવી કઈ વાત
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
અડધે રસ્તે
૧૮૭
તારી પાસે નથી. મને વાણિયા પસંદ નથી. ને તું વાણિયા છે ! મને વાણિયા પસંદ નથી ને તું વાણિયા છે ! મને જૈન પસંદ નથી, ને તું જૈન છે ! સાદાગરીમાં એક ઝપાટે કમાઈ કરવા નીકળનારાને હું સાદાગર કહેતા નથી; એને તે! હું સધારને ભાઈ કહું છું ! તે તારે તેા તરત કમાઈ લેવું છે. સે।ાગરી કરવા નીકળનાર પાસે પોતાની કશી મૂડી ના હેાય એ પણ મને પસંદ નથી. મારાથી તારા માટે કાંઈ થઈ શકે એમ નથી.
· મને ચાક્કસ ખાતરી છે કે એ વાતનું મને જેટલું દુ:ખ છે એટલું જ તમને પણુ હશે. પરંતુ તમે તમારા જીવનમાં તમારા વ્યવહાર ને રાજગાર માટે જે કાંઈ સિદ્ધાન્તા બાંધ્યા હાય કે જે કાંઈ ગાંઠે બાંધી હોય એ મારા માટે છેાડવાનું તમારે કારણ નથી.’ બસ, હવે તું સમજ્યા ! ’
6
• એ પછી પણ તમે અમારા મહેમાન જ છે. મહેમાન તરીકે તમે આંહીં રહેા. રસ્તે કાઈ જતુંઆવતું વહાણુ મળે તે તમારે એમાં જવું હોય તેા ખુશીથી જજો. રસ્તે બંદર આવે, ત્યાં ઊતરી જવું હાય તા ઊતરી શકશે।.
ઠીક. ’
સીદી જેવા આવ્યા હતા એવા પા ચાલ્યા ગયા; જઈ ને એ પાછે મેારાના સસ્થા ઉપર બેસી ગયા.
રેાટલા પાકી ગયા. ભરદરિયે વહાણ ઉપર રાટલા એ કાઈ માટેા કે યાદગાર અવસર નથી બનતા; ત્યાં તે માત્ર પેટને ભાડુ' આપવાની વાત માટી હેાય છે. ઘઉં, બાજરી તે જુવારની મેળવણીના લોટના રેટલા; આભમાંથી પૂનમને ચાંદ ઊતરી આવ્યા હાય એવા સફેદ ને વચમાં શામળા. તેલ-મરચુ· પહેાંચે ત્યાં સુધી શાક; નહિ તે એમ જ ખાવાના ! મીઠાની તે। દરિયામાં જરૂર જ નહિ; હવા જ એવી હાય કે બધામાં
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૮
જગતશાહુ
ખારાશ લાગી જ જાય. ક્યારેક સાથે ટીમ પણ હોય. ટીમણ એટલે સુખડી-ગોળપાપડી, હથેડીથી ભાંગવી પડે એવી કડક. ખાસ પીણામાં કાવો. કાવો એટલે ફુદીનાને ભૂકો, મરીને અને સૂંઠને ભૂકે ને સેપારીના કટકા સાથે ઉકાળીને તૈયાર કરેલો ઉકાળો. એને સ્વાદ ખારાશને તેડી નાંખે એવો તમતમતું હોય. આ કાવો ઉનાળામાં ગરમીને તેડે ને લૂ ન લાગવા દે; શિયાળામાં ગરમી આપે.
ભોજનને પાટ લઈને જગડૂએ સીદી સામે મૂક્યો.
આટલું ને આવું છે અમારું ભેજન; મહેરબાની કરીને એ ચલાવી લેજે !
“છોકરા!' સાદીએ પાટને પિતાની સામે મૂકતાં પૂછ્યું, “ધાર કે હું તને કહું કે તું મને પાછે ખંભાત મૂકી જા, તે ?”
તે મૂકી જઉં.”
ખંભાતમાં મારા માણસ તને ચાવડા સંઘારના સાથી તરીકે પકડી ભે, એવી બીક ના લાગે ?”
મારા બાપે, મારા ગુરુએ ને મારા ધર્મે મને એક વાત પાકી શીખવી છે સીદી સેદાગર, કે જે આજ મેં તમારી સાથે સારામાણસાઈ બતાવી તે કાલે મારા તરફ સામાણસાઈ બતાવનાર કઈક જરૂર નીકળશે! એ એક જ ભરોસા ઉપર તે આખી દુનિયા ચાલે છે.'
“તે, હું કહું તે, તું મને ખંભાત મૂકી જાય, એમ ને ?'
મહેમાનની ઈચ્છા પાળી શકાય ત્યાં સુધી પાળવી જોઈએ. તમે કહે તે વહાણને ખંભાતની દિશામાં ફેરવવાનું માલમને કહું.”
“ના, તે અમસ્તે પૂછતે હતો. પણ તારે જવું છે ક્યાં?
જગડૂ નિખાલસ રીતે હઃ જેને આજકાલ દરિયાલાલની સોદાગરી કરવાની લગની લાગી હોય એનું ધ્યાન દરિયાલાલમાં કાં ભરૂચ, કાં ખંભાતમાં ને કાં હારમજમાં હોય; બીજે તે કયાં હોય ?
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
અડધે રસ્તે
૧૮૯
ભરૂચ ને ખંભાત એ છે તે તમારા પથક. એમાં મારી તેવડ શી ? મારું ગજું શું? હેરમજમાં બીજું કાંઈ ન મળે તે પણ છેવટે આ એક વહાણનું ભરત તે મળે.'
તે તું હરમન જવાને, કેમ ?'
“આ ચાવડાનું લફરું વચમાં નડયું ના હેત તો મારેય હેમરેજ જવાને ઈરાદે હતે. હું પણ તારી સાથે હેરમજ જ આવીશ. તને કઈ તકલીફ તે નહિ પડે ને ?”
મને શી તકલીફ પડવાની છે ?”
ના, તકલીફ તે કઈ ના પડે. આટલા મેટા પચીસ હાથ લાંબા બનેલાને તમારે શું ખાવો છે? પણ તેય ભાઈ, હું મહેમાન ખરે ને ? યજમાન પાસે વિવેક તે કરવો જોઈએ ને ?”
જગડૂ પાછો આવ્યો, વંઢારના સથા ઉપર ચાર ભાઈબંધ ખાવા બેઠા.
ખાતાં ખાતાં દૂદા ભગતે કહ્યું: “માળે સીદી પણ ભારે પાકે ! પાલીના વાણિયાના કાન પકડાવે એવો !'
હાસ્તો. મહેમાન મૂએ છે, પણ કેવું કહ્યું? મને વાણિયો પસંદ નથી; મને વાણિયો પસંદ નથી; મને જૈન પસંદ નથી; મને નમૂડિયો પસંદ નથી; મને આ પસંદ નથી ને મને તે પસંદ નથી ! ......” ખીમલી પીંજારાએ સૂર પુરાવ્યો.
એણે બધી વાતે નાપસંદ કરી, પણ એણે એમ ના કહ્યું કે આ તમારા વહાણમાં મેરાને સાથે હું દબાવીને બેઠો છું, એ મને પસંદ નથી. એણે એમ પણ ના કહ્યું કે આ તારા રોટલાનું ટામણ મને પસંદ નથી.”
“પણ ભાઈ, હવે જવા દે એ વાત! આપણે કાંઈ કઈને મનના
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૦
જગતશાહ
માલિક થેડા છીએ? કઈ માણસે પિતાના મનમાં પોતાના જ રોજના વહેવાર ને રોજગાર માટે જે ખાસ ગાંઠે બાંધી હૈય, એ છૂટે કેમ? ને એમ ગાંઠે છેડે તે એને રોજગાર પણ કેમ ચાલે ? ને વાણિયાને દીકરો વાણિયાના દીકરાને સોદાગરી શીખવે, પણ પારકે શું કામ શીખવે ? હાથે કરીને હરીફ ઊભો કરે ને પેટ ચોળીને પીડા ઊભી કરે એવો તે કણ હોય ? પણ આપણે એક કામ કર.'
શું ?”
આ આપણે ચોપાટ ને શેતરંજમાં વખત ગાળીએ છીએ એ ખોટું છે. આપણી પાસે આ ચાર ખારવા છે, એમને આપણે મેકળા કર્યા છે ને એમને આપણે ખાવા-પીવા-સૂવામાં હારોહાર રાખીએ છીએ. એની સાથે ભાઈ તરીકે વરતીએ છીએ, એથી એ તે ખુશખુશ થયા છે. પહેલાં તે એમને એમ થયું હશે કે ઊલમાંથી ચૂલમાં પડ્યા ! પણ આપણે તે સંઘાર ના નીકળ્યા, ચાવડાના સાગરીત ના નીકળ્યા; આપણે વાણિયા નીકળ્યા ને એમને ગોલા તરીકે નહિ પણ આપણું માણસ તરીકે રાખીએ છીએ. એટલે એ તે રાજી રાજી છે. એ વહાણવટના જાણકાર છે. એટલે આપણે ચારેએ હવે સોગઠાબાજી મૂકી દેવી ને એમની પાસેથી વહાણવટ શીખી લેવી. પછી એ જાય તો પણ આપણે કોઈની દયા ઉપર જીવવાનું ન રહે.”
“ભલે.”
ચાર ખારવા સાથે ચાર જણ ચેટી જ ગયાં નાખુદ, માલમ, સારંગ ને ખારો.
ફનેસ કેમ જેવાય, કમાન કેમ જેવાય, સઢ કેમ સંકેલાય કે શણગારાય, આખર કેમ ક્યારે ને કેવો થાય, એને બનાવાય કેમ, કુંડીમાંથી પાણી ઉલેચાય કેમ, કૂવાથંભની પારી કેમ જડાય, કેમ ખસેડાય, થંભની ડગ હોય તે કેમ કઢાય, સુકાન કેમ સચવાય, કેમ ફેરવાય, ક્યારે ફેરવાય, આલાદ ક્યાં હોય, એ કેવી હોય, કેમ બંધાય,
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
અડધે રસ્તે
૧૯૧ કેમ છોડાય—જાણે ભૂખે માણસ રોટલા ખાતે હેય એમ આ ચારે ભાઈબંધ વહાણવટને ખાવા માંડ્યા.
ને નવરાશ મળે ત્યારે પણ એ વહાણની બાંધણીની જ વાત કરેઃ પઠાણ ને ખૂવો, સુકાન ને કલમી, આલાદ ને સઢ, કલફાત અને કરે, કયા વહાણમાં કેમ માલ ભરાય, ક્યારે કેવો માલ ક્યાં ભરાય એ બધું એ સમજવા લાગ્યા. | વહાણ હાથે બાંધવું હોય તે માપ ને સુતારી સમજણ મેળવવા ચારે જણાએ ચારેય ખારવાઓને જાણે ચૂસી લેવા માંડ્યા.
આ બધો વખત સીદી મેરાના સચ્ચા ઉપર એકલો અને અલે, બધાથી અલિપ્ત બેઠે રહે. ક્યારેક એ વિચિત્ર પ્રકારના અક્ષરોવાળી કિતાબ કાઢતા ને એકધ્યાને વાંચતે.
કયારેક એ ખારવાઓ પાસે આવીને ઊભો રહે. ક્યારેક એ જગડૂ ને એના કેઈક ને કંઈક ભાઈબંધ પાસે આવીને ઊભ. એ જોતા, જોઈને ચાલ્યો જતો. જબાન તે જાણે એની હરાઈ ગઈ હોય એમ ઊઘડતી જ નહોતી.
વહાણ સડસડાટ ચાલ્યું જતું હતું. દરિયે મહેરબાન હતે. વહાણ માફક હતું. પવન સમે હતો.
ને ચારેય ભાઈબંધ હવે તે વણજોગે અવાજ પારખવા માટે પણ કાન માંડી શકતા હતા.
ને એમ ને એમ દિવસ ગણતાં માસ ગયા. ને એક દિવસે–
જગડૂએ નાખુદાને કહ્યું: “અરે ભાઈ, આશા ! હમણાં જેતજોતામાં સુકાન ભારે થઈ ગયું છે. એ શું હશે ? ક્યાંક આલાદને રતે તે અટવાયો નથી ને?”
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૨
જગતશાહ
“ના.' નાખુદાએ જગડૂના હાથમાંથી સુકાનને વણી લીધે, સઢ સામે નજર રાખીને એને મરડો.
હા....” નાખુદાએ જગડૂના હાથમાં સુકાન આપ્યું. આપીને એણે નીચે દરિયે જોયે. દરિયાના રંગમાં એણે પારદર્શક નીલવરણ જેવાને બદલે કોઈએ જાણે માથે તેલ રેડ્યું હોય એવી, મોજાંઉછાળમાં કાંઈક પરવશતા જોઈ. ધ્યાનથી એણે જોયું. પાણી જાણે તેલિયું થઈ ગયું હતું. એણે માલમ પાસેથી લેલી મંગાવીને પાણીમાં નાંખી. વહાણને વેગ જાણે ધીમો પડી ગયો હતો. વહાણની અત્રી ઉપર નજર કરીઃ વહાણુ પેટાળ આવ્યું આવતું હતું, પણ એને ખૂણે ઓછો થયેલે ભા.
ખારવા !' નાખુદાએ સાદ દીધા, ખારવા ! પિંજર સમાલ!”
સડસડાટ ખારે, ઝાડ ઉપર વાંદરું ચડે એમ, કૂવાથંભ ઉપર ચડી ગયો. મેર ઉપર પિંજર હતું. એમાં કૂવાથંભના મેરને દબાવીને બીજે હાથે આંખ ઉપર નેજવું કરીને એ ચારેતરફ દૂર દૂર લંબાવી શકાય એટલી લાંબી નજરે સીમમાં જોઈ રહ્યો.
સારંગ! માલમ !”નાખુદાએ કહ્યું : “આલાદ સમાલ! શેઠ, મહારાજ, ભગત ને આ પિંજરો. તમારું સહુનું ખરેખરું કામ પડશે, હે '
શું છે ? ' જગડૂએ કહ્યું : “ક્યાંય સંઘાર દેખાય છે ?” “સંધાર તે નથી શેઠ, બાકી સંઘારના મોટાભાઈ સંહારના આવવાની આ નિશાનીઓ છે!”
એટલે હું ના સમજો.”
તૂફાન આવે છે. ક્યાંક દૂર વાવડે ગાંડો થયો છે. દરિયાનાં આ પાણી એની અગમચેતી રૂપ છે. પાણી જોતાં એ પચીશેક કેશ દૂર હશે; પણ ચારપાંચ ઘડીમાં જ એના ધીંગાં ઘડિયાળાં સાંભળવા મળશે.”
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
અડધે રસ્તે
૧૯૩ જેમાં વહાણ ભાંગી જાય, બૂડી જાય એ આ ?”
“હા એ. તમામ નકામી આલાદ ભંડારમાં નાખે. તમામ નકામી ચીજો ભંડારમાં નાંખો. ચૂલે વાસી દે. ભંડાર વાસી દે. હમણાં વહાણને દરિયા સાથે જંગ જામશે.'
હેરમજ કેટલું દૂર હશે ?'
“શેઠ, સાબદા રહેજે, ગભરાતા નહિ. મન કઠણ રાખજે અને હું કરું તેમ કરજો, હું કહું તેમ કરજે. આજ તમારી ધીરજ ને હામની આકરી કસોટી થશે. સમજ્યા ?
તુફાન આપણી સાથે ભટકાઈ પડશે તે શું થશે ?'
તૂફાનને કાંઈ નહિ થવાનું. ને આપણું...આપણે તે હવે ભગવાનને ભરેસે ને દરિયાને બળે.!”
૧૩
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨.
...
...
...
તફાને આયા !
ધીમે ધીમે અજવાસ વધારે ને વધારે ભૂરા રંગને થતા ગયે. ધીમે ધીમે દરિયાને લેઢ ઊંચે ને ઊંચો આવતો ગયો. કે મસ્ત નદીમાં ચેમાસાનું પૂર ચડતું હોય એમ દરિયામાં વ વધારે વેગવંતે ને એને ઉછાળ વધારે ને વધારે તીખો થવા લાગે. અત્યાર સુધી મેજાઓની કૂમકી ઉપર કેવળ સૂરજનાં કિરણોની કેર બંધાતી; હવે એમાં જાણે રૂપાની ઘૂઘરીઓ બંધાવા લાગી ને એકબીજા સાથે અથડાઈને છનછનવા લાગી. સામ સાંકડી બનવા લાગી. નજર સાંકડી બનવા લાગી. સઢ વધારે ને વધારે માંદે થતે ગયે. ને કે અગોચર ભયથી જાણે હાડેહાડમાંથી જતું હોય એમ વહાણ કંપવા લાગ્યું.
નાખુદે ફનસ પાસે ઊભે હતે. પગ પહોળા કરીને એ કાવરાનને થંભ દઈને ચારેતરફ શકરા જેવી નજર નાંખતે હતે. ખારો પરમાણુ પકડીને ઊભો હતો ને સઢ સંકેલવાને હુકમ ક્યારે આવે છે એની એ રાહ જોતા હતા. માલમ સુકાન ઉપર બેઠો હતો. બે પગ એણે સથાની કિનાર સાથે ભિડાવ્યા હતા. સુકાનને વીણે એણે બગલમાં દબાવ્યું હતું. વહાણ આખુયે ઊંધું વળે તેય એ પોતે ઊથલી ન પડે એવો જાણે એ ચોટી ગયો હતો. સારંગ ધીમે ધીમે નીચે ને નીચે નજર રાખીને વહાણની મોરવઢાર લંબાઈ ઉપર ફરી વળ્યું હતું. જે કોઈ નકામી કે બિનજરૂરી ચીજવસ્તુ હોય એ
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
તૂફાન આયા !
૧૯૫
તમામને એ ભંડારમાં ફંગોળતા હતા ને ભંડારનાં પાટિયાં પાકાં બંધ કરતે હતે. | વહાણવટના નિશાળિયા તરીકે જગડૂ ને એના ત્રણેય ભાઈબધેમાંથી એકેયને અત્યારે જાણે કોઈ ઉપગ ના હોય એમ એમને કોઈ સંભારતું ના હતું. ચારે જણ પોતાના માનેલા ગુરુ પાસે ઊભા હતા, સાથે ફરતા હતા, પડખે બેઠા હતા, પરંતુ એમના તરફ કોઈ ધ્યાન આપતું ન હતું.
વહાણના જીવનમરણને મામલો હતો. દરેકેદરેક તૂફાન–પછી એ નાનું હોય કે મોટું હોય–વહાણ માટે જીવનમરણને જ મામલે ઊભો કરે છે. ત્યારે જ ખબર પડે છે કે એક વહાણમાં કેટલાં બધાં દેરડાં હોય છે ને કેટકેટલે ઠેકાણેથી મેત ચોરીછૂપીથી અંદર પેસી જઈ શકે એવાં બાર હાય. છે ! રવિસર, પાટિયાં, એનું જડતર, એની ચોપડ, એની કલફાત, એની આલાદ, એને થંભ, એની પારી, એનું સુકાન–આ બધાં નામ તે એક એક જ, ને સાવ સાદાં, પણ એ એક એક નામની પાછળ કેટલું જડતર, કેટલા સાંધા, કેટલી ખીલીઓ હોઈ શકે છે એને અંદાજ આસાન સફરમાં બહુ લેકને નથી આવતો.
જાણે બધાને શ્વાસ બધાના કાનમાં આવી બેઠા હતા. તે બધાના કાન કે વણજોગ અવાજ ઉપર મંડાયા હતા. ખારવાને તૂફાનના ઘુઘવાટની બીક નથી. ખારવાને સાઠ સાઠ હાથ ઊંચે ઊછળતાં મેજનીય બીક નથી. ખારવાને પવનની ચીસો ને મેજાના મારની બીક નથી. કેઈ મહાવલોણથી દરિયે આખોય વિલેવાતો હોય એવા એના તરફડાટની બીક નથી. આભ કાળું થાય ને દરિયો લાલ થાય, દરિયે કાળે થાય ને આલ લીલું થાય, દરિયે લાલ થાય ને આભ નીલું થાય, એનીયે એને બીક નથી. એને બીક છે માત્ર એક જ અવાજની : કાનમાં પણ જાણે માંડ માંડ ભણકારા પાડે એવા વણગા અવાજની ! હજારો આકરા કડાકા ભડાકા, ધડાકા ને ચીસની વચમાં એ આ છે
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૬
જગતશાહ ભણકાર જે એને ના સંભળા, મોડે સંભળાય તે પછી ત્યાં સુસવાટોની મહેફિલ જામે ને વહાણનાં પાટિયાં અને ભંગારને ઓળ વહેલો કે મોડો સરગેસમાં જઈને જપે.
એ ઓળ પછી સરગાસમાં સડે. એમાંથી કીટાણુઓ થાય. લાખો-કરોડો-અબજોને હિસાબે એ દરિયામાં રેલાય. ને એને કારણે રાતે રાતે દરિયલાલ સળગતે લાગે–દરિયે જાણે આભમાં ચડ્યો હોય ને આભ જાણે દરિયે ઊતર્યું હોય એમ ભાસે. લાહોલાહ પાણી, આખી ધરતી સળગે તો એને બુઝાવવા માટે પૂરતું થઈ પડે એટલું પાણી, એ પાણીની સપાટી ઉપર ક્યારેક વેંત તે ક્યારેક હાથ ઊંચી. જ્વાલાઓ જલે ! એ દરિયે દવ લાગ્યા જેવી કલ્પનાતીત વાત જેવા માટે હજારે સહેલાણીઓ ખાસ દરિયે જાય છે, ત્યારે એમને ખબર પણ નથી હોતી કે એ ઠંડી આગ, દરિયે દવ લાગે હેય એવો એ દેખાવ, તે જેમનાથી સમયસર વણજોગા અવાજે ના સંભળાય, ને પરખાય, ના ઝિલાય એવા ખારવાઓની જળસમાધિ બાદ વર્ષો પછીની સ્મશાનયાત્રા બની રહે છે.
એટલે બધાના શ્વાસ બધાના કાનમાં હતા ને બધાને કાન વણજોગા અવાજને પકડવાને તંગ થઈ ગયા હતા.
પાસે ઊભેલા જગડૂએ શેહથી ભરેલા અવાજે કહ્યું: “કેવું તૂફાન આવે છે ?”
“અણસાર તે બધાય સૂરિયાના છે. ઓતરાદે વાવડો ગાડે બન્યો હોય એમ એ એની રોજની સીધી એકધારી દોડ કરવાને બદલે ગાંડા માણસની જેમ મરજી પડે તેમ આમતેમ, ચક્કરભમ્મર, આડોઅવળે, આગળપાછળ, અવળ સવળ મરજી પડે એમ મનમોજની જેમ ઘૂમશે. અને આપણું માટે એ વાત વસમી થઈ પડશે શેઠ !'
ચાવડે સંધાર કારણ વગર જૂઠું બેલે એવો માણસ નથી. એ કહેતે હતો કે તમે તે ભારે કાબેલ નાખુદા છે. તાલવ કળી
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
તૂફાન આયા !
૧૯૭
જેવા મશહૂર દરિયાસારંગ ખારવાના તમે સીધા વારસદાર છે. તમારા વડવાઓ તે સોમનાથના ચાવડાઓના સામુરાયો હતા. તમને જ્યારે વાત વસમી લાગે ત્યારે એ તૂફાન કેવુંક આવશે, એ વિચાર જ થરથરાવે એ લાગ છે.”
તૂફાનની તે મને બીક નથી, શેહ પણ નથી, શેઠ ! પણ મને વહાણની બીક છે.” - “વહાણની બીક? કેમ ? ચાવડા અંધારે શું મને જાસલ વહાણ આપ્યું છે? તે તો તમારે મને ત્યાં જ કહેવું જોઈતું હતું ને ?”
“તમે સમજ્યા નહિ શેઠ ! વહાણ જાસલ છે કે પાકટ એની ખરી ખાતરી કાંઈ બંદરમાં કે સમાં પવનમાં ન થાય. જેમ શાંતિને કાળ હાય, ધિંગાણુંને હૂંગિયો વાગ્યે ના હોય, ત્યારે તે ગરાસિયામાત્ર બહાદુર, એમ બંદરમાં તે વહાણમાત્ર સારું લાગે. જેમ નગારા ઉપર ડાંડી પડે કે સીમમાંથી વહારની બૂમ ઉડે ત્યારે ગરાસિયાની ખરી માપણી નીકળે, એમ તૂફાનમાં જ વહાણની ચકાસણી થાય.”
તમારા જેવા કાબેલ નાખુદા હોય ત્યારેય ?' - “હા. વહાણ તે નીવડ વખણાય. કાં તે વહાણ બેચાર મોસમ તમારા હાથમાં રમી ગયું હોય ને કાં તે એનું પઠાણ મંડાય ત્યારથી તે એને થંભ ચડે ત્યાં સુધી એની બાંધણી, એના સુતાર, એના દરજી ને એનાં દેરડાં વણનારાને તમે રોજ રોજ નજરે જોયા હોય તે પહેલેથી એની તાકાતની અને સાબૂતીની ખબર પડે. આ વહાણ તે મારું અજાણ્યું છે. એ જૂનું અને વપરાયેલું છે એટલે નીવડેલું તે હશે જ, પણ જૂનું એટલું બધું જે કંઈ સોનું નથી હોતું; કયારેક એ નકલી પણ હોય છે. વહાણનાં પાટિયાં મંડાતાં હોય ત્યારે એના ઘડતર વખતે તમે એને દેરા ને રેસા ને સાજણ નજરે જોયાં ન હેય તે કઈ ધાર કે કયું પાટિયું કે કયે થંભે ક્યારે દગે દેશે કે ક્યારે ઝીક ઝીલશે એ કેમ કહેવાય ? પણ હવે સબૂર શેઠ ! તુફાન
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૯૮
જગતશાહ
આવી પહોંચે છે. સામે સીમમાં ધૂંધળી ધૂમ જે વૈશાખી વટાળ જાણે ઘૂમરી ખાતે હોય એવી જ થાંભલીઓ દેખાય છે. તે તૂફાન છે, એ તૂફાનનું તારણ છે. તારણ બાંધીને તૂફાન આવે છે. હવે તે વહાણનાં નીવડશે વખાણું.”
દરિયાના પેટાળમાં જાણે વહાણની નીચેથી જ એક કાળી ચીસ ઊઠી. ચમકેલા હરણના કાનની જેમ સઢ એકદમ સતાણુ થયો, તરત જ એકદમ ઢીલા બન્યા ને કોઈ કાંઈ કરી શકે એ પહેલાં તે કૂવાથંભ પારીમાંથી ઊડી પડો. અને સુકાનના દાંડાની થપાટથી માલમ ઊછળીને રાંગ સાથે ભટકાયો.
તૂટેલે કૂવાથંભ નીચો વળીને સઢ અને આલાદની સાથે વહાણની એક બાજુને દબાવી રહ્યો. ને બીજી બાજુ પવનની થપાટથી ગાંડાતૂર બનેલાં મોજાં વહાણને જાણે પીટવા લાગ્યાં.
“કાપ !” નાખુદાએ સાદ દીધા. ને ખારવાઓ તીખી છુરીથી કૂવાથંભને બાંધતાં દોરડાં કાપવા લાગ્યા. પરંતુ ખારવાઓ માટે એ કામ સહેલું ન હતું. વહાણ એક તરફથી દબાયેલું હતું ને બીજી બાજુથી ઉપર ઊપડતું હતું – જાણે હમણાં ઊંધું વળી જશે. વહાણ આખું સાવ આડું થયું ને કશાક પણ આધાર વગર એના ઉપર હવે ઠરી શકાય એમ ન હતું. આખરે દરિયાનાં મોજાં વહાણની ડાબી બાજુ આખી ઉપાડી લે તે પહેલાં કૂવાથંભ આલાદમાંથી મેકળા થયે; સઢ ને આલાદને ઢગલો થયો.
અને વહાણ તૂફાનની આગળ ને આગળ નાસવા માંડયુ; ઘડીમાં મોજાંના શિખર ઉપર, ઘડીમાં મેજાની ખીણમાં એ ચાલવા લાગ્યું. અને છેવટે વહાણને વેગ પવનના વેગ સાથે એટલે તે વધી ગયો કે એનાં પાટિયાં ચીસ પાડવા લાગ્યાં. એની વાધરાધારો મેકળવા માંડી.
સીદી અત્યાર સુધી મેરાને સસ્થા ઉપર બેઠો રહ્યો હત–
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
તકાન આયા !
૧
જાણે એને તૂફાન સાથે કશી મતલબ ના હોય એમ ! એ હવે ઊઠયો. એણે હાકલ કરીઃ “લેલી બનાવ !”
લેલી?' નાખુદાએ પૂછ્યું.
હા. એ કરામત ઝીલનના માછીમારો પાસેથી શીખવા જેવી છે. ઝીલનના માછીમારો જ્યારે મનારના અખાતમાં મોતી વીણવા જાય છે ત્યારે દરિયા ઉપર એમને પિતાનું વહાણ સ્થિર રાખવું પડે છે. એટલા માટે એ લેકે વહાણની પાછળ તરતી લેલી રાખે છે.”
સઢના કાપડમાં આલાદ, લાકડાં, ભંગાર, લંગર જે કાંઈ હોય તે નાંખીને પછી એને આલાદથી લાંબી લાંબી બાંધીને કૂવાથંભના મોભ સાથે બાંધવામાં આવે. ને એને પાછળ લાંબી લાંબી મજબૂત આલાદની મોકળાશ આપીને નાંખે. એ તરતું તાણ વહાણને વેગને નરમ પાડે.
આમ વહાણને વેગ નરમ પડ્યો, ને તૂફાન તે જેવું આવ્યું તેવું પાછું ચાલ્યું ગયું. અને જગડૂશાહની વહાણવટની જાણકારી ઉપર જાણે શિખર ચડાવી ગયું.
તૂફાન આવ્યું ને ગયું, પણ સીદી અલિપ્ત ને અલિપ્ત જ રહ્યો.
એમણે મકરાણના બંદરમાં કડો સાફ કર્યો, કૂવાથંભ ચડાવ્યું, આલાદ સમારી અને ભંડાર ભર્યો. બધાને હતું કે સીદી અહીં ઊતરી જશે. પણ ચાર દિવસના રેકતમાં સીદી મોરાને સથે છોડીને નીચે જ ના ઊતર્યો !
એમની સાગરયાત્રા આગળ અને આગળ વધતી રહી. અને બે મહિનાને અંતે એમણે હેમજ બંદરમાં લંગર નાંખ્યું.
સીદી ઊભો થયો. એ આગળ આવ્યું. એણે જગડુશાહને કહ્યું: કેમ વાણિયા, તારી મહેમાનગતિ પૂરી થઈ ?' હે રમજા આવી ગયું, એમ કહેતા છે તે પૂરી થઈ.”
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૦.
જગતશાહ
. “તે હવે મારી મહેમાનદારી શરૂ થાય છે.” સીદીએ કહ્યું.
સીદીમાં જાણે એકાએક કાંઈક ફેરફાર થયો. હવે એ મેરાના સચ્છિા ઉપર બેઠેલો એકલવાયે-અટૂલ–એકાકી સીદી ન હતા. એના ચહેરા ઉપર જાણે કાંઈક નૂર છાયું હતું.
એણે ઊભા થઈને આસપાસ નજર કરી અને મોટેથી સાદ દીધોઃ “નૌશેર!'
એક પહેલવાન ઈરાની આશ્ચર્ય અને આનંદથી ભાંગતા ચહેરાએ દોડતો આવ્યોઃ “માલિક ! મેરે માલિક ! આપ ? ”
“હા. જા, જઈને બંદરના હાકેમને ખબર કરઃ ખંભાતને સોદાગર સીદી જાતે આવ્યા છે. એને ખબર કરીને પાછો આવ ! ”
નૌશેર ગયે. થોડીવારમાં એક ઊંચા મિનારા ઉપરથી વાવટી ફરકી ઊઠી. ને એક મોટો ઘટ એકધારે વાગવા માંડ્યો. ને એ ઘંટનાદને પડઘો પાછો ફરતે હેાય એમ બંદરને હાકેમ અજમ ઉતાવળો ઉતાવળે આવ્યો ને એની પાછળ બંદરકાંઠાના માનવીઓની લાંબી લંગાર આવી. - હાકેમ ધક્કા ઉપરથી વહાણમાં કૂદ્યો, સીદીને બથ ભરીને ભેટયો. એણે લાગણી ભર્યા સ્વરે કહ્યું :
આઈયે .....આઈયે ! દર હપ્તાહ શાહેઈરાનની પૂછા આવે છે કે સોદાગર સીદી સાદીક શાહ તશરીફ લાવ્યા કે નહિ ? મેં હમણાં જ ઇસ્ફહાન તરફ મારતે ઘડે કાસદ રવાના કરી દીધો છે. ત્યાં સુધી બંદરની સરાઈમાં આરામ કરે ! પણ આમ ખબર વગર સાવ અચાનક કેમ ?”
આવવાનું તે હતું મોડું, પણ આ પથકમાં મારે નીકળવાનું થયું, એટલે થયું, લાવ પહોંચી જ જઉં. મારે પાછળ ત્યાં ઘણી રક્ત છે; થયું, અહીં ઊતરીને મારા મિત્રોની ખબર લેતે જાઉં.'
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
તુફાન આયા !
૨૦૧
સારું કર્યું. આપ એકલા જ છો ?'
ના. આ આખું વહાણ જ અમારું છે. અને આ બધા મારા મહેમાન છે.”
પછી તે હમાલે આવ્યા, હેલકરી આવ્યા, અને બંદરની સરાઈમાં બધી તજવીજ થઈ ગઈ
ને હેરમજમાં જેમ જેમ ખબર પડી કે સોદાગર સીદી સાદીક જાતે આવે છે, તેમ તેમ વેપારીઓ, દલાલ, વછિયાત, પેઢીના જૂના નાતાદારે સીદીને મળવા, બજારોની રૂખ જાણવા અખંડ ધારાએ આવતા જ રહ્યા.
ખંભાતને સામે પાર આ સદીના અંગત પિછાનાવાળા કેટલા છે, અને એના નામમાત્રથી ખેંચાઈને કેટલા એની મુલાકાતે આવે છે, એ જગડૂશા તે જોઈ જ રહ્યો! એક જ માણસ સેંકડો-હજારો માનવી એને હળીમળી શકે, એમની સાથે વહેવાર જાળવી શકે, કઈક નાનીમોટી વાતે, કંઈક અંદર અંદરના વહેવારની નાનીમોટી ગૂંચે એલો યાદ રાખી શકે, એ પણ જગને નવાઈ ઉપજાવનારું લાગ્યું.
પરંતુ ખરી નવાઈ તે જગડૂને અને એના ભાઈબંધને એ વાતની લાગી કે આટઆટલાં રોકાણમાં સીદી પાસે કંઈક સોદાગરો આવે, કંઈક સેદાગરે સીદીને પિતાની પેઢી ઉપર લઈ જાય, એ બધી ધમાલની વચમાં પણ સીદીએ જગડૂ અને એના ભાઈબંધ માટે વિચાર કરવાનો અવસર રાખ્યો હતો !
કઈ ઇલમની લાકડી ફરી હોય એમ જગડૂને નિવાસ અરબરતાનના અલીબાબાના આવાસ જેવો બની ગયે. દરજીઓ આવ્યા ને પોષાક બનાવી ગયા. દાસદાસીઓ આવ્યાં. ગાડીધોડાં આવ્યાં.
