Book Title: Amurtta Chintan
Author(s): Mahapragna Acharya
Publisher: Jain Vishva Bharati
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003139/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amUrtacintana AcArya mahApra For Private & Personal Us only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amUrtta cintana Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amUrta cintana (cintana acintana kA) AcArya mahAprajJa jaina vizva bhAratI, lADanUM Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpAdaka : muni dulaharAja saMkalaka : samaNI sthitaprajJA prakAzaka : jaina vizva bhAratI, lADanUM (c) jaina vizva bhAratI, lADanUM saujanya : zrI bhIkhamacanda jI borar3a (zrIDUMgaragar3ha) saMskaraNa : 2000 mUlya : 50.00 rupaye mudraka : zAnti prinTarsa eNDa saplAyarsa AMURTA CHINTAN Acharya Mahaprajna Rs. 50.00 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AzIrvacana manuSya kI jIvana-zailI usake cintana para nirbhara hai| usakI zarIra-saMracanA, kAryapaddhati aura vyaktitva kI nirmiti kA AdhAra bhI usakA cintana hai| vaha jaisA socatA hai, vaisA bana jAtA hai| usakI vRttiyoM, nItiyoM aura vyavahAroM para bhI usake ciMtana kA prabhAva rahatA hai| prasiddha vaijJAnika kArla simoMTona ke anusAra paoNjiTiva thiMkiMga ke prabhAva bahuta AzcaryakAraka hote haiN| isa dRSTi se yaha Avazyaka hai ki manuSya jo kucha soce, pUre mana se soce aura samajhapUrvaka soce / yaha pUrva evaM suvicArita soca manuSya ke vyaktitva kA bahuta bar3A hissA hai| vicAroM ke AdhAra para vyaktittva parivartana kI bAta koI mAne, na mAne, hama apanA abhiprAya kisI para thopanA nahIM caahte| para jina logoM ko yaha vizvAsa na ho, ve yuvAcArya mahAprajJa kI anubhUta kRti 'amUrta ciMtana' par3heM aura apanI dhAraNAoM ke jaMgala ko kATakara anubhavoM kI naI paudha ugaaeN| AtmahInatA se upajI kuMThAoM aura vikRtiyoM ko tor3akara saMtulita jIvana jIne ke lie anuprekSA aura bhAvanA kA prayoga amogha siddha huA hai| prastuta pustaka meM yahI saba kucha rUpAyita hai| apanI subodhatA aura vaijJAnikatA ke AdhAra para yaha pustaka kisI bhI varga kI prabuddha pIr3hI ko Age bar3hAne meM samartha hai| mahAprajJajI kA sAhitya uttarottara adhika lokapriya hotA jA rahA hai| isa sAhitya ke pAThaka apanI jJAna cetanA aura anubhava cetanA para Ae AvaraNa ko tor3akara apane bhItara eka nae manuSya ko janma dene meM saphala hoM, yahI isa lokapriyatA kI sArthakatA hai| aNuvrata bhavana, naI dillI 11 janavarI, 1988 AcArya tulasI Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuti hamAre jagat kA artha hai-indriya cetanA aura mUrta padArtha kA gaThabaMdhana / hamArA jJAna indriyoM kI paridhi meM kendrita hai| jo padArtha hai, vaha zabda, rUpa, gaMdha, rasa aura sparza kI paridhi meM avasthita hai| pAMca indriyAM aura ye pAMca viSaya itanA choTA-sA hai-hamArA jagat / vAstava meM yaha jagat itanA choTA nahIM hai| yaha bahuta bar3A hai| indriyoM kI zakti bahuta sImita hai| ve mUrta padArtha ko jAnatI haiM, para unhIM ko jo sthUla haiN| paramANu mUrta haiN| indriyAM unheM nahIM jAna sktiiN| ananta paramANu mile| eka skaMdha bana gyaa| usakI pariNati sUkSma hai| indriyAM use bhI nahIM jAna sktii| indriyAM kevala usI padArtha ko jAnatI haiM jo ananta-ananta paramANuoM se banA huA skaMdha hai, aura jisakI pariNati sthUla ho gaI hai| ve sAre mUrta jagat ko bhI nahIM jAnatIM taba amUrta jagat ko jAnane kA to prazna hI nahIM utthtaa| ___ amUrta tattva zabda, gaMdha, rasa aura sparza se atIta hote haiN| usake paramANu (pradeza) pudgala ke paramANuoM se bhinna haiN| isalie eka indriyajJAnI kA amUrta ko jAnane kA prayatna saphala nahIM hotaa| vaha parama atIndriya jJAna kA viSaya hai| sAmAnya atIndriya jJAnI bhI use nahIM jAna sktaa| parama atIndriya jJAnI hI use jAna sakatA dharma kA pahalA bindu hai-atIndriya cetnaa| indriya cetanA vAlA dharma kA mUlya nahIM AMka sktaa| dhArmika vahI hotA hai, jo mUrta ke sAtha amUrta kA bhI mUlyAMkana karatA hai| manuSya sAmAjika hai| vaha samAja se banatA hai| abhivyakti kI dRSTi se yaha sacAI hai| astitva kI dRSTi se yaha satya nahIM hai| astitva kI dRSTi se vaha akelA hai| sAmAjika dRSTi se pratyeka manuSya sahayoga kA jIvana jItA hai| eka dUsare ko AzvAsana aura zaraNa detA hai| kintu vAstavika sacAI isase bhinna hai| pratyeka AtmA apane hI sat-AcaraNa se apane Apako trANa de sakatI hai, apanA trANa bana sakatI hai| isa prakAra hamArA vyaktittva vyAvahArika sacAiyoM aura vAstavika sacAiyoM kA yoga hai| vyAvahArika sacAiyoM kA cintana se sIdhA sambandha jur3atA hai| Antarika sacAiyoM kA kSetra parAmArtha hai, vaha cintana se pare hai| yaha viSaya-maryAdA hai cintana aura acintana kI, mUrta aura amUrta kii| paramArtha kA bhI cintana kI bhUmikA para avataraNa hotA hai| phira bhI vaha apane amUrta rUpa ko banAe rakhatA hai| mUrta aura amUrta donoM ke kSetra bahuta vizAla haiM, para indriyajJAnI kI paridhi meM jIne vAloM ke lie amUrta kA kSetra bahuta bar3A nahIM hai| isIlie ve mUrta ciMtana ko jitanA mahattva dete haiM, Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ utanA amUrta ciMtana ko nahIM dete| paramArtha kA sUrya prAtaH svArtha ke bAdaloM se DhakA rahatA hai| jina manuSyoM ne tamas se jyoti kI ora prasthAna kiyA athavA jo loga usa dizA meM prasthAna karanA cAhate haiM, unake lie mUrta se amUrta kI ora jAnA anivArya hai| usa anivAryatA ko prastuta prastaka meM AkAra diyA gayA hai| isa pustaka ke saMkalana meM samaNI sthitaprajJA ne bahuta zrama kiyA hai| aneka pustakoM meM bikhare hue viSayoM ko saMkalita kara eka upayogitA nirmita kI hai| vibhinna kAraNoM se mAnasika kaThinAiyAM bhugatane vAle logoM ke lie yaha eka samAdhAna hai aura jo mAnasika evaM bhAvanAtmaka svAsthya banAe rakhanA cAhate haiM, unake lie yaha eka saMjIvana hai| muni dulaharAjajI ne isakA saMpAdana kara prAcIna paraMparA se prApta anuprekSA ko nae saMdarbha meM saMjoyA hai| isase pAThaka ko bahuta AzvAsana mila skegaa| __ AcArya zrI tulasI ne prekSAdhyAna ke prati apanI jo tanmayatA pragaTa kI hai, jisa prakAra jana-jana ko usakI ora mor3ane kA prayatna kiyA hai, usakI sArthakatA siddha hogI aura unakA sArthaka AzIrvAda jana-jana taka pahuMca skegaa| 8 janavarI, 1988 anuvrata bhavana naI dillI-1 --AcArya mahAprajJa Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukrama o i sin x i wg v 3 43 Go 55 74 13. anuprekSA aura bhAvanA bhAvanA anitya bhAvanA azaraNa bhAvanA bhava bhAvanA ekatva bhAvanA anyatva bhAvanA azauca bhAvanA Asrava bhAvanA saMvara bhAvanA nirjarA bhAvanA 10. dharma bhAvanA 11. loka saMsthAna bhAvanA 12. bodhi durlabha bhAvanA maitrI bhAvanA 14 pramoda bhAvanA 15. karuNA bhAvanA upekSA bhAvanA anuprekSA kartavyaniSThA anuprekSA svAvalambana anuprekSA satya anuprekSA samanvaya anuprekSA saMpradAya nirapekSatA anuprekSA mAnavIya ekatA anuprekSA adhyAtma aura vijJAna anuprekSA mAnasika saMtulana anuprekSA dhairya anuprekSA 10. prAmANikatA anuprekSA 11. RjutA anuprekSA 6 101 0 ii 111 120 126 138 148 155 158 171 181 184 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 202 206 12. saha-astitva anuprekSA 13. anAsakti anuprekSA 14. sahiSNutA anuprekSA 15. mRdutA anuprekSA 16. abhaya anuprekSA 17. AtmAnuzAsana anuprekSA 0 anuprekSA : prayoga aura paddhati 1. anuprekSA : prayoga aura paddhati 217 219 225 247 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura bhAvanA dhyAna kA artha hai prekSA, dekhnaa| usakI samApti hone ke pazcAt mana kI mUrchA ko tor3ane vAle viSayoM kA anucintana karanA anuprekSA hai| jisa viSaya kA anuciMtana bAra-bAra kiyA jAtA hai yA jisa pravRtti kA bAra-bAra abhyAsa kiyA jAtA hai, usase mana prabhAvita hotA hai, isalie usa ciMtana ke abhyAsa ko bhAvanA kahA jAtA hai| jisa vyakti ko bhAvanA kA abhyAsa ho jAtA hai usameM dhyAna kI yogyatA A jAtI hai| dhyAna kI yogyatA ke lie cAra bhAvanAoM kA abhyAsa Avazyaka hai : 1. jJAna bhAvanA-rAga-dveSa aura moha se zUnya hokara taTastha bhAva se jAnane kA abhyaas| 2. darzana bhAvanA-rAga-dveSa aura moha se zUnya hokara taTastha bhAva se dekhane kA abhyAsa / 3. cAritra bhAvanA-rAga-dveSa aura moha se zUnya samatvapUrNa AcaraNa kA abhyAsa / 4. vairAgya bhAvanA-anAsakti, anAkAMkSA aura abhaya kA abhyAsa / 'manuSya jisake lie bhAvanA karatA hai, jisa abhyAsa ko doharAtA hai, usI rUpa se usakA saMskAra nirmita ho jAtA hai| yaha Atma-sammohana kI prakriyA hai| ise 'japa' bhI kahA jA sakatA hai| AtmA kI bhAvanA karane vAlA AtmA meM sthita ho jAtA hai| so'haM' ke japa kA yahI marma hai| 'aham' kI bhAvanA karane vAle meM 'aham' hone kI prakriyA zurU ho jAtI hai| koI vyakti bhakti se bhAvita hotA hai, koI brahmacarya se aura koI satsaMga se| aneka vyakti nAnA bhAvanAoM se bhAvita hote haiN| jo kisI bhI kuzala karma se apane ko bhAvita karatA hai, usakI bhAvanA use lakSya kI ora le jAtI hai| sAdhanAkAla meM dhyAna ke bAda svAdhyAya aura svAdhyAya ke bAda phira dhyAna karanA caahie| svAdhyAya kI sImA meM japa, bhAvanA aura anuprekSA-ina sabakA samAveza hotA hai| yathAsamaya aura yathAzakti ina sabakA prayoga Avazyaka hai| dhyAna zataka meM batAyA gayA hai ki dhyAna ko saMpanna kara anitya Adi anuprekSAoM kA abhyAsa karanA caahie| dhyAna meM hone vAle vividha anubhavoM meM citta kA kahIM lagAva na ho, isa dRSTi se anuprekSA ke abhyAsa kA bahuta mahattva hai| dharma dhyAna ke pazcAt cAra anuprekSAoM kA abhyAsa kiyA jAtA hai Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 anuprekSA 1. ekatva anuprekSA 2. anitya anuprekSA 3. azaraNa anuprekSA 4. saMsAra anuprekSA / prekSA- dhyAna kA dUsarA aMga hai - anuprekSA / anuprekSA kA artha hai- dhyAna meM jo kucha hamane dekhA, usake pariNAmoM para vicAra karanA / 'anu' kA artha hai - bAda meM hone vAlA / dhyAna meM jo dekhA, prekSA meM jo dekhA, dekhane ke bAda usakI prekSA karanA, pariNAmoM para vicAra karanA, yaha hai anuprekSA / sacAiyoM kA jJAna karane ke lie prekSA bahuta mahattvapUrNa hai, kintu AdatoM ko badalane ke lie anuprekSA jarUrI hai| Adhunika vijJAna kI bhASA meM ise 'sajesTolaoNjI' kahA jA sakatA hai / aneka vaijJAnika isa paddhati kA prayoga karate haiM / cikitsA ke kSetra meM isakA prayoga ho rahA hai| 'sajezana' do prakAra se diyA jA sakatA hai / svayaM vyakti svayaM ko sajezana ( sujhAva ) detA hai yA anya vyakti ke sajezana ko svayaM sunatA hai| donoM prakAra pracalita haiM / ina sujhAvoM ke dvArA akalpita bAteM ghaTita ho jAtI haiM / anuprekSA kA prayoga sujhAva paddhati kA prayoga hai| yaha 'ATosajezana' - svayaM kA svayaM ke dvArA sujhAva dene kI paddhati hai / eka AdamI yadi pratidina saptAha taka sujhAva de ki maiM bImAra hUM, to nizcita hI vaha bImAra ho jaaegaa| dUsarA vyakti yadi yaha sajezana detA hai ki maiM svastha hUM, maiM svastha hUM, to vaha svAsthya kA anubhava karane laga jAegA / sujhAva kI paddhati ko samajhakara sujhAva deM, bAra-bAra sujhAva deM to svasthatA bar3hatI calI jaaegii| amUrta cintana anuprekSA kI paddhati svabhAva parivartana kI acUka paddhati hai / isake dvArA jaTilatama Adata ko badalA jA sakatA hai| Adata cAhe zarAba pIne kI ho, tambAkU sevana kI ho, corI kI ho, jhUTha aura kapaTa kI ho, bure AcaraNa aura bure vyavahAra kI ho, anuprekSA paddhati se usameM parivartana kiyA jA sakatA hai / anuprekSA kA prayoga bahuta mahattvapUrNa hai asat se bacane ke lie / japa kA vikAsa isI anuprekSA ke siddhAMta ke AdhAra para huA hai / iSTa kA japa karo, maMtra kA japa karo, kyoMki zubha bhAva aura zubha vicAra tumhAre mana meM rahegA to azubha bhAva ko jAgane kA maukA nahIM milegA / isIlie maMtra kA Alambana liyA gyaa| kucha loga adhyAtma sAdhanA ke kSetra meM maMtra kI upayogitA nahIM maante| para hamArA vizvAsa hai ki maMtra kI bhI bahuta bar3I Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuprekSA aura bhAvanA upayogitA hai, use nakArA nahIM jA sakatA, asvIkAra nahIM kiyA jA sakatA, kyoMki hama sIdhe vItarAga to bana nahIM sakate / sIdhe chalAMga vAlI bAta kama ghaTita hotI hai / koI vyakti aisA ho sakatA hai ki sIdhI chalAMga lagA sakatA hai, para saba chalAMge lagAne laga jAeMge to zAyada haoNspITala meM sthAna bhI khAlI nahIM milegA / chalAMga kI bAta sArvajanika bAta nahIM ho sakatI / kadAcit ho sakatI hai, apavAda svarUpa ho sakatI hai| sIdhe vItarAgatA kI bhUmikA meM cale jAne kI bAta eka chalAMga kI bAta hai / hameM sIr3hiyoM ke sahAre calanA pdd'egaa| AdamI sIr3hI ke sahAre car3hegA, Upara phuNcegaa| sIr3hiyoM meM donoM bAteM hotI haiM / eka hI sIr3hI banI huI hai| usase Upara bhI car3hA jA sakatA hai, nIce bhI AyA jA sakatA hai| aisA nahIM hotA ki Upara jAne ke lie sIr3hiyAM alaga banatI haiN| aura nIce Ane ke lie sIr3hiyAM alaga banatI haiN| usI sIr3hI se Upara car3hA jA sakatA hai aura usI sIr3hI se nIce AyA jA sakatA hai / hamArI eka hI bhAvadhArA hai / usI bhAvadhArA se Upara car3hA jA sakatA hai aura usI bhAvadhArA se nIce utarA jA sakatA hai| hamArI bhAvadhArA jaba sat ke sAtha jur3atI hai taba hama Upara car3ha sakate haiM, hamArA ArohaNa ho sakatA hai| jyoM hI bhAvadhArA asat ke sAtha jur3atI hai taba avarohaNa zurU ho jAtA hai, AdamI nIce utara AtA hai / japa kA vikAsa, mantra kA vikAsa, isI bhAvanA ke AdhAra para huA thA ki eka aisA Alambana banA rahe jisase bure bhAvoM ko Ane kA avasara kama se kama mile / bhrAMtiyoM kA vighaTana maiM bahuta dinoM se socatA thA ki prekSA ke pIche 'anu' kA prayoga kyoM kiyA gayA hai ? ise socate-socate jo eka bAta sUjhI vaha yaha hai ki jo sacAI hai, use dekhanA, usakA vimarza karanA anuprekSA hai / sacAI ko dekho| use apanI dhAraNA se mata dekho| machalI ne dhAraNA banA lI ki AdamI vaha hotA hai jisakA sira nIce aura paira Upara hote haiN| isI dhAraNA se vaha AdamI ko dekhatI thI / yaha anuprekSA nahIM hai| apanI dhAraNA se mata dekho / saMskAra kI dRSTi se mata dekho / kAlpanika dRSTi se mata dekho| kevala sacAI ko dekho / vAstavikatA ko dekho / yathArtha ko dekho| jo satya hai, jo ghaTanA ghaTita ho rahI hai, usI ko dekho| anuprekSA kA artha hai - satya ke prati anuprekSA arthAt yathArtha ke prati anuprekSA, vastu ke prati anuprekSA / udhArI dhAraNA se kAma mata lo, kintu jo ghaTanA hai, jo vAstavikatA hai, sacAI hai, usI ko dekho| yaha sabase bar3I kaThinAI hai ki manuSya sacAI ko nahIM dekhatA / vaha sabase pahale apanI dhAraNAoM kA 3 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amUrta cintana cazmA lagA letA hai aura bAda meM dekhatA hai| yadi vaha ThIka nahIM jaMcatA hai to vaha use tor3ane-maror3ane kA prayatna karatA hai| anuprekSA kA siddhAMta satya ke lie samarpita ho jAne kA siddhAMta hai| satya ke lie pUrNarUpeNa samarpita ho jaao| apanI kisI bhI dhAraNA ko mahattva mata do| jo sacAI hai use grahaNa karo, svIkAra karo yaha hai anuprekssaa| sunA hogA, himAlaya kI barpha para sAdhaka nagna hokara baiThA hai| cAroM ora barpha hI barpha hai| vaha garmI kA prayoga Arambha karatA hai| ghaNTA bItatA hai aura sAdhaka ke zarIra se pasInA cUne lagatA hai| barpha para pasInA cUne laga jAtA hai / yaha prAkRtika ghaTanA nahIM hai| yaha prAkRtika ghaTanA hotI to eka hI AdamI ke zarIra se pasInA nahIM cuutaa| vahAM jitane AdamI hoMge, sabake zarIra se pasInA cuuegaa| para eka hI AdamI ke zarIra se pasInA cUtA hai aura bAkI sAre sardI meM ThiThurate haiN| yaha dhvani kA prayoga hai, saMkalpa aura bhAvanA kA prayoga hai| yaha bhAvanAtmaka parivartana hai, prAkRtika parivartana nahIM hai| garmI ke dina haiN| bhayaMkara garmI par3a rahI hai| lUeM cala rahI haiN| sAdhaka sardI kI bhAvanA karatA hai, sardI kA saMkalpa karatA hai aura usake zarIra meM sardI vyApta ho jAtI hai| vaha ThiThurane lagatA hai| vaha kaMbala or3hatA hai, phira bhI ThiThuranA samApta nahIM hotii| yaha prAkRtika nahIM hai, bhAvanAtmaka parivartana hai| eka AdamI Aja bhI jIvita hai jo prati zukravAra ko kraoNsa para car3hatA hai| usake donoM hAtha meM ghAva ho jAte haiN| rakta bahane laga jAtA hai| hRdaya se bhI rakta bahane lagatA hai| zukravAra ko aisA hotA hai| yaha bhAvanAtmaka parivartana hai| vaha vyakti IsAmasIha kA saMkalpa karatA hai aura aisA ghaTita ho jAtA hai| bhAvanA 'kaMTakAt kaMTakamuddharet'-kAMTe se kAMTA nikAlane kI nIti sAdhanA ke kSetra meM bhI lAgU hotI hai| citta ko vAsanAoM se mukta karanA sAdhaka kA lakSya hotA hai, para pahale hI caraNa meM dIrghakAlIna vAsanAoM ko eka sAtha nirmUla nahIM kiyA jA sktaa| unheM nirasta karane ke lie naI vAsanAoM kI sRSTi karanI hotI hai| ve naI vAsanAeM yathArthaparaka hotI haiM, isalie unakA asat se sambandhita vAsanAoM para dabAva par3atA hai aura ve unase abhibhUta ho jAtI Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuprekSA aura bhAvanA vAsanA kA hI dUsarA nAma bhAvanA hai| zAstrIyajJAna yA zabdajJAna kA jo sahArA liyA jAtA hai, vaha vAsanA hai| ise bhAvanA, japa dhAraNA, saMskAra, anuprekSA aura arthaciMtA bhI kahA jAtA hai aura ye saba svAdhyAya ke hI prakAra haiM / jaina sAdhanA paddhati meM 'bhAvanAyoga' zabda kA vyavahAra huA hai / bhAvanA se mana AtmA yA satya se yukta hotA hai, isalie yaha yoga hai / bhAvanA meM jJAna aura abhyAsa - donoM ke lie avakAza hai / bhAvanA kA artha hai - saviSaya dhyAna / yahI isakI paribhASA hai| jaba Apake mana meM koI viSaya hai, Apane koI dhyeya cunA hai, Apa saviSaya dhyAna kara rahe haiM, yaha hai bhAvanA | bhAvanA, saviSaya dhyAna aura japa meM koI antara nahIM hai / tInoM eka haiN| apanI upayogitA ke AdhAra para bhinna-bhinna nAmoM kA cunAva huA hai| tAtparya meM koI antara nahIM hai / japa kA artha yaha hai ki jo japya hai, jisakA japa karanA hai, usa japya vastu ke prati vyakti kA tanmaya aura ekAgra ho jAnA / bhAvanA kA artha hai - bhAvya vyakti yA vastu ke prati tanmaya aura ekAgra ho jAnA / dhAraNA kA artha bhI yahI hai| jisakI dhAraNA karanI hai usake prati tanmaya aura ekAgra ho jAnA / saviSaya dhyAna bhI yahI hai / viSaya ke prati yA dhyeya ke prati tanmaya aura ekAgra ho jAnA / japa, bhAvanA, dhAraNA aura saviSaya dhyAna- cAroM eka koTi ke haiM / inameM tAtparya- bheda nahIM hai, nAma-bheda hai kevala / bhAvanA naukA hai| bhagavAn mahAvIra ne kahA- - jisakI AtmA bhAvanA-yoga se vizuddha hotI hai, vaha jala meM naukA kI taraha hai / vaha jaba cAhe pAra pahuMca sakatI hai| aba isa naukA kA upayoga kaise ho ? vaha prazna zeSa rahatA hai / bhAvanA se bhAvita honA Avazyaka hotA hai / hama jo bhI honA cAhate haiM, ho jAte haiM / jo ghaTita karanA cAhate haiM, vaha ghaTita ho jAtA hai| jisa rUpa meM mana ko badalanA cAhate haiM, badala lete haiM / tanmayatA aura ekAgratA ke sAtha hamane jo bhAvanA kI vaisA hI honA hotA hai / usameM koI antara nahIM aataa| prazna hai ekAgratA kA, sthiratA kA / zarIra- prekSA ke dvArA zarIra ke bhItara dekhanA, phira saMkalpa zakti aura bhAvanA ke prayoga dvArA badalane kI bhAvanA ko avacetana mana taka pahuMcA denA, yaha hai rUpAntaraNa kI prakriyA / pratyeka kozikA meM jJAna kendra hai / pratyeka kozikA meM prakAza- kendra hai, bijalI kA kArakhAnA hai| hara kozikA kA apanA eka kArakhAnA hai / vidyut kA, zakti kA / ve kozikAeM apane DhaMga se kAma karatI haiN| unako badalanA hai, unako nayA janma denA hai, unako nayA rAstA denA hai to Apako apanI bhAvanA ko una taka pahuMcAnA hogA / Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amUrta cintana jaba taka hamArI bhAvanA una taka nahIM pahuMcatI taba taka hama nahIM badala sakate / udAharaNa leM- eka AdamI apanI krodha kI Adata ko badalanA cAhatA hai / saMkalpa karatA hai - maiM krodha nahIM kruuNgaa| bAra-bAra karatA hai, para saphala nahIM hotA / kitane hI loga bure kAma karate haiM aura pachatAte haiM / phira socate haiM, phira aisA nahIM kruuNgaa| para ThIka samaya AtA hai, kAma ho jAtA hai| gussA bhI AtA hai, vAsanA bhI satAtI hai, vRttiyAM bhI satAtI haiM / saba apane samaya para satAne lagate haiN| zarAbI zarAba ko chor3ane kA saMkalpa karatA hai, tambAkU kA vyasanI tambAkU ko chor3ane kA saMkalpa karatA hai / socatA hai, sevana nahIM karUMgA, para samaya AtA hai to bhItara meM aisI prabala mAMga jAgatI hai ki usakA saMkalpa dharA kA dharA raha jAtA hai| saMkalpa bhaMga ho jAtA hai / aisA kyoM hotA hai ? isalie hotA hai ki hama apane saMkalpa ko vahAM taka pahuMcA nahIM pAte / bAhara hI bAhara meM dekhate haiM / hama bahuta abhyAsI haiM bAharI bAta meM / bAharI ko dekhate haiM aura sArI kalpanA bAhara hI karate haiM / 1 s parivartana kI prakriyA kA dUsarA sUtra hai - bhAvanA kA prayoga, saMkalpakti kA prayoga, aprabhAvita rahane kA prayoga / yaha saMtulana kA prayoga hotA hai to jIvana meM samatA ghaTita hotI hai aura AdamI sau kadama Age bar3ha jAtA haiM T sAdhaka dhyAna ke pUrva aura dhyAna ke bAda bhAvanAoM ke abhyAsa kA satat smaraNa karatA rhe| unase eka zakti milatI hai, dhIre-dhIre mana tadanurUpa pariNata hotA hai, mithyA dhAraNAoM se mukta hokara satya kI dizA meM anugamana hotA hai aura eka dina svayaM ko tathAnurUpa pratyakSa anubhava ho jAtA hai| bhAvanA aura dhyAna ke sahayoga se maMjila susAdhya ho jAtI hai| sAdhaka ina donoM kI apekSA ko gauNa na smjhe| sabhI dharmoM ne bhAvanA kA avalambana liyA hai / bhAvanAeM vividha ho sakatI haiN| jinase citta kI vizuddhi hotI hai ve sArI bhAvanAeM haiN| Aja kI bhASA meM bhAvanA kA artha hai-brenavAziMga / isakA artha hai - mastiSka kI dhulAI / rAjanIti ke kSetra meM brenavAziMga kI prakriyA bahuta pracalita hai| isakA prayojana hai, purAne vicAroM kI dhulAI kara unake sthAna para nae vicAroM ko bhara denA / yaha bahuta pracalita prakriyA hai / isakA prayoga pratyeka rASTra karatA hai / oTojenika cikitsA paddhati pazcima ke logoM ne eka cikitsA kI praNAlI kA vikAsa kiyA hai- ATojenika cikitsA paddhati / isa paddhati meM svataH prabhAva DAlane vAlI bAta hotI hai / ve kalpanA karate haiM aura kalpanA ke sahAre vaisA anubhava karate haiM / isa oTojenika praNAlI ko yoga kI bhASA meM bhAvAtmaka prayoga kahA jA Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuprekSA aura bhAvanA sakatA hai| hamAre yahAM bhAvanA kA prayoga calatA thA ki hama vaisA anubhava kreN| bhAvanA kA prayoga kareM ki yaha hAtha Upara uTha rahA hai| uThAne kA prayatna nahIM kreNge| apane Apa uThegA aura sira para laga jaaegaa| Apa bhAvanA kareM ki hAtha bhArI ho gayA hai, hAtha bahuta bhArI bana jaaegaa| kalpanA kareM ki hAtha halakA ho gayA hai, halakA ho jaaegaa| bhAvanA kareM ki hAtha ThaMDA ho rahA hai, ThaMDA ho jaaegaa| bhAvanA kareM ki hAtha garma ho rahA hai, hAtha garma ho jaaegaa| bhAvanA hamArI cetanA ko aura vAtAvaraNa ko badalatI hai| yaha ThIka bhAvanA kA prayoga hai-oTojenika cikitsaa| isa paddhati ke dvArA rogI apane Apa apane ko svastha karatA hai| dUsare mArga-darzaka kI bahuta jarUrata nahIM hotii| mAtra vaha to kahIM-kahIM sujhAva detA hai| rogI svayaM apanI cikitsA kara letA hai| sujhAva kA prayoga bahuta mahattvapUrNa hai| eka AdamI pIr3ita hai kisI bhI avayava kI pIr3A se| ghuTane kA darda, kamara kA darda, gardana kA darda-ye tIna sthAna bahuta jyAdA darda ke haiN| bhAratIya loga inase pIr3ita haiN| ye khAsa sthAna haiN| darda hai, zarIra prekSA kA prayoga kara rahe haiM, use dekha rahe haiN| isake sAtha bhAvanA kA prayoga kreN| jahAM darda hai vahAM hAtha TikA deN| use dekhanA zurU kara deN| dhyAna usa para kendrita kara deN| aMgulI kA nirdeza aura dhyAna vahAM para kendrita hai| dIrghazvAsa leM, dhyAna vahIM TikA rahe, bIca-bIca meM sujhAva deM ki avayava svastha ho rahA hai| Apa prayoga karake dekheM ki pariNAma kyA AtA hai ! kitanA adbhuta pariNAma AtA hai ! bhAvanA ke dvArA, sujhAva ke dvArA hamArI cetanA badalanA zurU kara detI hai| cetanA meM parivartana honA zurU ho jAtA hai| hama AdatoM ko badala sakate haiN| jaTila se jaTila Adata ko bhAvanA ke prayoga ke dvArA badalA jA sakatA hai| jisa Adata ko badalane meM hajAroM upadeza aura hajAroM zikSAeM kAma nahIM karatIM, bhAvanA ke dvArA vyakti svayaM ko badala sakatA hai aura apanI cetanA ko ekadama nae DhAMce meM DhAla sakatA hai| brenavAziMga kA mukhya sAdhana-bhAvanA bhAvanA mastiSka kI dhulAI karane kA bahuta bar3A sAdhana hai| eka hI bAta ko bAra-bAra doharAte jAeM, usakI punarAvRtti karate jAeM, aisA karate-karate eka kSaNa aisA AtA hai ki purAne vicAra chUTa jAte haiM aura nae vicAra citta meM jama jAte haiN| jaba taka hamArI yaha dhAraNA jamI huI hai kI sukha-duHkha dene vAlA tIsarA vyakti hai, taba taka AdamI kA rUpAntaraNa nahIM hotaa| bhAvanA yoga ke dvArA jaba isa vicAra kI dhulAI ho jAtI hai, isa vicAra ko ukhAr3a diyA jAtA hai, taba sukha-duHkha kI koI bhI ghaTanA ghaTita Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amUrta cintana hone para AdamI yaha nahIM mAnegA ki sukha-duHkha dene vAlA svayaM ke atirikta koI dUsarA vyakti hai| AdamI phira yahI socegA, maiMne aisA hI koI kRtya kiyA hai, koI aisA AcaraNa kiyA hai, usI kA yaha pariNAma sAmane A rahA hai| pUrI dRSTi apanI sImA meM calI jaaegii| bhAvanA-yoga eka mahattvapUrNa prakriyA hai parivartana kI, dRSTi ko badalane kii| prazna hotA hai, kyA eka bAta ko bAra-bAra doharAne se saMskAra dhula jAtA hai ? nAjiyoM kA yaha prasiddha sUtra thA-eka jhUTha ko hajAra bAra doharAo vaha saca ho jaaegaa| hajAra bAra doharAne se eka jhUTha saca bana sakatA hai to kyA hajAra-lAkha bAra doharAne se saca saca nahIM banegA ? AvRtti kA bhI apanA mahattva hai| Aja vijJAna kA vidyArthI jAnatA hai ki sUkSma tathya ko pakar3ane ke lie AvRtti para hI dhyAna denA hotA hai| kisa-kisa phrIkvensI meM kyA-kyA pakar3A jA sakatA hai, vaha jAnatA hai| amerikA ke rASTrapati liMkana kI janma-zatAbdI manAI jAne vAlI thii| liMkana se milate-julate vyakti ko usakI bhUmikA nibhAne ke lie cunA gyaa| usane varSa bhara yAtrA kii| liMkana kA pArTa adA kiyaa| vaha saMskAra itanA saghana ho gayA ki vaha apane Apako liMkana samajhane lgaa| varSa pUrA ho gayA, kintu usakA sapanA nahIM ttuuttaa| logoM ne bahuta samajhAyA ki tuma liMkana nahIM ho| lekina vaha kisI taraha isako svIkAra karane ke lie rAjI nahIM huaa| kucha logoM ne kahA, jaise liMkana ko golI mArI vaise hI isako bhI golI mAra do| antatogatvA eka mazIna kA nirmANa kiyA gayA, jo asala ko prakaTa kara ske| vaha mazIna para khar3A huaa| usane socA, saba kahate haiM-tU liMkana nahIM hai, kaha dUM aura usase pIchA chur3A luuN| vaha bolA-maiM liMkana nahIM hUM, kintu mazIna ne batAyA ki tU liMkana hai, vaha phela ho gii| bhAvanA kA itanA gaharA asara huA ki liMkana na hote hue bhI liMkanAbhAsa avacetana meM paiTha gyaa| isalie yaha apekSita hai ki sAdhaka bhAvanA ke sAtha-sAtha sacAI ke darzana se parAGmukha na ho| vaha dhyAna ke sAtha-sAtha bhAvanA kA anuzIlana karatA rhe| maMtra-siddhi kaise ? ' samUcA AkAza dhvaniyoM ke prakaMpanoM se bharA par3A hai| para hamArA kAna yA anya yaMtra sabhI dhvaniyoM ko nahIM pakar3a paate| sabhI amuka-amuka dhvani-prakaMpanoM ko hI pakar3a pAte haiN| yaha bhI AvRtti ke siddhAMta para hI phalita hotA hai| taraMga-dairdhya aura taraMgoM kI hrasvatA, lambI taraMgeM aura choTI taraMgeM, Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuprekSA aura bhAvanA bevaleMgtha ko pakar3anA aura AvRttiyoM ko pakar3anA - ye donoM tathya jaba jJAta ho jAte haiM taba bhAvanA kA mUlya apane Apa samajha meM A jAtA hai| hama bhAvanA kI kitanI AvRttiyAM karate haiM, kisa taraMga kI lambAI-caur3AI ke sAtha karate haiM, utanI hI hamAre saMskAroM kI dhulAI hotI jAtI hai| maMtra - vijJAna kA yahI siddhAMta hai / yadi maMtra kA prayoga karane vAlA yaha nahIM jAnatA ki kisa maMtra kA kisa AvRtti meM uccAraNa honA cAhie, kitanI taraMga ke sAtha honA cAhie, to maMtra bahuta iSTakAraka nahIM hotA / vaha lAbhadAyI nahIM hotA / mantra kA devatA hotA hai / maMtra kA chaMda hotA hai aura maMtra kA viniyojaka hotA hai / usake viniyoga meM sArI bAteM AtI haiM / anubhavI maMtra sAdhaka apane ziSya ko batAtA hai - maMtra kA uccAraNa kisa laya meM karanA cAhie ? kitanI bAra karanA cAhie ? kaise karanA cAhie ? jaba taka mantra sAdhaka uccAraNa ke hrasva-dIrgha, pluta, udAtta, tvarita Adi bheda-prabhedoM ko pUrNarUpa se nahIM jAna letA taba taka maMtra kA japa iSTa pariNAmadAyaka nahIM banatA / sAdhaka binA inakA jJAna kie dasa varSa bhI maMtra jApa meM lagA rahe, use koI lAbha nahIM ho sakatA / mantra jApa se jo vidyut UrjA paidA honI cAhie, vaha nahIM hotI aura maMtra siddha bhI nahIM hotA / bhAvanA kA prayoga isI AdhAra para kiyA jAtA hai ki bAra-bAra usa bhAvanA kI AvRttiyAM kareM, taraMgeM paidA kareM aura aisA karate raheM / karate-karate eka bindu aisA AtA hai jahAM pahuMca kara purAne saMskAra ukhar3a jAte haiM aura nae saMskAra jama jAte haiM / yaha camatkAra kA bhI mArga hai aura AtmA ke rUpAntaraNa kA bhI mArga hai| 9 bhAvanA- prayoga kA camatkAra maMtra- prayoga ko bhAvanA kA prayoga bhI kahA jA sakatA hai / yaha usase bhinna nahIM / yaha sammohana kA prayoga to hai hI / jisa vyakti ne apanI prANa-zakti ko prakhara kiyA hai, vaha yadi sAmane vAle vyakti ko kucha bhI sujhAva detA hai to sAmane vAle vyakti kI jAgRta cetanA so jAtI hai aura taba vaha pratyeka sujhAva ko vaise hI mAnane laga jAtA hai| bar3I vicitra bAta hai / bar3A camatkAra hai / sujhAva dene vAlA vyakti sAmane vAle vyakti ke hAtha meM Ama dekara kahatA hai tuma aMgArA khA rahe ho / na use Ama ke rasa kA svAda AegA aura na aura kucha / vaha aMgAre kA hI anubhava kregaa| sammohana kA prayoga karane vAlA kahegA, aMgAre se tumhArA muMha jala rahA hai, phaphole uTha rahe haiM / sammohita vyakti kA muMha jalane lagegA, phaphole uTha jaaeNge| jaise jalane se phaphole uThate Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amUrta cintana haiM, vaise hI Ama khAne se phaphole uTha jaaeNge| kyA yaha koI kama camatkAra hai| hipnoTijma kA prayoga karane vAle isa prakAra kI aneka AzcaryakArI bAteM prastuta karate haiN| roga se jitane AdamI du:khI nahIM hote, utane AdamI duHkhI hote haiM roga ke mAnasika cintana se| yaha sUtra svAsthya para bhI lAgU hotA hai| davAiyoM se jitane AdamI svastha nahIM hote utane svastha hote haiM svAsthya ke ciMtana se| eka bImAra DaoNkTara ke pAsa aayaa| usakI bImArI bhayaMkara thii| DaoNkTara ne use injekzana dekara kahA-yaha injekzana bahuta zakti dene vAlA hai| isase tuma zIghra hI zakti prApta kara loge| aisA injekzana bhAgya se hI milatA hai| tuma bhAgyazAlI ho| . injekzana kI prazaMsA ne kAma karanA prAraMbha kara diyaa| bImAra svastha ho gyaa| bImAra ke mitra ne DaoNkTara se pUchA ki vaha injekzana kyA thA jo itanI zIghratA se asara kara gayA ? DaoNkTara ne kahA-bImAra para jyAdA prabhAva DAlatI hai-bhaavnaa| maiMne kevala pAnI kA injekzana diyA thaa| kintu bImAra ke mana para usa injekzana ne itanA prabhAva jamA DAlA ki vaha pAnI kA injekzana bhI usake lie saMjIvanI bUTI bana gyaa| DaoNkTara ne dUsarA parIkSaNa aura kiyaa| eka rogI ko bahuta kImatI davA dete hue kahA-yaha sAdhAraNa-sI davA hai, le lo| jaba isase bar3hiyA davA AyegI taba aura de duuNgaa| rogI davA letA gayA, koI asara nahIM huaa| yaha bhI bhAvanA kA hI pratiphalana hai| ___ korA rAkha se lAbha ho jAtA hai aura hIre kI bhasma se bhI koI lAbha nahIM hotaa| eka vaidya ne jukAma ke lie davAI dii| rogI ne pUchA-kyA nAma hai auSadhi kA ? vaidya ne kahA-yaha hai mahApratApalaMkezvarI rs| nAma sunate hI rogI ne socA-kitanI mUlyavAn hogI yaha auSadhi ? itanA bar3A aura acchA nAma hai to guNa bhI aise hI hoNge| 'rasa' bhI hai, 'pratApa' bhI hai aura laMkezvarI' bhI hai| tInoM eka sAtha haiN| auSadhi kA sevana kiyaa| rogI svastha ho gyaa| maiMne pUchA-vaidyajI ! itanA bigar3A huA jukAma thA vaha ApakI isa auSadhi se ThIka ho gyaa| Akhira auSadhi kyA hai ? 'rasa' hai to pArada isameM avazya hI hogA tathA 'pratApa' aura 'laMkezvarI' hai to koI teja dhAtu kA yoga honA caahie| ___ vaidya ne muskarAte hue kahA-munijI ! auSadhi kA phArmUlA maiM batAnA nahIM cAhatA, para Apako detA huuN| usame do cIjeM haiM-rAkha aura kAlI-mirca / rAkha lakar3I kI nahIM, araNya ke upaloM kii| basa, yahI isa auSadhi kA phArmUlA hai| Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuprekSA aura bhAvanA phrAMsa kI eka ghaTanA hai| eka amerikI yuvaka vahAM aayaa| eka parivAra ke sAtha tthhraa| parivAra ke sAtha usakA gAr3ha samparka ho gyaa| usa parivAra meM eka vayaska kanyA thii| yuvaka kA usake sAtha samparka bddh'aa| donoM premasUtra meM baMdha ge| aba vivAha kA prazna sAmane aayaa| yuvaka ne kahA-'abhI maiM vivAha nahIM kara sktaa| jaba taka maiM apane pairoM para khar3A na ho jAUM taba taka yaha bhAra maiM vahana nahIM kara sktaa| maiM Arthika dRSTi se svataMtra hokara hI vivAha karUMgA, pahale nhiiN|' lar3akI ne svIkAra kara liyaa| yuvaka amerikA calA gyaa| lar3akI phrAMsa meM hI rhii| lar3akI ke mana meM eka vicAra AyA-pAMca-sAta varSa bAda jaba vaha yuvaka mere sAtha zAdI karane AyegA, taba yaha na ho jAe ki merA rUpa-raMga phIkA par3a jAe, mere yauvana kA ubhAra zithila ho jaae| usane pratidina bhAvanA prArambha kii| vaha eka kAMca ke sAmane khar3I ho jAtI aura yaha bhAvanA karatI-'Aja jaisI hUM, vaisI hI rhuuN|' isa bhAvanA meM tanmaya, ekAgra ho jaatii| pandraha varSa bIta ge| yuvaka apane pairoM para khar3A huaa| usakI Arthika sthiti sudhrii| vaha Atma-nirbhara ho gyaa| yuvatI kI smRti use pala-pala rahatI thii| vaha phrAMsa aayaa| usake mana meM aneka vikalpa uTha rahe the| usane socA-lar3akI kI sthiti kyA huI hogI? vaha kaisI hogI ? kyA hogA usakA rUpa-raMga ? vaha lar3akI se milaa| usane pAyA ki lar3akI ke zarIra kA lAvaNya, usakI sundaratA aura kamanIyatA vaisI hI hai jaisI pandraha varSa pahale thii| rattI bhara bhI antara nahIM thaa| vaha vivAha sUtra meM baMdha gyaa| donoM prasanna hue| yaha bhAvanA kA camatkAra thaa| yaha bhAvanA-yoga hai| jo vyakti jisa prakAra kI bhAvanA se apane Apako bhAvita karatA hai, vaha usI rUpa meM badala jAtA hai| na jAne duniyA meM kitane prayoga aise hote haiM jo bhAvanA ke hote haiN| jaina paramparA meM bhAvanA kA vizeSa mahattva hai| ise AdhyAtmika mUlya deM yA na deM, kiMtu yaha tathya spaSTa hai ki bhAvanA ke AdhAra para vyakti banatA-bigar3atA hai| jApAna meM dhyAna sampradAya (jhena) ke sAdhaka bhAvanA ke aneka prayoga karate haiN| ve akhAr3e meM utara jAte haiM aura bhayaMkara khUkhAra baila ke sAtha lar3ate haiN| ve nihatthe utarate haiM akhAr3e meN| unake pAsa kucha bhI nahIM hotaa| lAThI bhI nahIM hotii| baila daur3atA huA sAmane AtA hai| use lAla jhaMDiyAM dikhAI jAtI haiN| lAla kapar3A dekhate hI baila bhar3aka uThatA hai| vaha pUre vega se vyakti kI ora jhapaTatA hai| vaha bhayaMkara rUpa se AkramaNa karatA hai| ekadama patalA-dubalA sAdhaka Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amUrta cintana bhAvanA aura saMkalpa ke sahAre usa baila ko parAsta kara bhUmi para paTaka detA hai / usakI bhAvanA hotI hai- 'maiM baila ke sAtha ldduuNgaa| maiM baila ko avazya parAsta kruuNgaa|' isa bhAvanA ke sahAre vaha itanI zakti arjita kara letA hai ki vaha bhayaMkara aura AkrAmaka baila ko zAMta kara detA hai, mAno ki vaha bakarI ho gayA hai / yaha prayoga Aja bhI ho rahA hai, atIta meM bhI hotA thA, aisI bAta nahIM hai / Aja bhI kucha vyakti isakA prayoga karate haiM / eka maTha thaa| vahAM aneka choTe-bar3e sAdhaka sAdhanA kA abhyAsa karate the| vahAM eka daMgala (kuztI) kA Ayojana rkhaa| do pahalavAna AmaMtrita kiye ge| eka tagar3A aura baliSTha thaa| dUsarA patalA aura kama zaktizAlI thA / daMgala prAraMbha huaa| baliSTha pahalavAna ne patale-dubale pahalavAna ko citta kara diyA / sAdhakoM ke mana meM eka vikalpa uThA / unhoMne patale pahalavAna ko sahayoga denA caahaa| kucheka sAdhaka AMkha mUMdakara isa bhAvanA meM tanmaya ho gae ki isakI vijaya honI hI cAhie / yaha patalA pahalavAna jItanA hI cAhie / kucha samaya biitaa| sabake dekhate-dekhate dubale-patale pahalavAna ne usa tagar3e pahalavAna ko pachAr3a diyA / vaha usakI chAtI para jA baiThA / 12 bhAvanA dUsaroM taka pahuMcAI jA sakatI hai| dUsaroM para bhI usakA prabhAva DAlA jA sakatA hai| dUsaroM kI kaThinAiyoM ko zAMta karanA, roga miTAnA, dUsaroM kA hRdaya parivartana karanA, dUsaroM ke vicAroM ko badalanA - ye sAre bhAvanA ke hI prayoga haiN| bhAvanA ke dvArA ye kiye jA sakate haiN| bhAvanA ke mAdhyama se svayaM ko badalA jA sakatA hai, dUsaroM ko badalA jA sakatA hai, Asa-pAsa ke vyakti ko badalA jA sakatA hai, vAtAvaraNa ko badalA jA sakatA hai| eka vyakti kA zarIra durbala hai, zarIra ko svastha karane ke lie bhAvanA kI jA sakatI hai| eka kA mastiSka durbala hai, use svastha karane ke lie bhAvanA kI jA sakatI hai| eka vyakti kI AMkheM kamajora haiM, hRdaya durbala hai, bhAvanA apavitra hai - ina sabako svastha karane ke lie bhAvanA kI jA sakatI hai| anaginata bhAvanAeM kI jA sakatI haiN| anaginata saMkalpa kie jA sakate haiN| Aja ke cikitsaka, vizeSakara jarmanI ke cikitsaka, rogI ko davA kI apekSA 'oNTo- sajezana' ke dvArA roga - mukta karane kA prayatna karate haiM / ve kahate haiM - jaMgala meM cale jaao| vahAM kisI vRkSa ke nIce baiThakara samAdhistha ho jAo aura apane Apako yaha sujhAva do ki 'maiM svastha hUM', 'maiM svastha ho rahA hUM / ' usakA mAnanA hai ki isa paddhati se vyakti roga mukta hokara svastha ho jAtA hai / Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuprekSA aura bhAvanA 13 hama sAdhanA kI dRSTi se vicAra kreN| jo vyakti sAdhanA ke kSetra meM praveza karatA hai, use sabase pahale jJAna - bhAvanA se apane Apako bhAvita karanA hogA / bhAvanA kA artha vicAroM kI AvRtti nahIM hai / bhAvanA kA artha hai-vicAroM kI sthApanA, vicAroM kA dRr3hIkaraNa / eka hI bAta ko bAra-bAra doharAte raheM, vaha bhAvanA bana jAegI, usase bhAvita ho jaaeNge| eka AdamI dina meM dasa-pandraha bAra daravAjA kholatA hai, banda karatA hai| vaha usa kriyA se bhAvita hotA hai, prabhAvita hotA jAtA hai| jaise hI vaha ghara meM praveza karatA hai, kAma ho yA na ho, usakA dhyAna usI kriyA kI ora jAtA hai| vaha daravAjA khole yA na khole, kintu usakI smRti usI kriyA meM saMlagna ho jAtI hai / kyoMki vaha usase bhAvita ho gayA / vyakti donoM se prabhAvita hotA hai- vicAra se bhI prabhAvita hotA hai aura kArya se bhI prabhAvita hotA hai| vicAra aura kArya ko doharAnA bhAvanA kA mUla hai / prazna hai ki bhAvanA ke dvArA hama apane-Apako kaise badala sakate haiM ? prakriyA isa prakAra hai - sabase pahale Apa apane dhyeya kA cunAva kreN| yaha nirNaya kareM ki mujhe yaha bananA hai, yaha karanA hai| mujhe kavi bananA hai, dArzanika bananA hai, lekhaka bananA hai, sAhityakAra bananA hai - kucha bhI bananA hai / jo bananA hai, vaha dhyeya ho gayA / jo dhyeya banA hai usakI kriyAnviti ke lie bhAvanA kA abhyAsa kareM / abhyAsa kaba aura kaise kareM - yaha prazna hotA hai / ekAnta meM cale jaaeN| zarIra ko zithila kara baiTha jaaeN| mana bhI zithila ho, tanAva na ho, Akula vyAkula na ho| yaha prArambhika sthiti hai / yaha Avazyaka hai / jo dhyeya hamane cunA hai, vaha sthUla mana se haTakara avacetana mana meM nahIM pahuMcegA taba taka 'hone kI' bhAvanA saphala nahIM hogii| hama kaha sakate haiM- 'hamane aisI bhAvanAeM kI, bhAvanAoM kA abhyAsa kiyA, para hama saphala nahIM hue|' kahIM samajhane kI bhUla ho rahI hai| bhAvanA kA tAtparya hai - cetana mana ko bhulA denA aura avacetana mana ko jAgRta kara denA / cetana mana ke vikalpa ko avacetana mana kI dharohara banA denA, avacetana mana meM use sthApita kara denA, yaha hai bhAvanA | jaba taka apanI bAta avacetana mana taka nahIM pahuMcegI, hajAra bAra, dasa hajAra bAra prayatna kareM, zabda doharAte jAeM, saphalatA nahIM milegI / saphala hone ke lie zarIra kA visarjana karanA hogA, zarIra ko bilakula zithila kara denA hogaa| cetana mana ko bhI zAMta karanA hogaa| usake bAda apane dhyeya ko doharAte raheM, pahale madhyama AvAja meM, phira teja AvAja meM / * Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amUrta cintana yaha krama dasa minaTa taka calatA rhe| isase kama samaya meM saphalatA asambhava hai| pratidina isa krama se doharAte raheM / yaha dhyAna meM rakheM ki krama kahIM TUTe nahIM / apane dhyeya ke anusAra hI AcaraNa kreN| nizcita hI hama lakSya taka pahuMca jaaeNge| kAla kI avadhi meM kucha antara ho sakatA hai, para saphalatA nizcita hai / koI bhI AdamI bhAvanA ke binA saccA dhArmika nahIM bana sakatA aura dhyAna kI ucca sthiti meM bhI nahIM jA sakatA / zArIrika, bauddhika, mAnasika tathA sabhI prakAra ke vikAsa ke lie bhAvanA kA sarvopari mahattva hai / bhAvanA kA vaijJAnika svarUpa bhAvanA kA abhyAsa bahuta sUkSma bAta hai| jaba taka bhAvanA kA abhyAsa nahIM hogA, jaba taka mana parama se bhAvita nahIM hogA, taba taka zaktiyoM kA vikAsa nahIM hogA / bhAviappA - bhAvitAtmA zabda jaina AgamoM kA mahattvapUrNa zabda hai| usake pIche rahasyamayI bhAvanA chipI huI hai| jo bhAvitAtmA hotA hai vaha apanI bhAvanA ke anusAra kAma karane meM sakSama hotA hai / bhAvanA kA artha kevala kucha soca lenA mAtra nahIM hai| usakA artha hai - hamAre jJAna- tantuoM ko tathA kozikAoM ko apane vazavartI kara lenA, una para apanI bhAvanA ko aMkita kara denA / 14 hamAre zarIra meM araboM-kharaboM nyUraoNnsa haiM, jIva- kozikAeM haiM I ye nyUraoNna hamArI aneka pravRttiyoM kA niyamana karate haiN| ye niyAmaka haiM / jo saMkalpa nyUraoNna taka pahuMca jAtA hai vaha saphala ho jAtA hai| nyUraoNna bar3e-bar3e kAma saMpAdita karate haiN| inakI kArya prANAlI ko samajhanA bahuta hI kaThina hai / araboM-kharaboM kI saMkhyA meM ye jJAna - tantu hamAre mastiSka meM bikhare par3e haiN| inakA mana kI zakti ke jAgaraNa meM bahuta bar3A upayoga hai / prAkRtika cikitsA vAle kahate haiM ki koSThabaddhatA ho to pahale sthira baiThakara dhyAnastha ho jAoM aura jJAna- na-tantuoM ko sUcanA do ki zauca sApha ho rahA hai, peTa sApha ho rahA hai| jJAna - tantu vaisA hI AcaraNa karane laga jAeMge / mAnasika vikAsa ke kSetra meM svataH sUcanA yA sUcanAoM kA bahuta bar3A mahattva hai / sammohana kI prakriyA bhI AzcaryakArI hai / isakI pRSThabhUmi meM jJAna - tantuoM kA hI camatkAra hai / ina jJAna-tantuoM meM vicitra kSamatAeM haiM, jinakI hama kalpanA bhI nahIM kara sakate / sammohana kA prayoga sUcanA ke AdhAra para calatA hai| sUcanA ke AdhAra para zArIrika avayava bhI usI prakAra kAma karane Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuprekSA aura bhAvanA laga jAte haiN| jaba sUcanAoM ke AdhAra para jJAna - tantu kAma karane meM tatpara rahate haiM taba hama unase lAbha kyoM nahIM uThAeM ? apane-Apa sUcanA deM / purAne ko badalane ke lie, nae ko ghaTita karane ke lie sUcanAeM deM / una tantuoM ke sAtha AtmIyatA sthApita kreN| jo honA cAheMge, vaha avasthA ghaTita hone lgegii| pariNamana prArambha ho jaaegaa| mana kI zakti kA vikAsa hone lagegA / mana kI zakti ke jAgaraNa kI yaha eka prakriyA hai / ise hama samajheM / 15 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvanA Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anitya bhAvanA yaha zarIra anitya hai / yaha yauvana anitya hai / zarIra kI sundaratA kA abhimAna ho sakatA hai / yauvana kA abhimAna ho sakatA hai| yaha parivAra kA saMyoga anitya hai / apane parivAra kA abhimAna ho sakatA hai / yaha vaibhava, yaha sampadA anitya hai / sampadA kA ahaMkAra ho sakatA hai / iSTa kA saMyoga bhI anitya hai / ye saba anitya haiN| aura kyA ? jIvana bhI anitya hai / jaba anityatA kA yaha anuciMtana sAmane rahatA hai, bAra-bAra cetanA meM ubharatA hai taba ahaMkAra ke prazna samApta ho jAte haiM / jisa vyakti ko anityatA kA anubhava nahIM hotA, usameM krodha Ane kA bahuta avakAza rahatA hai| jisakI cetanA meM yaha bAta jama gaI ki saMyoga anitya hai, padArtha nazvara hai, taba padArtha ke cale jAne para bhI vaha duHkhI nahIM hogA / hamAre vyAvahArika jIvana meM bhI anitya anuprekSA kA bahuta bar3A mahattva hai / jisa vyakti ke citta meM yaha saMskAra puSTa bana jAtA hai ki saba padArtha anitya haiM, phira usa vyakti ke mana meM vivAda bar3hane vAlI bAteM samApta ho jAtI haiM / vaha ghaTanA ko jAna letA hai, bhogatA nahIM / dhyAna karane vAle meM aura dhyAna nahIM karane vAle meM yahI antara hai| dhyAna karane vAlA vyakti ghaTanA ko jAnatA hai, bhogatA nhiiN| dhyAna nahIM karane vAlA vyakti ghaTanA ko jAnatA nahIM, bhogatA hai / ghaTanA ko jAnane vAlA vyavahAra ko amRtamaya banA detA hai, madhura banA detA hai / ghaTanA ko bhogane vAlA svayaM duHkha pAtA hai aura sAre vAtAvaraNa meM duHkha ke paramANuoM ko bikhera detA hai, sArA vAtAvaraNa duHkhapUrNa bana jAtA hai| taba duHkha usI taka sImita nahIM rahatA, vistRta ho jAtA hai / zarIra ke yathAbhUta svabhAva aura usakI kriyAoM kA nirIkSaNa karane vAlA usake bhItara hone vAle vibhinna srAvoM ko dekhane laga jAtA hai / I zarIra - darzana ke abhyAsa se zarIra meM ghaTita hone vAlI avasthAeM spaSTa hone laga jAtI haiN| bhagavAna mahAvIra ne kahA- ' - 'tuma isa zarIra ko dekho| yaha pahale yA pIche eka dina avazya chUTa jaaegaa| vinAza aura vidhvaMsa isakA svabhAva hai yaha adhruva, anitya aura azAzvata hai| isakA upacaya aura apacaya hotA hai| isakI vividha avasthAeM hotI haiM / ' zarIra kI anityatA ke anuciMtana se zarIra ke prati hone vAlI gahana Asakti se mukti pAyI jA sakatI hai| zarIra kI Asakti hI saba AsaktiyoM kA mUla hai| usake TUTa jAne para anya padArthoM meM honI vAlI AsaktiyAM apane Apa TUTane laga jAtI haiM / Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 amUrta cintana jaise-jaise 'imaM sarIraM aNiccaM' kI zakti aura bhAvanA zaktizAlI hotI jAegI aura inakI taraMgeM prabala hoMgI to pUrvagata saMskAra kI taraMgoM ko samApta kara deMgI, vinaSTa kara deNgii| yadi yaha bAta hamArI samajha meM A jAye to phira koI kAraNa nahIM hai ki 'imaM sarIraM aNiccaM' doharAte-doharAte hama Uba jAeM, yA nirAza ho jAeM / hama bolakara prakampana paidA karate haiM / parantu ye prakampana itane kAragara nahIM hote| jaba bhAvanA ke prakampana usake sAtha jur3ate haiM to ve adhika zaktizAlI ho jAte haiN| ve zaktizAlI prakampana pahale ke prakampanoM ko naSTa kara dete haiN| anitya anuprekSA : eka vaijJAnika prakriyA jo kucha bhI dRzya hai, vaha zAzvata nahIM hai| pratikSaNa parivartana ho rahA hai| buddha ne kahA-saba kSaNika haiN| eka samaya se adhika koI nahIM tthhrtaa| sAdhaka kI dRSTi agara khula jAye to use satya kA darzana saMsAra kA pratyeka padArtha de sakatA hai, vahI usakA guru ho sakatA hai| eka ziSya varSoM taka AcArya ke pAsa rahA, parantu usakI dRSTi khulI nhiiN| ziSya hatAza ho gyaa| guru ne kahA-'aba tU yahAM se jA, yahAM nahIM sIkha skegaa|' vaha Azrama se calA aayaa| eka pIpala ke vRkSa ke nIce vizrAma karane lgaa| eka pattA TUTa kara nIce girA aura dRSTi mila gii| guru ke pAsa AyA aura bolA-ghaTanA ghaTa gyii| guru ne pUchA-kaise ? vRkSa ke nIce baiThA thaa| pattA girA aura acAnaka mujhe smaraNa ho AyA ki mujhe bhI giranA hai, maranA hai| guru ne kahA-'basa use hI namaskAra karanA thA, pattA terA guru hai|' bharata cakravartI apane kAMca-mahala meM siMhAsana para sthita' zarIra kA avalokana kara rahe the| acAnaka unheM zarIra parivartana kA bodha huaa| yaha vahI zarIra hai jo bacapana meM thA aura aba javAnI meM hai para kitanA badala gyaa| saba kucha parivartana ho rahA hai, kintu parivartana ke pIche jo eka aparivartanIya sattA hai, vaha jaise pahale thI aba bhI vaisI hI hai aura Age bhI vaisI hI rhegii| dRSTi upalabdha ho gii| eka ke anitya kA darzana sabakI anityatA kA darzana hai| jaise yaha zarIra badala rahA hai vaise hI pudgaloM kA parivartana cala rahA hai| ve isa ciMtana kI gaharAI meM DUbe aura saMbodhi-kevalajJAna ko upalabdha ho ge| kAralAila ke jIvana meM bhI aisI hI ghaTanA ghttii| vaha astI varSa kI avasthA pAra kara cukA thaa| aneka bAra bAtharUma meM gayA thaa| kintu jo ghaTanA usa dina ghaTI, vaha kabhI nahIM ghttii| snAna ke bAda zarIra ko pauMchate-pauMchate dekhatA hai yaha pArIra kitanA badala gayA / jIrNa ho gyaa| kinta bhItara jo jAnane Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anitya bhAvanA aura dekhane vAlA hai vaha jIrNa nahIM huA, vaha vaisA hI hai| parivartanIya ke sAtha aparivartanIya kI jhAMkI mila gii| vaijJAnika kahate haiM sAta sAla meM pUrA zarIra badala jAtA hai| sattara varSa kI avasthA meM dasa bAra saba kucha nayA utpanna ho jAtA hai| lekina isa parivartana kI ora dRSTi bahuta kama jAtI hai| sAdhaka ke pAsa sabase nikaTa zarIra hai aura bhI jar3a cetana jagat jo nikaTa hai vaha use eka viziSTa dRSTi se dekhe aura anubhava kare ki yaha jagat usake lie eka bar3I prazikSaNazAlA hai jo nirantara prazikSaNa de rahI hai| anitya bhAvanA meM kSaNa-kSaNa badalate hue isa jagat kA aura svayaM ke nikaTa jo hai usakA darzana kare, anubhava kare aura usake anta:sthita aparivartanIya AtmA kI jhalaka bhI paaye| visaMbaMdha kI cetanA __ saMsAra meM koI saMbaMdha zAzvata nahIM hai| jitane saMyoga haiM ve sAre viyoga vAle haiM-'saMyogA: viprayogAntAH' / agara isa sacAI taka pahuMca jAte haiM, to azAzvata ko zAzvata mAnane kI bhrAMti khaNDita ho jAtI hai aura padArtha ke viyoga se hone vAle sAre asaMtoSa samApta ho jAte haiN| usase naI Adata aura nae saMskAra kA nirmANa hotA hai| jaise padArtha ke saMbandha se eka Asakti kA saMskAra banatA hai| vaha saMskAra padArtha ke cale jAne para du:kha detA hai vaise hI padArtha ke visaMbaMdha kA saMskAra anuprekSA ke dvArA nirmita ho jAe, to AdamI kabhI saMtapta nahIM hogaa| viyoga pahalA chora hai, saMyoga dUsarA chora hai| ye donoM sacAiyAM eka sAtha pratIta hone laga jaaeN| sambandha kI bhAMti visambandha kI Adata bhI nirmita ho jAe to AdamI padArtha ke jagat meM ghaTita hone vAlI yathArtha kI samasyAoM kA yathArtha kI bhUmikA para khar3e hokara sAmanA kara sakatA hai| mana para maila taba jamatA hai jaba hama anitya ko nitya mAnakara calate haiN| saMyoga ko zAzvata aura vijAtIya ko sajAtIya mAnakara calate haiN| hama isa bAta ko siddhAMta se aura vyavahAra se bhI jAnate haiM ki padArtha anitya hai, saMyoga anitya hai| jo padArtha prApta hai vaha avazya naSTa hogaa| jo saMyoga milA hai, usakA nizcita hI viyoga hogaa| padArtha anitya hai, padArtha kA saMyoga anitya hai aura padArtha vijAtIya hai| cetanA kA guNa-dharma padArtha se bhinna hai| hama ina saba tattvoM ko jAnate haiM, kintu padArtha ko nitya mAnakara vyavahAra karate haiM, padArtha ke saMyoga ko zAzvata mAnakara calate haiM aura padArtha ko sajAtIya mAnate haiM, apanA mAnate haiN| hama ise jAnate nahIM, kevala mAnate haiN| jAnane aura mAnane meM bahuta bar3A antara hai| jisa dina hama mAnane kI avasthA ko pAra kara