________________
માંડવગઢની જાન
૨૫૩
ઈતિહાસને ચોપડે સાચી કરી દેખાડી હતી ! અંદર અંદર ઝઘડતા કૂકડા જેવા એ બેયની ઉપર તાક માંડીને બેઠેલે દિલ્હીને સુલતાન. નીચેથી તાક માંડીને બેઠેલે ગુજરાતને વિશળદેવ વાઘેલો; ભંગાર થયેલા ગુજરાતને—માળવા ને દેવગિરિની ઉપરાછાપરી સાત સાત ચડાઈઓ ને તુરકાણની ચારચાર ચડાઈઓમાં સાવ નાશ પામેલા સિદ્ધરાજ જયસિંહના ગુજરાતને–સજીવન કરવાની એને તમન્ના હતી.
માણસ ચારેકેર જ્યાં નજર કરે ત્યાં નિરાશા અને બરબાદીના રણ સિવાય બીજું કશું દેખાય નહિ, એવી બિસ્માર હાલત થઈ ગઈ હતી. એમાં અમરાશાએ ખારા રણમાં મીઠી વીરડી જેવું માંડુગઢ બનાવ્યું. ચારેતરફના ઘેર સંહારમાંથી જેને એથી જોઈતી હોય એ માંડુગઢ આવે. સાથોસાથ કિલે તે એને એવો બનાવ્યો કે ચાર– ચાર પાંચ-પાંચ વરસ સુધી દુશ્મને અફળાય તેય એની કાંકરી સરખી ન ખરે, કે અનાજ-પાણી-ઘાસની તંગી ના આવે. પણ એ કાળમાં તે ચાર વરસ સુધી કઈ ગઢને ઘેરવાની કોઈને ફુરસદ નહતી. એક સાથે બે બે ગઢ કે બે બે રચે જંગ ખેલે એવી તાકાત નહોતી ધાર કે ઉજ્જૈનના પરમારોની કે નહેતી તાકાત દિલ્હીના સુરત્રાણની, ને નહતી તાકાત વિશાળદેવ વાઘેલાના પાટણની.
આમ સામસામા ત્રિકોણ મોરચામાં માંડુગઢ એ તે માંડ્રગઢ જ હતું ! એને હુન્નર, ઉદ્યોગ, વેપાર ને લડાયક બચાવની તજવીજ એ બધાં ઉપર આ સમર્થ શ્રેણીની સાવધાની નજર રહેતી. જેમ દોરડા ઉપર થાળીમાં ચાલતા નટને એક પળ પણ નજર રવી પામવે નહિ, એમ અમરાશાને નજર ચોરવી પાલવે એવું ન હતું.
ને કથીરના ઢગલામાં સોનાની થાળી જેવું માંડુગઢ અમરાશાએ જાણે સાવ સેનાનું બનાવ્યું હતું. આવા માંડવગઢના આવા વ્યાવહારિકને ઘેર જાન આવતી હતી. અમરાશાએ તે લગ્નેત્રી મોકલી હતી, ને સામે પક્ષેથીય કાંઈ બીજાં કહેણ નહોતાં આવ્યાં.