સીદીએ હસીને કહ્યું: “આ મારી મહેમાનદારી છે.” તે રાત્રે સીદીએ જગડુને બોલાવીને કહ્યું :
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૨
જગતશાહ
“વાણિયા! હું અત્યાર સુધી તારી રીતરસમ અને તારે વ્યવહાર, તારી હામ અને તારી કાળજી જોયા કરતો હતો. મેં તેને વહાણ ઉપર કહ્યું હતું તેમ, વાણિયા મને પસંદ નથી, કેમ કે એ મને ખંભાતમાંથી કાઢવા માગે છે. જૈન મને પસંદ નથી, કેમ કે એ લેકે મારી સરસાઈ કરવા માગે છે ગુજરાતી મને પસંદ નથી, કેમ કે એ લેકે મારા અને ભરૂચના દુર્ગપાળ સંગ્રામસિંહ વચ્ચે વિખવાદ કરાવવા માગે છે. એ સહુ સોદાગરી કરવાનું આવે છે; પણ સોદાગરીની સાથે રાજરાજની, લેકવહેવારની, ધર્મ-સંપ્રદાયની ને મતમતાંતરની વાત પણ લાવે છે. છતાં હવે તને મારી એ કોઈનાપસંદગી નડવાની નથી, કેમ કે મેં જોયું કે તું સાચો સોદાગર છે, દરિયાલાલને સારો દીકરો છે! મારી અનુભવની વાણી છે, અગર મારી દુવા તને પહોંચતી હોય તે મારી દુવા છે, કે દરિયો તારા મનની મનીષા પૂરી કરશે. આવતી કાલે તું શાવક મને ચહેરની પેઢી ઉપર જજે. તને બેલાવવાને માણસ આવશે.'
જી!”
મેં કહ્યું છે એમને. એ લેકે ઈરાનની સોદાગરીના મારા આડતિયા છે. તારે જે જોઈએ, એટલે જોઈએ એટલો એક સદો તારા નામ ઉપર એ નૈધશે.'
આખી રાત ચારે ભાઈબંધોને ઊંઘ ન આવી? અવસર મળ્યો છે તે સોળે કે નોંધાવવો, એ જ વિચાર એમને આવ્યા કર્યો.
ખેડા મહારાજને મત સીધો ને સાદો હતોઃ મણ બે મણ સોનું જ લઈ લેવું, પછી ખટપટ જ નહિ, વેચવા કરવાની કોઈ માથાકૂટ જ નહિ. પીંજારા ખીમલીને મત હતું કે હમણાં હમણાં દેશમાં ઊથલપાથલ અને અવ્યવસ્થા એટલી છે કે પહેરવાનાં કપડાં જ મળતાં નથી, તે વહાણ ભરીને કપડાં લઈ જવાં–તરત દાન ને મહાપુન્ય થાશે. દૂદા ભગતને મત એ હતું કે માણસને આજે અનાજ
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
તૂફાન આયા !
૨૦૩
મળવું મુશ્કેલ થઈ પડયુ છે. તુરકાણા આવ્યા, માળવાવાળા આવ્યા, ને સિંહવાળા આવ્યા; એમાં વણઝારાની પેઠે બંધ થઈ છે તે કચાંક કાઈક આવી ચડે તા એને ફેાજવાળા લૂંટી લે છે. માટે મેટી વાત અનાજની છે. સેાના કરતાં અનાજના વેપાર કરવા જોગ ખરે. પરંતુ......
જગડૂની ગડમથલ પાર વગરની હતી. જગડૂનાં આંખ અને કાન સીદી ઉપર હતાં. આવડા મેટા શાહસાદાગરે જ્યારે એની પીઠ થાબડી છે તેા એ સાદાગર પણ કાન પકડે એવું કાંઈક એણે કરી બતાવવું જોઈ એ. પરંતુ શું કરવું જોઈ એ એ એને સૂઝયું નહિ. પેાતે પેાતાને માથે જે ધર્માંકા લઈ તે નીકળ્યા હતા એ સફળ થવું જોઈ એ. પેાતાને માથે જે કાઈ લધાયું હતું એ પાર ઊતરવું જોઈ એ. પેાતાની આબરૂ રહેવી જોઈ એ. પોતાના કુળની આબરૂ રહેવી જોઈ એ. અમરાશાએ એને મહેણું આપ્યું હોય તા એ મહેણું ભાંગવું જોઈ એ ને જો આવાહન આપ્યું હોય તો એ આવાહન ઝીલવું જોઈ એ.
એક વાત તેા જગડૂના મનમાં હતી ઃ જાણે લક્ષ્મી એની સામે જીવતીજાગતી રૂબરૂ ઊભી રહેતી. માંડવગઢના શેઠ અમરાશા તે એની કન્યા જસેાદા; જગડૂએ એને જોઈ તેા ન હતી, પરંતુ એની છખી જગડૂના ચિત્તમાં અને આંખમાં વસી ગઈ હતી. સાક્ષાત્ લક્ષ્મીને અવતાર ધરીને જાણે એ એની સામે ઊભી હતી. જાણે અમરાશાના માંડુંગઢની હવેલીના ઊંબરે હડપચી ઉપર હાથ દઈ ને સીમમાં મીટ માંડીને એની રાહ જોતી હાય એમ જાણે એ પૂછતી હતી કે નાથ, હવે કયારે આવા છે ?
આજ સુધીમાં કાઈનું આવું સગપણ થયું ન હતું. પણ સાથેાસાથ આજ પહેલાં કાઈ અમરાશા પણ થયા નહોતા અને કાઈ જસે દાલક્ષ્મી પેદા થઈ નહેાતી. તે શાસનદેવની કૃપા હેાય તેા ખીજો ક્રાઈ જગડૂ પણ પેદા નહિ થાય.
પણ
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
જમતશાહ
રાત આખી જગડૂએ પથારીમાં તરફડિયાં માર્યાં. કાંઇક એવું કરવું જોઈ એ, કાંઈક એવું થવું જોઈ એ... પણ શું થવું જોઈ એ ?— એ જાણે જસાદાલક્ષ્મીને પૂછતા હતા. જસેાદા જાણે એને પૂછતી હતી. તે એ બેની વચમાં જાણે હવામાં ઊગતા સૂર્યનાં કિરણેાના થંભના ને સય્યાવાદળીના ચંદરવાને માંડવા રાહ જોઈ ને ઊભા હતા.
૨૦૪
સવારના ખીજા પહેારમાં એને માટે ગાડી આવી અને ઇસ્ફહાનની બજારમાં શાવક મીનાચહેરની પેઢી ઉપર એ ગયેા. ત્યાં એણે એક વિચિત્ર દૃશ્ય જોયું ઃ શાવક મીનાચહેરની પેઢી બજારમાં હતી. તે ખીજી બધી પેઢીઓની જેમ રસ્તાથી ઊઁચી હતી. રસ્તામાંથી પેઢી ઉપર ચડવાને માટે આમ તેા પથ્થરનાં પગથિયાં હતાં, પરતુ સૌથી ઉપરને પથ્થર જરા આવતાજતાનું ધ્યાન ખેંચે એવા હતા. જાણે વાદળી રગની શાહીના બન્યા હાય એમ એ પથ્થર વાદળી રંગનેા હતેા. તે એમાં જુદા જુદા રંગના આડાઅવળા નાનામોટા ઘેરા પડયા હતા. પથ્થર સળંગ હતા, પણ એ દેખાવ એવા લાગતા અનેક નાનામેટા કાંકરાને સાંધીને એ પથ્થર બનાવ્યા હોય.
વર્ષાં પહેલાં કાઈ મલાગાસી નાખુદા શેઠની પેઢી ઉપર ચડતાં ટાકર ખાઈ ને પડયો હતા. એટલે ખીજી સફરમાં એ મલાગાસી હાથીદાંત સાથે આ પથ્થર પણ ઉપાડી લાવ્યા હતા તે એને પગથિયા તરીકે એણે પેાતાને હાથે મૂકજો હતા. આ પથયાને લીધે શેઠની પેઢી ખીજી પેઢીએમાં જુદી ભાત પાડતી : વાદળી પથ્થરવાળી પેઢી શેાધવામાં કાઈ ને તકલીફ પડતી.
આ પથ્થર આરસ નહેાતા, ખાણ નહેાતે, એની પાછળ કાઈ ઇતિહાસ હાય તા કાઈ ને એની ખબર નહેાતી. લાકવાયકાઓ ખુલાસા કરતી કે આ પથરા આ ધરતીનેા નથી; આભમાંથી તારે ખરે, એને બનેલા આ પથ્થર છે!
એ તા જે હા તે હા, પણ એ પથ્થરે એક આરબ સેાાગરનું
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
તૂફાન આયા !
૨૦૫
ધ્યાન ખેંચ્યું. એને થયું ? આ પથ્થર મસ્તકની પોતાની હવેલીની મહેરાબમાં મૂકવા જેવો ખરો
સોદાગરને વછિયાત દલાલ નૌશેર હેરમજ બંદરમાં સોદાગર સીદીનાં વહાણોની મારફત અને ભરત કરનારો. એને ને આરબને કાંઈક બોલચાલ થઈ. ને એમાં નૌશરને પિતાને કેનું પીઠબળ છે એ બતાવવાની ઈચ્છા થઈ આવી. એટલે આરબ સેદાગર સામે એણે સીદી સોદાગરના નામને સાદ દીધો.
ને શેઠ શાવકની પેઢી આગળ જોતજોતામાં વાત વધી ગઈ વાત બે-પાંચ દીનાર ઉપરથી છેક બે-પાંચ સફરી જહાજના દામ જેટલી વધી ગઈ
અરે, કોણ છે એ સીદી, કેણ છે એ ખંભાત ને કોણ છે એ મારફતિયો ? શાવક શેઠ, સીદી સોદાગર તમારો વછિયાત હૈય, સદાગર હોય તે હું અલમસૂર પણ તમારો સોદાગર છું. લખો મારા એક લાખ દીનાર. જોઉ છું, એ બાપડી ખંભાતને બાપડો સીદી સોદાગર મસ્કતના શાહસોદાગર અલમસૂર પાસેથી આ પથ્થર કેમ કરી લઈ જાય છે ?'
અરે પણ, ” શાવક શેઠને મને ચહેર બોલ્યો, “ભાઈ, બે દમડીને આ પથરે !......મલાગાસામાં ઠેરઠેર ઢેઢે પિટાય એવો આ પાણો....એમાં આપ ને સીદી જેવા અમારા બે માનવંતા સેદાગારે વચ્ચે અથડામણ થાય. ને તેય મારી પિતાની પેઢી ઉપર?...મારે તે એક દીનાર પણ નથી જોઈતે, ને બેયમાંથી કોઈનેય આ પથરે આપવો નથી ને કજિયાનું આ કાળબૂટ હવે અહીં રાખવુંય નથી. અરે કેણ છે? હમણાં ને હમણાં હેલકરી બેલાવીને આ પથરો વખારમાં મૂકી આવો !
ઝઘડો આમ પ ને આરબ સોદાગર પાછો ગયો. ટોળું વિખરાયું. જગડૂ આ સાંભળતા હતા, સાંભળી રહ્યો હતે.
એકાએક કણ જાણે જગડૂને શું થયું, કાંઈક ન સમજાય એવો
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
જગતશાહ
તરંગ એના હૈયામાં ઊભરાઈ આવ્યું, ને બીજે વિચાર કરવાને થંભ્યા વગર એણે કહ્યું: “સીદી સોદાગરના રસાલાના એક માણસ તરીકે મારો એક સદે લખવાનું તમને સેદાગરે કહ્યું છે ને ?”
હા. તમારું નામ જગડૂશાહને ? તમે જ કચ્છ કંથકોટના ને ? સીદી સોદાગરના બાનમાં તમારો એક સેદે જેવડો મોટો હોય એવડો અમારે લખવો, એવો સોદાગરનો હુકમ છે, હવાલે છે. ફરમાવો !”
તમારે કજિયાનું કાળબૂટ જાય અને મારે મારી પત રહે, એટલા માટે આ તકરારી પથ્થર, ઠીક લાગે એ દામ લખીને, મને આપી દો!”
અરે એ જવાન ! અય જવાન !મીનચેહર એથમાન ઉપરથી અરધ ઊભો થઈ ગયો. ગમાર થા મા ! ગમાર થા મા! લક્ષ્મી ચાંદલો કરવા આવી છે, ત્યારે મેટું ધોવા જા મા !”
કાંઈ સમજ્યો નહીં તમારી વાત.' જગડૂએ કહ્યું.
અરે ઓ બેવકૂફ!” મને ચહેરે પરાણે સ્વસ્થતા મેળવીને કહ્યું, સીદી સોદાગરનાં બાન કાંઈ જેને તેને મળતાં નથી. ને એના હવાલા તે મોટા ચમરબંધીનેય મળતા નથી. કમાઈ લેવાની એક તક આપી છે તકદીરે તને, તે બે-પાંચ-દશ લાખ દીનારને સોદો લખાવવાને બદલે આ પથરાને પાંચદશ દીનારને સેદો લખાવવા બેઠે, તે શું તારે આ પથરાથી તારું કપાળ કૂટવું છે?”
હવે જગડૂને સમજ પડી. નિખાલસ હાસ્ય કરીને એણે ખુલાસે કર્યોઃ “શેઠજી ! આપ તે આ પેઢી ઉપર જમાનાઓથી બેસે છે, ને આપે કંઈક વ્યવહારના, કંઈક વેપારના ને કંઈક આબરૂના સોદા લખ્યા હશે, ને બાન પણ લીધાં હશે ને હવાલાય નાંખ્યા હશે. આ પણ મારો આબરૂને સેદો છે શેઠજી !'
“વેપારીના દીકરાની આબરૂ હેય દીનારમાં; દીનાર ના હોય તે એની આબરૂ હેાય એને હવાલામાં; પણ એક નાખુદાએ અહીં લાવી મૂકેલ પથરામાં એ આબરૂ ક્યાંથી આવી ?”
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
તફાન આયા !
૨૦૭
આપ મારી વાત ના સમજ્યા, પણ મારે એ સમજાવવી છે: હું વેપારી, વેપારીને દીકરે, સાત પેઢીના વેપારવણજને હું વારસદાર. બીજે કઈક મારા હવાલા ઉપર સોદાગરી કરે તે હું રાજી થઉં. પણ હું કોઈને હવાલા ઉપર વેપાર કરું ખરે? સીદીના હવાલા તે હજીયે બીજા કેઈકને મળશે, પણ એને લાભ લેવાની ના પાડનાર મારા જે બીજે તમે જોયો નહિ હોય !”
હાસ્તો, બીજે ક્યાંથી જે હોય ? જે માણસ વેપાર કરવા આવે છે એ રળવા માટે આવે છે; કાંઈ ગાંડાના ગામ વસાવવા નથી આવતું.”
શેઠ, તમે તે સોદાગર છે, કંઈક દેશપરદેશના સોદાગરની આબરૂના હામી છે. તે મારી આટલી વાત તમે કાં ન સમજે ? એક અવસરે સીદીનું વેપાર-રોજગારનું નહિ એવું એક કામ મારાથી થયું. એના બદલામાં એ આ મહેરબાની મને આપે છે. તમને એમ લાગે છે કે કેઈની મહેરબાનીથી કઈ માણસ વેપાર ખેડી શકે? હું એમની મહેરબાનીની ના પાડવા માગતા નથી; એમની મહેમાનગતિને અવગણના પણ માગતા નથી; પણ જે હું વેપાર કરીશ ને ધન રળીશ તે તે મારી આબરૂ ઉપર, અને મારી નામના હવાલા ઉપર; બીજાનું ધન મને પથરાની કિંમતનું જ છે. જે દિવસે મારા નામથી હું સેદે કરીશ, તે દિવસે તમારે ત્યાં ઘોડાઓને સદે કરીશ. ત્યાં સુધી આ પથરાને જ સેદે રહેવા દે !”
વાત તે તારી સાચી , જુવાન ! પણ સીદીને ખોટું લાગે તે તું જાણે , અમારે એમાં કંઈ વાંક નહિ !'
સદીને ખોટું શું કામ લાગે ? જેને માટે એક લાખ દીનાર બેલાયા હતા, એ વાત મામૂલી કેમ કહેવાય ? સીદીનું નામ જેની સાથે જોડાયેલું હતું, એ વાત પણ મામૂલી કેમ કહેવાય ? જે વાત તમારી દુકાનદારીની શોભા બની, સીદીની આબરૂને સવાલ બની એ વાતને સે....બધાયનાં મન રાજી રહેવાં જોઈએ ને ? તમારે માથેથી બે
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૮
જગતશાહ
ગ્રાહકોને મતભેદ ગયે, ને મારે માથે મારો વટ રહ્યો. આરબનેય વટ રહ્યો કે એ પથરે સીદીને ના મળે; અને સીદીને પણ વટ રહ્યો કે એ પથરો આરબને ના મળે; અને મારે પણ વટ રહ્યો કે પારકી આશાને સદાકાળ પથરાની જેમ જ ગણીને હું ચાલું છું!”
રાસ્ત છે, છોકરા, તારી વાત બિલકુલ રાસ્ત છે ! તું જેતે દહાડે સાચે સેદાગર થઈશ–જા, આ બુઢ્ઢાને બોલ છે. હવે તારી ઈચ્છા હોય તે તારા પિતાના નામ ઉપર હું સદે લખીશ !'
વાત બજારમાં ઠીકઠીક ચર્ચાઈ. બે મશહૂર સોદાગરે એક મામૂલી પથરા માટે લાખ લાખ દીનાર સુધી ખુવાર થવા બેઠ; ત્યારે શાવકની પેઢીએ એ બેય ગ્રાહકોને ખુવાર થતા વારવા એ પથરો એક વહાણિયા વહાણવટીએ નાખુદાને એના વહાણના નીરમમાં વાપરવા આપી દીધે. ત્રણેય સોદાગરોની વટની વાહ વાહ બેલાઈ રહી !
રાતે સીદીએ જગડૂને કહ્યું: “આજ આખે દિવસ આ પથરાની વાત સિવાય બજારમાં મેં બીજું કાંઈ સાંભળ્યું નથી. મારે એ પથરે. જેવો છે. છે કેક એ?”
“એ પથરાને મારે તે વહાણમાં નીરમ તરીકે રાખવો છે—મારું આ વહાણ જ્યાં સુધી ટકી રહે, ત્યાં સુધી આપની મહેમાનદારીની મેંઘી ને મીઠી યાદ તરીકે.'
મને જરા બતાવ તે ખરા ' દૂદે માથે પથરો ઉપાડી લાવ્યો.
એરંડાએ કચવાટથી કહ્યું : “લ્યો, જુઓ સોદાગર ! પથરા ન જોયા હોય તે જોઈ લ્ય—છે ને અમારા ભાઈબંધના માથા જેવો ! અવસર ચૂકે એને આવા પથરા જ સાંપડે ને !”
સીદીએ પથરા સામે જોયું, ધ્યાનથી જોયું, વધારે ધ્યાનથી જોવાને કેડિયું મંગાવ્યું, ફરી ફરીને ધ્યાનથી જોયું. પછી એણે કહ્યું : છોકરા! આ તું નથી રળતા, પણ તારું તકદીર રળે છે!”
એટલે ?”
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
તુફાન આયા !
૨૦૯
- પચીસ-ત્રીસ વર્ષથી આ પથ્થર ઇસ્પહાનની ભરબજારમાં આઠે પહેાર ને સાઠે ઘડી ઉધાડા પડયો રહ્યો, પણ કાઈના તકદીરે જોર ના કર્યું. આજે તારે પેઢી ઉપર જવાનું થયું ત્યારે જ આ પથરાને પણ સળવળાટ થયા. છેાકરા, હું કહું છું કે તું નથી રળતા, તારું તકદીર રળે છે. ’
(
તમારું કહેવું હું હજુ ના સમજ્યા. ’
· આ પથ્થર પથ્થર નથી, છેકરા ! એ તે માત્ર પરીકથાઓમાં સાંભળેલી એવી હીરાની પાટ છે ! કા જમાનાનૂની હીરાની ખાણમાંથી નીકળેલી આ તેા હીરાની પાટ છે ! એમાં તું જેટલી સાંધે જુએ છે એટલા હીરા આ પાટમાંથી નીકળશે ! મારી એક વાત માનીશ? ' ‘જી, આ પથ્થર આપને સોંપી દઉં.’
‘ગાંડા ! આવી વસ્તુ રળતાં નથી મળતી; ખુલંદ કિસ્મત જેનાં જોર કરતાં હૈાય એને જ મળે છે. મારા તકદીરમાં એ હેાત તે આરબ સાદાગર જ શાને આવત? એ બીજા કોઈના તકદીરની નથી, તારા જ તકદીરની છે. તે કાઈ પારકાનાં તકદીરનું ખુટામણુ કરવા જેવી સીદીની હાલત નથી, દાનત નથી. મારી વાત ખીજી છે આ હીરાપાટ ઈરાનના શાહને સુપરત કર. એ એમના રાજસિંહાસન કે રાજમુગટ માટે લાયક છે. ’
′ જી ! '
'
અને છેકરા, એક વાત આજથી તારા હૈયામાં લખી રાખઃ તારુ... નસીબ રળે છે, માટે આજથી તારા નસીબમાં સેંકડા-હજારાનાં નસીબ મેળવી દેજે. કાને માટે, ઊના તકદીરનું, કાને મળે છે એ તા એકમાત્ર આસ્માનમાં ખેઠેલા અલ્લાહ જ જાણે છે. નસીખે તને યારી આપી છે. હવે તારા નસીબને તારે યારી આપવી હેાય તા તારા નસીબમાં સેકડાનાં નસીબ મિલાવી દેજે ! એ રાહે ખંભાતના મારા બેસણાથી પણ સવાયેા એવા તું શાહસાદાગર થઈશ—થઈ ૪ ગયા સમજ ! '
१.४
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
મકરાણુના મગરમચ્છ
એ વહાણુ તા ઈરાનના શાહની ભેટ, એટલે પછી એમાં શી ૩મીના હાય ? અસલી ક્રાંકેસસના પહાડના તાતીંગ સામને સળગ સાદ હાથ ઊંચા અનેા કૂવાથંભ. નાના ખૂવા અસલી સાગાને. સાગે એટલે સાગ નહિ, પણ જેના રસમાંથી સાજીદાણા થાય એ ઝાડ. એ ઝાડ શેતૂર કે સાગ જેટલું ઊંચું ના થાય. દેવદાર પણ એનાથી ઊંચા હાય. પણ સાગાના ઝાડમાં ખીજે કયાંય ના મળે એવી એક કરામતઃ એના સાટાને—એનું થડ ગમે એટલું જાડું હાય તાય એ સાટા જ કહેવાય—કમાનની જેમ બેવડ વાળીએ તાય એ ભાંગે નહિ, તરડાય નહિ, અને તૂફાનની હીંચ તા સાગાના સાટાના ખૂવા લે એવી બીજો કાઈ ખૂવા ના લે. વહાણુનાં પાટિયાં અસલી દેવદારનાં, ને દેવદાર પણુ ગુજ્જર સ્થાનના. એનું પાત હારમજનું. સઢ માટે હારમજનું પાત વખણાય. વણી વણીને જાણે આંગળાં ને હથેલીનાં લેાહી અંદર સિંચાયાં હાય, એમ આછી લાલ ઝાંયની એની આલાદ. વહાણની આલાદને વણનારી તેા દરિયાલાલને કાંઠે એજ જાત : એક માંડવી-લખપતના કાંઠાના લધા, તે ખીજી શિરાઝની કામરુ ઈરાની.
૧૩.
એટલે જહાજ મસ્ત હતું. તે મસ્તીભરી અદાથી ચાલ્યું જતું હતું. એની દિરયાવાટમાં સાગરરાજે ડેાલરનાં ફૂલ બિછાવ્યાં હાય એમ એનેા ડારિયા શિરાટા પાછળ છેક સીમ સીધી ખેંચાતા હતા.
હારમજનું વહાણુ ને શિરાઝી બાંધણી, એટલે એની પછાડ ઊંચી. કંદારાથી એની રાંગ તા બહુ ઊંચી નહિ, પહેલા સથ્થા પણ ઊંચેા નહિ, પણ પહેલા સથ્થા ઉપર એની બાંધણી જૂની જાતની.
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
સકરાના મગરમચ્છ
૨૧૧
ભુવા આગળ ઊંચા એના કનેાસ. ક્નેાસની પાછળ બીજો સથ્થા. ને એ સથ્થાની રાહે રાહે નાની નાની મુલાયમ દેખાવની ને રમકડા જેવી છત્રી; ને છત્રી ઉપર પાછે એક સથેા. આમ ઉપર ચડતાં ગુ સથ્થા—જાણે દરિયામાં ત્રણ માળના રમકડાંને મહેલ તરતા હૈાય. શિરાઝી ધાવમાં કલમી આગળના સ્થા ઉપર હાય.
વહાણના નાખુદા કામેલ હતા. હારમજના કાંઠા ઉપર હરતાકરતા તે દેશમાં જવા માટે વહાણુ શેાધતા એ’તળાજાના કાળી તાલાજી હતા. તે તાલાજી કાળી, જેની જોડ ના મળે એવા નાખુદા હતા.
લગભગ વીસથી પચીસ ખારવાની જરૂર પડે એવું આ જહાજ હતું. તે એ બધાય ખારવાને તાલાજીએ વીણી વીણીને પસંદ કર્યાં હતા. આમ તા દરેક વહાણુ ઉપર જરૂર પડે તેા હલેસાંએ ચલાવનાર દાસા પણ જોઈ એ, પણ પોતાના વહાણુ ઉપર કાઈ ગાલાને ચડાવવાને જગડૂએ સાફ્ ઇનકાર કર્યાં હતા.
પછી તા કાંઈ કરવા જોગ ના હતું. હારમજમાંથી શાહી વિદાય લીધા પછી બગલા વચમાં કચાંય રોકાવાનેા હતેા નહીં—તીરની જેમ સીધે। એ ખંભાત જ જવાના હતા. અને ત્યાં સીદી સાદાગરને કાંઠે ઉતારીને એ પાછા ફરીને કચ્છના અખાતમાં જવાના હતા. વચમાં એમને કાંઈ સાદા કરવાના ન હતા, કાઈ બંદરમાં યિાતાને મળવાતું ના હતું, કેાઈ માલનાં વેચાણ કે ભરત પણ કરવાનાં ન હતાં. વહાણુની જૂની દિરયાવાટ કટારની. એક તરફની બગલમાં દૂર દૂર સીમની નીચે કાંઠાની આછી ધૂમરેખા દેખાતી રહે.
કારના મારગ બહુ લાંખા હૈાય તા એને ટૂંકા કરવાને વહાણ એકાદ દિવસ લાહાલાહ દરિયામાં જાય ખરું, પરંતુ જ્યાં કાંઠે કાંઠે જવાતું હેાય ત્યાં જ નાખ઼ુદ્દો આવી ટૂંકી વાટ લે. જે નાખુદો આવી વાટ લઈ શકે તે પાવરધા ગણાય. એટલે જહાજ કઠારના દરિયામાં, ભારે શરીરના બગલા હવામાં ઊડતા હૈાય એમ, ચાહ્યું જતું હતું. માસમ ખુશનુમા હતી. પવન સમા તે પૂર્કિા હતા. માથે બે એ
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૨
જગતશાહ
માળની છત્રી હોય એવું વહાણ પેટાળ તે ના પડે, પણ જરાક ખાંગુ રહે ને દરિયાના મેજ ઉપર સવારી કરતું હોય એટલે ડાબી-- જમણી બાજુ ને આગળ પાછળ તેલ લેતું હોય.
આવું વહાણ ચાલ્યું જતું હતું ને એના ઉપલા સસ્થા ઉપર જગડૂ , ખંડ, ખીમલી ને દૂદ ચોપટ માંડીને બેઠા હતા. ચોપટ બરાબર જામી હતી. એક તરફ જગડૂ ને ખીમલી ને બીજી તરફ ચોખંડે ને દૂધ ભેરુ બન્યા હતા. દૂદ બહાર રહી ગયો હતો. જગફૂડ ને ખીમલી બેય એકબીજાને મદદ કરતા ઘણાખરા અંદર દાખલ થઈ ગયા હતા. ને આમ તે ચોખડેય ઠીક ઠીક અંદર પેસી ગયો હતો.
પણ રમતને ચગાવવાને અને ભેરુએ પડ આપવાને માટે ચાખડાએ પિતાની સોગઠી ગાંડી કરી હતી. ને આ ગાંડી, સીધે રસ્તે ચાલતાં સેગઠાને વચમાં મારફાડ ને હકારા-પડકારા કરતી, ઊધે રસ્તે આગળ વધતી હતી. ગાંડીને કઈક વાર ખડાં થયાં હતાં. કંઈક વાર પાટના ઉસ્તાદ ખેલાડી ચોખંડાએ ખડા કર્યા હતાં. વચમાં વચમાં એણે કંઈક સંગઠીઓને ઘેર બેસારી દીધી હતી. ખેતરમાં કોઈ આખલે ખળું ખૂદ એમ ગાંડી આખી ચોપાટ ખૂદતી હતી.
વહેલી સવારથી ચારે જણા ચોપટ માંડીને બેઠા હતા ને ગાંડી. બનેલી સંગઠીની આસપાસ ગાંડા જેવા બન્યા હતા. ખંડો વારેવારે માથું ધુણાવત, ચપટના એક પડથી સામા પડ ઉપર કાયા લંબાવિતા, સંગઠીઓ ઉપાડીને બહાર ગોદડા ઉપર મૂકીને એના ઉપર ઘાવ. ઉપર ઘાવ કરતા અસલ જુગટાના રંગમાં આવી ગયો હતે.
“અલ્યા પીંજારા, જોઈ લે, જોઈ લે, ગણી લે, બે અગિયાર, એક બાર, એક પચીસ, દાણ ત્રણ, પગડાં ત્રણ ને આ તારે પાકલ. ટેટ ગયો !....ગણું લે..ગણું લેતાંત પછી માંડજે...” ખંડે. ત્રાડ હતો—જાણે ગામના પાદરમાં બહારવટિયા પડ્યા હોય ને એમની વચમાં કોઈ શરે રણુ લલકારતે હેય એમ.
એક બાણ
લે...ગણી લે
બહારવટિયા
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
મિકરાણને મગરમચ્છ
* ૨૧૩
- એમ ને બમણા ?' ખીમલી સામે પડકારતે, “માર, મારા પાકલ ટેટ માર, પણ પછી જોઈ લેજો–ઓલ્યા દખણના બામણા ગળામાં શિવલિંગ પહેરે છે, એમ એ કાંકરી તારે ગળે ન બાંધું તે !'
હવે બાંધ્યા, બાંધ્યા ! એ તે આ મારે ભેરુ દૂદો જરા નબળે છે. માળે જાતનોય ઢેઢ ને રમવામાંય ઢેઢ ! માળે દાવ નાંખે તે કાં તે ત્રણ ચત્તા ને કાં તો ત્રણ ઉધા. નહિ તે તે તને પીંજારાને ને આ વાણિયાને હું છેક ઘોઘાના પાદરમાં મૂકી આવું, હે !”
કેને, મને કાંઈ કહ્યું?' જગડૂએ પૂછ્યું.
“તે તું વળી ક્યાં કઈ રાજા-બાદશાહને દીકરો છે ! ચોપાટ રમવા બેઠા છે ને સામા પડમાં છો; તે તનેય શું કામ ના કહું ?”
દૂદાનું ધ્યાન જગડૂના ચહેરા ઉપર ગયું. દૂદાએ ચોખંડાને ઈશારે કર્યો ને એ થંભી ગયો.
શું છે?” દૂદાએ પૂછયું.
“ના, બીજું તે કાંઈ નહિ, પણ આજ સવારથી હું સીદી સોદાગરને જોયા કરું છું.”
એ તે અમેય જોઈએ છીએ—એ બેઠો ફનેસ પાસે!' ખંડાએ કહ્યું: “આપણે એને કહ્યું, હાલે ચોપાટ રમવા, તે કહે કે ને, હું નાખુદા પાસે બેઠો છું. આ બેઠેબેઠે નાખુદા સાથે કઈ ગુસપુસ કર્યા કરે છે.'
શું હશે ?” “શેનું ? ” ચેખડાએ પૂછયું.
“હેય શું ? દૂદાએ કહ્યું, “બાપડાને એકલવાયું લાગતું હશે તે નાખુદા સાથે વાત કરે છે. બીજું શું હોય ?”
કેમ, તમને કાંઈ બીજું લાગે છે ?” ખીમલીએ જગડૂને પૂછયું.
“હા.” જગડૂએ કહ્યું, “આજ સવારથી એ ફિનેસ પાસેથી ખસ્ય જ નથી. ચાર-પાંચ વખત એણે નાખુદા સાથે વાત કરી. ને
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૪
ગતસાહે
કચારનો એ કઠાર તરફ વારેવારે આંખનું નેજવું કરીને જોયા કરે છે. જુઓ, એણે હવે કમાન કાઢી.
6
કમાન તેા બપારે હોય; અત્યારે એનું શું કામ ? ’
"
‘ કમાન માંડી, ' જગડૂએ કહ્યું : ‘ને આ નકશા પણુ કાઢયો. ‘ને આ લેાલી પણ નાખુદાએ નાંખી ! ' ચાખડાએ અજાયખી ભરેલા અવાજે કહ્યું : ‘ માળું કાંઈક છે ખરું ! '
Sv
ઘેાડીવાર ચાપટ ચાપટને ઠેકાણે રહી, તે ચારે જણા નાખુદા અને સીદીને કાંઠા તરફ એકધ્યાન થયેલા જોઈ રહ્યા.
"
નાખુદાએ બૂમ પાડી : ‘ પિંજરિયા, સમાલ ! ' ઉપરથી પિંજરિયાએ જવાબ આપ્યા
6 : નાખુદા, સમાલ !
‘પિંજરિયા, સમાલ ! ' નાખુદાએ ભૂગરામાંથી કહ્યું : ‘પિંજરિયા સમાલ ! કારમાં જો ! લાલ કાઢે કળાય છે ? '
6
પિંજરિયા આંખનું તેજવું કરીને એ કાંઠા તરફ જોઈ રહ્યો. આખરે એણે આંગળી ચીંધીને બતાવતાં કહ્યું : ડાખી છત્રી પંદર ખૂણુ, લાલ કાઢા કળાતા નથી, આભાસ થાય છે. ડાખી છત્રી પદર ખૂણ, નાખુદા સલામ ! ’
:
સમાલ ખેલી ! ” નાખુદાએ કહ્યું : ‘ સમાલ ખેલી ! સુકાની, સમાલ !...સુકાની, સમાલ !...સમાલ ! સુકાની, સમાલ...!
'
‘ નાખુદા, સમાલ ! નાખુદા, સમાલ !' સુકાનીએ જવાબ દીધેા.
6
મારા ફેરવ ! મલબારી લાલ...મલબારી લાલ...મારા ફેરવ... સુકાની સમાલ...મલબારી લાલ... '
• મલબારી લાલ...મલબારી...નાખુદા સમાલ !...મલખારી લાલ... માલમ, સમાલ !...માલમ, સમાલ !... મલબારી લાલ !' સૂતેલી ખલાસમાં જાણે જીવ આવ્યા. કાઈ સિંહ કે ચિત્તાની' ડણુકથી વાંદરાં ભડકવ્યાં હાય એમ એ ખારવા સડસડાટ ખૂવા ઉપર ચડ્યા,
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
મકરાણને મગરમચ્છ
૨૧૫
બે ખારવા તીર ઉપર ચડ્યા, બે ખારવા પરમાણુ પકડીને ઊભા, અને બે ખારવા આલાદની સાર છોડવા લાગ્યા.