jAnane kI sthiti meM pahuMca Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 amUrta cintana jAyeMge taba hamAre lie padArtha padArtha mAtra hogA aura cetana cetana hogaa| padArtha kA upayoga ho sakatA hai, padArtha kA saMyoga ho sakatA hai, kintu padArtha zAzvata nahIM ho sktaa| azAzvata ko zAzvata mAnane kA Aropa, vijAtIya ko sajAtIya mAnane kA Aropa, kevala mAnane ke kAraNa hI hotA hai| yadi jAna liyA jAtA hai to sAre Aropa naSTa ho jAte haiN| jaba taka mana para moha yA mUrchA kA maila jamA rahatA hai, taba taka vyakti saba kucha mAnatA calA jAtA hai, jAnatA kucha bhI nahIM hai| padArtha ke mUla svarUpa ko jAne binA use jAnA nahIM jA sktaa| ___manuSya nAma aura rUpa ke cakkara meM par3akara saba kucha mAnatA calA jA rahA hai aura yaha jhUThA daMbha bharatA hai ki vaha saba kucha jAnatA hai| hama vyaktiyoM ko nAma se jAnate haiN| hamane nAma kA eka caukhaTa banA rakhA hai| usa caukhaTe meM jo AkRti AtI hai use hama amuka nAma se jAna lete haiN| nAma aura AkRti ko haTA deM, phira hama kucha nahIM jAna paate| hamArA bhrama mAnyatA ke AdhAra para pala rahA hai| gaharAI meM hama utarakara dekheM / sArA saMsAra mAnane kI kArA meM bandI hai| jAnane kI bAta usase bahuta dUra hai| / anaprekSA ke mAdhyama se bhrAntiyoM aura viparyayoM ko tor3A jA sakatA hai| anuprekSA ke dvArA mana para jame maila ko kATA jA sakatA hai| anuprekSA ke dvArA mAnane kI bhUmikA se uThakara jAnane kI bhUmikA taka pahuMcA jA sakatA hai| dRSTikoNa kA parivartana zarIra anitya hai, isa sacAI meM bhI Ananda kA anubhava hotA hai| zarIra cayApacayadharmA hai, kabhI isakA caya hotA hai aura kabhI apacaya hotA hai| kabhI yaha puSTa hotA hai aura kabhI yaha kSINa hotA hai| zarIra kSINa hotA hai, isameM bhI sacAI kA bodha hotA hai| yaha zarIra vipariNAmadharmA hai, vividha parivartanoM meM se gujaratA hai| kabhI isa para sardI kA prabhAva hotA hai, kabhI garmI kA to kabhI AMdhI-tUphAna kaa| kabhI yaha bImArI kI yAtanA jhelatA hai, to kabhI paristhitiyoM se pIr3ita hotA hai| kabhI kucha, kabhI kucha ghaTita hotA hai| aneka-aneka parivartanoM meM se yaha gujaratA hai| bImArI hameM priya nahIM hotI, kintu bImArI kI sacAI kA anubhava karanA hameM sacamuca priya hogaa| bImArI-yaha sacAI hameM sacamuca satya kI ora le jAtI hai, yathArtha kI ora le jAtI hai| yaha zarIra hai| isameM mRtyu ghaTita hotI hai, isameM bur3hApA AtA hai, AdamI mara jAtA hai| mRtyu kA anubhava karanA bhI bahuta bar3A Ananda hai| isa anitya anuprekSA ke dvArA hama jIte jI maranA sIkha lete haiN| aura jo AdamI maranA sIkha letA hai, vaha sArI kaThinAiyoM kA pAra pA jAtA hai| duniyA meM sabase bar3A Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anitya bhAvanA bhaya hai mauta kA / zAsana-taMtra ne daNDazakti kA vikAsa kiyA hai| vividha prakAra ke daNDa upayoga meM lAye jAte haiM- bAMdhanA, jela meM DAla denA, hAthoM meM hathakar3iyAM aura pairoM meM ber3iyAM DAlanA, mAranA pITanA | usake bAda bhI antima daNDa hai - phAMsI kI sajA, mauta kI sajA / jo AdamI jIte jI maranA sIkha letA hai, mRtyu kA sAkSAtkAra kara letA hai, mRtyu kA anubhava kara letA hai, apane zarIra ko zithila banAkara sAre avayavoM ko mRtavat karanA sIkha jAtA hai, sacamuca vaha AdamI sArI samasyAoM kA, sabhI prakAra ke bhayoM kA aura sArI kaThinAiyoM kA pAra pA letA hai| hama anitya kI anuprekSA karate haiM / usa anuprekSA meM se hI sacAiyoM ko dekhate haiM, Ananda ko nikAlate haiM aura apane bhItara kI gaharAiyoM meM jAne kA prayatna karate haiM, usakI sAdhanA karate haiM / yaha sArA dRSTikoNa kA hI parivartana hai / anyathA yadi kisI ko kahA jAe ki tuma mRtyu kA anubhava karo to vaha socegA ki kaisI mUrkhatA kI bAta kara rahA hai ? jIne kI bAta kare to vaha acchI bhI laga sakatI hai, kintu yaha to mauta kI bAta kara rahA hai / burI bAta hai| jIne kI bAta acchI lagatI hai| mauta kI bAta burI lagatI hai / loga ise apazakuna mAna lete haiM, burA mAna lete haiM / kintu sAdhaka aisA nahIM mAna skte| ve mauta kI bAta ko acchA mAnate haiM / isIlie ise apane abhyAsa kA aMga banAkara sAdhanA calAte haiM / anitya anuprekSA se yaha dRSTi kA parivartana ghaTita hotA hai 23 zrutajJAna kA prayoga - anitya anuprekSA zarIra meM kaMpana ho rahe haiM / ve nirantara hote haiM, yaha jAnanA prekSA hai / anuprekSA meM yaha jAnanA hotA hai ki ve kaMpana anitya haiN| kaMpana sthAyI nahIM hote ! kaMpana anitya hotA hai| zarIra meM hone vAle sAre kampana anitya haiM / zarIra meM bImArI huI, vaha bhI anitya hai / isa prakAra kI anuprekSA karate-karate usa bindu para pahuMca jAte haiM, jahAM jAne para mUrcchA kA cakra TUTa jAtA hai / bhagavAn mahAvIra ne dIkSA lene se pUrva chaha mahInoM taka anitya anuprekSA kA abhyAsa kiyA thA / sAmAnyataH yahI socA jAtA hai ki bhagavAn to bhagavAn ke rUpa meM hI janme the| koI bhI AdamI bhagavAn banakara nahIM janmatA / AdamI AdamI ke DhaMga se hI janmatA hai, AdamI ke DhaMga se hI Age bar3hatA hai| mahAvIra ne abhyAsa kiyA, prayoga kiye aura calate-calate bhagavAn bana gye| mahAvIra bhagavAn banane kI yogyatA lekara janme, para janmate hI bhagavAn nahIM bane the / isIlie mAnA jAtA hai ki pratyeka tIrthaMkara janma ke samaya dravya-tIrthaMkara hotA Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amUrta cintana hai aura phira sAdhanA se jJAna prApta kara bhAva- tIrthaMkara banatA hai / jaba kevala jJAna ke dvArA sacAI ko prakaTa karate haiM, tabhI ve bhAva- tIrthaMkara hote haiN| mahAvIra bhI bhagavAn ke rUpa meM nahIM janme the / ve AdamI kI taraha hI janme the, kintu cetanA ko vikasita kara bhagavAn bana ge| hara AdamI bhagavAn bana sakatA hai / bhagavAn, bhagavAn banA rahe aura bhakta, bhakta banA rahe, yaha bAta ciMtana meM nahIM baiThatI aura ucita bhI nahIM lagatI / rAjA, rAjA banA rahe aura raMka, raMka banA rahe yaha ciMtana Aja ke yuga ko mAnya nahIM hai| Aja to yaha ciMtana mAnya hai ki samAnatA ke AdhAra para sabako vikAsa kA avasara milanA caahie| bhagavAn mahAvIra ne isI bhAvanA se kahA- pratyeka AdamI bhagavAn bana sakatA hai / 24 anitya anuprekSA eka prayoga hai zrutajJAna kA, AtmajJAna kA / jaba zrutajJAna kI lagAma hAtha meM hotI hai to phira mana kA ghor3A hameM koI duHkha nahIM de sakatA / zrutajJAna ke dvArA hameM mana ko ekAgra banAnA hai, mana ko vaza meM karanA hai / isakA artha yaha hai ki hama mana ke dAsa na baneM, kintu mana ko apanA dAsa bnaaeN| hama mana ke AjJAkArI sevaka na baneM, kintu mana ko apanA AjJAkArI sevaka bnaaeN| jo mana meM AyA, vaha karane vAlA mana kA dAsa hotA hai| samajhadAra AdamI vaha hotA hai, jo mana meM AyA, usa para ciMtana kiyA ki yaha karanA cAhie yA nahIM, pUre ciMtana ke bAda jaba yaha nirNaya ho jAe ki vaisA karanA ucita hai to mana kI bAta bhI mAnI jA sakatI hai| isakA artha hogA ki hamAre hAtha meM ghor3e kI lagAma hai aura hama use calA rahe haiN| hamAre se alaga ghor3A nahIM cala rahA hai / jaba lagAma hAtha se chUTa jAtI hai taba AdamI vyAmoha meM phaMsa jAtA hai / jaba zruta kI lagAma hAtha se chUTa jAtI hai taba AdamI AMkhoM vAlA hote hue bhI andhA bana jAtA hai| mana kI sthiti vicitra bana jAtI hai| usakI bhUmikA bhI bhinna ho jAtI hai| isalie yaha atyanta Avazyaka hai ki isa mana ke ghor3e ko ThIka rAste para calAne ke lie hamAre hAtha meM majabUta lagAma ho / yaha lagAma hai anuprekSA, zrutajJAna, Atmacintana, Atmabodha kii| apane viSaya meM jAnanA, apane viSaya meM socanA, apane bAre meM cintana karanA aura gaharAI meM utarakara apane ApakA anubhava karanA yaha hai anuprekSA / prekSA ke sAtha anuprekSA kA yoga hotA hai to mana kA ghor3A sadA rAjamArga para calane laga jAtA hai aura phira yaha prazna nahIM rahatA ki mana caMcala hai / Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azaraNa bhAvanA manuSya apUrNa hai| vaha apUrNa hai, isalie bAhya vastuoM ke dvArA pUrNa hone kA prayatna karatA hai| use du:kha, azAnti, daridratA Adi aneka samasyAoM kA sAmanA karanA par3atA hai| vaha usa saMgharSa meM vijayI hone ke lie dUsaroM kA sahArA cAhatA hai, trANa aura zaraNa kI apekSA rakhatA hai| sAmAjika jIvana meM trANa aura zaraNa milatI bhI hai kintu yaha tAtkAlika satya hai| traikAlika satya yaha hai ki apane puruSArtha para AdamI nizcita rUpa se bharosA kara sakatA hai| vastuta: trANa yA zaraNa apane puruSArtha meM hI nihita hai, anyatra nhiiN| isa antima sacAI ke AdhAra para svayaM meM svayaM kA trANa khojanA aura dUsaroM ke trANadAna meM aikAntika va Atyantika kalpanA na karanA azaraNa bhAvanA hai| isa bhAvanA se bhAvita manuSya kA kartavya prabala ho uThatA hai aura dUsaroM ke dvArA vizvAsaghAta hone para usakA dhairya vicalita nahIM hotaa| jo apane astitva ko nahIM jAnatA, vaha kahIM bhI surakSita nahIM ho sktaa| dhana, padArtha aura parivAra-ye saba astitva se bhinna haiN| jo bhinna hai, vaha kabhI bhI trANa nahIM de sktaa| . bhagavAna mahAvIra ne kahA-azaraNa ko zaraNa aura zaraNa ko azaraNa mAnane vAlA bhaTaka jAtA hai| apanI surakSA apane astitva meM hai| svayaM kI zaraNa meM AnA hI azaraNa anuprekSA kA mUla marma hai| dhyAna sAdhaka bahuta jAgarUka rahatA hai| vaha bhrAMtiyoM ko tor3atA rahatA hai| yaha eka bahuta bar3I bhrAMti hai ki AdamI hara eka ko zaraNa mAna letA hai| vyavahAra meM aisA mAnanA par3atA hai, para yaha antima sacAI nahIM hai| hara eka cIja trANa nahIM hotii| hamArA yaha viveka spaSTa honA cAhie ki hama vyavahAra ko antima sacAI na maaneN| vyavahAra vyavahAra hotA hai aura yathArtha yathArtha hotA hai| vyavahAra kI sacAI hai-jaba taka svArtha jur3A rahatA hai taba taka eka-dUsare ke lie trANa yA zaraNa bane rahate haiN| jahAM svArtha ko dhakkA lagA ki trANa samApta ho jAtA hai, zaraNa samApta ho jAtI hai| vaha pazcAttApa karatA hai-are ! maiMne isake pAlana-poSaNa ke lie kitanA kiyA, Aja yaha mere sAtha aisA Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amUrta cintana vyavahAra kara rahA hai ? usa vyavahAra ke kAraNa koI duHkhI nahIM hotA, duHkhI hotA hai niyama kI vismRti ke kAraNa / vyakti jaba vyavahAra ko, padArtha ko aura vyakti ko antima satya mAna letA hai, trANa mAna letA hai taba use du:khI honA par3atA hai| yaha hai azaraNa anuprekSA-vyavahAra meM aneka padArthoM ko trANa mAnate caleM, kintu sacAI ko na bhUleM ki vAstavika yA antima trANa apanA jJAna, apanA darzana, apanA AcaraNa tathA apanA vyavahAra hotA hai| azaraNa : eka sacAI yaha bhAvanA hamAre una saMskAroM para prahAra karatI hai jo bAhara kA sahArA tAkate haiN| yadi manuSya kI samajha meM yaha tathya A jAe ki aMtata: merA zaraNa koI nahIM hai, taba sahaja kI bAhya vastu-jagat kI pakar3a DhIlI ho jAtI hai| AdamI dhana, parivAra, strI, putra, mitra, makAna Adi sabako pakar3atA hai| vaha samajhatA hai ki anta meM koI na koI mujhe avalambana degaa| yaha bhrama hI saMgraha kA hetu banatA hai| dharma kahatA hai- 'koI trANa nahIM hai|' bAlmIki ne jaba isa satya ko jAnA taba vaha eka kSaNa meM usase mukta ho gyaa| anAthI muni ne jaba dekhA-koI mujhe roga se mukta nahIM kara pA rahA hai| saba asaphala ho ge| taba dRSTi bhItara kI tarapha mur3I aura dekhA-jo hai, roga usase dUra hai, mRtyu usase dUra hai, saba kucha usase dUra hai to kyoM nahIM use hI apanA zaraNa bnaauuN| vaha usakI khoja meM calA gyaa| samrATa zreNika ne kahA- 'maiM tumhArA mAlika bnuuNgaa|' anAthI muni ne kahA-'tuma mere mAlika kyA banoge? pahale apane khuda ke mAlika bno| abhI jinake mAlika ho unake gulAma bhI ho| maiMne mAlika khojA hai, vaha apane bhItara hai| jisa dina tuma bhI khoja loge, yaha mAlakiyata TUTa jAegI aura eka naI mAlakiyata kA janma hogaa|' DenamArka ke eka vicAraka ne likhA hai-'asalI cintA to taba pakar3atI hai jaba tumheM lagatA hai ki paira ke nIce se jamIna khisaka gii| yahI eka aisA kSaNa hai jo bhaviSya kA phaisalA karatA hai| kintu yadi isake pUrva meM sacAI kA pratyakSa anubhava nahIM kiyA huA ho to prAya: vyakti bhaviSya ko andhakAra-pUrNa banA lete haiN| ve marate kSaNa meM zarIra ko chor3a rahe haiM kintu vAsanA apane hI logoM aura vastuoM ke Asa-pAsa cIla kI taraha maMDarAtI raha jAtI hai aura prANI mara kara puna: usake hI irda-girda paidA ho jAtA hai| mahAvIra, buddha Adi ne kahA hai-'apanI hI zaraNa meM jaao|' dhamma saraNaM pavajjAmi-svabhAva kI Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azaraNa bhAvanA zaraNa khojo / sAdhaka bAhara se atrANa ko dekhe aura bhItara jo hai, use dekhe / vaha sadA hai, usI ko pakar3ane se trANa pAyA jA sakatA hai| usakI smRti eka kSaNa bhI vismRta na ho| yaha surati smRti yoga hai / guru nAnaka ne kahA hai, jo use nahIM bhUlatA, vahI vastutaH mahAn hai / vahI saccI sampatti hai jo hamAre sAtha jA sakatI hai / svastha samAja kI saMracanA 27 mahAvIra ne azaraNa kA sUtra diyaa| unhoMne kisI ko zaraNa nahIM btlaayaa| unhoMne kahA - 'asaraNaM saraNaM mannamANe bAle luppaI' - azaraNa ko zaraNa mAnane vAlA ajJAnI manuSya naSTa ho jAtA hai / zaraNa koI hai hI nahIM / dUsarA hai, vaha zaraNa kaise hogA ? AtmA kA zuddha svarUpa hai- arhat / AtmA kA siddha svarUpa hai-siddha / AtmA kA sAdhaka rUpa hai- sAdhu / AtmA kA caitanyamaya rUpa hai- dharma / koI dUsarA zaraNa nahIM hai, apanI AtmA hI zaraNa hai| 'nANaM saraNaM me, dasaNaM saraNaM me, caritaM saraNaM me' jJAna zaraNa hai, darzana zaraNa hai, cAritra zaraNa hai / jJAna, darzana aura cAritra ( vItarAgatA ) kI tripuTI hai- arhat / jJAna, darzana aura cAritra kI tripuTI hai - siddha jJAna, darzana aura cAritra kI tripuTI kI sAdhanA hai - sAdhu / darzana aura cAritra kI tripuTI kA AcaraNa hai- dharma / jJAna, ye saba AtmA se bhinna nahIM haiN| hama isa bhrAnti ko tor3a deM ki hama kisI dUsare kI zaraNa meM jA rahe haiN| hama apanI hI zaraNa meM jA rahe haiM, apane astitva kI zaraNa meM jA rahe haiM / jo vyakti isa anuprekSA kA, isa svastha ciMtana kA anusaraNa karatA hai vaha asAmAjika nahIM hotA, avyAvahArika nahIM hotA / vyavahAra meM jitanA pariSkAra AtA hai, samAja meM jitanA sudhAra AtA hai, krAMti aura bhalAI AtI hai, vaha aise vyaktiyoM ke dvArA hI A sakatI hai / mUrcchA meM rahane vAle samAja kA sudhAra nahIM kara sakate, samAja kI bhalAI nahIM kara sakate aura ve sAmAjika krAMti bhI nahIM kara skte| samAja ko unnati ke zikhara para nahIM le jA skte| ve kaise le jAeMge ? jisa vyakti meM padArtha ke prati saghana mUrcchA hai, jo padArtha ko nitya mAnatA hai, vaha padArtha ke lie itane saMgharSa karatA hai ki vaha samUce samAja ko lar3AI meM Dhakela detA hai| jisa vyakti meM kevala Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 amUrta cintana sAmAjikatA kA hI saMskAra hai aura yaha socatA hai ki jo sabako hogA, vaha mujhe hogA / yaha sAmudAyikatA eka saghana andhakAra meM le jAne kI dizA bana jAtI hai / jo vyakti dUsaroM meM hI apanA trANa aura zaraNa khojatA hai vaha apane Apa meM zUnya ho jAtA hai| vaha socatA hai - yaha mujhe bacA legA / vaha dUsaroM ke pIche-pIche calatA hai / vaha svayaM kabhI apane pairoM para khar3e hone kA prayatna nahIM karatA / yadi ye sacAiyAM sAmAjika vyakti meM A jAeM to samAja kA citra nayA ho jAtA hai / usakA aisA rUpa bana jAtA hai, jaisA kabhI nahIM banA thA / AdhyAtmika bhUmikA para jisa samAja kI saMracanA hogI aura ina sacAiyoM ke AdhAra para jisa samAja kA DhAMcA khar3A hogA, vaha eka krAMtikArI, vyavasthita, zAMtipriya aura maitrI pradhAna samAja hogaa| Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhava bhAvanA isa duniyA meM saba prANI samAna nahIM haiM aura saba manuSya bhI samAna nahIM haiN| sabakI buddhi, vaibhava aura kSamatA bhinna-bhinna hai| jisake pAsa ye sAdhana hote haiM, usakA mana garva se bhara jAtA hai aura jisake pAsa ye nahIM hote haiM, usameM hIna bhAvanA panapatI hai| isa doharI bImArI kI cikitsA bhava-bhAvanA hai| yaha saMsAra parivartanazIla hai| isameM koI bhI vyakti nirantara eka sthiti meM nahIM rhtaa| eka janma meM eka vyakti aneka sthitiyoM kA anubhava kara letA hai| aneka janmoM meM to vaha jAne kyA-kyA anubhava karatA hai| jo vyakti isa parivartana kI bhAvanA se bhAvita hotA hai, usake mana meM garva yA hIna bhAvanA kI bImArI paidA nahIM hotii| Aja ke vaijJAnika bhI ise svIkAra karate haiM ki vizva meM padArtha sarvathA naSTa nahIM hote, kevala parivartana hotA rahatA hai| dhArmika sadA se hI yaha kahate Ae haiM ki jIva aura ajIva, cetana aura jar3a-ye do svatantra dravya haiN| yaha sampUrNa vizva ina donoM kI sRSTi hai| ye donoM anAdi haiN| saMsArI AtmA vijAtIya tattva se sarvathA mukta nahIM hotA, use saMsAra meM bhramaNa karanA hotA hai| bhava-bhAvanA meM sAdhaka yaha dekhatA hai, anubhava karatA hai ki maiM isa saMsAra meM kaba se bhramaNa kara rahA huuN| aisI koI yoni nahIM hai jahAM maiM janmA nahIM huuN| maiM pratyeka gati meM anekaza: utpanna ho cukA huuN| kyA maiM isa prakAra bhramaNa karatA rahUMgA ? vaha yoniyoM meM vividha kaSToM ko dekhatA hai| vaha isa bhava-bhramaNa ke bandhana ko tor3anA cAhatA hai| rAga aura dveSa bhava-bhramaNa ke mukhya hetu haiN| jaba taka ye vidyamAna rahate haiM taba taka AtmA kI pUrNa svatantratA pragaTa nahIM hotii| vividha yoniyoM meM vividha rUpoM meM bhava-bhramaNa kA ciMtana karanA bhava-bhAvanA hai| saMsAra : eka anucintana saMsAra anuprekSA kA artha hai-saMsAra kI nAnA pariNatiyoM ko jAnanA, vividha parivartanoM ko jAnanA, janma aura mRtyu ke cakra se barAbara paricita rhnaa| koI bhI dravya utpAda, vyaya aura dhrauvya ke cakra se mukta nahIM hai| jisakA astitva hai vaha utpanna hotA hai aura naSTa hotA hai, phira utpanna Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amUrta cintana hotA hai aura phira naSTa ho jAtA hai| utpanna aura vinAza kA krama calatA rahatA hai| isI krama kA nAma saMsAra hai| paramANu-skandha parivartita hote rahate haiN| ve eka avasthA ko chor3akara dUsarI avasthA meM cale jAte haiN| jIva bhI badalate rahate haiN| ve kabhI janma lete haiM aura kabhI marate haiN| ve kabhI manuSya hote haiM aura kabhI pshu| eka jIvana meM bhI aneka avasthAeM hotI haiN| isa samUce parivartana-cakra kA anuciMtana sAdhaka ko mukti kI ora le jAtA hai| . AtmA kA maulika svarUpa cetanA hai| usake do upayoga haiM-dekhanA aura jaannaa| hamArI cetanA zuddha svarUpa meM hameM upalabdha nahIM hai, isalie hamArA darzana aura jJAna niruddha hai, AvRta hai| jo darzana kA AvAraka hai use darzanAvaraNa aura jo jJAna kA AvAraka hai use jJAnAvaraNa kahA jAtA hai| yaha AvaraNa apane hI moha ke dvArA DAlA gayA hai| hama kevala jAnate nahIM haiM aura kevala dekhate nahIM haiN| jAnane dekhane ke sAtha-sAtha priyatA yA apriyatA kA bhAva banatA hai| vaha rAga yA dveSa ko uttejita karatA hai| rAga aura dveSa moha ko utpanna karate haiN| moha jJAna aura darzana ko niruddha karatA hai| yaha cakra calatA rahatA hai| usa cakra ko tor3ane kA eka hI upAya hai| vaha hai jJAtAbhAva yA draSTAbhAva, kevala jAnanA aura kevala dekhnaa| jo kevala jAnatA-dekhatA hai, vaha apane astitva kA upayoga karatA hai| jo jAnane-dekhane ke sAtha priyatA-apriyatA kA bhAva utpanna karatA hai, vaha apane astitva se haTakara mUrchA meM calA jAtA hai| kucha loga mUrchA ko tor3ane meM svayaM jAgRta ho jAte haiN| jo svayaM jAgRta nahIM hote unheM zraddhA ke bala para jAgRta karane kA prayatna kiyA jAtA hai| bhagavAna mahAvIra ne kahA- 'he adraSTA ! tumhArA darzana tumhAre hI moha ke dvArA niruddha hai, isalie tuma satya ko nahIM dekha pA rahe ho| tuma satya ko nahIM dekha pA rahe ho, isalie tuma usa para zraddhA karo jo draSTA dvArA tumheM batAyA jA rahA hai|' anuprekSA kA AdhAra draSTA ke dvArA pradatta bodha hai| usakA kArya hai, anucintana karate-karate usa bodha kA pratyakSIkaraNa aura citta kA ruupaantrnn| saMsAra anuprekSA kI niSpatti moha kA sarvathA nAza hone para rAga-dveSa kA mUloccheda ho jAtA hai, tRSNA naSTa ho jAtI hai| tRSNA ke abhAva meM duHkha naSTa ho jAtA hai| tRSNA kA janmadAtA lobha hai| lobha sabhI pApoM kA nimitta aura sadguNoM ka vinAzaka hai / Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhava bhAvanA alobha kA artha hai akiMcanatA / jisakA apanA kucha bhI nahIM, vaha akiMcana hai / akiMcana kI avasthA meM hone vAlA Ananda anirvacanIya aura Atmagamya hotA hai| eka yogI ne kahA hai akiMcano'hamityAsva, trailokyAdhipatirbhavet / yogigamyamidaM proktaM, rahasyaM paramAtmanaH / / apane Apako akiMcanatA kI anubhUti meM rkho| usa sthiti meM tuma tIna loka ke adhipati bana jaaoge| yaha paramAtmA kA yogigamya rahasya hai / 31 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekatva bhAvanA AdamI apane bAharI vAtAvaraNa meM akelA nahIM hai| vaha sAmudAyika jIvana jItA hai aura sabake bIca meM rahatA hai, kintu vaha saba bAtoM meM sAmudAyika nahIM hai / sAmudAyika jIvana ke pravAha se Ane vAlI samasyAoM se apane mana ko khAlI vahI rakha sakatA hai jise vyAvahArika sambandhoM ke bIca apane astitva kI anubhUti hotI hai / vaha bAharI samasyAoM kA sAmanA karate hue bhI apane antas meM samasyA se mukta rahatA hai / bAhara ke vAtAvaraNa meM, samudAya ke bIca meM rahate hue bhI vaha anta meM vyastatA se mukta rahatA hai 1 sAmAjika prANI sahayoga letA hai aura sahayoga detA hai / vaha akelA jIvana nahIM jI sktaa| sabakA sahayoga letA hai to samAja calatA hai / sAmAjika jIvana jIte hue bhI loga isa sacAI ko bhUla jAte haiM ki antataH vyakti akelA hai| dhyAna karane vAle sAdhaka ko isa sacAI se bahuta paricita rahanA hai / isa anuprekSA ko bAra-bAra doharAnA hai| jisakA yaha Alambana puSTa ho jAtA hai- AtmA akelI hai, vyakti akelA hai-use sahayoga na milane para bhI koI kaSTa nahIM hogA, kyoMki usakA citta isa bhAvanA se pUrNarUpeNa bhAvita hai / vaha paristhiti ke Ane para bhI TUTegA nahIM / yadi vaha bhAvanA citta meM sthita nahIM hai, aura vyakti sunatA hai ki sabane usakA sAtha chor3a diyA hai, to vaha vikSipta bana jAegA, pAgala ho jaaegaa| yadi citta sacAI se bhAvita rahe to aisI ghaTanA ghaTane para bhI AdamI vicalita nahIM hotA, vaha saMbhalA rahatA hai / jaba saba sAtha meM kArya karate the, vaha Azcarya kI bAta nahIM hai / aba saba bichur3a gae yA sahayoga khIMca liyA, yaha bhI Azcarya kI bAta nahIM hai / Azcarya kI bAta yaha hai ki aisI ghaTanAeM pratidina ghaTatI rahatI haiM, phira bhI AdamI AMkha mUMdakara sacAI kI avahelanA karatA jA rahA hai| maiM akelA hUM' - yaha hai ekatva anuprekSA / Asakti dvaita meM paidA hotI hai| advaita kI bhAvanA puSTa hone para vaha vilIna ho jAtI hai| upaniSad kA svara hai - khutra ko moha : ka: zoka: ekatvamanupazyataH' - jo ekatva ko dekhatA hai use kyA moha hogA au kyA zoka hogA ? ekatva kI bhAvanA kA dRr3ha abhyAsa karane para zarIra upakaraNa Adi , Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekatva bhAvanA 33 para hone vAlI Asakti kSINa ho jAtI hai| saMyoga hamArI vyAvahArika sacAI hai| hama usakA atikramaNa nahIM kara sakate, kintu isa vAstavikatA ko bhI nahIM bhulA sakate ki antata: AtmA una sabase bhinna hai| "ego me sAsao appA, nnaanndsnnlkssnno| sesA me bAhirA bhAvA, sabve sNjoglkkhnnaa||' jJAna-darzana svarUpa AtmA zAzvata hai| yahI maiM huuN| zeSa sAMyogika padArtha mere se bhinna haiN| ve 'maiM' nahIM huuN| dUsaroM ke sAtha apane ko itanA saMyukta na kareM ki jisase svayaM ke hone kA patA hI na cle| isa ekatva bhAvanA meM sAdhaka apane ko samasta saMyogoM se pRthak dekhatA hai| ploTisa ne kahA hai-'akele hI akele ke lie ur3Ana hai|' nami rAjarSi ne kahA-'saMyoga hI du:kha hai| do meM zabda hote haiM, akele meM nhiiN|' rAniyAM candana ghisa rahI thiiN| cUr3iyoM ke zabda kAnoM meM cubha rahe the| nami rAjarSi ne kahA-'banda kro|' rAniyAM hAtha meM eka-eka cUr3I rakha candana ghisane lgiiN| zabda banda ho gyaa| nami rAjarSi ne pUchA-'kyA candana ghisanA banda kara diyA ?' uttara milA-'nahIM, ghisA jA rahA hai|' to zabda kyoM nahIM ho rahA hai, nami ne puuchaa| taba kahA-hAtha meM eka-eka cUr3I hai| eka cUr3I kabhI zabda nahIM krtiiN| yaha sunate hI tatkSaNa ve pratibuddha ho gaye aura sAdhanA ke patha para cala pdd'e| akelA kauna ? ___ AcArya bhikSu ne eka mahattvapUrNa sUtra diyaa| unhoMne kahA-'gaNa meM rahUM niradAva akelo, kiNa syUM hI nahIM bAMdhU jIllo-'maiM gaNa-samudAya meM rahUMgA, para akelA rhuuNgaa| kisI ke sAtha gaTha-bandhana nahIM kruuNgaa|' saMgha meM rahate hue akele rahanA-eka mahattvapUrNa sUtra hai| yaha sAdhanA kA parama rahasya hai| hama sarvathA akele nahIM ho skte| vyakti soca sakatA hai ki vaha jaMgala meM jAkA to akelA ho sakatA hai| kabhI nahIM ho sktaa| jaMgala meM jAne vAlA te itanI bhIr3a se ghira jAtA hai ki gAMva meM rahane vAlA bhI nahIM ghirlaa| hama akele kaise ho sakate haiM, jaba hamane apane bhItara hajAroM-hajAroM saMskAra pAla rakhe haiN| mastiSka meM itanI bhIr3a hai ki jisakA andAjA nahIM lagAyA jA sktaa| jaba taka yaha mastiSka khAlI nahIM ho jAtA taba taka AdamI akelA nahIM ho sakatA, kabhI nahIM ho sktaa| akelA hone kA ekamAtra upAya hai-isa sacAI ko svIkAra karanA ki Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 amUrta cintana saMyoga mAtra saMyoga hai| ye zarIra, kapar3e, makAna saba saMyoga haiN| krodha Adi kaSAya tathA bImAriyAM- ye saba saMyoga haiN| ye svabhAva nahIM, vibhAva haiM / AdamI akelA taba hotA hai jaba mamakAra aura ahaMkAra kA bandhana TUTa jAtA hai, AtmA kI sannidhi prApta ho jAtI hai / jaba akelepana kA anubhava gaharA hotA calA jAtA hai, taba yaha sacAI pratyakSa ho jAtI hai ki 'maiM akelA huuN|' isa pariprekSya meM eka prazna ubharakara AtA hai ki kyA isa cintana se sAre pArivArika sambandha TUTa nahIM jAeMge ? yaha prazna ubhara sakatA hai kintu hama ekAMgI dRSTikoNa se vicAra na kreN| jIvana yAtrA ko calAne ke lie vyavahAra kI bhUmikA para yaha bAta bhI jarUrI hai ki 'maiM akelA nahIM huuN| mere sAtha aneka sambandha jur3e hue haiM / mere sAtha parivAra kA gAMva kA, rASTra kA sambandha jur3A huA hai| maiM ina sUkSma dhAgoM se baMdhA huA huuN|' eka ora vyavahAra kI bhUmikA para AdamI apane Apako hajAroM-hajAroM dhAgoM se bandhA anubhava kare aura adhyAtma kI bhUmikA para una dhAgoM se mukta anubhava kare / donoM sthitiyAM sAtha-sAtha cleN| donoM kA sAmaMjasya hoM / vyavahAra kI dRSTi bhI cale aura nizcaya kI dRSTi, prekSA kI dRSTi bhI cale / jo sAmAjika jIvana jItA hai use ina dhAgoM meM bandhA rahanA par3atA hai / kintu kevala isI meM raha jAe aura AdhyAtmika cetanA na jAga pAe to mUrcchA itanI saghana ho jAtI hai aura ve dhAge majabUta rasse bana jAte haiM, phira unase chUTanA sarala nahIM hotA / maiM akelA hUM bur3hApA bhI eka samasyA hai| maiM mAnatA hUM ki yaha bahuta bar3A samAdhAna bhI hai / hamArA eka sUtra hai - ekatva kI anubhUti kA / mahAvIra ne kahA, 'tuma akele ho, koI tumhArA nahIM hai|' yaha tathya hRdayaMgama nahIM hotA / jaba taka AdamI javAna hotA hai, parivAra ke pAlana-poSaNa meM lagA rahatA hai, parivAra kI ora se use asIma pyAra milatA hai, sneha milatA hai aura sabhI use AzAbharI dRSTi se dekhate haiM, use sammAna aura Adara dete haiM, taba taka vaha kabhI anubhava nahIM kara pAtA ki vaha akelA hai / yaha anubhava hotA hI nhiiN| vaha kahatA hai, 'maiM kaise mAna lUM ki maiM akelA huuN|' yaha merA parivAra mere binA eka kSaNa bhI jI nahIM sktaa| mere mAtA-pitA, bhAI-bahina, patnI - putrI mere binA nahIM raha skte| aisI sthiti meM akelepana kA sUtra use pratikUla lagatA hai| kintu jaba vaha bUr3hA hotA hai, sabako usase prApta hone vAle svArtha banda ho jAte haiM, kisI ke kAma kA AdamI nahIM rahatA, nikammA ho jAtA hai, AkarSaNa ke sAre dhAge Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekatva bhAvanA TUTa jAte haiM, koI kahanA nahIM mAnatA, koI sammAna nahIM detA, taba vaha socatA hai-are ! bar3A vicitra saMsAra hai ! yahAM koI kisI kA nahIM hai| pratyeka vyakti akelA hai| maiM akelA hUM, merA koI nahIM yaha anubhUti itanI tIvra hotI hai ki vaha socatA hai-Aja merA koI sahAyaka nahIM rahA, pUchane vAlA nahIM rhaa| saba merI upekSA karate haiN| saba merI bAta TAla dete haiN| vAstava meM maiM akelA huuN| pratyeka bUr3he vyakti ke sAtha aisA adhika yA nyUna mAtrA meM ghaTita hotA hai| agara bUr3hA AdamI usa sthiti ko eka avasara mAna le to bahuta bar3A kAma ho sakatA hai| anyathA hara sthiti bahuta du:khI banA detI hai| bur3hApA bahuta bar3I samasyA hai aura du:khI hone kA bahuta bar3A avasara hai| kintu bur3hApA sukha se kaTa sakatA hai yadi bUr3he vyakti meM thor3I-sI AdhyAtmika cetanA-jAgRta kara dI jAe aura 'maiM akelA hUM'-yaha bhAvanA usake Atmagata ho jaae| isa sacAI ko samajhane kA yaha anamola avasara hai| bahuta bar3A satya usake lie udghATita ho jAtA hai ki vAstava meM manuSya akelA hai| ye jor3ane vAle jo dhAge haiM, abhinnatA kA bhrama paidA karane vAlI ye jo apekSAyeM haiM, ye saba moha ke garta meM Dhakelane vAlI haiN| inheM tor3ane kA yaha avasara hai| inake TUTa jAne para jo zuddha 'maiM' hai vaha baca jAtA hai aura maiM akelA hUM' yaha spaSTa pratibhAsita hone lagatA hai| aisI sthiti meM jo yathArtha 'maiM' thA, vaha baca gayA, zeSa sAre vilIna ho ge| jaba AtmA aura zarIra kA bheda spaSTa ho jAtA hai, anyatva kI anuprekSA anubhava meM utara AtI hai taba pahalI bAra use anubhava hotA hai ki 'maiM akelA huuN|' taba ekatva kI anuprekSA, ekatva kA cintana phUTa par3atA hai| vaha socatA hai-maiM akelA huuN| jaba zarIra bhI merA nahIM hai taba dUsarA phira merA kauna hogA ? maiMne jise svajana mAna rakhA hai, vaha merA kaise hogA ? yaha dUra kI bAta hai| mere sabase nikaTa hai-shriir| jaba zarIra bhI merA nahIM hai taba vaha (svajana) merA kaise hogA ? vaha sva kaise hogA ? vaha bhI to parAyA hI hai| jaba paratva kI buddhi jAgI to eka bhrama aura jAga gyaa| jisako sva mAnA thA, usake prati rAga saMcita kara rakhA thaa| aura jisako sva nahIM mAnA, para mAnA, usake prati dveSa saMcita kara rakhA thaa| parAe ke prati koI rAga nahIM hotaa| jo apanA hai, usake prati rAga hotA hai| sva aura para kI jo mAnyatA banA rakhI thI, vaha bhrama bhI TUTa gyaa| aba spaSTa bodha ho gayA ki koI 'sva' nahIM hai| jaba zarIra bhI 'sva' nahIM hai to dUsarA padArtha 'sva' kaise hogA ? jaba koI bhI 'sva' nahIM hai to koI 'para' kaise hogA ? yaha 'sva' aura 'para' kI rekhA hI samApta ho jAtI hai| yadi koI 'sva' ho to kisI ko para' mAnA jaae| koI Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 amUrta cintana apanA ho to dUsare ko parAyA mAnA jaae| 'sva' aura 'para' kA cintana hI samApta ho jAtA hai| akelA, kevala akelaa| vaha apane Apako dekhatA hI akelA hai| yaha soca sakate haiM-yaha saba avyAvahArika bAteM haiN| isa ciMtana se kyA koI parivAra calegA ? kyA koI samAja calegA ? kyA koI rASTra calegA? yadi saba AdamI apane ko akele hI akele anubhava kareM to kyA samudAya bana pAegA ? kyA koI samaSTigata kArya ho sakegA ? kyA koI zakti kA nirmANa ho sakegA ? zakti kA nirmANa taba hotA hai jaba do milate haiM, do kA yoga hotA hai| yoga hotA hai taba makAna banatA hai| akele tantu kI koI kImata nahIM hotii| jaba tantu milate haiM, unakA paraspara yoga hotA hai taba vastra banatA hai jo nagnatA ko DhAMkane meM, sardI aura garmI se bacAne meM sakSama hotA hai| jahAM saMgaThana hotA hai, milana hotA hai, samudAya banatA hai, vahAM zakti paidA hotI hai| samAja kI sArI zakti samudAya para nirbhara hotI hai| samudAya hote hI zakti paidA ho jAtI hai| akele meM kucha nahIM hotaa| vyavahAra ke dharAtala para yaha cintana ubharatA hai aura aisA lagatA hai ki akelepana kI bAta sarvathA avyAvahArika aura asamAjika hai| aisA laga sakatA hai| vyavahAra kA artha hI hotA hai-sthuul| jaba vyakti sthUla bhUmikA para khar3A raha kara socatA hai taba vaha aisA hI soca pAtA hai| aisA socanA usa bhUmikA kI dRSTi se truTipUrNa nahIM hai| yaha saca hai ki eka IMTa se kabhI makAna nahIM bntaa| yaha kahAvata bhI saca hai ki IMTa se IMTa bajatI hai| jahAM do milate haiM vahAM zakti paidA ho jAtI hai| jahAM do milate haiM vahIM saMgharSa paidA hotA hai, cinagAriyAM uchalatI haiN| do hone ke sAtha vizeSatAeM bhI haiM aura do hone ke sAtha kaThinAiyAM aura samasyAeM bhI haiN| do ne kabhI lar3AI na kI ho, aisA kahIM nahIM milatA to akele AdamI ne kabhI lar3AI kI ho, aisA bhI kahIM na miltaa| do meM kabhI na kabhI TakarAhaTa ho hI jAtI hai| nirantara sAtha rahane vAle pitA-putra, pati-patnI bhI binA TakarAhaTa ke nahIM raha paate| pratibimba se bhI TakarAhaTa ho jAtI hai| cir3iyA kAMca para baiThatI hai aura apane hI pratibimba se lar3ane laga jAtI hai| vaha pratibimba cir3iyA ke coMca mAratI hai, jaba taka ki usakI coMca ghAyala nahIM ho jaatii| zera ne pAnI meM apanA pratibimba dekhA aura use mArane ke lie daudd'aa| vaha pAnI meM DUbakara mara gayA, apane prANa nyauchAvara kara die, kintu vaha binA TakarAhaTa ke nahIM raha skaa| jaba pratibimba se bhI TakarAhaTa ho jAtI hai to sAkSAt meM binA TakarAhaTa ke rahanA asambhava-sA ho jAtA hai| Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekatva bhAvanA upaniSaddvAra kahate haiM- 'dvitIyAd vai bhayam' jaba dUsarA hotA hai taba bhaya utpanna hotA hai / jaba dUsarA hotA hai taba kArya meM bAdhA AtI hai, svatantratA, khaMDita ho jAtI hai| akele meM vyakti jo kucha cAhe kara sakatA hai, kintu jaba dUsare ke Ane kI AzaMkA hotI hai taba vaha sAvadhAna ho jAtA hai, manacAhA kara nahIM sakatA / isa prakAra dUsarA hotA hai taba AzaMkA utpanna hotI hai, bhaya hotA hai, saMgharSa hotA hai / isa pahalU ko dhyAna meM rakhanA hai / akelA honA asvAbhAvika nahIM hai, asAmAjika nahIM hai / jo vyakti samAja meM rahatA huA bhI apane Apako akelA anubhava karatA hai vaha hajAroM samasyAoM se baca jAtA hai| 1 -Apa ina sArI sthiti meM apramAda kA sUtra hai - akelepana kI anubhUti / sAre samparkoM ko tor3a kara vyakti vyavahAra meM jI nahIM sktaa| ina bAtoM se vyavahAra TUTegA nhiiN| isameM aura madhuratA aaegii| yadi vAstava meM apane -: meM akelepana kA anubhava kareMge to aneka kaThinAiyoM se baca jAeMge / na cintA ke zikAra hoMge aura na duHkha ke / dUsaroM ke vyavahAroM ko dekhakara ulajheMge nahIM; duHkhI nahIM hoNge| mana zAMta rahegA aura isa sthiti meM Apa dvArA kie gae vyavahAra dUsaroM ko madhura lageMge / Apake mastiSka meM nirantara eka sUtra kAryarata rahegA 'maiM akelA huuN|' jaba koI bhI samasyA sAmane AegI, Apa isa sUtra se samAhita ho jAyeMge / samasyA pIr3ita nahIM kregii| jo samasyA solaha AnA lagatI hai, vaha eka AnA mAtra raha jaaegii| yadi akelepana kA AlaMbana - sUtra nahIM hai to choTI samasyA bhI bar3I bana jaaegii| vaha sulajhegI nahIM / apramAda kI sAdhanA vyaktigata jIvana aura vyAvahArika jIvana-donoM meM lAbhaprada hai / donoM kI samasyAoM kA samAdhAna dene meM yaha sakSama hai / yaha sAdhanA samasyAoM ko sulajhAtI hai aura eka-eka caraNa Age bar3hane meM hamArI sahAyaka hotI hai| saMparka se hama jur3ate aura palAyana kara jAte haiM, bhAga jAte haiN| jur3anA aura bhAga jAnA-- donoM bAteM ThIka haiN| jur3a jAnA bhI acchA hai aura bhAga jAnA bhI acchA hai| samudAya meM rahanA bhI acchA hai aura akele meM rahanA bhI acchA hai| eka bAta koI acchI nahIM hotI kyoMki hama vyavahAra kA jIvana jI rahe haiM / hamArA stara hai vyavahAra kaa| jahAM zarIra hai, jIvana hai, vahAM hamArI AvazyakatAeM bhI haiN| hameM roTI bhI khAnI hai, kapar3A bhI hai| aisI sthiti meM hama saMparkoM ko tor3a nahIM skte| hameM samparkoM kA sahArA lenA hotA hai / kintu jahAM hameM vAstavikatA ke jagat meM jInA hai, satya ke jagat meM jInA hai, vahAM hameM akelA hI jInA hogA, akelA hI rahanA hogaa| isake sivAya koI dUsarA vikalpa nahIM hai / 37 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amUrta cintana bhIr3a meM bhI akelA sAdhaka akelA rahe yA samUha meM ? yaha eka mahattvapUrNa prazna hai| isa prazna kA samAdhAna Agama ke Aloka meM yaha milatA hai-'ettha do nayA nicchayanao vavahArao y| kisI bhI vivAdAspada prazna ko eka hI koNa se dekhane para samAdhAna nahIM miltaa| samAdhAna kI aneka dizAeM haiN| kama-se-kama do dizAeM haiM-nizcaya aura vyavahAra / nizcaya naya eka saccAI hai| isake anusAra vyakti akelA AtA hai, akelA jAtA hai, akelA sukha-du:kha kA bhoga karatA hai aura akelA hI sAdhanA karatA hai| isa bhAvanA kA pratinidhitva karane vAlA eka rAjasthAnI dohA hai Apa akelA avatarai, marai akelA hoya / yUM kabahUM iNa jIva rA, sAthI sago na koya / / yaha vAstavikatA hai| isa sacAI ko bhUlane se bahuta bar3I duvidhA utpanna ho jAtI hai| koI vyakti yaha soce ki mere binA usakA kAma nahIM calatA yA usake binA merA kAma nahIM calatA, yaha usakA mAnasika bhrama hai| sacAI yaha hai ki kisI kA kAma kisI ke binA rukA nahIM rhtaa| janma aura mRtyu kA pravAha bahatA hai| hara vyakti isa pravAha meM bahakara adRzya ho jAtA hai aura saMsAra kA kAma jyoM-kA-tyoM calatA rahatA hai| phira yaha rAta-dina kI ciMtA aura baicenI kyoM ? ekatva anuprekSA ko vismRta kara dene se yaha parezAnI khar3I hotI hai| vAstava meM vyakti svayaM kA svAmI hai| isalie vaha akelA rahanA sIkhe aura akelA jInA siikhe| zaktizAlI vyakti sadA hI akelA rahatA hai| jaMgala kA zera kaba socAta hai eko'hamasahAyo'haM, kRzo'hamaparicchadaH / svapne'yevaMvidhA ciMtA, kiM mRgendrasya jAyate ? maiM akelA hUM, asahAya hUM, kRza hUM, merA koI parivAra nahIM hai| lagA dasa prakAra kI ciMtA siMha ko kabhI svapna meM bhI hotI hai ? zera bhI eka prANI hai aura manuSya bhI eka prANI hai| manuSya kyA zera se kama zaktizAlI hai ? vaha ananta zakti sampanna hai isalie use akelepana kA bhaya kabhI honA hI nahIM caahie| santa ikahArTa jaMgala meM kisI vRkSa ke nIce zAMtabhAva se baiThA thaa| usakA koI purAnA mitra udhara se gujraa| usane dekhA ikahArTa akelA baiThA hai| vaha usake pAsa jAkara baiTha gayA aura bolA-'zAyada Apa akele baiThe-baiThe Uba rahe haiM, yaha socakara maiM Apake pAsa AyA huuN|' santa bolA-'bhAI ! maiM akelA kahAM thA? maiM to apane sAtha thaa| merA prabhu mere sAtha thaa| tumane Akara mujhe akelA kara Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekatva bhAvanA 39 diyaa| aba merA 'maiM' arthAt 'merA prabhu' mujha se chuTa gyaa|' kitanA gaharA rahasya hai isa abhivyakti meM ? isa rahasya ko ve hI samajha sakate haiM jo akele jIne kI kalA jAnate haiN| samUha meM bandhA huA vyakti na to isa rahasya ko samajha pAtA hai aura na akelepana ke sukha kA anubhava kara sakatA hai| ekatva bhAvanA kI anuprekSA karane se dvaita se ubharane vAlI samasyA kA samAdhAna ho sakatA hai| . tIrthakara sAdhanA ke prArambha meM akele rahate haiM, kintu kevalajJAna upalabdha hone ke bAda ve saMgha meM rahate haiM, upadeza dete haiM, vihAra karate haiM aura jana samparka karate haiN| prazna ho sakatA hai ki ve aisA kyoM karate haiM ? uttara sIdhA hai-'sakammaseseNa' unakA bhI karma-bhoga zeSa raha jAtA hai, kucha karma baca jAte haiN| una zeSa bace hue aghAtya karmoM ko samApta karanA aura janatA ko jAgRta karanA, yahI uddezya hai tIrthaMkaroM dvArA saMgha-vyavasthA ke pravartana kaa| sAdhaka ke lie yaha bhI Avazyaka hai ki vaha jisa mArga ko upalabdha karatA hai, usa para calane ke lie auroM ko bhI prerita kre| usakA yaha prayatna bhI bace-khuce saMskAroM ko samApta karane kA prayatna hai| mUla bAta yaha hai ki sAdhaka ko koI Agraha nahIM honA caahie| usake mArga-darzaka use jo patha dikhAeM, vaha apanI sampUrNa niSThA ke sAtha usa patha para cle| isa krama se vaha bhIr3a meM bhI akelA raha sakatA hai| rAstA yadi sahI nahIM hai to akelepana meM bhI vaha bhIr3a se ghirA rahatA hai| isalie mAnasika dRSTi se akelepana kA anubhava hI nirApada mArga hai| satya kA sArvabhauma svarUpa ___ adhyAtma kA eka mahAn sUtra hai-samUha meM rahate hue bhI ekAMta kA anubhava krnaa| sAdhanA karane vAle vyakti ke lie parama vAMchanIya hai| jisa vyakti ne akelepana kA anubhava kiyA, usane sacamuca apanI cetanA ko badala diyA, apane vyaktitva kA rUpAMtaraNa kara liyaa| ___rUsa ke mahAn sAdhaka gurjiepha tIna mahIne kA prayoga karavAte the ki eka haoNla meM 10,20,30 AdamI eka sAtha rheN| sAtha meM khAeM-pIeM jIeM, para niraMtara 'maiM akelA hUM' isa bAta kA anubhava karate rheN| isa ekatva-anuprekSA ke sUtra ko unhoMne kAma meM liyaa| satya para kisI kA adhikAra nahIM hotaa| satya sArvabhauma hotA hai| hindustAna kA vyakti ho yA rUsa kA vyakti ho, cAhe duniyA ke kisI kone meM janma lene vAlA vyakti ho, jo adhyAtma kI bhUmikA meM jAtA hai, jo Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 amUrta cintana satya kI khoja meM jAtA hai, use vahI bAta milatI hai jo yahAM milatI hai / satya kI upalabdhi meM deza aura kAla kI sArI sImAeM samApta ho jAtI haiM / ekAMtavAsa kA eka artha hai- ekAMta meM rahane kA abhyAsa, ekAMta kA pryog| dUsarA artha hai - ekatva kA anubhava / ekAMtavAsa kA tIsarA artha hai- pratisrota gamana kI kSamatA / bhIr3a meM calanA, srota ke sAtha-sAtha calanA-yaha gamana kA eka prakAra hai / dUsarA bhIr3a se vimukha hokara calanA, anusaraNa ko chor3anA / pratisrota meM calanA hai| bahuta sahaja hotA hai anusro meM calanA / srota baha rahA hai, koI bhI tinakA AegA, srota meM baha jAegA / koI bhI cIja AtI hai, srota meM baha jAtI hai / srota ke prati calanA, bahuta kaThina sAdhanA hai / bhIr3ataMtra Aja kA hI nahIM hai / manuSya kA samAja banA taba se cala rahA hai / jaba se manuSya ne apane Apako samAja meM DhAlA to anusaraNa kI vRtti vikasita huI / aba samAja ko hama isa dRSTi se dekhate haiM ki saba loga aisA karate haiM aura yadi maiM aisA na karUM to kyA pharka par3egA athavA saba aisA nahIM karate haiM aura maiM aisA karUM to kyA pharka pdd'egaa| donoM bAteM hameM satya se dUra le jAtI haiM / ekatva kA anubhava karane vAlA vyakti, yaha tarka nahIM rakhatA ki samAja kyA karatA hai, samAja kyA nahIM karatA hai ? usakA ciMtana yaha hogA ki mujhe kyA karanA caahie| merA dharma kyA hai, merA karttavya kyA hai, merA dAyitva kyA hai ? isa ciMtana kA vikAsa ekatva kI bhUmikA ke AdhAra para hI saMbhava ho sakatA hai| hamAre jIvana meM anukUlatAeM evaM pratikUlatAeM AtI haiN| sardI aura garmI AtI haiN| sardI ko sahanA aura garmI ko sahanA, anukUlatA ko sahanA aura pratikUlatA ko sahanA kaThina kAma hai / pratikUlatA kI apekSA anukUlatA ko sahanA kaThina kAma hai / jaba anukUlatA kI sthiti hotI hai to AdamI itanA ahaMkAra se bhara jAtA hai ki anyAya karate koI saMkoca nahIM hotA / jaba hAtha meM sattA hotI hai, adhikAra hotA hai phira anyAya karane meM koI saMkoca nahIM hotaa| isalie nahIM hotA ki anukUlatA ko vyakti sahana nahIM kara pAtA / dveSa burAI to hai para itanI bhayaMkara burAI nahIM, jitanI rAga kI burAI hai / apriyatA burAI to hai para utanI burAI nahIM, jitanI priyatA kA saMvedana burAI hai| eka saMskRta kavi ne likhA- jo bhaMvarA kATha ko bhedakara calA jAtA hai, vahI bhaMvarA kamalakoSa meM banda ho jAtA hai / use bhedakara bAhara nahIM nikala pAtA / kahAM kATha aura kahAM kamalakoSa ! kintu kaThora kATha ko bheda denA usake vaza kI bAta hai / kintu rAga kA bandhana itanA tIvra hotA hai ki vaha Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekatva bhAvanA use tor3a nahIM pAtA, bheda nahIM paataa| anukUlatA ko sahana karanA bahuta bar3I samasyA hai| akelA hone vAlA vyakti, akelepana kI sAdhanA karane vAlA vyakti sabase pahale usa rAga ke bandhana ko tor3ane kI bAta ko sIkha letA hai| samAja kabhI apriyatA ke AdhAra para nahIM judd'taa| sambandha kabhI apriyatA ke AdhAra para nahIM bnte| daNDazakti kA upayoga karane vAlA dUsare ko kaSTa de sakatA hai, du:khI banA sakatA hai, para sambandha nahIM banA sktaa| sAre-ke-sAre sambandha jur3ate haiM prema aura AtmIyatA ke AdhAra para / jo prema dhAgA hai, usI ke AdhAra para rAga ke sambandha sthApita hote haiN| kintu sAdhanA aura dhyAna karane vAlA vyakti isa sacAI ko samajha letA hai ki isa dhAge ke AdhAra para hamane yaha sambandha sthApita kiyA hai kintu yaha prema-sneha kA dhAgA bhI antima sacAI nahIM hai| antima sacAI hai ki 'maiM-maiM' aura 'tU-tU' / bahuta kaTu bAta laga sakatI hai, avyAvahArika laga sakatI hai, kintu hama isa sacAI ko jhuThalA nahIM skte| hama akelepana kI sacAI ko na bhuuleN| jo isa satya ko samajha letA hai vaha satya aura zAMti ko upalabdha ho sakatA hai, duHkhoM se baca sakatA hai| eka bahuta bar3A sUtra hai manobala ko bar3hAne kA-'ekalA clo|' akriyatA kA anubhava ekatva sacAI hai| kintu manuSya ne isako jhuThalAne kA jitanA prayatna kiyA utanA prayatna zAyada kisI aura dizA meM nahIM kiyaa| jhuThalAne kA prayatna niraMtara calatA rahA aura vaha prayatna calate-calate Aja isa bindu para pahuMca gayA ki samAja hI parama satya, dhruva satya bana gyaa| AdamI ne mAna liyA ki samAja hI antima satya hai, vyakti to samAja kA eka purjA mAtra hai| eka mahAyaMtra kA choTA-sA purjA hai vykti| isake atirikta vyakti kA koI astitva hI nahIM hai| isa mAnyatA ne vyakti ke svatantra astitva ko hI samApta kara ddaalaa| vyakti kI svataMtratA para bhArI kuThArAghAta huaa| kyA vyakti kA koI svatantra astitva nahIM hai ? kyA vyakti samAja kA eka purjA mAtra hai ? jaba vyakti samAja kA purjA hI hai taba phira samAja ke dvArA jo prApta hotA hai use saharSa svIkAra karanA caahie| kintu kaThinAI yaha hai ki samAja se jo upalabdha hotA hai use vyakti saharSa svIkAra nahIM krtaa| tatkAla usakA mAnasika tanAva bar3ha jAtA hai| vaha bhItara meM anubhava karatA hai-maiM vyakti huuN| merI svataMtra sattA hai| merA svataMtra astitva hai| eka ora svataMtra astitva kI bAta mana se nikalatI nahIM aura dUsarI ora sAmudAyikatA kA Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 amUrta cintana saghana sUtra usake sira para thopA jAtA hai / ina donoM sthitiyoM ke bIca sAre tanAva bar3hate cale jAte haiM / tanAvoM se bacane kA hI upAya hai- akriyatA kI avasthA kA nirmANa / dhyAna' se akriyatA kI avasthA kA nirmANa hotA hai| samudAya meM rahate hue akelepana ke anubhava karane se bhI isa avasthA kA nirmANa hotA hai| 'maiM akelA hUM, zeSa saba saMyoga haiN|' saMyogoM kA apanA astitva mAnanA sakriyatA hai| unheM apane astitva se bhinna dekhanA, anubhava karanA akriyatA hai / mahAvIra ne chaha mahIne taka ekatva anuprekSA kA abhyAsa kiyA thA / akele vyakti ko yadi tIna mahIne taka koTharI meM banda kara deM aura vaha yaha socatA rahe ki 'maiM akelA hUM' to tIna mahIne ke bAda jaba vaha bAhara AegA to vaha itanA badala jAegA ki bAhara ki duniyA use jhUThI pratIta hone lagegI / vaha socegA - saba kucha jhUTha hI jhUTha hai / jo loga apane sambandhoM kI carcA karate haiM ve saba asatya haiN| saMsAra meM hone vAle sambandha satya nahIM haiM / satya hai akelApana | Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anyatva bhAvanA svastha ciMtana kA sUtra hai-anyatva bhAvanA kI anuprekssaa| jo Aja taka upalabdha nahIM huA thA vaha isase upalabdha ho jAtA hai| samyag-darzana kA mUla hai anyatva bhaavnaa| 'maiM zarIra se bhinna hUM aura zarIra mujhase bhinna hai'-yaha anyatva bhAvanA hai, anuprekSA hai| jaise-jaise anyatva kI bhAvanA puSTa hotI calI jAtI hai, vaise-vaise AtmA kA jJAna, AtmA kA prakAza hajAroM-hajAroM ko phailAtA jAtA hai aura moha kA andhakAra vilIna hotA calA jAtA hai| anyatva kI bhAvanA ke jAgaraNa ke sAtha aneka granthiyAM khula jAtI haiN| zarIra ko apanA mAnakara jitane tanAva paidA kiye the, jitanI granthiyoM kA pAta huA thA, ve sAre tanAva miTa jAte haiM, ve sArI granthiyAM khula jAtI haiN| vyakti tanAvoM aura granthiyoM se mukta ho jAtA hai| zarIra meM bImArI huI, AdamI rone laga jAtA hai| zarIra ko thor3A-sA kaSTa huA, AdamI dIna bana jAtA hai| kaSTa ke kAraNa aisA nahIM hotaa| yaha hotA hai granthiyoM ke kAraNa, saMskAra ke kaarnn| hamArI dehAzakti itanI puSTa hai ki hamane mAna liyA ki zarIra ko kucha bhI kaSTa nahIM honA caahie| isa mAnyatA ke kAraNa thor3A-sA kaSTa bhI asahanIya bana jAtA hai para jinakI anyatva bhAvanA jAgRta ho jAtI hai, hajAroM kaSToM ke Ane para bhI unakI madhura muskAna ko kabhI nahIM miTAyA jA sktaa| unake cehare para kabhI dInatA kA bhAva nahIM ubhrtaa| ve kabhI khinna nahIM bnte| ve bahuta zArIrika vedanA ke hone para bhI usakI avajJA kara dete haiM, usa ora dhyAna hI nahIM dete| zarIra ko kaSTa hotA hai isalie AdamI nahIM rotaa| kintu mere zarIra ko kaSTa nahIM honA cAhie, yaha mAnyatA use rulAtI hai| isI mAnyatA ke kAraNa AdamI rotA hai| jaba anyatva bhAvanA puSTa ho jAtI hai taba mere zarIra ko kaSTa nahIM honA cAhie'-yaha granthi khula jAtI hai, granthi samApta ho jAtI hai| phira kaSTa hotA hai to vaha draSTA kI bhAMti dekhatA hai ki zarIra meM kucha ho rahA hai| kucha ghaTanA ghaTita ho rahI hai| vaha kevala draSTA hotA hai, saMvedaka nhiiN| eka vyakti aayaa| vaha dhyAna kA abhyAsa kara rahA thaa| maiMne pUchA-'dhyAna kA krama cala rahA hai ?' usane kahA- 'darda ho rahA thA, isalie abhI baMda kara diyA hai|' maiMne kahA-'jahAM darda hai, usI para dhyAna kro| usa Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amUrta cintana darda para hI mana ko ekAgra kara do|' usane vaisA hI kiyaa| pAMca-dasa dina taka krama claa| jaise-jaise dhyAna karatA gayA, kaSTa kA bhAna bhI samApta ho gayA / 44 darda kisako hotA hai, AtmA ko yA zarIra ko ? AtmA ko koI darda nahIM hotA / hamane apanI sArI cetanA ko darda ke sAtha jor3a rakhA hai aura isa mAnyatA ke AdhAra para jor3a rakhA hai ki darda mujhe ho rahA hai tabhI Apako yaha sArA darda ho rahA hai / yadi bheda-jJAna spaSTa ho jAe, anyatva kA ciMtana spaSTa ho jAe to hama svAsthya ke eka aise vAtAyana meM jAkara baiTheMge jahAM se draSTA kI bhAMti dekha sakeMge ki yaha rahA darda aura yaha rahA maiM / yaha rahA pathika aura yaha rahA maiM / jaise vAtAyana para baiThA AdamI rAste calate AdamI ko dekhatA hai, vaise hI vaha kaSTa ko alaga dekhegA aura apane ko alaga dekhegA / anyatva bhAvanA ke vikasita hone para yaha sthiti banatI hai / yadi yaha tattva - ciMtana kI bAta hotI to merI bAta kA pratipakSa bhI hotA, mere tarka kA pratitarka bhI hotA, merI ukti kI pratyukti bhI hotI / kintu yaha sAdhanA kI bAta hai, anubhava kI bAta hai| sAdhaka bhedajJAna ko prApta kare, viveka cetanA kA jAgaraNa kare, AtmA kI bhUmikA para Akara AtmA aura zarIra ke anyatva anuprekSA kI bAta kare, kAyotsarga kI sAdhanA kare / usa bhUmikA para pahuMca kara vaha yaha anubhava kare ki aisA ho sakatA hai yA nahIM / jisane kAyotsarga kiyA usane sAdhanA kI bhUmikA para Akara hI kiyaa| jisakI antardRSTi khulI, vaha sAdhanA kI bhUmikA para khulii| usane sAdhanA ke dvArA hI yaha samajhA ki AtmA bhinna hai aura zarIra bhinna hai| tarka dvArA samajhA huA vyakti isa bhUmikA para nahIM pahuMca sakatA / do bAteM haiM - eka hai zaikSaNIya aura dUsarI hai sAkSAt karaNIya / zaikSaNIya bAteM Agama se, gurumukha se yA paramparA se