________________
રાજા, વાજાં ને
૧૨૩
બાવા ! હું કઈ કથકેટને જામ નથી; હું તે ખાલી ગઢને કેટવાલ છું. મને ચેતવા જેગ લાગે તે કહેવાને મારે ધરમ. પછી બાવા જાણે ને એમની વાત જાણે.”
“પણ કાંઈક સમજાવો તે ખબર પડે !'
આ તો એક નહિ, આખી જાડેજા જમાત ને રજપૂત જમાત વાત કરે છે બાવા ! લડવું, વઢવું, ધિંગાણાં કરવાં, મારવું, મરવું, ગઢ જાળવવા, એ કામ રજપૂતનાં; એમાં બ્રાહ્મણ-વાણિયાને શું ખબર પડે ? ને ધંધો કરે, વેપાર કરવો, એ કામ વાણિયાનાં; એમાં રજપૂતને શું ખબર પડે ? પણ બાવા, વાણિયા હથિયાર લઈને નીકળે–ભલે ને ગઢને સાચવવા બહાર પડે–એ વાત ચેતવા જેવી તે ખરી જ. કાલ ઊઠીને એ એમની વેપારની રીતરસમ ધિંગાણામાં લાવે તે ? આપેલા બેલ પાળવા, લીધેલા દામ પાછા આપવા, આવકના ગજા પ્રમાણે જ ખરચ કરવું–આવી આવી વાણિયાશાહી તેરિગ જે રાજરીમાં આવવા માંડે તે પછી “દલાલને ને રાજને દિવાળું નહિ” એ કહેતી જ બેટી ઠરે. ને રાજને પાઘડી ફેરવવાને વખત આવે. રાજ પાસેથી આ લેકે નાદારીને ઢઢરે માગે !'
“હામાળું..એ...વિચારવા જેવું તે ખરું.'
બાદલજીએ ઝેર વાવવા માટે લાયક જમીને જોઈ લીધા પછી મોકળાશથી પિતાનું કામ ચાલું રાખ્યું. રજપૂત બેઠા રહ્યા ને વાણિયા મેદાન મારી ગયા એ વાત કર્ણોપકર્ણ બીજા જાડેજાઓમાં પહોંચે, એ વિચારથી બાદલજીના શરાતન ને ધીંગાણાને રજપૂતી ઇજારે વિષાદ પામ્યું હતું. બાદલજીને મન વાણિયાઓએ રજપૂતનાં મોઢાં કાળાં કર્યા હતાં.
એને લાગ મળ્યો. કાચા કાનના, તરતબુદ્ધિ ને ફટાકિયા જેવા મિજાજના રાયેલ જામને કાનમાં બાદલજીએ કાલકૂટ સીંચવા માંડ્યું :