સુકાની, સમાલ! સુકાની, સમાલ ! નાખુદા, સમાલ...નાખુદા સમાલ ! સુકાની, સમાલ!મલબારી લાલ.મલબારી લાલ !..” માલમે ચારેતરફ સર્વગ્રાહી નજર નાંખીને પોતાના ખલાસીઓ બરાબર જગ્યાએ બરાબર હોશિયાર છે કે નહિ એ જોઈ લીધું. અને પછી પિતે તૈયાર છે એમ સૂચન કરેતે સાદ આયે.
સમાલ માલમ!...સમાલ...નાખુદા ! સમાલ માલમ !' સુકાનીએ સાદ દીધો. સાદ દઈને એણે સુકાનને વીણો ફેરવવા માંડ્યો ને વહાણ કાંઠાની બગલ છોડીને કાંઠાથી વધારે દૂર, દરિયાની અંદર , ઊડું ને વધારે ઊંડું જવા લાગ્યું.
“આ શું?” જગડૂએ અચંબ બતાવતાં કહ્યું : “આ શું? કદાચ આપણે મલબાર જવું હોય તોય કાંઠે કેમ છો ?'
જગડૂ ઝપાટાબંધ ફનેસ ઉપર ગયે. એણે જોયું કે નાખુદો ને સીદી બેય એકીટસે કાંઠા તરફ નજર રાખી રહ્યા હતા.
નાખુદા !” જગડૂએ પૂછયું : “કંઠાર કેમ છોડી ભલા ?'
નાખુદાએ સીદી સોદાગર સામે આંગળી ચીંધીઃ “હુકમ એમને. અને મને એ સાચે લાગે, શેઠ !'
સીદી કાકા! ' જગડૂએ પૂછયું : “આમાં મને કાંઈ ના સમજાયું. વાટ છોડવી શું કામ પડી ? વાટમાં શું ભાંગ, ચર, ધડો કે એવું કાંઈ જોખમ છે ?”
એ બધાથીયે મોટું જોખમ છે; આજ ને કાલ બેય દિવસ આપણે આમ ને આમ લાહલાહ જવાનું છે.'
જગડૂએ સીદીને કરચલીવાળા ચહેરા સામે જોયું; એની સાવધ અને ચંચળ આંખ સામે જોયું; દરિયાલાલના પારણમાં જન્મેલા ને
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૬
જગતશાહ દરિયાલાલના ખોળામાં જ મોટા થયેલા ને આખા દરિયાલાલમાં સમર્થ નાખુદાની ખ્યાતિ ભેગવતા નાખુદા સામે જોયું. એક તે એ જાતને કેળી એટલે એણે દરિયો ગળથુથીમાં પીધેલ. એમાંય વળી તલાજાને. તલાજાને કેળી કહેવાય જ બારે.ને એમાંય તાલોજી પોતે. દરિયાલાલના મિજાજની, પવનના મિજાજની ને દરિયાલાલની પીઠ ઉપર ફરતાં વહાણ અને પિતવાહીની એક પણ ગત એને અજાણ નહોતી. કે ચિત્રકારે સૂર્યનું ચિત્ર દોર્યું હોય એમ ચારેકોર કરચલીઓ પડેલા કૂંડાળાની વચમાં એની આંખો દરિયાના રંગની હતી. આ બેય જણ દરિયાલાલના જૂના જોગી હતા અને પોતે તે હજી શિખાઉ હતા.
તેય વાટ બદલવાનું કારણ એને ન સમજાયું. “સીદીકાકા !' એણે કહ્યું: “મને હજી આ દરિયાને રંગ અજાણ્યા છે. જ્યાંથી કંઠાર દેખાય નહિ, જ્યાં સામે કોઈ વહાણ મળે નહિ, એવા દરિયાના રણ જેવા પથકમાં લાહોલાહ દરિયામાં શું કામ જવું પડે છે ?”
“નાના શેઠ !” સીદીએ કહ્યું : “આપણે વગડામાં ક્યાંક વણઝાર લઈ જતા હોઈએ ને મારગમાં વાધ મળે તો ?'
“તે વાઘને તગડી મૂકીએ ! ” - “નાના શેઠ! તમારે તે સોદાગરજ થવું છે ને?”
જી. હા, પણ....'
પણ ને બણ કઈ નહિ; તે સાચી સોદાગરીના પહેલા પાઠ શીખી . શેઠ, વગડામાં વણઝાર લઈને જઈએ ને મારગમાં વાઘ મળે તે એ રસ્તો બદલાવીએ—પણ એ વાઘથી ડરીને નહિ. વાઘ આપણી વણઝાર ચૂંથવા આવે તે એની સાથે લડી લઈએ ને એને હણીને જ જ પીએ; પણ સામે ચાલીને વઢવા ન જઈએ, મારગ બદલાવીએ, સમજ્યા ? આપણું કામ તે સોદાગરીનું.”
જી, પણ..”
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
મકરાણને મગરમચ્છ
૨૧છ પણ શું ?' એક વાઘથી ડરી જઈએ ? એમાં તે આપણી જુવાની લાજે !'
તમે રજપૂત હે, વાઘને શિકાર કરવા નીકળ્યા છે, તે જરૂર તમારી જુવાની લાજે. પણ તમે સોદાગર છે, સોદાગરી કરવા નીકળ્યા છે, તે વાઘને મારવાનું કામ તમારું નથી, એમ હોય તો ?”
“જી....આપને શું જવાબ આપું ? ”
“જવાબ નથી જોઈ તે મારે નાના શેઠ ! પણ મારી ગત સમજી ! રાજ, મહારાજ, લડવૈયા, શિકારી જેમનું કામ કરવાનું જોખમ ખેડીને પણ વાઘને મારવાનું છે, એમના ઉપર કંઈ દુનિયાના વહેવાર ચાલતા નથી, પણ સોદાગરી ઉપર તે દુનિયાના રોજના વહેવાર મંડાયા છે. લડાઈ એ તે આવે છે ને જાય છે, વાધો જીવે છે, મરે છે, મારે છે, ને હણાય છે; પણ એનાથી મુલકનાં દુઃખ દૂર થતાં નથી. આ ધરતી ઉપર રોજેરોજ કરોડો માનવીઓને સવારના પહોરમાં ઊઠીને મોઢામાં દાતણ નાખે ત્યારથી તે રાતના પથારીની સેડ તાણે ત્યાં સુધીમાં લડાઈઓ ન થાય તે એને હરકત નહિ આવે, પણ સોદાગરી નહિ હોય તો એને વહેવાર થંભી જાય ! આપણે સોદાગર તે શાહ. બાદશાહે તે માણસને મારીને બાદશાહ થાય છે, અને સેદાગરે તે માણસને જિવાડીને શાહ થાય છે. જોખમ આવે ને એનાથી ભાગીએ તે આપણી જુવાની લાજે; પણ જાણીબૂઝીને સામેથી જોખમ વહેવા માંડીએ તે ઊલટી આપણી સોદાગરી જ લાજે !'
જી. તે અહીં આપણી વાટમાં શું વાઘ બેઠો છે ?'
સીદી હસ્યોઃ “વાઘ તે નહિ, પણ મગર બેઠે છે, મગર ! મકરાણને મગર ખુરાંટ થયો છે !'
“મગર હોય, ને એ ખુરાંટ પણ થયું હોય, પણ એથી વહાણને શું ? એ કાંઈ વહાણને થોડો ખાઈ જવાનું છે ?”
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
જગતશાહ
- તને નવાઈ તા લાગશે; પણ આ મગર વહાણુને ખાઈ જાય
એવા છે ! '
(
એવા કેવા મગર ? મેં તે આવે! મગર કયારેય જોયા નથી તે સાંભળ્યેાય નથી ! '
• તે આપણે જોવાય નથી, નાના શેઠ ! '
• એ કેવા હેાય ? ’
કેવા હેાય ? મારા જેવા ! તારા જેવા ! એને બે હાથ છે, એ પગ છે, એક માથુ છે. વગડામાં એ વાઘ છે. રણમાં એ એકલદંતી કર છે. દરિયામાં એ મગર છે. એનું નામ પીથલ.
>
- પીથલ ?...પીથલ ?..'
• એ નગર સમૈને સુમરા રાજા છે. તે પોતાને મકરાણુના મગરમચ્છ કહેવરાવે છે. '
• પીથલ સુમરા ? '
૬ હા. નગરસમૈના સુમરા રાજા.
જગડૂએ કહ્યું : ‘અમારા કચ્છના દરબારા, રાવે તે જામેાય નગરસમૈથી જ આવ્યા છે. '
,
6
· સાચું. નગરસમૈના જામ જાડાના બે દીકરા કચ્છ આવ્યા. એમનું મેાસાળ પાટગઢમાં. એ ત્યાંના ચાવડા મામાને મારીને કચ્છમાં જાગીરેા કરીને બેઠા. જાડાના વશજો એ જાડેજા કહેવાયા તે જામ સમાના વંશજો સુમરા કહેવાયા. ’
• અમારા કચ્છવાળા તે। · વઢ, નહિ તે વઢનાર દે' એવા છે ! ’ તે આ પીથલ સુમરા એમના માથાનાં પીંછા જેવા છે! '
‘ આપ અનુભવી છે, દિરયા પી ગયેલા છે. તે તાલેાજી નાખુદાને પણ આપની વાત વાજ્રખી લાગી છે, એટલે આ વાત સાચી ા હશે; પણ પીથલ સુમરાને તે મકરાણુને લાગેવળગે શું ?'
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
મકરણને મગરમચ્છ
૨૧૯
નાના શેઠ, જે વાતનું દુઃખ અમારા મુસલમાન બાદશાહમાં પેઠું છે, એ તમારા હિન્દુ રાજાઓમાં પણ પેઠું છે. રાજામાત્ર દુઃખનું કારણ છે, એમ હું તે માનું છું. એ તે ચોર, લૂંટારા ને ડફેરનેય સારા કહેવરાવે એવા હોય; અને છતાં વંશાવલિ કાઢે ઠેઠ કાઈક ખલીફા કે પયગમ્બરના સગા-સાગવા સુધીની કે પછી તમારાં અવતારી પુરુષે કે દેવદેવીઓ સુધીની ! ને પછી એ દેવદેવી કે ખલીફા કે સગા-સાગવાનાં ઘેડાં જ્યાં ઘૂમ્યાં હોય એટલા પથકમાં પિતાનું રાજ, એમ માનતા હાય. આ તમારા પીથલ સુમરાનુંય એમ છે. ”
પીથલ સુમરાની વંશાવલિ ભલે ને કૃષ્ણ ભગવાન સુધી જાય, પણ કૃષ્ણ ભગવાને દરિયે ક્યાં ડહોળ્યો હતો '
એ કહે છે કે ડહોળ્યો હતો. એના ગુના દીકરાને કઈક ઉપાડી ગયા હતા ને એને પાછો લાવવાને એણે, કહે છે કે, દરિયાને તાબે કર્યો હતો. ખરી વાત શું, એ તે ભાઈ, તમે જાણો, આ તે એ કહે છે એ વાત મેં કરી. એ તે કહે છે કે આમ મિસરથી તે દ્વારકા સુધીને ને આમ જમના નદી સુધી પથક મારો.”
એ પથકમાં તે ઠેકઠેકાણે એના દાદા બેઠા છે ને કઈ આવી વાત કરવા જાય તે એનું માથું ભાંગી નાખે એવા છે. આપણા ગુજરાતના વીશળદેવ મહારાજની જ વાત કરે ને!'
મોટા સાથે તે બાથ ભરતા ભરાય–જે કે પીથલ તે ભરી લે એ માથાભારે છે–પણ નાનાને તે એ બહાને રંજાડે ને !' “હા, એમ છે ખરું !'
તે બસ. એ કહે છે કે હું મકરાણને રાજા, મકરાણના દરિયાનેય રાજા; મકરાણુના દરિયામાંથી કોઈ સોદાગરી જહાજ જાય તે એ મારા બાપનું !”
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૦
જગતશાહ “પણ એ તે નરી સંઘારવટ જ કહેવાય ! આ તે ચાવડે સંધાર જેવી વાત કરે છે એવી વાત થઈ ! ”
નાના શેઠ ! હજી તમે સેદાગરીમાં પાપા પગલી માંડ છે. જમાને જોશો ત્યારે ખબર પડશે કે એક માણસને લૂટે એ લૂંટારો. કહેવાય, પણ એક ગામને લૂંટ એ રાજા કહેવાય ને આખા મુલકને લૂટે એ વિજેતા કે બાદશાહ કહેવાય ! એ જ રીતે વહાણને લૂટે એ સંઘાર કહેવાય, પણ આખી દરિયાવાટ લૂટે એ દરિયાસારંગ કહેવાય !”
તે એને કઈ કહેનાર નથી? આ મકરાણના મગરના દાંત ભાંગી નાખે એવું કોઈ નથી ?”
જાગશે કાઈક.” “ક્યારે ?” ગધેડાને શીંગડાં ઊગશે ત્યારે !' પણ ક્યારેય ગધેડાને શીંગડાં ઊગ્યાં જાણ્યાં છે?”
નાના શેઠ, સોદાગરોની કે લેકેની મુશ્કેલીઓ ટાળવા કઈ રાજા બીજા રાજા સાથે લડવા નીકળ્યો સાંભળ્યું છે ? કેણ નીકળે ? એ બધા બાપડા ચકરડી-ભમરડી જેવા આસન ઉપર બેઠા છે. પાણીમાં અક્ષરોની જેટલી સ્થિરતા, એટલી એમના આસનની સ્થિરતા. અંદર અંદર ઝઘડવામાંથી ને બીજાઓને હેઠા પાડીને પોતે ઊંચા થવાની લાલચમાંથી ઊંચા આવે તો લેકે સામે જુએ ને ?”
પરંતુ મહારાજ વિશળદેવ.”
સીદી અર્ધ કરુણાથી, અર્ધ તિરસ્કારથી હસ્યો: “નાના શેઠ, તમે હજી બાળક છો ! રાજકાજ હજી તમે જોયાં નથી. આ તમારા વિશળદેવ મહારાજને તુરકાની બીક, માળવાની બીક, કર્ણાટકની.
આ અમારા માવળાને ગુજરાતની બીક, તુરકાની બીક, દેવગિરિની બીક. આ તમારા દેવગિરિને ગુજરાતની બીક, તુરકાની બીક. આ
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
મકરાણને મગરમચ્છ
૨૨૧ તુરકાણને હિન્દુ રાજાઓ ભેગા થઈ જાય એની બીક. ઈરાનને ખલીફાની બીક. ખલીફાને મેગલની બીક. મોગલને વળી ભૂખ, ટાઢ ને બરફની બીક ! આ એક વાત તમને કહું, તમે જે સોદાગર હશે તે સમજશો; તમારા જે હાડમાં સોદાગરી હશે તે સમજશે.”
“જી”!
“કહે છે કે ઉત્તરમાં હવામાન બદલાયું છે ને હમણ વરસથી બરફ પડતો જાય છે ને આગળ વધતું જાય છે. એમાં મેંગલેનાં ટાળાનાં ટોળાં એ મુલક છેડીને નવા મુલક સર કરવા નીકળ્યાં છે. આ એને ધક્કો આખી દુનિયાને લાગે છે.”
‘ત્યારે પીથલ સુમરાને ના કહેનાર કોઈ નથી, એમ જ ને?”
કેણ હોય ? સોદાગરીની કિમત કેઈને સમજાતી નથી; સહુને એમ છે કે આપણા મલકમાં અનાજ-પાણી નહિ હોય તે બહારથી લૂંટી લાવીશું ! જ્યાં સુધી આ લૂંટનું રાજકારણ બંધ નહિ થાય, ત્યાં સુધી આ મુલકમાં શાંતિ નથી આવવાની ને ત્યાં સુધી આ પીથલ સુમરા કે એના ભાઈને કેઈ કાંઈ કરવાનું નથી. સહુને એમ છે કે ભલેને એ દરિયામાં બાઝતો ને લૂંટતા, આપણે એની એટલી દુગ્ધા ઓછી !”
એકાએક ચોખંડા મહારાજને અવાજ સંભળાયોઃ “અલ્યા, તમે બધા સાંભળે છે ? તમને કઈને કાંઈ સંભળાય છે ?
અચાનક પડેલી બૂમથી બધા જાણકાર સ્તબ્ધ થયા, કાન માંડી, રહ્યા. ચોખંડ જ્યાં ઊભો હતો ત્યાં જ કાન ઉપર હાથ મૂકીને સાંભળી રહ્યો.
એણે કહ્યું: “મને તે સાવ સાફ સંભળાય છે; તમને કોઈને સંભળાય છે?...ઘંટને અવાજ 2.ઘંટને અવાજ ! સંભળાય છે કઈને ઘંટને અવાજ ?”
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪. ..
.
. પાપ તારું પરકાશ રે !
અરે, ચાખંડે તે કઈ ગાડે થયો હત! મધદરિયે વળી ઘંટને અવાજ ક્યાંથી ? ઘંટ તે દેવમંદિરમાં હોય. આ ચોખંડા મહારાજ નક્કી ગાંડ જ થયે છે ! બામણ ખરો ને ! એને તે ઘંટના જ ભણકારા પડે ને !'
દરિયો તો દ્રદેવ કહેવાય. એના જેવી મોજ બીજું કેઈન કરાવે. એના જેવો રંગ બીજું કઈ ન બતાવે. જાતભાતની અજાયબીઓનું એ તે જાણે ઘર ! એમાં તે સળગતાં પાણીય દેખાય, ને ઊડતી માછલીઓ પણ કળાય ! એમાં હાથી જેવા હાથીને એક જ કેળિયામાં ગ્રાસ કરી નાંખે એવી સુસવાટો દેખાય, ને એમાંથી પરવાળાં, મોતી ને છીપ પણ દેખાય! એમાં માણસ જેવી માછલીઓ દરિયા નીચે પરવાળાના એવા મહેલો બાંધે કે એમાં જળપરીઓને આવીને રમવાનું મન થાય !
પણ જ્યારે એની એકલતા માણસને પીડવા માંડે, જ્યારે એને વિરાટ દેહ માણસના હૃદયને સંકેચવા માંડે, ત્યારે માણસના કાનમાં ભણકારા પણ ઊઠે. દરિયાની સોબત જેવી બીજી કઈ સોબત આ જગતમાં નથી; ને દરિયાની એકલતા જેવી બીજી કઈ એકલતા પણ આ જગતમાં નથી.
ને માનવીને આ એકલતા ક્યારે પડવા માંડે, એને પણ ભરેસે શે ? જે માણસ પ્રહરના પ્રહર સુધી પોતાની એકાકી સેબતમાં મજા
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાપ તારું પરકાશ રે!
ન માણી શકે, એને કાને ચારેક પણ દરિયા ધામ
6
' સાંભળા છે ?...કાઈ
અવાજ કાઈ સાંભળેા છે ? ' ચાખડાના અવાજ વધારે ને વધારે મેાટા થયા.
ખીજા કાઈ તૈય આ અવાજ સંભળાતા ન હતા; માત્ર ચોખડા ચેાપાટ ઉપરથી ઊભા થઈ ને કાંઠા તરફની બાજુએ અનિમેષ જોઈ રહ્યો હતેા, કાન માંડી રહ્યો હતા.
૨૨૩
* ટનનન...ટનનન...ટનનન...ટનનન...' ચાખડા જાણે પોતે જે અવાજ સાંભળતા હતા એ માટેથી ખેાલવા લાગ્યા.
નાખુદા તાલાજી નેાસ પાસે ઊભા હતા. એની નજર નખતર ઉપર જ હતી. એણે માઢું ફેરવીને ચાખડા સામે જોયું.
ચાખડાના દેદાર આતુરતાથી ભરેલા હતા. એને ચહેરા ઉત્કટતાથી જાણે ઊભરાઈ ગયા હતા.
• પિંજરિયા, સમાલ ! ’ નાખુદાએ સાદ દીધેા.
‘નાખુદા, સમાલ ! ખેલી, સમાલ ! કાંઠી સીમની નીચે નથી કળાતી. લાલ કાંઠા નથી કળાતા. ' પિંજરિયાએ એક હાથથી થંભને બથ ભરી, એક પગ માર ઉપર ટેકવ્યા. બીજા હાથની એક આંગળી એણે માઢામાં મૂકી, ભીની કરી, પછી લખાવાય એટલું બીજા પગે તે હાથે લંબાઈ ને એણે આંગળી હવામાં ધરીતે સાદ દીધો : · વાયડા પૂર્તિ કા, પૂર્તિ કા, પૂર્તિ કા...નાખુદા, સમાલ ! '
(
સમાલ ખેલી ! કાંઈ કળાય છે સીમમાં ? સમાલ !
પિરિયે। લંબાઈ ને આંખ ઉપર હથેળીનું તેજવું કરતા નખતરનું આખુ ચક્કર ફર્યાં.
· સમાલ ખેલી, કાંઈકળાતું નથી...કાંઈ નથી....લાડીલા દરિયા...બીજું કાંઈ કળાતું નથી. '
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૪
જગતશાહ
કાંઈ સંભળાય છે ? સમાલ! સમાલ ... કાંઈ સંભળાય ?' પિંજરિયાએ કાન ઉપર હથેળી માંડી. ધીમે ધીમે ફરતા ફરતા એ આખે ગોળ ફર્યો.
“ના... ના...સમાલ, નાખુદા ! ...કાંઈ કળાતું નથી, કાંઈ સંભળાતું નથી.'
સંભળાય છે !....સંભળાય છે! તમે બધા બહેરા છે. તમારા કાનમાં દરિયાને અવાજ ભરાઈ ગયો છે. ' ચોખંડાએ જગડૂ સામે જોયું, “જગડૂ! તને કાંઈ નથી સંભળાતું ? મને સંભળાય છે......... ઘંટને અવાજ સંભળાય છે. જે વાગે.ટન...નટન...ન... ટનનન...”
જગડૂએ માથું ધુણાવીને ખીમલી સામે જોયું. એણે માથું ધુણાવીને દૂદા સામે જોયું. દૂદાએ ચોખંડા સામે જોઈને માથું ધુણાવ્યું.
તમને તમને કેઈને નથી સંભળાતું?...ઘંટને અવાજ. અવાજ....” ભડકેલું સસલું જેમ કાન માંડે એમ ચેખડો કાન માંડી રહ્યોઃ “મને તે આ સ્પષ્ટ સંભળાય !'
જેમ જેમ ખડે બીજાઓના ચહેરા સામે જતે ગયે, તેમ તેમ એને ચહેરે વધારે ને વધારે તંગ થતું ગયો, વધારે ને વધારે લાલ થતે ગયે. ડીવારે આથમતા સૂરજ જેવા બનેલા વદને એ દરિયાને તાકી રહ્યો, વારાફરતી બધાને તાકી રહ્યો. એની આંખ વધારે ને વધારે પહોળી થવા માંડી.
લાલલાલલાલદરિયો લાલ થયો છે !..લેહીને થયો છે. ઘટનાદ સંભળાય છે..અરે બેવકૂફ!.અરે ઓ ગમારો !.. અંતકાળ આવે છે ! ભગવાન શંકરને ઘંટ આપણને બોલાવે છે... પ્રાયશ્ચિત્ત કરે.હૈયાના ભાર હળવા કરે !...કાળભૈરવને ઘંટ દરિ
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાપ તારું પરકાશ રે!
૨૨૫ યાને જગાડી રહ્યો છે. યમરાજને ઘંટ આપણને બેલાવી રહ્યો છે. ભગવાન શંકર આપણને નેતરી રહ્યા છે ! સાંભળે...સાંભળે ઘંટનાદ-કાળઘંટને નાદનનન.ટન...ન..ન...”
નાખુદાએ ચોખંડા ઉપર નજર કરી. જમાનાને ખાધેલો ને દરિયાનાં ખારાં-મીઠાં ઝેર પીધેલો નાખુદે સમજી ગયો કે ચોખંડાને દરિયે લાગી ગયા છે. જ્યાં એકના એક માણસે સાથે એકની એક વાત કરવાની, એકનાં એક મોઢાં રોજ જવાના, એકનું એક ભોજન રોજ કરવાનું, એકનું એક વહાણ રોજ જોવાનું, પચાસ હાથની જગ્યામાં જ આઠે પહોર ને સાત દિવસ ને ચારેય અઠવાડિયાં ફરવાનું, એકનાં એક ખારાં પાણી, એકની એક આભપાટલી ને એકનાં
એક મેજા જેવાનાં, એવા દરિયામાં તે જેને હાડમાં, ચામમાં, રોમમાં ને માથામાં, નાક, કાન ને આંખમાં દરિયાની દેતી હોય એ જ મહિનાના મહિના વહાણમાં ગાળી શકે. બિચારો ધરતીને જીવ તે એવી એકલતામાં ને એની એકની એક માંડણીમાં ગાંડે જ થઈ જાય ! ચોખંડો બિચારે નક્કર ધરતીને જીવ! નક્કર પાઠ-પૂજાને જીવ ! નક્કર આહારને જીવ! એનું અહી કામ નહીં!
“સાંભળે ! સાંભળો !.ટનનન...ટનનન....સાંભળે પાપી જીવો ! પાપને ભાર હળ કરોધરમરાજાના આસન પાસે હળવા થઈને જાઓ !...પાપ પરકાશ કરે !..પાપનો ભાર હળવો કરે!... જે ભગવાન શંકરને સાદ..સાંભળશે એ સુખી થશે ટનનન. ટનનન...ટનનન..સાંભળે !'
અર્ધ બેધ્યાન ને અર્ધ બેભાન ને જાણે સિંદૂરમાં નહાય હેય એવા કે ખાખરાના ઝાડ ઉપર કેસૂડાનું ફૂલ ખીલ્યું હોય એવા ચહેરાવાળા ખંડાને બીજા ખારવાઓ પણ તાકી તાકીને જોઈ રહ્યા.
નાખુદાએ સીદી સામે જોયું. સીદી હૈઠ પીસીને આગળ આવ્યો. એણે એક તમાચા ચોખંડાને ચોડી દીધોઃ “હેશમાં આવ બામણ!
૧
૫.
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૬
જગતશાહ
હોશમાં આવ! અહીં ઘંટનાદ કેવો ને ઘંટ કેવો ?..હાશમાં આવ!'
સીદી ખંડાના નિર્વિકાર ને જડ જેવા લાગતા ચહેરા ઉપર બીજે તમાચો મારવા જતા હતા, ત્યાં પિંજરિયાને સાદ આવ્યો ?
સમાલ, નાખુદા, સમાલ ! સમાલ નાખુદા !...ઘંટનાદ!...ઘંટને અવાજ !..આઘેરો.. આઘેરે !..”
ને સીદીને હાથ નીચે પડ્યો. બધા એકબીજાની સામે જોઈ રહ્યા. કેઈને કાંઈ સંભળાતું ન હતું.
બધાની આંખો ચારેકે દરિયા ઉપર ઘૂમી વળી. કાંઠી તે ક્યારની સીમમાં ડૂબી ગઈ હતી. પાસ એકધારે દરિયે હલકત હતા. એમને કઈ અવાજ આછો આછો પણ સંભળાતું ન હતું. ને ચારેકોર છેક સીમ સુધી વિસ્તરતે સદંતર વેરાન દરિયે જ દેખાતે હતે.
ખલાસીઓ તંગ ચહેરે ખંડા સામે ને પિંજરિયા સામે વારાફરતી જોઈ રહ્યા હતા. ઉઘાડો દરિયે, નિરભ્ર આકાશ, સ્વચ્છ સપાટી, અલબત્ત, આમાં તૂફાન હોય તે તે જાણે જાતભાતના અવાજના ભણકારા સંભળાય ખરા; દરિયામાં વરસાદ પડતે હોય તે પણ જાણે દૂર દૂર ઘંટ વાગતા હોય એવો નાદ સંભળાય; પરંતુ તૂફાન ન હોય, વાદળ ન હોય, સીમ સદંતર સ્વચ્છ દેખાતી હોય, દૂર કે નજીક કાંઈ કરતાં કાંઈ નાનુંમેટું નજરે ન પડે અને ઘંટને નાદ સંભળાય. આ તે કાંઈક પર !...પર !
સાંભળે ! સાંભળો !...સાંભળે !...હજી ચેતે ચેતે !.... પાપ પરકાશ કરો !..પરકાશ.'
નાખુદ હવે ફાળ ભરીને આગળ આવ્યું. એણે રાડ પાડી : ચૂપ કર !...ચૂપ કર બામણા !...વહાણ બાળવા બેઠા છે ? બસ... કર !..બસ કર !
આજ સુધી તાજીને જેણે જેણે જોયો હતે એને કલ્પના
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
જાપ તારું પરકાશ રે!
૨૨૦
પણ ન આવે કે તાલેજીને ચહેરે આટલા કરડા ને ભયકર થઈ શકતા હશે.
6
નાના શેઠ ! ' નાખુદાએ માટે અવાજે કહ્યું, ‘ તમારા આ ભાઈબંધને વારા ! નહિતર એ આ ખલાસીઓને ભડકાવશે. ખલાસીએના વહેમને જગવવાને કાંઈ લાંખી વાત નથી જોઈતી...નાના શેઠ, એની જબાન ખધ કરા !...નહિતર ભગવાનને સાહેદ રાખીને કહું. છું કે હું એની જીભ ખેંચી કાઢીશ !'
6
મારી જઞાન ખેંચશે ?...કાણુ ? તું ? અરે એ નાદાન !... તારું સરજત તને પહોંચી ગયું છે ! સાંભળ !...સાંભળ!...દરિયાને સાદ સાંભળ !...દરિયાના દેવ શંકર ખેાલાવે છે. નાખુદા ! સાદ સાંભળ... તારા કાન સાબદા કર, તારી જબાન બન્ધ કર ! ' ચાખડા ખેાલી રહ્યો.
,
જેમને દિરયા લાગી ગયા હેાય એવા ખારવાઓના અનુભવ નાખુદા તાલેાજીને હતા; એવાં ડિયાંને અનુભવ પણ એને હતા. એ બધાં જ એ–ચાર તમાચાના ઘરાક હતા. પણ ચાખડાને અનુભવ એને માટે સાવેસાવ નવા હતા.
કાઈ એ હનુમાનની મૂર્તિકારીને સિન્દૂરથી રરંગીને વહાણુના સથ્થા ઉપર થાપી હાય, એવા ચાખડાને દીદાર હતા. કાઇ શાપૂરાને જાણે સત ચડયુ... હાય, એમ એની આંખે જાણે દૂર દૂર જોતી હાય ને નજીકનું કાંઈ જ જોતી ના હોય, એના કાના ખીજું કાંઈ સાંભળતા ના હાય...એક ક્ષણ તા નાખુદ્દો પણ કિંકર્તવ્યમૂઢ બનીને ઊભે રહ્યો તે ખીજી પળે ખલાસીએમાંથી એક ખલાસી ખૂમ પાડી ઊંચો : ઘટ !...ઘટ !...ધંટ ...ઘટ મને સંભળાય છે !...સંભળાય છે !' પિંજરિયાને નાખુદાએ રીતે સાદ પાડયો ‘પિંજરિયા,
6
સમાલ ! '
સમાલ નાખુદા...ધટ સંભળાય છે...કળાતું કાંઈ નથી.
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૮
જગતશાહ
દરિયો ખાલી. વાવડામાં ઘંટને અવાજ..'
ને હવે તે ઘંટને નાદ આછા આછા પણ પાકા ભણકારા જેવો સહુને સંભળાવા લાગ્યો.
“સાંભળો !....સાંભળે!...ભગવાન શંકરનું તેડું આવ્યું !.. . ભોળાનાથ!... ભેળાનાથ!” છે અને કઈ કાંઈ કરી શકે કે કોઈ રોકી શકે, એ પહેલાં ચોખા દરિયામાં કૂદી પડ્યો.
પાપ પરકાશ!.જ્ય ભોળાનાથ!.... ને બીજે ખલાસી એની પાછળ કૂદી પડ્યો.
એરંડાએ દરિયામાંથી પોતાનું મોટું બહાર કાઢયું: “જય. ભોળાનાથ !......જય ભોળાનાથ !.....જય શંકર !...હું આવ્યો ! હું..આ...આ !'
અને દરિયાના પાણી એના ઉપર ફરી વળ્યાં.
ક્ષણ એકને માટે હતત્રસ્ત જેવો બનેલ દૂદે પિતાનાં વસ્ત્રોને ફંગળીને દરિયામાં કૂદ્યોઃ “નાખુદા !...દેરડું નાખજે....બામણને તરતાં નથી આવડતું. હું જઉં છું.'
દરિયો શાંત હતે. માથે સૂરજ નિરભ્ર આકાશમાંથી પ્રકાશ હતો. દરિયાના પાણી, શાંત સમા સમીરમાં, જાણે એકધારો આરામને શ્વાસ લેતાં હતાં. એકલવાયું વહાણ ધીમે ધીમે સરકતું હતું......
“સુકાની સુકાની !' નાખુદાએ ભૂગરામાંથી સાદ દીધ: ઉથમણ કર !.ઉથમણ કર !.ખારવા, હોંશિયાર!...”
અને નાખુદાએ દરિયાના પાણીમાં લાંબુ દોરડું ફંગોળ્યું.
શાંત પાણીમાં ચોખંડ છેલ્લે જ્યાં દેખાયો હતો તે તરફ દૂદે લાંબા હાથે સેલારી તરથી જતો હતો.
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાપ તારું પરકાશ રે!
૨૨૯
વહાણ ઉથમણ લેવા માંડ્યું. ઉથમણ એટલે સામા પવનમાં ચાલવું. એટલે સમા પવનમાંથી સામા પવનમાં જવા માટે એને અરધ ચા લે પડે. એટલે અકસ્માતની જગ્યાની આસપાસ એ ધીમે ધીમે ગોળ ગતિ કરે.
બગલો ઈરાની એટલે લાંબા ખૂણને ધીરે ધીરે જવાબ આપે એ પાછળથી બજદાર ને આગળથી તીખ. તીખો મોરો ને ધીંગી પછાડ એટલે નવા નકોર કપડાં પહેરીને કઈ નાજુક નવેલી મેરાણી ચાલી જતી હોય એમ, મેટું પાતળું, છાતી પાતળી...ને કેડની નીચે ઉપસેલાં કોરાં કપડાંને કારણે બહુ ફૂલેલી લાગે એવી.
ઘંટનાદ ઉપર એક કાન માંડીને ખલાસીઓએ પિતાના હાથ અચાનક દરિયામાં પડેલાની વહાર કરવાના કામમાં યંત્રવત્ વાપરવા માંડ્યા.
ખારવા જેટલી ભોળી કેમ બીજી કઈ નહિ મળે. માનવસમૂહમાં એકમાત્ર ખારવા સમૂહ એવો છે, જે ભારેમાં ભારે હિંમતબાજ છે, વધારેમાં વધારે હામવત છે ને વધારેમાં વધારે ભળે ને વહેમી પણ છે. ધરતીની એકએક વાતને એ પૂરી અંધશ્રદ્ધાથી સાચી માને છે.