sIkhI jAtI haiN| bahuta se logoM ne 'AtmAnya: pudgalazcAnya: ' -3 ' - AtmA anya hai aura pudgala anya hai ise raTa rakhA hai / kintu jaba unakA zarIra kaSToM se AkrAMta hotA hai taba ve isa siddhAMta ko bilakula bhUla jAte haiN| aisI sthiti meM yaha siddhAMta viphala ho jAtA hai / zaikSaNIya kI eka sImA hotI hai| pahale-pahale koI bAta zaikSaNIya hotI hai, mAna lI jAtI hai, udhAra lI jAtI hai / kintu udhAra ko sadA udhAra hI banAye rakheM, yaha nahIM honA caahie| udhAra ko cukAnA par3atA hai, apanA kucha arjita karanA par3atA hai / hama zaikSaNIya ko sAkSAtkaraNIya banAyeM, hama use anubhava meM utAreM ki AtmA bhinna hai aura zarIra bhinna hai / aisA hone para hI yathArtha ghaTanAeM ghaTita hone lgeNgii| vyakti jyoM-jyoM gaharAI meM jAtA hai taba use Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anyatva bhAvanA 45 anubhava hotA hai, yaha sRSTi bhI saMyogAtmaka hai| yaha eka sarAya hai jahAM pathika vibhinna dizAoM se AkAra milate haiM, vizrAma karate haiM aura phira vApasa lauTa jAte haiN| pathikoM ke sAtha tAdAtmya kaisA ? unakA saMyoga kitane dinoM kA ho sakatA hai ? samasta yoga-viyoga meM apane ko na jor3akara jInA hI anyatva bhAvanA kA dhyeya hai| bhautika aura AdhyAtmika vyaktitva kI pahacAna _ AdhyAtmika vyaktitva meM padArtha kA bhoga hogaa| AdhyAtmika vyakti khAegA, pIegA, kapar3e pahanegA, makAna meM bhI rhegaa| vaha saba kucha karegA, para jur3egA nhiiN| vaha yaha kabhI nahIM kahegA-merA kapar3A, merA mkaan| vaha kahegA-isa makAna meM maiM abhI raha rahA huuN| yaha kapar3A mere pahanane ke kAma A rahA hai| gAMvoM meM jaba logoM se pUchate haiM-kyA yaha makAna tumhArA hai ? ghara kA mAlika kahatA hai-'makAna kisakA ! bhagavAn kA mahArAja ! maiM to yahAM rahatA huuN|' isa kathana ke pIche eka siddhAnta hai| sacAI yaha hai ki makAna kisakA ho sakatA hai ? kisI kA nahIM ho sktaa| Aja taka bhI yaha saMpadA aura bhUmi zAzvata kanyAeM haiM, kuMArI kanyAeM haiN| Aja taka inakA pANigrahaNa nahIM huA, vivAha nahIM huaa| saMpatti zAzvata kuMvArI hai| ananta kAla bIta jAne para bhI vaisI-kI-vaisI rhegii| padArtha kA bhoga karanA aura padArtha ke sAtha mamatva ko jor3anA-ye donoM bhinna bAteM haiN| ye donoM eka nahIM haiN| bhautika vyaktitva meM padArtha kA upabhoga hotA hai, mamatva jur3atA hai| AdhyAtmika vyaktitva meM padArtha kA upabhoga avazya hotA hai, para mamatva nahIM jur3atA hai| usameM 'padArtha' aura 'merA'-ye donoM alaga rahate haiM, jur3ate nhiiN| svatantratA kI prakriyA hamArI paratantratA kA pahalU hai-rAsAyanika prtibddhtaa| jIvana kA dUsarA pahalU hai-svtntrtaa| jaba sAdhanA ke dvArA cetanA badalatI hai taba rasAyanoM kA prabhAva samApta ho jAtA hai| jahara kA kArya hai mAra ddaalnaa| kyA jahara mIrAM ko mAra sakA thA ? mIrAM ne jahara kA pyAlA piiyaa| koI asara nahIM huaa| bhayaMkara sarpa caMDakauzika kyA mahAvIra ko mAra sakA thA ? usakI eka phuphakAra se AdamI rAkha kA Dhera ho jAtA thaa| usane mahAvIra ko tIna bAra DasA, para koI asara nahIM huaa| Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amUrta cintana jaba zarIra kI pakar3a hotI hai tabhI prabhAva hotA hai| zarIra kI pakar3a jitanI majabUta hogI, prabhAva bhI utanA hI gaharA hogaa| zarIra kI pakar3a chuTegI, caitanya ke prati jAgarUkatA bar3hegI to zarIra kA bhAra nahIM rhegaa| zarIra kA mamatva chor3a dene para, zarIra rahegA, usa para kucha bhI ghaTegA, para caitanya aprabhAvita rhegaa| jaba prANa aura cetanA-donoM bhItara cale jAte haiM, unakA samAhAra ho jAtA hai, taba zarIra par3A hai, use sAMpa kATe, koI bhI kATe, kucha asara nahIM hogA cetanA pr| yaha dUsarA pakSa hai| hamArI cetanA rUpAntarita hotI hai prekSA ke dvaaraa| vaha pariSkRta aura parimArjita hotI hai jJAtA-draSTA bhAva ke dvaaraa| usa sthiti meM donoM prakAra ke rasAyanoM kA prabhAva nahIM hotaa| yadi hotA hai to atyalpa mAtrA meN| yaha hamArI svataMtratA kA pakSa hai| mahAvIra ne kahA-'saho, sho| sadA sahana karate rho|' yaha bAta tabhI samajha meM A sakatI hai, jaba sahane ke sAtha-sAtha isakA bhI abhyAsa kareM ki hama viziSTa sthAna para cetanA ko kaise kendrita aura niyojita kara sakate haiM? jisa roga ko hama samasyA mAnate haiM, vaha hamAre lie eka prayoga-bhUmi bana jAtA hai| vaha hamAre lie eka prayogazAlA kA kAma karane lagatA hai| isa AdhyAtmika prayogazAlA meM hama jAna sakate haiM ki roga kisake haiM ? roga kise bAdhA pahuMcA rahe haiM ? maiM kauna hUM ? inheM alaga-alaga samajhane kA maukA milatA hai| yaha rahA roga aura yaha rahA maiN| anyathA hama eka hI mAna lete haiM 'maiM rogI huuN|' yaha mAnate raheMge taba taka roga staaegaa| jaba hama yaha mAna lete haiM ki 'merA roga nahIM', 'maiM rogI hUM' to hama roga se abhinna ho gye| yadi 'merA roga' yaha mAnate to bhI kucha dUrI pratIta hotI, kintu 'maiM rogI' isameM koI dUrI nahIM, donoM eka ho ge| isa avasthA meM roga satAegA hii| jaba hamane roga ke bIca itanI dUrI kara dI ki maiM kevala draSTA hUM, jJAtA hUM, jAnatA hUM, dekhatA hUM ki yaha roga rhaa| to jAnane-dekhane vAlA roga se alaga ho gyaa| isa sthiti meM roga svayaM eka prayogasthala bana jAtA hai aura usameM se samAdhAna nikala AtA hai| AtmA ko aruja kahA gayA hai| aruja kA artha hai-roga rahita / AtmA ke kabhI roga nahIM hotaa| cetanA kabhI rugNa nahIM hotii| AtmA rogagrasta kabhI nahIM hotii| rogagrasta hotA hai shriir| yaha bheda jaba Atmagata ho jAtA hai, yaha dUrI jaba sthApita ho jAtI hai, taba samasyA kA samAdhAna ho jAtA hai| bheda-vijJAna jisa sAdhaka meM sphoTa hotA hai vaha AtmA ko upalabdha ho jAtA hai aura usa bhUmikA para pahuMcakara vaha kahatA hai ki 'maiM zarIra nahIM huuN|' 'maiM Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anyatva bhAvanA 47 pudgala nahIM huuN|' 'maiM mUrta nahIM huuN|' yaha adhyAtma vikAsa kI pahalI bhUmikA jaba yaha avasthA ghaTita hotI hai taba cintana kI dhArA badala jAtI hai| ciMtana kI jo mUDha avasthA thI, usameM parivartana A jAtA hai| jaba sAdhaka kahatA hai-'maiM zarIra nahIM hUM,' taba isase cintana kA srota nikalatA hai jise hama 'anyatva anuprekSA' kahate haiN| jaba yaha bAta spaSTa samajha meM A jAtI hai ki maiM zarIra se bhinna hUM, mUrchA para itanA tIvra prahAra hotA hai ki moha kA kilA Dhaha jAtA hai, kyoMki moha kA udgama-sthala hai shriir| AdamI zarIra ko hI saba kucha mAnakara kArya karatA hai| jaba yaha moha TUTa jAtA hai, yaha bhrAMti TUTa jAtI hai, anAdi-kAlIna bhrama kI dIvAra khaMDa-khaMDa ho jAtI hai taba yaha spaSTa bodha hotA hai ki maiM zarIra nahIM huuN| isa bodha ke sAtha-sAtha sArI vicAradhArAeM badala jAtI haiM, maiM zarIra nahIM hUM, ahaMkAra kI granthi khula jAtI hai| yaha zarIra merA nahIM hai-mamakAra kI gAr3ha granthi khula jAtI hai| use rAstA mila jAtA hai| rAstA usI ko milatA hai jisakI mamakAra kI granthi khula jAtI hai| mamatva kI granthi kA Adi-bindu hai shriir| jaba yaha gAMTha khula jAtI hai taba mArga spaSTa dIkhane laga jAtA hai| jaba ahaMkAra aura mamakAra-donoM kI gAThe khula gayIM-'maiM zarIra nahIM hUM', 'zarIra merA nahIM hai'-taba naye caitanya kA udaya hotA hai| usa sUrya kA udaya hotA hai jo kabhI pUrvAMcala meM AyA hI nahIM thaa| kabhI ugA hI nahIM thaa| jaba aise sUrya kA udaya hotA hai taba jIvana kI sArI dizA badala jAtI hai| prazna ho sakatA hai ki kyA isa bhUmikA meM jIne vAlA kabhI vyavahAra kI bhUmikA meM jI sakegA ? maiM mAnatA hUM ki vaha acchI taraha se jI skegaa| kintu yaha sambhava kaise hogA ? jisane yaha mAna liyA ki maiM zarIra nahIM hUM, zarIra merA nahIM hai kyA vaha zarIra ke prati udAsIna nahIM ho jAegA ? kyA vaha zarIra ke prati virakta nahIM ho jAegA ? kyA yaha zarIra ke prati upekSA nahIM hai ? kyA aisA vyakti jIvana ko calA pAyegA ? jo vyakti zarIra ke prati upekSA barategA, kyA vaha deza ke prati anurakta raha pAyegA ? vaha apane dAyitvoM aura kartavyoM ko kaise nibhA pAyegA ? ye prazna sahaja haiM, kintu ina praznoM meM koI vyAvahArika kaThinAI nahIM hai| jisane yaha spaSTa rUpa se jAna liyA ki zarIra bhinna hai aura maiM bhinna hUM, usane zarIra ke sAtha sambandha kI eka yojanA kara lii| usa sambandha ko aneka rUpakoM meM abhivyakti dI gaI hai| mahAvIra ne kahA-zarIra naukA hai aura AtmA nAvika hai| upaniSadakAroM ne kahA-zarIra Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 amUrta cintana ratha hai aura AtmA rathika hai| zarIra ghor3A hai aura AtmA ghur3asavAra hai| kyA samudra meM tairane vAlA nAvika kabhI apanI naukA kI upekSA kara sakatA hai ? aisA vaha kabhI nahIM kara sktaa| samudra kI teja dhArA meM bahA jA rahA hai, athAha jala hai aura pAra hone kA ekamAtra sAdhana hai naukaa| kyA aisA mUrkha vyakti milegA jo samudra meM utarakara bhI naukA kI upekSA kare ? kabhI nahIM kara paayegaa| vaha naukA kI pUrI rakSA kregaa| use kucha bhI AMca nahIM Ane degaa| ___ eka prazna yaha hai ki jo vyakti zarIra aura AtmA ko eka mAnatA hai, abhinna mAnatA hai vaha bhI use saMbhAlakara rakhatA hai, usakA saMrakSaNa karatA hai aura jo vyakti zarIra aura AtmA ko bhinna mAnatA hai, alaga-alaga mAnatA hai, vaha bhI zarIra ko saMbhAlakara rakhatA hai| phira donoM meM antara kyA hai ? donoM meM bahuta bar3A antara hai| isako hama smjheN| nAvika naukA ko saMbhAlakara rakhatA hai kintu usase cipaka kara nahIM rhtaa| vaha spaSTa jAnatA hai ki jaba taka taTa prApta nahIM ho jAtA, taba taka usake lie naukA naukA hai, vaha grahaNa karane yogya hai| jaba taTa prApta ho jAtA hai taba naukA usake lie vyartha hai| jo zarIra aura AtmA ko bhinna nahIM mAnatA, vaha taTa Ane para bhI naukA se cipaTA rahatA hai| vaha yaha socatA hai ki naukA ne mujhe pAra lagAyA hai, aba ise maiM kyoM chodduuN| jo naukA hai vaha maiM hUM aura jo maiM hUM vaha naukA hai| maiM naukA ko apane se alaga nahIM kara sktaa| vaha naukA se cipaTa jAtA hai| yaha cipaTa jAne vAlI bAta usa manuSya meM utpanna hotI hai jo zarIra aura AtmA ko eka mAnatA hai| naukA ko sAdhana mAtra mAnane kI mati usa manuSya meM janma letI hai jo naukA ko kevala sAdhana mAnatA hai aura prayojana siddha hone para use chor3a detA hai| yaha vyavahAra kA lopa nahIM hai| yaha saca hai ki una logoM ne bahuta bar3I samasyAeM paidA kI haiM jo padArtha se cipake rhe| sabhI yuddhoM kA kAraNa bhI yahI cipakAva rahA hai| zarIra bhI eka padArtha hai| jo zarIra ke sAtha cipakA huA nahIM hai vaha kisI ke sAtha bhI cipakA huA nahIM hotaa| jisa vyakti kA zarIra ke sAtha cipakAva nahIM rahA, jo zarIra ko jIvana-yApana kA sAdhana mAtra mAnakara calatA hai, usa vyakti ne duniyA meM kabhI koI anartha paidA nahIM kiyaa| usa vyakti ne dvandva yA saMgharSa kabhI utpanna nahIM kiyaa| kyoMki vaha mAnakara calatA hai ki padArtha mAtra sAdhana hai, eka upayogitA hai, cipakAva kI vastu nahIM hai| eka AdamI padArtha ko sAdhana mAnatA hai aura eka usako abhinna mAnatA hai| abhinna mAnane se jo sphuliMga uchalate haiM, ve sAdhana mAnane se Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anyatva bhAvanA nahIM uchlte| bahuta bAra kahA jAtA hai ki dhana ko sAdhana mata maano| usakA saMgraha mata kro| kintu yaha ho nahIM sktaa| jaba AdamI zarIra ko sAdhana nahIM mAnatA to phira yaha dhana ko sAdhana kaise mAnegA ? vaha zabdoM meM bhale hI doharA de, para yathArtha meM yaha use svIkArya taba hotA hai, jaba mamatva chUTa jAtA hai, mArga dIkha jAtA hai, koI saMdeha nahIM rahatA, koI bhaya nahIM rhtaa| usa sthiti meM hI yaha jJAna vikasita ho sakatA hai, jJAtA aura draSTA kA bhAva vikasita ho sakatA hai| Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azauca bhAvanA sAdhaka ke lie yaha Avazyaka hai ki vaha zarIra kA samyak darzana kre| Asakti kA mUla zarIra hai| zarIra ke sAtha sabhI vyakti baMdhe hue haiN| zarIra kA mamatva nahIM TUTatA hai to sAdhanA meM pragati nahIM hotii| azauca bhAvanA usa baMdhana ko zithila karatI hai, tor3atI hai| buddha ne isake lie 'kAyagatA-smRti' kA pUrA prayoga batalAyA hai| kAyagatA-smRti' kI vizeSatA ke sambandha meM buddha kahate haiM-'bhikSuo ! eka dharma bhAvanA ko aura bar3hAnA mahAsaMvega ke lie hotA hai, mahAartha (kalyANa) ke lie hotA hai, mahAyogakSema (nirvANa) ke lie hotA hai, mahAsmRti-samprajanya ke lie hotA hai, jJAna-darzana kI prApti ke lie hotA hai, isI jIvana meM sukha se viharane ke lie hotA hai| vidyA-vimuktiphala ke sAkSAtkAra ke lie hotA hai|' kauna sAdhaka dharma ? 'kAyagatA-smRti / ' bhikSuo ve amRta kA pariyoga karate haiM jo kAyagata-smRti kA pariyoga karate haiM aura bhikSuo, ve amRta kA pariyoga nahIM karate jo kAyagata-smRti kA pariyoga nahIM krte|' kAyagatA-smRti meM saMlagna bhikSu kI sthiti kA varNana karate hue kahA hai-'yaha arati (udAsI) aura rati (kAma bhogoM kI icchA)-inheM jo pachAr3ane vAlA hotA hai, use arati nahIM pchaadd'tii| vaha utpanna arati ko haTA-haTA kara viharatA hai| jAr3A, garmI sahane vAlA hotA hai| prANa lene vAlI zArIrika vedanAoM ko (saharSa) svIkAra karane vAlA hotA hai|' __ Agama sAhitya meM bhI zarIra ko azuci se utpanna kahA hai| mahAvIra gautama ko sambodhita kara kahate haiM- gautama ! zarIra jIrNa ho rahA hai, keza sapheda ho rahe haiM,' indriya aura zarIrabala saba kSINa ho rahA hai| tU dekha aura kSaNa bhara bhI pramAda mata kara / ' madirA ke ghar3e ko kitanA hI dhoo. vaha apanI gaMdha ko nahIM chodd'taa| ThIka usI prakAra zarIra ko kitanA hI svaccha karo, vaha zuddha nahIM hotaa| pratikSaNa aneka dvAroM se azuddhi bAhara kI ora pravAhita ho rahI hai| mUr3ha manuSya usameM zuddhi kA bhAva Aropita kara lete haiN| kiMtu vijJa vyakti usakI yathArthatA se paricita hote haiN| sAdhaka zarIra kA samyak nirIkSaNa kare aura usakI Asakti ko ukhAr3akara apane svarUpa meM adhiSThita bne| yadyapi zarIra apavitra hai, azuci hai, kintu paramAtmA kA Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azauca bhAvanA mandira bhI hai| azuci kA darzana kara mamatva se mukta ho aura sAtha meM parama-zuddha, sanAtana, ziva-AtmA kA darzana bhI kre| kevala zarIra ke prati ghRNA kA bhAva pragAr3ha karane se prayojana siddha nahIM hotaa| pudgaloM ke bAharI saMsthAna kA saundarya dekhakara unameM mana Asakta ho jAtA hai| camar3I ke bhItara jo hai, vaha AkarSaka nahIM hai| bAharI saMsthAna ke sAtha AMtarika vastuoM kA bodha karanA, unheM sAkSAt dekhanA anAsakti kA hetu hai| prANI ke zarIra meM rahane vAle azuci padArtha tathA mRta zarIra kI durgandha Adi kA yoga hone para mUrchA kA bhAva kSINa ho jAtA hai| yahI azauca bhAvanA kA Azaya hai| AcArAMga meM kahA hai-jahA aMto tahA bAhiM, jahA bAhiM tahA aNto| -yaha zarIra jaisA bhItara hai vaisA bAhara hai, jaisA bAhara hai vaisA bhItara hai| aMto aMto dehaMtarANi pAsati puDhovi svNtaaii| -puruSa isa azuci zarIra ke bhItara se bhItara dekhatA hai aura jharate hue vividha srotoM ko bhI dekhatA hai| kucha dArzanika antas kI zuddhi para bala dete haiM aura kucha bAhara kI zuddhi pr| bhagavAn mahAvIra ekAMgI dRSTikoNa ko svIkAra nahIM krte| unhoMne donoM ko eka sAtha dekhA aura kahA-kevala antas kI zuddhi paryApta nahIM hai| bAharI vyavahAra bhI zuddha honA caahie| vaha antas kA pratiphalana hai| kevala bAharI vyavahAra kA zuddha honA hI paryApta nahIM hai, antas kI zuddhi ke binA vaha korA damana bana jAtA hai| isalie antas bhI zuddha honA caahie| antas aura bAhara-donoM kI zuddhi hI dhArmika jIvana kI pUrNatA hai| citta ko kAmanA se mukta karane kA eka AlaMbana hai-zarIra kI azucitA kA drshn| eka miTTI kA ghar3A azuci se bharA hai| vaha azuci jharakara bAhara A rahI hai| vaha ghar3A bhItara se apavitra hai aura bAhara se bhI apavitra ho rahA hai| yaha zarIra-ghaTa bhItara se azuci hai| isake nirantara jharate hue srotoM se bAharI bhAga bhI azuci ho jAtA hai| yahAM rudhira hai, yahAM mAMsa hai, yahAM meda hai, yahAM asthi hai, yahAM majjA hai, yahAM zukra hai| sAdhaka gaharAI meM paiTha kara inheM dekhatA hai| zarIra meM aneka antara haiN| antara kA artha hai-vivr| sAdhaka antaroM ko dekhatA hai| vaha peTa ke antara (nAbhi), kAna ke antara (cheda), dAeM hAtha aura pArzva ke antara tathA bAeM hAtha aura pArzva ke antara, roma-kUpoM tathA anya antaroM ko dekhatA hai| isa antara-darzana se use zarIra kA vAstavika Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 amUrta cintana rUpa jJAta ho jAtA hai| usakI kAmanA zAMta ho jAtI hai| zarIra kI sakriyatA kA mUla srota-prANa azauca anuprekSA kA artha hai-zarIra kI azucitA ke viSaya meM ciMtana karanA, anuprekSaNa krnaa| bAta galata nahIM hai, sahI hai| zarIra kA jo varNana prApta hai usa zarIra se virakti ghaTita karane ke lie jo batalAyA gayA vaha galata nahIM hone para bhI pUrA sahI nahIM hai| eka koNa se sahI hai| hamArI bhUla yaha huI ki zarIra ke viSaya meM hamArI dhAraNA mithyA bana gii| zarIra ko dekhane kA dUsarA koNa bhI hai| zakti, cetanA aura Ananda kI sArI abhivyaktiyAM isI zarIra ke mAdhyama se hotI haiN| isa zarIra meM itane kendra haiM, itane svica borDa haiM, unase zakti kA srota phUTatA hai aura cetanA kI razmiyAM prasphuTita hotI haiN| jina logoM ne zarIra kA gaharAI se adhyayana kiyA hai, ve bahata Age bar3he haiM, cikitsA ke kSetra meM, sAdhanA ke kSetra meN| cikitsA kI paddhatiyAM-ekyUpaMkcara aura ekyUprezara prANazakti ke AdhAra para, zarIra ke AdhAra para cala rahI haiN| hamAre pUre zarIra meM prANa kI dhArA pravAhita ho rahI hai| ise hama UrjA kI dhArA kaheM, yA bAyoilekTrIsiTI kI dhArA kaheM, jaivika vidyut kaheM, koI antara nahIM pdd'taa| ye pUre zarIra meM pravAhita haiN| yadi zarIra ke sUkSma phoTo, ko dekheM to patA calegA ki pUrA zarIra kucha razmiyoM se baMdhA huA hai| ye aisI razmiyAM haiM jo paira se lekara sira taka sIdhI calI gaI haiN| ye sArI prANa kI dhArAeM haiN| sAmAnyata: hama samajhate haiM ki hamArI sArI kriyA, sArA pravRtti-cakra rakta ke AdhAra para cala rahA hai| para yaha mUla kAraNa nahIM hai| haDDiyAM svastha haiN| mAMsapeziyAM ThIka kAma kara rahI haiN| rakta kA saMcAra sucAru rUpa se he rahA hai, para yadi prANa kI dhArA sUkha gaI hai to saba kucha banda ho jaaegaa| haDDiyAM bhI kAma karanA banda kara deMgI, mAMsapeziyAM sikur3ane laga jAeMgI aura rakta kA saMcAra bhI ruka jaaegaa| ina kriyAoM kA mUla srota hai--praann| prANa ke dvArA saba saMcAlita ho rahe haiN| prANa kI zakti jaise-jaise kama hotI jAtI hai, zarIra kI sArI zaktiyAM bhI kama hotI jAtI haiN| prANa kI zakti jitanI vikasita hotI hai, zarIra kI sArI zaktiyAM banI rahatI haiN| AdhArabhUta zakti hai praann| 'ekyUprezara' kI paddhati meM yahI kiyA jAtA hai| zarIra ke amuka-amuka Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azauca bhAvanA 53 kendra ko dabAkara prANa ko ajasra pravAhita kiyA jAtA hai| kahAM se dabAnA hai? kaise dabAnA hai ? ye sArI bAteM isa paddhati meM niSNAta vyakti jAnate haiN| isa zarIra meM sAre rahasya bhare par3e haiN| inameM saikar3oM-saikar3oM kendra aura Ayatana haiM tathA saikar3oM-saikar3oM vidyuta-cumbakIya kSetra haiN| ina kendroM kA vikAsa kara vyakti apane jJAna kA vikAsa kara sakatA hai, smRti aura saMkalpa-zakti kA vikAsa kara sakatA hai, zakti aura Ananda kA vikAsa kara sakatA hai aura aneka anabujhI paheliyoM ko sulajhA sakatA hai| zarIra kA vaijJAnika evaM AdhyAtmika mUlya prekSA-dhyAna ke sandarbha meM zarIra ko samajhane para bahuta bala diyA gayA hai| jo vyakti zarIra ke rahasyoM ko nahIM jAnatA, vaha dharma ko ThIka se nahIM jAna paataa| jisa vyakti ko sAdhanA ke kSetra meM Age bar3hanA hai, apanI zakti aura cetanA kA vikAsa karanA hai, use zarIra ke rahasyoM ko jAnanA hI hogA, dUsarA koI upAya nahIM hai| jaba vyakti zarIra kI zakti se paricita ho jAtA hai, phira AtmA kI zakti meM koI saMdeha nahIM rhtaa| hamAre zarIra meM aise kendra haiM, jinase kAma aura vAsanA bar3hatI hai, rAga aura dveSa bar3hatA hai| dUsarI ora zarIra meM aise bhI kendra haiM jinakA vikAsa karane para, kAmanA aura vAsanA ghaTatI hai, kAmanA aura vAsanA kA pariSkAra hotA hai tathA rAga aura dveSa kA vilaya hotA hai| abhyAsa karate-karate, zarIra ke kendroM kA pariSkAra karate-karate, unakA upayoga karate-karate eka bindu aisA AtA hai ki cetanA kA UrvArohaNa, UrjA kA Urdhvagamana ho jAtA hai, sArI cetanA aura UrjA hamAre mastiSka ke dAeM bhAga meM A jAtI hai| mastiSka kA dAyAM bhAga adhyAtma kA bhAga hai aura bAyAM bhAga laukika zikSA kA bhAga hai| gaNita, tarkazAstra Adi-Adi zikSAoM kA kendra hai| mastiSka kA pichalA bhAga 'anumastiSka' adhyAtma kA bhAga hai aura isase jur3A hai 'suSumnAzIrSa' / yaha sArA alaukika bhAga hai|| zarIra meM do hisse haiN| eka hai laukikatA kA hissA aura dUsarA hai alaukikatA kA hissaa| alaukikatA kA hissA soyA kA soyA rahatA hai isalie vizvAsa nahIM hotA ki manuSya rAga-dveSa se mukta ho sakatA hai, vItarAga ho sakatA hai, sarvajJa ho sakatA hai| Aja kI vaijJAnika khojoM ne mAnavajAti para bahuta bar3A upakAra kiyA hai aura yaha saMbhAvanA vyakta kI hai ki yadi AdamI mastiSka ko vikasita kare to sarvajJa bana sakatA hai, trikAladarzI bana sakatA hai| vaha atIta aura bhaviSya Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 amUrta cintana ko jAna sakatA hai, dUra, vyavahita aura sUkSma ko jAna sakatA hai| - jaba kendriya nAr3I-saMsthAna, suSumnAzIrSa, anumastiSka aura mastiSka kA dAyAM bhAga sakriya ho jAtA hai taba sarvajJa hone kI, rAga-dveSa se mukta hone kI tathA trikAladarzI banane kI saMbhAvanA bana jAtI hai| hama saMbhAvanA ko svIkRti deM ki AdamI sarvajJa bana sakatA hai, mukta ho sakatA hai, vItarAga ho sakatA hai| Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Asrava bhAvanA AsravoM ke binA karmoM kA AkarSaNa nahIM ho sakatA aura na karmoM kA eka vizeSa saMracanAtmaka rUpa bana sakatA hai / hama pudgaloM ko AkarSita karate haiM aura eka vizeSa prakAra kA unheM rUpa dete haiM / ye donoM kAma bhAvacitta ke binA yA bhAvakarma ke binA nahIM ho sakate, isalie hama bhAvacitta para, bhAvakarma para jyAdA dhyAna dete haiM / rAga-dveSa kA pratyeka kSaNa karma - AkarSaNa kA yA karma-bandha kA kSaNa hai / hama sAdhanA kI dRSTi se vicAra karate haiM, taba isa bAta se ciMtita na hoM ki karma kA bahuta AkarSaNa hotA hai yA ho rahA hai| kintu jo rAga-dveSa kA kSaNa karma ko AkRSTa karatA hai usake prati jAgarUka hoM / hama bahuta bAra kahate haiM-jAgarUka raheM, apramatta raheM / prazna hotA hai ki kisake prati jAgarUka raheM, kisake prati apramatta raheM ? hama usa kSaNa ke prati jAgarUka raheM, jisa kSaNa meM rAga-dveSa utpanna hotA hai / rAga-dveSa kA kSaNa hiMsA kA kSaNa hai, caurya kA kSaNa hai, abrahmacarya aura parigraha kA kSaNa hai| jitane bhI doSa haiM, una sabakA kSaNa hai rAga-dveSa kA kSaNa / rAga-dveSa kA kSaNa hI samUcI karma-vargaNAoM kA kSaNa hai / isalie sAdhanA ke kSetra meM jAgarUkatA kA artha hai- - usa rAga-dveSa ke kSaNa ke prati jAgarUka rahanA, jo karmoM ko AkarSita karatA hai aura aneka AcaraNoM ke mAdhyama se karatA hai / jAgarUkatA kA artha itanA hI nahIM hai ki hama nIMda na leN| zrama karatA hai, vaha pUrNa jAgarUka hai, jAgRta hai / vaha nIMda kahAM letA hai ? kintu sAdhanA kI dRSTi se jAgarUka rahane kA artha hai - kisI bhI kSaNa meM rAga-dveSa utpanna na hone denA / bhAvakarma dravyakarmoM ko prabhAvita karate haiM aura dravyakarma (paudgalika karma) bhAvakarma ko prabhAvita karate haiN| donoM kI eka aisI sandhi hai ki donoM eka-dUsare kA paraspara sahayoga karate haiN| donoM eka-dUsare ko jIvanI-zakti de rahe haiN| donoM meM eka samajhautA hai| bhAvakarma dravyakarmoM ko jilA rahe haiM aura dravyakarma bhAvakarmoM ko jilA rahe haiN| sAdhanA meM yahI karanA hai ki hama ina donoM kI sandhi ko chinna-bhinna kara sakeM, tor3a sakeM yA hama donoM meM eka aisA vibheda paidA kara deM jisase ki bhAvakarma eka ora ho jAe aura dravyakarma eka ora ho jaae| donoM meM aisI bhedavRtti jAga jAe, jisase ki anAdikAla se calI A rahI unakI sandhi meM darAra par3a jaae| Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amUrta cintana __ hamArA zarIra Asrava hai, daravAjA hai| daravAjA khulA hotA hai, taba kucha bhI A sakatA hai, AMdhI bhI A sakatI hai, dhUla bhI A sakatI hai aura havA bhI A sakatI hai| daravAjA banda hotA hai to kucha bhI nahIM A sktaa| hamArA zarIra eka daravAjA hai, Asrava hai| naukA pAnI meM taira rahI hai| cheda ho gye| naukA meM pAnI bhara gayA, vaha DUbane lgii| naukA kyoM DUbane lagI ? kyoMki vaha Asrava ho gaI, Asrava-sahita ho gyii| cheda huA ki pAnI A gayA aura bhArI huI ki DUbane lgii| usa samaya yadi kuzala karNadhAra hotA hai, kuzala nAvika hotA hai yaha sabase pahale una chedoM ko bhara detA hai| pAnI AnA banda ho jAtA hai aura jo pAnI bhItara A gayA hai, use ulIcakara pheMka detA hai| naukA tairane laga jAtI hai| . yaha zarIra naukA hai| yaha DUbane bhI lagatA hai aura tairane bhI lagatA hai| jaba isake sAre chidra khula jAte haiM, Asrava ke mukha caur3e ho jAte haiM, to bAhara se itanA AtA hai, itanA AtA hai ki vaha DUbane laga jAtA hai| yaha DUbanA nahIM hai| yaha DUbanA una AsravoM aura chidroM kA DUbanA hai aura ve sAtha-sAtha naukA ko bhI DUbA dete haiN| ina zarIra ke chidroM ko DhakanA, AsravoM ko anAsrava karanA, chedoM ko banda karanA, yaha hamArI sAdhanA kI prakriyA hai| jaina sAdhaka azauca bhAvanA ke dvArA zarIra ke prati anAsakta rahane kA abhyAsa karate the| mahArAja zreNika aura mahArAnI dhAriNI ne meghakumAra se kahA-tuma pravrajita nahIM ho skte| meghakumAra ne uttara diyA-kyA maiM isa zarIra ke AdhAra para yahAM banA rhuuN| mere zarIra kI sthiti kyA hai ? yaha pitta kA Asrava hai, zukra kA Asrava hai, zleSma kA Asrava hai, duniyA bhara meM jitane azuddha padArtha hote haiM, unakA Asrava hai| eka dina naSTa ho jAne vAlA hai| kyA isa zarIra ke AdhAra para maiM apanI zAzvata kI sAdhanA ko ThukarA dUM ? etthovarae taM josamANe ayaM saMdhi ti adakkhu / isa arhat zAsana meM sthita sAdhaka zarIra ko saMyata kara yaha karma-vivara (Atrava) hai, aisA dekhakara Atrava ko kSINa karatA huA pramAda na kre| saMdhi samuppehamANassa egAyataNarayassa iha vippamukkassa Natthi magge virayassa........... jo karma-vivara (Asrava) ko dekhatA hai, vItarAga meM lIna hai, zarIra Adi ke mamatva se mukta hai, hiMsA se virata hai, usake lie koI mArga nahIM hai| janma, jarA, roga aura mRtyu-ye cAra du:kha ke mArga haiN| virata ke lie ye mArga avaruddha ho jAte haiN| Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Asrava bhAvanA kriyAvAda : Asrava jIva ananta haiN| pratyeka jIva kA astitva svataMtra hai| vaha na kisI ke dvArA nirmita hai aura na sNcaalit| vaha anirmita hai aura apane hI pariNAmoM se saMcAlita hai| usameM do prakAra ke paryAya hote haiM-svAbhAvika aura naimittika / svAbhAvika paryAya nimitta nirapekSa hote haiN| usase jIva kA astitva banA rahatA hai| naimittika paryAya nimittoM ke AdhAra para hote haiN| usase jIva nAnA rUpoM meM badalatA rahatA hai| nimitta do prakAra ke hote haiM-AMtarika aura bAhya / rAga aura dveSa-ye do AMtarika nimitta haiN| jIva ke asaMkhya-pradeza (avibhAgI avayava) hote haiN| ye saba caitanya svarUpa haiN| ve caitanyamaya hone ke kAraNa prabhAsvara aura nirmala hote haiN| rAga aura dveSa jIva ke pratyeka pradeza ke sAtha mizrita haiN| svabhAva se prabhAsvara aura nirmala caitanya usake yoga se AvRta aura malina rahatA hai| isa yoga (caitanya aura rAga-dveSa) kA Adi-bindu jJAta nahIM hai| isalie yaha saMbandha anAdi mAnA jAtA hai| zarIradhArI jIva kI pariNAma-dhArA rAga-dveSa se yukta hotI hai| rAga-dveSa yukta pariNAma nae-nae pudgala paramANuoM ko AkarSita karatA rahatA hai| jIva kI pariNAma-dhArA karma-paramANuoM ke AkarSaNa kA hetu banatI hai| isalie use Asrava kahA jAtA hai| karma-paramANu ko AkarSita karane kI kriyA ko bhI Asrava kahA jAtA hai| pudgala-paramANuoM ke AkarSaNa kA yoga zArIrika pravRtti se hotA hai| bAharI pudgaloM ko AkarSita karane vAle ghaTanA ke rUpa meM kAyayoga Asrava banatA hai| sabhI karma-paramANu kAyayoga ke dvArA hI AkarSita hote haiN| jaise tAlAba meM nAle se jala AtA hai vaise hI kAyayoga ke dvArA karma ke paramANu bhItara Akara jIva-pradeza ke sAtha sambandha sthApita karate haiN| jaise gIle kapar3e para vAyu dvArA lAe hue rajakaNa cipakate haiM, vaise hI rAga-dveSa se gIle bane hue jIva para kAyayoga dvArA lAe hue karma paramANu cipakate haiN| jaise tapA huA lohapiNDa jalakaNoM ko AtmasAt kara letA hai vaise hI kaSAya se uttapta jIva paramANuoM ko AtmasAt kara letA hai| Asrava ke pAMca prakAra haiM-mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yog| mithyAtva jJAna ke AvRtta hone para manuSya jAna nahIM paataa| nahIM jAnanA ajJAna hai| dRSTi mUr3ha hone para manuSya jAnatA huA bhI samyak nahIM jAnatA, viparIta jAnatA hai| yaha mithyAtva hai| isa avasthA meM indriya-viSayoM ke prati tIvra Asakti rahatI hai, krodha, mAna, mAyA aura lobha prabalatama hote haiM, mAnasika Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 amUrta cintana granthiyAM banatI rahatI haiN| ve jIvanabhara khulatI nhiiN| vyavahAra meM krUratA adhika rahatI hai| mithyAtvI manuSya duHkhada viSayoM ko sukhada mAnatA hai aura azAzvata viSayoM ko zAzvata mAnakara calatA hai| usameM asatya kA Agraha hotA hai| vaha padArtha ko hI sarvasva mAnatA hai| dhana ke prati usameM tIvratama mUrchA hotI hai| naitikatA yA prAmANikatA meM use koI vizvAsa nahIM hotaa| avirati ___ manuSya meM eka AkAMkSA kI vRtti hotI hai| usake kAraNa vaha padArtha meM anurakta hotA hai| use vaha prApta karanA aura bhoganA cAhatA hai| usa vRtti ke astitva meM vaha padArtha se virata nahIM hotaa| isalie usa vRtti kA nAma avirati hai| isa avasthA meM manuSya kI dRSTi padArtha ke prati AkRSTa hotI rahatI hai| padArtha aura dhana ke dvArA hone vAle aniSTa pariNAmoM ko jAna lene para bhI vaha unheM chor3a nahIM sktaa| mUrchA ke kAraNa use bhaya satAtA rahatA hai| jIvana kI AkAMkSA aura mRtyu kA bhaya bhI mana ko vicalita karatA rahatA hai| sAmAjika jIvana meM pArasparika TakarAvoM, saMgharSoM aura chInAjhapaTI kA kAraNa yaha avirati kI manodazA hI hai| pramAda pramAda kA artha hai-vismRti / isase AtmA kI, caitanya kI vismRti hotI hai| isa avasthA meM manuSya kA mana indriya-viSayoM ke prati AkarSita ho jAtA hai, zAMta bane hue krodha, mAna, mAyA aura lobha phira ubhara Ate haiM, jAgarUkatA samApta ho jAtI hai, karaNIya aura akaraNIya kA bodha dhuMdhalA ho jAtA hai| pramAda kA dUsarA artha hai-anutsAha / pramatta avasthA meM saMyama aura kSamA Adi dharmoM ke prati mana meM anutsAha A jAtA hai, satya ke AcaraNa meM zithilatA A jAtI hai| isase AdhyAtmika akarmaNyatA aura alasatA kI sthiti banI rahatI hai| vAsanA, bhojana Adi kI carcA meM jo AkarSaNa hotA hai vaha AdhyAtmika vikAsa kI carcA meM nahIM hotaa| kaSAya rAga aura dveSa ye do mUla doSa haiN| rAga, mAyA aura lobha kI pravRtti ko tathA dveSa, krodha aura abhimAna kI pravRtti ko janma detA hai| ye cAroM krodha, mAna, mAyA aura lobha-citta ko raMgIna banA dete haiM. isalie inheM kaSAya kahA Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Asrava bhAvanA jAtA hai| mithyAtva, avirati aura pramAda-ye kaSAya ke udaya se hI niSpanna hote haiN| tIvratama kaSAya ke udayakAla meM samyag dRSTi upalabdha nahIM hotii| tIvratara kaSAya ke udayakAla meM AMzika virati bhI nahIM hotii| tIvra kaSAya ke udayakAla meM pUrNa virati nahIM hotii| manda kaSAya ke udayakAla meM vItarAgatA upalabdha nahIM hotii| cAroM kaSAyoM ke tIvratA aura mandatA ke AdhAra para solaha prakAra banate haiN| 1. tIvratama krodha-patthara kI rekhA ke samAna / (sthiratama) 2. tIvratama krodha-niTTI kI rekhA ke samAna / (sthiratara) 3. tIvratama krodha-dhUlI kI rekhA ke samAna / (sthira) 4. maMda krodha-jala kI rekhA ke smaan| (asthira, tAtkAlika) tIvratama mAna-patthara ke khambhe ke samAna / (dRr3hatama) 6. tIvratara mAna-hAr3a ke khaMbhe ke samAna / (dRr3hatara) tIvra mAna-kASTha ke khaMbhe ke samAna / (dRr3ha) 8. maMda mAna-latA ke khaMbhe ke samAna / (lacIlA) 9. tIvratama mAyA-bAMsa kI jar3a ke samAna / (vakratama) 10. tIvratara mAyA-meMr3he ke sIMga ke samAna / (vakratara) 11. tIvra mAyA-calate baila kI mUtradhArA ke samAna / (vakra) 12. maMda mAyA-chilate bAMsa kI chAla ke samAna / (svalpa vakra) 13. tIvratama lobha-kRmi rezama ke samAna / (gAr3hatama raMga) 14. tIvratama lobha-kIcar3a ke samAna / (gAr3hatara raMga) 15. tIvralobha-khaMjana ke smaan| (gAr3ha raMga) 16. maMdalobha-haldI ke smaan| (tatkAla ur3ane vAlA raMga) kaSAya cAra haiM-krodha, mAna, mAyA aura lobh| tIvratama kaSAya ko anaMtAnubandhI, tIvratara kaSAya ko apratyAkhyAnI, tIvra kaSAya ko pratyAkhyAnI aura maMda kaSAya ko saMjvalana kahA jAtA hai| ina kaSAyoM ko uttejita karane vAle tattvoM ko 'no-kaSAya' kahA jAtA hai| yahAM 'no' kA artha hai-ISad, thodd'aa| 'no kaSAya' nau haiN| hAsya, rati, arati, bhaya, zoka, duguMchA, strIveda, puruSaveda, npuNskved| mithyAtva, avirati aura pramAda-ina tInoM AsravoM ke samApta ho jAne para bhI kaSAya Asrava se karma paramANuoM kA Agamana hotA rahatA hai| kaSAya ke samApta ho jAne para kevala yoga se puNya karma kA bandha hotA rahatA hai| Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amUrta cintana manuSya ke pAsa pravRtti ke sAdhana haiM-zarIra, vacana aura mana / ye tInoM yoga kahalAte haiN| yoga kA artha hai-pravRtti, cNcltaa| sukha duHkha ke hetu cAra AsravoM se caitanya mUJchita hotA hai| isalie ve duHkha ke hetu banate haiN| yoga apane Apa meM du:kha aura sukha kA hetu nahIM hai| yaha mithyAtva Adi cAra AsravoM meM pravRtta hotA hai taba duHkha kA hetu bana jAtA hai| isake dvArA karma-paramANuoM kA AsravaNa (Agamana) hotA hai, vaha Asrava hai| karma paramANu jIva ke pradezoM ke sAtha cipake rahate haiM, vaha bandha hai| karma-paramANu bandhana ke bAda apanI sthiti ke anupAta se sattAkAla meM rahate haiM, phira vipAka ko prApta kara, udaya meM Akara, nirjIrNa ho jAte haiN| karma ke udayakAla meM prANI ko du:kha yA sukha kA anubhava hotA hai| adhyAtma kI bhASA meM Asrava du:kha yA sukha kA hetu hai| karma ke udaya se hone vAlI anubhUti du:kha yA sukha hai| Asrava kA nirodha hone para du:kha aura sukha-donoM ke dvAra banda ho jAte haiN| usa sthiti meM Atmika sukha kA anubhava hotA hai| jaba taka Asrava kI kriyA aura caMcalatA rahatI hai taba taka manuSya du:kha aura paudgalika sukha kI anubhUti ke cakra meM jItA hai| use sahaja sukha kA anubhava nahIM hotaa| pratyeka jIva meM anantajJAna, anantadarzana, anantasukha aura anantazakti hotI hai| kiMtu Asrava ke kAraNa yaha ananta catuSTayI pragaTa nahIM ho paatii| isake astitva-kAla meM jJAna-darzana AvRta, sukha vikRta aura zakti supta rahatI hai| jIva meM jo azuddhi hai vaha svAbhAvika nahIM hai| vaha sArI-kI-sArI Asrava-janita hai| isake AdhAra para hI jIva ke do vibhAga banate haiM-baddha aura mukt| Asrava yukta jIva baddha aura Asrava rahita jIva mukta hotA hai| jaba taka Asrava-janita vRttiyAM aura karma rahate haiM taba taka AtmA ke maulika svarUpa kA sAkSAtkAra nahIM hotaa| citta kI nirmalatA, ekAgratA, tapasyA, pratipakSa bhAvanA yA dhyAna-sAdhanA ke dvArA Asrava kI zakti ko kSINa karane para hI AtmA ke svarUpa kI anubhUti ho sakatI hai| saMkSepa meM jaina darzana kA sAra yaha hai-Asrava du:kha kA hetu hai aura saMvara sahaja sukha kA / karma kA manovaijJAnika vizleSaNa / prazna hotA hai ki karma ke AkarSaNa kI prakriyA aura saMzleSa kI prakriyA ke pIche hetu kyA hai ? ye donoM pravRttiyAM do AsravoM ke dvArA hotI haiN| eka Asrava kA nAma hai-yoga aura dUsare Atrava kA nAma hai-kaSAya / yoga Asrava aura kaSAya Asrava-ye do Asrava haiM, jinake dvArA karmoM kA AkarSaNa aura karmoM Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Astrava bhAvanA kA saMzleSa hotA hai / caMcalatA spaSTa hai, kaSAya utanA spaSTa nahIM hai / caMcalatA spaSTa dIkhatI hai, kaSAya bhItara chipA rahatA hai vaha dikhAI nahIM detA / hameM gUr3ha meM jAnA hogaa| hameM kahIM-kahIM rahasyavAdI bhI bananA hogA aura jo chipA huA hai, usake tala taka pahuMcanA hogA / mAnasazAstra meM do prakAra kI vRttiyoM kA ullekha hai - antarvRtti aura bhirvRtti| kAmazakti jaba Age kI ora bar3hatI hai, vyakti bahirvRtti ho jAtA hai / bAhara kI ora daur3ane laga jAtA hai| jaba kAmazakti kI pratyAvRtti hotI hai, Diprezana hotA hai to vyakti bhItara meM simaTa jAtA hai| usakI bAharI vRttiyAM samApta ho jAtI haiN| ThIka hama isI karmazAstrIya bhASA kA prayoga kareM ki avirati jaba tIvra hotI hai taba puruSa bAhara kI ora bhAgatA hai / usakI AkAMkSA itanI bar3ha jAtI hai ki basa sAre saMsAra ko apanI muTThI meM banda karane kA prayatna karatA hai aura saba kucha bAhara hI bAhara dekhatA hai / use saba kucha bAhara - hI-bAhara dIkhatA hai| jaba yaha avirati kama hotI hai, vyakti apane bhItara simaTanA zurU ho jAtA hai / jaba bhItara simaTanA zurU hotA hai to AkAMkSAeM kama hotI haiM, caMcalatA apane Apa kama ho jAtI hai| eka saMskRta kavi ne kahA 61 AzA nAma manuSyANAM kAcidAzcaryazrRMkhalA / yayA baddhA: pradhAvanti, muktAstiSThanti paD. guvat / / AzA nAma kI eka sAMkala hai| yaha adbhuta sAMkala hai| lohe kI sAMkala se AdamI ko bAMdha do, vaha cala nahIM paaegaa| sAMkala ko khola do, vaha calane laga jaaegaa| kintu AzArUpI sAMkala se AdamI ko bAMdha do, vaha daur3ane laga jaaegaa| sAMkala ko khola do, vaha paMgu kI taraha baiTha jAegA / kitanI ulTI bAta hai ! eka sAMkala vaha hai, jisameM bandhA AdamI cala nahIM sakatA, sAMkala se mukta hote hI vaha daur3ane laga jAtA hai| eka sAMkala vaha hai jisameM bandhA AdamI daur3ane lagatA hai aura mukta hone para eka paira bhI nahIM cala pAtA / kitanI adbhuta bAta hai ! caMcalatA paidA karane vAlA, sakriyatA paidA karane vAlA, bhaTakAne vAlA jo tattva hai, vaha hai avirati / yaha eka aisI pyAsa hai jise hama abhI taka bujhA nahIM pAye / itanA bhogakara bhI bujhA nahIM paae| caMcalatA kA yahI bar3A srota hai / eka prazna hotA hai ki jaba hama itanA jAna gae ki caMcalatA kA srota hai AkAMkSA, icchA, atRpti, phira bhI bujhA nahIM paate| yaha kyoM ? AdamI jAna le, phira kyoM nahIM bujhA pAye ? isakA bhI eka kAraNa hai / yaha bhrama hai ki AdamI ne jAna liyA / vaha abhI taka jAna nahIM pAyA hai| isakA kAraNa Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 amUrta cintana hai-mithyA dRssttikonn| hamArA dRSTikoNa hI kucha aisA banA huA hai ki jisase pyAsa bujhatI hai usase dUra bhAgate haiM aura jisase pyAsa bhabhakatI hai use isalie pI rahe haiM ki pyAsa bujha jaae| khataranAka vastu meM vizvAsa karanA aura khatarA miTAne vAlI vastu se dUra bhAganA, yaha kaba hotA hai ? yaha taba hotA hai jaba AtmA mUr3ha ho, dRSTikoNa mithyA ho, moha prabala ho, jaba rAga-dveSa kI prabalatA hotI hai, kaSAya kI prabalatA hotI hai, taba aisA hotA hai| jaba taka mithyAdRSTi dUra nahIM hogI taba taka hama samajha nahIM paayeNge| karma-bandha kI prakriyA meM mahAvIra se pUchA gayA-bhante ! karma kA baMdha kaise hotA hai ? usakI prakriyA kyA hai ? bhagavAn ne kahA-jaba jJAnAvaraNa karma viziSTa udayAvasthA meM hotA hai, taba darzanAvaraNa karma kA udaya hotA hai| jaba jAnane para AvaraNa AtA hai, taba dekhane para bhI AvaraNa A jAtA hai| darzana kA AvaraNa hotA hai, taba darzanamoha karma kA udaya hotA hai| jaba darzanamoha kA udaya hotA hai, taba mithyAtva AtA hai| usake astitva meM nitya ko anitya, sukha ko du:kha, anitya ko nitya aura du:kha ko sukha mAnane kI bAta ghaTita hotI hai| taba vyakti jo du:kha ke sAdhana haiM, unheM sukha ke sAdhana tathA jo sukha ke sAdhana haiM, unheM du:kha ke sAdhana mAnane laga jAtA hai| taba pyAsa ko bujhAne vAle sAdhanoM ko pyAsa lagAne vAle tathA pyAsa lagAne vAle sAdhanoM ko pyAsa bujhAne vAle sAdhana mAnane laga jAtA hai| sArI bAta ulaTa jAtI hai| jaba taka yaha mithyAtva kA bandhana nahIM TUTatA, taba taka karma kA cakra TUTa nahIM sktaa| ise tor3A nahIM jA sktaa| Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMvara bhAvanA bhedavijJAnato siddhA:, siddhA ye kila kecn| tasyaivAbhAvata: baddhAH, baddhA ye kila kecana / / isa saMsAra meM ve hI loga karma se baddha haiM jinameM bhedavijJAna kA abhAva hai| AtmA kI upalabdhi unhIM vyaktiyoM ko huI hai jinakA bheda-vijJAna siddha ho gayA, acetana se cetana kI bhinna sattA anubhava meM A gii| mUla AtmA aura usake paripArzva meM hone vAle valayoM kA bheda-jJAna jaise-jaise spaSTa hotA calA jAtA hai, vaise-vaise karma baMdhana zithila hotA calA jAtA hai| jinheM bheda-jJAna nahIM hotA, mUla cetanA aura cetanA ke valayoM kI ekatA kI anubhUti hotI hai, unakA bandhana tIvra hotA calA jAtA hai| karma pudgala acetana hai| acetana cetana ke sAtha ekarasa nahIM ho sakatA hai| hamArI kaSAya AtmA hI karma-zarIra ke mAdhyama se use ekarasa karatI hai| mukta AtmA ke sAtha pudgala ekarasa nahIM hotA, kyoMki usameM kevala zuddha caitanya kI anubhUti hotI hai| zuddha caitanya kI anubhUti ke kSaNa karma zarIra kI vidyamAnatA meM 'saMvara'-karma pudgaloM ke sambandha ko rokane vAlA aura usa (karma-zarIra) ke abhAva meM AtmA kA svarUpa hotA hai| kaSAya-mizrita caitanya kI anubhUti kA kSaNa Asrava hai| vaha karma pudgaloM ko AkarSita karatA hai| yahAM jAtIya sUtra kArya karatA hai| sajAtIya sajAtIya ko khIMcatA hai| kaSAya cetana kI pariNatiyAM pudgala mizrita haiN| pudgala pudgala ko TAnatA hai| yaha tathya hamArI samajha meM A jAye to hamArI Atma-sAdhanA kI bhUmikA bahuta sazakta ho jAtI hai| hama adhika-se-adhika zuddha caitanya ke kSaNoM meM rahane kA abhyAsa kareM, jahAM korA jJAna ho, saMvedana na ho| yaha sAdhanA kI sarvocca bhUmikA hai| isIlie jaina AcAryoM ne dhyAna ke lie 'zuddha upayoga' zabda kA prayoga kiyA hai| 'zuddha upayoga' arthAt kevala caitanya kI anubhUti / pratyAkhyAna se saMyama kI cetanA jAgRta ho jAtI hai| saMyama kI cetanA se apane Apa meM lIna rahane kI bAta prApta ho jAtI hai| mana bhItara kI khUTI se baMdha jAtA hai| mana caitanya ke zAMta sAgara meM DubakiyAM lagAne laga jAtA hai| mana jyotipuMja ke prakAza meM itanA AkarSaNa dekhatA hai ki aba vaha bAhara ke aMdhere meM jAnA pasanda nahIM karatA, bhItara hI rahanA cAhatA hai| aisI sthiti meM eka bhISaNa saMgharSa khar3A ho jAtA hai| bhItara ke Asrava, bhItara kI vRttiyAM, Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 amUrta cintana bhItara ke Avega saMgharSarata ho jAte haiN| pramAda aura viSaya - kaSAya apanA kAma zurU kara dete haiM / mUrcchA bhI sakriya ho jAtI hai| rAga-dveSa- ye donoM apanI rakSApaMktiyAM majabUta karane laga jAte haiM / bhayaMkara yuddha chir3a jAtA hai / yaha yuddha sAdhaka ke lie eka avasara hai / AcArAMga meM kahA hai- 'juddhArihaM khalu dullahaM' yuddha kA yaha avasara bahuta hI durlabha hai / sAdhaka ko jamakara morcA lenA hai eka ora se rAga-dve - dveSa AkramaNa karate haiM, dUsarI ora se unake sainika - uttejanA, pramAda, kaSAya AkramaNa karate haiM / sAdhaka una sabako tor3akara hI Age bar3ha sakatA hai| vaha unheM samApta karake hI astitva taka pahuMca sakatA hai| jaba sAdhaka vahAM taka pahuMca jAtA hai, taba use lagatA hai kyoM zvAsa ko dekheM, kyoM zarIra ke caitanya kendra ko dekheM, kyoM anazana kareM, kyoM UnodarI kareM, kyoM saMyama kareM- - yaha sArA jhaMjhaTa hai| sIdhA rAstA hai ki jJAtA draSTAbhAva ko hI dekheM, use hI dekhate raheM / pahuMca jAne vAle ko lagatA hai ki yaha rAstA sIdhA hai, kintu jo abhI taka nahIM pahuMcA hai use yaha rAstA Ter3hA-mer3hA aura kaThina lagatA hai| use paga-paga para jUjhanA par3atA hai| sAre AkramaNa eka sAtha hote haiN| una AkramaNoM ko viphala kie binA eka paira bhI Age nahIM bar3hA jA sktaa| sAdhanA ke prArambha meM isakA anubhava nahIM hotA / kintu jaba sAdhaka dRr3ha nizcaya ke sAtha Age bar3hatA hai aura una sabhI AsravoM tathA vRttiyoM para prahAra karanA prArambha karatA hai, unake sthAyI AsravoM ko chur3Ane kA prayAsa karatA hai, taba ve kruddha sAMpa kI bhAMti phuphakArane lagate haiM / sAMpa bAmbI meM zAMta baiThA hai| hama pAsa se gujara jAte haiM to sAMpa nahIM phuphakAratA / use thor3A-sA bhI cher3eM, vaha kruddha hokara Dasane daur3atA hai / yahI bAta AsravoM aura vRttiyoM kI hai| inakA anAdikAlIna sthAyI sthAna chur3AnA sarala nahIM hai| jyoM-jyoM sAdhaka Age bar3hatA hai, vRttiyAM aura tIvra hotI haiN| jaba sAdhaka sAdhanA ke madhya meM pahuMcatA hai taba ve jamI huI vAsanAeM aura uttejanAeM, itane tIvrarUpa meM ubharatI haiM ki sAdhaka vicalita hone kI sthiti meM A jAtA hai| yadi usa samaya use koI sahAyaka nahIM milatA hai to vaha sAdhanA se cyuta ho jAtA hai / usa samaya yogya guru yA yogya sahAyaka kI AvazyakatA hotI hai| vaha samaya khataranAka hotA hai / usa samaya jo vRttiyAM ubharatI haiM, unakI kalpanA nahI kI jA sakatI ! anokhI - anokhI vRttiyAM ubharatI haiM / sAdhakoM kA yahI anubha hai ki sAdhanA ke madhyakAla meM vRttiyAM tIvra hotI haiM / usa samaya una pa niyantraNa karanA Avazyaka hotA hai / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMvara bhAvanA vartamAna kSaNa kI prekSA atIta bIta gayA, bhaviSya anAgata hotA hai, jIvita kSaNa vartamAna hotA hai / bhagavAn mahAvIra ne kahA-khaNaM jANAhi paMDie / sAdhaka, tuma kSaNa ko jAno / atIta ke saMskAroM kI smRti se bhaviSya kI kalpanAeM aura vAsanAeM hotI haiN| vartamAna kSaNa kA anubhava karane vAlA smRti aura kalpanA donoM se baca jAtA hai| smRti aura kalpanA rAga-dveSa - yukta citta kA nirmANa karatI hai| jo vartamAna kSaNa kA anubhava karatA hai, vaha sahaja hI rAga-dveSa se baca jAtA hai| yaha rAga-dveSa zUnya vartamAna kSaNa hI saMvara hai / rAga-dveSa zUnya vartamAna kSaNa ko jIne vAlA atIta meM arjita karma-saMskAra ke bandha kA nirodha karatA hai 1 isa prakAra vartamAna kSaNa meM jIne vAlA atIta kA pratikramaNa, vartamAna kA saMvaraNa aura bhaviSya kA pratyAkhyAna karatA hai / tathAgata atIta aura bhaviSya ke artha ko nahIM dekhate / kalpanA ko chor3ane vAlA maharSi vartamAna kA anupazyI hokara, karmazarIra kA zoSaNa kara use kSINa kara DAlatA hai 1 bhagavAn mahAvIra ne kahA- 'isa kSaNa ko jAno / ' vartamAna ko jAnanA aura vartamAna meM jInA hI bhAva-kriyA hai / yAMtrika jIvana jInA, kAlpanika jIvana jInA aura kalpanA loka meM ur3Ana bharanA dravyakriyA hai / yaha citta kA vikSepa hai aura sAdhanA kA vighna hai / bhAvakriyA svayaM sAdhanA aura svayaM dhyAna hai| hama calate haiM aura calate samaya hamArI cetanA jAgRta hotI hai, 'hama cala rahe hai' - isakI smRti rahatI hai - yaha gati kI bhAva- kriyA hai / isakA sUtra hai ki - sAdhaka calate samaya pAMcoM indriyoM ke viSayoM para mana ko kendrita na kare / AMkhoM se kucha dikhAI detA hai, zabda kAnoM se TakarAte haiM, gaMdha ke paramANu Ate haiM, ThaMDI yA garma havA zarIra ko chUtI hai- ina sabake sAtha mana ko na jodd'e| sAdhaka calate samaya pAMcoM prakAra kA svAdhyAya na kare- na par3hAe, na prazna pUche, na punarAvartana kare, na artha kA anuciMtana kare aura na dharma-carcA kare, mana ko pUrA khAlI rakhe / sAdhaka calane vAlA na rahe, kintu calanA bana jAe, tanmUrti (mUrtimAna gati ) ho jAe / usakA dhyAna calane meM hI kendrita rahe, yaha gamanayoga hai / zarIra aura vANI kI pratyeka kriyA bhAvakriyA bana jAtI hai, jaba mana kI kriyA usake sAtha hotI hai, cetanA usameM vyApta hotI hai / bhAvakriyA kA sUtra hai-citta aura mana kriyamANa kriyAmaya ho jAe / indriya usa kriyA ke prati samarpita hoM, hRdaya usakI bhAvanA se bhAvita ho, mana usake atirikta kisI anya viSaya meM na jAe, isa sthiti meM kriyA bhAvakriyA banatI hai / 65 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amUrta cintana indriya-saMvara kI prakriyA prazna hotA hai-indriya-saMvara kaise hotA hai ? kyA indriyoM kA saMvara kiyA jA sakatA hai ? kyA jIbha para koI cIja rakhe aura vaha acchI hai yA burI isa bhAva se bacA jA sakatA hai ? kyA sAmane rUpa Ane para vaha sundara hai yA asundara isase bacA jA sakatA hai ? hAM, yaha saMbhava hai| jIbha para cIja rakheM to yaha patA laga sakatA hai ki vaha mIThI hai yA kar3avI yA tikta ? Age kI sthiti meM to yaha patA laganA bhI banda ho jAtA hai| jIbha ke jJAnAMkara apanA kAma banda kara dete haiM, saMvedana kendra bhI apanA kAma samApta kara dete hai| yaha saMbhava hai, kyoMki jaba vyakti saMvedanA kI bhUmikA se Upara uThakara jJAna kI bhUmikA para jAtA hai, caitanya ke anubhava meM jAtA hai, taba saMvedanA kI bhUmikA nIce raha jAtI hai aura jJAna kI bhUmikA Upara A jAtI hai| yaha sambhava hai| isake upAya kA nirdeza karate hue jayAcArya ne likhA hai-'te jityA mana thira karI' mana ko sthira kara indriyoM ko jItA jA sakatA hai| hama loga indriyoM ko jItane kA sIdhA prayatna karate haiN| sIdhA indriyoM ko jItanA kabhI saMbhava nahIM hotaa| AMkha ko jItanA, kAna ko jItanA, jIbha ko jItanA kabhI sambhava nahIM hai| vAstava meM unako jItanA hI nahIM hai| ve lar3atI hI nahIM haiN| indriyAM hamArI jJAnadhArA haiN| unake sAtha lar3ane kI koI AvazyakatA nahIM hai| mana ke sAtha lar3anA Avazyaka hai| jisane mana ko samajha liyA, vaha indriyoM ke sAtha Ane vAlI mUrchA ko samApta kara detA hai| priyatA aura apriyatA, rAga aura dveSa, mUrchA-ye saba mana ke sAtha AtI haiN| ye indriyoM kI jJAnadhArA meM milatI haiN| hama usa mUrchA ko samajheM, moha ko smjheN| vAstava meM use hI samajhanA hai| usako samajha lene para taTasthatA A sakatI hai| iMndriyoM ke saMvara se pahale Avazyaka hai mana kA sNvr| mana kA saMvara hone para indriyoM kA saMvara apane Apa ho jAtA hai| jisa vyakti kA mana zAMta hai, jisakA citta zAMta hai, jisakI buddhi zAMta hai, usake samakSa rUpa Ae to vaha rUpa rUpa hogA. jJeya hogA kintu vikAra nahIM hogaa| jJeya aura vikAra ke bIca bahuta sUkSma bheda rekhA hai| donoM ko alaga samajhanA caahie| zabda, rUpa, rasa, gaMdha aura sparza-ye jJeya haiN| jAnane yogya haiN| samasyA kA hala : samAdhi indriya aura mana kI paridhi meM jIne vAle loga hajAroM-hajAroM prakAra kI samasyAeM bhogate haiN| ye samasyAeM sarakAra nahIM sulajhA sktii| anAja kI Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMvara bhAvanA samasyA, makAna yA kapar3e kI samasyA ko sarakAra sulajhAne meM sakSama hotI hai| kintu mana aura indriyoM kI samasyA ko koI nahIM sulajhA paataa| ina samasyAoM ko sulajhAne meM sakSama hai kevala vyakti kI apanI smaadhi| dUsarA koI upAya nahIM hai| samasyA kA artha hai-Asrava aura samAdhi kA artha hai-sNvr| samasyA kA artha hai mUrchA aura samAdhi kA artha hai-caitanya kA anubhv| eka bAta hai, yadi mUrchA nahIM hotI to AdamI duniyA meM jI nahIM paataa| hara vyakti mUrchA se jur3A huA hai, isalie vaha jI rahA hai| hamAre zarIra kI eka vyavasthA hai| zarIra meM jaba taka kaSToM ko jhelane kI kSamatA hotI hai taba taka vaha jAgRta rahatA hai| jaba kaSTa adhika bar3ha