________________
માંડવગઢની જાન
૨૫૭
વિરલ ગણાય, એ પણ જાણુતા હતા. આવા વિરલ જુવાન સાથે માંડુગઢને આજ મૈત્રી બંધાય છે, એ જાણીને વસતીના હરખને પણ કાઈ પાર ન હતા. જમાને એવા હતા કે માંડુંગઢને મજબૂત પીઠબળવાળા મિત્રાની જરૂર હતી. ચારેકાર લડાઈ, લૂંટ અને બરબાદીને ધૂમ છાયા હતા. ને એમાં પીથલ સુમરા અને ચાવડા સંધારનાં નામેા કંઈ ઓછાં ભય“કર ન હતાં. ચારેકેાર વાધે! એકબીજા સામે ઘૂરકતા હાય ને કાણુ કચાંથી કોને કાળિયા કરવા કચારે આવશે એની ગમ ના પડતી હેાય ત્યારે, વચમાં વચ્ચે ખૂંદતાં હાય એમ, દિલ્હીના સુરત્રાણુ, દેવગિરિના સિંહણુ, માળવાના વર્મા પરમારા તે જીન્દીના ચંદેલા એકખીન્ન સામે ઘૂરકતા હતા. ને એ બધાને શિકાર, મરવા પડેલા ગુજરાતને મૃતસંજીવની પાતા વીશળદેવ વાધેલા હતા. વાધેલારાજને પણ નિરાંતની ઊંધ નહોતી. એને તેા, જાણે બહારના આટલા દુશ્મને ઓછા હાય એમ, ધરઆંગણે પણ કલેશ જાગ્યા હતા. આમાં કાઈ કાઈ ને સાથ આપે એમ ન હતું. ને સાથ આપે તા કાઈ કાઈ ના વિશ્વાસ કરે એમ ન હતું. ‘ જાગે એ જીવે અને સર્વે વે! મરે!' એવા ધેાર કલિકાળ એના પરમ ભયંકર સ્વરૂપમાં પ્રવતી રહ્યો હતા.
એવા કપરા કાળમાં, એવી કપરી ભૂમિમાં, માંડુગઢ એક અને ખા એવા દુખિયાને વિસામેા હતેા. રાજા, દરબાર, ઠાકાર, ખા, દેશમુખ, લશ્કર, ચેર, ડફેર, લૂટારા, આગ, લૂટ વગેરે રજવાડી સંતાપોથી ત્રાસેલાં માનવીએ માંડુગઢમાં આવી વસ્યાં હતાં. જેમને ચાલતા અધડા સાથે કાઈ સંબધ રાખવા ના હાય, જેમને પારકી દુગ્ધા છેડીને પેાતાના વ્યવસાયમાં રચ્યાપચ્યા રહેવું હાય, એ તમામને— બ્રાહ્મણુ, ક્ષત્રિય, વશ્ય, શુદ્ર તમામને—ત્યાં આશરા મળતા. એના વિશાળ અમરગઢની અંદર જાણે મધપૂડા ગણુગણતા હતા.
ને માંડુગઢની ખજારના ચોકમાં મેતીને એક થાળ હજીયે એમ તે એમ જ પડ્યો હતે. નવલખ ચાબદાર માતી ઉપર ધૂળ ચડતી
૧૭