ને એમાં આ કૌતુક !..જાણે પાતાળમાંથી કે આભમાંથી અદીઠ અને અશરીર આવતા હોય એવો આ નાદ !...કઈબીજ પણ નહિ, કેવળ દેવના મંદિરમાં હોય...દરિયાના દેવના મંદિરમાં જ સંભવી શકે એ ઘંટને અવાજ... ' હવે એ અવાજ એકધારો એકસરખે બધાને સાફ સંભળાતો હતા. જાણે કે અદીઠ ભક્તજન, કે અદીઠ અશરીર દેવમંદિરમાં ઘંટ વગાડતે હોય એમ..ટન.ટન ટનનનનન...
ને કઈ કઈ વહેમીઓના વધારે પડતા સરવા કાનમાં તે “જય ભોળાનાથ !ના અવાજના ભણકારા સંભળાવા માંડયા. હવે આખી
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૦
જગતશાહ
જ જાણે એ અશરીર અવાજથી ભરાઈ ગઈ.
સીદી, નાખુદ, જગડૂ વહાણની જમણું અત્રી ઉપરથી નીચે લળી લળીને જોતા હતા. નાખુદાના હાથમાં લાંબી પાતળી આલાદનું ફીંડલું હતું ને દૂદાને આપવા માટે એ ફેંકવાને તૈયાર હતું.
વહાણ અરધ ચક્રાવો લેતું હતું ને હવે પવનના ખૂણ ઉપર ખૂણ કાપતું હતું. જેમ જેમ મોજાં ઉપરથી સમા પવનમાં સામે મેરે સરકવાને બદલે, ફરતા પવનમાં એને મેરો મેજાને વાઢવા માંડ્યો, તેમ તેમ વહાણ વધારે રેવંઢાર સામી મારવા માંડ્યું ને મેજમાંથી જાણે કઈ અંજલિ છાંટતું હોય એમ છાલકે ઊડી ઊડીને સસ્થા ઉપર વેરાવા લાગી.
દૂદાએ મહેનત કરી. એ તરવૈયે હતો મીઠા પાણીને, કૂવાને; છતાં એણે ખારા પાણીમાં વામ ભરવા માંડી. દરિયા જેવા દરિયામાં,
જ્યાં કઈ એંધાણ ના હોય ત્યાં, ચેખંડાએ ક્યાં ડૂબકી મારી એ કેમ કળાય ? ' ખંડાએ ત્રીજી અને છેલ્લી વાર પોતાનું માથું બહાર કાઢયું એ દુદાથી દશ હાથ બાજુમાં હતા. એક હેલારો મારીને ખંડ ઉપર આવ્યું, અને મેટે સાદે બોલી રહ્યો : “ઘંટનાદ!... ઘંટને નાદ !....ભગવાન શંકરને સાદ !....જય ભોળાનાથ!....જય ભોળાનાથ!......”
અને જાણે એ અવાજમાં એની સર્વ શક્તિઓ હણાઈ ગઈ હાય એમ એ પાછો પાણીમાં ગારદ થઈ ગયે ને દરિયાનાં પાણી એને માથે ફરી વળ્યાં !
“ચોખંડા !.... ખંડા ! હેંશિયાર ! હું આવું છું !” દૂદાએ મેરા ફેરવીને હેલારે લીધે. ને નાખુદાએ આબાદ નિશાન લઈને હવામાં કોઈક મહાસર્પ સળવળતો હેય, કોઈ નાગણ ઊડતી હોય,
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાપ તારું પરકાશ રે!
(૨૩૧ એમ પિતાના હાથની આલાદ જ્યાં ચેખડો ગારદ થયે હતો ત્યાં સરકતી ફેંકી.
એકાએક દૂદાની સામે પેલો આંધળી દેડ કરીને દરિયામાં ઝંપલાવનાર ખલાસી નીકળે. એનું માથું બહાર નીકળ્યું ને એના તરફડતા હાથેએ દૂદાનું માથું પકડ્યું. • વહાણ ઉપરથી એક સામટી ચીસી ઊઠી. ને એક કાબેલ તરો એક આલાદને મોઢામાં ભરાવીને નીચે કૂદ્યો.
અણજાણ ઉતાવળે પકડાયેલી આલાદ રવિસરના ધેકાના ઉપરના છેડામાં ભરાઈ ને તરવૈયા ખલાસીને એની જાણ ના રહી. મોઢામાં પકડેલી આલાદે એને દરિયાની સપાટીથી એકાદ હાથ ઊંચે સુધી જવા દીધે. પછી આલાદ ખેંચાઈ અને એણે ખલાસને એક ઝાટકે વહાણની બાજુ સાથે અફાળે. બે-ત્રણ ખારવાઓએ આલાદને રવિસરના છેડામાંથી મોકળી કરી. ને એક-બે ખારવા એને મદદ કરવા નીચે કૂદી પડ્યા.
અને ડૂબતાને બચાવવાની સંપૂર્ણ વ્યવસ્થા કરીને જ્યારે ખારવાઓએ જોયું ત્યારે દરિયાની સપાટી સાવ નિજન હતી. કોઈ સર્ષ પિતાનું મુકામ શોધતો હૈય, એમ માત્ર નાખુદાએ ફેકેલી આલાદ જ પાણી ઉપર તરતી હતી.
ને એમના માથા ઉપર ઘંટને અવાજ જોરથી થવા લાગે.
અને કેઈ અગમ્ય પરચાની સામે માણસ વામણો બનીને મૂક - અને મૂઢ ઊભે રહે, એમ સહુ સ્તબ્ધ બનીને ઊભા થઈ રહ્યા.
પિંજરિયાએ બૂમ પાડીઃ “સમાલ નાખુદા ! જમણી બાજુ 'સમાલ!'
ઘંટને અવાજ હવે વધારે પાસે આવતે લાગતું હતું. ને આ સહુએ જમણી બાજુએ જોયું તે ચોખંડાનું શબ દરિયા ઉપર ચતું
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
R૩૨
જગતશાહ
પાટ પડીને મકરાણુના કાંઠા તરફ વહી રહ્યું હતું ! દિરયા એને વહાણુથી દૂર લઈ જતા હતા !
જગડૂને તા માત્ર મૂગા મૂંગા જોયા કરવા સિવાય કાંઈ શેષ રહ્યું ન હતું : એને તા દરિયાનાં મેાજાની ગતિએ ગતિએ કયારેક મેાજાના શિખર ઉપર ચડતું, કયારેક મેાજાની ભાગમાં નજર બહાર ચાલ્યું જતું શખ જ જોઈ રહેવાનું હતું ! વહાણુની ક્રાઈ વહાર એને પહેાંચી શકે એમ ના હતી.
ભગવાન શંકરના મહાધામ તરફ મહાયાત્રાએ ઊપડેલા આત્માને જાણે અવિરત સાદ પાડતા હાય, એમ હવે ઘટના એકધારા અવાજ સંભળાતા હતા.
હૂદા અને ખલાસીનાં તા કાઈ એંધાણ દેખાતાં નહોતાં.
કઈ રાષે ભરાયેલા બાપ, બાળકે પથ્થરપાટી ઉપર દારેલા આકારને ભૂંસી નાંખતા હેાય એમ, આંખના પલકારામાં દરિયાલાલે વહાણના સથ્થા ઉપરથી જગડૂના બે સાથીઓને જાણે ભૂંસી નાખ્યા !
ચાટ લાગેલા ખારવાને મદદ કરવાને જે બે ખારવાએ નીચે ઊતર્યા હતા એમાંથી એકે વિસ્મયને પેાકાર કર્યાં. તે પેાકાર પાડીને એ ઝપાટાબધ વહાણના પાછલા ભાગમાં વહાણુની સાપણને ટેકેટકે તરવા લાગ્યા.
એકાએક ધટના નાદથી જાણે દરિયા ને આકાશ ભરાઈ ગયાં; વહાણ પણ ઊભરાઈ ગયું. અને બીજી જ પળે એ નાદ સદતર બંધ થઈ ગયા ! ત્રીજી પળે વળી ફરી એના કયારેક કયારેક એક એક ટંકારા સાઁભળાઈ રહ્યા.
સુકાનના વીણા ઉપરથી ખલાસી ઉપર ચડયો.
‘ સાંભળેા, ધંટનાદ સાંભળેા !' જોરથી હસીને એણે સાદ પાડયો. અને પેાતાના હાથમાં આવેલા ધંટને વગાડતા. વગાડતા એ સથ્થા
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાપ તારું પરકાશ રે!
૨૩૩ ઉપર, પાણીથી નીતરત, જાણે ઘંટનાદને જળકેડો પાડતા હોય એમ, નાખુદા તરફ આગળ વધ્યો.
નાખુદા આગળ પહોંચીને એણે, બધા જ દેખી શકે એમ, ઘંટ ઊંચે કર્યો, પોતાના હાથમાં હલાવ્યું.
“આ કોઈ દરિયાને સાદ નથી, ધરમને સાદ નથી, પાપને સાદ નથી; આ તે સાચેસાચ ઘંટ છે ઘંટ !'
અને ઘંટ એણે નાખુદાને આયો.
આ ક્યાંથી મળે, હેકમ ?” નાખુદાએ પૂછયું.
“આપણું વહાણના સુકાનની પાંખના પાંખિયામાં એક લાકડાના કટકા સાથે એ જકડાઈ રહ્યો હતે.”
પણ હવે સહુ ધીરજ ધરે ! હેનહાર હું રહી ! દરિયાના બાળને દરિયે બોલાવી લીધો છે, એને હરખ-અફ્સોસ કઈ ના કરે. સહુ વહેમને ભાંગી નાંખે ! વહાણને હવે તે ગમે તેમ કરીને સંભાળે ! સુકાની, વહાણને હવે સમું-સુતર લે !'
જે તરફ ખંડાનું શબ દરિયામાં, એની નજર સામે, એની લાચારી ઉપર, તણાયું હતું, એ તરફ અનિમેષે જઈ રહેલા જગડૂને નાખુદાએ કહ્યું:
“નાના શેઠ, દરિયે કોઈને હરખ ના હોય, કેઈને અફસેસ પણ ના હૈય; આપણું લેણું એટલું ઓછું ! અને આ તમામ આફતના મૂળ સમે આ ઘંટ...'
સંચાની પૂતળી હોય એમ જગડૂએ ઘંટ હાથમાં લીધો. એના કદ કરતાં એનું વજન ઘણું ભારે લાગતાં એણે ઘંટને વધારે ધ્યાનથી જે. ઘંટ નક્કોર સેનાને હતા, ને એના ઉપર લખ્યું હતું?
સેમિનાથના સેમપુરા સલાટ અંદરજી મેઘજી વિસ વરસથી
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૪
જગતશાહ
હેરમજ બંદરમાં વસવાટ કરે છે. ત્યાં એમણે બાદશાહને મહેલ બાંધે છે. શિરાઝની મસ્જિદ બાંધી છે, ભગવાન ભોળાનાથે એને બરકત આપી છે; એના પુણ્યસ્મરણમાં આ સેનાને ઘંટ એમણે ભગવાન સોમનાથને સમર્પણ કર્યો છે.' . ‘પણ આ ઘંટ અહીં ક્યાંથી?’ નાખુદાને કૌતુક થયું, આવો સેનાને ઘંટ દરિયામાં તરતે કયાંથી ?”
એક જાડું પાટિયું હતું—કોઈક વહાણના ભંગારનું—એમાં એ ભરાઈ ગયેલું.'
એ પાટિયું ક્યાં છે?' “ઉપર લાવ્યો છું; સા ઉપર પડ્યું છે.'
એને અહીં લઈ આવ.' સોદાગર સીદીએ કહ્યું. ખલાસી હેકમજી જઈને એ પાટિયું લઈ આવ્યો.
સીદીએ પાટિયું જોયું. રવિસરમાંથી છૂટું પડી ગયેલું, ગીલતીસાપણનું એ લાંબું પાટિયું હતું. એને એક છેડો વિચિત્ર રીતે ધારે પડતો બટકી ગયો હતો. એની બીજી સપાટ કિનાર ઉપર કાળાંપીળાં-ભૂરાં ધાબાં હતાં.
નાખુદાએ પાટિયું જોયું. એની ભાંગેલી વારોમાંથી એને અંદરને ભાગ ઉઘાડો થયો હો એ જે. એણે એ સૂંઘી જોયું; નખેથી ખોતરીને છીંકણી સુંઘતે હેય એમ એને ઉખેડ પણ . પછી એણે કહ્યું :
“આ ઘોઘાની બાંધણીના વહાણની સાંપણને કટકે છે. કેઈકે આ વહાણ સળગાવ્યું લાગે છે.'
પછી નાખુદાએ પાટિયું સીદીને પાછું આપ્યું ને પૂછયું. મેટા શેઠ, તમને કેમ લાગે છે?”
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાપ તારું પરકાશ રે!
૨૩૫ વહાણ આપણા મલકનું હોવું જોઈએ, એમાં તે ને નહિ. ચોપડમાં માક્લીનું તેલ આપણા મુલક વગર દરિયાલાલમાં બીજું કોઈ વાપરતું નથી. બાકી દેવાનું હોય કે ના હોય એ હું ના કહી શકું.
“ઘઘાના બારૈયા કોળી સુતાર વિના આવી વાઘરાધાર બીજે ઠેકાણે પડતી નથી–નીચેથી પંખતી ને ઉપરથી સાંકડી; એટલે ખંભાતમાં એકબીજા ઉપર પાટિયે પાટિયું ગોઠવે છે એમ નહિ પણ વાઘરાધારની અંદર ઉપરનું પાટિયું નીચેથી ધારમાં સેરવે, નીચેનો ભાગ પંખતા હોય એટલે પાણી પીને પાટિયું લે ને પછી જડબેસલાક થઈ જાય. આને માટે ખાસ મલબારી સાગનું જ પાટિયું જોઈએ. આ સાગ મલબારી છે. આ વાધરાધાર ઘોઘાની છે. આ વહાણ ઘોઘાનું.”
“પણ કઈકે એને સળગાવ્યું હોય એમ કેમ કહેવાય? કદાચ પિતમારી આગ લાગી હોય તે ?”
પિતમારી આગ સાપણમાં ન આવે, મોટા શેક, ને તેય બહારથી.”
હા, એ ખરું. ને વળી આપણે છીએ પણ મકરાણી કાંઠીના દરિયામાં, જ્યાં પીથલ સુમર પકડેલાં વહાણને કાં તો ડૂબાવી દે છે ને કાં તે સળગાવી મૂકે છે.' - પિંજરિયાને સાદ એમની વચમાં આગના ગોળાની જેમ ફાટયો:
નાખુદા, નાખુદા ! સમાલ ! જહાજ !...જહાજ !...જહાજ !.. મકરાણી કાઠી દીમનું. જમણ અત્રીએ..જહાજ !..જહાજ !... જહાજ !પીથલ સુમરનું જહાજ !...સુમરાની આરમાર...નાખુદા, સમાલ! નાખુદા, સમાલ...જમણ અત્રી..મકરાણી કાઠી...જહાજ પીથલ સુમરાની આરમાર !'
દૂર દૂર સીમમાં એક જહાજના સઢને ઊંચે આવતે એમણે જોયે.
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫. ... ... ... પીથલ સુમર
એ અવાજ ! દરિયાલાલ ઉપર આમ તે બિરાદરીને સાદ; ગામગામના સમચાર મળવાને સાદ, એકબીજાને ખૂટતાં સીધાં ને પાણીની આપલેને સાદ; અગાધ સાગર વચ્ચેની એકલતામાં જાણે આંધળાને લાકડી ને ભૂખ્યાને ભેજન મળ્યાને એ સાદ!
પણ મકરાણી કાંઠી ઉપરને એ સાદ કોઈ બિરાદરીને ન હો, કોઈ સખાતને ન હતે. મકરાણી કાંઠી ઉપરને એ સાદ તે જાણે મગરમચ્છની ડણકના પડઘા જેવો હતો.
નાખુદાએ સુકાનીને ઉતાવળે સાદ દીધો. ને સાદને પડ પાછા ફરતો હોય એમ સઢની થપાટ સંભળાઈ સુકાનીએ કારીગરી, હિકમત અને આળપંપાળને બાજુએ મૂકી હતી. ને સુકાન સીધું મલબારી લાલ ઉપર વાળીને મૂક્યું હતું.
જહાજ જાણે હમણાં ઊંધું પડ્યું કે ઊંધું પડશે. ખારવાખલાસીઓના પગો જાણે ઊપડીને માથે આવ્યા. સઢ ફૂવાથંભને ભારે જોરથી થપાટ મારી ને આડું પડેલું વહાણ મોરોવંઢાર થરથરી ગયું. ધીરે ધીરે વહાણ પાછું સભર થયું ને એને મોરો મલબારી લાલ તરફ સીધે અગ્નિ ખૂણામાં મંડાય.
આ તો દરિયાના ખેલ ને દરિયાના પાણીના મામલા. નવી વાત જાગે તે જૂની વાત, પાણી ઉપર લખેલા અક્ષરેની જેમ, સાવ ભૂંસાઈ જાય. બની ગયેલા વસમા પ્રસંગને જાણે શું નાખુદ કે શું
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
પીથલ સુમારે
૨૩૭
ખારે સાવ વીસરી ગયા ને હવે સહુનું ધ્યાન દૂર દૂર સીમમાં પિતાના ખૂવાનો માર કાઢતા જહાજ ઉપર ઠર્યું હતું. નાખુદો જાણે એટલા ઉપરથી પાછળ આવતા વહાણને ને પિતાના વહાણને વેગ સરખાવવા મથત થતો.
માત્ર એક જગડુનું ધ્યાન ચલિત થયું નહિ; જે સ્થાને એના બાળપણના બે સાથીઓએ જળસમાધિ લીધી હતી, એ સ્થાન એણે અંદાજે નક્કી કર્યું હતું ને એ સ્થાન ઉપર જ એની આંખે અવિચલ મંડાઈ ગઈ હતી. એને ચહેરો તંગ હતો. એની આંખે સુકી હતી. એને પડદા પાછળ, જાણે ખારા સાગરનેય અદેખાઈ આવે એટલાં, પાર વગરનાં આંસુ ભર્યા હતાં. એના હોઠ એના દાંતમાં પિસાયા હતા ને એમાં લેહીના ટશિયા ફૂટયા હતા. એના હાથ સંસ્થાના કાવરાન ઉપર હતા ને હમણાં જાણે કાવરાનને થોભો એ હાથની મૂઠીની ભીંસમાં બટકી પડશે, એમ લાગતું હતું.
જગડૂનું ઈરાની જહાજ કે રેતીના રણમાં હાથી નાસવા માગે એમ આગળ ધપતું હતું. એને મર જાણે ઉતાવળ કરતો હતે. ને એને વંઢાર જાણે એને પાણીમાં જકડી રાખતા હતા. તીખા મહેરા ને ધીંગા બેજદાર વંઢારવાળા બગલાની મોજ તે શાંતિના સમયની છે; જ્યારે વહાણના નાખુદાને કે વહાણના વહાણવટીને માથે ફિકર ના હોય, ત્યારે બગલાની સફર એ તે જિંદગીની એક મોટી મેજ છે. દરિયાના મિજાજની પણ એ બગલાને જાણે ઝાઝી પરવા નથી દેખાતી; એ તે જાણે દરિયાના રાજાની અદાથી એકધારું ચાલ્યું જાય છે. બગલો એ વેપારીનું વહાણ ગણાય છે.
પણ જો એ બગલાને માથે કઈ ને કોઈ જાતની ચિન્તા બેઠી હોય, ત્યારે તે એ ચિત્તાને વધારનારું જ જહાજ છે. એની ગતિ ઝડપથી વધારી શકાતી નથી. એની ગતિ ઝડપથી મંદ કરી શકાતી નથી. સુકાનને એ સીધો જવાબ દેતું નથી. સઢને એ સીધું તાણ
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૮
જગતશાહ
આપતું નથી. જૂના જમાનાને જાણે કોઈ સુખી ડેસે વખત પ્રમાણે ચાલ બદલવાની ના પાડતો હોય એમ, આ જહાજ દરિયાના પલટાતા રંગની સાથે ચાલ બદલવાની ના પાડે છે.
નાખુદાએ પોતાની કરામત વાપરવા માંડી. પવનને એક ખૂણ કાપીને લેવાનું કર્યું. એણે કલમી ઉપર સઢ ચડાવ્યું.
પણ એની ગતિમાં કાંઈ ખાસ વધારે ઝડપ આવી નહિ– જેકે એની મૂળ ઝડપ પ્રમાણમાં એકધારી અને સારી હતી.
ને પાછળ આવતું જહાજ તે જાણે કેવળ ચીલઝડપ માટે જ બંધાયું હતું. પાતળા તીર જેવો એને ઉઠાવ ને એના ઉપર ત્રણ ત્રણ ખૂવા ને એના ઉપર ત્રણ ત્રણ સઢો; ને એમાં વચલા મેટા ખૂવા ઉપર ચોખંડી સઢ. એ વહાણ જાણે દરિયા ઉપર તરતું ન હતું, દરિયાની સપાટીથી જાણે એક વેંત ઊંચું રહીને ઊડતું હતું !
દરિયામાં એક વહાણ જે બીજા વહાણને પીછો પકડવા માગે તે દેડ તે થાય જ. ટૂંકામાં ટૂંકી દોડ મેરે આંતરવાની, ને લાંબામાં લાંબી દોડ મોરોપંઢાર પીછો પકડવાની. આગલા વહાણના શિરેટામાં જ જે પાછલા વહાણને જળકેડો પડે તો તે પાછલા વહાણને લાંબી જ દોડ કરવાની રહે. પાછલું વહાણ મકરાણના પીથલ સુમરાનું હતું, એ વાત અજાણી નહતી. ને એને ઇરાદો પણ કાંઈ સારે નહોતા, એય અજાણ ન હતું. મકરાણના દરિયા ઉપર પીથલ સુમરે માલિકી હકક જાહેર કરતા હતા. ને એની માલિકી ગુજરાતની વેપારી વહાણવટ માટે શો મર્મ ધરતી હતી એ તે વહાણ ઉપર બે બે જાતને ભેગ લઈને આવી પડેલા સેમપુરા સલાટ અંદરજીના સેનાના ઘટથી માહિત થતી હતી.
એમાં કોઈ શક ન હતું કે પાછળનું વહાણ આગળના વહાણને પીછો પકડીને એને શિરેટ બરાબર પકડતું આવતું હતું.
નાખુદા પાસે કરામત ઘણી હતી; પણ એની એક પણ કરા- .
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૯
પીથલ સુમરે મતને જવાબ આપે એવું આસાન આ વહાણ ન હતું. એની અસલ બાંધણીમાં જ એની પીઠ ઉપર ભારે બે જ હતા. ને એ બેજને કારણે એની પીઠ દરિયા ઉપર તરવાને બદલે પાણી કાપતી હતી.
નાખુદાએ ઉથમણ કરી જોઈ. પવનને વધારે ને વધારે તીખે ખૂણ આપવા માંડયો. પરંતુ પાછળનું વહાણ આગળને વહાણ ઉપર સરસાઈ ભગવતું ઝડપથી ચાલ્યું આવતું હતું. એમાં પણ શક ન હતો કે એ વહાણને વેપારીઓની વહાણવટ આંતરવાને જ બાંધવામાં આવ્યું હતું. વળી એમાંય શક ન હતું કે મકરાણના દરિયાના દાવાદાર પીથલ સુમરાએ એ દાવાને વાઘનખ આપવાનાં હથિયાર સજ્યાં હતાં.
હવે પાછળના વહાણના સંસ્થાની બેય અત્રી ઉપર ખારવાઓ દેખાયા, ખારવાઓની લંગાર દેખાઈ. આગળના વહાણને બતાવવાને માટે એ લેકે ઊંચે ઊંચે ઉછાળીને કાંઈક દોરડે બાંધીલી વસ્તુઓ સાથે નટખેલ કરતા હતા. આ વસ્તુ શું હતી, એ પણ એમને ગુપ્ત રાખવું ન હતું. એ કડાં હતાં–વહાણવહાણ ઘસાય ત્યારે દરિયામાં એમને સાથે જકડી રાખવાનાં કડાં હતાં. હવે એમના ઇરાદા માટે કોઈને રજ સરખીયે શંકા હોય તે તે દૂર થતી હતી.
સીદી સોદાગર એકીટસે પીથલ સુમરાના મકરાણી જહાજને જોઈ રહ્યો હતે—જાણે માપી રહ્યો હતો. એની નજર ક્યારેક મકરાણી જહાજના સસ્થા ઉપર જમા થતા ખારવાઓને ગણતી હતી, ક્યારેક પિતાના વહાણના ખારવાઓની ગણતરી કરતી હતી.
ને એ ગણતરીમાંથી કોઈ સંતોષ મેળવાય એમ પણ ન હતું. મકરાણું જહાજ ખુલ્લી રીતે વઢવા જ નીકળ્યું હતું. એટલે એના ઉપર બીજો બેજ જ નહોતો. લગભગ સે જેટલા ખાવા તે ગણી શકાતા હતા. એમના કુહાડાઓ ને એમની કેશ પણ દેખાતી હતી ને જેને ન દેખાય એને દેખાડવાને માટે એ ઊંચી કરીને બતાવતા
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૦
જગતશાહ
હતા; લાંબા લાંબા ભાલાઓ ને પાતળાં પહેળાં પાનની ફરસીઓ પણ દેખાતી હતી. સદી ક્યાંય સુધી જોઈ રહ્યો. પછી એ ધીમે પગલે જગડૂ પાસે આવ્યા. દૂર દૂર, હવે તે પાછળ સીમની પણ નીચે કે અગોચર સ્થાન ઉપર એની નજર મંડાઈ રહી હતી.
“નાના શેઠ !” સેદાગરે એની પીઠ ઉપર હાથ મૂક્યો.
“હે..હું.હે...હે....' જાણે ઊંઘમાંથી ઝબકીને જાગતો હોય એમ જગડૂએ ઝબકીને પૂછ્યું: “હે, શું ?”
“હેનાર હે ગઈ!' સોદાગરે કહ્યું: “હવે હાશમાં આવો !”
ચેખડો મહારાજ અને દૂદે, એ તે મારા લંગેટિયા ભાઈ બધે....સોદાગર શેઠ! એમનાં માબાપને હું શું જવાબ આપીશ ?... અને પીથલ સુમરો...ઉમેદ છે સોદાગર શેઠ ! બસ, એક વાર એની સાથે મુલાકાત થઈ જાય.”
સોદાગરે માયાથી ભરેલું છતાં કડવાશથી નીતરતું હવે કર્યું ઃ “એ મુલાકાત બહુ દૂર નથી, નાના શેઠ, એ આવી જ રહી છે!'
હે..પીથલ સુમરો ?...ક્યાં છે ? ક્યાં છે?”
એ આવી રહ્યો, સોદાગરે કહ્યું : “જરા પાછળ નજર કરો !”
જગડ્રની નજર હવે પાછળ આવતા જહાજ ઉપર પડી. “આ પીથલ સુમરાનું જહાજ છે?” એણે પૂછ્યું.
“હા. એ વહાણને ઈરાદે એની માલિકી છાની નથી રાખતે.” “એના ઉપર પીથલ સુમરે પોતે હશે ?'
લાગે તે છે. જે મેરા ઉપર ઊભે છે એ જ મને તે સુમરે લાગે છે.”
જગડુએ ક્યાંય સુધી જોયા કર્યું. પછી એણે કહ્યું: “એને ઇરાદે સારો નથી લાગતો.”
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
પીથ સુમરા
'
મને પણ એમ જ લાગે છે. '
ભડન થશે ?
· ભંડન તેા નહિ થાય, પણ ભજન થશે, નાના શેઠ ! આપણી
પાસે એવાં સાધના ત્યાં છે કે ભડન કરી શકીએ ? ’
નાખુદા તાલેાજી શું કહે છે? '
૮ એ અને ખારવાઓ શીશે! ને તરાપા તૈયાર કરે છે.' અને આપ ? ’
"
'
૮ પીથલ સુમરા મારું બાન માગશે કે નહિ, ને માંગશે તા કેટલું માંગશે, એને વેત વિચારું છું.'
'
ર૪૧
જગ ચાંય સુધી એય વહાણાને વારાફરતી જોઈ રહ્યો; એયના વેગ વચ્ચેનું અંતર વિચારી રહ્યો.
ત્યારે તાલેાજીને કાંઈ સૂઝતું નથી, એમ ? ’
. ના.
તે। શું આપણે ગુજરાતને કાંઠે પહેાંચીશું જ નહિ ? તે આપણા સામાન આ સેામપુરાના ઘટની જેમ દરિયામાં જ તારો ?'
સાદાગર થાડીવાર ચુપ રહ્યો; પછી માલ્યા :
હવે તા જીવ્યા–મૂઆના જુહાર ! હું જો જીવતા રહીશ ખબર પહેાંચાડીશ; તમે જો જીવતા રહેા તા ભરૂચના શંખરાજને મારા ખબર પહેાંચાડજો !'
(
નાના શેઠ !
તે। તમારા
સાલકીરાજ
સાદાગર શેઠ ! આપ તે દરિયામાં જ ઊછરીને વૃદ્ધ થયા છે. તાલાજી પણુ દરિયામાં જ મેાટા થયા છે. તમે એય જાણુકાર છે, પણ ક્યારેક...કચારેક...બિનઅનુભવીને સૂઝે.સૂઝે...’
અને સીદી સાદાગરને મૂકીને જગડૂ ઉતાવળા ઉતાવળા તાલાજી પાસે ગયેા. એણે કહ્યું : ‘ તાલેાજી ! વહાણવટમાં હું તેા તમારા ચેલા.’ તાલાજીને ગુરુચેલાની વાત અત્યારે અસ્થાને લાગી. પાછળનું
૧૬
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૨
જાતશાહ
મકરાણ જહાજ હવે એક રાશ પણ દૂર ન હતું.
તે આજ ચેલા તરીકે માગું છું,’ જગડૂએ કહ્યું, “મકરાણી જહાજ ભંડન કરવાને જ આવે છે. એ લંડન ખેલવાને મને કે આપ નાખુદા !”
ક્ષણભર દિમૂઢ બનેલા નાખુદાએ પૂછયું: “પાછળના વહાણમાં કોણ છે, એ જાણે છે ?'
પીથલ સુમરે પોતે ! ત્યારે જ આભમાંથી ચેખડ ને દૂદ એમના મારણહાર સામેનું મારું લંડન જેશે ને?”
લંડન જેશે ? આભમાંથી ? નાના શેઠ, કંઈ ગાંડા તે નથી થયા ને.?”
“એ પણ તમે જેજે ને તલોજી. હું લંડનની રજા માંગું છું તમારી પાસે; મને એ રજા આપે !'
આમાં રજા આપવા જેવું છે શું, નાના શેઠ ? એ વહાણ લંડન માટે બંધાયું છે; આપણું જહાજ ઈરાનના શાહની સહેલગાહ માટે બંધાયું છે. એમના ખારવાઓ દરિયાના જુદ્ધમાં કેળવાયેલા છે; આપણું ખારવાને કેથળા ઉપાડવાની ને આલાદ ખેંચવાની તાલીમ મળી છે. ખરું કહું તે, મેં પણ કઈ દિવસ ભંડન કર્યું નથી ને કેમ થાય એ હું જાણતા પણ નથી. એ આપણને ડુબાવવા જ આવે છે. ઉગારને કેઈમારગ મને નથી દેખાતે. તમને ઠીક પડે એમ કરો !”
સાંભળો નાખુદા!' જગડૂએ કહ્યું, “તમે ખેવૈયા છે, વડીલ છે, મુરબ્બી છે, દરિયાના જાણકાર ને અનુભવી છે; અને આ તે મારી પહેલી જ સફર છે. એટલે નાને મોઢે મેટી વાત કરતે હૈઉં તે માફ કરજો; પણ એક માણસ જે સામે ચાલીને લંડન વહોરવા આવે તે તે એ આપવું જ જોઈએ ને! ને એમાંય પીથલ સુમરાની સાથે તે ચોખંડા ને દૂદાને હિસાબ પણ પતાવવાને છે ને ”
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
પીથલ સુમરે
૨૪૩ નાખુદાને સમજાયું નહિ કે જગડૂ ગાડે છે કે શાણે ?
દરિયામાં તમારા જેવો વહાણવટી બીજે કઈ નથી, ને, અભિમાન તે નથી કરતે છતાં, મારા જેવો ઝુકાવનારો પણ બીજો કોઈ નથી. આપણે બે મળીને શું એક દરિયારને જેર ન કરી શકીએ...?” જગએ કહ્યું, ‘નાખુદા, એક કામ કરો : સુકાન ઉપર તમે જાતે બેસે. ત્યાં મારો અવાજ તમને નહિ સંભળાય, હું તમને મારા હાથને ઇશારા કરીશ, સમજ્યા ? જાઓ, વાર ના કર !”
નાખુદ કાંઈ સમજે નહિ. પરંતુ એની નજર પાછળ પડેલા શિકારી જહાજ ઉપર પડી. સપડાયેલા શિકારને જકડી રાખવાનાં કડાં જોર જોરથી ઉછાળતા ખારવાઓ એના સસ્થા ઉપર દેખાતા હતા. ઈરાની જહાજ જકડાય કે તરત અંદર કૂદી પડવાને એના સરથા ઉપર કુહાડાઓ અને ફરસીઓ લઈને જંગીઓ તૈયાર ખડા હતા. આશરે
ઢસે જેટલા જંગીઓ તે નરી નજરે કળાતા હતા; અને નજરેન કળાય એવા બીજા કેટલા હશે અને તે અંદાજ જ નહોતો. પરંતુ એક વાત તો સારા દરિયાલાલમાં જાહેર હતી કે એક માત્ર ગુજરાત ને મલબારનાં જહાજો સિવાય બીજા જહાજે દરિયે માઠો હોય કે પવન સામે હોય તે વહાણને હંકારવાને હરહંમેશ ખેલૈયાઓ રાખતા હતાં. ખેવૈ એટલે મોટાં મોટાં હલેસાં મારીને વહાણને હંકારનાર ગેલે. નાખુદાને એક વાત સ્પષ્ટ સમજાઈ હતી; બધાને પણ એ એટલી જ સાફ કળાઈ હતી કે ઈરાની વહાણમાં મકરાણી વહાણુ સાથે લંડન કરવા જેવો દાવ નહત, વેગ નહોતો, તાકાત પણ ન હતી. ને એ વાતની પીથલ સુમરાને પૂરી માહિતી હતી.
નાખુદે કેવળ જગડૂ સામે નજર કરીને ઊભો રહ્યો.
જગડૂએ કહ્યું: “નાખુદા ! હવે વાર ના કરે ! આમ પણ આપણે મરવાનું જ છે. આપણું વહાણ એ તે આપણું નાક ! એ જે પીથલ સુમરાને કબજે થાય, તે પછી આપણે નાક કપાવીને જીવતા ના રહી
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૪
જગતશાહ.
શકીએ. એટલે આમે પણ મરવાનું છે તે આમ પણ. મરવાનું છે; માટે તમે જાઓ અને મને મારા નુસખા અજમાવી જોવા દ્યો!' નાખુદા ગયા; જઈ ને સુકાન ઉપર બેઠા.
જગડૂએ સારગને ખાલાવ્યા. એને ટૂંકામાં ટૂંકી, પણ જરાય ગેરસમજૂત ન થાય એવી સૂચના આપી. એ સૂચના સાંભળીને ખારવા તેા સ્તબ્ધ થયા, પણ સીદી સાદાગરનાં તે। જાણે ગાત્ર જ ગળી ગયાં ! વહાણના વઢારના ભાગમાં નાખુદાની પાસે જ જગડૂ ઊભા રહ્યો; અને પાછળ ધસ્યા આવતા જહાજને અનિમેષ તાકી રહ્યો.