jAtA hai, zarIra use jhelane meM asamartha hotA hai taba AdamI mUJchita ho jAtA hai| jaba bhayaMkara bImArI, avasAda aura kaSTa hotA hai taba AdamI tatkAla mUrchA meM calA jAtA hai| yaha prakRti kI apanI vyavasthA hai ki jAgRta rahakara AdamI utane kaSTa jhela nahIM sakatA, isalie use mUrcchita kara do| yA to zarIra use svayaM mUJchita kara detA hai yA phira DaoNkTara use bAharI sAdhanoM se mUcchita kara detA hai| mUcrchA asamAdhi hai, samasyA hai| caitanya kA anubhava samAdhi hai| sonA samasyA hai aura jAganA smaadhi| hama sote haiM, yaha sabase bar3I samasyA hai| hama jAgate haiM, yaha samAdhi hai| caitanya kA anubhava samAdhi hai| jAgaraNa samAdhi hai, saMvara samAdhi hai| saMyama hamAre bhItara zakti kA anaMta koSa hai| usa zakti kA bahuta bar3A bhAga DhakA huA hai, pratihata hai| kucha bhAga sattA meM hai aura kucha bhAga upayoga meM A rahA hai| hama apanI zakti ke prati yadi jAgarUka hoM to sattA meM rahI huI zakti aura pratihata zakti ko upayoga kI bhUmikA taka lA sakate haiN| zakti kA jAgaraNa saMyama ke dvArA kiyA jA sakatA hai| hamAre mana kI aneka mAMgeM hotI haiN| hama una mAMgoM ko pUrA karate cale jAte haiN| phalata: hamArI zakti skhalita hotI jAtI hai| usake jAgaraNa kA sUtra hai-mana kI mAMga kA asviikaar| mana kI mAMga ke asvIkAra kA artha hai-saMkalpa-zakti kA vikaas| yahI saMyama hai| jisakA nizcaya (saMkalpa yA saMyama) dRr3ha hotA hai, usake lie kucha bhI duSkara nahIM hotaa| zubha aura azubha nimitta karma ke udaya meM parivartana lA dete haiM, kintu mana kA saMkalpa una sabase bar3A nimitta hai| isase jitanA parivartana ho sakatA hai utanA Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 amUrta cintana anya nimittoM se nahIM ho sktaa| jo apane nizcaya meM ekaniSTha hote haiM, ve mahAn kArya ko siddha kara lete haiN| gautama ne pUchA- 'bhante! saMyama se jIva kyA prApta karatA hai ?' bhagavAn ne kahA- 'saMyama se jIva Asrava kA nirodha karatA hai / saMyama kA phala anAsrava hai / jisameM saMyama kI zakti vikasita ho jAtI hai usameM vijAtIya dravya kA praveza nahIM ho sakatA / saMyamI manuSya bAharI prabhAvoM se prabhAvita nahIM hotA / kahA hai, saba kAma ThIka samaya para kro| yadi hama nau baje dhyAna karate haiM aura pratidina usa samaya hI dhyAna karate haiM, mana kI anya kisI mAMga ko svIkAra nahIM karate to hamArI saMyama zakti prabala ho jAyegI / saMyama eka prakAra kA kumbhaka hai| kumbhaka meM jaise zvAsa kA nirodha hotA hai, vaise hI saMyama meM icchA kA nirodha hotA hai / bhagavAn mahAvIra ne kahA- sardI-garmI, bhUkha-pyAsa, bImArI, gAlI, mArapITa - ina saba ghaTanAoM ko sahana karo / yaha upadeza nahIM hai / yaha saMyama kA prayoga hai| sardI lagatI hai / taba mana kI mAMga hotI hai ki garma kapar3oM kA upayoga kiyA jAe yA sigar3I Adi kI zaraNa lI jAe / garmI lagatI hai taba mana ThaMDe dravyoM kI mAMga karatA hai| saMyama kA prayoga karane vAlA usa mAMga kI upekSA karatA hai / vaha mana kI mAMga ko jAna letA hai, dekha letA hai para use pUrA nahIM krtaa| aisA karate-karate mana mAMga karanA chor3a detA hai, phira jo ghaTanA ghaTatI hai vaha sahajabhAva se saha lI jAtI hai / prekSA saMyama hai, upekSA saMyama hai / hama pUrI ekAgratA ke sAtha apane lakSya ko dekheM, apane Apa saMyama ho jaaegaa| phira mana, vacana aura zarIra kI mAMga vicalita nahIM kregii| usake sAtha upekSA, mana, vacana aura zarIra kA saMyama apane Apa sadha jAtA hai / bhagavAn ne kahA viNaetu soyaM kkhimma, esa mahaM akammA jANati pAsati / indriya-viSayoM kA parityAga kA niSkramaNa karane vAlA mahAn sAdhaka akarma (dhyAnastha ) hokara jAnatA, dekhatA hai| saMyama kI niSpatti-saMvara saMyama ke sadhate hI saMvara prApta ho jAtA hai| saMyama hamArI sAdhanA hai aura saMvara usakI niSpatti hai| kisI vijAtIya tattva kA bAhara se na AnA saMvara hai / jaba saMyama kI sAdhanA hotI hai taba bAhara se AnA apane Apa banda ho jAtA hai / jaba saMvara sadhatA hai taba tapa kI cetanA zurU ho jAtI hai| eka AMdolana prArambha ho jAtA hai| jaba taka bAhara se rasada pahuMca rahA thA taba taka bahuta bar3I zakti mila rahI thii| bAhara sArA rasada banda ho gayA, aba jo bhItara hai, usameM bar3A Andolana hone laga jAegA! tapa kI prakriyA eka sAdhanA hai / nirjarA usakI niSpatti hai / nirjarA koI sAdhanA nahIM hai, saMvara koI sAdhanA Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMvara bhAvanA nahIM hai| ye donoM niSpattiyAM haiN| saMyama kI niSpatti hai saMvara aura tapa kI niSpatti hai nirjarA / jaba bAhara se AnA baMda ho jAtA hai aura jo bhItara hai vaha bAhara bhAgane lagatA hai, bhItara rahanA kaThina hotA hai, usa samaya akarma kI sthiti prApta hotI hai / hamArI caMcalatAeM samApta ho jAtI haiM / hamArI pravRttiyAM samApta ho jAtI haiM / sahaja hI sthiratA prApta hotI hai, akarma kI avasthA upalabdha hotI hai| akarma kI sthiti prApta hone ke pazcAt siddhi prApta hotI hai| taba jJAtA aura draSTAbhAva sthira ho jAtA hai / jisa jJAtA aura draSTAbhAva ke lie yAtrA prArambha kI thI, vaha yAtrA sampanna ho jAtI hai| yaha hamArI yAtrA kI maMjila hai| isameM hamArA svarUpa prakaTa ho jAtA hai / hamArA svarUpa hai- siddha, buddha aura mukta / gupta kA prayoga hama kAyotsarga kareM, kAyA kA visarjana kareM, zarIra ko tyAga deM, jIte hue bhI mRtavat anubhava kareM aura zarIra ko bilakula niSkriya, nizceSTa aura pravRttizUnya banAeM | yaha hai kAyagupti, kAyotsarga, kAyA kA utsarga- bahuta bar3I bAta hai kAyA ko chor3a denaa| marane ke bAda hara AdamI zarIra chor3a detA hai yA vaha chUTa jAtA hai, kintu jIte-jI zarIra ko chor3a denA bahuta bar3I sAdhanA hai| bhagavAn se pUchA- kAyaguttayAe NaM bhaMte jIve kiM jaNayai ?' bhagavan! kAyagupti kA pariNAma kyA hai ? bhagavAn ne jaNaya - kAyagupti ke dvArA saMvara hotA hai / ! kahA- ' 69 - kAyaguttayAe NaM saMvaraM do zabda haiM- Asrava aura saMvara / Asrava vaha hai jisake dvArA doSa hamAre bhItara praveza karate haiM / hamArI AtmA meM doSa nahIM hai| hamArI cetanA meM koI gaMdagI nahIM hai / vaha zuddha hai, nirmala hai, svaccha hai / kintu jaise hara makAna ke sAtha daravAje hote haiM, khir3akiyAM hotI haiM, vaise hI cetanA bhI isase mukta nahIM hai| usake sAtha bhI kucha daravAje jur3e hue haiM, kucha jur3I huI haiM khir3akiyAM / usako hama Ava kahate haiN| Asrava arthAt chidra / inake dvArA bAhara se tattva Ate haiM aura hama unase bhara jAte haiM / ve vijAtIya tattva haiM, parAe haiN| jo apanA hotA hai, usase koI khatarA nahIM hotA / parAye se khatare kI sambhAvanA banI rahatI hai| use asvIkAra nahIM kiyA jA sakatA / hama aisA upAya kareM ki Asrava na rheN| ye khir3akiyAM khulI na raheM, ye daravAje khule na raheM, ye nAle khule na raheM, ye cheda khule na raheM / ye sAre gupta ho jaaeN| surakSita ho jaayeN| saMskRta meM gupU rakSaNe dhAtu hai / gupta kA artha hai-saMrakSaNa / kAyagupti kA artha hai - kAyA kI surakSA / hama kAyA se itane surakSita ho gae ki bhItara kisI ke lie avakAza nahIM hai| bAhara se koI A Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 amUrta cintana nahIM sktaa| kevala hama haiM, hamArI cetanA hai, isake sivAya bhItara kucha bhI nahIM hai| isa prakriyA kA nAma hai sNvr| sAdhanA kA carama zikhara : ayoga Avega caitanya kA svabhAva nahIM hai| yaha caitanya ke sAtha utpanna mUr3hatA hai| yaha moha hai, vikRti hai, kintu svabhAva nahIM hai| isIlie yaha sambhAvanA zeSa rahatI hai ki Avega ko nirasta kiyA jA sakatA hai| usa yoga ko dUra kiyA jA sakatA hai jo Akara jur3a gayA hai| use kATA jA sakatA hai| use kATane ke aneka upAya haiM, aneka sAdhana haiN| una saba sAdhanoM meM mahattvapUrNa sAdhana hai-caitanya kA anubhava, saMvara-zuddha upyog| jaba hama caitanya ke anubhava meM hote haiM taba saMvara kI sthiti hotI hai, hamArA saMvara hotA hai| jaba caitanya kA anubhava hotA hai taba koI Avega ho nahIM sktaa| Avega taba hotA hai jaba hamArA caitanya kA anubhava lupta ho jAtA hai| jaba caitanya para mUrchA chA jAtI hai, jaba caitanya para Dhakkana A jAtA hai, taba Avega ko ubharane kA avasara milatA hai| jaba caitanya kI anubhUti hotI hai taba Avega A hI nahIM sktaa| hamArI sAdhanA ko sUtra hai-caitanya kA satata anubhava / jaba caitanya ke anubhava kI sthiti nirantara banI rahatI hai taba hamArA saMvara puSTa hotA rahatA hai| saMvara ke Ate hI dvAra banda ho jaaegaa| caitanya kA anubhava hote hI saba dvAra banda ho jaaeNge| koI dvAra khulA nahIM rhegaa| usa samaya na Avega A sakatA hai, na uttejanA A sakatI hai aura na vAsanA A sakatI hai| kucha bhI nahIM A sktaa| saba vicchinna ho jAte haiN| isIlie bhagavAn mahAvIra ne kahA ki sAdhanA kA carama zikhara hai-'ayoga' / vahAM saba yoga samApta ho jAte haiN| yaha 'ayoga' zabda bar3A jaTila hai| sabhI AcAryoM ne zabda cunaa-'yog'| unhoMne kahA yoga kI sAdhanA kro| bhagavAn mahAvIra ne kahA-'nahIM, ayoga kI sAdhanA kro| yogoM ko samApta karo, sambandhoM ko todd'o|' isase kyA hogA? isase saba kucha ghaTita ho jaaegaa| kyoMki pAnA kucha bhI nahIM hai| bAhara se lenA kucha bhI nahIM hai| hama saba apane Apa meM paripUrNa haiN| bAhara jitanI vastueM haiM. unheM chor3anA hI hitakara hai| antima zikhara hai-ayog| jaba samyaktva kA saMvara ho jAtA hai, vrata kA saMvara ho jAtA hai, apramAda kA saMvara ho jAtA hai, akaSAya kA saMvara ho jAtA hai, taba antima zikhara AtA hai-ayoga sNvr| jahAM hamane sAre sambandha kATa DAle, vahAM ayoga ho jAtA hai| vahAM pUrNa vikAsa ho jAtA hai, paramAtmA kI pUrNa sthiti upalabdha ho jAtI hai| ayoga saMvara ke ghaTita hote hI jo paudgalika sambandha AtmA ke sAtha haiM, ve saba eka sAtha vicchinna ho jAte haiN| usa samaya hamArA astitva ujAgara hotA hai| Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirjarA bhAvanA vijAtIya dravya saMcita hotA hai taba zarIra asvastha banatA hai| usake nikala jAne para zarIra svastha bana jAtA hai| bAharI saMcaya kA nirjaraNa hone para mAnasika caMcalatA ke hetu apane Apa samApta ho jAte haiN| nirjarA kA hetu tapasyA hai| jo sAdhaka tapasyA kA artha nahIM jAnatA, vaha dhyAna kA marma nahIM jAna sktaa| bhItara kA AkramaNa __ AMkheM banda kara liiN| mana ko ekAgra karane kA abhyAsa kiyaa| 'sarvendriya saMyama-mudrA' kara bAhara se saMbaMdha viccheda kara ddaalaa| aba bAhara se na zabda A rahA hai, na rUpa aura rasa A rahA hai| saba kucha banda hai| kintu mastiSka meM lAkhoM-karor3oM, asaMkhya zabda, rUpa, gaMdha kaida kie hue haiN| hajAroM-lAkhoM varSoM se yaha krama cala rahA hai| bAhara se eka bAra banda kara dete haiN| kintu jaba ye bhItara meM saMgRhIta zabda, rUpa ubharate haiM taba AdamI vismaya se bhara jAtA hai| jo vyakti dhyAna se pUrva sthira thA, itanA caMcala nahIM thA, vaha ekAgra hote hI itanA caMcala ho jAtA hai ki jisakI hama kalpanA bhI nahIM kara skte| dhyAna deM-zabda kahAM se A rahe haiM ? bAhara kA daravAjA banda hai| bAhara se koI praveza nahIM kara paataa| jaba koI bAhara se praveza karatA thA, taba bhItara kA soyA par3A thaa| jaba bAhara se koI nahIM A rahA hai to bhItara vAle ko jAgane kA avasara mila jAtA hai| jaba cetana mana jAgatA hai taba avacetana mana soyA rahatA hai| manovijJAna kI bhASA meM kahA jAtA hai jaba konziyasa mAiNDa kAma karatA hai, taba sabakonziyasa mAiNDa kAma nahIM krtaa| sthAnAMga sUtra kA kathana hai-jaba saMyamI jAgatA hai taba usake zabda, rUpa, gaMdha, rasa aura sparza-ye pAMca soe rahate haiN| jaba saMyamI sotA hai taba ye pAMcoM jAga jAte haiN| jaba cetana mana jAgatA hai taba bhItara kA taMtra soyA rahatA hai| jaba hama isa cetana ko sulA dete haiM taba bhItarI mana jAga jAtA hai| jaba bAharI mana jAgatA rahatA hai taba bhItara kA bhaMDAra bharatA jAtA hai aura eka dina aisA A sakatA hai ki eka bhISaNa visphoTa hotA hai aura AdamI use jhela nahIM paataa| jaba cetana mana jAgRta rahatA hai taba hameM jJAta hotA hai ki bhItara kyA-kyA hai| jaba taka saphAI kA prayatna nahIM kiyA jAtA taba taka kucha bhI patA nahIM lgtaa| Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 samAdhi hai zodhana kI prakriyA samAdhi zodhana kI prakriyA hai / jaba vaha prakriyA calatI hai taba zabda jAgate haiM, bhAvanAeM jAgatI haiM, aise zabda aura aisI bhAvanAeM jinakI kalpanA bhI nahIM kI jA sktii| jo AdamI bhalA aura sajjana dikhAI detA rahA hai, vaha bhI acAnaka hiMsaka aura beImAna ho jAtA hai| usake mana meM burAI kI bhAvanA jAgatI hai, hiMsA kI bAta ubharatI hai, AtmahatyA ke vicAra Ate haiM, corI kI bhAvanA jAgRta hotI hai| gRhastha meM hI nahIM, sAdhu-saMnyAsI meM bhI aisA parivartana hotA hai| jaba vaha dhyAna kI gaharAiyoM meM jAtA hai taba saMskAra ubharate haiM aura pariNAma svarUpa ye sArI vRttiyAM jAga jAtI haiN| svayaM ke mana meM ina vRttiyoM ke prati glAni hotI hai / vaha socatA hai- are, yaha kyA ? maiMne kabhI ina nimna vRttiyoM ko poSaNa diyA hI nahIM, phira ye kyoM ubhara rahI haiM ! ye vRttiyAM isIlie ubharatI haiM ki unake mUla saMskAra cetanA kI gaharAI meM dabe hote haiM / dhyAna se ve jaba cher3e jAte haiM taba viparIta bhAvanAeM AtI haiM aura vyakti ko badala detI haiN| kevala AMkha banda kara lene mAtra se, kevala pratisaMlInatA kA abhyAsa kara lene se yA priyatA yA apriyatA kI bhAvanA ko sAdha lene se samasyA kA samAdhAna nahIM hotaa| samasyA kA samAdhAna taba hotA hai jaba bhItara meM rahe hue zabda, rUpa, rasa, gandha aura sparza ke bhaNDAra ko rikta karanA jAna leN| jaba yaha rikta yA recana karane kI prakriyA sIkha lI jAtI hai taba vaha bhaMDAra khAlI ho jAtA hai| yahI nirjarA kI prakriyA hai / nirjarA : recana kI prakriyA dharma ke kSetra meM yaha prazna pUchA jAtA hai ki kyA dharma ke pAsa koI recana kA upAya hai ? dharma damana sikhAtA hai| vaha kahatA hai- gusse ko dabAo, kAmavAsanA kA damana karo, bhaya aura ahaM ko dabAo / dharma kevala dabAne kI hI bAta karatA hai| yaha sahI nahIM hai / dharma ne kabhI damana nahIM sikhAyA / usake pAsa nirjarA kA siddhAMta hai| nirjarA kA artha hai-recana / jo bhItara saMcita hai usako bAhara nikAlanA, yaha hai nirjraa| itanA nikAlanA, itanA recana karanA ki bhItara meM jo saMcita hai, kevala vahI samApta na ho jAeM, balki saMcita karane kA taMtra bhI samApta ho jaae| jaba kisI paMchI kI pAMkheM rajoM se bhara jAtI haiM taba vaha apanI pAMkhoM ko prakaMpita kara sAre rajakaNoM ko jhAr3a detA hai| isI prakAra itanA prakaMpana karo ki sArA dabAva samApta ho jAe, bAhara nikala jAe, recana ho jAe / yaha nirjarA kI prakriyA hai / yaha kevala krodha yA bhaya ke tanAva ko samApta karane kI amUrta cintana Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirjarA bhAvanA 73 hI prakriyA nahIM hai, kintu krodha aura bhaya ke mUla taMtra ko miTAne kI prakriyA hai| isa prakriyA ke dvArA hI UrjA kI UrdhvayAtrA, cittavRttiyoM kI nirmalatA, dharmadhyAna aura zukladhyAna kI sthiti upalabdha hotI hai| nirjarA kA mUla hetu tapasyA hai| tapasyA ke dvArA tIna bAteM phalita hotI 1. UrjA kA adhika saMcaya / 2. UrjA kA alpa vyaya / 3. UrjA kI uurdhvyaatraa| yaha ghaTita hone para jyotipuMja ke sAtha sAdhaka kA samparka sthApita ho jAtA hai| vaha razmi jo 'maiM hUM'-itanI-sI pratIta hotI thI vaha jyotipuMja meM mila jAtI hai| aura taba 'maiM hUM' badala jAtA hai| kevala hai' zeSa raha jAtA hai 'maiM' kI bAta samApta ho jAtI hai| jo razmiyAM bikharI par3I thIM, jo eka jAlIdAra Dhakkana se chana-chanakara bAhara phaila rahI thIM, ve sArI razmiyAM simaTakara jyotipuMja meM lIna ho jAtI haiN| usa samaya jyotipuMja ke sAkSAtkAra kA prazna bhI samApta ho jAtA hai| vahAM kauna jyotipuMja aura kauna maiM-yaha bheda miTa jAtA hai| saba kucha jyotimaya bana jAtA hai| Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma bhAvanA bhagavAn mahAvIra se pUchA gayA-'dharma kI zraddhA se kyA hotA hai ? usakA pariNAma kyA hotA ?' bhagavAn ne kahA-'dharma-zraddhA se anautsukya paidA hotA hai| utsukatA samApta ho jAtI hai|' jina spaMdanoM ke prati, paudgalika spaMdanoM ke prati utsukatA thI, vaha dharma kI zraddhA jAgane se miTa jAtI hai| sArI utsukatA samApta ho jAtI hai| utsukatA samApta hote hI adhyAtma ke spaMdanoM kA anubhava hone laga jAtA hai| dharma bhAvanA dharma kA artha hai svabhAva aura ve sAdhana jinase vyakti svayaM meM pratiSThita hotA hai| dharma ko prANa, dvIpa, pratiSThA aura gati kahA hai| vyakti jaba dharma ko jAna letA hai, usase samyak paricita ho jAtA hai taba usake lie jo kucha hai vaha saba dharma hI hai| merI dRSTi meM dharma kI paribhASA hai___ * dharma hamAre jIvana kA vaha Aloka hai jo hamArI indriyoM ko, mana ko aura buddhi ko Alokita karatA hai, prakAza se bhara detA hai| dharma vaha hai jo hamAre jIvana kI andhakAramaya saMskAroM kI paratoM ko prakAzamaya banAtA hai| dharma vaha hai jo indriyoM ko, buddhi ko aura mana ko nirmala banAtA hai| * dharma vaha hai jo indriya, buddhi aura mana ko zaktizAlI banAtA hai| koI bhI vyakti aMdhakAra kI guphA meM nahIM rahanA cAhatA, koI bhI vyakti ajJAnI nahIM rahanA cAhatA tathA koI bhI zaktizAlI vyakti vIryahIna nahIM rahanA caahtaa| saba vyakti prakAzI, jJAnI aura vIryavAn bananA cAhate haiN| atIta kA zodhana karanA, atIta ke khajAne ko khAlI karanA, yaha hai dharma / yahI hai dhyAna kA pariNAma yA uddezya / atIta ke pariNAmoM se baca jAnA dharma kA uddezya nahIM hai| yaha ho sakatA hai ki Aja kisI vyakti ne dharma kI ArAdhanA prArambha kI. vaha atIta ke prati jAgarUka bana gayA, atIta meM jo bhaMDAra bharA thA, usake prati itanA jAgarUka ho gayA ki vaha use prabhAvita kara skegaa| atIta ke saMskAroM ke udaya meM usane eka rukAvaTa paidA kara dii| dharma kI ArAdhanA kA artha hai vartamAna meM jAgarUka Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma bhAvanA 75 rhnaa| vartamAna meM jAgarUka rahane vAlA vyakti eka pratirakSA paMkti khar3I kara detA hai aura taba vaha atIta ke saMskAroM ke prabhAva se baca jAtA hai| zarIra roga se bacatA hai, vaha davAiyoM se nahIM bctaa| yaha apanI pratirakSA paMkti se bacatA hai| hamAre zarIra meM eka pratirakSA paMkti hai, jo roga ke kITANuoM se lar3atI rahatI hai| pUrA zarIra roga ke kITANuoM se bharA par3A hai| ve usI meM pala rahe haiM puSTa ho rahe haiN| phira prazna hotA hai ki AdamI svastha kaise raha pAtA hai? zarIra meM kITANu hai, phira bhI hama svastha isalie raha pAte haiM ki zarIra meM pratirodhAtmaka zakti hotI hai| vaha eNTIbaoNDI hai| yaha prati-zarIra roga se bacAtA hai, kITANuoM ko samApta karatA hai| unake AkramaNa ko viphala banA detA hai| yadi yaha pratirodhAtmaka zakti nahIM hotI, yadi yaha prati-zarIra kI prakriyA nahIM hotI to kabhI AdamI bistara ko chor3a hI nahIM sktaa| hama dhyAna kA prayoga karate haiM, dharma kI ArAdhanA karate haiM to isakA artha hai ki hama saMskAra ke sAmane prati-saMskAra paidA kara rahe haiN| jo karma kA khajAnA hameM prabhAvita karatA hai, jo saMskAra hameM prabhAvita kara rahe haiM, unake samakSa aisI pratirodhAtmaka paMkti khar3I kara dete haiM ki hama saMskAroM ke prahAroM se baca jAte haiN| yaha hai dharma kA pariNAma aura dhyAna kA pariNAma / hama isa tathya ko vismRta kara kaha dete haiM ki dhArmika ke jIvana meM vaha vipatti kyoM AyI ? are, dhArmika kauna-sA bar3A AdamI hai? dhyAna karane vAlA kauna-sI tIsarI duniyA se AyA huA hai ? Aja dharma karane vAlA yA dhyAna karane vAlA bhI atIta se baMdhA huA hai| na jAne atIta meM usane kyA-kyA kiyA thaa| aparAdha kA citta usameM vidyamAna thaa| kitane logoM ke jIvana meM usane kitane prakAra ke vighna paidA kie the| bAdhAeM DAlI thiiN| Aja yadi usake jIvana meM vighna-bAdhAeM AtI haiM to vaha kahatA hai, maiM acchA kAma karanA cAhatA thA, para vighna A gyaa| are, tuma apane atIta ko dekho| tumane kitane vighna kiye the, kitanI antarAya paidA kI thI? una sabakA pariNAma Aja tumheM bhugatanA par3a rahA hai| ___ AdamI acche kAma prArambha karatA hai to hajAroM vighna sAmane A khar3e ho jAte haiN| bure kAma karo, avarodha paidA karane vAle kama mileNge| acche kAma karo, avarodha paidA karane vAle ekatrita ho jaaeNge| aisA hotA hai| yaha saMsAra kA krama hai| dhArmika kauna ? dharmadhyAna vastu-satyoM ko khojane kI mahattvapUrNa prakriyA hai ? yaha koI dharma-adharma kA dhyAna nahIM hai, kintu dharmoM kA dhyAna hai, vastu ke paryAyoM kA dhyAna hai| isase vastu ke rahasyoM kA udghATana hotA hai| Aja vaijJAnika jagat meM jo bahuta sArI khojeM ho rahI haiM, una khojoM ke pIche dharma-dhyAna hI kAma kara rahA Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amUrta cintana hai / khojanA koI burI bAta nahIM hai / khoja cAhe eka vaijJAnika kare yA eka adhyAtmavettA kare, sAdhaka kare / khoja - khoja hai| vaha ArttadhyAna yA raudradhyAna nahIM hai / zarta itanI hai ki usa khoja ke sAtha rAga-dveSa kI zrRMkhalA hai / kintu jahAM zuddha satya kI khoja hai vahAM kevala tattva ko khojanA hai ki paramANu kyA hai ? ilekTraoNna kyA hai ? proTona kyA hai ? nyUTraoNna kyA hai ? nyUkliyasa kyA hai ? yaha sArI tattva kI khoja hai| yaha dharma- dhyAna hai / isa prakAra mAnasika samasyAoM ko khojanA, saMkalpa zakti ke prabhAva ko khojanA- ye sArI cIjeM vaijJAnika kara rahe haiN| jo khojeM adhyAtma ke sAdhaka ko karanI cAhie thIM ve sArI khojeM eka vaijJAnika kara rahA hai / adhyAtma-sAdhaka isa ora supta hai, udAsIna hai / kintu vaijJAnika jAgarUka hai, prayatnazIla hai / yaha adhyAtma jagat ko bahuta bar3I cunautI. hai / vaijJAnika ni:spRha bhAva se, rAga-dveSa rahita bhAva se yaha kArya kara rahA hai satya kI khoja koI bhI kare, vaha satya taka pahuMcatA hai| hama kyoM nahIM mAneM ki satya kI khoja karane vAlA, cAhe phira vaha vaijJAnika ho yA sAdhaka usa aMza meM adhyAtma kA sAthI hai jisa aMza meM vaha rAga-dveSa se zUnya hokara satya kI khoja meM lagA rahatA hai / isa marma ko samajhanA cAhie aura sAdhakoM ko satya kI khoja meM laga jAnA cAhie / | 76 hama kaise jAna sakeM ki vyakti meM dharma- dhyAna kA avataraNa huA hai yA nahIM ? kasauTI kyA hai ? prAcIna sAdhakoM ne isakI kasauTI bhI batAI hai / jaba dharma- dhyAna kA avataraNa hotA hai taba vyakti meM artha kI khoja spaSTa ho jAtI hai / koI samasyA sAmane AyI, tattva sAmane AyA aura aisA lage ki usakA samAdhAna likhA huA-sA hai, to samajhanA cAhie ki vyakti meM dharma-dhyAna ghaTita ho rahA hai| vastu-satya kI khoja karate-karate bahuta sArI bAteM sahaja hI prakaTa ho jAtI haiN| eka bIja milA aura usakA sArA rahasya prApta ho jaaegaa| eka vAkya ke AdhAra para vaha sArI bAta samajha legA / padAnusAritA, bIjabuddhi, koSThabuddhi-ye saba dharma-dhyAna karane vAle vyakti ke lakSaNa haiN| dharma- dhyAna kI anubhUti AMtarika adhika hai aura bAharI km| yaha AMtarika kasauTI hai / vyakti svayaM isakA anubhava kara sakatA hai ki usameM dharma-dhyAna utara rahA hai| usakA zIla badala jAtA hai| usakA svabhAva badala jAtA hai| usameM maitrI kI bhAvanA jAga uThatI hai / usameM ahiMsA prasphuTita hone lagatI hai / usameM satya kI prabala niSThA kA udaya hotA hai / acaurya kA vikAsa hotA hai / usameM vAsanAoM kI virati hotI hai / usameM madhyasthabhAva prakaTa hotA hai| usakI mUrcchA ghaTatI hai| ye saba dharma - dhyAna kI AMtarika kasauTiyAM haiM / 1 I dharma- dhyAna kI bAharI kasauTiyAM bhI haiN| isase zarIra kI nizcalatA sadhatI Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma bhAvanA 77 hai| baiThate hI zarIra nizcala ho jAe to samajhanA cAhie ki dharma-dhyAna utara rahA hai| jaba hAtha, paira, vANI Adi kA asaMyama samApta ho jAtA hai taba mAnanA cAhie ki dharma-dhyAna kA avataraNa huA hai| ye do bAharI lakSaNa haiN| tIsarA lakSaNa hai-zvAsa kI mNdtaa| zvAsa teja hai to samajha lenA cAhie ki dharma-dhyAna meM praveza nahIM huA hai| zvAsa maMda hai to dharma-dhyAna ghaTita ho rahA hai| yaha kasauTI jaina AcAryoM kI hIM nahIM hai, haTha-yoga kI bhI yaha kasauTI hai| zvAsa itanA manda ho jAtA hai ki patA hI nahIM calatA ki vaha cala rahA hai| isa prakAra zvAsa kI maMdatA, vRttiyoM kI sthiratA, vyavahAra meM uttejita nahIM honA-ye saba kasauTiyAM haiN| dharma-dhyAna zuddha lezyAoM ke AlaMbana se hotA hai / taijasa, padma aura zukla-ye tIna zuddha lezyAeM haiN| ye jitanI hotI haiM, utanA hI dharma-dhyAna hotA hai| ina lezyAoM ke abhAva meM rAga-dveSa A jAtA hai| dharma-dhyAna dharma-dhyAna nahIM rhtaa| taijasa lezyA kA kAma hai AnaMda kA anubhava karAnA, sukhAsikA-itanI sukhAsikA ki paudgalika jagat meM usakI koI tulanA nahIM hai| eka varSa taka samyak prakAra se tejolezyA kI sAdhanA karane vAlA sarvArthasiddha ke devoM ke sukhoM kA atikramaNa kara detA hai| padmalezyA se zAMti prakaTa hotI hai| mana kI itanI zAMti, kaSAyoM kI itanI zAMti ki usakI koI sImA nahIM rhtii| zuklalezyA se vItarAgatA, kaSAyoM kI nirmalatA, mana kI nirmalatA, citta kI zuddhi prakaTa hotI hai| jo vyakti AnaMdita rahatA hai, nirantara AnaMda kA anubhava karatA hai to samajha lenA cAhie ki dharma-dhyAna jIvana meM utarA hai| jIvana yadi zAMti se ota:prota ho to mAnanA cAhie ki dharma-dhyAna jIvana meM vyApta hai| citta kI nirmalatA ho, koI pravaMcanA na ho, ThagAI na ho, Age-pIche kucha aisA bartAva na ho to dharma-dhyAna kA avataraNa samajha lenA caahie| ___ dharma-dhyAna ke lie zraddhA, svAdhyAya aura bhAvanA apekSita hai, yaha usake lakSaNa, AlaMbana aura anuprekSAoM se phalita hotA hai| dharma kA manovaijJAnika vizleSaNa eka bAra svarNa ne svarNakAra se kahA, 'tuma mujhe agni meM DAlate ho, isakA mujhe du:kha nhiiN| lohe se mujhe pITate ho, isakA bhI mujhe duHkha nhiiN| lekina duHkha isa bAta kA hai ki tuma mujhe ciramiyoM se tolate ho|' ThIka yahI vedanA samajhadAra vyakti ke mana meM hotI hai| jaba vaha sunatA hai ki dharma aphIma kI golI hai yA nikammI cIja hai| kintu merI yaha mAnyatA hai ki vyakti zvAsa ke binA jI sakatA hai, (cAhe kucha kSaNa taka hI shii)| lekina dharma ke binA do kSaNa bhI jIvita nahIM raha sktaa| darzana kI bhASA meM dharma kI paribhASA hai AtmA kI zuddhi hI dharma hai| sAhitya Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 amUtte cintana kI bhASA meM dharma kI paribhASA hai-jisake dvArA jJAna, Ananda aura zakti kA vikAsa ho, vahI dharma hai| manovijJAna kI bhASA meM dharma kI paribhASA hai-smtaa| samatA dharma hai aura viSamatA adhrm| yaha eka kasauTI hai| eka jamAnA thA arthavAda kA / loga kisI bhI cIja ko bar3hA-car3hAkara kahate the| jaise agara tuma krodha karoge to kAle ho jAoge yA amuka kAma karoge to svarga meM jAoge aadi-aadi| lekina Aja vaha sthiti nahIM rhii| Aja kA buddhivAdI ina bAtoM para vizvAsa nahIM kregaa| lokamAnya tilaka ko pustakoM se behada pyAra thaa| unhoMne eka bAra kahA thA, 'agara maiM naraka meM bhI jAUM aura vahAM mujhe pustakeM mila jAeM to maiM svarga kI kAmanA nahIM karUMgA, vahI mere lie svarga bana jaaegaa|' Aja vyakti naraka se DaratA nahIM hai| AcArya haribhadra ne tIna prakAra ke vyakti batAye haiM-maMda, madhyama aura prAjJa / tInoM ko alaga-alaga tarIkoM se samajhAyA jaae| manda vyakti ko kaheM, agara tuma burA karoge, pApa karoge to naraka meM jaaoge| madhyama vyakti ko vastu-sthiti samajhAyI jAe-yaha kAma burA hai, aisA karane se tumhArA ahita hogaa| prAjJa vyakti ko tattva kyA hai, yaha samajhAne kI AvazyakatA hai| kauna-sA kAma karane se kisa prakAra kI pratikriyA hogI, yaha samajha lene para prAjJa vyakti svata: sahI mArga apanA letA hai| krodha kA asara hotA hai hamAre mana, vacana aura zarIra para / sAdhAraNa vyakti svayaM isakA anumAna nahIM lagA sakatA, kintu isakA manovaijJAnika vizleSaNa karane para hama dekheMge ki krodhI vyakti kA rakta viSama bana jAtA hai| krodha meM DUbI huI mAtA dvArA bacce ko stana-pAna karAne para kabhI-kabhI bacce kI mRtyu ho jAne ke udAharaNa bhI sAmane Aye haiN| ghRNA se AMtoM meM chAle ho jAte haiM, dasta lagane lagate haiN| IrSyA se dhAva va muMha meM chAle ho jAte haiN| yahAM taka ki nabbe pratizata bImAriyAM mAnasika azuddhi kI upaja hai aura dasa pratizata zArIrika / Ayurveda kA mata hai ki krodha, mAna, lobha, IrSyA va bhaya Adi se mandAgni ho jAtI hai| jo rasa banatA hai vaha kabhI kama aura kabhI adhika banane lagatA hai, isake kAraNa pAcana para bhayaMkara prabhAva par3atA hai| krodha, bhaya, lobha Adi durguNoM ke kAraNa aneka bAra mRtyu taka ho jAtI hai| ___ina saba burAiyoM aura durguNoM kA pratikAra manovaijJAnika DhaMga se kiyA jAe, isalie hameM dharma kI ora mur3anA pdd'egaa| lekina kevala rUr3hi nibhAnA hI dharma nahIM hai| sAmAyika kA artha samajhe binA eka muhUrta taka mukha-vastrikA muMha para bAMdha kara baiThe rahanA hI sAmAyika nahIM hai| sAmAyika kA artha hai-smtaa| manarUpI ghor3e para lagAma lagAye binA lar3AI, nindA Adi vicAroM va rAga-dveSa Adi bhAvoM para roka lagAye binA zuddha sAmAyika kA phala bhI kahAM se prApta hogA ? Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma bhAvanA dharma kA mUla tattva hai kaSAya-mukti / jo vyakti kaSAya se mukta hotA hai vahI sahI artha meM dhArmika hai / krodha, mAna, mAyA, lobha, bhaya, ghRNA, hInabhAvana kI manovRtti Adi adharma haiM / dharma unake mana meM TikatA hai, jo zaktizAlI haiM pavitra haiM, bhaya rahita haiN| abhaya dharma hai, samatA dharma hai, kSamAzIlatA dharma hai, dUsare kI unnati dekhakara sabake vikAsa kI icchA karanA dharma hai. mitratA kI bhAvana kA vikAsa karanA dharma hai / krodha nahIM karanA, RjutA, saralatA, santoSa dharma hai duniyA meM kauna samarthana nahIM karegA isa paribhASA kA ? jaina navakAra maMtra kA pATha karatA hai to vaidika gAyatrI kA eka musalamAna kurAna kA pATha karatA hai to IsAI bAibila kA / yahI bheda A sakatA hai, lekina uparyukta bAtoM ke lie kisI meM antara nahIM aaegaa| ye bAteM sampradAyAtIta haiM dharma hamAre lie zaraNa dene vAlA hai, kintu loga Aja dharma kA upayoga karana nahIM jAnate / dharma kA vizleSaNa sahI dRSTikoNa se kiyA jAe to nizcita rUpa se Apake svastha va sukhI jIvana bitAne kA sAdhana mila jAegA / tyAga kI zakti kA utsa : dharma kI cetanA dharma kI sabase bar3I zakti hai -tyAga kI zakti / duniyA meM koI bhI tattva aisA nahIM hai jo tyAga kI zakti paidA kara ske| eka mAtra dharma kI cetanA se vyatti meM tyAga karane kI kSamatA AtI hai / saMsAra ke sAre zAstra bhoga kI bAta sikhAte haiM, baTorane kI bAta aura indriyoM ke viSayoM ke sevana kI bAta sikhAte haiM / eka mAtra dharma kI cetanA vyakti ko tyAga sikhAtI hai| vaha kahatI hai- tyAga karo, viSaya kA parityAga karo / anupalabdha ko upalabdha karane kA prayatna mata karo / kintu Aja mUla para hI kuThArAghAta ho cukA hai / caritra kI cetanA jaba lupta ho jAta hai, taba vyakti ke mana meM yaha vicAra uThatA hai ki caritravAn duHkha pAtA hai aura caritrahIna sukha bhogatA hai| jaba yahI vicAra dRDhamUla bana jAtA hai taba usa vyatti kA, samAja kA yA rASTra kA caritra pakSa kabhI ujjvala nahIM raha sktaa| ve kabhI unnati ke zikhara kA sparza nahIM kara sakate / dharma kA eka mAtra uddezya hai - nirjarA / usakA ekamAtra lakSya hai - purAne saMskAroM ko kSINa karanA / caitanya kI upalabdhi dharma-sAdhanA se hI saMbhava hai / jo caitanya ko upalabdha karAe, purAne saMskAroM ko miTAe bhaya ko naSTa kare. pralobhana se Upara uThAe, vahI dharma hai, vahI adhyAtma hai / 79 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ loka-saMsthAna bhAvanA sampUrNa vizva, jo puruSAkRti hai, kA cintana karanA loka bhAvanA hai| jar3a aura cetana kA yaha AvAsasthala hai| manuSya, pazu, sthAvara, sUrya, candra, nAraka, deva aura muktAtmA (siddhi-sthAna)-ye saba loka kI sImA ke antargata haiN| sAdhaka loka kI vividhatA kA darzana kara aura usake hetuoM kA vicAra kara apane anta: sthita cetanA (AtmA) kA dhyAna kre| yaha soce-rAga aura dveSa kI uThane vAlI taraMgoM kA yaha pariNAma hai| loka-bhAvanA kA abhiprAya hai isa vaividhya aura vaicitrya kA samyag avalokana kara svayaM ko satata taTastha banAe rkhnaa| yaha loka vividhatAoM kI raMgabhUmi hai| isameM aneka saMsthAna aura aneka pariNamana haiN| una saba meM ekatva yA samatva kI anubhUti kara ghRNA, abhimAna aura hIna bhAvanA para vijaya pAyI jA sakatI hai| samatva kI sAdhanA ke lie isa bhAvanA ke abhyAsa kA bahuta mahattva hai| bAhara se bhItara kI ora bhagavAn mahAvIra ne isakA upAya batAte hue kahA-eka kachuA hai| jaba koI kaThina sthiti paidA hotI hai, pakSI use nocane Ate haiM, siyAra Adi use khAne Ate haiM, koI asurakSA utpanna ho jAtI hai, bhaya utpanna hotA hai, taba tatkAla vaha apanI khAla meM calA jAtA hai| prakRti ne use aisI khAla bhI dI hai jo usake lie DhAla kA kAma karatI hai| prAcIna kAla meM jaba talavAroM aura bhAloM se yuddha hotA thA, taba yoddhA apane hAtha meM DhAla rakhate the| vaha bhI kachue kI khAla se hI banatI thii| kachuA apanI khAla ke bhItara jAne ke bAda saba prakAra se surakSita bana jAtA thaa| kyA hamAre pAsa bhI aisI koI DhAla hai jisameM pahuMcakara hama pApoM se baca sakeM ? hamAre mana meM vAsanA ubharatI hai| hamAre Upara vAsanA kA AkramaNa hotA hai, krodha kA AkramaNa hotA hai, Aveza kA AkramaNa hotA hai| kyA koI upAya hai ina AkramaNoM se bacane kA? hAM, hai upAya / bhagavAn ne kahA-jaise kachuA bAharI AkramaNa se bacane ke lie apanI DhAla meM calA jAtA hai, vaise hI tuma adhyAtma meM cale jaao| bhItara cale jAo, andara praveza kara lo, surakSita ho jaaoge| jaba taka mana bAhara bhaTakatA hai taba taka vAsanAeM ubharatI haiM, Aveza ubharate haiM aura jo sthitiyAM cintA, bhaya aura du:kha utpanna karane vAlI haiM ve sArI ubharatI haiM, ubhara Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ loka-saMsthAna bhAvanA sakatI haiN| tuma bhItara cale jAo, cetanA ke jagat meM cale jAo, cetanA kA naikaTya prApta kara lo, surakSita ho jAoge, pUrNa surakSita / koI khatarA nahIM koI bhaya nahIM / yaha jvalaMta zakti hai / isakA anubhava kiyA jA sakatA hai / kachue kI upamA sAdhaka ke lie gItA, buddha vacana, mahAvIra vANI Adi meM sarvatra prayukta huI hai| kachuA bhayabhIta sthAna meM tatkAla apane aMgoM ko sameTa kara surakSita ho jAtA hai / sAdhaka ke lie kachue kI vRtti Avazyaka hai / vaha apanI pravRttiyoM ko satata sameTe rkhe| bAhara bhaya hI bhaya hai| jahAM bhI anupayukta - pramatta huA ki baMdhA / mukti ke lie apramattatA Avazyaka hai 81 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bodhi-durlabha bhAvanA __ manuSya kA janma durlabha hai aura bodhi usase adhika durlabha hai| yahUdI santa maunIja ke mRtyu kI velA sannikaTa thii| purohita pAsa meM khar3A mantra par3ha rahA thaa| usane kahA-'mUsA kA smaraNa karo, yaha antima kSaNa hai|' maunIja ne AMkheM kholI aura kahA, 'haTo yahAM se| mere sAmane nAma mata lo musA kaa|' purohita ko Azcarya huA, saba dekhate raha ge| yaha kaisI bAta ! purohita ne kahA-'jIvana bhara jinakA gIta gunagunAyA, hajAroM logoM ko sandeza diyA aura aba yaha kyA kaha rahe ho ? jindagI kI sArI pratiSThA dhUla meM milA rahe ho ?' maunIja ne kahA, 'maiM jAnatA huuN| kintu abhI prazna vaiyaktika hai| mUsA yaha nahIM pUregA ki tuma mUsA kyoM nahIM hue, vaha pUchegA ki tuma maunIja kyoM nahIM hue ?' svayaM kA honA bodhi hai| jIvana meM saba kucha pAkara bhI jisane bodhi nahIM pAI, usane kucha nahIM pAyA aura bodhi pAkara jisane aura kucha nahIM pAyA usane saba kucha pA liyaa| marane ke bAda saba kucha chUTa jAtA hai, kho jAtA hai, vaha hamArI apanI sampatti nahIM hai| saMbodhi apanI sampatti hai, use khojanA hai| aneka-aneka yoniyoM meM janme aura mare, kintu svayaM ke astitva ko nahIM phcaanaa| janma ke pUrva aura marane ke bAda bhI jinakA astitva akhaNDa rahatA hai, usakI khoja meM nikalanA bodhi bhAvanA kA abhiprAya hai| AcArya zubhacandra ne likhA hai-'bhAvanAoM meM ramaNa karatA huA sAdhaka isI jIvana meM divya muktAnanda kA sparza kara letA hai| usakI kaSAyAgni zAMta ho jAtI hai, para-dravyoM ke prati jo Asakti hai vaha naSTa ho jAtI hai, ajJAna kA unmUlana hotA hai aura hRdaya meM bodha-pradIpa prajvalita ho jAtA hai|' bodhi-sampannatA samyaktva yA sahI dRSTikoNa kI prApti bodhi-sampannatA kA pahalA sopAna hai| jo vyakti samyaktva pA letA hai. vaha sAdhanA meM agrasara hotA huA bodhi se saMpanna ho jAtA hai| samyugadRSTi vyakti ke pAMca lakSaNa haiM1. Astikya-AtmA, karma Adi meM vizvAsa / 2. zama-krodha Adi kaSAyoM kA upazamana / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bodhi-durlabha bhAvanA 83 3. saMvega-mokSa ke prati tIvra abhiruci / 4. nirveda-vairAgya / unake tIna prakAra haiM-saMsAra-vairAgya, zarIra-vairAgya aura bhog-vairaagy| 5. anukaMpA-kRpA bhAva, sarvabhUtamaitrI-Atmopamya bhaav| prANImAtra ke prati anukNpaa| ahiMsA dayA kA paryAyavAcI nAma hai| paMcAdhyAyI meM isakA bar3A sundara vizleSaNa kiyA hai| usameM kahA hai-jo samagra prANiyoM ke prati anugraha hai, usa anukaMpA ko dayA jAnanA caahie| maitrIbhAva, madhyasthatA, zalya-varjana aura vaira-varjana-ye anukampA ke aMtargata haiN|' isase dayA kA vizuddha svarUpa hamAre sAmane spaSTa ho jAtA hai| jisa dayA meM kisI kA bhI utpIr3ana nahIM hotA, vastuta: vahI saccI anukampA hai| bodhi ke prakAra bodhi ke tIna prakAra haiM-jJAnabodhi, darzanabodhi aura caritrabodhi / sahajatayA manuSya kA AkarSaNa aizvarya aura sukha-suvidhA meM hotA hai, kintu ve hI du:kha ke hetu banate haiM, isa sthiti ko manuSya bhulA detA hai| prastuta bhAvanA meM manuSya ke sammukha eka prazna upasthita hotA hai| isa jagat meM durlabha kyA hai ? dhana-sampadA aura sukha-suvidhA vastuta: durlabha nahIM hai| durlabha hai mAnasika zAMti / vaha dhana-sampadA aura sukha-suvidhA se prApta nahIM hotI kiMtu samyagjJAna, samyag dRSTikoNa aura samyagcAritra ke dvArA prApta hotI hai| mana kI zAMti kA hetu bodhi hai| kAraNa prApta hone para kArya kI siddhi sahaja ho jAtI hai| bodhi prApta hone para mana kI zAMti kA prazna jaTila nahIM hotaa| gautama ne bhagavAn mahAvIra se pUchA-'bhaMte ! darzana-sampannatA kA kyA lAbha hai ?' bhagavAn ne kahA-'gautama ! darzana-sampannatA se viparIta darzana kA anta hotA hai| darzana-sampanna vyakti yathArthadraSTA bana jAtA hai| usameM satya kI lau jalatI hai, vaha phira bujhatI nhiiN| vaha anuttarajJAna se AtmA ko bhAvita karatA hai| yaha AdhyAtmika phala hai| vyAvahArika phala yaha hai ki samyagdarzI devagati ke sivAya anya kisI gati kA AyuSya nahIM bAMdhatA / ' yogI vratena saMpanno, na lokasyaiSaNAJcaret / bhAvazuddhi: kriyAzcApi, prathayan te zivamaznute / / 59 / / mahAvratoM se sampanna yogI lokaiSaNA meM nahIM phNstaa| vaha mAnasika zuddhi aura satkriyAoM kA vistAra karatA huA mokSa ko prApta hotA hai| Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 amUrta cintana eka bAra gautama ne pUchA-'bhagavan ! tattva kyA hai ?' bhagavAn ne kahA-'utpAda tattva hai|' gautama kI samasyA sulajhI nhiiN| unhoMne phira pUchA- 'bhagavan ! tattva kyA hai ?' bhagavan ne kahA-'vinAza tattva hai|' abhI bhI mana samAhita nahIM huaa| tIsarI bAra gautama ne pUchA-'bhagavan ! tattva kyA hai ?' bhagavan ne kahA-'dhauvya tattva hai|' utpAda, vyaya aura dhrauvya-yaha tripuTI hai| gautama gaNadhara ne isI ke AdhAra para vAD.maya kA vistAra kiyA thaa| utpAda aura vyaya pratyeka cetana aura jar3a donoM padArthoM kI avasthAeM haiN| jar3a aura cetana donoM dhruva haiN| jar3a cetana nahIM hotA aura cetana jar3a nahIM hotaa| avasthAoM kA parivartana ina donoM meM satata cAlU rahatA hai| cetana eka avasthA ko chor3akara anya avasthAoM meM jAtA hai| yaha AtmA kI amaratA hai| gItA meM zrIkRSNa ne arjuna se kahA-'purAne kapar3e ke phaTa jAne para jisa prakAra nayA kapar3A dhAraNa kiyA jAtA hai, usI prakAra AtmA bhI apanI vartamAna jIrNa sthiti ko tyAgakara nayA rUpa svIkAra karatI hai| kabhI devatva, kabhI pazutva, kabhI nArakIya, kabhI mAnavIya AkAra meM AtmA kA parivartana hotA rahatA hai| vaha bAlaka se yuvaka aura yuvaka se bUr3hA bana mRtyu kA AliMgana karatI hai| ina sabameM AtmA vidyamAna rahatI hai| ye usakI vibhinna avasthAeM haiN| cetanatva kA vinAza nahIM hotaa|' jar3a meM yahI parivartana milatA hai| miTTI ke aneka AkAra banate haiM aura bigar3ate haiN| sone kI kitanI avasthAeM hotI haiM ? lekina suvarNatva saba meM vaisA hI rahatA hai| eka vyakti sone kA ghaTa lenA cAhatA hai, eka vyakti mukuTa aura eka vyakti kevala suvrnn| mukuTa ko tor3akara sone kA ghaTa banAne para eka ko prasannatA hotI hai aura mukuTa vAle ko vissaad| lekina suvarNa vAle vyakti ko na prasannatA hai, na vissaad| suvarNa dhauvya hai| ghaTa aura mukuTa usakI avasthAeM haiN| pudgala-jar3a ke guNa kisI bhI dazA meM miTate nhiiN| miTTI bhale sone ke rUpa meM pariNata ho jAe, zarIra citA meM jalakara rAkha bhI kyoM na bana jAe, ina sabameM varNa, gaMdha, rasa, sparza-ye sadA avasthita rheNge| eka paramANu se lekara ananta paramANuoM ke skandha meM bhI inakI avasthiti hai| saMsAra kI apekSA se mukta hone vAle jIva kama ho jAte haiN| ve apane paramAtma-svarUpa ko pAkara janma aura mRtyu ke ghere ko lAMgha jAte haiN| kintu isase AtmA kI saMkhyA meM koI kamI-vezI nahIM hotii| Atmatva yahAM aura vahAM satata vidyamAna rahatA hai| saMsArI AtmAeM ananta haiM aura mukta AtmAeM bhI ananta haiN| mukta jIvoM kI apekSA saMsArI jIva sadA ananta rahe haiM aura rheNge| Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bodhi-durlabha bhAvanA 85 saMsAra kabhI zUnya nahIM hogaa| mukti jAne ke yogya jIva bhI sadA yahAM milate rheNge| ___ zrAvikA jayantI ke prazna se isakA spaSTa hala sAmane A jAtA hai| jayantI ne bhagavAn mahAvIra se pUchA-'bhagavan ! kyA sabhI jIva mukta ho jAyeMge? yadi sabhI mukta ho jAeMge to saMsAra jIvazUnya ho jaaegaa|' bhagavAn ne kahA-aisA nahIM hotaa| mokSa meM ve hI jIva jAte haiM, jo bhavya hote haiN|' isase eka prazna paidA ho jAtA hai ki bhavya jIva saba mokSa meM cale jAyeMge, to kyA saMsAra bhavyazUnya nahIM ho jAyegA ?' bhagavAn ne kahA-'aisA bhI nahIM hogaa| mokSa meM jAne vAle bhavya meM jaayeNge| lekina vaisI anukUla sthiti utpanna hone para aisA hotA hai| sabako aise avasara sulabha nahIM hote|' AtmA jJAnamaya hai| usako saba kucha bodha honA caahie| usake lie yaha ajJeya kyoM hai ki vaha kahAM se AyA hai ? kahAM jAyegA ? bhaviSya kI ghaTanAeM kyoM ajJAta rahatI haiM ? jJAna kI pUrNatA tathA zraddhA aura AcaraNa ke vikAsa meM kauna bAdhaka hai ? bhagavAn mahAvIra kI dRSTi meM jJAnAvaraNIya, antarAya aura mohanIya-ye tIna karma bAdhaka haiN| jJAna para jo AvaraNa hai vaha jJAnAvaraNIya hai, AtmA ko jAnane meM vaha bAdhA DAlatA hai| jaba yaha haTa jAtA hai taba jJAna kA kSetra vyApaka bana jAtA hai| Atma-vikAsa meM vighna DAlane vAlA karma antarAya hai| vaha Atmazakti ke sphoTa ko rokatA hai| manuSya yathArtha ko jAnatA huA bhI usameM udyoga nahIM krtaa| yathArtha ke prati zraddhAzIla na honA aura na usako svIkAra karanA-yaha mohanIya karma kI dena hai| mohodaya se manuSya bhautika AkarSaNoM meM phaMsA rahatA hai| satya ke prati na usakI abhiruci hotI hai, na vaha satya kA AcaraNa hI karatA hai| kintu ulTA ise apanI zAMti meM bAdhaka mAnatA hai| yaha mUr3hatA mohajanya hai| svasanmatyA'pi vijJAya, dharmasAraM nizamya vA / matimAn mAnavo nUnaM, pratyAcakSIta pApakam / / buddhimAn manuSya dharma ke sAra ko apanI sadbuddhi se jAnakara yA sunakara pApa kA pratyAkhyAna kre| buddha ne kahA-bhikSuo ! maiM AdaraNIya, zraddheya aura sammAnanIya hUM, isalie merI vANI ko svIkAra mata karo, kintu apanI medhA-buddhi se parIkSaNa karake svIkAra karo- 'parIkSya bhikSavo grAhya, madvaco na tu gauravAt / ' mahAvIra bhI yahI kahate haiM-apanI buddhi se parakho-'maimaM paas|' aura bhI AtmadraSTA RSiyoM kA yahI svara hai| muhammada ne kahA hai-'saba jagaha mujhe hI Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amUrta cintana pramANa mata maano|' kintu vyavahAra meM yaha kama hI hotA hai| manuSya kI buddhi kucha paripakva hotI hai usase pUrva hI vaha dharma ko pakar3a letA hai| janma ke sAtha dharma kA janma honA dekhA jAtA hai| kahate haiM-duniyA meM hajAroM mata-matAMtara haiN| prAya: vyakti apanI sImA meM khar3e milate haiN| hindu, bauddha, IsAI, sikkha Adi kA colA janma ke sAtha dhAraNa ho jAtA hai| manuSya meM dharma kI bhUkha-jijJAsA paidA hI nahIM hotii| usase pUrva dharma kA bhojana use prApta ho jAtA hai| satya kA mArga udghATita nahIM hotaa| satya kI pyAsa paidA honA kaThina hai aura paidA ho jAe to phira pAnI milanA sarala nahIM hai| jIsasa ne kahA-'dhanya haiM ve jinheM dharma kI bhUkha hai kyoMki unakI bhUkha tRpta ho jaaegii|' sabase pahale yaha apekSita hai ki vyakti meM dharma kI bhUkha jAgRta ho| pApa karma se nivRtta honA kaThina nahIM hai jitanA ki dharma kI bhUkha kA jAgaraNa honA hai| arjunamAlI, aMgulimAra, vAlmikI Adi prasiddha haiM jinako dharma kI pyAsa paidA hote hI mArga milA aura unake pApa chUTate cale ge| ___ pApa azubha pravRtti hai| azubha pravRtti meM vyakti pahale apane ko satAtA hai aura jo svayaM ko du:kha detA hai vahI dUsare ko satAtA hai, isa dRSTi se yaha bhI kahA jA sakatA hai ki pApa hai apane ko du:kha denaa| jo Atmastha hai, svayaM meM sthita hai aura jisakI indriyAM zAMta ho gaI haiM vaha svayaM meM prasanna hai, sukhI hai, AnaMdita hai| sAdhaka vyakti na svayaM ko satAtA hai aura na dUsaroM ko kaSTa detA hai| isalie pApa kA anumodana usake dvArA saMbhAvya nahIM hotaa| adhyAtma kI sAdhanA hai-svayaM meM pratiSThita honaa| pApa se bacane kI apekSA svayaM meM sthita hone kA prayatna adhika sazakta hai| apane se bAhara jAnA hI. pApa hai| Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maitrI bhAvanA bhagavAn mahAvIra ne maitrI kA bahuta bar3A sUtra diyaa| eka pAdarI ne AcAryazrI se kahA, prabhu Izu ne kitanI bar3I bAta kahI hai ki apane zatru ke sAtha bhI maitrI kro| kitanI bar3I bAta hai ? kyA isase bar3I bAta ho sakatI hai ? AcAryazrI ne kahA, yaha bar3I bAta hai, kintu bhagavAn mahAvIra ne isase Age kI bAta kahI hai ki kisI ko zatru mAno hI mt| pahale zatru mAne aura phira maitrI kare isase to acchA hai ki kisI ko zatru mAne hI nhiiN| pAdarI avAk raha gyaa| usake ahaM para avyakta coTa huii| usane rahasya samajha liyaa| kucha vyaktiyoM ne liMkana se kahA, Apake zatru bahuta haiN| abhI Apa sattA meM haiN| unako samApta kyoM nahIM kara dete ? liMkana ne kahA, 'unheM samApta kara rahA huuN|' logoM ne kahA, abhI taka kisI ko jela meM nahIM DAlA, phAMsI nahIM dI, deza se nahIM nikaalaa| phira kaise samApta kara rahe haiM ? liMkana bole, ziSTa vyavahAra se sabako jIta rahA huuN| kucha hI samaya meM ve mere mitra bana jaaeNge| phira koI zatru nahIM rhegaa| saba zatru samApta ho jaaeNge|| yaha maitrI kA mahAn sUtra hai| isake samakSa zatru koI rahatA hI nhiiN| maitrI kI bhAvanA jAgane para aneka samasyAeM samAhita ho jAtI haiN| pratidina hamAre mana para aneka maila jamA hote jA rahe haiN| unameM sabase kliSTa maila hai zatrutA kA, dveSa kaa| isa duniyA kA yaha aTala niyama hai ki AdamI jaisA cAhatA hai vaisA hotA nahIM hai| isa saMsAra meM ruci aura ciMtana kA bheda hai, vyavahAra aura vyavasthA kA bheda hai, rahana-sahana aura khAna-pAna kA bheda hai, rIti-rIvAjoM kA bheda hai-ye saba bheda na raheM, yaha kabhI saMbhava nahIM hai| ruci kI bhinnatA hai taba bheda samApta nahIM ho skte| ina bhedoM ke kAraNa hamAre mana meM zatrutA aura dveSa kA bhAva panapatA hai, yaha avAMkSanIya hai| bhagavAn ne kahA, dUsare ke sAtha burA vyavahAra karane meM yaha dekho ki tumhArA svayaM kA ahita ho rahA hai| dUsare kA ahita ho yA nahIM, yaha nizcita nahIM hai, kintu tumhAre ahita nizcita hai, usameM koI vikalpa nahIM hai| dUsare ke prati tumhAre mana meM burA vicAra AyA. cAhe usakA patA kisI ko na lage, para usakA aMkana tumhAre mastiSkIya kozoM meM jo jAegA, usakA burA pariNAma tumheM avazya hI bhoganA pdd'egaa| dUsare kA aniSTa karane meM svayaM kA aniSTa hai-jo Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amUrta cintana isa sUtra ko pakar3a letA hai vaha kabhI dUsare kA aniSTa nahIM kara sktaa| 'maiM dUsare kA aniSTa kara rahA hUM'-yaha socanA mUrchA hai| vaha nahIM jAnatA ki parde ke pIche kyA ho rahA hai ? bhItara kyA ho rahA hai ? jisake mana meM maitrI kI bhAvanA kA jAgaraNa hotA hai vaha kabhI kisI kA ahita nahIM kara sktaa| sabake prati AtmIya yA pArivArika bhAvanA hone para mana praphulla rahatA hai| use kisI se bhI bhaya nahIM hotaa| zatrutA aura bhaya, maitrI aura abhaya-ye do yugala haiN| jisakA mana bhaya se bharA hotA hai, vahI dUsare ko zatru mAnatA hai| jisake mana meM koI bhaya nahIM hotA, vaha aniSTa karane vAle ko ajJAnI mAna sakatA hai kintu zatru nahIM maantaa| saba jIvoM ke hitaciMtana kA bAra-bAra abhyAsa karane meM maitrI kA saMskAra puSTa hotA hai| manuSya ke jJAta saMbaMdhoM kI kar3I bahuta choTI hai aura ajJAta kI zrRMkhalA bahuta pralamba hai| jJAta spaSTa hai aura ajJAta aspaSTa, isalie zatru, mitra Adi kI kalpanAeM khar3I hotI haiN| ajJAta sAmane A jAe to ye bhAva svata: zAMta ho sakate haiN| janma-mRtyu kI lambI paramparA se kauna aparicita hai? kintu ise sAdhAraNa loga nahIM smjhte| sAdhaka Atma-tulA ke patha para agrasara hotA hai; use yaha spaSTa ho jAe to bahuta acchA hai, kintu bahuta kama vyaktiyoM ko atIta jJAta hotA hai| lekina itanA spaSTa hai ki maiM pahale bhI thA, aba bhI hUM aura Age bhI rhuuNgaa| atIta meM thA to kahAM thA, kauna mere saMbaMdhI the, Adi prazna svataH khar3e ho jAte haiN| isa dRSTi se sAdhaka kA mana sabake prati mitrabhAva dhAraNa kara letA hai| 'mitti se savvabhUesu veraM majjha na keNaI-merA sabake sAtha maitrI-bhAva hai| koI merA zatru nahIM hai| AMtarika cetanA se jaise-jaise yaha bhAva puSTa hotA jAtA hai vaise-vaise sAdhaka ke mana meM zatrutA kA bhAva naSTa hotA calA jAtA hai| mitra-mana sarvatra prasanna rahatA hai aura amitra-mana aprasanna / zatru-mana azAMta, hiMsaka, ghRNAyukta aura kliSTa rahatA hai| usameM pratizodha kI Aga nirantara prajvalita rahatI hai| mitra-mana meM ye saba doSa naSTa ho jAte haiN| ___maitrI-bhAvanA kA sAdhaka svayaM apane ko kaSTa meM DAla sakatA hai, kiMtu dUsaroM ko kaSTa nahIM detaa| usakI dRSTi meM para-zatru jaisA koI rahatA hI nhiiN| zatru kA bhAva hI aniSTa karatA hai| khalIphA alI apane zatru ke sAtha varSoM lar3atA rhaa| eka dina zatru hAtha meM A gyaa| usakI chAtI para baiTha bhAlA mArane vAlA hI thA. itane meM zatru ne muMha para thUka diyaa| alI ko eka kSaNa gussA AyA aura bolA-'Aja nahIM ldd'eNge|' logoM ne kahA, 'kaisI mUrkhatA kara rahe haiM ? varSoM se zatru hAtha AyA aura Apa choDa : ' alI ne Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maitrI bhAvanA kahA-' - kurAna kA vacana hai- krodha meM mata ldd'o|' mujhe gussA A gayA / zatru ko bar3A Azcarya huA / usane pUchA - 'itane varSoM kyA Apa binA krodha meM lar3a rahe the|' alI ne uttara diyA- 'hAM / ' zatru