જગડૂએ એક હાથ ઊંચા કર્યાં, નીચેા કર્યાં, વળી ઊંચા કર્યાં. વહાણ જરાક થરથયું. એને વેગ જરાક નરમ પડયો.
પાછળ મકરાણી સુમરાઓએ હરખના પાકાર કર્યાં. એમનાં ફરસીઓ ને કુહાડા હવામાં નાચી રહ્યાં. એમના લાંબા ભાલા અત્યારથી જ જાણે દુશ્મનાને વીંધી નાખવા તલપાપડ થઈ રહ્યા. એમનાં કડાં જાણે શિકારને જકડવાને ઊછળી રહ્યાં.
વહાણુ નજીક આવ્યું. હવે એને મહેારા ઈરાની વઢારથી જરા પાછળ રહ્યો. જરાક પાછળ...હવે લગાલગ થયા......
જગડૂએ પાછળ જોયા વગર આંગળીની ચપટી વગાડી. તરત મારા આગળથી, લંગરની સાંકળ ઉપરથી, એ ખારવા નીચે ઊતર્યા. પરતુ મકરાણી જહાજનું એના ઉપર ધ્યાન ના હતું.
પીથલ સુમરાએ જોરથી સાદ દીધે। : · સીદી ! આવ્યા તે પાછે ?...હવે તારી જીવતાં ખાલ ઉતારીને તારા શખ સાલીને ના મેાકલું તે। મારું નામ પીથલ સુમરા નહિ ! '
જગડૂને જોઈ ને પીથલે ભયંકર હાસ્ય કર્યું :
6
આ વળી નવા સાદાગર કાણુ જાગ્યો, જે મકરાણી દરિયામાં પીથલ સુમરા પાસેથી ગુજરાત જાય ? ગુજરાતના વેપાર બધ છે....
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
પીથલ સુમરે
૨૪૫ વીશલદેવ વાઘેલે પીથલ સુમરાને હિસાબ ચૂકતે ન કરે ત્યાં સુધી ગુજરાતની દરિયાવાટ પીથલ સુમરાએ બંધ કરી છે. શું એ વાત એ જાણતું નથી ? એના મોઢામાં તે હજી એની માનું દૂધ ફરે છે ! ને બાપડી એની મા બોર બેર જેવડાં આંસુ પાડશે હા !...હા ! હા! -હા ! પીથલ સુમરાને આંતર્યો કેઈ સોદાગર જીવતે જાય, એવી જણનારી તે હજી પાકે ત્યારે ખરી !..હા ! હા!હા!..હા !'
પીથલ છાતી કાઢીને માથું પાછળ નાંખીને જોરથી હસે. એના તિરસ્કારભર્યા હાસ્યથી જાણે દિશાઓ ભરાઈ ગઈ. - એકાએક એનું હાસ્ય એના કંઠમાં થીજી ગયું ને એના ચહેરા ઉપર અપાર વિસ્મય છાયું. મકરાણી જહાજ ઈરાની જહાજના વંઢાર આગળથી સંચરતું હતું. એકાએક ઈરાની જહાજ થંભી ગયું; એ જહાજે ભારે મેટી હીંચ લીધી. અને સાથોસાથ ઈરાની જહાજન આખોય ખૂ, સઢ અને આલાદ મકરાણી જહાજ ઉપર છવાઈ ગયાં !
અચાનક પડેલા ખૂવાએ મકરાણ જહાજને જાણે કેડમાંથી દાખ્યું ને આખા જહાજ ઉપર જાણે સઢને પડદો પડી ગયો ! બહાવરા ને મૂઢ બનેલા મકરાણી જંગીઓને કંઈ સૂઝ પડે એ પહેલાં તો ઈરાની ખૂવાના મારથી મકરાણી ખૂવો બે કટકા થઈને પિતાના બાંધેલા સઢ ને આલાદ સાથે એમને માથે ઢગલે થઈને પડ્યો. છે ને સાથે સાથે મકરાણી જહાજની નીચે કુહાડાના ઘા સંભળાયા. સઢના બજદાર પિતના મારથી સસ્થા ઉપર ઢગલે થઈ પડેલા ખારવાઓ કે મારા ઉપર નર્યા ભયભીત અચરજની મૂર્તિ સમા પીથલ સુમરાને કાંઈ સૂઝ પડે એ પહેલાં તો એમના સુકાનનાં પાટિયાં ચૂરો થઈ ગયાં. ને એમની ભરતી સાંપણ ઉપર મોટાં ગાબડાં પડયાં.
નર્યા વિસ્મયથી પીથલ સુમરે મૂઢ થઈ ગયો. વાઘ હરણાને શિકાર કરવા જાય, એને ઝડપથી પીછો લે, હરણને નાસતું જુએ;
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४६
જગતશાહ
વાઘ એમ લગોલગ પહેચે ને છેલ્લી મારણફાળ ભરવાને તૈયાર થાય ત્યાં એકાએક હરણને પલટી લઈને સામે થતું જુએ, તે પણ એને આટલું વિસ્મય ના લાગે ! - પીથલ સુમર, જાણે કઈ બીજા જ વહાણને તમાશો જેતે હોય એમ, ઈરાની જહાજના બે ખારવાને દરિયામાં પડીને પોતાના સુકાનને ખુરદ કરતાં ને પિતાના જહાજની દરિયાકેર ઉપર કુહાડાએથી મોટાં મોટાં ગાબડાં પાડતા જોઈ રહ્યો.
એની પાસે ખારવાઓની તંગી નહોતી. એની પાસે જોઈએ તેટલા હંકારનારા હતા, જંગી હતા, પણ એ બધાય સસ્થા માથે હતા; ને સસ્થા માથે તે, કઈ કબર ઉપર વલંદીઓ પડી હોય એમ, સઢના પતિ હે આલાદનાં ગૂંચળાં પડ્યાં હતાં, ને એની નીચે એ દટાયાં હતાં. સઢનાં પિત પણ ભાંગી પડેલા ખૂવા સાથે બંધાયાં હતાં. આલાદમાં જ્યાં ત્યાં ગાંઠે પડી હતી. સઢની ગાંઠે ને પિતના બાંધા કાંઈ જેવા તેવા કે કાચાયે ન હેય. - સઢના પિતમાં આટલું વજન હોય છે, સઢની ગાંઠે આટલી હઠીલી હોય છે ને આલાદનાં દેરડો આમ હાથ, પગ કે ગળામાં ભરાઈને ખારવાને વારંવાર હેઠે પાઠી શકે છે, એને ખ્યાલ પણ ઘણાયને પહેલી વાર જ આવ્યું હશે!
જગડુએ ઈશારો કર્યો ને બે ખારવાઓ દરિયામાંથી ઈરાની જહાજ તરફ આવ્યા. વહાણ ઉપરથી આલોદ નાંખવામાં આવી; ને એને એ વળગી રહ્યા. જગડુએ હાથથી સંકેત કર્યો ને મકરાણી જહાજને ઈરાની જહાજે એક આંચક–ધક્કો માર્યો. એ ધક્કો પણ કાંઈ સાધારણ જહાજન નહોતે, ભારે બોજદાર જહાજને હતે.
સઢ ને સુકાન વગરનું બનેલું મકરાણી જહાજ એ ધક્કાથી પડખાભેર પડ્યું. ઈરાની જહાજના ખારવાઓએ ઢાળેલ ખૂવા ને પિતની આલાદ તમામ સેરવીને ઝપાટાબંધ ફેંકી દીધી. ને કલમીના
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
પીથલ સુમર
૪૭
નાના સઢ અને સુકાનના દેરથી ઈરાની જહાજ મકરાણું જહાજથી દૂર ખસી ગયું. દરિયામાં પડેલા ખારવાઓને ઉપર ખેંચી લીધા.
મકરાણી જહાજ ઈરાની જહાજના ભારે બેજદાર ધક્કાથી ખાંગુ વળી ગયું, સાવ પડખા ભેર પડયું ને એમાં પડેલાં ગાબડામાંથી વહાણમાં પાણી ભરાવા લાગ્યાં.
વહાણ આડું પડખાભેર થયું એટલે એના ઉપરના સઢને ભંગાર પણ સળવળતે ને તાણ કરતા ઘસડાતે ઘસડાતે, નીચે સપડાયેલા કંઈક ખારવાઓને દબાવતે, સંસ્થાનાં પાટિયાં સાથે ભીંસી નાખતે નીચે દરિયામાં ખસવા લાગ્યું. ને કાળી ચીસે સઢના પિત નીચેથી ઊઠી રહીખૂવાના લાકડા ને સથ્થા વચ્ચે ઘંટીમાં આટ દળાય એમ એ દળાઈ રહ્યા. જાણે કોઈ કરવતથી રસાતા હોય એમ વેગથી સરકતી આલાદ નીચે એ રહેસાવા માંડ્યા. સઢનું નીચેનું તાણ ને વહાણ સાવ પડખાભર એટલે કેઈને પગ ઠરે નહિ, ક્યાંય પગ ટેકવવાનું ઠેકાણું નહિ, ક્યાંય પકડવાને સહારે નહિ. ને પળપળના નીચેના તાણને લીધે ખારવાઓ તે જાણે સઢના કફનમાં વીંટળાતા હેય એમ બેવડ વળી, ચીસે પાડતા, દરિયામાં પથરા પડે એમ ફેંકાવા લાગ્યા. કેટલાક સઢના કફનમાં વીંટળાઈને ગૂંગળાઈને મૂઆ. કેટલાક આલાદની નીત નવી પડતી ફસલીઓથી પાણીમાં ઊંધે માથે લટકીને મૂઆ. કેઈ વળી હાથપગ ભાંગેલા તે એમ ને એમ દરિયામાં ચીસો પાડતા ગયા. ને જે થોડા શેષ રહ્યા એ, અંગે લાગેલા વહેતા જખમમાં દરિયાનાં નીતનવાં લૂણ ભરાતાં, કાળી ચીસ પાડી રહ્યા.
પીથલ સુમરે તે પલભર કઠપૂતળી જેવો બની રહ્યો. એના કાનમાં હજી ખારવાઓની ચીસો ગાજતી હતી. પળ પહેલાં એ ચીસો હરખની હતી, શિકારને ચૂંથી નાખવાની લિસાની હતી; બીજી પળે એ ચીસે મરણચીમાં પલટાઈ ગઈ! એ પલટે કેમ થયો, એ જ એને તે સમજાયું નહિ. ને એ સમજવાની કેશિશ કરે એ પહેલાં
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૮
જગતશાહ
તેા એ પેાતાના વહાણુના મેારા ઉપરથી દરિયામાં, જાણે નકામા કચરા ફૂંકાય એમ, ફેંકાયા !
નાખુદા તાલેાજી દરિયામાં કૂદી પડયો. એણે એક ડૂબકી મારી. એના હાથમાં પાતળી આલાદ હતી. ડૂબકી મારીને એ પીથલ સુમરા પાસે નીકળ્યા. પીથલ એને ખાઝવા ગયા, એટલામાં નાખુદાએ એના માઢા ઉપર જોરથી મુક્કો માર્યા; પીથલનું માથું પાછું પડયું ને એટલા દરિયા લાલ રંગાઈ ગયા ! નાખુદા તાલેાજીએ એની ક્રેડ ઉપર આલાદ બાંધી દીધી. ‘ સારંગ ! ' એણે સાદ દીધા : ‘ ખેંચા ! '
તાલેાજી તરતા તરતા આવ્યા તે ઉપરથી જગડૂએ નાંખેલી સીડી ઉપરથી ઉપર ચડયો. એ ખલાસીએએ, કેાઈ ઢેઢ મૂએલા ઢારને રાશ બાંધીને ઘસડે એમ, પીથલ સુમરાને મકરાણી જહાજ ઉપર ઘસડયો, ને સવ્થા ઉપર ફેક્યો. ત્યાં તે થેાડું પાણી પીધેલી તે હતબુદ્ધિ–હતચેતન હાલતમાં પડયો રહ્યો. માત્ર એની આંખેા એના વહાણ ઉપર જાણે કાંઈ જોતી ના હાય, જોયેલું માનતી ના હાય, એમ અધમેારછાની નજરે તાકી રહી !
મકરાણી જહાજ સાવ આડું પડયું હતું. એની દરિયા સાથે જડાયેલી બાજુમાં ગાબડાંમાંથી પાણી આવતું હતું ને એ બે વહાણાના ખૂવા, સઢ ને આલાદ એને પાણીમાં ચોંટાડેલું રાખતાં હતાં.
કફન નીચેની ચીસે
ધીમે ધીમે એ ભંગારની નીચેથી એક-બે એક-બે લાશેા નીકળીને દરિયાના પાણી ઉપર સરકવા લાગી. ધીમે ધીમે એ ભંગાર અને એ ભયંકર સફેદ હળવી ને હળવી થતી હતી. ખે–ચાર ખારવા એની નીચેથી જીવતા પણ નીકળ્યા તે જાણે ક્રાંઈ મહા ભયથી ભાગતા હૈાય એમ ઈરાનીજહાજની સામી બાજુએ તરતા જવા લાગ્યા. બિચારા થાડુંક તર્યા હશે ને દરિયાનાં પાણી એમને ગળી ગયાં !
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
પીથલ સુમરા
૨૪૯
ઈરાની જહાજ કલમીના સઢ ઉપર ધીમે ધીમે સંચરતું હતું. અને જ્યાં પાણીમાં ભંગાર આળાટતા હતા એનાથી આગળ નીકળી ગયું હતું. તે એની બેય બાજુએ થઈ ને, જાણે દરિયાએ પેાતાની અનંત-અખૂટ કાળની કબર ઉધાડી મૂકી હાય એમ, ભંગારની નીચેથી લાશ પછી લાશ નીકળતી જ જતી હતી ! ને ાઈ મહાસર્પને શેળાએ પૂછડીમાંથી પકડીને મેઢું બંધ કરીને જકડી રાખ્યા હોય ને ગતિહીન અનેલેા સર્પ એની કાંટાવાળી પીઠ ઉપર ચક્કરભમ્મર કરતા પણ્ડાટા લેતા હાય એમ પડખાભર પડેલું મકરાણી જહાજ ફરીફરીને ખૂવાના માથે અફળાતું હતું. હરપળે એનાં ખેચાર પાટિયાં તૂટતાં હતાં. હરપળ એક—એ રવિસર વિખૂટાં પડતાં હતાં. ને તૈય સાપ જેમ શેળાની પીઠ ઉપર માંથાં અફાળે એમ વહાણુ ફરી ફરીને અફળાતું હતું. એક જબરજસ્ત અવાજ સાથે વહાણ ફાટયું. એના ભંડારમાં પુરાયેલી હવા ભારે દબાણને લીધે ફ્રાટી. ને ફટાકિયાની જેમ વહાણના ચૂરેચૂરા ચારેકાર વેરાયા.
એક જબરજસ્ત આંચકા સાથે વહાણને ભંગાર આખા જ મિનારાની જેમ ઊંચા થયેા ને ઊંચા થઈ તે દરિયામાં તણાઈ ને ડૂખી ગયેા. જ્યાં ડૂખ્યા ત્યાં પાણીની ભમરીએ પડી. કાઈ મેાટી ગળણીમાં પાણી ઊતરે એમ પળવાર ત્યાં જાણે એક મેાડી ગળણી મડાઈ અને ગાળ ઘૂમતાં પાણી એમાં જાણે નીચે ઊતરવા લાગ્યાં.
ખીજી પળે એ ગળણી પણ સમાઈ ગઈ, ને ત્યાંથી વહાણના ભંગાર, લાશા, સામાન, સરંજામ સપાટીએ આવીને દરિયામાં ખેંચાઈ જવા માંડવાં. ઈરાનીજહાજ ઉપર સીદી, નાખુદા તે ખારવાએ પણ એટલા જ વિસ્મયથી જોઈ રહ્યા હતા. પળવાર પહેલાં એમને માતનેા ભય હતા; પળ પછી એ મેાત ઉપર લીધી હતી ! સારંગ તા પેાતાના હાથમાં પકડેલી તાકી રહ્યો હતા.
એમણે ફતેહ મેળવી
ચાર ડગરીઓને જ
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
રમe
જગતશાહ
માળી આ ચાર ડગરીમાં આટલી કરામત ! આટલી કરામત ! ખૂવાની પાસેની માત્ર ચાર ડગરી જ કાઢી નાંખવાનું જગડૂએ એને કહ્યું હતું. ત્યારે એને એનું રહસ્ય સમજાયું નહોતું; એને તે એ બેવકૂફીભર્યું લાગ્યું હતું. ને અત્યારે... અત્યારે...દરિયાની પીઠ ઉપર લાશો ને પાટિયાં સિવાય મકરાણ જહાજનું નામનિશાન દેખાતું ન હતું.
તાલેછે તે જગડૂને ભેટી પડ્યોઃ “નાના શેઠ ! મલક આખામાં વગોણું રહી જાત કે તાજીનું વહાણ લૂંટાયું ને બુડાડયું ! તમે... તમે મને ભવભવના મેણુમાંથી ઉગાર્યો ને અમને સહુને મોતના મોંમાંથી ઉગાર્યા.”
લાગણીના વેગમાં સીદી તે એક શબ્દ પણ બોલી શક્યો નહીં; એ કેવળ મૂંગો મૂંગો જગડૂને બથ ભરી રહ્યો. એની વૃદ્ધ આંખમાંથી કેવળ આંસુનાં બે બિન્દુ જ સરી પડ્યાં.
તાલોજીએ પીથલ તરફ આંગળી ચીંધીને જગડુને પૂછયું : નાના શેઠ! હવે આને શું કરવું છે?”
જગડૂએ બે કદમ પીથલ સુમરા તરફ ભર્યા, ત્યાં ઊભા રહીને એ ક્યાંય સુધી પીથલને તાકી રહ્યો.
પછી એણે કહ્યુંઃ “પીથલ સુમરા ! વીશળદેવ વાઘેલા સાથે હિસાબ તે વાઘેલે પોતે સમજી લેશે; પણ મારે તમારી સાથે મારે બે ભાઈબંધને હિસાબ સમજવાનું છે. હું રજપૂત નથી. મને વેરને વહરતાં ને વેરને ખાતર મારતાં આવડતું નથી. હું જેન છું, એટલે મને મારી આમન્યા આડી આવે છે, એટલે, મારા બે ભાઈબંધનાં કમત છતાં, હું તને જીવતે જવા દઉં છું. જા, જીવતો રહે..પણ જીવતે રહે ત્યાં સુધી કચ્છના જગડૂશાને યાદ કરતે રહે !'
પછી સારંગને એણે હુકમ કર્યો. એક લાંબા પહોળા પાટિયાને મકરાણ હાજના ભંગારમાંથી આંતરવામાં આવ્યું. એના ઉપર પીથલ
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
પીથલ સુમરે
૨૫૧ સુમરાને બાંધે. “છો પીથલ સુમરા ! દરિયાની દયા હોય ત્યાં સુધી છોને કરછના જગડૂને હવે કઈ દિવસ ભૂલતે નહીં.”
પીથલ સુમરાને હવે વાચા આવીઃ “હું રાજબીજ છું, રજપૂત છું. મારી સાથે વેર બાંધનારે સુખી નથી રહેતો. હું તારા ગામ ઉપર મીઠું વાવીશ; તારા ગામને હું તારાજ કરીશ. હું હું હું...”
ભલે', જગડૂએ કહ્યું: “ઈચ્છા થાય ત્યારે પધારજે કરછમાં! તમારા સ્વાગત માટે તૈયાર રહીશ. દરમિયાન તમે જાઓ ! જગડૂને તે તમે આટલું પાટિયુંય ના આપત, પણ જગડૂ તમને પાટિયું આપે છે ! દરિયાચારને જે દરિયાલાલ જીવતા રાખવા માગતા હોય તો તમે ભલે જીવતા રહે !'
બે ખારવાઓએ જેની સાથે પીથલ સુમરાને બાંધ્યો હતો, એ પાટિલું લીધું, ઉપાડ્યું, એક-બે હિલોળા લીધા, અને દરિયામાં રંગોળી દીધું!
એક ચીસ હવામાં સંભળાઈ. અને ઊંચેથી નીચે પાણીમાં પછડાયેલું પાટિયું ઉપર તળે થતું, ક્યારેક મેજાઓની ટોચ ઉપર ચડતું ને ક્યારેક મજાની ભાંગમાં દટાતું ને ક્યારેક ક્યારેક કળાતું આગળ ને આગળ ચાલવા લાગ્યું !
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬. .. ... ... .. માંડવગઢની જાન
આજે યશોદાના આનંદને કઈ પાર ના હતઃ આટઆટલી રાહ જોવરાવીને પણ છેવટે એને પ્રીતમ એને પરણવાને આવતા હતા ?
ઉતાવળા ઘોડાના અસવાર ભદ્રેશ્વરથી આવ્યા હતા. ઘડા પણ કેવા ? અસલ હેરમઝની ઓલાદના–જાણે પહાડને જીવ આવ્યો હોય એવા ! એ અસવાર સમાચાર લાવ્યા હતાઃ “ભદ્રેશ્વરના શેઠ જગડૂશા જાન લઈને આવે છે. જાનના સામૈયાની ત્રેવડમાં રહેજે !'
એ અસવારની પાછળ પરભુ ગેર આવ્યા હતા–રથમાં બેસીને. ને એમણે અમરાશાને વાત કરી એથી તે માંડવગઢને એ શેઠિયા જાણે હરખના આવેશમાં નાચવું કે રોવું એ જ નક્કી ન કરી શક્યો !
અમરાશા એટલે માંડવગઢને શ્રેણી. માંડવગઢમાં રાજ ચાલે દેવપાલ પરમારનું, પણ અમલ તે ચાલે અમરાશાને. માંડવગઢ એ મૂળ તે પરમાર ભાયાતનું ગામડું, ને દેવપાળ પરમાર એટલે એક ગામનો ઠાકર. જાતે સાત્વિક માણસ. દિવસે કોઈનું બૂરું ન જોઈ શકે ને રાતે આભના તારા ગણે. એને બધે વહીવટ કરે અમરાશા.
અમરશા સમજુ માણસ. એમણે ઝીણું નજરે પિતાની આસપાસની દુનિયા જોઈ. માળવામાં તે જાણે જાદવાસ્થલી જામેલી. ધારાને ઉજજૈનના પરમાર, એ બેય આમ તે રાજા ભેજના વંશજો; પણ એમનાં અંદરઅંદરનાં વેર ભારે ભયંકર. કહેવત છે ને કે સગા ભાઈ જેવો દુશ્મન બીજે કઈ ના હાય ! ને આ પરમારોએ એ વાત
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
માંડવગઢની જાન
૨૫૩
ઈતિહાસને ચોપડે સાચી કરી દેખાડી હતી ! અંદર અંદર ઝઘડતા કૂકડા જેવા એ બેયની ઉપર તાક માંડીને બેઠેલે દિલ્હીને સુલતાન. નીચેથી તાક માંડીને બેઠેલે ગુજરાતને વિશળદેવ વાઘેલો; ભંગાર થયેલા ગુજરાતને—માળવા ને દેવગિરિની ઉપરાછાપરી સાત સાત ચડાઈઓ ને તુરકાણની ચારચાર ચડાઈઓમાં સાવ નાશ પામેલા સિદ્ધરાજ જયસિંહના ગુજરાતને–સજીવન કરવાની એને તમન્ના હતી.
માણસ ચારેકેર જ્યાં નજર કરે ત્યાં નિરાશા અને બરબાદીના રણ સિવાય બીજું કશું દેખાય નહિ, એવી બિસ્માર હાલત થઈ ગઈ હતી. એમાં અમરાશાએ ખારા રણમાં મીઠી વીરડી જેવું માંડુગઢ બનાવ્યું. ચારેતરફના ઘેર સંહારમાંથી જેને એથી જોઈતી હોય એ માંડુગઢ આવે. સાથોસાથ કિલે તે એને એવો બનાવ્યો કે ચાર– ચાર પાંચ-પાંચ વરસ સુધી દુશ્મને અફળાય તેય એની કાંકરી સરખી ન ખરે, કે અનાજ-પાણી-ઘાસની તંગી ના આવે. પણ એ કાળમાં તે ચાર વરસ સુધી કઈ ગઢને ઘેરવાની કોઈને ફુરસદ નહતી. એક સાથે બે બે ગઢ કે બે બે રચે જંગ ખેલે એવી તાકાત નહોતી ધાર કે ઉજ્જૈનના પરમારોની કે નહેતી તાકાત દિલ્હીના સુરત્રાણની, ને નહતી તાકાત વિશાળદેવ વાઘેલાના પાટણની.
આમ સામસામા ત્રિકોણ મોરચામાં માંડુગઢ એ તે માંડ્રગઢ જ હતું ! એને હુન્નર, ઉદ્યોગ, વેપાર ને લડાયક બચાવની તજવીજ એ બધાં ઉપર આ સમર્થ શ્રેણીની સાવધાની નજર રહેતી. જેમ દોરડા ઉપર થાળીમાં ચાલતા નટને એક પળ પણ નજર રવી પામવે નહિ, એમ અમરાશાને નજર ચોરવી પાલવે એવું ન હતું.
ને કથીરના ઢગલામાં સોનાની થાળી જેવું માંડુગઢ અમરાશાએ જાણે સાવ સેનાનું બનાવ્યું હતું. આવા માંડવગઢના આવા વ્યાવહારિકને ઘેર જાન આવતી હતી. અમરાશાએ તે લગ્નેત્રી મોકલી હતી, ને સામે પક્ષેથીય કાંઈ બીજાં કહેણ નહોતાં આવ્યાં.
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૪
જગતશાહ
માત્ર પરભુ ગેર રથમાં બેસીને આવ્યું હતું, સંદેશ લાવ્યો હતો : “અમરાશા શેઠ, તમારી દીકરી જશોદા, એનું વેવિશાળ સેલ શેઠના જગડૂશા સાથે કર્યું છે. જાન જોડવાની તમે અમુક શરત કરી હતી, એ શરત પૂરી કરીને જગડૂશા શેઠ જાન જોડીને આવે છે. માટે સામયું કરવાને સાબદા થાઓ !”
પછી પરભુ ગોરે બધી વાત માંડીને કરીઃ “જગડૂ અઢળક ધન કમાયે. જગડૂએ પીથલ સુમરાએ બંધ કરેલી હેરમઝની કરિયાવાટ ઉઘાડી. જગડૂએ ભદ્રેશ્વરમાં માંગઢ જેવી બીજી ઓથ તૈયાર કરી છે. સોમનાથના સલાટથી માંડીને દેવગિરિના પલ સુધી ત્યાં જઈને વસ્યા છે. જગડૂએ ભદ્રેશ્વરને કોટ બાંધ્યો છે. આખા કચ્છમાં કંથકોટ ને લાખિયાર ને લખપતના જૈનોને રાજ્યને ત્રાસ હતો, એમને ત્યાં વસાવ્યા છે. જગડૂએ વણઝારના બંધ મારગે ઉઘાડ્યા છે. જગડૂએ માથાભારે ઠાકરને નમાવ્યા છે. જગડૂએ રણનું નાકું બાંધ્યું છે અને ભદ્રેશ્વરમાં બાવન દેવકુલિકાવાળું વિમાન જેવું દેરાસર બાંધવા માંડ્યું છે. આ તમારી શરતો બધીય પૂરી કરીને જગડુએ જાન જોડી છે.
“જામ રાયલ ને જામ દેશલ જાનમાં આગળ ચાલે છે. લાખિયાર ને લખપત, પાટણને કર્ણાવતીના જન સંધપતિઓ એ જાનમાં છે. સિંહ ને બકરી એક આરે પાણી પીએ, એમ એમાં હારમઝ ને ખંભાતને શાહ સેદાગર સીદી સાદિક પણ છે ને ગાધવીને ચાવડા સંઘાર પણ છે. માટે અમરાશા શેઠ, સાબદા થાઓ અને જાનનું સામૈયું કરવાની તૈયારી કરે”
અમરાશાને તે રાજા દ્રુપદ જેવું થયું હતું. દ્રૌપદીના સ્વયંવર માટે મસ્યવેધની એણે પ્રતિજ્ઞા તે લીધી, પણ પછી એવી પ્રતિજ્ઞા કઈ પૂરી કરી શકશે કે નહિ એને એને પિતાને જ મોટો સંશય થયો હતે. અમરાશાએય પણ તે આકરું લીધેલું, પોતાનાં કુળ ને આબરૂને સરખો જોડીદાર શોધવા માટે એ પણ ખોટું પણ ન હતું, પરંતુ ત્યાર પછી, જેમ જેમ વર્ષો વીત્યાં તેમ તેમ, એની મૂંઝવણ વધતી ચાલી. નાળિયેર
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
માંડવગઢની જાન તે અપાઈ ગયું હતું, પણ પછી જેને નારિયેળ અપાયું હતું એના કશા સમાચાર આવ્યા ન હતા. વર્ષો સુધી તે પિતાની કન્યા અવિવાહિત કુલવધૂ છે કે કુંવારી કન્યા છે, એનીય જાણે એને ગમ નહતી પડતી ! જેને નાળિયેર આપ્યું એ જમાઈ જીવતે છે કે નહિ એની જ એને સૂઝ નહતી પડતી. કથકેટમાંથી સહુ જૈનેને ત્યાંના જાગીરદાર જામે કાઢી મૂક્યા હતા ને એ જ રણને કાંઠે ને સાત શેરડાના મારગને કાંઠે ગામડું વસાવી રહ્યા હતા એટલીય એને ખબર નહોતી.
જેમ જેમ કાળ વીતતો ગયો તેમ તેમ કચ્છમાં બીજાં બીજા સ્થાનના જને ઉપર આવેલી આપત્તિઓની એને ખબર મળતી ગઈ. બાડાના નામે જેને કાઢી મૂક્યા હતા. લાખિયાર વિયરના લાખા જામે પણ જેનેને હદપાર કર્યા હતા. એ જૈને રાપરમાં જઈને વસ્યા તે લાખા ને રાપરવાળાને તકરાર થઈ, સામસામી લૂટ ચાલી; ને છેવટે એના સમાધાનમાં રાપરમાંથી જેનેને જવું પડ્યું. રાયમ જામને તે બીક લાગી હતી કે માળા ચાવડા સંઘારનેય જીવતે પકડે એ ક્યારેક મને પકડીને મારી જાગીર પચાવી પાડે છે ?
આમ કચ્છના જૈને ઉપર દુઃખના પાકા ગણેશ બેઠા હતા.
આમાં અમરાશા મૂળ મુદ્દો સમજતા નહિ. મૂળ વાત આટલી હતી : પાટણમાં રાજા ભીમદેવ બીજાના રાજ્યમાં કારભાર બ્રાહ્મણેના હાથમાં આવ્યો અને અનેક નાનીમોટી ચડાઈઓમાં જૈન કેમ લૂંટાઈ, એટલે પાટણથી જનો કચ્છમાં વસવાટ કરવા આવેલા. કચ્છમાં નવી જાગીરદારી આવી હતી સિંધથી, એટલે એમને ત્યાં જેને જેર કરી ના જાય એની આ બધી વિરોધીઓની ખટપટ હતી.
પણ સમ એવો હતો કે અત્યારે જેમાં કેઈનામાં હીર હોય તે તે દેખાવું જોઈતું હતું. સમસ્ત વસ્તીને માટે ઠેરઠેર વસમા દિવસે હતા, લાંબા ગાળાનાં ભયંકર જોખમે હતાં, સર્વનાશના ચારેકોર મંડાણ થયાં હતાં. ત્યારે ટૂંકી નજરની ખટપટ બધે હતી. મેટા
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૬
જગતશાહ
ભયે તરફ આંખ મીંચીને સહુ એકબીજાને ભેગે નાના નાના લાભો મેળવવા મથતા હતા. ત્યારે સબ સબકી સમાલિય, જેવું હતું. માળવામાંથી-માંડુગઢમાંથી કચ્છ જેટલું લાંબે પંથે હાથ લાંબો થઈ શકે એમ ન હતું. કચ્છ તે પાટણના પાદર છેવું ગણાય, પણ પાટણમાંથી કેઈ હાથ લાંબો કરે એમ ન હતું. મહારાજે ઉપર આફત ઝઝૂમતી હતી ને નાના ઠાકોરે દબદબાથી ધૂમાલૂમ કરતા હતા.
ત્યારે કચ્છમાંથી કઈક કરછી જ પાકવો જોઈએ, પણ....પણ.... રોજ રોજ માઠા સમાચાર સિવાય બીજા સમાચાર આવતા ન હતા.
ને જ્યારે હીર હોય તે ઝબકવું જોઈએ, એવા દિવસો હતા. ત્યારે એના જમાઈનું ક્યાંય નામનિશાન સંભળાતું ન હતું. કોઈ કહેતું, ચાવડો સંવાર એને ઉપાડી ગયો ! કઈ કહેતું, પીથલ સુમરાએ દરિયાને એને ભેગ દીધો ! પણ સાચી વાત એટલી હતી કે એના કોઈ વાવડ નહેતા, ને દીકરી તે ઘરઆંગણે મોટી થતી હતી. ને દીકરીને હવે બીજા બધા જુવાન ભાઈ-બાપ સમા હતા ! “પરણું તે એને, નહિ તે જનમ કુંવારી રહે,' એવું એનું પણ હતું.
ત્યાં તે દુકાળના વરસમાં પહેલે વરસાદ પડે એમ સમાચાર આવ્યાઃ “તમારી શરત પૂરી કરીને તમારા જમાઈ જાન જોડીને આવે છે. એની જાનમાં વાઘ–બકરી એક આરે પાણી પીતાં હોય એવા જાનૈયા આવે છે.'
હરખને પાર ન રહ્યો અમરાશાને; ને હરખને પાર ન રહ્યો અમરાશાથીયે વધારે જશોદાને ! એની શ્રદ્ધા અને તપશ્ચર્યા આખરે ફળી હતી. કંઈ કઈ સેનેરી સલાંઓને ધરતી ઉપર ઉતારનાર ને કંઈ કંઈ ઓથારને પાતાળમાં ચાંપી દેનારો એને હૈયાને હાર ચાલ્યો આવે છે ચાલ્યા આવે છે....માંડુગઢને ઝાંપે...
આખા માંગઢને પોતાના નિપુણ વ્યાવહારિકની પ્રતિજ્ઞાની ખબર હતી. અને જમાનાના રંગ પ્રમાણે આવી પ્રતિજ્ઞા પૂરી કરનાર માણસ
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
માંડવગઢની જાન
૨૫૭
વિરલ ગણાય, એ પણ જાણુતા હતા. આવા વિરલ જુવાન સાથે માંડુગઢને આજ મૈત્રી બંધાય છે, એ જાણીને વસતીના હરખને પણ કાઈ પાર ન હતા. જમાને એવા હતા કે માંડુંગઢને મજબૂત પીઠબળવાળા મિત્રાની જરૂર હતી. ચારેકાર લડાઈ, લૂંટ અને બરબાદીને ધૂમ છાયા હતા. ને એમાં પીથલ સુમરા અને ચાવડા સંધારનાં નામેા કંઈ ઓછાં ભય“કર ન હતાં. ચારેકેાર વાધે! એકબીજા સામે ઘૂરકતા હાય ને કાણુ કચાંથી કોને કાળિયા કરવા કચારે આવશે એની ગમ ના પડતી હેાય ત્યારે, વચમાં વચ્ચે ખૂંદતાં હાય એમ, દિલ્હીના સુરત્રાણુ, દેવગિરિના સિંહણુ, માળવાના વર્મા પરમારા તે જીન્દીના ચંદેલા એકખીન્ન સામે ઘૂરકતા હતા. ને એ બધાને શિકાર, મરવા પડેલા ગુજરાતને મૃતસંજીવની પાતા વીશળદેવ વાધેલા હતા. વાધેલારાજને પણ નિરાંતની ઊંધ નહોતી. એને તેા, જાણે બહારના આટલા દુશ્મને ઓછા હાય એમ, ધરઆંગણે પણ કલેશ જાગ્યા હતા. આમાં કાઈ કાઈ ને સાથ આપે એમ ન હતું. ને સાથ આપે તા કાઈ કાઈ ના વિશ્વાસ કરે એમ ન હતું. ‘ જાગે એ જીવે અને સર્વે વે! મરે!' એવા ધેાર કલિકાળ એના પરમ ભયંકર સ્વરૂપમાં પ્રવતી રહ્યો હતા.
એવા કપરા કાળમાં, એવી કપરી ભૂમિમાં, માંડુગઢ એક અને ખા એવા દુખિયાને વિસામેા હતેા. રાજા, દરબાર, ઠાકાર, ખા, દેશમુખ, લશ્કર, ચેર, ડફેર, લૂટારા, આગ, લૂટ વગેરે રજવાડી સંતાપોથી ત્રાસેલાં માનવીએ માંડુગઢમાં આવી વસ્યાં હતાં. જેમને ચાલતા અધડા સાથે કાઈ સંબધ રાખવા ના હાય, જેમને પારકી દુગ્ધા છેડીને પેાતાના વ્યવસાયમાં રચ્યાપચ્યા રહેવું હાય, એ તમામને— બ્રાહ્મણુ, ક્ષત્રિય, વશ્ય, શુદ્ર તમામને—ત્યાં આશરા મળતા. એના વિશાળ અમરગઢની અંદર જાણે મધપૂડા ગણુગણતા હતા.
ને માંડુગઢની ખજારના ચોકમાં મેતીને એક થાળ હજીયે એમ તે એમ જ પડ્યો હતે. નવલખ ચાબદાર માતી ઉપર ધૂળ ચડતી
૧૭
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૮
જગતશાહ હતી, તેય કઈ એને હાથ લગાડતું નહોતું. આ મોતીને થાળ... બજારના ચેકની વચમાં પડેલે એનીયે એક કહાણ હતી –
વાત એવી બની કે દખણના એક વીરવણિગા શ્રેષ્ઠીને ત્યાં દંપતીની ઉંમર મટી થતાં સુધી કેઈ સંતાન નહોતું. એટલે એમણે બાધા લીધી કે અમને જે ભગવાન પુત્ર આપે તે અમે માંડુગઢના દેવપાલ પરમારને મનારનાં મોતીને થાળ ચડાવીશું.
બનવા કાળ છે તે શ્રેષ્ઠી વણિગાને ત્યાં પુત્રને જન્મ થયો. એ જમાને ભારે વિકટ હતું. એટલે બાવાના વેશમાં દંપતી માંડુગઢ પહોંચ્યાં. એ બાપડાને એમ કે માંડુગઢમાં દેવપાલ પરમારની દેરી હશે. ને દેવપાલ બાપા કઈ જમાનામાં શરાપૂરા થયા હશે ને એમણે ગાયોની ને બાઈઓની રક્ષા કરી હશે; ને તેથી એમના નામની બાધાઓ ચાલતી હશે. કેઈ જીવતા માનવીની આવી ખ્યાત એ જમાનામાં છેક દખણ સુધી પ્રસરી હેાય એમ તે માને જ કોણ ?
પણ માંડ્રગઢમાં આવ્યા પછી એમને ખબર પડી કે જેમને મોતીને થાળ ભેટ ધરવાને છે, એ કઈ મરેલો શરપૂર નથી; એ તે જીવતાજાગતે રાજા છે, ગઢને ધણું છે !
ત્યારે દેવપાલ પરમારને એમણે મોતીને થાળ ભેટ ધર્યો.
પરમારે કહ્યું: “આના ઉપર હું મારો હાથ ફેરવું છું; હવે તમે એ લઈ જાઓ, કેમ કે અમારે ત્યાં ભેટ ધરવાને ને ભેટ લેવાને કઈ રિવાજ નથી.”
“મહારાજ! તે પછી એને કોઈ સત્કાર્યમાં વાપરજે.”
તમે જ વાપરો શ્રેષ્ઠી ! પારકાની ભેટ લઈને એનાથી સુકૃત થાય ખરું ? ને જે થાય એ સુકૃત હોય પણ કેમ? માટે એ તમારે હાથે જ વાપરે !” - શ્રેષ્ઠી નગરશેઠ પાસે ગયા.
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
માંડવગઢની જાન
૨૫૯
નગરશેઠે કહ્યું: “આ ગામમાં સહુ પિતા પોતાના વ્યવસાયથી જીવે છે. દેવમંદિરે એમના ભાવિકેથી શોભે છે. દાનનો મહિમા અહીં ઘણે છે, પણ એથીયે વધારે મે મહિમા તે દાન દેવું કે લેવું જ ન પડે એવી રહેણીકરણને છે. આપ આમ કરેઃ આ થાળ અમારા શહેરની વચમાં મૂકી દે; જે કઈને એની જરૂર હશે તે એ લઈ જશે.”
આમ એ મોતીભર્યો થાળ શહેરની મધ્યમાં મુકાયે, આબનાં મોતી ઉપર રસ્તાની ધૂળ ચડવા માંડી, તોય એ થાળ ત્યાં જ પડયો રહ્યો. આવું હતું માંડુગઢ–જ્યાં દાન લેનાર પણ કઈ મળતું નહિ !
ને આવા માંડુગઢ સમોવડું નગર કચ્છની ભૂમિ ઉપર વસાવીને માંડુંગઢના મહેમાને પણ રંગ રાખ્યું હતું. કચ્છમાંય વસતી પરેશાન હતી, અનેક જાતના જુલમ નીચે કચડાતી હતી. સાંજની સવાર
ક્યારે પડશે કે સવારની સાંજ કેવી પડશે, એની ચિન્તામાં એ જીવતી હતી. એવી વસતીની વચમાં એક ગઢ બંધાયો હતે.
એ ગઢમાં જે આવે એને આદર થત હતા, એને આવકાર મળતું હતું. ત્યાં ઉદ્યોગ પણ ખીલ્યું હતું. રણની ચોપાટને નાકે, દરિયાના સાત શેરડાને નાકે આવું ગામ બંધાયું હતું.
એ ગામ તે ભદ્રેશ્વર, ભદ્રાવતી. સાચી વાત, આવા ગઢનું નામ ભદ્રાવતી જ હોય ને બીજુ વધારે શુભ નામ હેય પણ શું ?
એ ગઢની રાંગ ઉપરથી બહાર નજર કરતાં, ચાર–આઠ ભાઈઓને તસુ તસુ જેટલી ભૂમિ માટે એકબીજાના દીકરાઓને કાપતા, એકબીજાનાં ગામ-ગામડાં સળગાવતા લેકે જોતાં; એના દરિયામાં સંઘારનાં લૂંટારાં વહાણો ભમતાં.
ને આવાનગરને બાંધનારો આજે માંડુગઢના વ્યાવહારિકની વરજૂની બનેલી પ્રતિજ્ઞાને પૂરી કરીને જાન જોડીને આવતો હતો; ને એવી જાનમાં ભયંકર નામ ધરાવનારાઓ પણ બકરાં જેવાં થઈને આવતા હતા; સંહારના શોખીને શાંતિ અને ધર્મના કામે આવતા હતા!
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૦
જગતશાહ
વસતીને હરખને પાર નહોતો. ઘેર ઘેર તોરણ બંધાયાં હતાં, ને રસ્તે રસ્તે માણસેએ પિતપતાના ધંધાની ચીજોની કમાને બનાવી હતી. રસ્તામાં પાણી છાંટડ્યાં હતાં. ગઢને દરવાજે જાનનું સામૈયું કરવા પરમાર પિતે પધારવાના હતા. નગરનારીઓ, જાણે પિતાને ઘેર જ માંડવો નંખાયે હેાય એમ, શણગાર સજીને નીકળી હતી.
ગામમાં જાણે દિવાળી આવી હતી. જસદાને હરખ સમાતો નહે. વર ને ઘર બેયને પ્રીછી શકે, એવી એની ઉંમર હતી. એ જમાનાને હિસાબે એની ઉંમર મટી હતી. ને એને શણગારવામાં ગામની કુલવધૂઓ ને કુલકન્યાઓની હરીફાઈ ચાલતી હતી.
સ્ત્રીઓ ચમકીને કહેતી: “અરે, જુઓ, સાંભળે, સાંભળો, દરવાજા ઉપર નેબત વાગી ! જાન આવી પહોંચી !....ચાલે, ચાલે. જરા જાનની શોભા તે જોઈએ.”
ગઢ ઉપરથી જોનારને તે જાણે પાદરે લશ્કર આવ્યું હોય એમ જ લાગ્યું. આ લશ્કર આવ્યું હતું તે માંડવગઢની લક્ષ્મી લેવા, પણ. લઢીને નહીં, પ્રેમથી.
કોઈ કહેતું : “આ રથ જાય એ જે ? એમાં બેઠાં છે એમને ઓળખ્યાં?...એ છે વરરાજાનાં મા ને બાપ–સલ શેઠ ને રાજમા. ને આ રથ જે ? એ છે વરનાં બહેન ! આ રથમાં છે જામ રાયેલ પિત-કંથકેટમાંથી જેમણે જેને કાઢી મૂક્યા હતા તે. પણ હવેની એમની વાત જુદી છે.'
વળી કોઈ કહેતુંઃ “અને જરા આ રથમાં બેઠા છે એ મહેમાનને તે જોઈ લેઃ એ છે ચાવડો સંધાર ઃ ભયંકર દરિયાચારોને ભયંકર મુખી! એને હાથે કંઈક સોદાગરેની બરબાદી થઈ છે ને કંઈક સોદાગરોના જીવ ગયા છે ! ભયંકર સંઘારોમાં પણ એનું નામ થરથરાવે.
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
માંડવગઢની જાન
૨૬૧ એવું છે... પણ હવેની એની વાત પણ જુદી છે! ભાઈ, હવે તો કથીરને જાણે પારસ સ્પર્શી ગયો છે! ને કહે છે કે, જમાઈરાજ તે દરિયાવદિલના છે; બધાયની બધી ભૂલચૂક માફ કરી બેઠા છે. પણ મારા ભાઈ, દરિયાના પેટાળમાં તે વડવાનલ ભર્યો પડ્યો છે. આમ તે એ દેખાય નહિ, પણ દેખાય ત્યારે ધરતીનું ધનોતપનત કરી નાંખે !
અને.આ જમાઈરાજ જોયા ?....પચીસ વરસના પાતળિયા જુવાન..શીળી આંખે ને ભેળા ચહેરાવાળા માણસ....આજાનબાહુ.. પણ એ શીળી આંખેએ પીથલ સુમરાને ના છે, ચાવડા સંઘારને ના છે, ગુજરાતની વહાણવટ ને સોદાગરીના પરમ શત્રુ શંખ સોલંકીને પણ ના છે; જાણે ત્રણ ત્રણ કાલીનાગને નાથીને આવે છે એ તો !”
વળી કોઈ કહેતું: ‘ભદ્રાવતીને એ દુર્ગપાળ સાદા પોષાકમાં આવ્યો છે હા ! પણ એમ તે માંડવગઢની લક્ષ્મી પણ ક્યાં કમ છે ? ભાઈ, ભગવાને જુગતે જોડી રચી છે. એ જેડીને અખંડ રાખજો!'
નેબત ગડગડે છે, નિશાન ગડગડે છે—જાણે આભમાં હાથિયો ગરજે છે..અમરશા ફૂલમાળ પહેરાવીને સેલ શેઠને હેતથી ભેટયા. એમનાં ઘરવાળાં રાજમાને ભેટયાં. દેવપાલ પરમાર મહેમાનને ભેટયા.... નગરનાં નરનાર ટાળે વળ્યાં.
જાનનું સામૈયું વાજતેગાજતે થયું ને એને સોનારૂપાનાં ફૂલોથી વધાવી. જાન એને ઉતારે ગઈને ત્યાં એમને ભાવતા ભોજન જમાડ્યાં.
સાંજના જાનના માણસો ને શહેરના સંભાવિત માંડવે ગયા અને પરભુ ગેરે મોડી રાત સુધી લગ્નની વિધિ કરાવી. લગ્નવિધિ પતી ગઈ ને ચાવડો સંઘાર ઊભું થયું, અને લાગણી પૂર્વક બોલ્યો : “જગફૂશા શેઠ, સાંભળે, ને મારી બહેન, તમે પણ સાંભળે ! અમરાશા શેઠ તમે પણ સાંભળેઃ સહુએ પોતપોતાના ગજા પ્રમાણે વરકન્યાને ચાંદલો
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૨
જગતશાહે
કર્યાં છે. પણ મે કાંઈ કર્યું નથી. હવે હું જગડૂશા શેઠને ચાંદલા આપું છું. સાંભળેા...ગાંધવી બંદર મેં એને ચાંદલામાં દીધું ! '
સાંભળનારા સ્તબ્ધ થઈ ગયા ઃ ગાંધવી બંદર ! સંધારાનું પાટધામ ! સંધરાની દરિયાબારી...ગાધવી બંદર આપ્યુ. ચાંદલામાં !
પરંતુ આ વિષયમાં કાઈ વધારે ચર્ચા કરી શકે, વિચાર કરી શકે, એ પહેલાં જ શ્વાસથી હાંકતા એક સાંઢણીસવાર આવ્યા, તે જગડૂના પગમાં જાણે ઢળી પડચો.
જગડૂશા શેઠ !....જગડ્શા...શેઠ !...ખીમલી પીંજારાએ મને તાબડતાબ આપની પાસે અહીં મેાકલ્યા છે. '
6
‘ખીમલીએ ? આપણી ભદ્રાવતી નગરીને કાંઈ થયું છે કે શું?” જગડુએ થિતાપૂર્વક પૂછ્યું,
ભદ્રાવતીના ગઢ ભાંગ્યા છે—પીથલ સુમરાએ ! ’
'
• પીથલ સુમરાએ ? પીથલ સુમરાએ ? ' જગડૂએ પૂછ્યું, એ હજી જીવે છે ? ’
6
• એ હજી જીવે છે. ભદ્રાવતીને ગઢ ભાંગી ગયા છે. એણે કહાવ્યું છે : ભદ્રાવતીને એના શેઠની ગેરહાજરીમાં નિહ લૂટું; માટે તમારા શેઢને મારા નામથી—પીથલ સુમરાના નામથી—કહેવરાવા કે પીથલ સુમરા તમારા શેઠને ભૂલ્યા નથી. ને પીથલ સુમરા ભદ્રાવતી નગરીને વસવા દેશે ને એના ગઢ ખાંધવા દેશે—જયારે ગધેડાને માથે શીંગડા ઊગશે ત્યારે !' ‘ શેઠ ! ' જગડૂએ અમરાશાને કહ્યું, · અમારી જાનને રંગેચંગે વળાવજો. હું રજા લઉ છું. લાવે! એક સાંઢણી ! ચાવડા સંધાર, તમે પણ મારી સાથે ચાલે ! ’
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭.
.
.
ગધેડાને શીંગડાં ઊગ્યાં!
ભદ્રાવતીમાં પહોંચીને જગએ ફરીને ગઢ બંધાવવાની બધી તજવીજ કરી. એમણે કાળી અને લૂણેને વસાવ્યા અને કઈ કરતાં કઈ જામને ભદ્રાવતીને પજવવાની ઈચ્છા થાય તે એમને ડાર્યા. ' રાપરના જામ પિતાના બીજા ભાયાતોથી સતાવાયેલા હેઈને વસતી તરફ નરમ હતા; જગડૂએ એમને મજબૂત કર્યા.
અને પછી સમરત સંઘારવટ લઈને જગડૂશા મકરાણ તરફ ચાલી નીકળ્યા.
એમણે મકરાણને તારાજ કર્યું; મકરાણના બંદરને ભાંગી નાંખ્યું; પુરાણયુગના પાતાલ બંદરની જાત્રા કરી. મકરાણના કાંઠા ઉપર સંઘારો ઊતર્યા ને પાછળ પાછળ કેળીઓ આવ્યા. સિધુ નદીના મુખમાં એમનાં વહાણો ઉપર અને ઉપર ચડવા લાગ્યાં. નદીના બેય કાંઠાને એમણે ઉજ્જડ ને વેરાન કર્યા.
ઉપર અને ઉપર એમનાં વહાણે ચાલ્યાં, ફરીફરીને વસ્તીનાં માણસો, ગામનાં માણસે પીથલ સુમરા પાસે જવા લાગ્યાં.
પરંતુ પીથલ સુમરાએ આ ભૂતાવળની કઈ દહેશત સેવી નહતી. એણે જગડૂશા માટે ગમે એવી ગણતરી કરી હોય, તેય એને સંઘારેને સથવારે મળશે એવી તે કઈ ગણતરી રાખી ન હતી. | સંધાર પાસે માણસની કમીને ન હતી, ને વહાણોની કમીના
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૪
જગતશાહે
પણ ના હતી; લડાઈના સરજામ ને લડાઈ ને ભડનનાં હથિયારા ને સાજની કાઈ કમીના ન હતી. તે સંધારેાને એમનું મનમાનીતું કામ મળ્યું હતું : દુશ્મનનાં વહાણાને ડુબાવવાનું ને મુલકને લૂંટવાનું!
પુરાણકાળની વાત છેઃ આગને ભૂખ લાગી તે આગને ખાવાને અમુક જગલા આપી દીધાં; એમ સિન્ધુ નદીના કાંઠાના સારસ્વત દેશમાં આગને ભૂખ લાગી તે જાણે જગડૂએ એ દેશ આગને આપી દીધા.
પીથલ સુમરાએ નગર સમૈના ગઢ ઉપરથી નજર કરી તેા એને ચારેકાર કેવળ આગનાં કૂંડાળાં જ દેખાવા માંડવ્યાં.
એનાં વહાણેા અત્યારે કામનાં ના રહ્યાં. મકરાણુના દરિયા ઉપરના એના દાવા પણ હવે કાઈ અર્થના ના રહ્યા. એનાં વહાણાને મોટા ભાગ તા કચારનાય પાણીને તળિયે જઈ ને ખેઠા હતા !
એને હવે માડે મેાડે ભાન આવ્યું કે એણે ગા ઉપરવટ જોખમ ખેડયુ હતું ! મેાડે મેાડે એને સમજાયું કે એણે આજ સુધી કંઈક રાજા–રજવાડાંને સતાવ્યા હતાં ને સતામણીની એને કાંઈ કિંમત ચૂકવવી પડી ન હતી. શખ સેાલકી એની સામે ચૂપ હતા. વીશળદેવ વાઘેલા એની સામે ચૂપ હતા. અરે, વાત તા સાંભળેા : દિલ્હીના સુરત્રાણુ પણ એને સામેથી ઘેાડાંએનાં દાન કરતા હતા !
હવે પીથલ સુમરાએ નગર સમૈના વણઝારાઓ અને સાદાગરાને જગડૂ પાસે મેાકલવા માંડ્યાં.
ને જે આવ્યા તેની પાસે જગડૂની વાત એક જ હતી : ‘ પીથલ સુમરા જાતે આવે, તે મને સેાનાનાં શીંગડાંવાળા માટીના કે પથ્થરના ગધેડા આપે. મારે એને ભદ્રાવતીના ગઢમાં ચણવા છે ! ’
6
આવનારા કહેતા : અરે શે, તમે તા સમ માણસ કહેવાએ. રાજા હઠ કરે, પણ આપણે વાણિયા હઠ કરીએ ખરા ? તમે
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગધેડાને શીંગડાં ઊગ્યાં !
૨૬૫
માગો એ વર્મલ આપીએ, પણ વાતને તંત મૂકી દો!'
એ વાત નહિ બને શેઠિયાઓ ! મારી વાત આટલી જ છે: મારે ભદ્રાવતીને ગઢ બાંધવો છે–પચાસ પીથલ સુમરાઓ ના પાડે તેય. એ ગઢનાં દામ ને એમાં જડવાને ગધેડો જ્યાં સુધી મને નહિ મળે ત્યાં સુધી મારું એક પણ માણસ હઠશે નહિ ને નગર સમૈમાં કઈ ધરાઈને ધાન ખાશે નહિ !'
પીથલ સુમરાએ આ વાતમાંથી છટકવાની ઘણી તજવીજે કરી, ઘણી સમજૂતે મેકલી, ઘણી વિષ્ટિઓ મોકલી, પણ જગડૂશાને જવાબ એક જ હતાઃ
મારા રાજા વિશળદેવ વાઘેલાને મેં આમંત્રણ આપ્યું છે. મારો ગઢ હજી અધૂરો છે. એ અધૂરો ગઢ પીથલ સુમરાએ બંધાવી દેવાને છે. ને એની શોભા પણ એણે જ વધારવાની છે.”
આખરે વસતીના ભારે દબાણની સામે પીથલ સુમરે નમે ખરે, પણ પૂરે નમો નહિ.
એણે જગડૂની મુલાકાત માગી; એણે જગને કહેવરાવ્યું
“જગડૂને મારી વતી આટલું કહેજે મારા દરિયામાં જ મને પાટિયા સાથે બાંધીને દરિયામાં ફેંકયો હશે એ ભૂલ હું માફ કરું છું. દરિયામાં ત્રણ દિવસ ભૂખ્યો-તરસ્યો હું ઘસડાયો, એ પણ હું માફ કરું છું. હવે જગડૂશા એની હઠ છોડી દે. મરતાં લગીયે આ વાત તે હું કબૂલ કરીશ નહિ. આ વાત કબૂલ કરું ને મુલકમાં મારી હાંસી કરાવું, એના કરતાં નગર સમૈ ખેવું પડે તેય મને કબૂલ છે! રાજબીજ જોડે હાડનાં વેર ખેડવાં સારાં નહિ; માળવા ને ગુજરાતનાં વેર ભૂલી ગયા છે કે સિધની સાથે આવાં વેર તમારે બાંધવાં છે ?”
જગડુ તરફથી જવાબ મોકલાયોઃ “સુમરારાજ, આટલી વાત મારી સાંભળો. હું રાજબીજ નથી ને રાજબીજનાં વેરની મને સમ
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૬
જગતશાહે
જણે નથી. તે જેની મને સમજણુ નથી એને મને કાઈ ભેા પણ નથી. નગર સમૈનું રાજ તમારું રહે કે જાય એમાં મને સનાને નથી તે સૂતક પણ નથી. પણ તમે જેમ રાજખીજનાં વેરની વાત કરી, એમ તમને હું વાણિયાના વેરની વાત કરું તે સમજાવી દઉં કે વેર ખેડવાં હાય તે પીથલ સુમરા, તા કેાઈ રાજખીજ સાથે ખેડજો ! એમાં તમને રખતરખાં મળશે. કેમ કે એ બાપડાનેય એના રાજની બીક હેાય છે. એ બાપડાનેય એમ હાય છે કે આજ એનેા વારે તેા કાલ મારા ! એટલે એ હારમાંયે પહેલી વાત પેાતાનું રાજ રાખવાની કરશે તે જીતમાંય પહેલી વાત પેાતાનું રાજ રાખવાની કરશે. પણ અમને સાદાગરને વટના ખેલ હેાય ત્યારે કાંઈ કરતાં કાંઈ રાખવાની ઇચ્છા જ નથી હાતી. અમારે કવાં કાઈ ને લૂંટીને ધન ભેગું કરવું છે? દિરયા અમારા દેવ છે. દરિયાલાલે એક વાર આપ્યું એવું ખીજી વાર પણ આપી રહેશે. રાજખીજ ને રાજકાજમાં મને સમજણ પડે નહિ તે તમારી પાસેથી મારે એ સમજણુ લેવી પણ નથી. મારે એક વાત છે ને ખીજી કાઈ વાત નથી : તમારું નગર સમૈ રહે કે જાય, તમારી આબરૂ રહે કે જાય, તમારી હાક રહે કે જાય, તેાય મારે તે એક જ વાત છે : ભદ્રાવતીના ગઢ મારે બાંધવેા છે; એ માટે દામ આપે. એ ગઢમાં સેનાનાં શીંગડાંવાળા ગધેડાની શાભા કરવી ; એ શેાભા તમે આપે !'
પીથલ સુમરાએ તા છેલ્લાં કેસરિયાં કરી લેવાના ઠરાવ જાહેર કરી દીધેા, પણ વસતીએ કહ્યું : આ કજિયા કઈ અમારા નથી; તા પછી એની પાછળ અમારે ખુવાર થવાનું કાંઈ કારણ ? તમારે વઢવું હાય ને વઢી લેવાની ઉમેદ હાય તા ભલે પૂરી કરા; અમે સહુ હવે જગડૂની ભદ્રાવાતીમાં વસવાટ કરીશું !'
હવે પીથલ સુમરાને ભાન આવ્યું. હવે એને રાજખીજનું સનાતન સંકટ યાદ આવ્યું. રાન્ન તાતા હૈાય ને એને સૂરજ મધ્યાને હાય ત્યારે તે જાણે વસતી એનું માને તે એને સલામ પણુ
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગધેડાને શીંગડાં ઊગ્યાં!
૨૬૭ ભરે, પણ રાજાના ગ્રહ અવળા ફરે છે ત્યારે વસતીને ફરી બેસતાં વાર નથી લાગતી. એને કાંઈ રાજ કરવું નથી; એને તે નિરાંતે કામધંધો કરે છે. એને કાંઈ પીથલ સુમારા સાથે લેવાદેવા નથી; એને તે લેવાદેવા છે રાજની ગાદી સાથે. એ તે જે એના ઉપર બેસશે એને સલામ ભરશે. . ત્યારે વસતી તે રાજા રામનીયે નથી થઈ, એ સૂત્રને મર્મ પીથલ સુમરાને મોડે મોડે છતાં વેળાસર સમજાય. ત્યારે એને સમજાયું કે પીથલ સુમરે જાય એ વસતીને પિસાય એમ છે; પણ વસતી જાય એ પીથલ સુમરાને પિસાય એમ નથી. ને ત્યારે વસતીનું મન રાજી રાખવાને માટે પીથલ સુમરાએ જગડૂનો ઠરાવ કબૂલ રાખ્યો.
ભદ્રાવતીને ગઢ ફરીથી બંધાય ને ભદ્રાવતીમાં જગડૂશા આવીને વસ્યા. ને પછી તે જેમ જેમ દરિયાવાટ ખીલતી ગઈ, જેમ જેમ જગડૂશાની સોદાગરી વધતી ગઈ, તેમ તેમ ભદ્રાવતીની શોભા પણ વધતી ગઈ.
એને બ્રાહ્મણ ભાઈબંધ દરિયામાં મૂઓ—એણે દરિયાકાંઠે એના નામનું મંદિર બાંધ્યું. એને ભાઈબંધ દૂદ-પાણકળા હરિભગતે
જ્યાં પાણી જોયું ત્યાં એણે એના નામની સેલારી વાવ બંધાવી. ત્રીજે ખૂણે એણે પિતાની વણઝારની દેખરેક રાખનાર પોતાના ભાઈબંધ ખીમલી પીંજારા માટે હવેલી બાંધીને એની પાસે મસ્જિદ બંધાવી અને ચોથે ખૂણે ગામમંદિર બાંધ્યું.
અને જેના ચારે ખૂણું આવાં સંભારણાંથી શોભતા હતા એવો એણે ઊંચે ઊંચો ગઢ બાંધે. ને ગઢના દરવાજા ઉપર એણે પીથલ સુમરાને સેનનાં શીંગડાંવાળે પથરાને ગધેડે મૂક્યો !
. આ ગઢની વચમાં પિતાના ગુરુ પરમદેવસૂરિના આદેશ પ્રમાણે એણે જિનાલય બંધાવ્યું–બાવન દેરીઓથી શોભતું જાણે દેવવિમાન જ જોઈ લ્યો!
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૮
જગતશાહ
ગઢમાં પાણીની કમીના ન હતી; કચ્છની મરૂભૂમિ સમી એ ધરતીમાં પાણી અખૂટ હતું. ધંધા-રોજગાર અને હુન્નર-ઉદ્યોગની પણ ત્યાં કોઈ કમીના નહતી. જેને આવીને વસવું હોય એને ત્યાં આશરાની કમીના ન હતી.
જગડૂશાની વણઝારો મોટી. એની સોદાગરી મોટી. એની સોદાગરીની વાટ છેક ઈરાન ને મસ્કત ને જાવા સુધી લંબાતી. દેશ-પરદેશમાં એના સ્થવિરો ઘણુ હતા.
ગાધવી બંદર ચાવડા સંઘારે એને ચાંદલામાં આપેલું. ચાવડા સંઘાર ત્યાંથી ખસી ગયો હતો. દરિયામાં લૂંટફાટના તેફાની અને ઘડિયાળા જીવનને બદલે જગડૂની સોદાગરી ને સોદાગરીની દરિયાવાટના સાહસિક છતાં સલામત જીવનમાં કંઈ કંઈ સંધારોનેય જિંદગીને નો કેડે મળે. ચાવડે સંઘાર જગડૂની દરિયાવાટને ચોકિયાત બને.
શોભા તે ગાધવીનીયે ઘણી વધી હતી. પારાવારની સેંઘી ને કાયમની મજૂરી; જંગલ અને ડુંગરાઓ વચ્ચેના મારગમાંથી ચાલી જતી વણઝાર; એમાં જાતભાતનાં કામ કરનારા જોઈએ, મજૂરો જોઈએ, ઢોર ઉછેરનારા જોઈએ, ઢોર પાળનારા જોઈ એ, વણઝારા જોઈએ, વણઝારાના ચોકિયાત જોઈએ, રખોપા જોઈએ—સંઘાર નરનારને આ બધા ઉદ્યમની આડે જાણે ઊંઘ પણ આવી જતી રહી.
અને પછી તે જેમ જેમ વહાણોની વહાણવટ ચાલી, તેમ તેમ ખારવાઓની પણ જરૂર પડી. ને ખારા પાણીને ખારવો કે ભાર સંઘાર જે બીજે મળે ક્યાં ? ને જેમ જેમ ખારવાઓ, ભારવાઓ, ચેકિયાત ને ટાયાઓ વધારે ને વધારે કામ પામવા માંડ્યા, તેમ તેમ જીવનને રંગ એમને લાગતું ગયે, તેમ તેમ કાળા અને કાબાઓ બરડાની અને સરૈયાવાડની ને બાબરિયાવાડની ને ક્યારેક તે કચ્છ બારાડીની કેમ સાથે લગ્નવ્યવહારથી પણ જોડાવા લાગ્યા; કેમ કે તમે સિદ્ધાન્તમાં-ધર્મશાસ્ત્રોમાં ગમે તેવી વ્યવસ્થા કે,
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગધેડાને શીંગડાં ઊગ્યાં !
२१८
પણ વ્યવહારમાં તે ધંધાદારી સ્થિરતા, ધંધાદારી ભાઈચારો અને ધંધાદારી બિરાદરી જ લગ્નવ્યવસ્થાને ઝોક આપે છે.
બાડાના જામ હમીરને જગડૂશા સાથે પ્રીત બંધાઈ ને એને કુંવર રાજકાજ, જાગીર ને જમીનના ઝઘડાઓ છેડીને જગડૂશા સાથે વહાણવટે ચડવાને ગાધવી ચાલી નીકળ્યો. ત્યાં એને ચાવડા સંધારની કન્યા સાથે પ્રેમરંગ લાગી ગયા. એ લગ્ન થયાં. ને એ લગ્નમાંથી ભવિષ્યની સાહસિક વાઘેરની દરિયાસારંગ કેમ જન્મી. ને હમીરના કુંવર ને ચાવડા સંઘારની કાબાન્યાના પરિવારે તે ગુજરાતના વહાણવટાની તવારીખમાં ને ગુજરાતની આઝાદીની લડતમાં અમર નામ રાખનારી માણેક શાખા જન્માવી.
આંખના પલકારામાં, કોઈ જાદુગરની લાકડી ફરે એમ, સંઘાર બિરાદરી જાણે ઓગળી ગઈ. હજાર હજાર વર્ષથી દરિયાલાલના દેશદેશના–ઈરાન ને મસ્કત, ગુજરાત ને મલબાર, ભરૂચ ને લાટના અમરજિત જોદ્ધાઓ જે નહોતા કરી શક્યા એ જગડૂના હાથે પાંચસાત વર્ષમાં થયુંઃ સંધાર બિરાદરી ઓગળી ગઈ; એની બે કાળા અને કાબાની મહાન જાત જાણે દયિયાલૂંટની ચોપાટને ફેકીને બેઠી થઈ ગઈ. કાબાઓમાંથી વાઘેરો ને ખારવાઓ, મોટાઓ ને લંધાઓ થયા; કાળાઓમાંથી આયર, મેર, જેઠવા,વણઝારા અને વરતનિયા થયા.
જમાનાના પૂરમાં જે ન ઘસડાયા ને જે ચેડાઘણા સંઘારવટને વળગી રહ્યા તે કેવળ પિશિત્રા ને કાળુભારના બેટ-બેટડાઓમાં વસવાટ કરી રહ્યા.
ભદ્રેશ્વર-ભદ્રાવતીની શોભા તે કંઈ અનેરી હતી. એની નેમ કે શાહીબંદર બનવાની ન હતી; એની નેમ તે ગુજરાત, કચ્છ, મારવાડ ને સિંધની ભારે અવ્યવસ્થામાંથી જેમને શાંતિ, ઉદ્યમ, પુરુષાર્થ ને અવકાશ જોઈતાં હતાં એમના આશરાને ગઢ બનવાની હતી.
ને એ એને કાળમીંઢ પથ્થરને કેટ હતે. એને માટે બરડા
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૦
જગતશાહ
માંથી પથ્થરો આવ્યા ને એને માટે પાસેની પાણખાણને અજબ પથ્થરો પણ આવ્યા. તદબીરને તકદીર કેવી યારી આપે છે, એનું એક જીવતું-જાગતું ઉદાહરણ આંહીં હતું. ગઢ બાંધવો હતો ને તાબડતોબ બાંધવો હતે. અને જાણે બાંધવાની બધી સગવડ પણ ધરતીમાતાએ તાબડતોબ કરી આપીઃ ત્યાં અખૂટ પાણખાણ નીકળી; કચ્છની રેતાળ ધરતીમાં પાણખાણની તે કલ્પનાયે ન થઈ શકે, ત્યાં એ નીકળી; અને તે પણ જ્યાં ગઢ બાંધવો હતો ત્યાં જ નીકળી !
એ પાણખાણ પણ કેવી ? એના એક પથ્થરને ઘડીને સપાટ કરીને માથે બીજો એવો પથ્થર મૂકે ને ઉપર પાણી રેડે; બસ, કામ પૂરું ! પછી એને બીજું કાંઈ ન જોઈએઃ ન ચૂને જોઈએ, ન માટી જોઈએ.