caraNoM meM gira pdd'aa| use patA hI Aja calA ki binA krodha ke bhI lar3A jA sakatA hai / vaha mitra ho gyaa| lar3ane kA hetu bhinna ho sakatA hai, kintu krodha meM nahIM lar3anA - yaha mitratA kA paricAyaka hai / maitrI bhAva kA virAT rUpa jaba sAmane AtA hai taba dvaita nahIM rahatA / 'Ayatule payAsu'- prANiyoM ko apane samAna dekho - yaha usakA phalitArtha hai / svayaM satya khojeM: sabake sAtha maitrI kareM hameM satya ko jAnanA hai aura apane Apako badalanA hai ki hamArA zatrutA kA bhAva sarvathA naSTa ho jaae| hamAre mana meM zatrutA kA bhAva rahe hI nahIM / hama AdamI ko zatru mAna lete haiN| apanA pramAda, apanA doSa dUsare ke sira para Aropita kara dete haiM ki usane merA aniSTa kiyA hai, usane merA aisA kara diyaa| koI bhI AdamI yaha dekhane ko taiyAra nahIM hai ki usane merA kucha kiyA hai / sArA kA sArA doSa hama dUsaroM ke sira maMr3ha dete haiM- patthara kitane Ubar3a-khAbar3a haiM, mujhe Thokara laga gii| apanI galatI se, apane pramAda se Thokara lagI, isa bAta ko hama svIkAra nahIM kareMge kintu kaheMge ki patthara ThIka sthAna para nahIM the, isaliye Thokara lgii| daravAjA choTA hai, isalie sira meM coTa lagI; kintu maiMne daravAje ko choTA samajhakara bhI apane ko choTA nahIM kiyA, sikor3A nahIM, isalie coTa lagI, aisA koI nahIM socatA / usane mere sAtha aisA kiyA, vaisA kiyaa| usane mere mitra ko bigAr3a ddaalaa| usane use bhramita kara diyA / hama sArA doSAropaNa dUsaroM para karate haiN| dUsaroM meM doSa dekhate haiM aura dUsaroM ko doSI mAnakara apane Apako bacA lete haiM / parantu jisane satya ko khojA hai, jo satya kA khojI hai, vaha dUsaroM para Aropa nahIM lgaataa| vaha isa bAta kA anubhava karatA hai ki usakA apanA hI pramAda bahuta sArI vikRtiyAM utpanna kara rahA hai / zatrutA kA itanA hI artha nahIM hai ki dUsare se dveSa rahe aura mitratA kA artha itanA hI nahIM hai ki dUsare se prema rahe / zatrutA kA artha hai - apane karttavya ko bhulAkara dUsare ke kartavya meM burAiyAM dekhanA / yaha zatrutA hai eka prakAra kI / patthara ke prati bhI hamArI zatrutA ho jAtI / hama patthara ko bhI gAliyAM dene laga jAte haiN| pUrA bartana pAnI se bharA thaa| eka hAtha se use uThAyA vaha phUTa gyaa| aba isa sacAI ko nahIM khojA ki pAnI se bharA huA pAtra eka 89 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amUrta cintana hAtha se uThAyA jAegA to chUTegA aura phuuttegaa| isako hama nahIM soceNge| hama kaheMge-pAtra itanA kaccA thA ki nahIM phUTatA to aura kyA hotA? yaha pariNAma to avazyaMbhAvI thaa| isa prakAra apane kartavya ko bacAne kI jo bAta hai vaha bhI eka prakAra se dUsaroM ke prati zatrutA hai| dUsarI vastu cAhe sajIva ho yA nirjIva, mitratA kA artha kevala prema hI nahIM hai| prema bhI mitratA hai| kintu vAstava meM mitratA hai-sabake astitva ko svIkAra karanA, jo jaisA hai use usI rUpa meM svIkAra karanA, kisI kA kisI para doSAropaNa na krnaa| yaha hai mitrtaa| yaha anAzAtanA hai| jaina sAhitya kA mahattvapUrNa zabda hai 'aashaatnaa|' jIva kI AzAtanA hotI hai| ajIva kI AzAtanA hotI hai| makAna kI AzAtanA hotI hai| AzAtanA dveSa hai, zatrutA hai| anAzAtanA maitrI hai| hamArA yaha vyApaka dRSTikoNa hai ki hama satya ko khojeM aura sabake sAtha maitrI kreN| arthAt jo jisakA jitanA hai use svIkAra kareM sahaja bhAva se aura kisI para kucha Aropita na kreN| maitrI kA manovaijJAnika prabhAva mAnavIya sambandhoM kI dUsarI kaThinAI hai-ktthortaa| AdamI apane se choTe vyakti ke sAtha mRdu vyavahAra nahIM krtaa| apane se bar3e vyakti ke sAtha use mRdu vyavahAra karanA par3atA hai| anyathA use svayaM ko kaThinAI bhoganI par3atI hai| choTe ke sAtha mRdu vyavahAra karane para bar3e kA bar3appana bhI kaise surakSita raha sakatA hai| yaha dhAraNA rUr3ha ho gayI hai| eka mAlika apane naukara ke sAtha mRdu vyavahAra karane meM kaThinAI kA anubhava karatA hai| kintu barAbara ke sAthI ke sAtha vaha vinamra aura mRdu vyavahAra karane meM gaurava anubhava karatA hai| naukara ke sAtha mRdu vyavahAra kaise kiyA jAe ? usako to do-cAra gAliyAM hI dI jAnI caahie| eka mila mainejara yadi majadUroM ke sAtha mRdu vyavahAra karatA hai to bhalA mila kaise cala sakegI ? isa prakAra kI dhAraNAoM ne sAmAjika aura mAnavIya sambandhoM meM bahuta bar3I darAra paidA kara dii| hama isa bAta ko bhUla gae ki maitrI aura premapUrNa bhAvanAoM ke dvArA, nirmala aura pavitra bhAvanAoM ke dvArA AdamI ko jitanA jagAyA jA sakatA hai, jitanA prerita kiyA jA sakatA hai, utanA kaThora vyavahAra se nahIM kiyA jA sktaa| Aja vaijJAnika khojoM ke dvArA nayI sacAiyAM sAmane AyI haiM ki pavitra aura sadbhAvanA pUrNa bhAvanAoM ke dvArA paudhoM ko vikasita kiyA jA sakatA hai| khetI ko bar3hAyA jA sakatA hai| phUla ko aura adhika vikasita kiyA jA sakatA Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maitrI bhAvanA hai| aisI sthiti meM pUrNa cetanAzIla vyakti ko nirmala aura sadbhAvanApUrNa cetanA ke dvArA kyA vikasita nahIM kiyA jA sakatA ? kyA vaha nirA patthara hai| patthara ko bhI pavitra bhAvanAoM se caitanya jaisA kiyA jA sakatA hai| jaba bar3I caTTAna ko uThAnA hotA hai taba pAMca-sAta AdamI usa caTTAna ke prati samarpita hokara, saMkalpazakti ke sahAre use uThA dete haiN| vinamratA, mRdutA hara kisI ko pighAla detI hai| hama kisI ke prati sadbhAvanA kareM, premapUrNa bhAvanA kareM, vaha pighala jAtA hai| gAya adhika dUdha dene laga jAtI hai, vRkSa adhika phala-phUla dene laga jAte haiM aura latAeM apanI dizA badala detI haiN| eka IsAI mahilA ne prayoga kiyaa| usane kucha paudhe lgaaeN| kintu eka latA una para chA jAtI, una paudhoM ko DhaMka detii| paudhoM ko panapane kA maukA hI nahIM miltaa| eka dina mahilA usa latA ke pAsa gayI aura vinamra svara meM bolI-'latA ! mujhe duHkha hai ki tujhe kATanA pdd'egaa| mujhe kheda hai ! tU mujhe kSamA krnaa|' usa mahilA ne paudhe para chA jAne vAlI latA ke bhAga ko kATa ddaalaa| phira latA ko sujhAva diyA ki tuma amuka dizA meM bar3hatI jaao| kucha dinoM bAda dekhA ki usa latA ne apanA mArga badala DAlA aura dUsarI dizA meM bar3hanA prArambha kara diyaa| jaba latA bhI vinamra bAta * suna letI hai paudhA bhI suna letA hai, taba AdamI hamArI bhAvanA kyoM nahIM sunegA ? hamArI mRdutA ko vaha na samajhe, yaha kaise ho sakatA hai ? kiMtu hamane yaha rUr3ha dhAraNA banA lI hai ki AdamI para mRdutA se zAsana nahIM kiyA jA sktaa| isa dhAraNA se mAnavIya saMbaMdhoM meM kaTutA AyI hai| eka AdamI dUsare AdamI ko zatru yA parAyA mAnatA calA jA rahA hai| sarasa jIvana kI prakriyA-mRdutA jIvana kI saphalatA kA sUtra hai-srstaa| mRdu vyavahAra jIvana kI sarasatA kA sUcaka hai| jisakA vyavahAra kaThora hotA hai, usakA jIvana sarasa nahIM ho sktaa| vaha svayaM bhI sarasa nahIM ho sakatA aura dUsaroM meM bhI sarasatA nahIM bhara sktaa| jisakA vyavahAra mRdu hotA hai vaha svayaM sarasa hotA hai aura dUsaroM meM bhI sarasatA bharatA hai| AcArya bhikSu ke samaya kI bAta hai| muni bhikSA lekara aae| bhikSA dikhaaii| eka pAtra meM cane kI dAla aura mUMga kI dAla mizrita thii| AcArya bhikSu ne muni se kahA, 'donoM dAloM ko milAkara kyoM lAye ? alaga-alaga pAtra meM lAnA caahie|' muni ne sahajabhAva se uttara diyA, 'dAla dAla hotI hai| kyA antara AtA hai| sAtha le aayaa|' AcArya bhikSu ne kahA, 'cane kI Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 amUrta cintana dAla bImAra ko nahIM dI jA sktii| mUMga kI dAla bImAra ko dI jA sakatI hai| tumane galatI kI hai|' bhikSu ne use ulAhanA diyaa| muni ko bAta khaTaka gyii| ve bhojana na kara, so ge| bhikSu bhojana maMDalI meM baitthe| sAdhu ko upasthita na dekhakara pUchatAcha kii| patA calA ki ve so rahe haiN| bhikSu vyavahAra-paTu the| manovaijJAnika the| unhoMne muni ke mana ko par3hA aura jora se pukaaraa| 'are ! sote-sote doSa merA dekha rahA hai yA apanA ?' itanA sunate hI muni kA gussA zAMta ho gyaa| ve uThe, bAhara Ae, bhikSu ko vaMdanA kara bole, 'doSa to apanA hI dekha rahA thaa|' basa, sArA vAtAvaraNa sajIva ho gyaa| AcArya bhikSu ke zabdoM ne usameM sarasatA bhara dii| muni sarasatA se abhibhUta ho ge| sarasatA vahI bhara sakatA hai jisake jIvana-vyavahAra meM sarasatA ho| sarasahIna vyakti kA vyavahAra mRdu nahIM ho sktaa| vaha kabhI dUsaroM ko sarasa nahIM banA sktaa| maitrI sarasatA kA ghaTaka hai| maitrI kI ArAdhanA : zakti kI ArAdhanA ___ zakti ke binA maitrI nahIM ho sktii| maitrI kI ArAdhanA kA artha hai-zakti kI ArAdhanA / sahiSNutA eka zakti hai| zakti kI jaba taka upAsanA nahIM hotI, maitrI kA bhAva sthAyI nahIM ho sktaa| dUsarI bAta hai, zakti ke binA kaluSatA kA nirasana bhI nahIM ho sktaa| kamajora AdamI dina meM sau bAra maitrI kA saMkalpa karatA hai aura zatrutA ke bhAva ko mana se nikAla detA hai| phira paristhiti AtI hai aura usake citta para zatrutA kA bhAva chA jAtA hai| yaha citta kA AkAza kabhI nirmala nahIM hotaa| usako nirmala karane ke lie sahiSNutA kI zakti cAhie, nirmalatA kI zakti caahie| khamatakhAmaNA kA vAstavika artha khamatakhAmaNA ArAdhanA kA mahattvapUrNa sUtra hai| usakA tAtparya hai ki kisI bhI vyakti ke prati tumhAre mana meM asahiSNutA kA bhAva A jAe, kaluSatA kA bhAva jAga jAe, use jJAta ho yA nahIM, vaha jAne yA na jAne, kintu tuma apanI ora se kSamA mAMga lo. sahana kara lo| apanI maitrI ko mata khoo| use zatru mata maano| yaha mahAn vyaktitva kI prakriyA hai| vaha itanA virAT bana jAtA hai ki usake sAmane phira zatru jaisA koI vyakti nahIM hotaa| bhagavAn mahAvIra ko dekheN| anyAnya sAdhakoM ko dekheN| ve saba apanI sAdhanA ke dvArA hI mahAn bane the| Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maitrI bhAvanA 93 ArAdhanA kA mahattvapUrNa sUtra hai-maitrI kA vikAsa / maitrI ke vikAsa ke lie, zakti kA vikAsa aura zakti ke vikAsa ke lie sahiSNutA kA vikAsa, nirmalatA kA vikaas| jaba ye saba vikAsa hamArI cetanA meM ghaTita hote haiM taba dRSTi kA rUpAMtaraNa hotA hai| hama taba sacamuca ikolaoNjI ke siddhAMta kI paridhi meM A jAte haiN| Aja kI isa naI zAkhA kA vikAsa jitanA ahiMsA ke jagat meM huA hai, Aja to usakA punarAvartana ho rahA hai bahuta hI thor3e aMzoM meN| parasparAlambana, sahayoga aura paraspara nirbharatA-ye saba prakRti ke kaNa-kaNa se jur3e hue haiN| ye saba ahiMsA ke siddhAMta meM bahuta vikasita hue haiN| Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramoda bhAvanA pramoda kA artha hai - prasannatA / jo svayaM meM prasanna nahIM hotA, pramoda bhAvana ko samajhanA usake lie kaThina hotA hai| jo apanA mitra banatA hai, vahI pramoda - prasanna raha sakatA hai| jisakI apane meM prasannatA hai usakI sarvatra prasannatA hai / vaha aprasannatA ko dekhatA nhiiN| apane se jo rAjI nahIM hai, vaha dUsaroM ke doSa dekhatA hai, dUsaroM kI prasannatA/viziSTatA se IrSyA karatA hai| dUsaroM ke guNoM ko dekhakara vyakti svayaM ko pramoda bhAvanA ke dvArA kitanA hI bhAvita kare, kintu IrSyA kI graMthi khulanI kaThina hai, bhale hI kucha dera ke lie mana ko tRpta kara le| jise IrSyA se mukta honA hai use satata prasannatA kA jIvana jInA caahie| yaha koI asambhava nahIM hai / jo kucha prApta hai, usameM sadA prasanna rahe / atRpti ko pAsa phaTakane na de| jaise-jaise hama apane se rAjI hote jAeMge, koI vAsanA nahIM rahegI / taba sahaja hI dUsaroM kI vizeSatAeM yA avizeSatAeM hamAre lie koI mahattvapUrNa nahIM hoMgI / vizeSatAeM jahAM prasannatA ke lie hoMgI vahAM avizeSatAeM karuNA utpanna kreNgii| jaise eka vyakti vikAsa ke carama pada ko pA sakatA hai, vaise dUsarA bhI pA sakatA hai, kintu vaha apane ko galata dizA meM niyojita kara rahA hai isalie karuNA kA pAtra hai / svayaM meM prasanna rahanA sIkheM, phira dUsaroM se aprasannatA bhI nahIM AyegI aura dUsaroM ke guNoM ke utkarSa se aprasannatA bhI nahIM hogI / guNoM kA mUlyAMkana AcArya ne abhyarthanA kI- prabho ! guNI manuSyoM ke prati merI pramoda bhAvanA jAgRta ho / jo mujhase jyAdA guNavAn haiM, jo mujhase jyAdA kSamatAvAn haiM, unake prati mana meM pramoda jAge, IrSyA kI bhAvanA na aae| IrSyA bahuta bar3I bImArI hai / yaha vyApaka roga hai / sAdhu-saMta bhI isase achUte nahIM haiN| jaba eka sAdhu kA yaza bar3hatA hai, mahattva aura zobhA bar3hatI hai / usa samaya pramoda yA harSa pradarzita karanA bahuta kaThina ho jAtA hai| dUsare ke mana meM tatkAla yaha bhAvanA jAgatI hai ki kina upAyoM se isake yaza ko aura mahattva ko dhUlisAt karUM / bahuta bhayaMkara roga hai IrSyA kA / isase virale hI baca pAte haiM / IrSyA kI cikitsA adhyAtma se hI ho sakatI hai| jo sacamuca AdhyAtmika rasa meM ota prota haiM ve guNavAn vyakti ke prati pramoda pradarzita kara apane AtmaguNoM kA jAgaraNa karate haiM / guNI ke guNoM kA niHsvArtha bhAva se mUlyAMkana karanA, dUsaroM ke samakSa unheM abhivyakti denA, Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramoda bhAvanA sAdhanA-labhya upalabdhi hai / hara vyakti aisA kara nahIM sakatA / san 1979 meM mujhe yuvAcArya pada para manonIta kiyA gayA / aneka UhApoha hue| mere sahapAThI aura sAthI muni buddhamalajI ne jisa bhAva - bhASA meM pramoda bhAvanA vyakta kI, usase AcArya zrI aura svayaM maiM - donoM gadgad the / inake bhAvoM ko sunakara AcAryazrI ko bar3A harSa huA aura mujhe bhI bar3I prasannatA huii| aisI bhAvanA vahI vyakti pradarzita kara sakatA hai jisameM kucha gaMbhIratA hotI hai, sAdhanA kI UMcAI hotI hai / anyathA aisI bhAvanA nikalatI nahIM / jAnate saba haiM ki hamAre saMgha kI eka sunizcita vyavasthA hai- AcArya ne jisa muni ko apanA uttarAdhikArI niyukta kara diyA, bhAvI AcArya ghoSita kara diyA, phira koI rAjI ho yA nArAja, use svIkAra karanA hI par3atA hai / maryAdA ko jAnanA sarala hai, para pratyeka vyakti ke aMtarmana kI maryAdA kucha aura hI hotI hai| vaha apanI-apanI vRtti para nirbhara hotI hai / samAnatA kA darzana IrSyA jaTilatama mAnasika ulajhanoM meM se eka hai| AdamI akAraNa hI duHkhI bana jAtA hai| IrSyA se mAnasika tanAva bar3hatA hai| IrSyA usa vyakti ke mana meM paidA hotI hai jise adhika Atmika samAnatA meM vizvAsa nahIM hotA / jo mAnatA hai ki hara AtmA samAna hai, hara AtmA meM ananta jJAna, ananta darzana, ananta Ananda aura ananta zakti hai, hara AtmA ko vikAsa karane kA adhikAra hai aura hara AtmA usakA vikAsa kara sakatI hai, vaha vyakti dUsare kA vikAsa dekhakara IrSyAlu nahIM hotA kintu prasanna hotA hai / IrSyA nAstikatA kA cinha hai| kyA AtmaniSTha vyakti Atma-vikAsa para ekAdhikAra mAna sakatA hai ? I dUsare ke vikAsa ko nakArane kA artha guNoM kI zreSThatA ko nakAranA hai / yadi guNoM kI acchAI meM hamArA vizvAsa hai to ve guNa kisI meM bhI prakaTa hue hoM, hamAre lie abhinandanIya haiN| isa cintana kI puSTi se mAnasika harSa nizchidra aura avyavacchinna bana jAtA hai| dUsare kI vizeSatA dekhI to pramoda kI bhAvanA jAgI, harSa kI bhAvanA jAgI; kabhI koI hInatA kA anubhava nahIM huA aura apane puruSArtha kI ora hI dhyAna gyaa| yaha haMsane vAlI cetanA hai| samasyA meM se samAdhAna khojane vAlI 95 cetanA yA duHkha meM sukha khojane vAlI cetanA hai / aise loga bhI bahuta milate haiM jo isa cetanA kA vikAsa kara lete haiM aura nirantara sukha meM rahate haiM, duHkha kA anubhava nahIM karate / ajJAnI manuSya ke lie yaha saMsAra samudra jahara se bharA huA hai aura pramoda bhAvanA vAle manuSya ke lie yaha saMsAra samudra amRta se bharA huA hai| amRta hI amRta hai usake lie| eka ke lie jahara aura eka ke lie amRta / Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karuNA bhAvanA karuNA maitrI kA prayoga hai| jisakA saba jagat mitra hai, usakI karuNA bhI jAgatika ho jAtI hai| usa karuNA kA sambandha para-sApekSa nahIM hotaa| vaha bhItara kA eka bahAva hai jo pratipala saritA kI dhArA kI taraha pravAhita rahatA hai| mahAvIra, buddha, jIsasa Adi saMta isake ananyatama udAharaNa haiN| mahAyAna bauddha kahate haiM-buddha kA nirvANa huaa| ve nirvANa ke dvAra para ruka gye| kahA-bhItara aao| buddha kahate haiM-jaba taka samasta prANI du:kha se mukta nahIM hote taba taka maiM bhItara kaise A sakatA hUM ? prema kA hRdaya-sAgara jaba chalachalA jAtA hai taba karuNA kI UrmiyAM taTa para TakarAne lagatI haiN| jitane bhI saMta bole haiM, ve saba prema-maitrI ke mUrta rUpa the aura vaha prema karuNA ke mAdhyama se vANI ke dvArA bAhara bahA hai| ___ amerikana vicAraka henarI thAro se eka vyakti milane ke lie aayaa| hAtha milAyA aura tatkSaNa henarI ne hAtha chor3a diyaa| kahA-yaha hAtha jIvaMta nahIM hai, mRta hai| isameM prema, karuNA, sauhArda, sahAnubhUti nahIM hai| yaha udAtta prema kI sUcanA hai| karuNA, sauhArda Adi guNa manuSya kI Antarika cetanA kI zuddhi kA pratinidhitva karate haiN| hajarata umara ne eka vyakti ko kisI prAnta kA gavarnara niyukta kiyaa| niyukti patra likhA aura Avazyaka sUcanA dii| itane meM eka choTA baccA A gayA, hajarata use prema karane lge| usane kahA, 'mere dasa bacce haiM, kintu maiMne itanA prema aura isa prakAra AlApa-saMlApa kabhI nahIM kiyaa|' hajarata ne vaha niyukti-patra vApasa lekara phAr3ate hue kahA-'jaba tuma apane baccoM se bhI prema nahIM kara sakate, taba prajA se prema kI AzA maiM kaise karUM ?' eka saMta ke pAsa eka vyakti saMnyAsI banane aayaa| saMta ne pUchA- kyA tuma kisI se prema karate ho ?' usane kahA-'Apa kyA bAta kara rahe haiM ? merA kisI se prema nahIM hai|' saMta ne kahA-'taba muzkila hai| agara prema ho to use vyApaka banAyA jA sakatA hai, kintu hai hI nahIM, taba maiM kyA karUM ?' prema, karuNA, sahAnubhUti ye antastala ke sUcanA-saMsthAna haiN| du:khI, pIr3ita, trasta vyakti ko dekhakara jo karuNA kA bhAva jAgRta hotA hai vaha yaha sUcanA detA hai ki ApakA citta komala, mRdu aura prema se zUnya nahIM hai| usI karuNA ko AtmA se jor3anA hai, du:kha ke kAraNoM ko miTAnA hai, jisase ananta karuNA kA janma ho ske| Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karuNA bhAvanA 97 sudura kSitija meM bijalI kA kauMdhanA dekhakara hameM bAdaloM ke astitva kA bodha ho jAtA hai| isI prakAra anta:karaNa meM karuNA kA pravAha dekhakara hama jAna pAte haiM ki amuka vyakti meM satya kI jijJAsA hai| use satya kA kucha sAkSAt huA hai aura usakA dRSTikoNa samIcIna hai| krUratA kA visarjana kie binA koI bhI AdamI satya kI dizA meM gatizIla nahIM ho sktaa| isa anubhUti kI tIvratA ke dvArA manuSya meM karuNA kA saMskAra sudRr3ha ho jAtA hai| AcArya kI abhyarthanA hai, 'prabho ! duHkha pAne vAle prANiyoM ke prati mere mana meM karuNA kI bhAvanA jaage|' AdamI meM krUratA hotI hai nirdayatA hotI hai| usameM dUsaroM ke prati sahAnubhUti kI bhAvanA nahIM rhtii| mujhe Azcarya hotA hai jaba maiM dekhatA hUM ki AdamI dhArmika bhI hai aura krUra bhI hai| dhArmikatA aura krUratA donoM sAtha-sAtha nahIM cala sktiiN| aneka dhArmika kahalAne vAle ko itanA krUra dekhA hai ki unako dhArmika kahane meM hicaka hotI hai| vaha choToM ke sAtha krUra vyavahAra karane meM hI apanA bar3appana mAnate haiN| naitikatA kA AdhAra-karuNA naitikatA kA AdhAra hai-krunnaa| hamArI do vRttiyAM haiM-eka hai krUratA kI vRtti aura dUsarI hai karuNA kI vRtti| karuNA kA sambandha hai saMvedanazIlata se| manuSya jitanA saMvedanazIla hotA hai, utanI karuNA usameM jAgatI jAtI hai| manuSya jitanA asaMvedanazIla hotA hai, utanI hI krUratA bar3hatI jAtI hai| mere sAmane eka prazna AyA ki kyA dhyAna ke abhyAsa ke dvArA pulisakarmiyoM ko parAkramahIna evaM zauryahIna banAnA cAhate haiM ? mujhe bar3A Azcarya huaa| maiM pUchanA cAhatA hUM, kyA zaurya aura krUratA eka hI hai ? nahIM donoM meM bahuta bar3A antara hai| zaurya bhinna vastu hai aura krUratA bhinna vastu hai| rAta aura dina meM jitanA antara hai usase bhI adhika antara hai krUratA aura zaurya meN| zaurya parAkrama hai| use nyUna karane kI bAta hI prApta nahIM hotii| parAkrama ko bar3hAyA jA sakatA hai| usakA vikAsa kiyA jA sakatA hai| usakA vikAsa vAMchanIya hai| krUratA amAnavIya dRSTikoNa hai, rAkSasI kArya hai| use kama karanA jarUrI hai| vidyA vivAdAya dhanaM madAya, zaktiH pareSAM parapIDanAya / khalasya sAdho: viparItametat, jJAnAya dAnAya ca rkssnnaay|| vidyA vivAda ke lie, dhana ahaMtuSTi ke lie aura zakti dUsaroM ko pIDita karane ke lie ye tIna bAteM haiN| duSTa vyakti ke lie hI tInoM prApta haiM ___ Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 amUrta cintana aura sajjana vyakti ke lie tInoM viparIta rUpa meM hotI haiN| usake lie vidyA vivAda ke lie nahIM, jJAna ke lie hotI hai| usake lie dhana ahaMkAra kA kAraNa na banakara dAna kA kAraNa banatA hai aura zakti kA upayoga dUsaroM ko pIr3ita karane ke lie nahIM kintu dUsaroM kI rakSA ke lie hotA hai| vaha krUra nahIM hotaa| usameM karuNA kA ajasra srota bahatA rahatA hai| krUratA kI samasyA : karuNA kA samAdhAna krUratA kA sabase bar3A kAraNa hai-lobha, dhanArjana kI ati AkAMkSA yA saMgraha kI vRtti| prazna hai ki kyA krUratA ko miTAyA jA sakatA hai ? kyA isakA visarjana kiyA jA sakatA hai ? kyA isakA koI upAya hai ? hama samasyA ko jAnate haiN| hameM usake nirAkaraNa ko bhI jAnanA hogaa| samasyA kA anta taba taka nahIM hotA jaba taka hama nirAkaraNa kA sahI upAya nahIM jaaneNge| samasyA hai to usake nirAkaraNa kA upAya bhI hai| upAya vahI hotA hai jo mUla ko chUtA hai| sahAyaka kAraNa aneka ho sakate haiM, para unase mUla samasyA kA anta nahIM hotaa| samasyA kA anta tabhI hotA hai jaba sahI upAya hastagata ho jAtA hai| rAste meM pyAsa se vyAkula hone para zivAjI ke guru rAmadAsa ne pyAsa miTAne ke lie kheta se eka ganne kA Tukar3A todd'aa| tor3ate hI kisAna ne rAmadAsa ko DaNDe se piittaa| guru ko DaNDe se pITe jAne para zivAjI kA kruddha honA svAbhAvika thaa| lekina rAmadAsa ne rahasya ko samajhAte hue kahA-'tumheM bAta samajha meM nahIM aayii| koI gUr3ha rahasya nahIM hai| dekho, yaha kisAna garIba hai| yadi yaha garIbI se grasta nahIM hotA to aisA vyavahAra kabhI nahIM krtaa| isane garIbI ke kAraNa hI aisA vyavahAra kiyA hai| yadi isakI aparAdha-vRtti ko miTAnA hai to isakI garIbI ko miTAnA hogaa| ise pAMca bIghA jamIna aura de do, phira yaha aisA vyavahAra kabhI nahIM kregaa|' / yaha hai samasyA kA samAdhAna aura yaha hai samasyA kA samyak upaay| hama mUla kAraNa kI khoja nahIM karate aura mUla kAraNa ko khoje binA samasyA kA bhI samAdhAna nahIM ho sktaa| krUratA hI samasyA kA mUla hai-amAnavIya dRSTikoNa, phira cAhe vaha lobha ke rUpa meM abhivyakta ho yA saMgrahavRtti ke rUpa meM vikasita ho| isako miTAne kA eka mAtra upAya hai-mAnavIya dRSTikoNa kA vikaas| ise hI prAcIna bhASA meM AtmaupamyadRSTi kahA gayA hai| isakA artha hai pratyeka prANI ko apane samAna smjhnaa| Adhunika bhASA meM yahI hai mAnavIya dRsstti| isakA phalita hai ki pratyeka vyakti meM cetanA jAge ki 'saba Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karuNA bhAvanA 99 mere jaise hI manuSya haiN| hama saba eka hI haiN| maiM bhI manuSya huuN| vaha bhI manuSya hai| mujhe manuSya ko manuSya kI dRSTi se dekhanA caahie|' isa dRSTi kA vikAsa bahuta jarUrI hai Aja sAmAjika jIvana meN| jaba taka isa dRSTi kA vikAsa nahIM hogA taba taka krUratA samApta nahIM hogI, vyavahAra nahIM bdlegaa| AdamI dUsare AdamI ke prati bahuta krUra vyavahAra kara letA hai| mila mAlika majadUra ke prati, seTha karmacArI ke prati, aphasara apane adhInastha vyaktiyoM ke prati krUra vyavahAra karatA hai| sarvatra krUra vyavahAra dekhA jAtA hai| isakA kAraNa hai-bar3appana aura chuTapana kA mnobhaav| yaha mAna liyA gayA hai ki eka bar3A hai, eka choTA hai| bar3A choTe ke prati krUra vyavahAra kara sakatA hai, mAno ki yaha mAnyatA prApta sthiti hai| yahAM kA AdamI pazuoM ke prati bhI krUra vyavahAra karatA hai| jisa gAya se dUdha lenA hai AdamI usI ko pITa detA hai| aisA pITatA hai ki gAya Age-Age daur3atI hai aura AdamI usI para lAThiyAM barasAtA huA pIche-pIche daur3atA calA jAtA hai| jisa gAya se dUdha lenA hai usa gAya ko pITane se dUdha kahAM rahegA ? dUdha sUkha jaaegaa| dUdha bhI premapUrNa vyavahAra kie binA nahIM miltaa| jina logoM ne yaha samajha liyA hai ki gAya ke sAtha premapUrNa vyavahAra karane se adhika dUdha degI, unhoMne pazuoM ke rahana-sahana kI sundaratama vyavasthAeM kI haiN| unake rahane ke lie makAna haiN| vahAM paMkheM calate haiN| vahAM kahIM-kahIM vAtAnukUlita makAna haiN| reDiyo bajate haiN| saMgIta kI svara-lahariyAM thirakatI haiN| isa vAtAvaraNa meM rahane vAlI gAyeM adhika dUdha detI haiM, gAliyAM dI jAtI haiM, tiraskAra kiyA jAtA hai unakA dUdha dhIre-dhIre sUkha jAtA hai| hara prANI premapUrNa vyavahAra cAhatA hai| vaijJAnikoM ne vanaspati jagat para prayoga kara yaha siddha kara diyA ki jina paudhoM ko premapUrNa bhAvanA se pAnI sIMcA jAtA hai, ve paudhe adhika vikasita hote haiN| jina paudhoM ko upekSA vRtti se pAnI sIMcA jAtA hai, ve kumhalA jAte haiN| pAnI vahI hai, sIMcane vAlA bhI vahI hai. koI rAsAyanika parivartana nahIM hai, kintu bhAvAtmaka parivartana ke dvArA eka dizA ke paudhe bar3ha gae aura dUsarI dizA ke paudhe murajhA ge| jinako Aveza meM, krodha kI sthiti meM pAnI diyA gayA, ve murajhA gaye aura premapUrNa bhAvanA se siMcana milane vAle paudhe bahuta bar3ha ge| hama prANI se kAma bhI lenA cAhate haiM aura krUratA bhI karate cale jAte haiN| yaha pratikUla AcaraNa hai| duniyA kA niyama hai ki premapUrNa vyavahAra se dUsare se adhika kAma liyA jA sakatA hai, jIvana meM saphala huA jA sakatA hai, adhika sahayoga liyA jA sakatA hai, parantu abhI taka mAnavIya dRSTikoNa Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 amUrta cintana jitanA vikasita honA cAhie utanA vikasita nahIM huA hai| isameM doSI sabhI haiN| hama kisI eka ko doSI nahIM batA skte| eka mila mAlika apane majadUroM ke prati krUratApUrNa vyavahAra karatA hai to majadUra bhI dUsaroM ke prati vaisA hI vyavahAra karate haiN| eka bar3A aphasara apane adhInastha choTe aphasaroM ke prati krUratA kA vyavahAra karatA hai to ve choTe aphasara apane adhInastha vyaktiyoM ke prati vaisA hI vyavahAra karate haiN| jisa kisI ke pAsa thor3I bhI sattA hai, zakti hai, krUratA kA vyavahAra na kare, yaha nahIM dekhA jaataa| saba doSI haiN| koI bhI doSa-mukta nahIM hai| sattA na mile, kursI na mile, taba taka saba ThIka haiM, namra haiN| jaba sattA hastagata ho jAtI hai, phira na jAne kyoM sArA vyavahAra badala jAtA hai, namratA samApta ho jAtI hai, krUratA kA vyavahAra ho jAtA hai, bar3appana kI bhAvanA panapatI hai aura phira vaha sabako pratidviSTa mAnatA hai| jaba sattA AtI hai taba AdamI andhA ho jAtA hai| vaha nyAya ke sthAna para anyAya adhika karatA hai| sattA aura zakti kA durupayoga na ho, dhana aura zakti kA durupayoga na ho to mAnanA cAhie ki mAnavIya dRSTikoNa kA vikAsa huA hai| taba samajhanA cAhie ki karuNA kI jyoti, karuNA kI dIpazikhA prajvalita huI hai| yaha hone para hI anyAya miTa sakatA hai, AdamI ko AdamI samajhakara nyAyapUrNa vyavahAra ho sakatA hai| yaha nizcita hai ki kisI ke pAsa paisA kama ho, kisI ke pAsa paisA adhika ho, kisI ke pAsa adhikAra adhika ho aura kisI ke pAsa kama adhikAra ho, yaha bheda buddhi aura zakti ke tAratamya para AdhArita hai| yaha hotA hai| kabhI aisA nahIM hotA ki sabameM buddhi aura zakti samAna ho| taratamatA banI rahatI hai| para antataH AdamI AdamI hai| yadi yaha tathya anubhUta hotA hai to AdamI kI saMvedanazIlatA bar3hatI hai aura taba samasyAoM kA samAdhAna ho sakatA hai| sAmAjika svAsthya kA sUtra hai-krunnaa| jIvana meM karuNA kA vikAsa ho, saMvedanazIlatA jAge aura manuSya prANI jagat ke prati karuNArdra banA rhe| aisA hone para hI krUratA samApta ho sakatI hai| Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upekSA bhAvanA anukUla aura pratikUla-donoM sthitiyoM meM sarvatra sama rahanA 'upekSA' hai| sAdhaka ko na padArthoM se jur3anA hai aura na bichur3anA hai| padArtha padArtha hai| usameM rAga-dveSa nahIM hai| rAga-dveSa hai apane bhiitr| jaba AdamI kisI se jur3atA hai to rAga aura bichur3atA yA ghRNA karatA hai to dveSa AtA hai| sAdhaka ko jahAM kahIM bhI rAga aura dveSa dikhAI de, tatkAla unakI upekSA kara apane bhItara calA jaaye| yaha jaise padArthoM ke sAtha hotA hai, vaise vyakti ke vyaktitva, rUpa, viziSTa kauzala Adi para bhI hotA hai| bhikSu vakkali buddha ke rUpa para itanA mugdha ho gayA, basa, use hI nihAratA rhtaa| buddha ne kahA-kyA hai vakkali mere isa zarIra meM ? jaisA hAr3a, mAMsa, rakta Adi tumhAre zarIra meM hai, vaisA hI isameM hai| rUpa ko dekhanA hai, to buddha ke dharma-kArya kA rUpa dekho| jo dharma ko dekhatA hai vaha mujhe dekhatA hai| yaha bhI bandhana hai| Ananda buddha se bandhe rhe| gautama mahAvIra se bandhe rhe| bandhana kA mArga sarala hai| manuSya bandhana-priya hai| para vaha bandhana chor3atA hai to dUsarA kahIM na kahIM jor3a letA hai| upekSA karanA kaThina hai| upekSA bhAvanA kA sAdhaka kahIM kisI bhI jar3a aura cetana ke sAtha bandhatA nhiiN| vaha Ane vAle samasta bandhanoM kI upekSA kara taTastha bhAva se apane dhyeya meM gati karatA rahatA hai| abrAhama liMkana rASTrapati bne| saMsada meM bhASaNa dene jaba khar3e hue taba kisI ne vyaMgya ksaa| kahA-Apako yAda hai, Apa camAra ke lar3ake haiN| liMkana ne kahA-dhanyavAda, Apane pitA kA smaraNa dilAyA aura Age Apase kahanA cAhatA hUM, mere pitAjI kuzala camAra the| maiM itanA kuzala rASTrapati nahIM bana skuuNgaa| dUsarI bAra phira kahA-ve jUte banAte the| liMkana bilakula uttejita nahIM hue| usI taTastha bhAva se kahA-'hAM', kintu kisI ne bhI koI zikAyata nahIM kii| kyA Apako koI zikAyata hai ?' __ sAdhaka jaba upekSA bhAvanA meM niSNAta ho jAtA hai taba harSa aura viSAda, sukha aura duHkha, sammAna aura apamAna Adi dvandva sahajatayA kSINa hote cale jAte haiN| ___madhyastha bhAva kI isIlie AcArya ne abhyarthanA kI hai-prabho ! jo merI niMdA karate haiM. avajJA karate haiM, mujhase viparIta vyavahAra karate haiM, merI bAta nahIM mAnate, una sabake prati mere mana meM madhyasthatA kA bhAva jAge / maiM unake Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 amUrta cintana ina viparIta AcaraNoM ke prati udAsIna rhuuN| unake prati anyathA bhAva na aae| maiM yahI socUM ki maiMne apanA kAma kara liyaa| ve saba apanA kAma karate haiM, mujhe kyA ! AcArya somadeva ne likhA hai-samatA paramaM aacrnnm| AcAra kA sabase bar3A sUtra hai-samatA, sAmyabhAva, smaantaa| yaha kevala samAjavAda kA sAmyavAda kA hI sUtra nahIM hai| yaha hara cintana kI acchAI kA sUtra hai ki jahAM samatApUrNa mana:sthiti hotI hai, vahAM samAja kA vikAsa hotA hai aura jahAM samAja kI AcAradhArA meM viSamatA hotI hai, vahAM samAja kA patana hotA hai| AcAra ke pariSkAra kA artha hai-samatA kA vikaas| taTasthatA kaise ? pUchA gayA, taTasthatA kaise saMbhava ho sakatI hai ? maiMne kahA-taTasthatA indriya-saMvara ke dvArA phalita hotI hai| jisa vyakti ne indriya-saMvara sAdha liyA, vaha taTastha ho jAtA hai| jaba mana se priyatA aura apriyatA kA bhAva samApta ho jAtA hai, taba padArtha padArtha mAtra raha jAtA hai, prANI prANI mAtra raha jAtA hai| hama kaha dete haiM, acchI vastu ke sAtha hamArI priyatA jur3atI hai yaha bhrAMti hai| vastu rucikara lagatI hai priyatA ke kAraNa, vastu arucikara lagatI hai apriyatA ke kaarnn| priyatA aura apriyatA ke saMskAra dhula jAne para vastu vastu rahatI hai, padArtha padArtha rahatA hai| kyA yaha saMbhava hai ki priyatA aura apriyatA kA bhAva samApta ho jAe ? bahuta sambhava hai| yadi hama prAyogika jIvana jIeM to aisA sambhava hai ki padArtha hai, prANI hai, kintu priyatA aura apriyatA kA saMskAra smaapt| prazna hotA hai-kyA AMkhoM aura kAnoM ko banda rakheM ? kyA indriyoM ke daravAjoM ko banda rakheM ? jisase ki yaha sthiti bana jaae| indriyoM ke daravAjoM ko dIrghakAla taka banda rakhA jA sakatA hai| jIvana kI lambI avadhi meM, isa dIrghakAlIna yAtrA meM yaha kabhI sambhava nahIM hai ki AdamI AMkha banda kara baiTha jAe, kAnoM ke parade phAr3a de| yaha kabhI sambhava nahIM hai| indriyoM ke dvAra khule rheNge| dvAra khule raheMge, pAnI AyegA para gandagI nahIM aaegii| indriyoM kA kAma hai jAganA, saMvedana karanA, jJAna krnaa| logoM ne bhrAMtivaza yaha mAna liyA hai ki indriyoM kA kAma hai-rAga-dveSa karanA, priyatA aura apriyatA krnaa| yaha kAma indriyoM kA kAma nahIM hai| AMkha kA kAma mUrcchita honA nahIM hai| AMkha kA kAma priyatA-apriyatA paidA karanA nahIM hai| AMkha to jJAna kI eka dhArA hai, caitanya kI eka dhArA hai| isameM kaisI priyatA aura kaisI apriyatA ! jJAna aura mUrchA ke yoga ko hamane eka mAna liyA, vaha Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upekSA bhAvanA 103 bahuta bar3I bhrAMti ho gaI / jJAna kI dhArA bhinna hai / mUrcchA kI dhArA bhinna hai / rAga aura dveSa kI dhArA jJAnadhArA ke sAtha jur3a jAtI hai aura hama donoM ko eka mAnakara priyatA aura apriyatA ke bhrama meM phaMsa jAte haiM / jaba yaha bhrAMti TUTatI hai, hameM apane caitanya kA anubhava hotA hai, taba indriya-saMvara sahaja ghaTita ho sakatA hai| becArA hariNa daur3a rahA hai mRga marIcikA ke piiche| sUraja kI kiraNeM tAla meM par3atI haiM / mRga ko lagatA hai ki vahAM pAnI lahalahA rahA hai| vaha pAnI pIne daur3atA hai| nikaTa jAne para vahAM pAnI nahIM miltaa| vahAM se dekhane para Age pAnI dIkhatA hai| vahAM jAtA hai, para pAnI nahIM miltaa| vaha isa daur3adhUpa meM prANa gavAM baiThatA hai / viveka kI niSpatti-taTasthatA astitva kI jhalaka kA pahalA phala hai-viveka / imArI cetanA ke jAgaraNa kI pahalI bhUmikA hai - viveka / viveka kI niSpatti hai - taTasthatA / yaha cetanA ke jAgaraNa kI dUsarI bhUmikA hai| taTasthatA arthAt upekSA / upekSA ke do artha haiM- dhyAna na denA aura nikaTatA se dekhanA / upa + IkSA = upekSA / jo taTastha hotA hai vahI nikaTatA se dekha sakatA hai| pakSapAta meM rahane vAlA nikaTatA se nahIM dekha sktaa| vaha priya ke prati anurakta hogA aura apriya ke prati dviSTa hogA / vaha eka ke prati rAga karegA aura dUsare ke prati dveSa karegA / jisameM jhukAva hotA hai vaha sahI artha meM nikaTatA se nahIM dekha sakatA / vaha dUra se hI dekhatA hai / na priya ko ThIka se samajha sakatA hai aura na apriya ko ThIka se samajha sakatA hai / I upekSA kA eka artha hai- dhyAna na denA, avagaNanA karanA / jo taTastha ho jAtA hai, usake sAmane priya bhI AtA hai, apriya bhI AtA hai kiMtu vaha donoM kI upekSA kara, avagaNanA kara Age bar3ha jAtA hai / upekSA kA phala hai- samatA / viveka kA phala hai-taTasthatA / taTasthatA kA phala hai- upekSA / upekSA kA phala hai - samatA / atIta ko kSINa karane kA ekamAtra upAya hai- draSTAbhAva kA vikAsa / jisa vyakti ne apane draSTAbhAva ko vikasita kara liyA usane atIta se apanA piMDa chur3A liyaa| jisane draSTAbhAva kA vikAsa nahIM kiyA, use atIta bhUta kI bhAMti satAtA rahatA hai| jaba vaha dhyAna karane baiThatA hai taba hajAroM prakAra kI vAsanAeM ubhara AtI haiN| vyakti nirAza ho jAtA hai| socatA hai- dhyAna mere vaza kI bAta nahIM hai| dhyAna mana kI zAMti ke lie karatA hUM kintu dhyAna karane ke lie baiThate hI mana azAMta ho jAtA hai| vaha nirAza Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 amUrta cintana vyakti dhyAna ko chor3a detA hai| jaba taka draSTabhAva kA vikAsa nahIM hotA taba taka sthiti meM parivartana nahIM ho sakatA / prekSAdhyAna ke abhyAsa se draSTAbhAva vikasita hotA hai| prekSAdhyAna se vaha susthira hotA hai / hamArI cetanA kI aisI avasthA nirmita ho jAtI hai ki jo kucha ghaTita hotA hai vaha dekhA jAtA hai, pratikriyA nahIM hotI / sAdhaka mAtra draSTA rahe, pratikriyA na kare / draSTAbhAva kA vikAsa hote hI pratikriyAeM pIche raha jAtI haiM / prekSA hI taTasthatA madhyasthatA yA taTasthatA prekSA kA hI dUsarA rUpa hai / jo dekhatA hai vaha sama rahatA hai / vaha priya ke prati rAga-raMjita nahIM hotA aura apriya ke prati dveSapUrNa nahIM hotaa| vaha priya aura apriya donoM kI upekSA karatA hai - donoM ko nikaTatA se dekhatA hai isalie vaha unake prati sama, madhyastha yA taTastha raha sakatA hai / upekSA yA madhyasthatA ko prekSA se pRthak nahIM kiyA jA sktaa| jo isa mahAn loka kI upekSA karatA hai, use nikaTatA se dekhatA hai, vaha apramatta vihAra kara sakatA hai / cakSu dRzya ko dekhatA hai, para use na nirmita karatA hai aura na usakA phala-bhoga karatA hai| vaha akAraka aura avedaka hai| isI prakAra caitanya bhI akAraka aura avedaka hai| jJAnI jaba kevala jAnatA yA dekhatA hai taba na vaha karmabaMdha karatA hai aura na vipAka meM Ae hue karma kA vedana karatA hai / jise kevala jAnane yA dekhane kA abhyAsa upalabdha ho jAtA hai vaha vyAdhi yA anya Agantuka kaSTa ko dekha letA hai, jAna letA hai para usake sAtha tAdAtmya kA anubhava nahIM krtaa| isa vedanA kI prekSA se kaSTa kI anubhUti hI kama nahIM hotI kiMtu karma bandha, sattA, udaya aura nirjarA ko dekhane kI kSamatA bhI vikasita ho jAtI hai / prazna hotA hai ki kise dekheM ? kyA dekheM ? acchA-burA jo bhI Ae use dekheN| krodha Ae to use bhI dekho| mAna Ae to use bhI dekho / vAstava meM jo krodha ko dekhatA hai, vahI mAna ko dekhatA hai / krodha hamArI sabase sthUla vRtti hai / yaha sabake samakSa pratyakSa hotI hai| mAna chipA rahatA hai / prakaTa ka hotA hai / krodha tatkAla prakaTa ho jAtA hai| krodha ko dekho, mAna ko dekho / isakA pUrA cakra hai| dekhate-dekhate du:kha taka cale jaao| duHkha ko dekhanA prArambha kro| upAyoM ko dekho, hetuoM ko dekho| AtaMka ko dekho / pariNAma ko dekho| krodha kA pariNAma hai - duHkha / duHkha ko dekho / sukha ko bhI dekho / sukha ke saMvedanoM ko dekho / duHkha ke spandanoM ko dekho / samatva ko dekho Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upekSA bhAvanA 105." taTasthatA ko dekho| anyadarzI ko dekho / usako dekho jahAM dUsarA koI nahIM hai / cetanA ke usa zuddha svabhAva ko dekho jahAM jAnane-dekhane ke sivAya kucha bhI nahIM hai / vahI parama darzana hai| usake Age kucha bhI nahIM hai / dekhane meM yaha bhedarekhA mata khIMco ki ise dekhUMgA aura use nahIM dekhuuNgaa| acche ko dekhUMgA / bure ko nahIM dekhUMgA / dekhane ke kSetra meM acchA yA burA kucha bhI nahIM hotA / ye vikalpa hote haiM- socane-vicArane ke kSetra meM / jo bhI Ae dekhate raho / dekhate-dekhate vaha bindu A jAegA jahAM Age dekhanA zeSa nahIM hai / parama A jaaegaa| vahAM hamArI yAtrA kI saMpannatA hogI, ananya A jAegA / taba hama apane zuddha caitanya ke anubhava meM, jJAna aura darzana kI samagratA meM pahuMca jaaeNge| vahAM kevala jAnanA dekhanA hI rahegA aura saba smaapt| yaha yAtrA kA antima bindu hai| I samatva kI dUsarI avasthA hai - taTasthatA I samatva kA artha hai taTasthatA / tuma taTastha raho / eka ora mata jhuko / isa saMsAra meM kabhI kucha apriya ghaTita hotA hai aura kabhI kucha priya ghaTa hotA hai / kabhI vaha ghaTita hotA hai jo hama cAhate haiM aura kabhI vaha ghaTita hotA hai jo hama nahIM cAhate / cAhA bhI ghaTita hotA hai, anacAhA bhI ghaTita hotA hai / aba yadi isake sAtha hamAre mana kA cakkA bhI ghUmatA rahegA to itanI ulajhane bar3ha jAeMgI ki antataH Atma-hatyA ke sivAya koI vikalpa nahIM bacegA / eka AdamI kA jaba manacAhA hotA hai taba vaha atyanta prasanna rahatA hai| jaba vaha dekhatA hai ki vizva ke isa kSitija para anacAhA bhI ghaTita ho rahA hai taba usakA mana ulajhanoM se bhara jAtA hai| ina ulajhanoM se pAra jAne ke lie vaha Atma hatyA ko kAragara mAna baiThatA hai / eka sundarI hai / philpa abhinetrI yA nartakI hai| vaha abhI yauvana kI dahalIja para hai / rASTra yA vizva meM usakA sammAna hotA hai / vaha vizva prasiddha ho jAtI hai| usakI avasthA badalatI hai| vaha yauvana ko pAra kara vRddhAvasthA kI ora bar3hatI hai| aba use lagatA hai ki use kama sammAna mila rahA hai / usakA AkarSaNa kama ho gayA hai| jo pratiSThA aura prasiddhi prApta thI, vaha dhIre-dhIre kama ho rahI hai| logoM meM jo priyatA thI, vaha kama ho rahI hai, taba vaha sundarI santulana kho baiThatI hai aura apane jIvana ko samApta karane para tula jAtI hai| isa prakAra aneka mahilAoM ne Atma hatyA kara apanI jIvana lIlA samApta kI hai| aisA kyoM hotA hai ? yaha isalie nahIM hotA hai ki pahale jo sammAna prApta thA vaha Aja nahIM hai, jo priyatA yA AkarSaNa thA Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 amUrta cintana vaha Aja nahIM hai / kintu yaha isalie ghaTita hotA hai ki mana ke sAtha eka rAgAtmaka bhAva jur3A thA, usakI aba pUrti nahIM ho paatii| aisI sthiti meM mana ko itanI gaharI Thesa lagatI hai ki vyakti tilamilA uThatA hai, vaha apane Apako saMbhAla nahIM pAtA / eka vyakti ke pAsa karor3oM kI saMpatti hai| kyA usake lie itanI saMpatti upayogI hai ? nhiiN| vaha usa saMpatti ko bhUmi meM gAr3akara rkhegaa| kyA usakA koI upayoga hai ? phira bhI mana meM eka rAgAtmaka bhAva jur3A huA hai ki yaha merA hai / yaha merI saMpatti hai / yaha bhAva use saMtoSa de rahA hai| usase mAnasika saMtoSa milatA hai, mAnasika tRpti milatI hai| jisa dina saMpatti calI jAtI hai yA usa para rahA huA svAmitva chUTa jAtA hai, taba AdamI asta-vyasta, Akula vyAkula ho jAtA hai / svAmitva chUTane se kyA antara par3A ? koI bhI antara nahIM pdd'aa| vaha saMpatti to vahIM kI vahIM par3I hai| vaisI kI vaisI hai| kevala svAmI badalA hai / kintu mana kA vaha dhAgA TUTa gayA hai| aba vaha ekAMta meM yA jaMgala meM jAkara rahane kI socatA hai / deza ko chor3a dene kI bAta socatA hai yA zarIra ko chor3a dene kI bAta socatA hai / yaha saba isalie hotA hai ki vyakti meM taTasthatA nahIM hai| jaba vyakti taTastha nahIM hotA taba vaha pratyeka paristhiti ke sAtha apane Apako jor3a detA hai| vaha mana ko paristhiti se alaga nahIM rakha pAtA / jaba samatva kI avasthA jAgatI hai taba taTasthatA bhI jAga jAtI hai / jo vyakti taTastha hotA hai, vaha lAbha-alAbha, jo bhI ghaTita hotA hai use jAna letA hai, use dekha letA hai, para usameM lipta nahIM hotA / apane ko usake sAtha nahIM jor3atA / jAna letA hai, bhogatA nahIM / jAnane vAlA na duHkhI hotA hai aura na sukhI hotA hai, bhogane vAlA duHkhI bhI hotA hai aura sukhI bhI hotA hai| donoM bhAra use uThAne par3ate haiM / samatva kI dUsarI avasthA hai- taTasthatA / taTasthatA kA phalita-mAnasika svAsthya 1 mAnasika svAsthya kI eka kasauTI hai / jo vyakti mana se svastha hotA hai vaha acchA vyavahAra karane vAle ke prati acchA vyavahAra karatA hai aura usa vyakti ke prati bhI acchA vyavahAra karatA hai jo pratikUla vyavahAra karatA hai acche ke prati acchA aura bure ke prati bhI acchA / vaha aisA isalie karatA hai ki yadi sAmane vAlA vyakti mAnasika dRSTi se asvastha hai to kyA vaha bhI asvastha ho jaae| vamana karane vAle ko dekhakara kyA svayaM bhI vamana karane laga jaae| mana kI svasthatA rakhane vAlA vyakti aisA nahIM kara sakatA / Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upekSA bhAvanA 107 pratikUla vyavahAra vahI vyakti karatA hai jo mana se durbala hai, mana se asvastha hai| jina vyaktiyoM ne isa sUtra kA vikAsa kiyA hai ki 'zaThe zAThyaM samAcaret' IMTa kA jabAba patthara se-ve vyakti vAstava meM hI mana se rogI the| yadi ve svastha hote to isa prakAra ke sUtroM kA pratipAdana nahIM hotaa| AvazyakatA yaha hai ki sAmane vAlA vyakti yadi mana se durbala hai, asvastha hai to tuma apane mAnasika svAsthya kA paricaya do aura use yaha samajhane kA avasara do ki tuma apane mana se rugNa nahIM ho, mana se svastha ho| kisI vastu yA vyakti ke prati anurakta hone aura usase bhinna vastu yA vyakti ke prati dviSTa hone kA artha pakSapAta hai| pakSapAta yAnI vissmtaa| rAga aura dveSa se hone vAle anyAya ke pariNAmoM ko samajhe binA kyA koI bhI vyakti mAnasika jhukAva se baca sakatA hai ? koI vyakti unmArga kI ora jA rahA hai| use sanmArga para lAne kA prayatna karanA kartavya hai, kintu bala-prayoga ke dvArA usa karttavya kI pAlanA nahIM ho sktii| hRdaya parivartana kA prayatna karane para bhI yadi sAmane vAlA vyakti unmArga se vimukha nahIM hotA hai to usake lie pratIkSA hI kI jA sakatI hai kintu krodha karake apane mana ko dhUmila aura paristhiti ko jaTila banAnA samucita nahIM ho sktaa| ulajhana-bharI paristhiti va vAtAvaraNa meM apane mAnasika saMtulana ko banAe rakhane kA abhyAsa karane, nyAya ke prati dRr3ha niSThA hone tathA hRdaya parivartana ke siddhAMta meM AsthA hone se madhyasthatA kA saMskAra susthira hotA hai| bhagavAn mahAvIra ne kahA-uvehamANo aNuvehamANaM buyA uvehAhi samiyAe'-madhyasthabhAva rakhane vAlA vyakti madhyasthabhAva na rakhane vAle se kahatA hai-'tuma satya ke lie madhyastha bhAva kA Alambana lo|' Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuprekSA Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kartavyaniSThA anuprekSA kartavyaniSThA sadAcAra kI preraka zakti hai| apane karttavya ke prati jAgarUka vyakti akaraNIya karma se virata rahatA hai| jaba kabhI unake caraNa pramAda kI ora bar3hate haiM, kartavya kI preraNA use mor3a detI hai aura vaha , satsaMkalpa kara letA hai| mAnavIya ekatA kA saMghATaka hI kartavya ho sakatA hai| usakI preraNA samAnatA hai| jAti, raMga, bhASA aura rIyatA kI bhinnatA meM bhI mAnavIya abhinnatA hai| use gauNa karane kA mukhya hetu hai vyaktigata AkAMkSA aura aham / apanI samRddhi aura bar3appana meM jo rasa hai, vaha eka sImA taka nyAya-saMgata ho sakatA hai kintu jaba vaha dUsaroM ko saMkaTa meM DAlane lagatA hai taba sarvamAnya nyAya-saMgata dharAtala ke nIce utara jAtA hai| adhyAtma aura vyavahAra adhyAtma ke stara para jIne vAle vyakti kA vyavahAra aura vyavahAra ke stara para jIne vAle vyakti kA vyavahAra bhinna hotA hai| vyavahAra se mukta koI bhI nahIM ho sktaa| jo zarIradhArI hai, vaha vyavahAra karatA hai| vyavahAra ke binA vaha jI nahIM sakatA, usakA jIvana cala nahIM sktaa| kiMtu donoM kA vyavahAra bahuta bhinna hotA hai| AcArAMga sUtra kA kathana hai ki AdhyAtmika vyakti ko anyathA vyavahAra karanA caahie| vyavahAra kI bhUmikA para jIne vAle kI taraha nahIM karanA cAhie, kintu use bhinna prakAra se vyavahAra karanA cAhie, anyathA vyavahAra karanA caahie| hama 'anyathA' zabda ko samajheM, isake tAtparya ko smjheN| vyAvahArika vyakti kA vyavahAra kriyAtmaka nahIM hotA, vaha pratikriyAtmaka hotA hai| vaha socatA hai, usane mere prati aisA vyavahAra kiyA hai to maiM usake prati aisA hI vyavahAra kruuN| yaha kriyAtmaka vyavahAra nahIM, pratikriyAtmaka vyavahAra hai| aise vyakti meM karttavya kI svataMtra preraNA nahIM hotI aura kartavya kA svataMtra mUlya bhI nahIM hotaa| usakA karttavya sva-saMkalpa se prerita nahIM hotA, vaha hotA hai dUsaroM se prerit| vartamAna ke AcAra-zAstriyoM aura dArzanikoM ne AcAra ke mUlya kI mImAMsA meM isa prazna para bahuta carcA kI hai ki hamAre kartavya kI preraNA aura hamAre kartavya kA svarUpa kyA honA caahie| prasiddha dArzanika kAMTa ne Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 amUrta cintana kahA-'karttavya ke lie kartavya honA cAhie, na dayA ke lie, na anukampA ke lie aura na dUsaroM kA bhalA karane ke liyaa| ye saba naitika karma ke hAmI nahIM haiM aura usase sambaddha bhI nahIM haiN| kevala manuSya kA svataMtra saMkalpa usakA svalakSya mUlya hai| isIlie karttavya ke lie hI hamArA karttavya honA caahie|' kartavya ke lie kartavya kI yaha bAta bahuta hI mUlyavAn hai| yaha kriyAtmaka bAta hai, pratikriyAtmaka nhiiN| koI vyakti dayA kA pAtra hai, usa para koI dayA karatA hai to yaha koI svataMtra kriyA nahIM hai| yaha pratikriyA hai| maiM para ko AtmA ke samAna samajhatA hUM aura usake sAtha maitrI kA vyavahAra karatA hUM, yaha svataMtra kartavya hai, svataMtra mUlya hai, kriyAtmaka kArya hai| kartavya-bodha racanAtmaka dRSTikoNa kA dUsarA sUtra hai karttavya-bodha / pratyeka vyakti ko apane kartavya kA bodha honA caahie| jisa samAja meM karttavya-bodha nahIM hotA, vahAM dhvaMsa zurU ho jAtA hai| pratyeka vyakti kA apanA kartavya hotA hai, dAyitva hotA hai| jahAM kartavya-bodha aura dAyitva hotA hai, vaha samAja svastha hotA hai| kartavya aura dAyitva-bodha / sAmAjika svAsthya ke lie bahuta jarUrI hotA hai kartavya-bodha aura dAyitva-bodha, karttavya kI cetanA kA jAgaraNa aura dAyitva kI cetanA kA jaagrnn| Akhira daMDa aura yaMtraNA se kaba taka kArya calegA ? kyA pUre jIvana-kAla taka AdamI niyaMtraNa se rahegA ? kyA yaha bhaya niMratara sabake sira para savAra hI rahegA ? bhayabhIta samAja sadA roga-grasta rahatA hai, vaha kabhI svastha nahIM ho sktaa| bhaya sabase bar3I bImArI hai| bhaya taba hotA hai jaba dAyitva aura kartavya kI cetanA nahIM jaagtii| jisa samAja meM karttavya aura dAyitva kI cetanA jAga jAtI hai use Darane kI jarUrata nahIM hotii| jina logoM meM dAyitva kI cetanA jAgRta ho jAtI hai, ve vyakti una bAtoM se Upara uTha jAte haiN| ve apane caritra kA nirmANa dAyitva ke AdhAra para karate haiN| jinheM dAyitva kI anubhUti ho jAtI hai, unheM dAyitva sauMpakara badalane kA prayatna kiyA jAtA hai| loga to socate haiM ki yaha vyakti usake yogya nahIM thA, phira isa para yaha dAyitva kyoM DAlA gayA ? kiMtu maiM yaha anubhava karatA hUM ki dAyitva DAlane para usa vyakti meM sacamuca parivartana A Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kartavyaniSThA anuprekSA 113 jAtA hai| parantu dAyitva kI anubhUti avazya honI caahie| aisA vyakti jise dAyitva kA anubhava na ho, usameM bhI parivartana Ane laga jAtA hai| caritra-nirmANa kI dUsarI zreNI kA hetu hai-dAyitva-bodha / yuvaka kA kartavya-bodha hama dharma kI bAta socate haiM to vaha dezAtIta aura kAlAtIta bAta hotI hai| usameM deza aura kAla kI koI maryAdA nahIM hotii| na koI bAlaka, na koI bUr3hA aura na koI yuvk| kintu jahAM vyavahAra kI kriyAnviti kA prazna hotA hai, vahAM deza ko bhI mAnanA hotA hai aura kAla ko bhI mAnanA hotA hai| una donoM se haTakara hama vyavahAra ko nahIM calA sakate, koI bhI kriyAnviti nahIM kara skte| yuvaka zabda bhI eka kAla kI saMjJA ko sUcita karatA hai| yauvana do avasthAoM ke bIca eka zakti kI avasthA hai| bAlaka meM kSamatAeM hotI haiM kintu vikasita nahIM hotI, kyoMki usakA zarIra-taMtra samartha nahIM hotaa| bUr3he meM zarIra-taMtra aura kSamatAeM donoM vikAsAtIta ho jAtI haiM, vikAsa se pare calane laga jAtI haiN| usake zarIra kI bahuta sArI kozikAeM, mastiSka kI bahuta sArI kozikAeM khapa cukatI haiM aura zarIra kA taMtra zithila ho jAtA hai| usameM anubhava hote hue bhI kArya-kSamatA samApta ho jAtI hai| ina donoM ke bIca kI avasthA hai-yauvana / yuvA donoM ke bIca meM hai| usameM zarIra kI kSamatA bhI hai aura kriyAnviti kI kSamatA bhI hai| isIlie yuvaka eka zakti kA yA zakti kI abhivyakti kA srota hotA hai| isalie yuvaka se bahuta AzAeM hotI haiN| koI bhI deza, koI bhI samAja, kArya-kSamatA kA jahAM prazna hai, vahAM yuvakoM ko Age rakhatA hai| cAhe deza-rakSA kA kArya ho, cAhe samAja sevA kA kArya ho, cAhe aura koI dUsarA, tIsarA, cauthA kArya ho, yuvaka kI apekSA hotI hai| kintu yuvaka ke lie bhI