આ ગઢને ચારે છેડે ચાર ધર્મધામઃ એક ખંડા મહાદેવ; બીજુ, દૂદાહરિની વાવ અને એની પાસે શંકરનું ધામ; ત્રીજું, ખીમલીની હવેલી ને ખીમલીની મસ્જિદ, ચોથે, સેલાર વાવ ને ગામદેવતા. ગઢના આ ચાર દરવાજા, ચાર ખૂણ.
ને ગઢની મધ્યમાં એક ભવ્ય જિનાલય. દરિયામાંથી મળેલ સોમનાથને ઘંટ સોમનાથ મહાદેવને સમર્પવાને જ્યારે જગડૂશા સેમિનાથ ગયા હતા, ત્યારે એ પિતાની સાથે ત્યાંથી સોમપુરા સલાટને લેતા આવ્યા હતા. એ કાળમાં સલાટ એટલે સમપુરા.
એ ભવ્ય મંદિરમાં પ્રવેશતાં જ જાણે પરમ શાંતિ લાગે. બરાબર સામે મુખ્ય મંદિર, ને બેય બાજુ મંદિરોની-દેરીઓની હાર. મુખ્ય મંદિરની પાછળ પણ દેરીઓની હાર. એકંદર બાવન દેરીઓ થાય. એમાં આરસનું જડતર, હવા-ઉજાસની પૂરી સગવડ. એમાં એવી કરામત કરેલી કે એકેએક મંદિરમાંથી ભાવિક એકેએક મૂર્તિનાં દર્શન કરી શકે !
મંદિરને મધ્યમાં રાખીને ચાર મુખ્ય માર્ગો ને માર્ગની બેય બાજ નાનાંમોટાં હાટ ને એમાં જગતમાં બનતી કઈ પણ ચીજ
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગધેડાને શીંગડાં ઊગ્યાં!
૨૦૧
વૈચાય. અનેકવિધ નાનીમેાટી કારીગરીઓ, ઉદ્યોગા, હીરાના જડતરથી માંડીને માટીના કામ સુધીની કંઈક ચીજો ત્યાં વેચાય અને ખરીદાય. ત્યાં પાઠશાળા હતી, અને હુન્નરશાળાઓ હતી. રાજાઓને એમની ટૂંકી નજરની રાજકીય ખટપટના લેાહિયાળ કાદવમાં આળાટતા રહેવા દઈ ને, ‘તમને મારીને, તૂટીને, સળગાવીને, ઢારની જેમ જીવતા વેચીને પણ અમે જીવીશું' એવી આખીયે રાજવટ ઉપર પીઠ વાળીને · આપણે પરસ્પર એકખીજાને જિવાડીએ ને પરસ્પર એકખીજાના સહારાથી જીવીએ 'ની વાત જ ત્યાં મડાઈ હતી. ત્યાં પેાતાના બચાવ માટે જાતે લડવાને બધા જ તૈયાર હતા. જરાક એક મરફા વાગે તે ગઢની રાંગ ઉપર હાજર થવામાં કાઈ જુવાન કે જીવતી પાછે પગ ભરે એમ ન હતું. છતાં ત્યાંથી કાઈ ટુકડી, કાઈ ટાળી પારકા ગામને લૂટવાને કચારેય નીકળતી નહેાતી.
મુખ્ય મદિરના શિખર ઉપરથી આખીયે ભદ્રાવતી જાણે ભગવતચરણુમાં સૂતેલી દેખાતી. ત્યાંથી એને આખા વહેવાર દેખાતા. ત્યાંથી એના બંદરમાં નાંગરતાં વહાણા દેખાતાં. ત્યાંથી વણઝારાઓની વાટ દેખાતી. એ શિખર ઉપર જિનશાસનને સફેદ ઝડા ફરકતા હતા.
ભગવાન પરમદેવસૂરિ જગડૂશાના ગુરુ. પોતાની સાહસિક સાદાગરીમાંથી અવકાશ મળે ત્યારે જગા ને એમનાં પત્ની એમના ચરેણુ સેવતાં.
આ ગઢનું જ્યારે વાસ્તુ થયું ત્યારે એ ઉત્સવમાં ગુજરાતનાપાટણના રાજા વીશલદેવ વાઘેલા જાતે ત્યાં પધારેલા. ત્યારે કચ્છના જામે। પધારેલા. ત્યારે જગડૂશાના જે ગઢને માટે પેાતાને આટલું માનભંગ થવું પડયું હતું, એ ગઢને જોવાને છૂપા વેશમાં પીથલ સુમરા પણ આવ્યા હતા ! પીથલ સુમરાની મકરાણુના દરિયાની દાવેદારી ને સેાદાગરી વાટને મનસ્વી રીતે આંતરવાની રાજવટ તે ખતમ થઈ હતી. ને એ ખાતમાના સર્વનાશમાંથી ફરી વાર એ કાઈ પણ
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૭૨
જગતશાહ
અવતારે જાગે એવી ન હતી.
નગર સમૈથી કરીને માર્ગે લખપત પહોંચવું, લખપતથી બારાડીને કાંઠે કાંઠે સાત શેરડાને નાકે જવું; ત્યાંથી હળવદ ને હળવદથી કર્ણાવતી, ને કર્ણાવતીથી પાટણ પહોંચી જવું–પીથલ સુમરાની મહત્ત્વાકાંક્ષાઓ આવી પાર વગરની હતી. ત્યાં સાત શેરડાના પુરાણા માર્ગ ઉપરને આ ગઢ એને ભારે નડતર સમો બની ગયો ! હમીર સુમરાનું જૂનાગઢ ઉપરનું જૂનું વેર પણ પીથલે પિતાનું કર્યું હતું. જ્યારે તુરકાણે બાજની જેમ માથે કાળઓછાયા નાંખતા હતા, ત્યારે આ માણસ પુરાણું વેરનું ભાથું લઈને પૂર્વજોના વેરની વાસનાના ભૂત જે ભમતે હતે. ભવિષ્યનાં દશ વર્ષમાં જ સુમરાવંશને સર્વનાશ થવાને હતે; પરંતુ એ ભયાનક ભાવથી એ હજી અજાણ હતે; અને બાપદાદાના મિથ્યા ગૌરવના દીવાના હેલવાયેવા મેગરા જેવો એ પિતાની આગમાં પોતે જ જલતે હતો.
આવી હતી આ ભદ્રાવતી નગરી. એ તે દેવોને પણ અસૂયા ઊપજે એવી અલકાનગરી હતી. દ્વારકાને પણ અસૂયા આવે એવો એને કોટ હતો. અને સ્વર્ગની અપ્સરાઓને પણ રમવા આવવું ગમે એવી સોહામણું એ નગરી હતી.
ને એ નગરીમાં વસીને જગડૂશા શેઠ સાત સાગરની સેદાગરી ખેડતા હતા. એ પિતે ધન કમાતા હતા એ તે મોટી વાત હતી જ, પણ બીજાને ધન કમાવા દેતા હતા એ તે એથીયે મોટી વાત હતી ને એથીયે વધારે મોટી વાત તે જાતમહેનતનાં પ્રામાણિક ધંધાને અભાવે જમાનામાંથી ચોરી ને લૂંટને રાહે ચડેલી કામોને એમણે ધંધારોજગાર આપ્યા હતા, એ હતી.
એ નગરીનું અભય સહુને હતું. એની ધજા ફરકતી દેખાય એટલા પથકમાં કઈ લડાઈ થઈ શકતી ન હતી; કઈ તકરાર થઈ શકાતી ન હતી; કોઈ ચેરી કે લૂંટ થઈ શકતી ન હતી; કેાઈ રંજાડ
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગધેડાને શીંગડાં ઊગ્યાં
૨૭૩ થઈ શકતી ન હતી,
ત્યાં પુરુષાર્થ સિવાય બીજું કોઈ સમાજકારણન હતું; શાંતિ સિવાય બીજું કોઈ રાજકારણ ન હતું; ને જાતમહેનત અને ઉદ્યમ વગર બીજું કઈ જીવન ન હતું.
એવી હતી એ નગરી. ગુજરાતની તવારીખમાં એના જેવી બીજી કાઈ નગરી થઈ નથી અને બીજી કોઈ થવાની નથી.
આ નગરીમાં આશરે મેળવનારાઓ પણ કેવા કેવા હતા ?
ભાયાતેની ભભૂકી ઊઠેલી તકરારમાંથી જાન બચાવવાને ખુદ પીથલ સુમરાને આ નગરીને આશરો મેળવવો પડ્યો હતે. એકવાર તે ખુદ વીશળદેવને પણ આ નગરીની ઓથ લેવી પડી હતી.
તુરકાણાએ માંડુગઢ ઉપર ન જીરવાય એવી ચાલ ચાલી ત્યારે ખુદ દેવપાલ પરમાર ને અમરાશાનાં કુટુંબેએ પણ અહીં આશરે લીધું હતું. ત્યારે જંગડૂશાની સંઘારની બિરાદરી માંડુંગઢને રક્ષણ અથે ઊતરી હતી. માંડુંગઢના દરવાજામાંથી તુરકાણેને પાછા કાઢતાં ચાવડા સંધાર ત્યાં વીરતે મૂઓ હતે. ખુદ જગડૂશા શેઠ માંડુગઢના બચાવ માટે ચડી ગયા હતા.
તુરકાણો સામે વિશળદેવ વાઘેલાએ જંગ ખેલે ને આબુની તળેટીમાં એ ભીષણ સંગ્રામ ખેલા. એ જંગને માટે વિશળદેવ વાઘેલાને ગુજરાતના સૈન્યને માટે જગડૂશાએ ઘોડાઓ પૂરા પાડવા હતા. વિશળદેવ વાઘેલાએ ગુજરાતના સિન્ય માટે ઘડાઓ મંગાવ્યા હતા. વહાણમાં આવેલા આ ઘડાઓ જ્યારે વહાણની સાથે ખંભાતના બંદરમાં ડૂબી ગયા, ત્યારે જગડૂશાહે એ માટે હેરમઝથી વહાણેની આખી વણઝાર વહેતી કરી હતી.
ભદ્રાવતીના માથા ઉપરથી કંઈ કંઈ સારામાઠા, કપરા અને કઠણ ઇતિહાસ વહી ગયા. આસપાસની દુનિયામાં ભારે ઊથલપાથલે થઈ, રક્ત વહ્યું, છતાં આ જગડૂશાએ ભદ્રાવતીને લેહીને રંગ પણ ૧૮
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૪
,
, જાતશાહ
લાગવા દીધા ન હતે.
માળવામાં હત્યાકાંડ રચાયા, રચાતા રહ્યા. રાજા ભેજના વંશજ પરમાર ભાઈઓએ જાદવાસ્થળીમાં બરબાદ થવાનું જ કબૂલ્યું ને દિલ્હીને તુરકાણ નિરાંતે એ બેયને કળિયે કરી ગયે! માંડુગઢ તુરકાણાથી ભિડાતું-ભીંસાતું રહ્યું. ગુજરાત ઉપર તુરકાણોને નવો જંગ તળા, ઘેરાયે. દેવગિરિની મનીષા પણ હજી અધૂરી રહી હતી. લાટમાં શંખ સોલંકી ને વશળદેવના ખંભાતના મંત્રી વસ્તુપાળ જીવનમરણના જંગમાં સંડોવાયા હતા. સિન્ધમાં સુમરા વંશના સર્વનાશને આરંભ થઈ ચૂક્યો હતો. આખું ગુજરાત, માળવા, સિંધ ને દખ્ખણ જાણે એક ખાંડણિયામાં ખંડાઈ રહ્યાં હતાં.
ત્યારે એક ભયંકર આત્માની પળે જાણે આકાશમાંથી નીચે ઊતર્યો ને નાતજાત, કેમ, ધર્મ, શુરાતન, ઇતિહાસ, સંસ્કારના કેઈ પણ જાતના ભેદભાવ વગર સર્વ કેઈને સર્વનાશ કરીને જ જંપવા માટે લંબાયે.
કોઈ જાદુગરની જાણે કઈ તિલેસમી લાકડી ફરી ગઈ!
સર્વત્ર જાણે સ્તબ્ધતા છાઈ ગઈ! રમાત્ર થીજી ગયાં. જંગમાત્ર થીજી ગયા. રાગદ્વેષ તમામ થીજી ગયા.
એક દિવસે પરમદેવસૂરિએ જગડૂને બોલાવ્યા. વંદના કરીને શેઠ ઊભા રહ્યા, ત્યારે ગુરુદેવે એને ધીરગંભીર અવાજે કહ્યું: . “વત્સ! તારી અને ભદ્રાવતીની, તારી અને તારી ગૃહિણીની, તારી અને તારી સોદાગરીની કસોટીની ઘડી આવી પહોંચી છે. યુદ્ધ, લૂંટ, કાપાકાપી, એ તમામની અપેક્ષાએ શાંતિ અને સોદાગરીને જ તું મંત્ર જપતે આવ્યું છે. આજે તારા એ મંત્રની મેટામાં મેટી કસોટીની ઘડી આવી પહોંચતી મને ભાસે છે.”
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
અકાલ
પુરુષાર્થી માનવીની પરાકાષ્ટા કઈ ? પોતાના મહાન શત્રુ
સામે યુદ્ધ કરવું અને શત્રુ ઉપર સરસાઈ મેળવવી એ માનવજીવનની પરાકાષ્ઠા આ ઃ કાં તેા માનવી પેાતાના શત્રુને હરાવે; કાં તા પેાતાની આસપાસના કપરા સંયેાગા ઉપર સવાર થાય.
૧૯.
પુરુષાર્થી માનવી કાં તે વિજયના થાકમાં મરે. ખાધું, ઝાઝી કિંમત નહીં.
....
....
....
પરાજયના સંતાપમાં મરે, કાં તા પીધું ને રાજ કર્યું, એની એને મન
જગડૂશાએ ભુજબળથી પેાતાના ભાગ્યની પરીક્ષા કરી હતી. એને દુશ્મને સામે યુદ્ધ કરવું પડયું ને એણે દુશ્મને ને પરાજય કર્યાં. એણે સાદાગરી માંડી ને ગુજરાત માટે વર્ષોથી બંધ એવી મકરાણુની દરિયાવાટ ઉઘાડી. એણે અમરાશાની પ્રતિજ્ઞા પૂરી કરી અને વાણિમાના દીકરાને છાજે એવા સ્વયંવરમાં વરમાળા પહેરી.
સાલ શેઠના આ સાહસિક સુતે જીવનની મનીષા પૂરી કરી. રાજવીઓના હવામાં તાળાઈ રહેલા કે ધરતી ઉપર નાચી રહેલા કલહ, ક્લેશ, રક્તપાત અને આગના ધૂમની નીચે એણે ભદ્રાવતી નગરી બાંધી, ભદ્રેશ્વરનું મંદિર બાંધ્યું ને બાંધીને એનાં નામ દીપાવ્યાં.
પરંતુ હજી એને એક મહાશત્રુના કાપ સાથે જુદ્ધ કરવાનું બાકી હતું. એ કાપ કેાઈ માનવીના હેાતા, કે કોઈ રાજાના પણ
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૬
જગતશાહ
ન હતા; એ કાપ ધરતીનેય નહોતે ને દરિયાનેય નહોતા. એ કાળે કેપ હત કુદરતન–જોકે સ્વાથી માનવીઓએ એમાં પિતાને હાથ અને સાથ દેવામાં કાંઈ બાકી રાખ્યું ન હતું !
સંવત ૧૩૧૩માં વરસાદ ન આવ્યું. માનવીએ જાણ્યું, હશે, આ તે મેઘરાજા કહેવાય ! રીઝેય ખરો ને ખીજેય ખરો ! આમેય વરસાદ આવે તોય આ સુલતાને, મહારાજાઓ, રાજાઓ, દરબારો, ઠાકરે, ફોજદારો ને મંડળેશ્વર ક્યાં ધરાઈને ધાન ખાવા દે છે ? " વરસોથી એ લેકનાં ઘડાં અને ધાડાં એકબીજાનું રાજ લૂંટી લેવા માટે, એકબીજાથી સરસાઈ મેળવવાને માટે ગામ ગામની સીમો ઊભા પાકથી લહેરાતી હોય તેમ ભેળે છે. વરસાદ ઓછો આવશે. ખેતરો સૂકાં ભંઠ બનશે તે એમને ઉત્પાત એટલે ઓછો થશે! ભલા, બધા જ રાજાઓ વડે તે પછી રાજાઓને પણ રાજા મેઘ રાજાયે ક્યારેક કેમ ન વંઠે ? આ તે આ ભૂમિનાં જ કઈ પાપ જાગ્યાં લાગે છે !..ચાલો ભાઈ, જેમ તેમ કરી વરસ ખેંચી નાંખીશું...
દેશમાં ક્યાંય અનાજન સંઘરે નહોતે. દેશમાં ક્યાંય સલામત રસ્તો નહોતો. દેશમાં ક્યાંય રસકસથી ભરેલી ખેતીને વગ નહોતો. કાણ ખેતી કરે ? પિતા જેગ કે એથી જરાક વધારે પાક ઊતરે ને એ પાક ઘર ભેળા થાય, એટલે ગંગા નહાયા ! લડાઈને કારણે પારકે રાજા આવીને જે તમને ના તૂટે તે લડાઈને નામે તમારે રાજ આવીને તમને લૂટે! જ્યાં જાનમાલની સલામતી નહિ, ક્યારે ક્યાંથી કેનું લશ્કર આવશે એને કઈ ખ્યાલ નહિ, કયા કારણે જુદ્ધ ભભૂકી ઊઠશે ને કોની સાથે ભભૂકી ઊઠશે એને રાજાને પિતાનેય ખ્યાલ નહીં, ત્યાં કોઈને પણ સલામતી લાગે જ કેવી રીતે ? - જ્યાં ખેદે ઉંદર ને ભેગવે ભોરિંગને ન્યાય પ્રવતતે હેય ને જ્યાં ગામડે ગામડે એવા ભોરિંગે બેઠા હોય, ત્યાં મહેનત કોણ કરે? શા માટે કરે ? એટલે સૌને એમ કે આ દુષ્કાળનું વરસ તે ગમે તેમ
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
અકાલ.
૨૭૭
કરીને ખેંચી કાઢીશું–છેવટે પેટે પાટા બાંધીને કે એક ટંક ખાઈને પણ ચલાવી લઈશું.
વિ. સં. ૧૩૧૪ની હોળીની સાંજે ગામ ગામને પાદર ઘરડેરાઓ એકઠા થયા. ગામતળ પાસે કોઈ ઊંચી જગ્યા, કેાઈ ટેકરી, કઈ મંદિરનું શિખર દેખાયું ત્યાં એ ગયા. જાણકારોએ બરાબર સંધ્યાકાળે ગામતળની શક્ય એટલી ઊંચામાં ઊંચી જગાએથી ધૂળની ચપટી વેરી-લેટથીએ બારીક રજ હવામાં ઉડાડી. એ ધૂળ હવામાં લહેરાવાને બદલે નીચે બેસી ગઈ. એ જોઈને ઘરડેરાઓએ માથાં ધુણાવ્યાં : “ધાયું તે ધરણીધરનું થાય છે, પણ વરસ મોળું થાય એમ લાગે છે!” આ ચિત્ર ગયો. બળબળતો વૈશાખ ચ. દાવાનલ જેવો જેઠ ગયો. પણ આભમાં ક્યાંય વાદળી જ ના દેખાય.....ધરતી ઉપર ખાલી ગરમ પવન વેગથી ઉત્તરથી દખણ ફૂકાતો જાય. ને ગરમ પણ કેવો ? એને સ્પર્શ થાય તે અંગમાં લહાય ઊઠે એવો ! કુદરતને નિયમ છે, જ્યારે જૂની હવા ચાલે ત્યારે હવા ઠડી બને. પણ અહીં તે કુદરતે એ નિયમને ઊંચે મૂકયો હતો. આ તે હવા જેમ ચાલે એમ વધારે ગરમ બનતી હતી. પવન એટલે ગરમ વહેતો કે ઘાસની ગંજી, ઘાસનું બીડ કે વાંસના વનને એને સ્પર્શમાત્ર થાય કે એ સળગી ઊઠે. જાવા પાસે બરાસને બેટ છે. ત્યાંથી વહાણ ભરીને કપૂર આવ્યું હતું. પવનની સહી ના શકાય એવી ગરમીમાં એ બધું ધક્કા ઉપર જ સળગી ગયું
પાણી તે ક્યાંય ન મળેઃ નદીનાળાં સુકાઈ ગયાં, સરવર બધાં સુકાઈ ગયાં. અષાઢ, શ્રાવણ, ભાદર ને આસે, વર્ષાકાળના એ ચારે મહિના વીતી ગયા, પણ આકાશમાંથી પાણીનું ટીપુંય ન પડયું !
માણસોએ પેટે પાટા બાંધીને બીજું વર્ષ માંડ માંડ વિતાવ્યું. અને સંવત ૧૩૧૫નું વરસ તે દેશને માટે ભયંકર બે.
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૮
જગતાહ
સૂકી ધરતી ખાવા ધાતી હતી તે માનવીએનાં હાડપિંજરેશ ખડકાવા લાગ્યાં; શેઠશાહુકારાનાં હીરા-મેતી ખાને પડવાં. અનાજ તે એમનેય દુર્લભ થવા માંડયું.
ગુજરાત, કચ્છ ને સૌરાષ્ટ્ર, એના રાજાએ જુદા જુદા પણ એની વસતી એક. દુકાળ-અકાળમાં ગુજરાત, કચ્છ, સૌરાષ્ટ્રનાં માનવી સિંધમાં ઊતરી જાય અને સિંધનાં બહેાળાં પાણી ઉપર એ કપરા દિવસે કાપી નાંખે. પણ પીથલ સુમરાનું સિંધ અત્યારે બધ હતું : ત્યાંયે તુરકાણાનાં ઘેાડાં કરતાં થયાં હતાં, ત્યાંય લડાઈ આ મડાઈ ચૂકી હતી તે ગીજનીના બાદશાહેા અને નગર સમૈના જામે! જીવનમરણની કડાભીડમાં જડાયા હતા.
કડાંભીડ તે। આખા દેશમાં જાણે થંભી ગઈ—જાણે કારમા દુકાળમાં એ થીજી ગઈ. એને બદલે ખલિફા અને ખરના સાદાગરે જીવતાં માનવીઓના સાદા કરવા નીકળ્યા. બાપ પેાતાનાં છેાકરાંને નિભાવવા છેાકરાંની માનું વેચાણ કરતા, કે છોકરાંને વેચીને પેાતાના જીવ બચાવવા માગતા. જુવાન માણસો ઘરડાં માબાપેાને છેાડી દેવા લાગ્યા. જુવાન માબાપે! નાનાં દીકરા-દીકરીઓને તજી દેવા માંડયાં.. કાળિયા ધાન પણ ભારે માંઘું થઈ પડયું!
હિમાલયની તળેટીથી તે ઠેઠ કૃષ્ણા નદીના કાંઠા સુધી આ ધાર અકાલ છાઈ ગયા. પચાસ પચાસ વર્ષથી આ પથક અવિરત યુદ્ધમાં પડયો હતા. કામધધા બધા ભુલાઈ ગયા હતા. ખેતી બધી ભુલાઈ ગઈ હતી. અનાજના સંધરા કાઈ કરતું નિહ. જુવાનમાત્ર સમજણા થાય કે તરત પેાતાનું ગામ ને ખેતર છોડીને ફેાજમાં ભરતી થવાને ચાલી નીકળતા. દેશમાં એકમાત્ર વ્યવસાય રહ્યો હતેા સિપાહીગીરીને.
આવતી કાલને વિચાર જ કાઈ એ કર્યાં નહેાતા, કાઈ ને થયે નહેતા. ભગવાનના રાજ્યમાં આવતીકાલ જેવું કાંઈ હોય તેાય કાઈ તે દેખાતું ન હતું, સૂઝતું ન હતું. બસ, આજ લૂટા—કાઈનું
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
અકાલ
૨૭૯
ખેતર, કેાઈનું ગામ, ક્રાઇનું ધન, કાઈની ઘેાડી, કાઈની કન્યા, કાઈની નાર્ ! સિપાહીગીરીમાં સિપાહીને તે હથેલીમાં ચાંદ દેખાતા હતા અને વસતીને ધાળે દિવસે તારા દેખાતા હતા ! આવતીકાલના વિચાર ક્રાણુ કરે—જ્યાં ખુદ રાજાનાં ને સિપાહીનાં આજનાં ઠેકાણાં નહેાતાં ત્યાં ?
એટલે અકાલના પજો જેવા પડ્યો કે પડતાંની સાથે એ આખા મુલકને જાણે પકડમાં લઈ ને ભીંસવા માંડ્યો. ગામેાનાં ગામેા ઉજ્જડ થયાં ને રસ્તા ઉપર હાડપિંજરાના ગંજ ખડકાયા.
ત્યારે.....ત્યારે.....ત્યારે...એક દિવસ ગાધવી બંદરમાં લાખા વણઝારા આવ્યા. પણ એ લાખા વણુઝારા કેવા ? સાંતલપુરના જામે લૂંટી લીધાથી ક"ગાલ બનીને મીણુ વેચવા નીકળેલા લાખા નહિ; હવે તે વણુઝારમાં ચાલવાને માટે એ અસલ જાતવંત ઘેાડા રાખતા, તે તુરકાણી ઢબક્ખનાં પાયજામા ને બંડી પહેરતા. એ માથે સાફા બાંધતા ને સાફા ઉપર છેશુ` રાખતા. એની બંડીમાં સાનાનાં બટન શાભતાં ને બગલમાં એ ફાળિયે વીટાળેલી તલવાર રાખતા તે ક્રેડ ઉપર રજપૂતી ભેટ બાંધતા.
એને જોઈ ને કાઈ એને વણઝારા ના કહે; કલ્યાંકના ઢાકાર કે દરબાર જ માની લે !
જગડૂશા ગાંધવી બંદરમાં બે વરસથી વસતા હતા. વહાણાની દેખરેખ એ પેાતે રાખતા. માલ માટે મેાટી મેાટી ખાણા એમણે બંધાવી હતી. એમાં એ માલ ભરતા હતા. બધું કામ એમની પેાતાની દેખરેખ નીચે થતું હતું.
એક રીતે ગાંધવી બંદર ડુગરા અને જગલાને સામે પાર, રળિયામણી એવી વરતુ નદીને કાંઠે હતું, જ્યાં એકવાર ભગવાન શ્રી કૃષ્ણચંદ્રના પિતા વાસુદેવે મહાયજ્ઞ કર્યાં હતા અને જ્યાં, લોકવાયકા પ્રમાણે, ભગવાન વાલ્મીકિના પૂર્વજીવન વાલિયા ભીલની–વાલા કાખાની જનમ ભેામકા આવી હાવાનું કહેવાય છે.
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮
જગતાઠું
એવી વસ્તુને કાંઠે આવેલું ગાંધવીનું બંદર, એ કાળમાં, નજીકમાં નજીકની વસતીથી, ડુગરા તે જગલે તે સામે પાર, આશરે વીસ જોજન દૂર થાય.
ત્યાં એકવાર લાખા વણુઝારે। આવ્યા. એના પૂરા ભભકામાં આવીને એ શેઠને મળ્યા. એણે કહ્યું :
· શેઠ ! અત્યાર લગીની જિંદગીમાં જેટલું રળ્યા હશેા, એટલું અત્યારે એક વરસમાં રળવાના મેા આવ્યા છે ! '
• એમ કે ? ’
હા. લક્ષ્મી ચાંદલો કરવા આવી છે, એટલે હું આવ્યો છું તમારી સેવામાં. ’
6
ભલી કરી. ’
6
શેઠ, તમે તા મને યાદ ના કર્યા—કયાંથી કરે ? પણ આપણે નાતા જૂને. તમારે શેઠ, પહેલાં મને ખટાવવા જોશે.
'
“પણ વાત શી છે?
"
અરે શે, તમે જાણતા નથી ? ભારે અકાળ આવ્યા છે. ખે વરસથી વરસાદ પડ્યો નથી. દેશમાં કયાંય અનાજના કણ પાકળ્યો નથી.'
6
ભારે ઉગ્ર અકાળ છે લાખા !
‘ હા, શેઠ. વાત કરી મા, એવા કારમા અકાળ આવ્યા છે કે અત્યારે તેા મા દીકરાને ખાય છે, દીકરા માને ખાય છે; બાપ છેકરાંને ખાય છે! પેટડયે કામે કુળની કુલનાર તેા શું, પણુ રૂપરૂપના અંબાર જેવી રાજરાણી જોઈતી હાય તાય મળે છે ! '
.6
ભગવાન પરમદેવસૂરિજીએ આજથી બે વર્ષ પહેલાં મને ભાવી ભાખ્યું હતું—ધારતમ કાળ આવે છે એવું ! શું, એવા કાળ આવી પહેાંચ્યા ? ’
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
અકાલ
૨૮૧
“વાત કરે મા શેઠ! પરમદેવસૂરિએ ભાવી ભાખ્યું એ સાચું ભાખ્યું. ને શેઠ, સમે તે તમેય બરાબર સમજ્યા, હે !'
“હું સમો બરાબર સમજે. એમ ને?”
“હા. ધધે મારે વણઝારાને રહો ને શેઠ, એટલે કે સદા ગર શું વહાણવટું ખેડે છે, એ તે મારે મારા ધંધા માટે જાણવું જ જોઈએ ને ? કાને સાંભળ્યું ને એકબે વાર આવીને જાતે જોઈ પણ ગયો કે શેઠ જગડૂશા તે મલબારથી ને લંકાથી, જાવાથી ને ઈરાનથી અનાજ મંગાવે છે. કહે છે કે શેઠ, તમે તે ઠેઠ ખત્તાથી અનાજ વહરી મંગાવ્યું છે ને કહે છે કે અહિહાલના વણિગાઓને તે તમારી ઊભી દૂરી છે અનાજની; વિજયમાંથીયે અનાજ આવ્યું છે.'
એવું છે ખરું લાખા !'
આ મને એમ કે મૂડાના મૂડા અનાજ મંગાવીને જગડૂ શેઠ જેવો સોદાગર સેના, ચાંદી, મખમલ ને ઘોડાઓને બદલે આ ધૂળ જેવા ધાનમાં શું મોટું નાંખે છે ?”
લાખા, ધાન હજીયે તને ધૂળ જેવું લાગે છે ?'
એ જ વાત કરું છું ને શેઠ ! તે તમારી ચતુરાઈનાં કેટલાં વખાણ કરું ! આ બીજો કોઈક કાચી છાતીને સોદાગર હોય તે એ, કઈ જતિ, સાધુ કે જેગીએ મેષ-વૃષભ-મિથુન ને ધન-મકર-કુંભનાં ચેકડાં પાડીને જોશ જોયા હોય એના ઉપર, પિતાની આખી સોદાગરીનું જોખમ ના ખેડે. તમારી છાતી ખરેખર, પાકી !' - “મારી છાતી તને કઠણ લાગી, લાખા ?”
“હાસ્તે. ધાનને ખરીદી લાવવા કરતાં એને સંધરવામાં ખરાજાતા વધારે લાગે. એ કાંઈ પાકી છાતી વગર બને ? બે બે વરસથી તમારાં સે સે વહાણો બીજે કાંઈ જ ન કરે, જે અનાજ આવે એ બધાને બસ, સંધરે જ કરે !... સાચું કહું તે, મને તે મનમાં હતું કે, આ વાણિ બહુ ચડ્યો છે તે મરવાને થયો છે! હેઠે પડશે તે પીવા પાણીયે નહિ માગે ! એ ગાંઠનાં ગેપીચંદન ગુમાશે ને ધાનની ધૂળ
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર
જમતશાહ
ચશે તા એને ઉકરડે ફેંકી દેવાની મજૂરીયે માથે પડશે ! પણ ના શેઠ, કાન પકડું, ગજબની છાતી તમારી ! આવી છાતી મે" તેા કેાઈની ભાળી નથી ! સાદાગર તા મેં મુલક મુલકના જોયા, પણ એમાંથી કેાઈ તમારાં ખાસડાં ઉપાડવાનેય લાયક નહિ, હા ! '
"
· કેમ આવડુ' બધું ? '
'
'અરે, તમે એ વરસ સુધી પકડી રાખ્યું, તે આજ તા એને એક એક કણ્ સાનાના થઈ ગયા છે. મારા શેઠ ! બસ, હવે ખાણા ખાલા, વખારા ઉઘાડી નાંખા તે મને પાઠ ભરવાની રજા આપેા, એટલી જ વાર. તમારી સાત ભવની તે શું, બહેાંતેર પેઢીની ભાવા ભાંગશે; ને મારા જેવાનીય છેવટે આ ભવની તે। ભાંગશે જ ! હવે હું હંકારવા માંડું મારી વણુઝાર ને તસે માંડેા કાંટા ને એક મૂડા ધાનની સામે માંડા એક મૂડા સામું જોખવા ! શેઠ, જોજો તે ખરા, તમારી હવેલીયું નકરી સેનાની બની જશે !'
‘લાખા ! તું આવ્યા. એ ભલું કર્યું. હવે ખીજા વણઝારાએનેય મેલાવ !
"
· અરે શેઠ, ગાંડા થયા કાંઈ ! વાણિયાને તે વળી વેપારની રીત વણઝારે શીખવતા હશે ? હજી વરસ આખું કાપવાનું છે. જરા ખેચી રાખા, ખેચી રાખા, કમાવાની મેાસમ હજી હુવે જ આવે છે— તમારે ને મારે—મારે એમાં ખીજા ભાગીદાર નથી જોઈતાઃ ભાગિયે એ તેા અભાગિયા, કહેવાય ! ’
‘ લાખા, પણ મારે તા એક નહિ, પણ અનેક વણઝારા વહેતી કરવી છે, એનું કેમ ? '
- પણ એનું કાંઈ કારણ, શે ? શું, આ અકાળ મહિના માસમાં ઊતરી જશે, એમ માને છે તમે ?'
‘ના. પશુ લાખા, મેં આ જીવનમાં પહેલા પગ માંડ્યો હતો ત્યારે જ મે મારી સ્ત્રીને વચન આપ્યું છે જેને કાંય કશાય આશરે નહિ હાય એને જગડૂ આશા આપશે. એટલે તેા ભગવાન
:
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
અકાલ
૨૮૩ શાસનદેવે મને સહારે આપે. લાખા, હું તે કેણ માત્ર ? મારી હેસિયત પણ શી ? લાખા, જગડૂ તે નિમિત્ત માત્ર છે. આ એક માણસથી જીભ કચરાઈ ગઈ અને એ માણસની કન્યા મને સતીની જેમ શ્રદ્ધાથી વળગી રહી..ભગવાન શાસનદેવે પિતાનું કાર્ય કરવાને મને તે માત્ર ભંડારી ની જાણ! લાખા, આ શું જગડૂની પેઢી છે? અરે ગાંડા, આ તે એક મહાસતીની પેઢી છે, મહાસતીની !'
હું ના સમયે તમારું કહેવું, શેઠ !'
“જેને આશરો ન હોય એને આશરે આપે એ મારા કંથ – મારી લક્ષ્મી એ વ્રત ઉપર તે મારા ઘરને પાવન કરી રહી છે. લાખા, હું કોણ? હું તે ખાલી કાસદિયે છું, કાસદિ– જમણા હાથે લઈને ડાબા હાથે દેનારો હું તે શું માત્ર ભંડારી ! ને શાસનદેવ મારી કસોટી કરે છે : “ભરોસે સોંપેલી થાપણ એ પરત કરે છે કે નહિ ?' લાખા, આ ખાણો ઊઘડે છે આજે. એની વણઝારો વહેતી થશે. તારું મહેનતાણું તને મળતું રહેશે. તું તારે હવે પિઠે વહેતી કર.”