bahuta kaThinAI hai| kaThinAI isalie ki eka ora usake zarIra ke sAre upakaraNa bahuta sakriya hote haiN| rakta bhI bahuta teja bahatA hai| dUsarI ora duniyA kA vAtAvaraNa usake pratikUla bhI ho sakatA hai aura hotA bhI hai| una donoM meM sAmaMjasya sthApita karanA, donoM ke sAtha saMgati juTA lenA bahuta kaThina bAta hai aura yahI saMgharSa Aja sArI duniyA meM cala rahA hai| Aja ke sAhitya kA eka zabda hai-'bhogA huA yathArtha / ' hameM kevala kalpanA ke jIvana meM nahIM jiinaa| yuvaka meM bahuta kalpanAeM ubharatI haiN| usakA gharelU pakSa usake abhibhAvakoM ke hAtha meM hotA hai| samAja kA kSetra kucha purAne kAryakartAoM ke hAtha meM hotA hai to yuvaka ke lie kalpanA karane kA Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 amUrta cintana bahuta avakAza rahatA hai| kintu Apa nizcita mAnie ki kalpanA taba taka arthavAn nahIM hotI jaba taka ki 'bhoge hue yathArtha' para hama nahIM cala paate| hamArA jIvana yathArtha kA honA caahie| hamArI kalpanAeM taba taka arthavAn nahIM hotI, mUlyavAn nahIM hotI jaba taka hameM yathArtha kA bodha nahIM hotA, apane hI pairoM ke nIce bhI bhUmi kA bodha nahIM hotaa| yathArtha para cale binA koI bhI AdamI Age nahIM bar3ha sktaa| duniyA meM itane gaDDhe haiM ki paga-paga para usameM gira par3ane kI saMbhAvanA banI rahatI hai| gaDDhoM ko pAra kara vahI Age bar3ha sakatA hai jo yathArtha kI AMkha se apane pairoM ke nIce dharAtala ko dekhakara calatA hai| Aja kI sAmAjika paristhiti, Aja kI rAjanaitika paristhiti aura Aja kI dhArmika paristhiti-tInoM paristhitiyAM hamAre sAmane haiN| duniyA kA jo vAtAvaraNa hai, usase koI bhI baca nahIM sktaa| jo vyakti vyavahAra meM calatA hai, vaha svayaM prabhAvita hotA hai aura prabhAvita karatA hai| hama prabhAvoM ko grahaNa karate haiM kintu Ane vAle prabhAvoM se apane Apako kitanA bacA sakate haiM aura kitanA lAbha uThA sakate haiM, yaha hai yathArtha kI bhUmikA / yadi hama isa bhUmikA para vAstava meM caleM to jo prabhAva A rahe haiM unase lAbha uThA sakate haiN| lAbha uThAnA bahuta jarUrI hai, kyoMki maiM mAnatA hUM ki vartamAna meM bahuta sArI cIjeM aisI acchI haiM jo purAne kAla meM nahIM thiiN| una-una cIjoM se hameM lAbha bhI uThAnA caahie| kucha cIjeM vyartha hotI haiM, unase apane Apako bacAnA caahie| donoM bAteM barAbara honI caahie| usake lie yathArtha kI bhUmikA para calanA bahuta jarUrI hai| Aja yuvaka kA matalaba eka krAMti' se jur3a gyaa| Aveza aura yuvaka eka dUsare ke paryAya jaise ho ge| eka bAra maiM DaoN0 koThArI se bAta kara rahA thaa| maiMne pUchA, 'Aja ke vizvavidyAlayoM meM itane ugra AMdolana ho rahe haiM to kyA Apa inase sahamata haiM ?' unhoMne kahA, dekhie mahArAja ! maiM mAnatA hUM ki Aja vyApArI varga meM koI kSamatA nahIM hai| rAjya karmacAriyoM meM to hai hI nahIM ki ve burAI kA pratikAra kara skeN| Aja jitanA anyAya cala rahA hai, usake prati ekamAtra pratikAra kI zakti kisI meM hai to vaha hai yuvaka aura vidyArthI meN| vidyArthI hI sacamuca krAnti kara sakatA hai aura usameM vaha kSamatA bhI hai| isalie vidyArthI kI kSamatA ko aura usakI krAMti karane kI zakti ko hameM nahIM kucalanA hai, nahIM rokanA hai| maiM yuvaka ke isa pakSa kA samarthaka huuN| kintu itanA jarUra hai ki Aveza ke sthAna para thor3A saMtulana, thor3A vicAra aura thor3A viveka honA caahie|' unakI zakti ko rokanA nahIM hai| zakti kA upayoga karanA hai aura zakti kA upayoga honA bhI caahie| iNDoneziyA meM Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kartavyaniSThA anuprekSA 115 jo kucha parivartana huA, usakI pRSThabhUmi meM yuvaka varga thaa| vidyArthiyoM ne sAre zAsana ko palaTa diyaa| Aja aisA kahIM bhI ho sakatA hai| yadi Aja ke samUce vidyArthI, hindustAna ke karor3oM-karor3oM vidyArthI agara bAta ko pakar3a leM to zAyada hindustAna kA bhI kAyA-kalpa ho sakatA hai| kintu mujhe lagatA hai ki zakti kA sahI niyojana nahIM ho rahA hai| zakti kA sahI dizA meM niyojana ho aura usake sAtha viveka aura santulana ho jAe aura sahI mArga-darzana ho to usakI sambhAvanAeM bar3ha sakatI haiN| Aja nirmANa kI apekSA hai| kintu nizcita mAnie nirmANa taba taka nahIM hogA jaba taka ki caritra kA vikAsa nahIM hogaa| Aja hindustAna kI sArI kaThinAI, sArI garIbI isa bAta para pala rahI hai ki yahAM bhraSTAcAra bahuta hai| pula banatA hai to eka hI varSA meM TUTa jAtA hai| bAMdha banatA hai to eka hI varSA meM usameM darAreM par3a jAtI haiN| makAna banatA hai to kAma meM Ane se pahale hI Dhaha jAtA hai| yaha sArA isIlie hotA hai ki sabhI kSetroM meM bhraSTAcAra khulakara cala rahA hai| Aja dhana ke prati itanA vyApaka moha hai ki jo honA cAhie usakA ulaTA pariNAma A rahA hai| Aja ke yuvaka ko yathArtha kI bhUmikA kA anubhava karanA caahie| pahalI bAta hai ki kevala bAtoM para bharosA nahIM, kArya kSamatA meM vizvAsa honA caahie| eka vyakti ne batAyA-amarIkI loga saptAha meM do dina to pUrI chuTTI manAte haiM, kintu pAMca dina ve niSThApUrvaka tanmayatA se kAma karate haiN| jitanA kAma ve pAMca dina meM karate haiM, utanA hI hindustAnI yuvaka zAyada pAMca saptAha meM nahIM kara sktaa| kartavyaniSThA ke binA aisA sambhava nahIM hotaa| kartavyaniSThA ke lie do bAteM Avazyaka haiN| pahalI bAta hai AtmasevA kA sNklp-sv-nirmaann| dUsarI bAta hai tIrtha-sevA kA sNklp-jn-nirmaann| eka bAta yAda A rahI hai. dAdA dharmAdhikArI kii| jaba maiM dillI zivira meM thA to unhoMne eka bAta kahI, 'yadi aNuvrata vAle yA jaina loga samatA kA prayoga kareM, eka aisA kArakhAnA, eka aisA udyoga aura phaikTarI calAeM jisameM koI mAlika na ho aura majadUra na ho, saba samabhAgI hoM, kAma karane vAlA hara vyakti use saMcAlita karane vAlA ho, usakA DAyarekTara, usakA zramika saba-ke-saba samabhAgI hoN| na koI svAmI ho, na koI sevk| na koI mila-mAlika ho. na koI mjduur| agara eka bhI aisA prayoga ho jAya to hama dekheMge ki adhyAtma meM Aja bhI prANa hai aura adhyAtma meM Aja bhI zakti hai| adhyAtma aura aparigraha kA Aja bhI prayoga kiyA jA sakatA hai| AdhyAtmika samatAvAda kA prayoga kiyA jA sakatA hai aura yadi vaha nahIM kiyA jA sakatA to phira adhyAtma, aparigraha aura samatA-ina zabdoM ko sadA ke lie daphanA Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amUrta cintana denA caahie| kyoM bhAra Dhote phireMge inakA, yadi koI prayoga nahIM ho sakatA hai to ? kyA kevala zabdoM kA bhAra DhonA hai ? Age hI sira para bahuta bhAra hai aura becAre gRhasthoM para kitanA bhAra hai ! kamAI kA bhAra, parivAra ko calAne kA bhAra, mahaMgAI kA bhAra, kitanI samasyAoM kA bhAra, inakamaTaiksa kA bhAra, mRtyu Taiksa kA bhAra, sAre bhAra Dhote-Dhote choTe-se dimAga ko parezAnI ho rahI Aja ke yuvaka meM kahAM hai adhyayana ? maiM mAnatA hUM ki kriyAnviti ke lie sabase pahale vicAra-vikAsa kI AvazyakatA hotI hai| bauddhika kSamatA bar3hatI hai to sArI bAteM bar3hatI haiN| Aja ke saMsAra meM bauddhika vikAsa carama sImA ko chU rahA hai| pratidina naye-naye AyAma khula rahe haiN| sAdhAraNa-se-sAdhAraNa viSaya para itanA anveSaNa aura sUkSma adhyayana huA hai ki ekakoSIya jIva jaise sAdhAraNa-se lagane vAle viSaya para cembara DikzanarI' jaisI bIsa-bIsa pustakeM likhI jA cukI haiN| jo vyakti Aja ke vicAra aura vikAsa ke samparka meM nahIM rahatA, agara do saptAha taka vaha usase kaTa jAtA hai to vaha pichar3a jAtA hai| itanI teja gati se aura itanI teja raphtAra se manuSya kA jJAna bar3hatA calA jA rahA hai| usa sthiti meM yadi adhyayana kI upekSA kI jAtI hai to vyakti yuga ke sAtha kaise cala sakatA hai ? kaise hamArA yuga-bodha spaSTa ho sakatA hai ? Aja kA yuvaka par3hatA to hai kintu aise upanyAsa jo romAMTika haiM, aise upanyAsa jo jAsUsI se bhare-pUre haiN| ve kahAniyAM jo seksa se bharI-pUrI haiM, jIvana ke vikAsa meM inakA koI bar3A yogadAna nahIM hotaa| jaba taka adhyayana kI gambhIratA nahIM AtI taba taka koI bar3I bAta nahIM ho sktii| nizcita mAnie-UMcAI hamezA gambhIratA ke sAtha paidA hotI hai bar3e bhavana ko khar3A karanA hai, pacAsa maMjila aura sau maMjila kA prAsAda khar3A karanA hai to gaharAI meM jAnA hogaa| usa makAna ko bAlU kI nIMva para khar3A kara deM yA binA nIMva ke khar3A kara deM, kintu vaha TikegA nahIM, Dhaha pdd'egaa| majabUta makAna ke lie majabUta nIMva kI AvazyakatA hotI hai| gaharAI ke binA UMcAI sambhava nahIM hai| hama tIna AyAmoM meM phailate haiM-lambAI, UMcAI aura caur3AI / ina sArI bAtoM meM phailane ke lie gaharAI kI bahuta jarUrata hai aura gaharAI vicAra vikAsa ke binA nahIM A sktii| Aja tattvajJAna kA jitanA vikAsa huA hai, satya kA jitanA prakaTIkaraNa huA hai, jitanA satya duniyA ke sAmane prastuta kiyA gayA hai vaha AdhyAtmikatA ke dvArA, una AdhyAtmika logoM ne kiyA, jo dhyAna kI gaharAI meM calate cale gaye, DubakiyAM lete rahe aura gahare-se-gahare utarate cale gye| bhautika kSetra meM bhI una vyaktiyoM ne hI apUrva Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kartavyaniSThA anuprekSA 117 dena dI hai jo adhyayana aura vicAra kI gaharAI meM gaye haiN| cAhe bijalI, cAhe bar3e-bar3e prAsAda, cAhe sar3akeM, cAhe bar3e-bar3e kArakhAne, cAhe jIvana kI sukha-suvidhA ke sAre sAdhana aura upakaraNa unhIM logoM ne diye haiM jinhoMne gaharAI meM jAkara socA hai| hamAre kisAna saikar3oM varSoM se khetI karate cale A rahe haiM, pArivArika DhaMga se karate cale A rahe haiM kintu Aja lAla amarUda bhI paidA kie jA rahe haiN| aneka phaloM meM aneka prakAra kI sugandhe bhI paidA kI jA rahI haiN| ye sAre prayoga kisa AdhAra para ho rahe haiM ? sAre vijJAna aura jJAna kI gaharAI ke AdhAra para ho rahe haiN| anyathA jaisA calatA thA vaisA hI calatA rhtaa| hamAre loga jhoMpar3oM meM rahate the| zatAbdiyoM taka jhoMpar3oM meM rahate hI cale ge| unheM usase Age kabhI kucha nahIM suujhaa| aisA kyoM huA ? sAtha meM adhyayana nahIM thaa| adhyayana ke binA vikAsa nahIM hotaa| jo vikAsa hotA hai, vaha adhyayana ke AdhAra para hI hotA hai| karma aura jJAna-ye do haiN| jJAna gaharAI hai aura karma usakI UMcAI hai yA abhivyakti hai| vyakta aura avyakta ye do bAteM haiN| bhAratIya darzana meM vyakta aura avyakta kI carcA bahuta milegii| avyakta nIce rahatA hai, chipA huA rahatA hai| vyakta hamAre sAmane AtA hai, prakaTa rahatA hai| kintu koI bhI vyakta avyakta ke binA nahIM hotaa| jisa vyakta ke nIce avyakta nahIM hai, vaha kabhI vyakta nahIM ho sktaa| vyakta ho sakatA hai jJAna ke AdhAra para, jaba karma kA yoga milatA hai| hamArA karma isalie vikasita nahIM ho rahA hai ki hamAre jJAna meM gaharAI nahIM hai| yadi jJAna meM gaharAI ho to karma vikasita hone kA maukA milegaa| yuvaka ko adhyayana kI dizA meM Age bar3hanA cAhie aura a6. yayana bhI vaisA adhyayana jo zatazAkhI bana ske| hameM jIvana kA nayA mor3a denA hai| nayA mor3a dene ke lie jo pahalI zarta hogI vaha hai-caritra-nirmANa, aatm-nirmaann| mahAvIra ko Aja ke itihAsakAroM ne nIti kA prathama pratiSThApaka batalAyA hai| jinhoMne nIti kA pratipAdana kiyA unameM sabase pahalA nAma bhagavAn mahAvIra kA AtA hai| mahAvIra ne dharma ke sAtha nIti kA pratipAdana kiyaa| mahAvIra ne kabhI nahIM kahA ki merI pUjA kro| mahAvIra ne kabhI nahIM kahA ki merA nAma jpo| unhoMne kabhI nahIM kahA ki mere nAma para baiThe raho aura bhagavAn ke bharose (rAma bharose) baiThe rho| mahAvIra puruSArthavAdI the| ve parAkrama meM vizvAsa karate the| unhoMne yahI kahA ki tuma sacce bno| unhoMne nIti-dharma kA pratipAdana kiyA, caritra dharma kA pratipAdana kiyaa| yuvakoM ke lie sabase pahalI bAta jo karaNIya hai, vaha hai Atma-nirmANa kI dizA meM gati aura prayatna / Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 amUrta cintana nArI kA kartavya-bodha __sabase pahale hama yaha nirdhAraNa kareM ki hameM samAja ko kaisA banAnA hai isake pazcAt hama sabase pahale striyoM ko prabuddha kareM aura unheM eka aisA saMkalpa deM ki unheM kaise putra paidA karanA hai ? yaha bahuta hI kAryakArI bAta hogii| mAtA ke mana meM jo saMkalpa hotA hai, jaisA putra vaha cAhatI hai, yadi saMkalpa balavAn hotA hai to vaisA hI putra use prApta ho jAtA hai| duniyA meM jitane bhI zaktizAlI puruSa hue haiM, unakI zakti ke pIche mAtA ke dRr3ha sakaMlpa ne bhI kAma kiyA hai| jo mAtA garbha se pUrva yA pazcAt acche saMkalpa karatI hai, acche vyavahAra karatI hai, acchA sAhitya par3hatI hai, acche svapna dekhatI hai, usakA putra zaktizAlI hotA hai| jisakI mAtA hIna bhAvanA se grasta hotI hai, bure bhAva rakhatI hai, bure svapna dekhatI hai, usakA putra kabhI zaktizAlI nahIM hotaa| vaha Darapoka hI nahIM, aMgahIna bhI hotA hai| mahilAoM meM bhI zakti hotI hai| ve bar3e-bar3e kArya kara sakatI haiN| AcAryazrI kI yAtrA ke mAdhyama se hamane dekhA ki kucheka mahilAoM ne vyavasthita zikSA-saMsthAna calAne meM apanA kIrtimAna sthApita kiyA hai| mahilAe kArya kara sakatI haiM-inameM mujhe saMdeha nahIM hai| ve apanI zakti ko isa dizA meM niyojita kareM to AzcaryakArI kArya saMpanna ho sakate haiN| ve isa bAta meM na ulajheM ki strI durbala hai yA puruSa durbala hai| koI durbala nahIM hai| durbalatA aura sabalatA kA kathana sApekSa hotA hai| uttarAdhyayana sUtra meM nArI ko rAkSasI kahA gayA hai| kyA puruSa rAkSasa nahIM hotA ? puruSa bhI rAkSasa hotA hai aura nArI bhI rAkSasI hotI hai| puruSa bhI devatA hotA hai, nArI bhI devI hotI hai| jahAM nArI ko rAkSasI kahA gayA vahAM yaha bhI kahA gayA, 'yatra nAryastu pUjyante, ramante tatra devtaa:'| yaha saba sApekSa kathana hai, itihAsa meM prApta hotA hai ki atIta meM bhAratIya samAja meM do prakAra kI vyavasthAeM pracalita thiiN| eka thI pitR-sattAtmaka vyavasthA aura dUsarI thI mAtR-sattAtmaka vyvsthaa| puruSa pradhAna vyavasthA thI to nArI pradhAna vyavasthA bhI thii| Aja bhI sImAMta pradezoM meM aisI jAtiyAM haiM jahAM strI pradhAna hotI hai| puruSa rasoI banAtA hai, santAna kA pAlana karatA hai| nArI bAjAra jAtI hai, saudA lAtI hai| puruSa cUMghaTa nikAlatA hai, nArI khule muMha mukta vicaraNa karatI hai| ye saba deza-kAla sApekSa sthitiyAM haiN| yadi inheM hama zAzvata satya mAna leM to bar3I bhrAMti hogii| hameM sApekSa hI mAnanA caahie| hameM yaha socanA cAhie ki hameM kyA bananA hai, hameM kyA karanA hai ? isa prazna ko sulajhAne se pahale hameM yaha svIkAra karanA hogA ki Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kartavyaniSThA anuprekSA 119 striyoM ke pichar3ane meM unakI azikSA hI mUla-bhUta kAraNa hai| yaha saca hai ki zikSA hI saba kucha nahIM hai; kintu usakA bhI apanA mahattva hai| zikSA yaha pahalI bhUmikA hai| jaba taka yaha pahalI bhUmikA taiyAra nahIM hogI taba taka agalI bhUmikAeM prApta hI nahIM hoNgii| mahilAoM kA yaha prathama kArya hai ki ve jJAna kI dizA meM Age bddh'eN| ve akSara jJAna ke pracAra meM apanA samaya deN| ve svayaM zikSita baneM aura apanI bahinoM ko bhI zikSita karane kA prayAsa kreN| jaba jJAna jAgatA hai taba hIna-bhAvanA samApta ho jAtI hai, svayaM kI zakti kA bhAna hotA hai aura kucha karane kI bAta prApta hotI hai| striyAM yadi svAdhyAya-maNDala aura dhyAna-maNDala kA saMcAlana karanA prArambha karatI haiM to azikSA kA vAtAvaraNa kucha aMzoM meM samApta ho jAtA hai| striyoM ko sabase pahale apane Apako zaktizAlI banAnA hogaa| jo zaktizAlI nahIM hotA usakI koI sahAyatA nahIM krtaa| deva bhI usI kI sahAyatA karatA hai jo puruSArthI aura parAkramI hotA hai| striyAM apane kartavyoM kI lau ko prajvalita kareM aura jJAna bddh'aaeN| kucha hI varSoM meM aisA parivartana AegA ki loga nArI kI durbalatAoM ko bhUlakara yaha socane ke lie bAdhya hoMge kI nArI kI zakti kA kaise upayoga kiyA jAe ? kartavya-parAyaNatA karttavya-parAyaNatA kI sabase pahalI zarta hai-niSThA aura jaagruuktaa| jisa vyakti kI kartavya-pAlana meM niSThA hai, vaha pramAda, anyAya aura muphtakhorI jaisA koI kAma nahIM kara sktaa| karttavya-bhAvanA kI kamI kA kAraNa rASTrIya prema kI nyUnatA bhI hai| apane rASTra ke prati udAtta prema hogA to pramAda jaisI sthiti ko panapane kA avakAza hI nahIM milegaa| parivAra aura apane caritra-bala ke lie bhI vyakti ke karttavya haiN| zramika aNuvrata ke ye vidhAna kartavya ke prati jAgarUka rahane ke lie hI haiN| jisa zramika kA jIvana saMskArI hotA hai, jisameM kisI prakAra kA durvyasana nahIM hotA, jo juA nahIM khelatA, bAla vivAha, mRtyubhoja jaisI sAmAjika kurutiyoM ko prazraya nahIM detA, apane arjita artha kA surA, sinemA, sigareTa Adi AdatoM kI pUrti ke lie apavyaya nahIM karatA, zrama se jI nahIM curAtA aura apane dAyitva ke prati jAgarUka rahatA hai vaha zramika kabhI karttavya-cyuta nahIM ho sktaa| zramika jIvana eka prazasta jIvana paddhati hI nahIM, deza kI bahuta bar3I zakti hai| zramika aNubrata kI dhArAeM isa zakti ko cAritrika sampadA se parimaMDita kara kartavyapAlana kI apUrva kSamatA de sakatI haiN| Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAvalambana kI anuprekSA dhyAna eka paramapuruSArtha hai, yaha dRSTi jaba taka spaSTa nahIM ho jAtI hai, vyakti, samAja yA rASTra kA kalyANa nahIM ho sktaa| dRSTi kI spaSTatA kisI bhI kArya kI saphalatA kA vaha biMdu hai, jise najara andAja kara koI bhI vyakti Age nahIM bar3ha sktaa| dhyAna se zakti kA arjana hotA hai aura usa arjita zakti se vyaktitva kA nirmANa hotA hai| kucha loga dhyAna ko niSkriyatA kA pratIka mAnate haiN| unakI dRSTi meM dhyAna kA prayoga ve vyakti karate haiM, jisake pAsa koI dUsarA mahattvapUrNa kAma nahIM hotaa| para maiM isa mAnyatA se sahamata nahIM huuN| mere abhimata se yaha ciMtana una logoM kA ho sakatA hai jo dhyAna kI vidhi se paricita nahIM haiM aura usa prakriyA se gujare nahIM haiN| jo dhyAna akarmaNyatA ko niSpanna karatA hai, maiM use dhyAna mAnane ke lie bhI taiyAra nahIM huuN| dhyAna kI zakti itanI visphoTaka hotI hai ki vaha mAnava cetanA meM chipI huI aneka viziSTa zaktiyoM kA jAgaraNa kara manuSya ko kahAM se kahAM pahuMcA detI hai| __maiM cAhatA hUM ki hamAre sAdhaka nirAza yA bhaya se mukta hoM aura pralobhana ke pravAha meM na bheN| bhaya aura pralobhana se citta vikSipta hotA hai| isalie sahI patha darzana meM sahI gura sIkhakara usakA abhyAsa karanA caahie| . isa krama se apanA hI nahIM samUcI mAnavatA kA bhalA ho sakatA hai| puruSArtha hara vyakti ke hAtha kI bAta hai, para dhyAna kA puruSArtha koI-koI hI kara sakatA hai| isIlie hara vyakti ko isake lie prayatnazIla rahane kI apekSA hai| dhyAna kA puruSArtha karane vAle vyaktiyoM ko do bAtoM para dhyAna denA jarUrI hai| pahalI bAta yaha hai ki dhyAna ke sAdhaka meM kisI prakAra kA bhaya na ho aura dUsarI bAta hai-unameM kisI prakAra kA pralobhana na ho| svAvalambana aura puruSArtha hamAre vaiyaktika jIvana kI dUsarI phalazruti hai-svAvalaMbana / svAvalaMbana kahAM hai ? itanA parAvalambana hotA hai ki AdamI dUsare para nirbhara hotA calA jAtA hai| Apane amarabela kA nAma sunA hogaa| nAma to bahuta sundara, para bar3I khataranAka bela hotI hai| jisa paudhe para car3ha jAtI hai usakA to aMta hI smjhiye| apane pairoM para khar3I nahIM hotii| dUsare kA AlaMbana DhUMDhatI hai, dUsaroM Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAvalambana kI anuprekSA ke sahAre khar3I hotI hai| bar3I ajIba prakRti hai / jisake sahAre khar3I hotI hai use khAnA zurU kara detI hai| kahA jAtA hai ki amarabela eka kilomITara taka apanA paira phailA detI hai| vaha dUsaroM para phailatI hai aura dUsaroM ko samApta karatI calI jAtI hai| parAvalambana kA sabase acchA udAharaNa hai-amarabela / AdamI bhI kama parAvalaMbI nahIM hai, amarabela se kama khataranAka nahIM hai| vaha bhI dUsaroM ke kaMdhoM para apanA vaibhava, apanA aizvarya calAtA hai aura unako caTa karatA calA jAtA hai / Aja vyakti itanA parAvalaMbI ho gayA ki usane svAvalaMbana ko bilakula bhulA DAlA hai| lagatA to yaha hai, yadi dUsarA kAma karane vAlA milatA ho to zAyada kucha loga to hAtha hilAnA bhI pasanda nahIM kreNge| muMha meM kaura DAlanA bhI nahIM cAheMge / cAha rahe haiM ki aisI mazIna kA nirmANa ho jo korI rasoI hI nahIM pakAe, muMha meM kaura bhI de| phira aisI mazIna kI khoja bhI karanI hogI jo pacA bhI de / pacAne kI bhI phira kyA jarUrata hai ? itanI suvidhAvAdI manovRtti bana jAtI hai ki AdamI hara bAta ke lie dUsaroM kA muMha tAkatA rahatA hai / isase eka bahuta bar3A anartha huA hai ki AdamI zrama karanA bhUla gayA / 121 prazna hotA hai svAvalambana aura puruSArtha meM kyA antara hai ? puruSArtha hamAre zarIra kI prakriyA hai / aMgoM ko kAma meM lenA aura niyojita karanA, yAnI zakti kA upayoga karanA hai puruSArtha, aura apanI zakti para bharosA karanA hai svAvalaMbana | pahale svAvalaMbana hotA hai / svAvalaMbana hotA hai to puruSArtha hotA hai| apanI zakti para bharosA nahIM hai to phira svAvalaMbana kI bAta nahIM aatii| jise apane pairoM para bharosA nahIM hai, use lAThI lenI par3atI hai yA phira vaizAkhI ke sahAre calanA par3atA hai| apanI zakti para bharosA honA pahalI bAta hai / yaha svAvalaMbana kA dRSTikoNa hai aura apanI zakti kA upayoga karanA, kAma meM lAnA, puruSArtha hai / jaba taka pUrA zrama zarIra ko nahIM milatA, roga samApta nahIM hote, hamAre rakta kI praNAliyAM spaSTa nahIM hotI. svAsthya upalabdha nahIM hotA / sacamuca zarIra ko zrama cAhie / zrama bahuta Avazyaka hai / koI zrama na kara sake to yogAsana kA AlaMbana le sakatA hai| yogAsana ke dvArA zarIra ko bhI svAsthya milatA hai| zrama hamAre jIvana ke lie bahuta Avazyaka hai / svataMtratA, svAvalaMbana aura puruSArtha para vizvAsa - ye vyakti kI tIna vaiyaktikatAeM haiN| vyakti kI tIna sImAeM haiM, jo vyakti ko alaga vyaktitva pradAna karatI haiM 1 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 puruSa aura pauruSa 1. 2. 3. 4. 5. 1. 2. manuSya apane sukha-dukha kA kartA svayaM hai| apane bhAgya kA vidhAtA vaha svayaM hai / amUrta cintana rAjA deva nahIM hai, Izvara kA avatAra nahIM hai| vaha manuSya hai, use deva mata kaho, sampanna manuSya kaho / grantha manuSya kI kRti hai / pahale manuSya phira grantha / koI bhI grantha IzvarIya nahIM hai / vizva kI vyavasthA zAzvata dravyoM ke yoga yA parasparApekSitA se svataH saMcAlita hai| vaha kisI eka sarvazaktimAn sattA dvArA saMcAlita nahIM hai / yaha vizva chaha dravyoM kI saMghaTanA hai| ve ye haiM dharma- gatitattva | kAla / adharma-sthititattva / pudgala jIva / 4. 5. 3. AkAza / 6. 6. manuSya apane hI karttavya se utkrAnti aura apakrAnti karatA hai isa prasaMga meM mahAvIra ne jIva, ajIva, puNya, pApa, Azrava, saMvara, nirjarA, baMdha aura mokSa- ina tattvoM kI vyAkhyA kI / 7. manuSya bhAgya yA karma ke yaMtra kA purjA nahIM hai / bhAgya manuSya ko nahIM banAtA, manuSya bhAgya ko banAtA hai / vaha apane puruSArtha se bhAgya ko badala sakatA hai| svAvalaMbana naitika jIvana kI pahalI zarta hai| samAja kI bhUmikA meM svAvalaMbana kA artha yaha nahIM hotA ki manuSya dUsaroM kA sahayoga le nahIM / merI sammati meM usakA artha yahI honA cAhie ki manuSya apanI zakti kA saMgopana na kare, jisa sImA taka apanI AvazyakatAoM ko pUrA kara sake tathA vilAsI jIvana ko ucca aura zramarata jIvana ko heya na mAne / vilAsa aura ArAma ke prati manuSya kA jhukAva sahaja hI hotA hai aura isa dhAraNA se use puSTi mila jAtI hai ki zrama karane vAlA choTA hotA hai / parAvalaMbI jIvana kA yahI AdhAra hai svAvalaMbana (apanI zrama zakti) kA anupayoga ora parAvalaMbana (dUsaroM kI zrama zakti) kA upayoga zoSaNapUrNa jIvana kA Arambha biMdu hai| zoSaNa anaitikatA kI jar3a hai| aNuvratI cAhatA hai ki samAja meM zoSaNa na rahe / ataH usake lie yaha prApta hotA hai ki vaha svAvalaMbana yA zrama kI bhAvanA ko jana-jana taka Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAvalambana kI anuprekSA 123 phuNcaae| para yaha bahuta spaSTa ho jAnA cAhie ki zrama yA svAvalaMbana kA koI atirikta mUlya nahIM hai| yaha jIvana kA svAbhAvika mUlya hai| ise atirikta mUlya die jAne kI sthiti meM yaha jIvana meM pratiSThita nahIM hotA, balki jIvana para samAropita hotA hai| sva-nirbharatA eka rAjakumAra dIkSita ho rahA thaa| mAtA-pitA ne kahA-'kumAra ! tuma bar3e sukumAra ho bahuta komala ho, tuma dIkSita ho rahe ho| tumheM jJAta nahIM hai, zarIra meM bImArI paidA ho jAegI, ho sakatI hai, to cikitsA nahIM karA skoge| acikitsya hai yaha saMyama kA mArga / bImArI paidA hone para kyA karoge? kauna AhAra, pAnI lAkara degA ? bhUkhe-pyAse aura rugNa hokara baiThe rhoge| kyA prApta hogA ?' rAjakumAra bolA-'mAtA-pitA ! jaMgala meM rahane vAle pazu bImAra ho jAte haiN| kauna unakI paricaryA karatA hai ? kauna unheM bhojana-pAnI lAkara detA hai? rugNa par3e rahate haiN| jaba svastha hote haiM taba jaMgala meM jAkara khA-pI lete haiN| jaba ye pazu bhI aisA kara sakate haiM to maiM manuSya hUM, aisA kyoM nahIM kara sakU~gA ?' yaha eka mahattvapUrNa khoja thI svAvalaMbana aura sva-nirbharatA kii| roga kI sthiti meM bhI dUsare kA sahArA na liyA jaae| yadi roga kA pratikAra karanA ho to bAharI vastu se na kiyA jaae| amerikA meM eka saMsthAna aisA hai jisakA sadasya davA kA bhI prayoga nahIM karate / ve koI davA nahIM lete| oNparezana kI AvazyakatA hone para bhI oNparezana nahIM kraate| sadasya thor3e haiM para jo haiM, ve kaTTaratA se inakA pAlana karate haiM / saba kucha ve Izvara para chor3a dete haiN| tegicchaM nAbhimadejjA'-jaina muni cikitsA kI icchA na kare / yaha bahuta prAcIna siddhAMta hai| jaina AgamoM meM yaha ullekha sthAna-sthAna para milatA hai| yaha kaise saMbhava ho sakatA hai ki bImArI ho aura cikitsA na ho ? cikitsA ho sakatI hai para vaha bAharI vastu se na ho, yaha isa sUtra kA hArda hai| svAvalambana aura sva-nirbhara hokara apanI vastu se cikitsA karo, bAhya vastu se cikitsA mata karo, para-vastu se cikitsA mata kro| ___ zarIra meM roga paidA hotA hai to zarIra meM nIrogatA kI bhI pUrI vyavasthA hai| AsanoM kA vikAsa isa dizA meM huA thaa| cikitsA ke lie bAharI vastuoM kI apekSA nahIM hai| AsanoM kA prayoga karo, cikitsA ho jaaegii| zvAsa aura vibhinna mudrAoM kA prayoga roga nivAraNa kI dizA meM huA thaa| isameM nAr3I-vijJAna kA purA upayoga kiyA gayA thaa| .. Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amUrta cintana pAcana kamajora hai| bhojana ke bAda vajrAsana meM baiTho, pAcana kI durbalatA miTa jAegI / pAcana kI gar3abar3I hai| bhojana ke bAda dAeM nathune se pandraha minaTa taka zvAsa lo, pAcana svastha hone lagegA I pAcana durbala hai / mahAmudrA kA prayoga karo, pAcana ThIka hone lgegaa| pratyeka samasyA ke samAdhAna ke lie Asana aura nAr3iyoM kA prayoga tathA svara kA prayoga khojA gayA thaa| hajAroM AsanoM kA prayoga hone lagA / zArIrika bImArI ho to AsanoM kA prayoga kiyA jA sakatA hai aura mAnasika bImArI ke lie bhI AsanoM kA prayoga kiyA jA sakatA hai / ye sAre tathya svAvalaMbana aura AtmAnuzAsana ke lie khoje gae the / yuvaka aura svAvalambana yuvakoM kI zakti Aja eka samasyA bana rahI hai / vaha dhvaMsa kI ora jA rahI hai / sAre deza kI sthiti ko dekhie| bhArata ke yuvakoM kI zakti jitanI nirmANAtmaka kAryoM meM nahIM laga rahI hai, usase kahIM adhika hiMsAtmaka kAmoM meM laga rahI hai| Ae dina samasyAoM kA sAmanA sabako karanA par3a rahA hai| isakA kAraNa yaha hai ki hamArI zakti kA ThIka niyojana nahIM ho rahA hai| yuvaka ko zakti kA paryAyavAcI mAna liyA hai| yuvaka arthAt zakti aura zakti arthAt yuvaka / yuvaka zakti kA pratinidhi hotA hai / yaha pratinidhitva to usane svIkAra kara liyA kintu usakA ThIka niyojana nahIM kiyA / isa niyojana kI gar3abar3I ke kAraNa Aja deza meM bahuta sArI samasyAeM paidA ho gayI haiM / I AcAryazrI tulasI kA udAharaNa hamAre sAmane hai| jaba AcAryazrI kI avasthA mAtra bAIsa varSa kI thI, usa samaya Apane eka zaktizAlI saMgha kA netRtva apane kaMdhoM para liyA aura usakA vikAsa kiyaa| zakti kA upayoga racanAtmaka kAmoM meM kiyA / AcAryazrI kA prArambhika sUtra thA - 'hameM dhvaMsa kI ora apanI zakti nahIM lagAnI hai|' duniyA meM sabakA virodha hotA hai / koI aisA nahIM hai ki jisakA virodha nahIM hotA / sUrya akAraNa prakAza detA hai, para usakI bhI AlocanA hotI hai / sUrya kA bhI virodha hotA hai| havA akAraNa hameM lAbhAnvita karatI hai, prANa detI hai, jIvana detI haiM, para usakA bhI virodha hotA hai / 124 kAkA kAlelakara bahuta varSa pahale dillI meM AcAryazrI se milane Ae / Ate hI bole, 'maiM Apase mila rahA hUM, usake pIche eka preraNA hai / vaha yaha ki mere pAsa Apake virodha meM itanA sAhitya AyA ki Dhera laga gyaa| maiMne vaha sAhitya dekhakara yaha niSkarSa nikAlA ki jisa vyakti kA itanA virodha hotA hai, vaha nizcita hI jIvita vyakti hai| murde kA virodha koI nahIM krtaa| kahane kI Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAvalambana kI anuprekSA jarUrata bhI nahIM hotI hai| virodha usakA hotA hai jo jIvita hai| Apa meM jIvana hai aura usI ne mujhe prerita kiyA ki Apase milanA cAhie aura Aja maiM mila rahA huuN|' virodha huA kintu usa sAre virodha ke bIca meM AcAryazrI ne jo eka svara diyA, vaha thA - 'jo hamArA ho virodha, hama use samajheM vinoda / ' yAnI virodha ko vinoda samajhakara caleM / yaha thA zakti kA nirmANAtmaka kAryoM meM niyojana | jo vyakti apanI zakti kA nirmANAtmaka aura racanAtmaka kAryoM meM niyojana kara sakatA hai, vaha sacamuca vikAsa kara letA hai / yadi Aja yaha bAta hamAre adhyApakoM, vidyArthiyoM aura majadUroM kI samajha meM A jAe to maiM samajhatA hUM ki jo racanAtmaka niSpattiyAM hamAre sAmane AnI cAhie, kintu nahIM A rahI haiM, unakA eka samAdhAna ho sakatA hai / I Aja deza kI sthiti kyA hai ? Aja ke yuvakoM kI sthiti kyA hai ? zakti kA niyojana karane ke lie hameM kucheka bAtoM para dhyAna kendrita karanA Avazyaka hogaa| pahalI bAta hai karmaNyatA / zakti to hai kintu karmaNyatA nahIM hai / Aja hindustAna jisa bImArI se grasta hai, vaha hai akarmaNyatA aura muphtakhorI kA pATha usane zatAbdiyoM se par3ha liyA hai / yaha bImArI usakI raga-raga meM jamI huI hai / bhagavAn kI dayA ho, koI kAma karanA na par3e, aisA mAnasa ho gayA hai / lene ke lie usakA itanA mAnasa bana gayA hai ki koI kAma karanA na par3e, zrama karanA na par3e aura kAma bana jAe to bhagavAn kI kRpA hai, dharma kI kRpA hai| zrama karanA par3a jAe to hama mAnate haiM ki bhagavAn kI kRpA kama hai| dharma kI kRpA kama hai / purAne jamAne kI bAta hai| AcArya bhadrabAhu eka bahuta bar3e AcArya hue haiN| saMgha ke sAmane koI kaThinAI Ane para unhoMne eka maMtra kI racanA kI / saMgha kA saMkaTa dUra ho gyaa| eka strI rasoI banA rahI thI / usakA bachar3A bhAga gyaa| strI ne socA, bachar3e ko pakar3akara lAUM / phira socA, kyoM jAUM? mujhe maMtra yAda hai| usane maMtra kA pATha kiyA aura devI upasthita ho gayI / strI ne kahA, devI ! koI saMkaTa to nahIM hai| kintu merA bachar3A bhAga gayA hai| tuma use lAkara khUMTe meM bAMdha do|' devI ko Azcarya huaa| vaha bhadrabAhu ke pAsa jAkara bolI 'mahArAja ! Apane kyA kara diyA hai ? yaha maMtra Apane kyoM de diyA Aja to hameM bachar3A bAMdhanA par3a rahA hai, kala patA nahIM kyA-kyA karanA par3egA / ' 125 yaha jo akarmaNyatA kI bImArI hai, apane karma para, apane puruSArtha pa vizvAsa na karane kI bImArI hai, hindustAna ke yuvaka ko isa bImArI se mukta honA caahie| agara hamAre yuvaka isa bImArI se mukta ho jAte haiM to samajhana cAhie ki sabase bar3I samasyA kA samAdhAna ho gayA / Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satya anuprekSA dhyAna kI eka mahattvapUrNa upalabdhi hai-satya kI dizA meM prasthAna, satya ko jIne kA abhyAsa / satya ko jhuThalAne kA prayatna nahIM karanA dhyAna kI upalabdhi hai| dhyAna ke abhyAsa se gujarane ke bAda bhI yadi yathArthavAdI dRSTikoNa nahIM banA to mAna lenA cAhie ki dhyAna sadhA nhiiN| dhyAna se AdhyAtmika niSpatti AnI cAhie. adhyAtma phalita honA caahie| dhyAna kI niSpatti hai-sacAI kA jIvana jiinaa| jaba AdamI sacAI kA jIvana nahIM jItA hai to vyAvahArika samasyAeM bahuta paidA ho jAtI haiN| prekSA-dhyAna kI upasaMpadA svIkAra karane vAlA sAdhaka pratijJA karatA hai- 'saccavvataM uvasaMpajjAmi' satya kA vrata svIkAra karatA huuN| dhyAna kA sArA prayojana hai-satya kI khoj| jo vyakti dhyAna nahIM karatA vaha satya kI khoja kI dizA meM Age nahIM bar3ha sktaa| hamAre cAroM ora itane satya haiM, itane sUkSma satya haiM, jinheM sthUladRSTi se nahIM dekhA jA sktaa| unheM sthUla mana se bhI nahIM pakar3A jA sktaa| ve sthUla cetanA ke viSaya nahIM bnte| unheM jAnane-dekhane ke lie sUkSma dRSTi kI AvazyakatA hai, sUkSma mana kI AvazyakatA hai aura sUkSma cetanA kI AvazyakatA hai| dhyAna ke binA dRSTi ko sUkSma nahIM kiyA jA sakatA, mana ko paTu aura sUkSma nahIM banAyA jA sktaa| dhyAna ke binA cetanA bhI sUkSma nahIM bana sktii| cetanA para rAga-dveSa aura mala ke AvaraNa jame hue haiN| ve jaba taka nahIM TUTate taba taka cetanA meM sUkSmatA nahIM A sktii| isalie dhyAna kI sAdhanA karane vAlA sabase pahale satya kI khoja karatA hai aura vaha satya kI khoja apane se hI prArambha karatA hai| vaha satya ko bAhara nahIM khojatA, apane meM hI khojatA hai| satya kI khoja ke mukhya rUpa se cAra AyAma haiN| pahalA AyAma hai-shvaas| dUsarA AyAma hai-shriir| tIsarA AyAma hai-mana, citta buddhi / cauthA AyAma hai-zuddha caitanya, aatmaa| ye sAre ke sAre AyAma satya kI khoja ke AyAma haiN| mahAvIra ke jyeSTha ziSya gautama ne eka bAra pUchA'bhaMte ! satya kyA hai ?' 'vaha batAyA nahIM jA sktaa|' 'to hama use kaise jAneM ?' 'tuma svayaM use khojo|' Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satya anuprekSA 127 usakI khoja kaise kareM ?' 'karma ko chor3a do| mana ko vikalpoM se mata bharo, mauna raho, zarIra ko sthira rkho|' __ 'bhate ! phira jIvana kaise calegA ?' 'saMyata karma kro| bolanA Avazyaka hI ho to saMyama se bolo| calanA Avazyaka hI ho to saMyama se clo| khAnA Avazyaka hI ho to saMyama se khaao| saba kucha saMyama se kro|' bhaMte ! satya kI khoja kA mArga batAyA jA sakatA hai, taba satya kyoM nahIM batAyA jA sktaa|' ye satyAMza haiN| satyAMza batAyA jA sakatA hai| maiM satya kA sApekSa pratipAdana karatA huuN| pUrNa satya nahIM batAyA jA sktaa| isIlie maiM kahatA hUM ki satya nahIM kahA jA sktaa| satyAMza batAyA jA sakatA hai, isalie maiM kahatA hUM ki satya kahA jA sakatA hai| satya avaktavya aura vaktavya hai| ina donoM kA sApekSa bodha hI samyag jJAna hai|' vaktavya satya 'bhaMte ! vaktavya satya kyA hai ?' 'abheda kI dRSTi se astitva (honA mAtra) satya hai aura bheda kI dRSTi se dravya aura paryAya satya hai| dravya zAzvata hai| paryAya azAzvata hai| zAzvata aura azAzvata kA samanvaya hI satya hai| jaba hama vizva ko jJeya kI dRSTi se dekhate haiM taba cetana aura acetana dravya ke traikAlika astitva aura parivartana kA samanvaya satya aura unakA vibhAjana asatya hai| jaba hama vizva ko heya aura upAdeya kI dRSTi se dekhate haiM taba zreya satya hai aura preya asatya hai|' hamArI mAMga to ananta ko jAnane kI hai, saMpUrNa satya ko jAnane kI hai, akhaMDa satya ko jAnane kI hai| vaha hamArI mAMga pUrI nahIM hotii| hameM jAnane ko milatA hai thor3A-sA aMza, ananta kA eka khNdd| hama usako pakar3a kara, usa khaMDa ko lekara, akhaMDa ke lie lar3ane laga jAte haiN| yaha lar3AI kabhI samApta nahIM hotii| acchA to yaha hotA ki koI AdamI bolatA hI nhiiN| kama se kama satya ke bAre meM kabhI jabAna nahIM kholatA, kevala vyavahAra kI saMpUrti ke lie bolatA to lar3AiyAM nahIM hotiiN| satya ke viSaya meM na bolanA hI asatya se bacane kA acchA upAya hai| kintu aisA ho nahIM skaa| una jJAnI puruSoM ne bhI anukaMpA kI, dayA kI ki ajJAnI loga pUrA na jAna sakeM to kama-se-kama thor3A bahuta jAna leN| yaha anukampA bhArI par3a gyii| isane Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 amUrtta cintana vivAda kA rAstA khola diyaa| Aja yaha sthiti paidA ho gaI hai ki AdamI satya ko jAne na jAne, usake lie vivAda karane ko taiyAra hai / nahIM bolane kA eka bahuta bar3A mUlya hai, satya kI surakSA / nahIM bolane se satya kI pUrI surakSA hotI hai / avaktavya, anirvacanIya, avyAkRta- ye zabda satya kI surakSA karate haiN| eka kahatA hai- asti arthAt hai / dUsarA kahatA hai - nAsti arthAt nahIM hai / donoM kI do dizAeM haiM / vivAda kI sthiti A jAtI hai / mahAvIra ne kahA- jo kahatA hai asti, vaha bhI sahI nahIM hai aura jo kahatA hai nAsti, vaha bhI sahI nahIM hai| donoM sahI taba ho sakate haiM jaba donoM apane-apane kathana ke sAtha apekSA jor3a dete haiM aura kahate haiM ki isa dRSTi se, isa apekSA se yaha hai aura isa apekSA se yaha nahIM hai - syAdasti, syAnnAsti / jaba syAdasti kahane se bhI kAma nahIM calatA aura syAnnAsti kahane se bhI kAma nahIM calatA taba syAd avaktavya kahanA hotA hai / yaha mAnakara caloM ki satya kahA nahIM jA sakatA, saMpUrNa satya kahA nahIM jA sakatA / satya kI prakRti hI aisI hI hai, satya kA svabhAva hI aisA hai ki vaha kahA nahIM jA sktaa| hama jo kahate haiM vaha satya kA eka aMzamAtra hotA hai / hama aMzamAtra kA kathana karake pUre satya ke prati zAyada anyAya hI karate haiM, eka dRSTi se / isa bAta ko mAnakara hI tuma kaho ki pUrA satya kahA nahIM jA sakatA / yaha gUMge kA gur3a hai| yaha svAda kA varNana nahIM kara sakatA / maiM samajhatA hUM ki na bolanA, mauna rahanA, satya kI surakSA kA sazakta aura prabala sAdhana hai / satya kyA hai ? dRSTi aura pratipAdana do prakAra ke hote haiM - yathArtha aura ayathArtha / jo tathya jisa rUpa meM hai use usI rUpa meM dekhanA aura pratipAdana karanA yathArtha hai aura tathya ke viparIta darzana aura pratipAdana ayathArtha ho jAtA hai| satya kA artha hai - yathArtha kA darzana aura pratipAdana / yathArtha kA darzana yaha dRSTikoNa kA satya hai yA satya kA dRSTikoNa hai / yathArtha kA pratipAdana vANI kA satya hai / satya kA mahAvrata caritra kA pakSa hai, vyavahAra kA pakSa hai / satya kA mahAvratI dUsare ko vahI bAta kahatA hai, jo yathArtha hotI hai aura yathArtha hI ahiMsA dharma ke anukUla hotI hai / satya kA RjutA ke sAtha gaharA sambandha hai / jo vyakti Rju nahIM hotA vaha satya kA pratipAlana nahIM kara sktaa| isa saMdarbha meM satya kA saMdarbha kevala vANI se nahIM hotA kintu apanA abhiprAya jatAne kI hara ceSTA se ho Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satya anuprekSA 129 jAtA hai| isa AdhAra para satya kI paribhASA yaha ho jAtI haisatya hai-kAyA kI RjutA asatya hai-kAyA kI vakratA satya hai-vANI kI RjutA asatya hai-vANI kI vakratA satya hai-bhAva kI RjutA asatya hai-bhAva kI vakratA satya hai-saMvAdI-pravRtti, kathanI asatya hai-visaMvAdI pravRtti, karanI karanI kI smaantaa| kI asamAnata / . ina cAroM aMgoM kA samagratA se anuzIlana karanA hI satya kA mahAvrata hai| asatya aura mAyAcAra kA nikaTa kA sambandha hai| jo kuzala mAyAvI nahIM hotA, vaha kuzala asatyabhASI bhI nahIM hotaa| satya meM koI chipAva nahIM hotaa| asatyabhASI ko bahuta chipAnA par3atA hai| use eka bar3A-sA mAyAjAla bichAnA par3atA hai| isIlie bhagavAn mahAvIra ne asatya ke lie 'mAyAmRSA' zabda kA prayoga kiyaa| jisa pravRtti meM mAyA hai, dUsaroM ko Thagane kI manovRtti hai aura asatya hai-yathArtha ko ulaTane kA prayatna hai, vahAM hiMsA kaise nahIM hogI ? vaha samUcA prayatna hiMsA kA prayatna hai isalie asatya bolanA hiMsA se bhinna vastu nahIM hai / satya ko svayaM khojeM ___ hamane satya kI khoja prArambha kI hai| manuSya jIvana kA sabase bar3A uddezya hai-satya kI khoj| prANI jagat meM manuSya hI eka aisA prANI hai jo satya kI khoja kara sakatA hai| dUsare sAre prANI, phira cAhe ve pazu-pakSI ho yA devatA, koI bhI satya kI khoja nahIM kara sktaa| manuSya ke pAsa jitanA vikasita mastiSka, vikasita graMthiyAM aura atIndriya jJAna ke kendra haiM, utane dUsare kisI bhI prANI ke pAsa nahIM haiN| isIlie manuSya hI satya kI khoja kara sakatA hai| manuSya jIvana kA sAra hai-satya kI khoja, satya kI upalabdhi / bhagavAna mahAvIra ne kahA-'appaNA sacca mesejjA' apane Apa satya kI khoja kro| hama satya kI khoja ke lie prastuta haiN| satya khojanA hai aura svayaM ko hI khojanA hai| aisA nahIM hotA ki eka vyakti satya khoje aura dUsarA upayoga kre| vaijJAnika jagat meM yaha hotA hai ki eka vyakti satya ko khojatA hai aura sArA jagat usakA upayoga karatA hai| kintu adhyAtma kA saMsAra isase bhinna hai| isa jagat meM jo vyakti satya ko khojatA hai, vahI usakA upayoga karatA hai| jo khojeMge ve pAyeMge, jo nahIM khojeMge, ve kabhI nahIM paayeNge| jo khojeMge Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 amUrta cintana ve hI usakA upayoga kareMge, jo nahIM khojeMge ve usakA upayoga nahIM kara paaeNge| adhyAtma ke kSetra meM jo khojeM huI haiM, atIndri jJAniyoM ne jo khojeM kI . haiM, jo dekhA hai, pAyA hai, jo anubhava kiyA hai, usako unhoMne dUsaroM ko btlaayaa| dUsaroM ne sunaa| lAbha utthaayaa| para pUrA lAbha nahIM milaa| usa abhivyakti ke mAdhyama se jo satya kI anubhUti honI cAhie thI, vaha kisI ko nahIM huii| vacana ke mAdhyama se prApta vaha satya zruti ke kAma AyA, sunane ke kAma AyA tathA mastiSka aura buddhi ke kAma AyA kintu vaha anubhUtigamya nahIM bnaa| vaha anubhUtigamya taba banA jaba sunane vAloM ne svayaM khoja prArambha kI, svayaM usako upalabdha hue| usase pahale kucha bhI nahIM huaa| sunanA vyartha nahIM gyaa| usase khoja kI pRSThabhUmi taiyAra huii| vaha pRSThabhUmi taba taka pRSThabhUmi hI banI rahatI hai jaba taka usako AdhAra banAkara sAdhaka Age bar3ha nahIM sktaa| sAdhaka jaba taka anubhava ke stara para usa satya ko nahIM pA letA taba taka vaha yaha nahIM kaha sakatA-'yaha sacAI hai| isakA maiMne pratyakSa anubhava kiyaa|' vaha taba taka dUsaroM ko duhAI detA rahatA hai| yaha udhArI bAta hai| vaha yakIna karatA hai-yaha AgamoM kI sacAI, gItA yA bAIbila kI sacAI hai| guru granthasAhaba yA kurAna kI sacAI, piTaka yA anya dhArmika zAstra kI sacAI hai| vaha kabhI nahIM kaha sakatA ki yaha merI sacAI hai| yaha merA bhogA huA satya hai| jaba vyakti usa satya ko upalabdha ho jAtA hai, use sAkSAt kara letA hai, tabhI vaha kaha sakatA hai-'yaha merA satya hai| maiMne ise jAnA-dekhA hai| maiMne ise bhogA hai|' adhyAtma kA kSetra vaijJAnika hai| yaha eka aisA kSetra hai jisameM sabako vaijJAnika honA par3atA hai| jo bhI isa yAtrA-ratha para calanA cAhatA hai, use vaijJAnika bananA hI par3atA hai| aisA nahIM hotA ki AcArya tulasI vaijJAnika bana jAeM, satya kI khoja kareM aura zeSa sAre unake anuyAyI banakara usa khoje hae satya kA upayoga karate rheN| aisA nahIM ho sktaa| pratyeka sAdhaka ko vaijJAnika bananA hotA hai, parIkSaNa karanA hotA hai aura satya ko DhUMDha nikAlanA hotA hai| ___'satya ko khojo'- itanA hI paryApta nahIM hai| bhagavAna mahAvIra ne isake pIche 'appaNA' zabda lagAkara isa ora saMketa kiyA ki 'satya ko khojo'-yaha adhUrI bAta hai| svayaM satya ko khojo-yaha pUrI bAta hai| yaha atyaMta mahattvapUrNa saMketa hai| yaha saMketa sAdhaka ke puruSArtha kI gAthA hai| dUsarA prazna hai ki hamane satya kI khoja prArambha kI hai, kintu hamAre Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satya anuprekSA 131 sAtha prayogazAlA kahAM hai ? kaise kareMge satya kI khoja ? satya khoja ke lie samRddha prayogazAlA caahie| vaha yahAM nahIM hai| bAta saca hai, kintu hamane apane zarIra ko hI prayogazAlA banA DAlA hai| yaha zarIra itanI bar3I prayogazAlA hai ki vizva ke kisI bhI vaijJAnika ke pAsa itanI samRddha aura vizAla prayogazAlA nahIM hai| isa zarIra meM itanI sUkSma yaMtra-saMracanA hai jo bar3e vaijJAnikoM ko bhI Apacarsa meM DAla detI hai| eka vaijJAnika kI prayogazAlA nahIM, kintu yadi vizva kI samasta prayogazAlAoM ko ekatrita kara liyA jAe, phira bhI ve isa zarIra kI prayogazAlA ke eka arabaveM hisse meM nahIM samA paatii| tulanA hI nahIM kI jA sktii| yaha hamArA zarIra sAdhana-sampanna prayogazAlA hai| yaha hamAre sAmane hai| hameM satya kI khoja karanI hai| prayoga ke sAdhana aura upakaraNa bhI hamAre pAsa haiN| caitanya ke ye sAre prayoga hamArI khoja ke sUkSmatama upakaraNa haiN| Aja sUkSma taraMgoM vAle yA sUkSma zakti vAle yA hAIphrIkvensI vAle jitane bhI sUkSma upakaraNa hote haiM vaijJAnika prayogazAlAoM meM, ve sAre-ke-sAre yA unase bhI adhika sUkSma upakaraNa, hamAre isa zarIra meM prApta haiN| ve svata: saMcAlita haiN| kintu usako kAma meM na lene ke kAraNa una para jaMga jama gayA hai, ve niSkriya ho gae haiN| hamane yAtrA prArambha kI hai| hama usa jaMga ko haTAne kA prayAsa kara rahe haiN| jaise hI vaha jamA huA maila haTegA, ye sAre upakaraNa pUrA kAma dene laga jaayeNge| unhIM upakaraNoM ke dvArA hama sUkSmatama satya ko pahacAna jaayeNge| samasyA hai satya kI anabhijJatA isa duniyA meM sabase bar3I samasyA hai satya ko jaannaa| hamArI sArI kaThinAiyoM aura samasyAoM kA mUla hai satya ko na jaannaa| AdamI yadi satya ko jAna letA to koI samasyA nahIM hotii| duniyA meM vastuta: koI samasyA hai hI nahIM, kevala satya kI anabhijJatA hI samasyA hai| prakAza aura andhakAra donoM virodhI yugala haiM kintu inameM nitAnta virodha nahIM hai| donoM eka sAtha A jAte haiN| saha-astitva aura saha-avasthAna donoM hI jarUrI haiN| syAdvAda virodhI tattvoM kI vyAkhyA karatA hai| do virodhI tattvoM ko, virodhI bAtoM ko eka sAtha svIkAranA hI hai syAdvAda aura anekAnta / anekAnta aura syAdvAda kA phalita hai sh-astitv| satya vizAla hai aura zabda sImita / satya kI abhivyakti ke lie zabda hote haiN| parantu ve usako sImita banA dete haiN| yahI kAraNa hai ki jo zAstra Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 amUrta cintana samAdhAna ke lie hote haiM ve svayaM samasyA bana jAte haiN| yadi satya ke nikaTa pahuMca jAeM to virodhI hitoM meM sAmaMjasya ho sakatA hai| yadi Aja samAja meM naye mUlyoM kA sAmaMjasya kiyA jA sake to samasyAoM kA samAdhAna kiyA jA sakatA hai| AcArya tulasI sAmaMjasya kI bAta karate haiN| sabase pahale satya aura adhyAtma kI bAta karate haiN| manuSya meM yadi satya kI jijJAsA aura niSThA nahIM hai to vaha acchA bhI nahIM bana sktaa| pragati aura vikAsa kA dvAra banda hI rhegaa| isaliye sabase pahale satya ko pahacAneM aura phira use svIkAra kreN| mana ke AvaraNoM ko haTAkara mailA, kUr3A-karkaTa nikAlakara svacchatA svIkAra kareM aura dRSTi lAbha kara jJAna ko pariSkRta kreN| jJAna, darzana aura caritra kI samanviti tabhI hogI jaba hama dRSTi sApha rkheNge| isake lie satya kI prabala jijJAsA honI caahie| Antarika tar3apa aura jijJAsA ke binA manuSya jahAM kA tahAM rhegaa| satya kI mImAMsA __satya kyA hai ? yaha prazna anAdi kAla se carcita rahA hai| jo dhruva hai, jo sthira hai vaha satya hai, para vahI satya nahIM hai| parivartana pratyakSa hai| use asatya nahIM kahA jA sktaa| jo parivartana hai, vaha satya hai para vahI satya nahIM hai| sthiti ke binA parivartana hotA hI nhiiN| jo dRzya hai vaha satya hai, para vaha bhI satya hai jo dRzya nahIM hai| satya ke aneka rUpa haiN| ekarUpa anekarUpatA kA aMza rahakara hI satya hai| unase nirapekSa hokara vaha satya nahIM hai| satya kisI dharma pravartaka dvArA kRta nahIM hai| vaha sahaja hai akRta hai| vaha dharma pravartaka ke dvArA ajJAta se jJAta aura anudghATita se udghATita hotA hai| bhagavAn mahAvIra ne kahA-'satya vahI hai, jo vItarAga ke dvArA prarUpita hai| satya eka ora avibhAjya hai| jo sat hai, jisakA astitva hai vaha satya hai| yaha parama abhedadRSTi hai| isa jagat meM cetana kA bhI astitva hai aura acetana kA bhI astitva hai| isalie cetana bhI satya hai aura acetana bhI satya hai| manuSya cetana hai, svayaM satya hai, phira bhI usakA cetana se sIdhA samparka nahIM hai aura isalie nahIM hai ki rAga evaM dveSa usakA satya se sIdhA samparka hone meM bAdhA DAle hue haiN| rAga-raMjita manuSya Asakti kI dRSTi se dekhatA hai, isalie satya usake sAmane anAvRta nahIM hotaa| dveSa-raMjita manuSya ghRNA kI dRSTi se dekhatA hai, isalie satya usase bhaya khAtA hai| satya usI ke sAmane anAvRta hotA hai, jo taTastha dRSTi se dekhatA hai| taTastha dRSTi se vahI dekha sakatA hai, jisake netra Asakti aura ghRNA se raMjita nahIM hote| Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satya anuprekSA 133 satya ke do rUpa : astitvavAda aura upayogitAvAda bhagavAn mahAvIra vItarAga the| satya se unakA sIdhA samparka thaa| unhoMne jo kahA, vaha sunA-sunAyA yA par3hA-par3hAyA nahIM khaa| unhoMne jo kahA, vaha satya se samparka sthApita kara kahA / isalie unakI vANI yathArtha kA rahasyodghATana aura AtmAnubhUti kA Rju udbodhana hai| jo satya hai vaha anupayogI nahIM hai, para usake kucha aMza vizeSa upayogI hote haiN| hama parivartanazIla saMsAra meM rahane vAle haiM, ata: kore astitvavAdI hI nahIM, kintu upayogitAvAdI bhI haiN| hama satya ko korA yathArthavAdI dRSTikoNa hI nahIM mAnate, kintu yathArtha kI upalabdhi ko satya mAnate haiN| AtmA hai aura pratyeka AtmA paramAtmA hai-ye donoM astitvavAdI yA yathArthavAdI dRSTikoNa haiN| AtmA kI paramAtmA banane kI jo sAdhanA hai, vaha hamArA upayogitAvAda hai| astitvavAdI dRSTikoNa se bhagavAn ne kahA- 'AtmA bhI satya hai aura anAtmA bhI satya hai|' upayogitAvAdI dRSTikoNa se bhagavAn ne kahA-'AtmA hI satya hai, zeSa saba mithyA hai|' pahalA dvaitavAdI dRSTikoNa se dekhane kA saMdeza dete haiN| anekAnta-dRSTi se advaita bhI unake lie utanA hI grAhya thA jitanA ki dvaita aura ekAnta dRSTi se dvaita bhI unake lie utanA hI agrAhya thA jitanA ki advaita / ve advaita aura dvaita-donoM ko eka hI satya ke do rUpa mAnate the| satya ke vina satya AtmA se bAhara nahIM hai| vaha hameM pAnA nahIM hai kintu prApta hai| usake abhivyakta hone meM jo vighna haiM, unheM dUra karanA hai| satya kI dUrI vighna ke kAraNa pratIta hotI hai| vighna naSTa ho jAne para satya meM aura hama meM koI dvaita nahIM rhtaa| samyag-darzana kA pahalA vighna hai-aashNkaa| azaMkanIya tattva ke prati zaMkA kA utpanna honA satya ke sAtha AMkha-micaunI khelane jaisA hai| bahuta sAre loga apane astitva ke prati AzaMkita hote haiM jabaki vaha zaMkanIya nahIM hai| isa duniyA meM jo pahale nahIM hai aura pIche nahIM hai, vaha madhya meM bhI nahIM ho sakatA-'jassa natthi purA pacchA, majjhe tassa kao siyA / ' eka paramANu bhI jaba apanA astitva nahIM khotA, taba cetanA apanA astitva kaise khoye ? Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 amUrta cintana AtmA kI bhAMti satya ke jitane rUpa aura paryAya haiM saba samyag darzana ke viSaya haiN| unake prati AkAMkSA kA honA samyaga-darzana kA bahuta bar3A vighna hai| jisa vyakti ke mana meM satya taka pahuMcane kI bhAvanA hotI hai, vahI usa taka pahuMca pAtA hai| dUsarI-dUsarI AkAMkSAoM ko lekara calane vAlA satya taka nahIM pahuMca sktaa| AkAMkSA satya kI dizA meM jA hI nahIM sktii| use lekara koI satya kI dizA meM calanA cAhatA hai, usake paira bhI ThiThaka jAte haiN| yaha samyag-darzana kA dUsarA vighna hai| satya eka lakSya hai| usa taka pahuMcane ke lie avasthita adhyavasAya kI AvazyakatA hotI hai| anavasthita adhyavasAya vAlA vyakti eka dizA meM cala nahIM sktaa| vaha dizA ko badalatA hai isalie satya usake hAtha nahIM lgtaa| citta kI UrjA eka dizA meM pravAhita hotI hai taba vaha lakSya taka pahuMca jAtI hai| cAroM dizAoM meM chitarI huI dhArA kabhI pravAha nahIM bana pAtI aura pravAha bane binA koI bhI dhArA kabhI bhI samudra taka nahIM pahuMca paatii| satya ke samudra taka pahuMcane meM citta kI vicikitsA (anavasthitatA) tIsarA vighna hai| satya kI dizA meM yAtrA karane vAle vyakti ke lie yaha bahuta mahattva kA prazna hai ki vaha kise samarthana de rahA hai ? satya kI dizA meM calane vAlA yAtrI yadi asatya kI dizA meM jAne vAloM kA samarthana karatA hai, unake sAtha apane samparka ko puSTa karatA hai to usakI dizA bhI ulaTa jAtI hai, isalie isa viSaya meM use bahuta sAvadhAna rahane kI AvazyakatA hotI hai| yaha vighna pahale ke vighnoM se bhI adhika bhayaMkara hai| asatya dizAgAmI vyaktiyoM kA samarthana aura saMparka samyag-darzana kA kramaza: cauthA aura pAMcavAM vighna hai| nirgrantha pravacana hI satya hai "iNameva niggaMthaM pAvayaNaM saccaM yaha nirgrantha pravacana satya hai| hara sampradAya yahI kahatA hai ki hamArA mata satya hai| apane-apane mata kI sacAI kI duhAI dene ke kAraNa hI asatya ko bar3hAvA milatA hai| bhagavAn mahAvIra ne kahA thA ki anekAnta satya hai, ekAMta satya nahIM hai| jo samagra hai, sarvAMgINa hai, vaha satya hai| phira bhI sUtrakAra ne yaha kaise kahA ki nirgrantha pravacana hI satya hai ? - asatya kA hetu hai-grnthi| jisake mana meM koI granthi nahIM hotI, ulajhana nahIM hotI, vaha nirgrantha hotA hai-asatya kA Agraha sabase bar3I graMthi, Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satya anuprekSA 135 sabase bar3I ulajhana aura sabase bar3A mithyAtva hai| jisake mana kI yaha gAMTha khula jAtI hai, vaha satya kI sImA meM praveza pA jAtA hai| nirgrantha pravacana meM kisI mata kA Agraha nahIM hai, ekAMgI dRSTi kA svIkAra yA nirUpaNa nahIM hai| usameM kevala satyAgrahI dRSTi kA pratipAdana hai, isalie nirgrantha pravacana hI satya hai| isakA artha hotA hai ki anekAnta hI satya hai yA anekAMta dvArA dRSTa tattva hI satya hai| nirgrantha RjutA yA anAgraha kA pratIka hai| rAga, deSa, krodha, abhimAna Adi kAraNoM se vyakti asatya kA svIkAra yA nirUpaNa tathA asat kA Agraha karatA hai| ajJAnI AdamI bhI yaha saba kucha karatA hai| nirgrantha jJAna aura vItarAgatA-donoM kI upAsanA karatA hai| jJAnI aura vItarAga kA dRSTikoNa satyAgrahI hotA hai| isalie usakI anubhUti ko-nirgrantha pravacana ko-satya mAnane meM koI kaThinAI pratIta nahIM hotii| jaina darzana ne satya ko kisI vyakti-vizeSa yA paramparA-vizeSa ke sAtha nahIM jor3A hai, kintu use guNAtmaka sthiti ke sAtha jor3A hai| nirgrantha koI vyakti yA paramparA nahIM hai| vaha eka guNAtmaka avasthA yA sthiti hai| isa dRSTi se bhI nirgrantha pravacana satya hai aura yaha kahane meM bhI koI kaThinAI nahIM hai ki nirgrantha pravacana hI satya hai| satya kA aNuvrata kucha vicArakoM kA abhimata hai ki satya kA aNuvrata nahIM ho sktaa| use Tukar3oM meM bAMTA nahIM jA sktaa| hiMsA jIvana kI anivAryatA hai, isalie ahiMsA kA aNuvrata ho sakatA hai| kintu asatya jIvana kI anivAryatA nahIM hai ata: satya kA aNuvrata nahIM ho sktaa| mahAvrata aura aNuvrata kA vibhAga kevala anivAryatA ke AdhAra para hI nahIM hotA, pramAda bhI unake vibhAjana kA mukhya hetu hai| hara AdamI ke lie yaha saMbhava nahIM ki vaha satata jAgarUka rhe| jo satata jAgarUka nahIM rahatA vaha pUrNata: satyavAdI nahIM ho sktaa| jahAM pramAda AtA hai vahAM asatya A hI jAtA hai| AdamI majAka meM jhUTha bola letA hai| vaha jhUTha bolane ke uddezya se jhUTha nahIM hai, phira bhI jhUTha to hai hii| asatya bolane kA dUsarA hetu hai ashkytaa| hara vyakti meM eka sAtha itanI kSamatA vikasita nahIM hotI ki vaha eka caraNa meM asatya bolanA chor3a de| jinameM isa prakAra kI kSamatA vikasita nahIM hotI, ve asatya parihAra kA kramika abhyAsa karate haiN| pahale amuka-amuka prakAra kA asatya bolanA chor3ate Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 amUrta cintana haiM, phira usase sUkSma asatya bolanA chor3ate hai, phira sUkSmatara aura phira suukssmtm| isa prakAra abhyAsa karate-karate ve pUrNata: satyavAdI ho jAte haiN| yaha kramika abhyAsa kI prakriyA hI to aNuvrata hai| yaha pramAda se apramAda kI ora jAne kA upakrama hai| yaha azakyatA se zakyatA ko vikasita karane kA upakrama hai| vAstava meM yaha satya kA vibhAjana nahIM kintu usakA kramika vikAsa aura abhyAsa hai| satya kA vrata lene vAlA saMpUrNa satya kA vrata le, yahI iSTa hai| kintu jo aisA na kara sake, vaha kama-se-kama saMkalpapUrvaka asatya bolanA avazya chodd'e| phira dhIme-dhIme pramAda aura azakyatA janita asatya bolanA bhI chodd'e| isa prakAra asatya se satya kI ora gati sulabha ho jAtI hai| satya aura RjutA-donoM sAtha-sAtha calate haiN| RjutA kA vikAsa hue binA satya kA vikAsa nahIM ho sakatA / mAnasika RjutA saMkalpa mAtra se eka hI kSaNa meM prApta hone jaisI vastu nahIM hai| usakI kramika sAdhanA hai aura vaha dIrghakAlIna hai| usakI sAdhanA hI vAstava meM satya kI sAdhanA ho isa vastusthiti ko dhyAna meM rakhakara hI bhagavAn mahAvIra ne satya ke aNuvrata kA pratipAdana kiyaa| vAk-zuddhi kA upAya : satya vAkzuddhi kA upAya hai-satya kA Alambana / uccAraNa kA viveka kara liyA, taraMgoM ko bhI samajha liyA, kintu usake pIche bhAvanA kA jo bala hai vaha yadi asat hai, asatya hai to saba kucha bigar3a jaaegaa| yadi hama Aja kI samasyAoM kA vizleSaNa kareM to pratIta hogA ki unake mUla meM asatya kA bahuta bar3A hAtha hai| isalie sArI samasyAeM jaTila hotI jA rahI haiN| Apa soceMge, asatya ke binA samAja kA vyavahAra hI nahIM cala sktaa| sArI rAjanIti kUTanIti ke AdhAra para calatI hai| kUTanIti kA AdhAra hai-asty| samAja kA choTe-se-choTA vyavahAra aura bar3e-se-bar3A vyavahAra asatya ke AdhAra para calatA hai| eka AdamI jhUTha bolatA hai, baca jAtA hai, satya bolatA hai, mArA jAtA hai| jaja ne aparAdhI se kahA-'tuma nyAyAlaya meM khar3e ho| saca-saca kahanA, jhUTha mata khnaa| acchA batAo, jhUTha bolane se kahAM jAoge aura saca bolane se kahAM jAoge ?' 'jaja sAhaba ! jAnatA hUM, jhUTha bolane se naraka meM jAUMgA aura satya bolane se jela meM jaauuNgaa|' Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satya anuprekSA Aja pratyeka AdamI ke mana meM yaha AsthA baiTha gaI hai ki samAja meM saca bolane kA artha hai, ApadAoM ko nimaMtraNa denA, kaThinAiyoM meM phaMsanA / jo jhUTha bolane meM mAhira hotA hai vaha bar3e-se-bar3e aparAdha karake bhI baca jAtA hai / jo vyakti vAk catura hotA hai, jhUTha ko chipAnA jAnatA hai, vaha saphala ho jAtA hai| jo saca bolatA hai vaha buddhU hotA hai, pAgala hotA hai, mUrkha hotA hai - yaha Aja kI AsthA hai / isI AsthA ke kAraNa sArA vyavahAra gar3abar3A gayA hai / bhagavAn mahAvIra ne satya kA sundara dRSTikoNa prastuta kiyA / unhoMne kahA- satya vahI hai jahAM kAyA kI saralatA hai, bhAvoM kI saralatA hai, vANI kI saralatA hai aura avisaMvAditA hai / avisaMvAditA kA artha hai- visaMgatiyoM se pare ho jaanaa| eka dina eka bAta kahanA aura dUsare dina dUsarI bAta kahanA - yaha vivAda hai / satya vaha hotA hai, jo avisaMvAdI hotA hai| dasa varSa pUrva jo bAta kahI, vahI bAta pacIsa varSa bAda khegaa| vANI meM visaMvAditA nahIM hogI / kintu Aja bhAva bhI Ter3hA hai, vacana bhI Ter3hA hai aura jIvana ke paga-paga para visaMvAditA hai| isa sthiti meM vANI kI zakti kaise prApta ho ? vAkzuddhi kaise ho ? jisa vyakti kI vAk-zuddhi ho jAtI hai, usake muMha se nikalI huI bAta ko honA hI par3atA hai| vaha kathana anyathA nahIM hotA / vacanasiddhi kA sabase bar3A sAdhana hai- satya / jo satyavAdI hotA hai usake kathana ko koI badala nahIM sktaa| usake kathana ko koI anyathA nahIM kara sakatA / usakI vANI taraMgoM meM, paramANuoM meM itanI zakti A jAtI hai ki prAkRtika ghaTanA ko vaise hI ghaTanA par3atA hai / eka vyakti meM satya kA, brahmacarya kA itanA bala hotA hai ki prakRti bhI usase prabhAvita hotI hai- bAdala hote haiM to bikhara jAte haiM / nahIM hoM to bana jAte haiN| RSirAya sAdhaka the / ve jaba bhI pAdavihAra karate, AkAza meM bAdala maMDarAne laga jaate| Atapa maMda ho jaataa| yaha hotA hai aura bhI na jAne kyA-kyA ghaTita ho jAtA hai| satya kI zakti asIma hai| jina logoM ne satya kI niSThA banAe rakhI, ve vilamba bhale hI ho, Age bar3he haiN| yadi satya ke prati aTUTa niSThA hotI hai to usakA acchA pariNAma avazya AtA hai| prazna hai mUla niSThA kA / vaha banatI hI nahIM, banane se pahale hI mara jAtI hai| yadi vAstava meM satya kA prayoga ho to vANI meM bhI apAra zakti A jAtI hai / isase vacanasiddhi hotI hai / 137 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samanvaya anuprekSA manuSya aneka haiN| anekatA ne svatantratA ko janma diyA, svataMtratA ne saMgharSa ko aura saMgharSa ne samanvaya ko| bhagavAn mahAvIra isa samanvaya ke mahAn draSTA aura sUtradhAra the| isa samanvaya sUtra ne anekatA ko samApta nahIM kiyA, kintu usake sAtha jur3a huI ekatA ko pradarzita kara diyaa| usakA artha hai ki anekatA-vihIna ekatA aura ekatA-vihIna anekatA kahIM prApta nahIM hotii| jo vyakti kevala anekatA ko dekhatA hai, vaha nirapekSa svatantratA ko dekhatA hai| jo nirapekSa svatantratA ko dekhatA hai, vaha saMgharSa kA nirmANa karatA hai| saMgharSa manuSya ko trAsa detA hai, isalie manuSya use samApta karanA cAhatA hai, para use ekatA aura anekatA ke samanvaya ke binA samApta nahIM kiyA jA sktaa| mahAvIra ne nahIM kahA ki anekatA kA koI mUlya nahIM hai aura unhoMne nahIM kahA ki ekatA kA koI mUlya nahIM hai| unhoMne kahA donoM kA mUlya donoM kI sApekSatA meM hai, nirapekSatA meM kisI kA koI mUlya nahIM hai| ekatA-sApekSa anekatA saMgharSa ko janma nahIM detii| isI prakAra anekatA-sApekSa ekatA upayogitA ko vinaSTa nahIM krtii| manuSya manuSya ke bIca saMgharSa hai| jAti, bhASA, saMpradAya, prAdezikatA Adi ke AdhAra para vaha calatA hai| jahAM bhI koI bheda kI rekhA khiMcatI hai vahAM saMgharSa kA Arambha ho jAtA hai| nimitta milate hI bhItara soyA huA rAga-dveSa kA sarpa phuphakAra uThatA hai| samanvaya kI pRSThabhUmi meM vItarAgatA kA darzana hai| rAga aura dveSa ke upazama kA, citta kI nirmalatA kA tathA ahiMsA aura maitrI kA mUlya samajha lene para hI samanvaya kA siddhAMta samajha meM AtA hai| na sarvathA virodha : na sarvathA avirodha do tattva haiM cetana aura acetana / anekAnta ne donoM ke madhya rahe hue saMbaMdha kI khoja kI aura tIsarA niyama diyA ki cetana aura acetana meM na sarvathA virodha hai aura na sarvathA avirodha hai| hama nahIM kaha sakate ki cetana acetana kA sarvadhA virodhI hai aura yaha bhI nahIM kaha sakate ki acetana cetana kA sarvathA virodhI hai| yadi ve sarvathA virodhI hote to AtmA alaga hotI, zarIra alaga hotaa| AtmA aura zarIra-donoM isIlie jur3e hue haiM ki unameM Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samanvaya anuprekSA 139 sarvathA virodha nahIM hai| bahuta bAra yaha prazna dArzanika jagat meM ubharatA hai ki amUrta AtmA mUrta zarIra ke sAtha kaise jur3I ? amUrta AtmA mUrtta karma ke sAtha kaise jur3I ? cetana AtmA acetana zarIra ke sAtha kaise jur3I ? yadi hama donoM ko sarvathA virodhI mAna leM to isa prazna kA koI uttara nahIM diyA jA sktaa| yadi hama yaha mAneM ki ye donoM sarvathA virodhI nahIM haiM to samAdhAna mila sakatA hai| sarvathA virodha ho to jur3e nahIM raha skte| - putra ne kahA-pitAjI ! Aja se maiM Apake sAtha bhojana nahIM kruuNgaa| maiM Apase alaga honA cAhatA huuN| pitA bolA-koI kaThinAI nahIM hai| itane dina tuma mere sAtha bhojana karate the, Aja se maiM tumhAre sAtha bhojana kiyA kruuNgaa| aisA hI hai sambandha cetana aura acetana ke bIca / ve kabhI alaga nahIM hote, jur3e hue rahate haiN| donoM eka dUsare kA pUrA upayoga karate haiN| cetana acetana kA upayoga kara rahA hai aura acetana cetana kA upayoga kara rahA hai| cetana acetana ko TikAe hue hai aura acetana cetana ko TikAe hue hai| niyama yahI hai ki donoM meM sarvathA virodha nahIM hai| donoM meM sarvathA vilakSaNatA nahIM hai| donoM meM sAmya bhI hai| jitane bhI vastu dharma haiM ve saba eka dUsare kI pUrakatA meM cala rahe haiN| kevala paryAyoM kA bheda hai| jaba hama vyakta paryAyoM ke AdhAra para dekhate haiM to bheda dikhAI detA hai| kevala bheda, bheda aura bheda / jaba hama avyakta paryAyoM ko dekhate haiM taba abheda dikhAI detA hai| kevala abheda, abheda aura abhed| hamArA prANI jagat bahuta spaSTa hai| prANI jagat meM vanaspati, dvIndriya, trIndriya, caturindriya, paMcendriya, pazu, manuSya Adi bheda hI bheda dikhAI detA hai, kyoMki hama vyakta paryAya ko dekhate haiN| jaba hama avyakta paryAya ko dekhanA prArambha kareMge taba sArA ulaTa jAegA, bheda miTa jAegA, kevala bacegA caitanya / vaha saba prANiyoM meM samAna hai| vanaspati meM caitanya hai| kIr3oM-makor3oM meM caitanya hai| pazu aura AdamI meM caitanya hai| caitanya, kevala caitanya bcegaa| sAre parde haTa jaaeNge| kevala eka zeSa rahegA, saba miTa jaaeNge| abheda rahegA caitanya rhegaa| sAre bheda samApta ho jaaeNge| bheda aura abheda, virodha yA avirodha yaha mAtra paryAyoM kA vizleSaNa hai| vastu meM donoM dharma eka sAtha rahate haiN| virodha avirodha, astitva aura nAstitva, sattA aura asattA, zAzvatatA aura azAzvatatA-ye yugala eka sAtha rahate haiN| kevala paryAya kA antara hai, hamAre dekhane ke koNa kA antara hai| hama sthUla paryAya ko dekhate haiM aura usI ke AdhAra para vastu kA vizleSaNa kara dete haiN| eka bAta ko hama phira samajha leM Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 amUrta cintana ki hamAre sAre nirNaya, sArI mAnyatAeM, sArI dhAraNAeM aura siddhAMta sthUla niyamoM ke AdhAra para banate haiN| unako hama zAzvata niyama na mAneM, yathArtha na mAne, sUkSma jagat ke niyama na maaneN| nizcaya aura vyavahAra . anekAnta ne sUkSma aura sthUla-donoM niyamoM kI vyAkhyA kI aura do koNa hamAre sAmane prastuta kara die| eka koNa hai-nizcaya naya aura dUsarA koNa hai-vyavahAra ny| yadi sUkSma satyoM ko jAnanA ho to nizcaya naya kA sahArA lo aura sthUla niyamoM ko jAnanA ho to vyavahAra naya kA sahArA lo| jaba ye donoM naya sApekSa hote haiM, samanvita hote haiM, taba hama isa sacAI taka pahuMca jAte haiM ki bheda aura abheda bhinna-bhinna nahIM, kintu samanvita rahate haiN| astitva aura nAstitva bhinna nahIM hote, kintu samanvita rahate haiN| samanvaya kI eka bar3I dhArA hamAre sAmane pravAhita ho jAtI hai| isI samanvaya kI dhArA ke AdhAra para madhyakAla meM jaina AcAryoM ne bahuta bar3A kAma kiyA aura pratyeka darzana ke sAtha samanvaya kA mArga prazasta kiyaa| eka jaina AcArya ne likhA hai ki AtmA aura pudgala meM koI antara nahIM hai| kevala eka dharma kA antara hai| AtmA cetana hai, pudgala cetana nahIM hai| AtmA meM ananta dharma haiM aura pudgala meM bhI ananta dharma haiN| una ananta dharmoM meM kevala eka dharma-cetana kA antara hai aura koI antara nhiiN| bahuta hI mahattvapUrNa kathana hai| jaba ananta dharmoM meM saba milate haiM, kevala eka nahIM milatA, to samAnatA hai hI sbkii| bahuta sArI samAnatA hai| antara DAlane vAlA eka hI mukhya guNa hotA hai| samAnatA kI anubhUti guNa do prakAra ke hote haiM--sAmAnya guNa aura vizeSa gunn| sAmAnya guNa cetana aura acetana saba meM samAnarUpa se milatA hai| AtmA cetana hote hue bhI amUrta hai aura acetana padArtha bhI amUrtta hote haiN| dharmAstikAya, adharmAstikAya acetana haiM, para haiM amuurt| isa dRSTi se cetana AtmA aura acetana dharmAstikAya samAna haiN| donoM pudgalAtIta aura abhautika haiN| dharmAstikAya dravya hai para bhautika nahIM hai, abhautika hai| hama bahuta bAra kaha dete haiM ki AtmA abhautika hai| parantu kyA dharmAstikAya abhautika nahIM hai ? donoM (AtmA aura dharmAstikAya) meM bahuta bar3I samAnatA hai| samAnatA adhika hai| asamAnatA kama hai| jo sthUla paryAya ko pakar3atA hai vaha asamAnatA ko pakar3a Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samanvaya anuprekSA 141 letA hai, samAnatA ko chor3a detA hai| isIlie vivAda, sampradAyavAda, saMgharSa Adi hote haiN| sthUla paryAyoM ke AdhAra para ye saba ghaTita hote haiN| bAhya jagat meM bhinnatA adhika hai, samAnatA kama aura antara jagat meM samAnatA adhika hai, bhinnatA kama hai| hama dhyAna ke isa upakrama ke dvArA yahI karanA cAhate haiM ki hamArI aisI dRSTi vikasita ho jAe, prajJA itanI nirmala ho jAe ki hama asamAnatA ke nIce chupI huI samAnatA ko dekha skeN| ____ kabIra kA beTA kamAla ghAsa kATane jaMgala meM gyaa| sAMjha taka ghara nahIM lauttaa| kabIra cintita ho ge| ve use khojate-khojate jaMgala meM phuNce| unhoMne dekhA-kamAla pAgala kI taraha khar3A hai niSkriya / vaha ghAsa ko dekha rahA hai, kATa nahIM rahA hai| kabIra ne use jhakajhorA / pUchA-kyA kara rahe ho? sUrya asta ho cukA hai| ghAsa kATA hI nahIM ? kamAla bolA-kise kATUM ? kyA apane Apako kATUM ? jaisI prANadhArA mere bhItara pravAhita ho rahI hai, vaisI hI prANadhArA isa ghAsa ke bhItara pravAhita hote hue dekha rahA huuN| aba kaise kATUM ? kise kATUM ? aba kamAla ghAsa nahIM kATa sktaa| isa samAnatA kI anubhUti ko bhagavAn mahAvIra ne isa prakAra abhivyakti dI-'tumaMsi nAma sacceva jaM haMtavvaM ti mannasi'-puruSa ! tU jise mAranA cAhatA hai, vaha tU hI hai| isI sandarbha meM samAnatA kI anubhUti ke unake ye vAkya mananIya haiM-- tumaMsi nAma sacceva jaM ajjAvevvaM ti mannati / jise tU AjJA meM rakhane yogya mAnatA hai, vaha tU hI hai| tumaMsi nAma sacceva jaM paritAveyavvaM ti mnnti| jise tU paritApa dene yogya mAnatA hai, vaha tU hI hai| tumaMsi nAma sacceva jaM parighetavvaM ti mannati / jise tU dAsa banAne yogya mAnatA hai, vaha tU hI hai| tumaMsi nAma sacceva jaM uddaveyavvaM ti mnnti| jise tU mArane yogya mAnatA hai, vaha tU hI hai| yaha parama satya kI anubhUti anekAMta ke AdhAra para huI hai| anekAMta ko vahI svIkAra kara sakatA hai jo rAga-dveSa se vimukta hai| jisa vyakti meM rAga-dveSa kI pracuratA hai vaha anekAMta ko kabhI svIkAra nahIM kara sktaa| vAstava meM anekAMta dhyAna kA darzana hai, sAdhanA kA darzana hai| jisa vyakti kI cetanA nirmala hotI hai, rAga-dveSa se vimukta hotI hai, usameM anekAMta kI dRSTi jAgatI hai, satya kI prajJA jAgatI hai, anyathA nhiiN| Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 saphalatA kA sUtra : saMbhAvanAoM kA AdhAra paryAya ananta haiM / hamAre bhItara ananta saMbhAvanAeM chipI huI haiM / koyalA hIrA bana sakatA hai| Aja to yaha nizcita mAnyatA ho gaI ki koyalA hI hIrA banatA hai| koyale meM hIrA banane kI saMbhAvanA chipI huI hai / hara padArtha meM saba kucha banane kI saMbhAvanA hotI hai| yaha anekAMta kI svIkRti hai / asaMbhAvanA to bahuta hI thor3I hai| cetana acetana nahIM bana sakatA aura acetana cetana nahIM bana sktaa| isake atirikta saba kucha banAyA jA sakatA hai / koI bhI aisA niyama nahIM hai ki jo eka dUsare meM na badala sake yA na bana ske| saba kucha banA jA sakatA hai| sArI saMbhAvanAeM haiN| miTTI ke eka kaNa meM sAre varNa, sAre gaMdha aura sAre sparza hote haiN| miTTI kA eka kaNa cInI se ananta gunA mIThA hotA hai / amUrta cintana AdamI isIlie nirAza hotA hai ki vaha anekAMta ke niyama ko nahIM jaantaa| isa bAta ko bhUla jAtA hai ki koI bhI paryAya zAzvata nahIM hotA / hara paryAya badalatA rahatA hai / Aja roga kA paryAya pragaTa huA hai, hamArA prayatna cale to nIrogatA kA paryAya pragaTa ho sakatA hai / Aja duHkha kA paryAya abhivyakta huA hai to kala sukha kA paryAya abhivyakta ho sakatA hai / jisa vyakti meM isa saMbhAvanA ko mAnane kI kSamatA hotI hai vaha kabhI duHkhI nahIM hotA, vaha kabhI rogI nahIM hotaa| vaha kabhI khATa para par3e-par3e jIvana nahIM bitA sakatA / vaha apanI soyI zakti ko jagA letA hai / anekAMta hai jIvana darzana kucha bhI alaga nahIM hai / saba kucha jur3A huA hai / sarvathA bheda yA sarvathA abheda, sarvathA virodha yA sarvathA avirodha, sarvathA apanA yA sarvathA parAyA- yaha kevala viparyaya hai, yathArtha nhiiN| yadi hameM yathArtha ke sAtha rahanA hai to hameM jIvana aura vyavahAra meM anekAMtadRSTi ko vikasita karanA hogaa| sabase bar3I bhUla yaha huI ki hamane anekAMta ko tattvavAda mAna liyA / yahI mAna liyA hai ki tattva kI vyAkhyA meM hI anekAMta kA upayoga hotA hai / yaha bhUlabharI mAnyatA hai / jo vyAkhyA jIvana ke sAtha nahIM jur3atI, vaha tattva ke sAtha bhI nahIM jur3a sakatI / jIvana bhI to eka tattva hai / vaha mahAn tattva hai / sArI vyAkhyAeM usI se nikalatI haiN| sAre siddhAMta, dhAraNAeM aura vAda usI meM se nikalate haiN| jIvana se alaga-alaga kisI tathya yA tattva kI vyAkhyA nahIM ho sakatI / jisa tattva kA jIvana ke sAtha koI sparza hI nahIM hotA, usakA kisI ke sAtha sparza nahIM ho sakatA / 'yathA piNDe tathA brahmANDe' jisane yaha sUtra Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samanvaya anuprekSA 143 diyA usane bahuta hI mahattvapUrNa bAta dii| jitanA satya piNDa meM hai, utanA brahmANDa meM hai, jitanA brahmAMDa meM hai, utanA piNDa meM hai| bahuta vilakSaNa hai hamArA jIvana aura bahuta vilakSaNa hai hamArA zarIra / isa zarIra meM ananta satya chipA huA hai| sthUladRSTi se lagatA hai-ye paira haiM aura ye AMkheM haiN| yathArtha meM ye do kahAM haiM ? yadi vAstava meM ye do hoM to Ayurveda ke AcAryoM kA yaha kathana mithyA ho jAtA ki yadi AMkha bImAra ho to paira kI aMguliyoM para davA lagAo, AMkha ThIka ho jaaegii| bahuta vicitra lagatA hai yaha kathana / kintu yaha yathArtha se pare nahIM hai| muMha para jaise AMkheM haiM, vaise hI pairoM meM bhI haiN| picyUTarI glAMDa yadi bhRkuTi ke bIca meM hai to vaha paira ke aMgUThe meM bhI hai| jitane glAMDa yA anya avayava Upara haiM, utane hI nIce pairoM meM haiN| Aja ye saba vijJAna dvArA sammata haiN| sArA zarIra eka hai, jur3A huA hai| isI siddhAMta ke phalasvarUpa ekyUpaMkcara aura ekyUpresara cikitsA praNAliyoM kA vikAsa huA hai| samUce zarIra meM saMvAdI aMga haiN| paira kA darda hai| rIr3ha kI haDDI ko dabAo, vaha darda miTa jaaegaa| paira ke aMgUThe ko dabAte hI sira darda miTa jAtA hai / dabAne kI vidhi hotI hai, usakA jJAna Avazyaka hai| dRSTi-parivartana kA hetu anekAMta jIvana kI eka prazasta paddhati hai| usa paddhati kA prArambha hotA hai dRSTi-parivartana ke dvaaraa| dRSTi jaba samyak nahIM hotI taba hamArI dhAraNAeM sUkSma aura sthUla donoM jagat ke dvArA chanakara nahIM aatiiN| jaba taka hamArA jJAna vyakta aura avyakta-donoM paryAyoM ke samanvaya se nahIM hotA taba taka hama sahI nirNaya nahIM le pAte aura ApadAoM se bacanA taba sambhava nahIM hotaa| vastu kA svabhAva bahuta bar3A satya hai| isakI hama avahelanA na kreN| use samajhane kA prayatna kreN| koI bhI vyakti vastu-satyoM ko ulaTakara, una niyamoM ke viparIta calakara sukhI nahIM bana sktaa| sukhI aura zAMta jIvana vahI jI sakatA hai jo vastu-satyoM ko mAnakara calatA hai, na ki apanI dhAraNAoM ke anusAra satya ko DhAlane kA prayatna karatA hai| prAya: hotA yaha hai ki manuSya vaisA bananA nahIM cAhatA kintu Adarza ko apane anukUla DhAlane kA prayatna karatA hai, use nIce utAra lenA cAhatA hai| koI bhI vyakti bhagavAn kI UMcAI taka pahuMcanA nahIM cAhatA, kintu bhagavAn ko apane dharAtala para le AnA cAhatA hai| yahI vikRti hai, yahI mithyA-dRSTikoNa hai| yadi yaha dRSTikoNa badala jAe aura satya ko akhaNDa aura zAzvata niyama mAnakara caleM to phira du:khI hone kA koI rAstA hI nahIM bctaa| Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 amUrta cintana anekAMta kI dRSTi kA phalita samanvaya aura sadbhAva hai| isake lie samanvaya ke pAMca sUtroM kA adhika-se-adhika prasAra kiyA jaae| pAMca sUtra isa prakAra haiM1. maNDanAtmaka nIti baratI jaae| apanI mAnyatA kA pratipAdana kiyA jaae| dUsaroM para maukhika athavA likhita AkSepa na kiyA jaae| dUsaroM ke vicAroM ke prati sahiSNutA rakhI jaae| 3. dUsare sampradAya aura usake anuyAyiyoM ke prati ghRNA aura tiraskAra kI bhAvanA kA pracAra na kiyA jaae| 4. koI sampradAya-parivartana kare to usake sAtha sAmAjika bahiSkAra Adi avAMchanIya vyavahAra na kiyA jaae| 5. dharma ke maulika tathyoM-ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aparigraha ko jIvana-vyApI banAne kA sAmUhika prayatna kiyA jaae| syAt zabda kA nayA artha kevalI, bhagavAn yA sarvajJa ananta satya ko jAna lete haiM, kintu unameM bhI yaha kSamatA nahIM hai ki ve ananta satya ko kaha skeN| yaha asaMbhava hai| koI mahAn vyakti, jJAnI vyakti, dasa-bIsa-pacAsa paryAyoM kI abhivyakti kara sakatA hai| pUre satya ko vaha kabhI nahIM kaha sktaa| usake dvArA pratipAdita satya ke kucheka paryAyoM ko pUrNa satya mAnakara avaziSTa paryAyoM ko hama asvIkAra kara dete haiM, nakAra dete haiM, taba satya se haTakara asatya kI ora cale jAte haiN| hamArA prasthAna asatya kI dizA meM ho jAtA hai| isalie anekAMta ne eka yukti prastuta kii| usane kahA-'tuma asatya se baca sakate ho yadi tuma 'syAt' zabda lagA lo| vaha tumheM asatya se bacA legaa| syAt' kA yahAM bhAvArtha hogA-'maiM pUrNa satya kahane meM asamartha huuN| satya kA eka paryAya prastuta kara rahA prAcIna sAhitya meM 'syAt' zabda ke aneka artha milate haiN| maiM use nae artha meM prastuta karanA cAhatA huuN| 'syAt' zabda kA artha hai-apanI akSamatA kA svIkAra, bhASA kI akSamatA kI sviikRti| 'syAta' zabda kA prayoga karane vAlA vyakti yaha svIkRti pahale hI de detA hai ki maiM jo kaha rahA hUM use pUrNa satya mata mAna lenA, use nirapekSa satya mata mAna lenA, akhaNDa satya mata mAna lenaa| maiM kevala satya ke eka paryAya kA, eka aMza kA pratipAdana kara rahA huuN| Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samanvaya anuprekSA 145 tumheM kevala eka aMza se paricita karA rahA huuN| sAtha hI sAtha maiM pUrNa satya kI abhivyakti meM apanI asamarthatA prakaTa karatA hUM ki mujhase pUrA satya kahA nahIM jA sktaa| maiM tumheM satya ke nikaTa le jA rahA huuN| yaha hai syAt' zabda kI saarthktaa| sApekSatA mahAna vijJAna hai ___ syAt' zabda sApekSatA kA sUcaka hai| usake binA satya ko jAnA nahIM jA sakatA aura usakI vyAkhyA bhI nahIM kI jA sktii| yaha sacAI DhAI hajAra varSa pUrva prakaTa ho cukI thI, kintu hamAre dArzanika ise pakar3a nahIM paae| hameM sAdhuvAda denA cAhie Aja ke vaijJAnika ko jisane yaha sapramANa pratipAdita kiyA ki sApekSatA ke binA satya kI vyAkhyA nahIM kI jA sktii| usane isa sacAI ko itanI prakharatA se pakar3A ki Aja samUcA vijJAna sApekSatA ke siddhAMta para cala rahA hai| sApekSatA kA siddhAMta jaba taka vikasita nahIM huA thA, taba taka kI sArI mAnyatAeM, vijJAna kI sArI dhAraNAeM Aja mithyA pramANita ho rahI haiN| Aja bhautika vijJAna ke kSetra meM, gaNita ke kSetra meM, sAMkhyIkI vijJAna ke kSetra meM, anekAMta kA khulakara prayoga kiyA jA rahA hai; sApekSatA kA upayoga muktabhAva se ho rahA hai| Aja vijJAna kI mahattvapUrNa mAnyatA hai ki sApekSatA ke binA kisI tattva kI vyAkhyA nahIM kI jA sktii| jaba mahAn vaijJAnika AinsTIna ne kahA ki deza aura kAla sApekSa haiM, taba vaijJAnika jagat meM eka bhayaMkara halacala huI thii| aneka vaijJAnikoM ne isako svIkAra nahIM kiyaa| unakI samajha meM nahIM A rahA thA ki deza aura kAla sApekSa kaise ho sakate haiN| kintu dhIre-dhIre yaha sApekSatA buddhigamya hotI gaI, pramANita hotI gaI aura Aja deza, kAla kI sApekSatA kA siddhAMta sarvamAnya ho gyaa| hama sArI ghaTanA kI vyAkhyA deza aura kAla ke AdhAra para karate haiM, kintu yaha bhulA dete haiM ki deza aura kAla sApekSa haiN| deza-kAla ke sApekSa hone kI bAta eka vaijJAnika ne kahI, na ki anekAnta aura syAdvAda ko mAnane vAle jainoM ne| unhoMne isa dizA meM koI mahattvapUrNa kAma nahIM kiyaa| kitanA acchA hotA ki jo bAta AinsTIna ne kahI vaha bAta koI jaina dArzanika kahatA, anekAntavAda ko mAnane vAlA pratipAdita krtaa| kyA unake sAmane ye kalpanAeM spaSTa nahIM thIM ? sApekSatA kA vicAra spaSTa nahIM thA ? sArI kalpanAeM aura vicAra spaSTa the, para naye sandarbha meM usake kathana kI bAta nahIM suujhii| kyA jaina mAnate haiM ki kAla nirapekSa hai| nahIM, kAla sarvathA sApekSa hai| hamane kAla ko tIna bhAgoM meM vibhAjita kiyA-bhUtakAla, Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 amUrta cintana bhaviSyakAla aura vartamAnakAla / kyoM vibhAjita kiyA ? kAla kabhI vibhakta hotA nahIM, TUTatA nahIM / kAla kabhI aisA nahIM hotA ki Apa use atIta maaneN| Aja kA vaijJAnika isa ora parIkSaNa meM saMlagna hai ki do hajAra, pAMca hajAra varSa pUrva hue mahAvIra, buddha, kRSNa Adi mahAn vyakti ko sAkSAt sandeza dete hue Aja ke AdamI ko dikhA diyA jaae| vartamAna meM jIne vAlA AdamI mahAvIra ko samatA aura ahiMsA kA pravacana karate hue, buddha ko karuNA kA sandeza dete hue aura kRSNa ko gItA kA upadeza karate hue sAkSAt dekha le, use dikhA diyA jaae| kyA aisA saMbhava ho sakatA hai ? sAdhAraNa vyakti ke lie yaha asambhava pratIta ho sakatA hai, kyoMki jo mara cuke, samApta ho cuke, jinake pArthika zarIra jalA die gae, unako kaise dikhAyA jA sakatA hai ? yaha to atIta kI ghaTanA ho gii| atIta ko vartamAna ke rUpa meM kaise rUpAyita kiyA jA sakatA hai ? mere lie aura Apake lie yaha atIta kI ghaTanA ho sakatI hai, kintu deza aura kAla ko sApekSa mAnane vAle vaijJAnika ke lie yaha atIta kI ghaTanA nahIM hai / choTA-bar3A saba sApekSa hotA hai / halakA aura bhArI sApekSa hotA hai / gurutvAkarSaNa kI sImA meM halakA bhI hotA hai aura bhArI bhI hotA hai| jahAM gurutvAkarSaNa kI sImA samApta hotI hai vahAM halakApana bhI nahIM rahatA aura bhArIpana bhI nahIM hotA / cikanA, mRdu aura kaThora - tInoM sApekSa haiN| kauna cikanA ? kaina mRdu ? kauna kaThora ? sAre yaugika haiM / hamArI sArI bAteM sApekSa hotI haiN| jaba hama 'syAt' zabda ko asvIkAra kara dete haiM, apekSA ko bhulA dete haiM, vahAM bar3I kaThinAI paidA ho jAtI hai / batalAyA gayA hai ki devatAoM kA AyuSya karor3oM-karor3oM varSoM kA hotA hai yaha AzcaryakArI kathana lagatA hai| parantu koI Azcarya nahIM hai / hama sApekSatA ko na bhuuleN| jo antarikSa gurutvAkarSaNa se pare hai, vahAM kAla kI sImA samApta ho jAtI hai / yahAM kA hajAroM varSoM kA kAla-mApa vahAM eka kSaNa jaisA bhI nahIM hotA / jainAgamoM meM eka prasaMga AtA hai / koI vyakti mraa| vaha svarga meM gyaa| usane socA- 'maiM phira jAUM manuSyaloka meM aura apane parivAra vAloM se miluuN| maiM apane gurujanoM se milUM, mitroM se milUM / ' mana meM bAta AI aura usane taiyArI zurU kii| saba deva bole- kahAM jA rahe ho ? usane kahA- manuSyaloka meM jA rahA hUM, apane parijanoM se milane ke lie| ve bole-abhI - abhI Ae the| do minaTa Thaharo / yahAM kI raMgareliyAM dekho| vaha Thahara jAtA hai, use lagatA hai kSaNa bhara huA hai| vaha vahAM se calakara manuSyaloka meM AtA hai, mAM, bApa, bhAI, badana aura mitroM ko khojatA hai| pUchatA hai logoM se, koI kucha bhI nahIM batA Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samanvaya anuprekSA 147 skte| hajAroM-lAkhoM varSa bIta cuke hote haiN| hajAroM pIr3hiyAM bIta cukI hotI haiN| use lagatA hai-kSaNa bhara bItA hai| para yahAM ke hajAroM-lAkhoM varSa bIta jAte anekAnta kI sArthakatA yadi hama apane bhItara chupe hue cora ko aura apane bhItara chupe hue sAhUkAra ko pahacAna sakeM aura usa pahacAna ke bAda bhItara ke cora ko sulAkara sAhUkAra ko jagA sakeM to anekAnta kI sArthakatA hamAre vyavahAra meM ho sakatI hai| isIlie dhyAna aura sAdhanA cala rahI hai| hama isameM saMlagna haiN| dhyAna ke binA anekAnta kA mArga spaSTa aura prazasta nahIM hotaa| dhyAna isalie kara rahe haiM ki jo paryAya avyakta hai, jo sAhUkAra soyA par3A hai, usa sAhUkAra ko jagA sakeM, una paryAyoM ko vyakta kara skeN| aura jo cora jAgA huA hai, use sulA sakeM, mukhya ko gauNa kara sakeM aura gauNa ko mukhya kara skeN| jo kursI para baiThA hai use nIce biThA sakeM aura jo nIce baiThA hai use kursI para biThA skeN| __ Aja yaha bahuta Avazyaka pratIta hotA hai ki zikSaka varga meM dhyAna aura jIvana-vijJAna kA samanvaya ho| isI ke AdhAra para ve nayA cintana dene meM sakSama ho sakate haiN| abhI-abhI rAjasthAna ke ejukezana kamIznara e0 ke0 bhaTanAgara beMkoka jAkara Ae haiN| ve batA rahe the ki vahAM kI sarakAra apane karmacAriyoM ke lie dhyAna kI vyApaka vyavasthA para cintana kara rahI hai| sabhI dezoM meM yahI cintA vyApta hai ki AdamI ke vyavahAroM ko, AcaraNoM ko kaise badalA jaae| Aja vyakti, samAja, deza aura rASTra meM jo vibhinna prakAra kI cintAeM vyApta haiM unase mukta hone ke lie nae cintana kI jarUrata hai, nae darzana kI jarUrata hai| vaha nayA cintana aura nayA darzana dhyAna aura karma-donoM kA samanvaya hI ho sakatA hai, jIvana vijJAna aura pustakIya . jJAna-donoM kA samanvaya ho sakatA hai| Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampradAya nirapekSatA anuprekSA bhagavAna mahAvIra ne tIrtha kI sthApanA kI / sAdhanA ko sAmudAyika rUpa diyA, phira bhI ve sampradAya aura dharma ko bhinna-bhinna mAnate the / unhoMne kahA- 'eka vyakti sampradAya ko chor3a detA hai para dharma ko nahIM chor3atA / eka vyakti dharma ko chor3a detA hai, para sampradAya ko nahIM chor3atA / ' sampradAya dharma kI upalabdhi meM sahAyaka ho sakatA hai / isa dRSTi se unhoMne saMghabaddhatA ko mahattva diyA kintu dharma ko sampradAya se AvRta nahIM hone diyA / unhoMne kahA- jo dArzanika loga kahate haiM ki hamAre sampradAya meM Ao, tumhArI mukti hogI anyathA nahIM, ve bhaTake hue haiM aura ve bhI bhaTake hue haiM, jo apane-apane sampradAya kI nindA karate haiN| dharma kI ArAdhanA sampradAyAtIta hokara, satyAbhimukha hokara hI kI jA sakatI hai| sampradAya eka sAdhana hai, jIvana-yApana kI parasparatA yA sahayoga hai / vaha vyakti ko prerita kara sakatA hai, kintu vaha svayaM dharma nahIM hai / sampradAya aura dharma ko bhinna-bhinna mAnane vAle sAdhaka ke lie sampradAya dharma-preraka hotA hai, dharma sAdhaka nahIM / Aja eka naI kaThinAI paidA ho gaI hai| Aja ke loga dharma aura sampradAya yA majahaba ko eka mAna baiThe haiN| loga kaha dete haiM, dharma ke kAraNa kitanI lar3AiyAM lar3I gaIM ? kitanA rakta bahA ? kitane deza ujar3e ? dharma ke kAraNa aisA kabhI nahIM huA aura na hogaa| yaha saba hotA hai sampradAya ke kAraNa / dharma aura sampradAya itane ghulamila gaye ki jo sampradAya ke nAma para ghaTita huA, vaha sArA dharma para Aropita ho gayA / isalie dharma ko badanAma honA pdd'aa| yadi koI AdamI dharma taka pahuMca jAe to vahAM na lar3AI hai, na dveSa hai aura na jhaMjhaTa hai / dharma kA artha hai, rAga-dveSa-mukta jIvana jInA / jaba koI bhI AdamI rAga-dveSa-mukta jIvana jIegA to lar3AiyAM kahAM ubhareMgI ? lar3AiyAM dharma ke kAraNa nahIM, sampradAya ke kAraNa huI haiM, hotI haiM / sampradAya ke AvaraNa meM becArA dharma AvRta ho gayA / isIlie Aja dharma kI bhASA samajha meM nahIM A rahI hai / yaha eka samasyA hai| isa samasyA ko sulajhAne ke lie hamane eka prakriyA prArambha kii| usameM dharma zabda kA upayoga nahIM kiyaa| maiM mAnatA hUM ki dharma zabda bahuta hI mUlyavAna hai| usakA artha gambhIra hai / kintu paristhitivaza usakA artha badala gyaa| bhASAzAstra ke anusAra zabdoM ke artha kA utkramaNa aura apakramaNa Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampradAya nirapekSatA anuprekSA 149 hai| artha kA hrAsa aura vikAsa hotA hai| Aja eka dRSTi se dharma zabda sampradAya kA dyotaka bana gyaa| usakA artha bhI kucha badala gyaa| isalie nae zabda ke cunAva kI apekSA huii| hamane socA ki jIvana vikAsa ke lie koI aisA zabda cunA jAe jo dharma kI mUla bhAvanAoM kA sparza karane vAlA ho| jIvana meM dharma kA vikAsa, adhyAtma kA vikAsa aura naitikatA kA vikAsa karane vAlA zabda ho| ye zabda Aja vivAda kA viSaya bana gae haiM, isalie nae zabda ko DhUMDhanA cAhie jo Aja ke mAnasa kA sparza kara sake, para koI pratikriyA paidA na kre| ina dRSTiyoM se socane para eka zabda jaMcA aura vaha hai-'jIvana-vijJAna / ' isakI prakriyA kA kisI dharma-vizeSa yA sampradAya-vizeSa se sambandha nahIM hai| isakA sIdhA sambandha hai, jIvana se| pratyeka prANI ko jIvana-vijJAna kA anubhava honA caahie| jIvana ke sAtha vijJAna zabda isalie jur3atA hai ki jIvana ke apane niyama haiN| pratyeka vastu ke sAtha niyama jur3e hue haiN| kucha hameM jJAta hai, kucha ajJAta hai| sAre niyama hama nahIM jAnate / aneka niyama ajJAta hI raha jAte haiN| jaise-jaise vikAsa ho rahA hai ajJAta niyama jJAta hote jA rahe haiN| manuSya ina jJAta niyamoM ko upayoga karatA hai| kintu jo jJAta huA hai, vaha eka bindu mAtra hai, ajJAta kA samudra abhI bhI achUtA hI par3A hai| jJAta alpa hai, ajJAta ananta hai| hamAre jIvana ke bhI ananta niyama haiN| jIvana vikAsa ke anaginata niyama haiN| hama bahuta thor3e niyamoM ko jAnate haiM aura jaise-jaise Age bar3hate haiM, jAnane kI sImA bhI Age bar3hatI jAtI hai| hama jIvana ke niyamoM ko jAna sakeM, unakA upayoga kara sakeM aura saphalatA kI dizA meM jIvana ko Age bar3hA sakeM-yaha hai jIvana-vijJAna kA uddeshy| jIvana-vijJAna kA artha hai-jIvana ke niyamoM kI khoj| una niyamoM kI khoja jinake dvArA dRSTikoNa kA pariSkAra kiyA jA sakatA hai, vyavahAra aura AcaraNa kA rUpAntaraNa kiyA jA sakatA hai| jIvana ke tIna mukhya pakSa haiM-jJAnAtmaka pakSa, bhAvanAtmaka pakSa aura kriyAtmaka pakSa / hama jAnate haiM, yaha hamArA jJAnAtmaka pakSa hai| hama bhAvanA se jur3e hue haiM, yaha hamArA bhAvanAtmaka pakSa hai| hama AcaraNa karate haiM, yaha hamArA kriyAtmaka pakSa hai| darzana vahI hai jo jIyA jA sake jaina AcAryoM ne nayavAda kA vikAsa kiyaa| nayavAda ke do AdhAra banate haiM-sApekSatA aura samanvayAM vyakti aura samAja hamAre sAmane haiN| kucha loga ekAMtata: vyaktivAdI vRtti ke hote haiN| ve sArA bhAra vyakti para DAla dete Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 amUrta cintana haiN| kucha loga samAja kA Agraha rakhate haiN| rAjanItika praNAliyoM meM, samAjavAdI aura sAmyavAdI praNAlI meM kevala samAja para sArA bhAra DAla diyA jAtA hai| idhara vyakti kA vikAsa saba-kucha hai to udhara samAja kA vikAsa hI saba-kucha hai| kintu vyakti aura samAja ke sambandhoM kA taba taka samyak nirdhAraNa nahIM kiyA jA sakatA jaba taka ki hamArA dRSTikoNa sApekSa nahIM hotaa| vyakti-nirapekSa samAja aura samAja-nirapekSa vyakti kA koI mUlya nahIM hotaa| samAja-sApekSa vyakti aura vyakti-sApekSa samAja kA hI mUlya ho sakatA hai aura tabhI samyak vikAsa kI prakriyA ko Age bar3hAyA jA sakatA hai| satyagrAhI dRSTikoNa kA eka sUtra hai-saapeksstaa| yaha sApekSatA prAtibhajJAna aura tArkikajJAna meM bhI vikasita hotI hai| kevala tArkikajJAna nahIM, kevala antardRSTi kA jJAna nahIM, kevala adhyAtma nahIM aura korA vyavahAra nhiiN| korA vyavahAra hotA hai to sthUlatA A jAtI hai| itanI sthUlatA ki satya kahIM chUTa jAtA hai| korA nizcaya hotA hai to adhyAtma meM koI zakti nahIM aatii| donoM jarUrI hote haiN| yAnI sampradAya bhI Avazyaka hai aura adhyAtma bhI Avazyaka hai| agara sampradAya-zUnya adhyAtma hotA hai to vaha kucha vyaktiyoM ke lie kAma kA hotA hai, janatA ke lie koI kAma kA nahIM bntaa| kucha vyakti kandarAoM meM baiThakara adhyAtma kI sAdhanA kara leM, para zeSa loga bilakula vaMcita raha jAte haiM aura unake jIvana kA koI mArga nizcita nahIM hotaa| jarUrI hai samAja, jarUrI hai saMgha, jarUrI hai saMgaThana aura jarUrI hai smprdaay| jo loga saMgaThana kA virodha karate haiM, sampradAya kA virodha karate haiM, saMgha kA virodha karate haiM, kevala akelepana kI bAta karate haiM, ve bhI sacAI ko nahIM pakar3a pA rahe haiN| unakA bhI Agraha ho gayA ki akelA honA acchA hai| eka-do AdamI acche ho ge| usase kyA huA ? jisa duniyA meM jInA hai, kyA vahAM akelA vyakti bhI raha skegaa| pahale to mAna liyA jAtA thA ki himAlaya kI kaMdarA meM jAkara baiTha gayA, aba vaha zAMti kA jIvana jI sakatA hai| kintu eka ora to aNuastroM kI vibhISikA, sArA vAtAvaraNa pradUSaNa se vyApta, isa sthiti meM kyA himAlaya bacA raha pAegA ? Aja himAlaya bhI pradUSaNa se vaMcita nahIM hai| duniyA kA koI bhI konA pradUSaNa se vaMcita nahIM hai| kahAM jAegA ? kauna-sI guphA hai ? kauna-sI kaMdarA hai jahAM jAkara vyakti akelepana kA anubhava kara sake ? yaha saMkramaNa kI duniyA hai| eka vicAra yahAM baiThe vyakti ke mana meM paidA hotA hai, aura usa vicAra ke paramANu sAre saMsAra meM phaila jAte haiN| na himAlaya bacatA hai aura na koI guphA hI bacatI hai| isa saMkramaNa kI duniyA meM hamAre pAsa aisA kauna-sA kavacaM hai ki hama apane Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampradAya nirapekSatA anuprekSA 151 Apako sarvathA bacA skeN| isa dizA meM vItarAga logoM ne bhI prayAsa kiyA ki duniyA bhI acchI bane, janatA bhI acchI bne| acche logoM kA saMgha bane, samAja bane, samudAya bne| yadi aisA nahIM banatA hai to vikaTa sthiti paidA ho jAtI hai| vItarAga ko bhI jIvana jInA hotA hai| mana para prabhAva cAhe na Ae, kintu usake zarIra para to prabhAva par3egA hii| vaha mAnasika vicAroM se bImAra nahIM par3egA kintu duniyA ke vAtAvaraNa se to bImAra bana sakatA hai| khAna-pAna se to bImAra bana sakatA hai| jisa duniyA ke bIca meM jInA hai, jisa janatA ke madhya jInA hai, usako vItarAgatA kI dizA meM prerita karanA, yaha vItarAga kA bhI dharma aura kartavya hotA hai| isIlie saMgha-sampradAya koI burI bAta nahIM hai| yaha bahuta Avazyaka hai| kintu kevala saMgha, saMgaThana aura sampradAya meM hI hamArI dRSTi aTaka jAe, to yaha burI bAta hai| hameM saMgha aura sampradAya meM jo sacAI hai, jo satya hai, usakA avataraNa karanA hai, nizcayadRSTi kA Alambana lenA hai, adhyAtma ko vikasita karanA hai| satya binA nizcaya aura adhyAtma ke saMgaThana aura saMgha mAtra haDDiyoM kA DhAMcA raha jaaegaa| usameM prANa nahIM rhegaa| usameM tejasvitA nahIM rhegii| usameM caitanya nahIM rhegaa| __ ina donoM vRttiyoM kI sApekSatA hamArA mArga bana sakatI hai| na akelA vyakti mArga bana sakatA hai aura na korA samAja mArga bana sakatA hai| donoM kA yoga hI hamAre vikAsa kI yAtrA kA mArga bana sakatA hai| satyagrAhI dRSTikoNa kA caraNa aura Age bar3hatA hai to vahAM jJAna aura kriyA kA samanvaya hotA hai| kisane kahA ki darzana jIyA nahIM jA sktaa| maiM socatA hUM ki jo darzana jIyA nahIM jA sakatA, vaha havAI ur3Ana hotA hai, AkAzI kalpanA hotI hai, yathArtha nahIM hotaa| vahI darzana vAstavika ho sakatA hai jo jIyA jA sakatA hai| vaha Adarza kisI kAma kA nahIM, jo vyavahAra meM na A ske| aura vaha vyavahAra kisI kAma kA nahIM, jisase Adarza taka na pahuMcA jA ske| Adarza aura vyavahAra donoM kA yoga honA caahie| AcAryazrI ne terApaMtha kI sImA ko bahuta vistAra diyA hai| unhoMne dharma ko yuga kI vedI para khar3A kara diyA, jisase sAre sampradAya lAbhAnvita hue. haiN| AcAryazrI jaba dakSiNa yAtrA para the taba logoM ne kahA-hamAre yahAM aneka AcArya Ae haiM, para mAnavatA kI bAta karane vAle pahale AcArya Ae haiN| saba dharmaguru apane-apane saMpradAya kI bAta karate haiM, parantu sampradAya se dUra rahakara mAnavatA kI bAta karane vAle AcArya Apa haiN| vahAM koI bhI jaina nahIM thA phira bhI nahIM lagatA thA ki ve jaina nahIM haiN| Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 amUrta cintana dharma ke kSetra meM AcAryazrI ne krAMti kI hai| unhoMne apane ziSyoM meM niSpakSatA va taTasthatA kI bAta jaMcA dI, jisase unameM sampradAya kI bU nahIM A sktii| darzana ke kSetra meM bhI nae mUlyoM ko prastuta kiyA hai| lAkhoM-lAkhoM logoM se samparka banA hai| isa dizA meM AcAryazrI aura unake ziSyoM ne bhAgIratha prayatna kiyA hai| pariNAma yaha AyA ki jo najadIka the ve dUra ho gaye aura jo dUra khar3e the ve nikaTa A ge| hama jAnate haiM, mahApuruSa kabhI lakIra para nahIM clte| paramparA kA anugamana karane vAle saba hote haiM, parantu paramparA meM apanA yoga dekara usako vikasita karane vAle birale hI hote haiN| AcArya bhikSu, jayAcArya aura AcArya tulasI una mahApuruSoM meM haiM jinhoMne apane kartRtva se paramparAoM kI naI lakIreM khIMcI haiN| sAmpradAyika vaimanasya manuSya janmanA manuSya kA zatru nahIM hai| eka hI per3a kI do zAkhAeM paraspara virodhI kaise ho sakatI haiM ? phira bhI yaha kahA jAtA hai ki dharma-sampradAya manuSyoM meM maitrI sthApita karane ke lie pracalita hue haiN| unameM janmanA zatrutA nahIM hai, phira maitrI sthApita karane kI kyA AvazyakatA huI ? maiM phira isa vizvAsa ko doharAnA cAhatA hUM ki manuSya manuSya meM svabhAvata: zatrutA nahIM hai| vaha nihita svArtha vAle logoM dvArA utpanna kI jAtI hai| use miTAne kA kAma dharma-sampradAyoM ne prArambha kiyA, kintu Age calakara ve svayaM nihita svArtha vAle logoM se ghira gae, aura manuSya ko manuSya kA zatru mAnane ke siddhAMta kI puSTi meM laga gye| isa cintana ke AdhAra para mujhe lagatA hai ki sAmpradAyika samasyA kA mUla bhI ahaM aura svArtha ko chor3akara anyatra nahIM khojA jA sktaa| isalie sAmpradAyika vaimanasya kI samasyA ko sulajhAne ke lie bhI ahaM aura svArtha kA visarjana bahuta Avazyaka hai| sAmpradAyika ekatA hindustAna sampradAya-nirapekSa janatantrI rASTra hai| yaha duniyA kA sabase bar3A janatantra hai| yahAM hara vyakti vANI, lekhana, vicAra-prakAza aura dhArmika upAsanA karane meM svatantra hai| yahAM vividha bhASAeM, vividha jAtiyAM aura vividha dharma-sampradAya haiN| kintu ina vividhatAoM ke hone para bhI saba eka haiN| ve eka isa artha meM haiM ki ve saba bhAratIya haiN| ve bhArata kI pavitra miTTI meM Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampradAya nirapekSatA anuprekSA 153 janme haiM aura usI meM unheM maranA hai| sAmpradAyika vigraha se vaha pavitra miTTI kalaMkita hotI hai, rASTra zaktihIna hotA hai aura vyakti kA mana apavitra hotA hai, isalie sAmpradAyika ekatA para vizeSa bala diyA jaae| sAdhanA aura sampradAya __ sAdhanA aura sampradAya kA paraspara kyA saMbaMdha hai, yaha prazna bhI kAphI jaTila hai| sampradAyoM kA janma to isalie huA thA ki sAdhanA meM ve sAdhakoM kA sahayoga kreN| kiMtu kAlAntara meM sAMpradAyika abhiniveza bar3hatA gayA, usameM sAdhanA pakSa gauNa hotA gayA aura eka-dUsare se utkRSTa dikhAne kA manobhAva mukhya hotA gyaa| sAmpradAyika kaTTaratA ne kalaha ke bIja boye aura jana-jana meM prema kI bhAvanA bharane vAlA dharma phUTa aura saMgharSa kA kAraNa bana gyaa| Aja logoM kA mAnasa punaH prabuddha ho rahA hai| isa sthiti meM yaha Avazyaka hai ki sampradAya apane mukhya prayojana kI ora dhyAna de| ve sAdhaka kI sAdhanA meM sahayogI baneM, bAdhaka na hoN| sampradAya ko gauNa sthAna dete hue sAdhanA ko mukhya sthAna diyA jaae| jaise naukA manuSya ko pAra pahuMcAkara kRtakRtya ho jAtI hai, vaise hI sampradAya bhI sAdhaka ko sAdhanA kI eka bhUmikA taka pahuMcAkara kRtakRtya ho jaae| sAmpradAyika Agraha ne na sAdhanA ko tejasvI hone diyA aura na sAdhaka bhI usake abhAva meM lakSya taka pahuMca pAe haiN| AcArya bhikSu kI satya-zodha kI vRtti bahuta prabala thii| ve satya ke prati bahuta vinamra the| isIlie unameM Agraha nahIM pnpaa| unhoMne apanI maryAdAoM ko antima nahIM maanaa| unheM bhaviSya para bharosA thaa| isIlie unhoMne maryAdAoM ke parivartana aura saMzodhana kI kuMjI bhAvI AcAryoM ke hAthoM meM de dii| unakI tapa:pUta caryA, zuddhanIti, AcAra-niSThA, sadbhAva, saMkhyA kI apekSA guNavattA ko mUlya dene kI pravRtti, anuzAsana-pravaNatA Adi guNoM ne eka aisA vAtAvaraNa taiyAra kiyA ki hajAroM-hajAroM logoM ke lie unakI maryAdAeM Apta-vacana jaise bana gyiiN| AcArya bhikSu ne sevA aura jIvana-nirvAha kA AzvAsana-ina do tattvoM para itanA bala diyA ki vyakti maryAdAoM ke prati apanA sarvasva visarjita karake bhI kaThinAI kA anubhava nahIM krtaa| saMgha kI ora se AzvAsana tathA saMgha ke sadasya kI ora se samarpaNa-ye donoM durlabha bAteM Aja bhI terApaMtha kI vizeSatA kI pratIka haiN| Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 amUrta cintana yaha hamArA saubhAgya hai ki hama prArambha se hI sAmpradAyika abhiniveza se bace haiN| Aja taka terApaMtha kabhI bhI khaMDanAtmaka nIti ke cakra meM nahIM phaMsA hai| 'Atmazuddhi kA jahAM prazna hai, sampradAya kA moha na ho'-yaha ghoSa aMta:preraNA kA pratiphalana hai| samanvaya kA prayatna aura sAmpradAyika ekatA ke pAMca sUtra usI preraNA ke AdhAra para prastuta kie gae haiN| aNuvrata AMdolana usI bhAvanA kA virATa rUpa hai| Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnavIya ekatA anuprekSA AdhyAtmika vyakti tor3atA nahIM, jor3atA hai| vahAM tor3ane vAlA koI tattva nahIM hotaa| isI sacAI ko prakaTa karane ke lie yaha ghoSaNA kI gaI thI-'ekkA maNussajAI'-manuSya jAti eka hai| bhautika maMca se yaha zabda kabhI uccarita nahIM ho sktaa| jisa maMca se yaha ghoSaNA huI ki manuSya jAti eka hai' vaha AdhyAtmika maMca thaa| vahAM vyakti meM koI bheda kA anubhava nahIM kiyA gyaa| sabhI manuSyoM ko eka hI dekhA gayA aura eka hI jAnA gyaa| usake sivAya, manuSya jAti ke sivAya, koI dUsarI jAti hI nahIM hai jo AdhyAtmika vyaktitva jor3atA hai aura bhautika vyaktitva tor3atA hai| . AdhyAtmika vyaktitva meM padArtha kA bhoga hogaa| AdhyAtmika vyakti khAegA, pIegA, kapar3e bhI pahanegA, makAna meM bhI rahegA vaha saba kucha karegA; para tor3egA nhiiN| vaha yaha kabhI nahIM kahegA merA kapar3A, merA mkaan| vaha kahegA-isa makAna meM maiM abhI raha rahA hUM, yaha kapar3A mere pahanane ke kAma A rahA hai| isa kathana ke pIche eka siddhAnta hai, mamatva nahIM hai| sacAI yaha hai ki makAna kisakA ho sakatA hai ? kisI kA nahIM ho sktaa| Aja taka bhI yaha saMpadA aura bhUmi kisI kI nahIM banI isalie kahA jAtA hai, yaha saMpadA aura bhUmi zAzvata kanyAeM haiM, Aja taka inakA pANigrahaNa nahIM huA, vivAha nahIM huaa| sampatti zAzvata kuMArI rahatI hai| ananta kAla bIta jAne para bhI vaha vaisI hI rahatI hai, vaisI hI rhegii| padArtha kA bhoga karanA aura padArtha ke sAtha mamatva ko jor3anA-ye donoM bhinna bAteM haiM, ye donoM eka nahIM haiN| bhautika vyakti meM padArtha kA upabhoga avazya hotA hai, para mamatva nahIM judd'taa| usameM 'padArtha' aura 'merA' alaga rahate haiM, jur3ate nhiiN| mahAvIra ne manuSya jAti kI ekatA kA udghoSa kiyaa| 'janmanA jAti kI vyavasthA ne manuSyoM meM UMca-nIca aura chuAchUta kI bhAvanA paidA kI, samatva ke siddhAMta kA vikhaMDana kiyaa| isa sthiti meM manuSya jAti kI ekatA kA udghoSa nahIM hotA to ahiMsA arthahIna ho jaatii|' mahAvIra ne kahA-'manuSya karma se brAhmaNa hotA hai, karma se kSatriya, karma se vaizya aura karma se shuudr|' yaha tAttvika nahIM hai, kevala vyavahAra kI upayogitA hai| manuSya kevala manuSya hai| vaha vidyAjIvI hotA hai taba brAhmaNa ho jAtA hai| vahI vyakti Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 amUrta cintana usI jIvana