કક્યાં? કેમ ? કેવી રીતે ?”
ચારે કેર, જ્યાં અનાજ નથી ત્યાં! જેને જોઈએ એને ! ચારે કેર અનાજની રેલમછેલ કરી દે! મારાં વહાણે હજી ચાલ્યાં જ આવે છે અનાજ લઈને, ને ચાલ્યાં આવતાં જ રહેવાનાં છે. તું તારે અનાજ વહેંચવા માંડ ! ”
“પણ દામ ? એનાં કંઈ દામ તો નક્કી કરશે ને, શેઠ !'
“દામ નહિ; એમ ને એમ. કેઈને હું દાન દેતે નથી, એટલે દાનમાં આપ” એમ હું કહેતા નથી. પણ જે ભૂખ્યાં હોય એ તમામને તું અનાજ આપજે ! વહેંચવા માંડ તારી શક્તિ હોય એટલી ઝડપે !” - “અરે શેઠ, આ તે કુબેરભંડારી પણ પહોંચે નહિ એવી વાત કરી ! આમાં તે તમારી પેઢી ને તમારી સોદાગરી બેય ગારદ થઈ જાય એમ છે ! આભ ફાટે ત્યાં થીંગડું દેવા જેવી વાત છે આ તો !'
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
જગતશાહ
“એ થીંગડું ક્યાં મારે કે તારે દેવું છે ? હું તે મારા બાનને ધણી લાખા ! એની પત રાખવી કે ન રાખવી એ તે ભગવાનના હાથમાં છે. હું મારું કામ કરું, ભગવાન ભગવાનનું કામ કરશે !'
લાખાનું મન માન્યું તે નહિ, પણ બીજી રીતે અનાજ મળે એમ ન હતું. અને પછી તે ભદ્રાવતીથી ને ગાધવથી પોઠે ભરી ભરીને અનાજ રવાના થવા માંડયું.
ગુજરાતના રાજા વીસલદેવને ખબર પડી ને એણે વસતીમાં વહેચવાને અનાજ મંગાવ્યું. દિલ્હીના સુરત્રાણને ખબર પડી ને એણે પણ હાથ લાંબો કર્યો. ને આંહીં તે શાહ હૈય, ફકીર હૈય, રાજા હાય, રંક હોય–કેઈનેય ને તે હતી જ નહિ.
અલકમલકથી વહાણ આવતાં જ ગયાં. પિઠો દૂર દૂર, નીચે છેક કૃષ્ણને કાંઠે પાણી પીવા માંડી, ઉપર છેક ગંગાનાં નીરમાં પગ પખાળી રહી. કોઈનેય ના નહિ! કોઈનાયે ઉપર ઉપકાર કરવાને દાવો નહિ! કેઈનેય દાન આપવાનું અભિમાન નહિ! * ધરતી માતાએ પેદા કરેલું ધાન ધરતીને સંતાનની ભૂખને હુતાશન શમાવવાને અખંડ પ્રવાહે ચાલ્યું. ચાલ્યું.....ઉત્તરમાં છેક ગંગા કાંઠા સુધી, દખ્ખણમાં છેક કૃષ્ણના કાંઠા સુધી.....” “
“લક્ષ્મી !' એક દિવસ જગડૂશાએ પિતાની પત્નીને કહ્યું : “તારું મન તે કચવાતું નથી ને ?'
એ મને પૂછે છે, નાથ?' - “આ બધું તારું છે ને તારા લેખે જાય છે. આપણું ઘરવાસને આ કૉલ છે.”
મને આ ગમે છે મારા નાથ ! મારા મનનેય ગમે છે. હજારે માણસના જીવ લેનારા શાહ તે આ જગતમાં કંઈક થઈ ગયા છે, અને થશે; પણ હજારોને જિવાડનાર તે મારે જગતશાહ એક જ !” ' “ લક્ષ્મી, એક વાત કહું તને ?'
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
અકાત
6
કહે ! '
૨૮૫
જો, સાંભળ. આ બધું જ્યારે પૂરું થશે ને, ત્યારે આપણે કદાચ રસ્તાનાં રખડતાં ભિખારીઓ પણ થઈ જઈ એ ! ઈરાન અને મસ્કત, જાવા અને બરાસ×, ખત્તા અને ખાના, વિજય,* અહિàાલ અને લંકા—બધે જ સ્થળે મારાં સાધન અને સામગ્રી, મારી દોલત અને સંપત્તિ, મારી શાખ અને આબરૂ કેવળ આ એક જ કામ માટે વપરાય છે. સિવાય અનાજ અત્યારે ખીજી કાઈ ખરીદી થતી નથી. આપણું કાઈ વહાણુ ખીજા કાઈ કામમાં રોકાતું નથી. આ બધું પૂરું થશે ત્યારે...ત્યારે.. આપણે કદાચ કાંઈ જ નહિ હોઈ એ ! '
4
તે એમાં શી ફિકર છે? આ બધું એક વાર હેમખેમ પૂરુ થાય, પછી બીજી મનીષાયે શી છે? ભાગ ભગવવામાં આપણે કાં મણા રાખી છે ? કુબેર ભંડારીને ભોગવવા નિહ મળ્યું હાય એટલું મેં તે તમે ભાગવ્યું છે ! હીરા અને મેતીથી તે આપણાં સંતાને પાંચીકે રમ્યાં છે ! નવલખ અંબર એક વાર પહેરીને ખીજીવાર આપણે વાપર્યું નથી. આપણે આંગણેથી કાઈ ભૂખ્યા-દુખ્યા પાછા ગયા નથી. ભગવાને આપણી પત રાખવામાં મણા રાખી નથી. મારા નાથ ! તે આ એક પત પાર ઉતારે...પછી કદાચ ભિખારી થવું પડે તાય શું ? ભગવાનને શું એક જગડૂની ફિકર છે ? લાખોની ફિકર ભળાવવા તો એણે આપણને આટલું આપ્યું. એના મહાકાય માં આપણા આટલા ઉપયેાગ થયા એ શું એ છે? મને જરાય રેંજ નથી. '
જગડૂને એની પત્નીનેા સાથ હતા, એનાં સંતાનેાને સાથ હતા. એને રાતદિવસ ખીજૂ કાંઈ કામ ન હતું, બીજી કાઈ ચિન્તા નહેતી.
*
× જાવા પાસે એક બેટ છે. ત્યાં કપૂર અને અનાજ ખૂબ થાય છે. ત્યાંથી આપણા દેશમાં અનાદિકાળથી કપૂર આવતું એટલે આજ પણ ત્યાંથી આવતા કપૂરને આપણે ખરાસકપૂર કે કપૂરબરાસના નામથી એળખીએ છીએ.
આજે સિયામ અને ફ્રેન્ચહિન્દી ચીન કહેવાય છે તે પ્રદેશનું નામ વિજય હતું અને ત્યાં દક્ષિણના પાંડચોનું રાજ્ય હતું.
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦
જગતપહે
અનાજ આવે અને જરૂરવાળાને એ ઝટ પહેાંચતું થાય એટલી જ એની ચિંતા હતી. અનાજને ચારકાર પહોંચાડવાનું કામ લાખાનું હતું. એ અનાજને સંધરવા–સાચવવાનું કામ ખીમલીનું હતું.
ઉપરાઉપરના આ ત્રીજો અકાળ...કારતક ગયા, માગશર ગયા, પેષ ગયા, મહા, ફાગણ ને ચૈત્ર પણ ગયા. હવે માણસ આભ સામે મીટ માંડી બેઠા : હવે તા વાદળાં બંધાવાં જ જોઈ એ. હવે...વે...હવે... એતરાદા વાયરા શરૂ થયા !...વાયરા શરૂ થયા !...વાયરા પણ કેવા ? અંગને અડે તે ખાલ ઉતારે એવા ગરમ! માણસ ખ્યાલ ન રાખે તા એને ટક્કર મારે એવા...એ વાયરાથી એ બે વર્ષના સુક્કા પ્રદેશ ઉપર ધૂળનું એ મહાવાદળ છાયું...આકાશ ધૂંધળું દેખાય, કયારેક ચાર ચાર દિવસ લગી સૂરજ ન દેખાય એવી ડમરી જામી જાય.
×
X
X
6
શેઠ ! ' એક દિવસ ખીમલી આવ્યા તે ભારે હૈયે ઊભો રહ્યો. એની આંખમાં આંસુની ધાર હતી.
‘ કેમ, ખીમલી ! શું છે ? '
ખીમલીએ ખેાલવા પ્રયત્ન કર્યાં, પણ એની જીભ ન ઊપડી. 'શું છે ?
"
"
· શેઠ !...શેઠ !...ધરમીને ઘેર ધાડ !... શું કહું, શેઠ ?. ભાઈ, વાત તેા કર ! ખબર તેા પડે! ’
દરિયા ખળભળી ઊઠવ્યો છે શે !...ને... ખબર આવ્યા છે કે...’
"
(
ખેલ તે ભાઈ, આપણાં વહાણ ડૂબ્યાં, એમ જ ને?’
• એટલું હેાય તા તા હું કહેવા ન આવું શેઠ! આ ા એના થીય વિશેષ છે.
,
‘ શું ? ’
‘તાફાનમાં...એક વહાણુ ડૂઝ્યું...ને એમાં મહેતા કામ આવી ગયા !’ મહેતા એટલે જમાઈ; જગડૂશાની જુવાન વયની પુત્રીને પતિ ! તે આ વાત બીજા કોઈ ને કહી છે ? '
6
• ના શેઠ ! '
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
અકાલ
૨૮૭
“તે હવે કઈને કરીશ ના. જ, લક્ષમીને બોલાવે !” સમાચાર સાંભળીને લક્ષ્મી સ્તબ્ધ થઈ ગઈ
જે, સાંભળ! કેઈ અફસેસ અત્યારે કરવાને નથી!” જગડૂએ કહ્યું : “કેઈ શક કે પાથરણાં અત્યારે કરવાનાં નથી. તને ખબર છે ને લક્ષ્મી, આપણે આજે ભગવાનના નામે એક જગન માંડીને બેઠાં છીએ! એ જગનમાં ભગવાને આપણે આ બેગ મા હશે. પણ આપણું કામ ચાલુ રહેવું ઘટે. હવે આદર્યું અંધૂરું ના રહે !'
શેઠ !..શેઠ !...શું કરું?”
“કાંઈ નહિ. વાણિયાને દીકરો ભૂખ્યા માનવીને પહોંચાડવાના અનાજના વહાણ ઉપર ન ડૂબે તે બીજે ક્યાં ડૂબે ? આપણા માટે એવાં વીરમત ક્યાંથી ? લક્ષ્મી...”
કાળજું કઠણ રાખીશ, મારા નાથ ! આપણું પત ભગવાનને હાથ છે. આજે તે આખો મુલક દુઃખી છે. પણ આપણું યશબા હજી નાની છે !.બસ નાથ! એટલે જ કલેશ મનમાં રહી જાય છે !”
ત્રણ ત્રણ વરસની મેઘરાજાની આટલી નિર્દયતા અને આટલે કેપ..ને એ કોપને સામને એક સોદાગર કરે ?...જાણે મેઘરાજાના મહાપિતા દરિયાને રોષ જાગ્યે : “મારી દયા ઉપર એની સોદાગરી, મારી દયા ઉપર એની સંપત્તિ, મારી દયા ઉપર એની આબરૂ! ને પ્રજાને નાશ કરવાના–આ નિર્માલ્ય, અંદરઅંદર ઝઘડતી, અંદરઅંદર રક્તપાતમાં રાચતી પ્રજાને નાશ કરવાના–મારા દૈવી નિર્ધારમાં વળી એક સોદાગર અંતરાય નાંખે છે.ને..ને..ને..એનાં વહાણ મારી છાતી ઉપરથી ચાલ્યાં જાય, એ હું જોઈ રહ્યું ?'
વૈશાખ માસમાં દરિયાએ માઝા મૂકી. એના ગાજૂસ ઊઠીને ધરતી ઉપર ઘૂમી વળ્યા, ને એનાં મોજાંઓ કાંઠા ઉપર ધસી ધસીને કંડારને નાશ કરવા લાગ્યાં.
ત્યાં સમાચાર આવ્યાઃ “શેઠ, અનાજનાં અઢાર વહારે આવ્યાં છે...પણ....પણ....બંદરમાં આવીને એ નાંગરી શકતાં નથી !'
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯. ... ... ... ... પંદરની પાળ
ગાધવી બંદર.જગશા શેઠની સોદાગરીનું બંદર ગાધવી; ચાવડા સંઘારે એને ચાંદલામાં આપેલું. ( ભદ્રેશ્વર-ભદ્રાવતીમાં બંદર ખરું, પણ ભદ્રાવતીના કણધાર જગડૂશા ને એમની સાદાગરી વિશાળ. ભદ્રેશ્વરનું બંદર નાનું, ને વળી સાત શેરડાના મારગ ઉપર વસવાટના નગર તરીકે એની વરણી થઈ ત્યારે તે કચ્છના નામે કનડગત ન કરે અને પાણીની સગવડ મળી રહે, એવી જગ્યા તરીકે થઈ હતી, ત્યારે ત્યાં આખા દરિયાલાલને આવરી લેતી સોદાગરી ઊતરશે, અને તે કેઈને ખ્યાલ પણ ન હતું.
એટલે ભદ્રાવતીના શેષ સોદાગરો ત્યાં એમની સોદાગરી કરતા ને એમનાં વહાણેના નેજાઓ દરિયાલાલનાં ચેરાસી બંદરેમાં ફરકતા. " જગડૂશાનું કામકાજ ગાધવીમાં. એમની સોદાગરીમાં આખી સંઘાર જાત સમાઈ ગઈ હતી. ને સંઘાર જાતનને બીજે હુન્નરઉદ્યોગ નહિ, બીજી કોઈ ફાવે નહિ, ને કેાઈની વહાર પણ નહિ, એટલે ગાધવી બંદર જગડૂશાનું. અને એમની તમામ સોદાગરી ત્યાં.
અકાળના વરસોમાં અનાજ માટે જગડૂશને વાસ પણ ત્યાં જ.
એક દિવસ શેઠ જગડૂશા દરિયાકાંઠે ગયા. એમની સાથે લાખે વણઝારે, ખીમલી, સંધારેને સંઘપતિ ચાવડો સંધાર પણ હતા– સંધારોને સંઘપતિ હોય એ ચાવડે સંઘાર કહેવાય. જગડૂશાને જૂને દુશ્મનને સ્તિ ચાવડે સંઘાર તે માંડુંગઢના દરવાજામાં વરતે,
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંદરની પાળ
૨૮૯
મૂઓ હતા. અત્યારે એને ભાઈ મોવર ચાવડે સંધાર હતે.
દરિયાકાંઠે એમણે ભયંકર દશ્ય જોયું : વરતુ નદી તે ત્રણ ત્રણ કારમા અકાળ અને વરસાદ વિહેણું કાળમાં સાવ સુકાઈ ગઈ હતી. એમાં માત્ર રેતી અને ધૂળ ઊડતી હતી. | નદીનું મુખ સુકાઈ ગયું હતું એટલે દરિયે જાણે દૂર ગયે હતા. કાંઠે દરિયામાં ખસી ગયે હતા, ને વળાંક લઈને આવતા હતું. જ્યાં એ વળાંક લેતે હતા, ત્યાં સંધારોનું મૂળગામ હિંગળાજ* હતું. હિંગળાજના પાદરમાં એક ઊંચી ટેકરી હતી. છેક કાંઠી સુધી એમાં ઢાળવાળે રસ્તે હ. રસ્તે કરવામાં જ્યાં ખાંચ કે મેટાં કાતર આવતાં ત્યાં સપાટ આટા જેવું બાંધ્યું હતું. આવા સાત ઓટા હતા.
સાધારણ રીતે દરિયે પોતે અહીંથી દૂર હતું. માત્ર વરત નદીનું પહોળું મુખ જ હિંગળાજ અને ગાધવીની વચ્ચેથી સરકતું.
પરંતુ દરિયાલાલે જ્યારે રુદ્રરૂપ ધારણ કર્યું, ત્યારે જૂની ભૂગોળ જાણે સાસાવ ભૂંસાઈ ગઈ
દરિયાનાં ભયાનક મેજને લઢ ઉપર લેઢ, જાણે ધરતી આખીને પાયમાલ કરવી હોય, પ્રલયનાં પાણીની રેલ વહાવવી હોય એમ, ઘર ઘર જેવડા ઊછળતા હતા. હિંગળાજને વાસ આખો દરિયા નીચે આવી ગયું હતું. માત્ર ટેકરી ઉપરનું સંધારાની કુળદેવી હિંગળાજ માતાનું પુરાણું મંદિર દેખાતું હતું. ટેકરી ઉપર, મંદિરના એટલા ઉપર, પાણીના લેઢ ઉપર લઢ આવીને પછડાતા હતા, અને કાળી ચૌદશની રાતે જોગણીઓ કરતાલી લઈને રાસ રમતી હોય એમ ગર્જના કરતા હતા.
દરિયાના મોજાં એકબીજા સાથે અફળાતાં ને એમાંથી ધોળાં ફીણો ઊછળતાં ને એના છાંટા દૂર દૂર સુધી, જાણે વરસાદ પડતા હોય એમ, વેરાતા હતા. કાંઠાની અંદર એક એક કેસ સુધી, જાણે અનરાધાર વરસાદ વરસ્યો હોય એમ, પાણીની નીકે અને વહેળાઓ
* આજે એ મિયાણુને નામે ઓળખાય છે.
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૦
જગતશાહ
આ કારમાં મોજાઓથી વહેતાં હતાં.
અને આવા દરિયા ઉપર ઉત્તરને પવન એકધારા વહેતું હતું, અને ઊંચે ઊછળતાં મોજાઓને આડી થપાટ ઉપર થપાટ મારતે હતે. ક્યારેક એ ઊંચે ઊછળતાં મોજાની દિશા ફેરવી નાંખતે ત્યારે બે-ચાર મોટાં મોજાં એકસામટાં અથડાઈ પડતાં અને જાણે આભ ફાટયું હોય, ધરતી ફાટી હોય કે હાથિયે ગાજતો હોય એવા અવાજો થતા હતા. ત્યારે આભમાં, જાણે હવામહેલ ચણ હોય એમ, પાણીના ઊંચા ઊંચા થાંભલાઓ રચાતા હતા.
આખા દરિયા ઉપર મોજાને પછડાટ થતો ને એમાંથી છાંટાઓ ઊડતા. એ છાંટા ઉપર સૂર્યનાં કિરણે, જાણે જગતભરના હીરા, માણેકને પાનાંની મશ્કરી કરતાં હોય એમ, લાલ–સફેદ-લીલા-પીળા રંગની ઝળકતી કણીઓ હવામાં વેરતા હતા. ત્યારે દરિયે જાણે આકાશમાં ચડતે લગતે ને આભ જાણે દરિયામાં ડૂબવાને આવતું લાગતું.
મોજાંઓ ફરી ફરીને હિંગળાજ માતાના મંદિર સાથે અફળાતાં હતાં. ધરતી ને આભ હાલકડોલક થતાં હતાં.
અને એ બધા ઉપર, ધરતીના પેટાળમાંથી વડવાનલ વહી જતું. હોય એમ, પવન ગાજતે વહી જતા હતા. આમાં ભયાનક અચરજની વાત આટલી હતી. સામાન્ય રીતે પવન દરિયા ઉપરથી ધરતી ઉપર આવે; આજે આ આખાયે અકાળમાંક પવન ધરતી ઉપરથી દરિયામાં તો હતે ! પરિણામે જાણે દરિયાના લેઢ ને પવનના લેઢ સામસામે ટક્કર લેતા હતા.
દૂર દૂર દરિયાની સીમમાં જગડૂશાનાં અઢાર વહાણે દેખાતાં હતાં. કેઈ બાળક પોતાના હાથમાં ધનતેરશનું ધમધમિયું ઘુમાવતે હૈય, એમ એ વહાણો ઘડીમાં જાણે આભમાં ચડતાં, ઘડીમાં જાણે દરિયામાં ગારદ થતાં લગતાં.
આ કારમો દરિયે, આ સામે અને તૂફાની વાવડે, એમાં * આજે હર્ષદમાતાને નામે ઓળખાય છે.
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
પદરની પાળ
૨૯૧
કાઈ વહાણુ કાંઠે આવે કેમ કરી ? પાછળ ભૂખ્યાં માનવીએ અનાજની રાહ જોતાં હતાં, ને આગળ દરિયા વિકરાળ તાંડવ કરતા હતા ! આ અઢારે વહાણુ ડૂખી જવાનાં...ડૂખી જવાનાં !..શેઠની નજર સામે, એની લાંખી સાદાગરીમાં, એનું એક પણ વહાણ ડૂખ્યું નહેાતું; પણ આજ તા નક્કી અઢારે અઢાર ડૂબવાનાં !
તે...તે...હજારેા મણુ અનાજ !... હજારાની જીવાદારી !... ખાણભંડારા ખલાસ થયા હતા એટલે હવે તે। આ વહાણા ઉપર જ મીટ મ`ડાઈ હતી—શેઠની, વણઝારાની અને મુલક આખાની.
અને દરિયા પણ બસ આ સમે જ આવે! તમેરેા બન્યા હતા. જે દરિયાલાલે આજ સુધી એના ખાનાની પત રાખી હતી, હવે એ જ દરિયાલાલે એના જમાઈ જેવા જમાઈ લઈ લીધેા ! એની બાળ પુત્રીને વૈધવ્ય આપ્યું !...ને એ બધા ઉપર એ બે વરસ જળવાયેલું એનું પત જાણે ડુબાવવા માડયુ... !...દરિયાલાલ તા દાઘલા દેવ: રીઝે તા દીકરા દે, ખીજે તે બધુંય લઈ લે !
અને...અને...સામા પવનમાં કેાઈ ચીસ સભળાય તેા નહિ, છતાં આજે કાનમાં એવા ભણકાર ઊઠયો..ને..એક વહાણુ શેઠની આંખ સામે જ જાણે વેરવિખેરે થઈ ગયું.
તે દરિયા જાણે આ ઉન્માદથી રાજી થયા. હાય એમ, એના લેાઢ જાણે ચાર આંગળ વધુ ઊંચે ચડયા.
જગડૂ શેઠ જોઈ રહ્યા : આંહીં કાઈ કારી ફાવે એમ ન હતું. સાગરને હવે સંહારની ભૂખ જ લાગી હતી. એ ભૂખને પાધ્યા સિવાય એ જપવાના જ ન હતા !
અને ત્યાં તે, જાણે દૂરથી કાઇ એમ, ખીજું વહાણુ પણ એક મેાજાના અધ્ધર ઊંધું વળ્યું તે નીચે પડતાં પડતાં વેરણછેરણ થઈ ગયું !
નટને તમાશે। જોતા હૈય થાંભલા ઉપર આભમાં ચડયું, તે મેાન્તના મારથી ફાટીને
6
અત્યાર સુધી ચૂપ રહેલા ચાવડા સંધાર ધીમેથી ખેાલ્યા : શેઠે ! ’
ચાવડા ! તમે તેા હુન્નરહાર વરસના દરિયાના રગી અને
"
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૨
જગતશાહ
દરિયાના સાથી. આવું તમે ક્યારેય જોયું હતું?”
હા. ક્યારેક જન્મારામાં એકાદ વાર તે આવું દરિયાનું ગાંડપણ સંધાર જુએ જ છે.”
તે આ વહાણો હવે નહિ બચે ?' “ના, એકેય નહીં બચે ! '
પણ એમાં અનાજ છે. મુલકની એ જીવાદોરી છે. મારું પત છે. મારી પરણેતરને કેલ છે.”
તેય નહિ બચે !” “એવડો મોટો મારા ઉપર કપ ? ”
શેઠ, તમે તે માને કે ન માને, પણ હું અમારા લેકેની એક વાત કરું તમને.”
“આ વહાણ ઊગરે ને અનાજ કાંઠે સલામત ઊતરે એવી કઈ વાત છે ?
વાત છે તે એવી જ, પણ એને માનવીન માનવી એ તમારી મતિ અને મરજીની વાત છે !'
બેલે. જુઓ...એ...આ ત્રીજું વહાણ પણ ઝડપાયું.”
“વાત એવી છે શેઠ, અમને તે એ અમારા જોગીઓએ અને બાવાઓએ કહી છે કે જ્યારે કૃષ્ણ ભગવાન સોમનાથમાં ભણતા હતા, ત્યારે એમના ગુરુના પુત્રને દરિયે લઈ ગયો. એમને અભ્યાસ પૂરો થયો ત્યારે એમનાં ગુરુપત્નીએ દક્ષિણે માગી કે મારા પુત્રને દરિયે લઈ ગયે છે તે એને પાછો લાવી આપે ! ત્યારે કૃષ્ણ ભગવાને અમારી કુળદેવી હિંગળાજ માતાની મદદ માગી. માતાજીએ મદદ આપવાની હા તે પાડી, પણ એક વચન લીધું કે મને પાંચ પચાસ વરસે જે ભૂખ લાગે તે મારો ભેગ હું લઉં, એમાં તમારે વચવાં ન આવવું! કૃષ્ણ ભગવાન તે વિષ્ણુના અવતાર, ને વિષ્ણુ ભગવાનનું કામ તે જગત આખાને પોષવાનું, છતાં એમની પાસે માજીએ આવું વચન માગ્યું. ”
પછી?”
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંદરની પાળ
૨૯૩
પછી માજીની સાથે કૃષ્ણ ભગવાન દરિયે ગયા. અને માજીએ એમના ગુરુને દીકરે દરિયા પાસેથી પાછો અપાવી દીધો. ત્યારથી પાંચ-પચાસ-સે વરસે, જ્યારે પણ ગાધવીને કાંઠે દરિયાને આવો કપ થાય છે ત્યારે, અમે સંધારે તે એમ જ માનીએ કે માજી ભેગ માગે છે. અમારે તે અઘેર પંથ ને શેઠ! ને અઘોરપંથીને હિંગળાજ માને ભોગ આપવો પડે. બહુ ભાગ લેવાને ચડી જાય ત્યારે માજીને કપ આ રીતે ભભૂકે. અમે માજીને ભેગ આપીએ એટલે એ શાંત થાય.' “તે તમે એમ માને છે કે આ માજીને કેપ છે?”
હા. અમારા સહુ સંઘાર એમ માને છે શેઠ! એટલે તે જુઓ ને આ સીમમાં વહાણ ડૂબતાં દેખાય છે, તેય કાંઠેથી કોઈ સંધાર એની સખાતે જાતે નથી. નહિતર સંઘારને દીકરો વળી દરિયાનાં તોફાનથી ડરે ખરો ? ભલેને પછી પ્રકાળને દરિયે હોય !.. અરે..શેઠ.આ ચોથું વહાણ પણ...ગયું !.ગયું !.ગયું !'
તે હિંગળાજ માને ભેગ અપાય કેવી રીતે ?”
અમારામાં રિવાજ તે એવો છે કે આમ તે જે ચાવડા સંઘાર હોય એ માજીના મંદિરમાં જાય, ઘીનો દીવો કરીને સામે ઊભું રહે ને માજી એને પોતાની વાત કહે.”
“તે તમે...'
શેઠ, હું જઉં તે ખરે, પણ માછ મને કહેશે નહિ.' કેમ ?”
એ તો ગામધણીને કહે કે આ ગામના–બંદરના ધણ તે તમે છે. બાકી આપ કહે તે હું જઉં, એની ના નહિ !”
“તે હું જ જઈશ. મારી સાથે મંદિર સુધી તે ચાલશો ને?”
જગqશા હિંગળાજ માતાના મંદિરમાં ગયા. સંઘારમાત્રને ખબર પડી કે શેઠ માજીને પૂછવા જાય છે, એટલે જેમનાં ઘરે દરિયાથી વેરવિખેર થયાં હતાં, એમની જમાત મંદિર આગળ એકઠી થઈ
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૪
જગતશાહ
પૂજારી આવ્યો. એણે ઘીને દીવો કર્યો, માની આરતી કરી. અને પછી જગડૂને મંદિરમાં એકલે મૂકીને બારણાં વાસીને એ બહાર નીકળી ગયો. એ જેવો બહાર નીકળ્યો કે એક ઊંચા મેજાને લેટે એને ઉંબરમાંથી જ ઉપાડી લીધે !
લગભગ અરધા પ્રહર પછી જગડુશા મંદિરમાંથી બહાર આવ્યા. એમનું મોઢું ગંભીર હતું. પૂજારીજી ક્યાં ?” શેઠે પૂછયું.
એમને તે માજીએ ઉપાડી લીધા. એમને લેવા તે માજી છેક દરવાજા સુધી પધારેલાં !”
થોડીવાર જાણે કાંઈ જ ન સમજાયું. પછી જગડૂશાએ કહ્યું : ચાવડા સંઘાર ! કોણ જાણે, પણ મારા હયારામાં જાણે ભણકારા ઊઠયા. જાણે માજીએ મને મારા મનમાં પેસીને કહ્યું : “મને અહીં ઊંચે ગમતું નથી; મને નીચે ઉતાર !” મેં કહ્યું: “ઉતારું માજી, તળેટીમાં સોનાનું મંદિર બંધાવું !” માજી મને કહેઃ “ગાંડિયા ! હવે તારી પાસે વાલ જેટલું સોનું ક્યાં છે ?' મેં કહ્યું : “માજી! મારા પિતાજીને આપત્તિની આગાહી થઈ હતી. એમણે પોતાની માલમિલકત ગાળીને એની સેનાની પાર્ટી કરીને મણમાં દાટી છે. આઠસો પાટ હજુ મારી અકબંધ પડી છે.”
તું મંદિર બંધાવે તે જરૂર નીચે ઊતરું ! પણ એમ ને એમ ન ઊતરું. નીચે ઊતરવાના સાત ઓટા છે. એક એક ઓટે મને એક એક માણસને ભેગ આપ !'
શેઠ, આ તે માજીએ પિતે આપની સાથે વાત કરી ! આપ તે ખરેખર, ધન્ય થઈ ગયા ! હવે માજીના ભાગની તૈયાર કરે !
“નરબલિ ...માણસને ભોગ ?... આપું ? મારાથી આપી શકાશે ?...”
શેઠ, સંધારો ઉપર તમારો અહેસાન છે. સાત સંધારે માજીને
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંદરની પાળ
૨૯મ ખોળે બેસવાને તમને મળી જશે. એમાં પહેલો હું !'
“ના..ના.”
“તે મુલકમાંથી કોઈ નહીં મળે ? હજારેલા માણસે માંથી શેઠ, તમારી પત રાખવાને, સાત જણ નહિ મળે ?”
“ના, સાંભળઃ આ વહાણે કાંઠે આવે ને એ અનાજ ઊતરે તે જ મારી પત રહે; આ વહાણે કાંઠે ન આવે તે મારી પતન રહે. તે મારું જીવ્યું વૃથા છે. સંધાર ! અમે ઘરના જ સાતેસાત ભાગમાં હેમાઈ જઈશું ! મારાં પાંચ પુત્રી-પુત્ર, છઠ્ઠી મારી પત્ની ને સાતમે હું !..જા, ભેગની તૈયારી કરે !....'
અને જ્યાં એક એક ઓટે એક એકને ઊભા રાખીને જગડૂ માતાજીના મંદિર પાસે ગયે ત્યાં તે મંદિરનાં બારણાં આપમેળે ઊઘડી ગયાં. અને કરાલ કાલી હિંગળાજ માતા મંદિરની બહાર નીકળ્યાં.
પહેલે ઓટે એમની સૌથી મોટી પુત્રી ઊભી હતી. રાજી છે કે નારાજ છે ?” માજીએ એને પૂછ્યું. રાજી છું મા !' માતાજીએ માથે હાથ મૂકયો. પુત્રી શબવત ઓટા ઉપર ઢળી ! બીજે ઓટે એ જ સવાલ; એ જ જવાબ; એ જ હાથ; એ જ શબ ! ત્રીજે, ચોથે અને પાંચમે એ પણ એમ જ વઢા! છટ્ટે ઓટે માજીએ લક્ષમી ઉપર હાથ મૂકયો. અને માજી સાતમા ઓટા ઉપર આવીને ઊભાં. જગડુ સામે વંદના કરીને ઊભો રહ્યો. “સાતમો ભેગ મારે માજી !” “રાજી છે ?” રાજી છું !” પણ પછી તારી પત રહી કે નહિ, એ તું નહિ જોઈ શકે, હે !' જેનારાં આપ પોતે જાજરમાન બેઠાં છે ને!'
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬
જગતશાહ
આ અકાળ ઊતરશે, મેઘરાજા વરસશે, ધરતી પાછી લીલાલહેર કરશે ! શાહે તે ધરતીએ કંઈક જોયા છે, પણ જગતના શાહ તરીકે તે એ તને જ અભિનંદશે; પણ એ જેવાને તું હયાત નહીં હૈ!
“આપનું વચન છે મા, કે એવું થશે, પછી હું જોઉં કે ન જોઉં, બધું સરખું છે. ધરતી લીલાલહેર કરે એટલે બસ !”
એકાએક માનું રૂપ બદલાઈ ગયું ? એનું કરાલ કાળ સ્વરૂપ જાણે શમી ગયું, પ્રસન્ન રૂપ આવીને સામે ઊભું !
એ પ્રસન્ન રૂપધારી મા પ્રસન્ન વદને બોલ્યાં :
વત્સ! નારીમાત્ર શક્તિનો અવતાર છે. તારી મારીને આપેલું વચન પાળવાને તે જે કાંઈ કર્યું એથી હું તારા ઉપર પ્રસન્ન થઈ છું. આજથી અહીં મારું સંધાર રૂપ નહિ હોય; મારું કેવળ પ્રસન્ન રૂપ જ રહેશે ને હર્ષિદા તરીકે જ ઓળખાશે. તારો પુત્ર પરિવાર તે જો આ આવે છે ! જે, આ તારે જમાઈ પણ આવે છે ! જે, આ દરિયે હવે શાંત થયે છે ! જે, આ તારાં અઢારે વહાણે હેમખેમ ચાલ્યાં આવે છે ! અને જે, વત્સ ! આભના નમેરા થયેલા મેઘ પણ વરસવા લાગ્યા. વત્સ, તારું કલ્યાણ છે ! વત્સ, હવે મારી પાસેથી તું કાંઈક વરદાન માગી લે ! હું તારા ઉપર પ્રસન્ન છું !'
“હું માગું, મા ! માગવું હતું તે તે આપે વગર માગે આપી દીધું. હવે તે મા! એક જ વિનંતિઃ સર્વે જ્ઞના રિનો મવા!”
વત્સ ! માણસમાત્રને કર્મબંધન છે ને સહુ ગત જન્મ કે આ જન્મનાં પિતાનાં કર્મથી સુખી દે દુઃખી થાય છે. પરંતુ એક આશિષ તને–તારી નારીપૂજાને-આપું છું : આજથી આ આખાયે પથકમાં-જ્યાં
જ્યાં તારું અનાજ પહોંચ્યું છે ત્યાં ત્યાં-પંદરની પાળ બંધાશે! સંવતની પરંપરામાં કોઈ પણ સિકાના રાજા રામમાં દુકાળ પડશે નહીં !”
જગડૂશા અને લી એ આરેષિક કાં!
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ LIQUOCO ANSNYRXAN NNNNN 2000) MAYWAY oଖe YnTk