meM rakSAjIvI hokara kSatriya, vyavasAyajIvI hokara vaizya aura sevAjIvI hokara zUdra ho sakatA hai| parivartanazIla jAti manuSya manuSya ke bIca meM UMca-nIca aura chuAchUta kI dIvAra khar3I nahIM karatI / ' mahAvIra ne sApekSavAda se vizva kI vyavasthA kii| unhoMne kahA, ekatA aura anekatA kI dhArA eka sAtha pravAhita hai / isa saha-astitva ke pravAha meM 'yA tuma yA maiM' ke lie koI sthAna nahIM hai / tumhAre binA maiM aura mere binA tuma nahIM ho skte| tuma aura maiM eka sAtha hI ho sakate haiN|' saMgharSa vAstavika nahIM hai / ghRNA vAstavika nahIM hai / vAstavika hai sahayoga, vAstavika hai samanvaya-apane astitva ke sAtha dUsaroM ke astitva kI svIkRti, apane vyaktitva ke sAtha dUsaroM ke vyaktitva kI svIkRti / 'mAnavIya ekatA' kI svIkRti ke sAtha mAnavIya anekatA kI svIkRti jur3I huI hai| saba 'manuSya eka hai' yaha sApekSa siddhAMta hai / sApekSatA ekatA - anekatA ke binA nahIM ho sakatI / manuSya manuSya ke bIca prakRti aura vyavasthAkRta anekatAeM bhI haiM / unake AdhAra para eka manuSya dUsare manuSya se bhinna hai / yaha mAnavIya ekatA aura anekatA kI tathyAtmaka svIkRti hai / I mahAvIra ne ukta siddhAnta kA dharma ke dRSTikoNa se pratipAdana kiyA / unhoMne kahA, 'manuSya jAti meM ekatA aura anekatA- donoM ke tattva vidyamAna haiM aura donoM vAstavika haiM / isalie ye dharma kA AdhAra nahIM bana sktiiN| yadi ekatA ke AdhAra para hama manuSya jAti se prema kareM to anekatA ke AdhAra para dveSa kaise nahIM kareMge ? hama anekatA ko isalie dveSa kA AdhAra banAte haiM ki ekatA ke AdhAra para prema karate haiM / isa dvandva ke AdhAra para hone vAlA prema dhArmika kA prema nahIM hotA / ekatA aura anekatA ke dvandva se jo dvandvAtIta AtmA kI anubhUti hai vaha dharma hai / isa dhArmika dRSTikoNa se mAnavIya ekatA kA artha hogA- manuSya manuSya ke bIca ghRNA aura saMgharSa kI smaapti| mahAvIra ne dharma kI dRSTi se mAnavIya ekatA kI vyAkhyA kI, usameM sampradAya ko sthAna nahIM diyaa| unake matAnusAra kauna vyakti kisa sampradAya meM dIkSita hai, ise mUlya nahIM diyA jA sakatA / mUlya isakA hogA ki kauna vyakti kitanA Rju, kitanA pavitra aura kitanA kaSAyamukta hai| jaina dharma meM dIkSita hone vAlA mukta nahIM bhI ho sakatA hai aura anya dharma meM dIkSita hone vAlA mukta ho sakatA hai- isakA pratipAdana kara mahAvIra ne dharma ka saMpradAyAtIta aura bhedAtIta svarUpa janatA ke sAmane prastuta kiyA / Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnavIya ekatA anuprekSA 157 dharma AtmA kI AMtarika pavitratA hai, isalie usakA kisI jAti, varga aura saMpradAya se sambandha nahIM ho sktaa| kintu dharma kA bAharI rUpa saMpradAya meM prakaTa hotA hai, isalie vaha jAti aura varga se bhI jur3a jAtA hai| mahAvIra ne apane dharma-zAsana kA dvAra saba jAtiyoM aura saba vargoM ke lie khulA rakhA thaa| unhoMne kalpanA hI nahIM kI hogI kI unakA dharma zAsana kisI eka jAti yA varga se jur3akara dUsaroM ke lie dvAra banda kara degaa| kintu kAla kI gati ne aisA ghaTanA-cakra prastuta kiyA ki mahAvIra kA mAnavIya ekatA kA pakSadhara dharma-zAsana mAnavIya anekatA kA pakSadhara ho gyaa| hama mahAvIra ke mAnavIya ekatA ke siddhAnta ko vizva ke sAmane prastuta kara sakate haiN| kiMtu mahAvIra ke Adhunika dharma-zAsana ko mAnavIya ekatA ke pakSadhara ke rUpa meM prastuta nahIM kara skte| aparigraha mAnavIya ekatA kA mahAn siddhAMta hai| ise vizva ke sAmane prastuta kiyA jA sakatA hai, kiMtu jaina samAja ko isake udAharaNa ke rUpa meM prastuta nahIM kiyA jA sktaa| anekAnta mAnavIya ekatA kA mahAn siddhAMta hai| ise jAgatika samasyAoM ke samAdhAna ke rUpa meM prastuta kiyA jA sakatA hai| kintu Adhunika jaina zAsana ko sApekSatA aura samanvaya ke mahAn prayoga ke ghaTaka ke rUpa meM prastuta nahIM kiyA jA sktaa| siddhAMta aura vyavahAra ke isa antarvirodha ko dekhakara prazna hotA hai-kyA ve siddhAMta kevala manogrAhI aura buddhigrAhI haiM yA vyAvahArika bhI haiM ? yadi ye vyAvahArika nahIM haiM to inako prastuta karane se kyA lAbha ? yadi ye vyAvahArika haiM to jaina-zAsana inake vyavahAra se vaMcita kyoM ? kAlacakra kI ghaTanAoM ne jaina-zAsana ko itanA prabhAvita kiyA ki mahAvIra ke maulika siddhAntoM kI prayogabhUmi nahIM raha skaa| Aja usa jaina zAsana kI apekSA hai jo mahAvIra ke mahAn siddhAntoM kA pratinidhi ho, jise mahAvIra ke dharmazAsana kA uttarAdhikAra prApta ho| isakI arhatA vizva kA koI bhI vyakti prApta kara sakatA hai| Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma aura vijJAna anuprekSA prayogoM meM cetanA kI bhUmikA dharma aura vijJAna yA adhyAtmavAda banAma bhautikavAda-yaha mere vicAra se vAda-vivAda kA viSaya banatA hI nahIM hai| dharma aura vijJAna do nahIM, vastuta: eka hI viSaya hai| dharma svayaM vijJAna hai| eka vaijJAnika yahAM hindustAna meM baiThA huA kisI prakAra kA prayoga yA anveSaNa karatA hai aura jo niSkarSa usake prayoga kA nikalegA, vahI niSkarSa amerikA meM baiThA huA eka vaijJAnika usI taraha kA prayoga karake prApta kregaa| hajAra varSa pahale kisI vaijJAnika ne prayoga karake jo pariNAma nikAlA thA, hajAra varSa bAda bhI vaise prayoga se vahI pariNAma prApta hogaa| ata: spaSTa hai ki trikAlAbAdhita satya hI vijJAna hai| deza yA kAla ke kAraNa isameM koI antara nahIM A sktaa| yahI bAta dharma ke lie bhI hama sakate hai| ata: mAnanA par3egA dharma svayaM vijJAna hai| kisI vastu ko jAnane kA jo mAdhyama hai, vaha hai vijJAna aura usa mAdhyama ke dvArA jo kucha prApta hotA hai, vaha hai dhrm| vijJAna vastu ko jAnane kI prakriyA hai aura dharma AtmA ko pAne kI prakriyA hai, sAdhana hai| isalie hama jaba taka mAnyatAoM se Upara nahIM uTheMge taba taka yathArtha taka nahIM pahuMca paaeNge| Aja loga vijJAna ko kevala do zatAbdI purAnA hI mAna baiThe haiN| isa kAla meM jo anveSaNa aura prApti vijJAna ne kI hai, sirpha vahI vijJAna hai, aisI logoM ne dhAraNA banA lI hai| lekina jo upalabdhiyAM sAmane haiM ve vijJAna nahIM haiN| ve to upalabdhiyAM mAtra haiN| yathArtha bhAva se dekhanA hI vijJAna hai| AtmA se bhinna koI vijJAna hai hI nhiiN| aNubama vijJAna kI dena hai| lekina vaha apane Apa kucha nahIM kara sktaa| kyoMki vaha jar3a hai| cetanA kI zakti usakA upayoga karake vinAza DhahAtI hai| zaktiyoM kA vikAsa koI doSa nahIM hai, lekina usakA upayoga sahI DhaMga se ho| jo vijJAna ko burA kahate haiM, unheM yaha bhI mAnanA par3egA ki dharma bhI burA hai kyoMki unako alaga karane kA hamAre pAsa koI sAdhana nahIM hai| dharma aura vijJAna trikAlAbAdhita satya hai, yahI niSkarSa hai| adhyAtma kI taraha vijJAna kA kSetra bhI atyanta prAcIna hai| vijJAna ke lie hajAroM ne apane Apako khapAyA hai| bhArata meM hajAroM varSa pahale bhI Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma aura vijJAna anuprekSA 159 vijJAna ke kSetra meM adhyAtma kI taraha aneka anusaMdhAna hue haiN| AcAryoM ne anekoM gUDha sAdhanAeM kIM, tabhI adhyAtma kI anubhUtiyAM prApta huii| gussA yA Avega jaba AtA hai to tatkAla do kSaNa ke lie zvAsa roka leN| gussA svata: ThaNDA par3a jaaegaa| isI taraha ke aneka prayoga kie gaye haiN| yoga zAstra ko jAnane vAle khoja karake dekheM ki prAcIna AcAryoM ne kitane prayoga kie haiN| prAcIna samaya meM hajAroM kosa dUra baiThA sAdhu kisI anya sAdhu ko sirpha yAda karake usake Asana ko DulA (hilA) sakatA thA aura vaha samajha jAtA thA ki use yAda kiyA gayA hai| maiM jo bola rahA hUM, mere ye zabda Apa sAkSAt nahIM suna rahe haiN| mere ye zabda brahmANDa se TakarAkara Apake pAsa pahuMcate haiN| kyA vaha vijJAna nahIM hai ? isa dRSTi se dharma aura vijJAna ye do dhArAeM yA zAkhAeM nahIM haiM, eka hI cetanA-pravAha kI do kar3iyAM haiN| mUla eka hai, TahaniyAM do haiN| jisa taraha vijJAna kI upalabdhiyoM kA upayoga vinAzakArI kAryoM meM kiyA gayA hai, jo sarvavidita hai, usI prakAra dharma kA upayoga bhI anucita DhaMga se kiyA gayA hai aura kahIM-kahIM to usakA atyadhika durupayoga bhI kiyA gayA hai| isa taraha hama dekhate haiM ki vijJAna aura dharma kA kSetra bhinna-bhinna hote hue bhI mUla eka hai| yaha vizAla nagaroM ke phlaiTa sisTama kI taraha hai, jahAM eka hI makAna meM kaI hote haiM aura usameM rahane vAle varSoM se vahAM rahate hue bhI eka-dUsare se aparicita se bane rahate haiN| __ ata: AvazyakatA hai ki vijJAna ke pariNAmoM para aMkuza rakhA jAe aura vaha aMkuza hai dharma aura adhyaatm| dharma kI vaijJAnikatA dharma vaijJAnika tattva hai| vaijJAnika tattva vaha hotA hai jo deza-kAla se abAdhita ho, jisakA niSkarSa saba deza-kAla meM samAna ho| amerikA meM prayoga karane se saphalatA milatI hai to bhArata meM bhI usake prayoga se saphalatA milegii| sarvatra aura sarvadA jo prayoga meM ekarUpa meM rahatA hai, vaha vaijJAnika tattva hotA hai| dharma isakI kasauTI meM parama vaijJAnika tattva hai| dharma kI ArAdhanA landana meM, bhArata meM yA amerikA meM kahIM para bhI karo, sabako Ananda milegaa| Aja, kala aura parasoM kabhI usakI ArAdhanA karo, usake pariNAma meM koI antara nahIM aaegaa| dharma kI ArAdhanA karane vAle mukta hue haiM, vartamAna meM ho rahe haiM aura bhaviSya meM hoMge, isalie dharma prAyogika hai, traikAlika hai aura deza-kAla se abAdhita hai| isIlie vaha parama vaijJAnika tattva hai| Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 amUrta cintana pAzcAtya dezoM meM nae dArzanika yaha mAnane lage haiM ki adhyAtma ke binA zAMti nahIM miltii| jaina-AgamoM meM yaha ullekha hai ki zaikSa sAdhu, sAdhutva meM ramaNa karatA huA, kramaza: sukhoM meM bar3hatA hai| eka varSa kI sAdhanA meM vaha bhautika jagat ke utkRSTa paulika sukhoM ko lAMgha jAtA hai| mastiSkIya taraMgeM : unake kArya ___ Ananda sabase bar3I upalabdhi hai| maiM isa Ananda kI vyAkhyA vaijJAnika zabdAvalI meM prastuta karanA cAhatA huuN| meDikala insTITyUTa oNpha TeknolaoNjI, madrAsa ne eka upakaraNa kA nirmANa kiyA, jisase manuSya ke mastiSka kI alphA taraMgoM ko dekhA jA sakatA hai aura unheM saMpreSita bhI kiyA jA sakatA hai| vaijJAnikoM ke anusAra hamAre mastiSka meM vibhinna prakAra kI vidyut taraMgeM hotI haiM-alphA, bITA, DeTA, theTA aadi-aadi| jaba 'alphA' taraMgeM adhika hotI haiM taba AdamI Ananda se bhara jAtA hai| usake sAre avasAda samApta ho jAte haiN| kaThinAI dUra ho jAtI hai| jaba 'bITA' taraMgeM adhika hotI haiM taba AdamI avasAda se bhara jAtA hai| usameM uttejanAeM ubharatI haiN| isa prakAra mastiSkIya vidyut taraMgoM ke dvArA AdamI kabhI sukha kA anubhava karatA hai aura kabhI du:kha kA anubhava karatA hai| adhyAtma kI bhASA meM ise du:kha kA cakra aura vijJAna kI bhASA meM ise taraMgoM kA cakra kahA jAtA hai| jisa vyakti ke mastiSka meM bITA, theTA Adi / taraMgeM utpanna hotI rahatI haiM, vaha cAhe arabapati ho yA sArI sukha-suvidhAoM meM palatA ho, vaha duHkha hI duHkha bhogatA calA jAtA hai| raoNka phailara kA jIvana isakA spaSTa udAharaNa hai| vaha vizva kA mahAn dhanapati thaa| use dhana se kabhI bhI sukha kA anubhava nahIM huaa| vaha apane vizAla Arthika sAmrAjya ko chor3a eka varSa bhara ke lie chuTTiyAM manAne anyatra calA gyaa| vahAM use dhanahInatA meM bhI jo sukha kI anubhUti huI vaha anirvacanIya thii| adhyAtma kA sUtra hai ki alphA taraMgoM ko paidA kiyA jAye aura Ananda ko bar3hAyA jaae| usa Ananda kI itanI vRddhi ho ki indriyoM ke saMvadenAoM se hone vAlI kSaNika AnandAnubhUti usake sAmane phIkI par3a jaae| jaba yaha ghaTita hotA hai taba vyakti kA bAhya AkarSaNa chUTane lagatA hai aura AMtarika Ananda kI upalabdhi ke lie prayatna Arambha ho jAtA hai| yahI dUrI ko miTAne kA Adi-bindu hai| jaba taka vyakti ko yaha lagatA hai ki indriyajanya Ananda ko chor3anA bahuta bar3e Ananda se vaMcita rahanA hai, taba taka vyakti use chor3a nahIM sktaa| vaha use tabhI chor3a sakatA hai jaba vaha Ananda choTA bana Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma aura vijJAna anuprekSA 161 jAe, arthahIna bana jaae| saba yaha jAnate haiM ki abrahmacarya se zakti kSINa hotI hai, UrjA kSINa hotI hai, para sabhI brahmacArI kahAM bana pAte haiM ? brahmacArI taba taka nahIM huA jA sakatA jaba taka usase bar3A Ananda prApta na ho jaaye| alphA taraMgoM kA utpAdana bar3e Ananda ko upalabdha karA sakatA hai| usa sthiti meM sAre tanAva samApta ho jAte haiN| mana Ananda, sukha aura zakti se bhara jAtA hai| taba aisA anubhava hotA hai ki jo prAptavya thA vaha prApta ho gyaa| aba khoja bekAra hai, bhaTakAva vyartha hai| aba na sundara rUpa AkarSaNa paidA karatA hai aura na madhura saMgIta hI mana ko lubhA pAtA hai| saMgIta sunane kI apekSA mahasUsa nahIM hotii| apane bhItara itanA madhura saMgIta prArambha ho jAtA hai ki sunate-sunate jI nahIM aghaataa| apane bhItara rasa kA itanA bar3A jharanA bahane laga jAtA hai ki usake sAmane saba nIrasa-sA lagatA hai| Ananda kI upalabdhi kie binA, sarasatA kI prApti ke binA, kathanI aura karanI kI dUrI miTa nahIM sktii| dhyAna kA nazA car3he binA Ananda upalabdha nahIM hotaa| madirApAna karane vAlA bhI mUrkha nahIM hai| vaha Ananda pAne ke lie madirA pItA hai| yaha madirA kathanI aura karanI kI dUrI ko banAe rakhatI hai| yadi isase chuTakArA pAnA hai to dhyAna kI madirA pInI hogii| Ara0 ena0 e0 rasAyana prazna hotA hai ki hama Ananda ko upalabdha kaise kareM ? alphA taraMgoM kA utpAdana kaise ho sakatA hai ? adhyAtma kI bhASA meM Ananda kI upalabdhi kA mArga yaha hai ki pahale upAdhiyAM miTe ! isakA tAtparya hai ki kaSAya ke sAre Avega samApta hoN| upAdhiyoM ke miTane para AdhiyAM-mAnasika bImAriyAM vinaSTa ho jAtI haiN| AdhiyAM na hone para vyAdhiyAM-zArIrika roga nahIM raha skte| vyAdhi ke miTane para jIvana Ananda se bhara jAtA hai| dhyAna rUpAntaraNa kI prakriyA hai| usase AdateM badalatI haiM, svabhAva badalatA hai aura pUrA vyaktitva badala jAtA hai| isa rUpAntaraNa kI vaijJAnika vyAkhyA kI jA sakatI hai| Aja vijJAna bhI isa bAta ko sAbita karane lagA hai ki AdamI kA rUpAntaraNa ho sakatA hai| vijJAna ke anusAra hamAre mastiSka meM Ara0 ena0 e0 rasAyana hotA hai, jo hamArI cetanA kI paratoM para chAyA rahatA hai| vijJAna ne yaha khoja nikAlA hai ki rasAyana vyakti ke rUpAMtaraNa kA ghaTaka hai| ise ghaTAyA bar3hAyA jA sakatA hai| isake AdhAra para hI rUpAMtaraNa ghaTita hotA hai| AdateM badalatI haiN| naI AdateM DAlI jA sakatI haiN| jIvazAstrI jemsa olDsa ne eka prayoga kiyaa| usane cUhoM ke mastiSka meM Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 amUrta cintana eka prakAra kI vidyut taraMgeM prasArita kii| kucha hI samaya bAda unake mana kA bhaya bhAga gyaa| ve cUhe billI ke sAmane ni:saMkoca Ane-jAne lge| unakA bhaya samApta ho gyaa| lambI sAdhanA kyoM kareM ? bhaya ko samApta karane ke lie sAdhanA kI kucha prakriyAeM bhI haiN| unake dvArA bhI abhaya banA jA sakatA hai| vaijJAnika prayogoM se bhI bhaya ko miTAyA jA sakatA hai| isa prakAra sAdhanA se jo phalita hotA hai vahI vijJAna ke prayogoM ke dvArA bhI phalita ho sakatA hai| yahAM eka prazna upasthita hotA hai ki vijJAna jisako kucha hI samaya meM ghaTita kara dikhAtA hai, vaha sAdhanA ke dvArA lambe samaya ke bAda ghaTita hotA hai| to phira vyakti sAdhanA kI lambI upAsanA meM apanI zakti ko kyoM kharca kare ? vaha AdatoM yA vyaktitva ko badalane ke lie vijJAna kA hI sahArA kyoM na le ? yaha prazna svAbhAvika hai| taMragatIta avasthA : vijJAna se pare hamAre zarIra meM tIna kendra haiN| eka kendra vaha hai jahAM taraMgeM paidA hotI haiN| dUsarA kendra vaha hai jahAM taraMgeM gujaratI haiN| tIsarA kendra vaha hai jahAM taraMgeM abhivyakta hotI haiN| hamAre zarIra meM sArI vyavasthA hai| eka kendra hai jahAM se krodha kI taraMgeM uThatI haiN| ve snAyuoM se gujaratI haiM aura eka kendra para Akara prakaTa ho jAtI haiN| eka vyakti ko krodha AtA hai taba yaha batAne kI AvazyakatA nahIM ki vaha aba krodha ke vazIbhUta hai| usakI AMkheM lAla ho jAtI haiN| usakI bhRkuTi tana jAtI hai| hoTha phar3akane laga jAte haiN| apane Apa jJAta ho jAtA hai ki gussA utara rahA hai, A gayA hai| yaha abhivyakti jJAta ho jAtI hai| kintu krodha kI taraMgoM ke gujarane kA patha jJAta nahIM hotaa| use hara vyakti jAna nahIM sktaa| Aja kA vijJAna ina sArI bAtoM ko jAnatA hai| pratyeka vRtti ke kendra ko usane khoja liyA hai| isa vRtti kI taraMgeM kisa patha se gujaratI haiM, yaha bhI use jJAta hai| amuka vRtti ke kendra para prahAra kara use niSkriya kara dene para vaha vRtti samApta ho jAtI hai| karmazAstrIya bhASA meM kahA jA sakatA hai ki usa karma ke vipAka ko baMda kara diyaa| vipAka kA mArga avaruddha ho jAne ke kAraNa vRtti kabhI nahIM ubhrtii| eka nAr3I ko kATa dene para krodha samApta ho jAtA hai| eka nAr3I ko kATa dene para uttejanAeM samApta ho jAtI haiN| una vRttiyoM kI abhivyakti kA kendra niSkriya ho jAtA hai| jisameM se ve taraMge gujaratI thIM, vaha rAstA banda ho gyaa| yahAM eka bAta para vizeSa dhyAna denA hai ki isa prakriyA meM taraMgoM kI abhivyakti samApta huI kintu taraMgoM kI utpatti samApta Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma aura vijJAna anuprekSA nahIM huI hai| unake gujarane kA rAstA banda huA hai kintu unakI utpatti kA srota naSTa nahIM huA hai| vaha vaisA hI hai| usI prakAra sajIva hai, sakriya hai| AdamI nahIM badalA, mukhauTA badala gyaa| nIMda meM soe AdamI ko kitanI hI gAliyAM deM, vaha gussA nahIM krtaa| kyA hama mAna leM ki usakA gussA samApta ho gayA? nIMda meM vaha aprAmANika bartAva nahIM karatA, uttejanA kA zikAra nahIM hotA to kyA hama yaha mAna leM ki ye saba vRttiyAM samApta ho gayI ? nIMda kI avasthA meM, suSupti kI avasthA meM abhivyakti nahIM hotii| kiMtu isase yaha nahIM mAnA jA sakatA ki vyaktitva badala gayA, rUpAntaraNa ghaTita ho gyaa| hama yaha mAnate haiM ki AtmA hai| vaha punarbhavI hai| vaha karma kI kartA hai, vaha karma ko bAMdhatI hai| karma apanA phala dete haiN| karmoM ko bhoganA hI par3atA hai| jaba hama samagratA kI dRSTi se ina niyamoM ke pariprekSya meM dekhate haiM to lagatA hai ki vaijJAnika upacAra kevala sAmayika upacAra hai| kintu samasyA kA sthAyI samAdhAna yA antima samAdhAna nahIM hai| usakA antima samAdhAna hai ki vyakti taraMgAtIta avasthA meM calA jaae| adhyAtma kA siddhAMta hai-sAmAyika kA siddhAMta / adhyAtma kA siddhAMta hai-apane Apako dekhane kA siddhaaNt| yahI taraMgAtIta cetanA kI bhUmikA hai| jaba vyakti taraMgAtIta avasthA meM pahuMca jAtA hai taba na rAga kA taraMga rahatA hai, na dveSa kA taraMga rahatA hai| na priyatA hotI hai, na apriyatA hotI hai, usa sthiti meM krodha kA taraMga jahAM se uThatA hai usa para hI prahAra nahIM hotA kintu usa taraMga ko uThAne kA uttaradAyI hai, usa para prahAra hotA hai| vaijJAnika upakaraNoM kA, unake dvArA utpAdita auSadhiyoM kA prabhAva mastiSka staroM para snAyu-saMsthAna yA nAr3I-maMDala para hotA hai, kiMtu isa taraMgAtIta dhyAna kA, isa caitanya kI anubhUti kA aura samatA kA prabhAva isa zarIra para nahIM hotA, kiMtu vRttiyoM kI taraMgoM ko paidA karane vAle para bhI hotA hai| yaha mUla para prahAra karane kI prakriyA hai, isalie sthAyI samAdhAna hai| vijJAna se Age kI prakriyA hai| taraMgAtIta avasthA taka pahuMcane kI yahI eka mAtra prakriyA hai| isakA avalambana lie binA usakI prApti asaMbhava hai| mUla para prahAra adhyAtma kI cetanA ko jagAnA, apane Apa para AsthA kendrita karanA, apane Apako jAnanA, apanI khoja karanA, khoja ke saMdarbha meM Ane vAle kaSToM ke lie svayaM ko samarpita karanA, kaSTa sahiSNutA kA vikAsa karanA, kaSToM ko Ananda meM badala denA yaha sArI prakriyA dhyAna kI prakriyA hai| isa prakriyA meM kevala zArIrika saMsthAna hI prabhAvita nahIM hotA, kevala zarIra kI kemesTrI hI Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 amUrta cintana nahIM badalatI, balki yaha prakriyA sUkSma jagat taka pahuMcakara hamAre sUkSma zarIra-taijasa-zarIra aura karma-zarIra ko bhI prabhAvita karatI hai| vahAM pahuMcakara vikRtiyoM ke astitva ko hI samApta kara detI hai| karma-zarIra sArI vikRtiyoM kA mUla hai| dhyAna kI prakriyA se usa para prahAra hotA hai| dhyAna kI prakriyA : mahAnatama khoja dhyAna prakriyA kI khoja vizva kI mahAnatama khoja hai| jo vyakti taraMgAtIta avasthA ko prApta karane kI dizA meM eka caraNa bhI Age rakhate haiM, jo satya kI dizA meM eka caraNa bhI Age bar3hAte haiM, ve vAstava meM satya-sAkSAtkAra kI dizA meM prasthita haiN| unakI saMkhyA cAhe do-cAra hI ho yA adhika ho, saMkhyA gauNa hai| mUla hai usa dizA meM prsthaan| _maiMne anubhava kiyA hai ki jaba taka dharma ke sAtha vijJAna kI do mahattvapUrNa bAteM-prayoga aura parIkSaNa nahIM juDeMge, taba taka dharma kA bhalA nahIM hogaa| hama prayoga kareM, parIkSaNa kreN| dekheM to shii| Aja pacAsa varSa ho gae dharma karate-karate, kyA parivartana AyA jIvana meM ? kyA gussA kama huA ? Adata badalI ? saMskAra badalA ? naze kI Adata meM koI parivartana AyA ? kAma-vAsanA meM koI parivartana AyA ? kucha kama huA to bahuta acchI bAta hai| agara nahIM to phira kyA huA ? prabhu kA nAma lete haiM, bhajana-cintana karate haiM, ArAdhanA karate haiM, upAsanA karate haiN| jo bhI kriyA-kANDa karate haiM, kyA mana usa para TikatA hai ? eka viSaya para pAMca minaTa to TikatA hogaa| uttara milatA hai-pAMca minaTa to kyA pAMca saikaNDa bhI nahIM ttiktaa| dukAna para baiThate haiM to mana phira bhI Tika jAtA hai, para mAlA pherane baiThate haiM to mana itanA caMcala ho jAtA hai ki jo bAteM kabhI yAda nahIM AtI ve yAda AtI haiN| merA dUsarA prazna hotA hai ki to phira kaise huA ? jaba mana hI nahIM TikatA, cetanA hI nahIM TikatI to phira dharma kauna karatA hai, zarIra yA cetanA? ye aMguliyAM dharma karatI haiM yA citta ? dharma karane vAlA hai hamArA citta, hamArI cetnaa| ve jaba Tikate nahIM to dharma kauna karatA hai ? jaba dhArmika ne pahalA pATha hI nahIM par3hA ki mana kI caMcalatA kaise kama karUM to dharma kyA huA ? hama loga Age kI bAta karate haiM-AtmA, paramAtmA, sRSTi, advaita, svarga. naraka, pUrvajanma, punarjanma, mokss| kintu jina carcAoM ko samajhane ke lie citta kI sthiratA cAhie, vaha hameM prApta nahIM hotii| kuMjI to hameM prApta hI nahIM hai, to itane bar3e-bar3e tAloM ko kaise kholeMge ? Aja dharma ke sAtha prayoga kI AvazyakatA hai| yadi dharma ke sAtha prayoga Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma aura vijJAna anuprekSA 165 nahIM jur3A to dharma nirjIva ho jaaegaa| Aja dharma kA guru apane ziSya ko kahatA hai-gussA mata karo, nazA mata karo, zarAba chor3o, mAMsa chodd'o| para agara prazna Ae ki kaise choDUM to bahuta bar3I samasyA ho jAtI hai| tarkazAstra kA eka niyama hai ki kAraNa hai to kArya hogaa| dharma eka kAraNa hai burAiyoM ko chur3Ane kA, AdatoM ko badalane kaa| jaba dharma hai to AdateM nizcita bdleNgii| agara burAiyAM nahIM chUTatIM, Adata nahIM badalatI to yaha samajha lenA cAhie ki hama dharma ke nAma para kucha aura hI kara rahe haiN| maiMne dharma ko vijJAna ke saMdarbha meM isalie samajhane kA prayatna kiyA hai ki Aja dharma kI jitanI acchI vyAkhyA vaijJAnika dRSTi meM prApta ho sakatI hai utanI kevala mAnyatAoM ke AdhAra para nahIM ho sktii| hamAre zarIra meM jitanI burAiyoM kI vyavasthAeM haiM, utanI hI burAiyoM ko TikAne kI vyavasthAeM haiN| itane apAra rahasya haiM zarIra ke| mujhe Aja 10-15 varSa ho gae pddh'te-pddh'te| abhI taka maiM nahIM kaha sakatA ki maiMne zarIra ke pUre rahasyoM ko jAna liyA hai| maiM zurU se hI darzana kA vidyArthI rahA huuN| darzanoM ko khUba par3hA hai| sAre bhArata ke darzanoM ko pddh'aa| kintu jaba maiMne apane darzana ko par3hA mujhe bilakula nayA AyAma milA, naI dizA kA udghATana huaa| maiM yaha mAnatA hUM, Aja pratyakSa jJAna bhI ho sakatA hai, atIndriya jJAna bhI ho sakatA hai| apanI bahuta sArI supta zaktiyoM ko bhI hama jagA sakate haiN| hama dIna nahIM haiM, daridra nahIM haiM, jo mAMgate hI cleN| hama kara sakate haiN| para saMbhAvanAoM ke dvAroM ko pahale kholane kI AvazyakatA hai| yaha mAnakara na baiTha jAeM ki Aja kucha nahIM ho sktaa| agara itanA Atma-vizvAsa jAga jAe to kucha bhI asaMbhava nahIM hai| mujhe dharma bahuta priya hai kintu sAtha meM vijJAna bhI utanA hI priya hai| maiM dharma ko eka vaijJAnika dRSTi se dekhatA huuN| vijJAna kI do mahattvapUrNa vizeSatAeM haiM-prayoga aura priikssnn| dharma eka vijJAna hai| dharma satya hai| vyakti jaba taka apane zarIra ke rahasyoM ko nahIM jAnatA, vaha dharma kI granthiyoM ko nahIM sulajhA sktaa| eka DaoNkTara ke lie zarIra ko samajhanA jitanA jarUrI hai eka dhArmika ke lie bhI utanA hI jarUrI hai| Aja enATaoNmI, sAikolaoNjI evaM phijiyolaoNjI, jo zarIra vijJAna kI tIna zAkhAeM haiM, unheM jaba taka dhArmika nahIM samajhegA vaha saccA dhArmika nahIM bana paaegaa| Aja dhArmika ke sAmane bar3I cunautI hai, bar3A prazna hai ki dharma se samAja ko kyA milA ? kyA badalA ? vyakti meM kyA parivartana aayaa| sacamuca ye aise prazna haiM jinakA hama uttara nahIM de skte| Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 amUrta cintana dharma ke tIna rUpa haiM-1. upAsanA aura bhakti, 2. naitikatA evaM vrata-saMkalpazakti, 3. adhyAtma cetanA kA jaagrnn| dharma kA pahalA rUpa hai naitikatA, ImAnadArI evaM vrt-sNklpshkti| vyakti agara upAsanA karatA hai, prAmANika hai, nAma japatA hai to bAta samajha meM AtI hai| kintu naitikatA ko bilakula tilAMjali de deM, adhyAtma cetanA ko chor3a deM aura korI upAsanA kA mArga pakar3a leM to mujhe lagatA hai dharma kI hatyA ho rahI hai| Aja dharma to burAiyoM ko Dhakane kA sAdhana bana gayA hai| jhUTha ko pAlane kA sAdhana dharma bana gayA hai| kaba taka calegA aisA dharma ? bahuta khatarA hai| isIlie hama dharma ko vaijJAnika dRSTi se dekheM aura dekhane kI dRSTi yaha ho sakatI hai ki kisa prakAra zarIrazAstrIya evaM mAnasazAstrIya dRSTi se hama parivartana lA sakate haiN| saMkhyA kI parama koTi-zIrSaprahelikA jaina AgamoM kI gaNanA kI parama koTi kA ullekha hai| usakI saMjJA hai-zIrSa prhelikaa| usake samakSa Aja kI saMkhyA bahuta choTI hotI hai| eka aMka para do sau cAlIsa zUnya lagAne se vaha saMkhyA banatI hai| vaha utkRSTa saMkhyA hai| jaba vijJAna ne sUkSma gaNita kI bAteM prastuta kI, taba zIrSaprahelikA kI satyatA svayaM prasthApita ho gaI aura use bahuta mahattvapUrNa khoja mAnA gyaa| dhvani-vijJAna kI mahAn upalabdhi jaina sAhitya meM ullekha hai ki eka ghaNTA hai avasthita / vaha eka sthAna para bajatA hai| usakI dhvani se prakaMpita hokara dUra-dUra hajAroM-lAkhoM ghaNTe baja uThate haiN| asaMkhya yojana taka yaha ghaTanA ghaTita hotI hai| logoM ne isa ullekha ko kapola-kalpita btaayaa| kintu jaba vijJAna ne dhvani-taraMgoM kI drutagAmitA ke siddhAMta kA pratipAdana kiyA, taba yaha satya bhI pramANita ho gyaa| Aja yaha dhvani-vijJAna kI mahAnatama upalabdhi mAnA jAtA hai| jaba taka vyakti sUkSma paryAyoM kI ora prasthAna nahIM karatA taba taka sacAI ko nahIM pA sktaa| jaba taka anekAMta kI dRSTi kA vikAsa nahIM hotA, taba taka usa dizA meM prasthAna nahIM ho sktaa| vaijJAnika upalabdhi manuSya sArI jIvana-yAtrA sthUla zarIra kI parikramA karate hue karatA hai| jIvana isI sthUla zarIra ke Asa-pAsa calatA hai| isa sImA ko pAra kara Age jAne vAle kucha hI loga hote haiN| hamAre pAsa jAnane ke jitane bhI sAdhana haiM, ve saba sthUla haiN| ve saba sthUla ko pakar3a sakate haiN| sUkSma ko Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma aura vijJAna anuprekSA 167 jAnane kA koI bhI sAdhana nahIM hai| __isa vaijJAnika yuga ne manuSya jAti kA bahuta upakAra kiyA hai| Aja dharma ke prati jitanA samyag dRSTikoNa hai vaha 50-100 varSa pUrva nahIM ho sakatA thaa| Aja sUkSma ke prati jitanI gaharI jijJAsA hai, utanI pahale nahIM thii| kucha samaya pUrva jaba kabhI sUkSma satya kI bAta prastuta hotI to manuSya use paurANika yA mana-gaDhaMta mAnakara TAla detA thaa| use andhavizvAsa kahatA thaa| eka aisA zabda hai andhavizvAsa ki usakI oTa meM saba kucha chipAyA jA sakatA hai, kintu vijJAna ne jaise-jaise sUkSma satya kI prAmANika jAnakArI prastuta kI, vaise-vaise andhavizvAsa kahane kA sAhasa TUTatA gyaa| aba yadi koI vyakti kisI bAta ko andhavizvAsa kaha kara TAlatA hai to vaha sAhasa hI karatA hai| Aja vijJAna jina sUkSma satyoM kA sparza kara cukA hai, do zatAbdI pUrva unakA kalpanA karanA bhI asaMbhava thaa| yaha kahA jA sakatA hai ki vijJAna atIndriya jJAna kI sImA ke Asa-pAsa pahuMca rahA hai| prAcIna kAla meM sAdhanA dvArA atIndriya jJAna kA vikAsa aura sUkSma satyoM kA sAkSAtkAra kiyA jAtA thaa| Aja ke AdamI ne atIndriya abhyAsa bhI kho diyA, paddhati bhI vismRta ho gii| aba sivAya vijJAna ke koI sAdhana nahIM hai| vaijJAnikoM ne koI sAdhanA nahIM kI, adhyAtma kA gaharA abhyAsa nahIM kiyA, atIndriya cetanA ko jagAne kA prayatna nahIM kiyA, kintu itane sUkSma upakaraNoM kA nirmANa kiyA, jinake mAdhyama se atIndriya satya khoje jA sakate haiM, dekhe jA sakate haiN| ve sAre satya ina sUkSma upakaraNoM se jJAta ho jAte haiN| isakA phalita yaha huA ki Aja kA vijJAna atIndriya tathyoM ko jAnane-dekhane aura pratipAdana karane meM sakSama hai| esTralaprojekzana aura samudghAta / eka habzI mahilA hai| usakA nAma hai-liliyana / vaha atIndriya prayogoM meM dakSa hai| usase pUchA-tuma atIndriya ghaTanAeM kaise batalAtI ho ? usane kahA, 'maiM esTralaprojekzana ke dvArA una ghaTanAoM ko jAna letI huuN| pratyeka prANI meM prANadhArA hotI hai| use esTrala baoNDI bhI kahA jAtA hai| esTralaprojekzana ke dvArA maiM prANa zarIra se bAhara nikala kara, jahAM ghaTanA ghaTita hotI hai, vahAM jAtI hUM aura sArI bAteM jAnakara dUsaroM ko batA detI vijJAna dvArA sammata yaha esTralaprojekzana kI prakriyA jaina paramparA kI samudghAta prakriyA hai| samudghAta kA yahI tAtparya hai jiba viziSTa ghaTanA ghaTita hotI hai taba vyakti sthUla zarIra ko, prANazarIra ko bAhara nikAla kara ghaTane vAlI ghaTanA taka pahuMcAtA hai aura ghaTanA kA jJAna kara letA hai| yaha nal Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 prANazarIra bahuta dUra taka jA sakatA hai| isameM apUrva kSamatAeM haiM / samudghAta sAta haiM - vedanA samudghAta, kaSAya samudghAta, mAraNAntika samudghAta, vaikriya samudghAta, taijasa samudghAta, AhAraka samudghAta aura kevalI samudghAta / jaba vyakti ko krodha adhika AtA hai taba usakA prANa zarIra bAhara nikala jAtA hai / yaha kaSAya samudghAta hai / jaba AdamI ke mana meM ati lAlaca AtA hai taba bhI prANa-zarIra bAhara nikala jAtA hai| isI prakAra bhayaMkara bImArI meM, marane kI avasthA meM bhI prANa-zarIra bAhara nikala jAtA hai| Aja ke vijJAna ke sAmane aisI aneka ghaTanAeM ghaTita huI haiM / eka rogI oNparezana thiyeTara meM Tebala para leTA huA hai| usakA mejara oNparezana honA hai| DAkTara oNparezana kara rahA hai| usa samaya usa vyakti meM vedanA samudghAta ghaTita huI / usakA prANa zarIra sthUla zarIra se nikalakara Upara kI chata ke Asa-pAsa sthira ho sArA oNparezana dekha rahA hai| oNparezana karate-karate eka bindu para DAkTara ne galatI kii| tatkAla Upara se rogI ne kahA, DaoNkTara ! yaha bhUla kara rahe ho / DaoNkTara ko patA nahIM calA - kauna bola rahA hai| usane bhUla sudhArI / vedanA kama hote hI rogI kA prANa zarIra puna: sthUla zarIra meM A jAtA hai| projekzana kI prakriyA pUrI ho jAtI hai / hoza Ane para rogI ne DaoNkTara se kahA, chata para laTakate hue maiMne pUrA oNparezana dekhA hai / amUrta cintana zarIra prakSepaNa kI aneka prakriyAeM haiN| ina prakriyAoM meM prANa zarIra bAhara calA jAtA hai 1 usa habzI mahilA liliyana ne kahA-' - esTrala projekzana ke dvArA yathArtha bAta jAna letI huuN| maiM logoM ke AbhAmaMDala meM praviSTa hokara unake caritra kA varNana kara sakatI huuN| kintu zarAbI AdamI ke caritra ko maiM nahIM jAna sakatI, kyoMki zarAbI AdamI kA AbhAmaMDala asta-vyasta ho jAtA hai / vaha itanA dhuMdhalA ho jAtA hai ki usake raMgoM kA patA hI nahIM calatA / ' hamArI bhAvanAeM, hamAre AcaraNa AbhAmaMDala ke nirmAtA haiM / jaba acchI bhAvanAeM aura pavitra AcaraNa hotA hai taba AbhAmaMDala bahuta sazakta aura nirmala hotA hai / jaba bhAvadhArA malina hotI hai aura caritra bhI malina hotA hai / taba AbhAmaMDala dhUmila, vikRta aura dUSita ho jAtA hai| soviyata rUsa ke ilekTraoNnika vizeSajJa semayona kirliyAna tathA unakI vaijJAnika patnI belenTinA ne phoTogrAphI kI eka vizeSa vidhi kA AviSkAra kiyaa| usa vidhi dvArA prANiyoM aura paudhoM ke Asa-pAsa hone vAle sUkSma vidyutIya gatividhiyoM kA chAyAMkana kiyA jA sakatA hai| jaba eka paudhe se Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAtma aura vijJAna anuprekSA 169 tatkAla tor3I gayI pattI kI sUkSma gatividhiyoM kI philma khIMcI gayI to AzcaryakArI dRzya sAmane aaye| pahale citra meM pattI ke cAroM ora sphUliMgoM, jhilamilAhaToM aura spaMdI jyotiyoM ke maMDala dikhAI diye| dasa ghaNTe bAda lie gae chAyA-citroM meM ye Aloka maMDala kSINa hote dikhAI diye| agale dasa ghaMToM ke chAyA-citroM meM Aloka maNDala pUrI taraha kSINa ho cuke the| isakA tAtparya hai ki pattI kI taba mauta ho cukI thii| kirliyAna dampatti ne eka rugNa pattI kI philma usa vizeSa vidhi se khiicii| usameM Aloka maMDala prAraMbha se hI kama thaa| vaha zIghra hI samApta ho gyaa| kirliyAna dampati ne usa vizeSa vidhi dvArA atyanta nikaTa se mAnava zarIra ke chAyA-citra khiiNce| una chAyA-citroM meM gardana, hRdaya, udara Adi avayavoM para vibhinnoM raMgoM ke sUkSma dhabbe dikhAI diye| ve una avayavoM se visarjita hone vAlI vidyut UrjAoM ke dyotaka the| lezyA vanaspati ke jIvoM meM bhI hotI hai| pazu-pakSI tathA manuSya meM bhI hotI hai| isalie AbhAmaMDala bhI prANImAtra meM hotA hai| okalTa sAinsa ke vaijJAnikoM ne yaha tathya pragaTa kiyA ki AdamI jaba taka apane zarIra ke viziSTa kendroM ko cumbakIya kSetra nahIM banA letA, elekTromegneTika phIlDa nahIM banA letA, taba taka usameM pAradarzana kI kSamatA nahIM jAga sktii| caitanya-kendroM aura cakroM kI sArI kalpanA kA mUla uddezya hai-zarIra ko cumbakIya kSetra banA lenaa| sahiSNutA aura samabhAva vRddhi ke prayoga upavAsa, Asana, prANAyAma, AtApanA, sardI-garmI ko sahane kA abhyAsa-ina sArI prakriyAoM se zarIra ke paramANu cumbakIya kSetra meM badala jAte haiM aura vaha kSetra itanA pAradarzI bana jAtA hai ki usa kSetra se bhItara kI cetanA bAhara jhAMka sakatI hai| Aja ke perAsAikolaoNjisTa TailIpaithI kA prayoga karate haiN| TailIpaithI kA artha hai-vicaar-sNpressnn| eka AdamI kosoM kI dUrI para hai| usase bAta karanI hai, kaise ho sakatI hai ? Aja to TelIphona aura vAyaralesa kA sAdhana hai| ghara baiThA AdamI hajAroM kosoM para rahane vAle apane vyaktiyoM se bAta kara letA hai| prAcIna kAla meM ye sAdhana nahIM the, to ve dUra sthita vyaktiyoM se bAta kaise karate ? TailIpaithI zabda bhI nahIM thaa| yaha aMgrejI kA zabda hai| usa samaya vicAroM ko hajAroM kosa dUra bhejanA vicAra-saMpreSaNa kI prakriyA se hotA thaa| jaise eka yogI hai| usakA ziSya pAMca hajAra mIla kI dUrI para hai| yogI use kucha batAnA cAhatA hai, usase bAtacIta karanA cAhatA hai| aba vaha kaise bAta kare ? Adhunika sAdhana to the nahIM usa smy| kintu usa samaya : Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 amUrta cintana vicAra-saMpreSaNa kI sAdhanA kI jAtI thI jisase vicAroM kA AdAna-pradAna ho jAtA thaa| prekSAdhyAna paddhati prekSAdhyAna kI paddhati eka vaijJAnika paddhati isa artha meM hai ki kevala aMdherI koTharI meM DhelA pheMkane kI bAta isameM nahIM hai| pUre vijJAna ke sAtha yaha calatI hai| kAraNa aura pariNAma-donoM kA sthAna isameM hai| isa Adata kA kAraNa kyA hai aura isakA pariNAma kyA hai ? isake badalane kA hetu kyA hai ? isakI prakriyA kyA hai ? yaha saba bahuta spaSTa hai gaNita kI bhaaNti| kisI ko saMdeha karane kI jarUrata nhiiN| zarIra-vijJAna ke sAtha-sAtha adhyAtma-vijJAna ko jAnane vAlA, isa sacAI ko bahuta jaldI pakar3a letA hai| usakI samajha meM A jAtA hai ki hamAre zarIra meM jo viziSTa kendra haiM cetanA ke, unakA phaMkzana kaise badalatA hai aura usakA pariNAma kyA hotA hai| yaha kevala zarIra-vijJAnI nahIM jaantaa| ye donoM-zarIra-vijJAna aura adhyAtma-vijJAna jur3a jAeM to sAmAjika jIvana kI paddhati badala sakatI hai| abhI adhUrI-adhUrI bAta cala rahI hai, isalie Aja apekSA hai ki sAmAjika zikSA ke sAtha adhyAtma kI zikSA jur3e aura sAmAjika jIvana praNAlI ke sAtha adhyAtma kI jIvana praNAlI judd'e| donoM kA yoga ho jaae| donoM kA yoga hone para hI naI cetanA jAga sakatI hai, cetanA kA rUpAntaraNa ho sakatA hai| hamArA mukhya lakSya hai-cetanA kA ruupaantrnn| zarIra kA rUpAntaraNa sAdhya nahIM hai| isakA cikitsAtmaka pahalU bhI hai kintu vaha mukhya lakSya nahIM hai| mukhya lakSya hai-cetanA kA rUpAntaraNa, cetanA kI cikitsaa| Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnasika saMtulana anuprekSA sAdhanA kA artha hai-saMtulana kA abhyAsa / pratikUlatA meM pArA garma honA, Ape se bAhara honA, anukUlatA meM phUlakara kuppA bananA, donoM hI asaMtulana ke pariNAma haiN| manuSya ko hara sthiti meM saMtulita rahanA caahie| abhyAsa ke binA saMtulita rahanA kaThina hotA hai| kintu sAdhanA kA lakSya hone ke bAda kaThina bhI sarala ho jAtA hai| mana kyoM TUTatA hai ? mana meM becainI kyoM hotI hai ? mana meM Dipresana kyoM hotA hai ? mana kyoM satAtA hai ? usameM kamajoriyAM kyoM AtI haiM ? usameM bhaya kyoM utpanna hotA hai ? akAraNa hI bhaya kyoM satAtA hai ? ye prazna haiN| maiM samajhatA hUM, yaha isalie hotA hai ki gadhe para hAthI kA bhAra lAda diyA gayA hai| itanA bhAra Ane para gadhA TUTegA hI, dabegA hii| ina saba samasyAoM se mukta hone ke lie hama vartamAna ko samajheM, vartamAna meM jIeM, para atIta se kaTa kara nahIM, atIta kA pUrA mUlyAMkana karate hue| kyoMki hama atIta se bahuta prabhAvita hote haiN| isalie atIta ko samajhanA bahuta Avazyaka hai| atIta kA pariSkAra karate caleM, para vartamAna meM gadhe para itanA bojha na lAdeM ki vaha TUTa jaae| bojha ko dhIre-dhIre kama karate jaaeN| ina sArI samasyAoM se nipaTane ke lie hameM mana aura mana para hone vAle prabhAvoM ko samajhanA jarUrI hai| ___jaba taka hama mana para hone vAle prabhAvoM ke ghaTaka tattvoM ko nahIM samajheMge, mana para kSetra kA kyA prabhAva hotA hai, kAla kA kyA prabhAva hotA hai, isako nahIM jAneMge taba taka mAnasika zAMti kA prazna samAhita nahIM hogaa| vaha prazna hI banA rhegaa| isa saMkramaNa aura pradUSaNa ke vAtAvaraNa meM jIne vAlA AdamI jaba taka zodhana nahIM karegA taba taka sAdhanA kI bAta paryApta nahIM hogii| cUlhA hai| Aga jala rahI hai| Upara pAnI se bharA bartana rakhA huA hai| AdamI socatA hai ki pAnI garma na ho| nIce Aga jala rahI hai, bartana ko AMca laga rahI hai to pAnI garma kaise nahIM hogA ? jaba taka Aga hai taba taka pAnI garma hotA rahegA, ubalatA rhegaa| nIce to hamAre bhAvoM kI Aga jala rahI hai| azuddha bhAvoM kI teja agni bhabhaka rahI hai| pratizodha kA bhAva hai| vAsanA kA bhAva hai| bhaya aura ghRNA kA bhAva hai| rAga aura dveSa kA bhAva hai| yaha agni jala rahI hai to Upara rakhA huA mana garma kyoM nahIM hogA? vaha Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 amUrta cintana ubalegA kyoM nahIM? azAMta kyoM nahIM hogA ? mana pAnI hai| pAnI garma nahIM hotA / usakA svabhAva hai ThaMDApana / pAnI ThaMDA hotA hai / jaba Aga AtI hai, taba use garma honA par3atA hai| becArA mana azAnta nahIM hai, ThaMDA hai, kintu nIce azuddha bhAvoM kI bhaTTI jala rahI hai, taba becArA mana garma kyoM nahIM hogA ? usameM ubAla kyoM nahIM jAegA ? yadi mana kI azAMti ko miTAnA hai to hameM dhyAna denA hogA bhAvoM para / bhAva kI zAnti, mana kI zAnti / bhAva kI azAnti, mana kI azAMti / yaha samIkaraNa prApta hogA / mAnasika svAsthya kI kasauTiyAM manovijJAna ne 'parasaneliTi pairAmITara' kI paddhati se vyaktitva ko aMkita karane aura mAnasika svAsthya ko jAMcane ke chaha sUtra die haiN| ye chaha pairAmITara haiM / pahalA pairAmITara hai - veza-bhUSA / vyakti kaise kapar3e pahanatA hai ? vaha apane prati kitanA sajaga hai ? vaha kapar3oM ko kisa caturAI se dhAraNa karatA hai| kapar3e pahanane kI vidhi se mana kI prasannatA nApI jA sakatI hai| 1 dUsarA pairAmITara hai-vyavahAra / vyakti vibhinna paristhitiyoM meM kaisA vyavahAra karatA hai / kabhI saMtulita vyavahAra aura kabhI asaMtulita vyavahAra karane vAle kA mana svastha nahIM hotA / jo vyakti mAnasika dRSTi se svastha hai to usake prati sAmane vAlA kitanA hI durvyavahAra kyoM na kare, vaha apanA saMtulana nahIM khoegA / vaha acchA hI kregaa| vaha apane acche vyavahAra ke dvArA sAmane vAle vyakti ke vyavahAra ko badalegA yA use yaha socane ke lie bAdhya karegA ki yaha vyakti sacamuca hI vinamra aura sad-vyavahAra karane vAlA hai / mAnasika svAsthya kA tIsarA pairAmITara hai- vicAra / mAnasika azAMti kA bahuta bar3A kAraNa yaha hai ki vyakti vicAra karanA nahIM jAnatA / AdamI socane kucha baiThatA hai aura soca kucha aura letA hai| AdamI jAnatA hI nahIM ki kaise socanA cAhie ? kaise ciMtana karanA cAhie ? manuSya kA sArA jIvana vicAra ke dvArA saMcAlita hotA hai| usake jIvana kA sArA kAryakalApa vicAra ke dvArA nirdhArita hotA hai, kintu vaha nahIM jAnatA ki kaise socanA cAhie? kaise ciMtana karanA cAhie ? socate samaya manuSya ke sAmane aneka tarka prastuta hote haiM aura vaha apane socane ke mArga se bhaTaka jAtA hai| vicAra ke dvArA vyakti ko parakhA jA sakatA hai / vyakti ke vicAroM kA vizleSaNa karo aura tuma yaha jAna jAoge Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnasika saMtulana anuprekSA ki vaha kaisA hai| vicAra ke dvArA hI vyakti ke mAnasika svAsthya ko jAnA jA sakatA / jaba mana svastha hotA hai taba vyakti kI upaja bhI svastha hotI hai / vaha sahI bAta ko sahI DhaMga se socatA hai / I mAnasika svAsthya kA cauthA pairAmITara hai - pratikriyA / vibhinna paristhitiyoM meM hone vAlI vibhinna pratikriyAoM ke dvArA samajhA jA sakatA hai ki vyakti kA mAnasika svAsthya kaisA hai / koI vyakti kaTu bAta kahatA hai to usakA uttara kaTu bAta se hI diyA jAe, yaha jarUrI nahIM hai / kintu jaba ye pratikriyAeM pragaTa hotI haiM taba yaha jAna liyA jAtA hai ki vyakti mana se kitanA rugNa hai| pitA yadi mAnasika dRSTi se svastha hai to putra ke krodhita hone para bhI vaha vicalita nahIM hotA / vaha kahegA- beTA ! koI bAta nahIM hai| dhairya rkho| zAMta hokara isa bAta ko soco|' loga socate haiM- beTA gusse meM hai aura bApa yadi usase dugunA gussA na kare to vaha kaisA bApa ! aisA socanA mAnasika asvAsthya kA lakSaNa hai / mAnasika svAsthya ko mApane kA pAMcavA pairAmITara hai - svabhAva / AdamI kA svabhAva kaisA hai ? AdamI AlasI hai yA karmaTha ? AzAvAdI hai yA nirAzAvAdI ? kucha loga aise hote haiM jo AzA meM bhI nirAzA DhUMDha nikAlate haiM, kucha loga aise hote haiM jo nirAzA meM bhI AzA DhUMDha nikAlate haiM / AzAvAdI vyakti nIrasa vAtAvaraNa meM bhI AzA aura utsAha bhara detA hai / yaha na mAneM ki jo vyakti hamezA AzA aura utsAha kI bAta karate haiM, ve ayathArtha haiN| vaha jIvana kA yathArtha hai, jIvana kA palAyana nahIM hai / ve isa sacAI meM eka tathya yaha jor3a denA cAhate haiM jisase ki yaha sacAI vAstavika sacAI yA kriyAnviti kI sacAI bana jAe / nirAzA meM AzA dekhane vAle vyakti aise hote haiM / 173 mAnasika svAsthya ko mApane kA chaThA pairAmITara hai- nirNaya kI zakti / vyakti ThIka nirNaya letA hai yA nahIM letA ? vyakti tatkAla nirNaya letA hai yA nahIM letA ? cintana to calatA hai aura nirNaya kucha bhI nahIM liyA jaataa| ina sabake AdhAra para mana ke svAsthya kA patA lagAyA jA sakatA hai / manovijJAna ne mAnasika svAsthya ke parIkSaNa ke ye chaha pairAmITara, chaha bindu sujhAe haiM / hamane AdhyAtmika dRSTi se samatA ke binduoM para vicAra kiyA aura manovijJAna kI dRSTi se mAnasika svAstha ke binduoM para vicAra kiyaa| isakA niSkarSa yaha hai ki jo vyakti saMtulita jIvana jItA hai, samatA kA jIvana jItA hai, sahiSNutA kA jIvana jItA hai, mana ko AvegoM aura duzcitAoM kI bhaTTI meM nahIM jhoMkatA, vaha vyakti mAnasika dRSTi se svastha hotA Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 amUrta cintana hai| samatA kA bahuta bar3A pariNAma hai mAnasika svaasth| jisa vyakti ne samatA kA mUlyAMkana nahIM kiyA, usane apane mAnasika svAsthya ko kabhI bhI saMjokara rakhane kA prayatna nahIM kiyaa| jo vyakti samatA kA anubhava karatA hai, saMtulana kA anubhava karatA hai, vaha vyakti apane mAnasika svAsthya ko eka bahuta bar3I dharohara mAnakara usakI surakSA karatA hai| samatA kA honA mAnasika svAsthya kA honA hai aura mAnasika svAsthya kA honA samatA kA honA hai| mana kA prazikSaNa darzana kA eka AyAma hai-mana kA prshikssnn| hama mana ko prazikSita kara, mana ko sUkSma banAkara jitanA dekha sakate haiM utanA sthUla mana ke dvArA nahIM dekha paate| mana ko prazikSita karane ke aneka sUtra haiN| unameM pahalA sUtra hai-bhaavkriyaa| bhAvakriyA kA artha hai-karma aura mana kA sAmaMjasya / karma aura mana-donoM sAtha-sAtha cleN| mana kahIM bhaTaka rahA hai aura kriyA kucha ho rahI hai, yaha visaMvAda hai| mana ko prazikSaNa dene kA eka mAtra upAya hai dhyAna / dhyAna sadhatA hai to mana sadha jAtA hai| khAe to mana khAne kI smRti meM rahe, cale to mana calane kI smRti meM rahe, bole to mana bolane kI smRti meM rahe, soceM to mana mastiSka kI prakriyA meM juTA rahe, yaha hai karma aura mana kA sAmaMjasya / bhAvakriyA darzana kA mahattvapUrNa AyAma hai| jaba bhAvakriyA sadha jAtI hai taba dhyAna kI paddhati kevala eka ghaMTA baiThakara karane kI paddhati nahIM rahatI, vaha samagra jIvana darzana bana jAtA hai| phira pratyeka kriyA meM dhyAna banA rhegaa| phira cAhe vyakti jhADU lagAegA, taba bhI dhyAna hogaa| hAtha jhADU lagAegA to mana bhI sAtha-sAtha jhADU lagAne kI dizA meM saMlagna ho jaaegaa| yaha nahIM hogA ki hAtha to jhADU lagAe aura mana kahIM siMhAsana para jAkara baiTha jaae| yaha vyaktitva kA vibhAjana nahIM hogaa| yaha khaMDita vyaktitva nahIM hogaa| jisa kAma meM zarIra vyApta hai, usI kAma meM mana vyApta ho jaaegaa| aisA nahIM hogA ki mana Adeza dekara kahIM calA jAe aura zarIra becArA kAma karatA rhe| yaha svAmI aura sevaka kA saMbaMdha bhAvakriyA meM nahIM rhegaa| vahAM do sAthiyoM kA saMbaMdha hotA hai mana aura zarIra meN| donoM sAtha-sAtha kAma kreNge| donoM sAtha-sAtha vizrAma kreNge| mana kAma karegA to zarIra bhI kAma kregaa| mana vizrAma karegA to zarIra bhI vizrAma kregaa| donoM kA pUrA sAmaMjasya hogaa| bhAvakriyA mana ko prazikSita karane kA pahalA sUtra hai| isase mana paTu Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnasika saMtulana anuprekSA 175 hotA hai, sUkSma hotA hai, jisase ki vaha sUkSma ko bhI pakar3a ske| mana ko prazikSita karane kA dUsarA sUtra hai-kalpanAzakti kA vikAsa, saMkalpa yA icchAzakti kA vikaas| mana ko isa prakAra prazikSita kiyA jAe ki vaha spaSTa citra banA ske| kalpanAzakti ke dvArA citra kA nirmANa aura saMkalpazakti ke dvArA usa citra kI uplbdhi| hamArI jo bhAvanA hotI hai usako hama apane sujhAvoM ke dvArA icchAzakti ke rUpa meM badala dete haiM aura phira icchAzakti ke dvArA jahAM pahuMcanA cAhate haiM vahAM pahuMca jAte haiN| jo honA cAhate haiM vaha ho jAte haiN| jisa dizA meM hama calanA cAhate haiM, usa dizA meM svayaM prasthita ho jAte haiN| mana ko prazikSita karane kA tIsarA sUtra hai-ekaagrtaa| mana kA sahaja svabhAva hai-cNcltaa| vaha kahIM eka sthAna para nahIM ttiktaa| kahIM na TikanA, caMcala banA rahanA, yaha mana kI apanI sahaja prakRti hai| yadi vaha sthira ho jAtA hai to mAnanA cAhie vaha apanI prakRti se Upara uTha gayA hai| mana kI tulanA pAre se kI jA sakatI hai| pArA sahaja caMcala hotA hai, use pakar3A nahIM jA sktaa| hajAroM varSoM se yaha prazna carcita hotA rahA hai ki mana ko kaise pakar3A jaae| manuSya udyamazIla hai| usane aneka gUDha satya khoja nikAle haiN| pArA caMcala hai, para AdamI ne usakI goliyAM bAMdha dii| aba use pakar3A jA sakatA hai| pAre kI golI ho sakatI hai to mana kyoM nahIM bAMdhA jA sakatA ? vaha bhI baMdha sakatA hai| vibhinna prakriyAoM ke dvArA pArA baMdha sakatA hai| vaise hI dhyAna kI prakriyA ke dvArA mana bAMdhA jA sakatA hai| mana ko bAMdhane kI eka prakriyA hai ekaagrtaa| mana ko aisA abhyasta karanA cAhie ki vaha eka sthAna para Tika ske| eka dhyeya para Tika ske| jaba mana eka viSaya para tIna ghaMTA Tika jAtA hai taba mana kI asaMkhya zaktiyAM jAgRta ho jAtI haiN| tIna ghaMTA TikA pAnA sahaja nahIM hai| bahuta abhyAsa aura dhRti kI apekSA hotI hai| yadi mana eka ghaMTA bhI Tika jAtA hai to sAdhaka svayaM anubhava kara sakatA hai ki bhItara kitanA visphoTa ho rahA hai. kitanI zaktiyAM jAga rahI haiN| eka ghaMTA sthira rahanA bahuta dUra kI bAta hai, yadi koI vyakti 5-10 minaTa eka viSaya para sthira raha sakatA hai to vaha anubhava kara sakatA hai ki zarIra meM zakti kA visphoTa ho rahA hai| mana ko prazikSita karane kA cauthA sUtra hai-prekSA kA abhyAsa / prekSA kA abhyAsa hai-dekhnaa| mana ko dekhane kA abhyAsa karanA caahie| mana socanA to bahuta jAnatA hai| use yahI sikhAyA gayA hai| mana bhI pakkA ho gyaa| vaha nirantara socane meM lagA rahatA hai| hameM use dizA meM prazikSita karanA hai ki Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 amUrta cintana vaha dekha ske| mana meM dekhane kI zakti bhI hai| socanA aura vicAranA yaha mana kI satahI avasthA hai| dekhane meM bahuta gaharAI hotI hai| jaba mana dekhane laga jAtA hai taba socane kI bAta nIce raha jAtI hai| koI bhI bAta AtI hai to dekhane kI bAta mukhya hogI, socane kI bAta paripAzvika bana jaaegii| hama socate haiM, vicArate haiM, usakA hama svayaM anubhava nahIM karate aura vahI bAta jaba hamAre sAmane AtI hai taba hama vizvasta ho jAte haiM ki yaha bilkula ThIka hai| kyoMki jaba hama kevala socate haiM, dekhate nahIM, taba vaha bAta hamAre pratyakSa nahIM hotii| kiMtu jaba hama AMkhoM se dekha lete haiM taba koI saMdeha nahIM hotaa| dIrgha-zvAsa kA prayoga nirvicAratA kA prayoga hai| yaha cintana ko sImita karane kA prayoga hai| yadi acchA abhyAsa ho jAtA hai to jaba cAheM ciMtana kara sakate haiM aura jaba cAheM ciMtana ko roka sakate haiN| kucha loga aise hote haiM ki jinheM bhASaNa denA hotA hai to pahale pUrI taiyArI karate haiN| bolate haiM to ciMtana ke sAtha bolate haiN| aura bhASaNa dene ke bAda bhI cintana calatA rahatA hai| agara yaha kahatA to aura acchA rhtaa| yaha kahatA to aura bhI acchA hotaa| tIna bhASaNa ho jAte haiN| eka janatA ke sAmane AtA hai, do apane mastiSka meM rahate haiN| tIna bhASaNa dene vAle loga hI mileNge| aise vyakti virala haiM jo bhASaNa se pahale bhI ciMtana nahIM karate, bhASaNakAla meM ciMtana kiyA aura samApta, ni:shessm| maiMne eka sUtra banAyA thA nizcita hone ke lie. vaha thA ni:shessm| hama koI bhI kAma kareM, gaMbhIra adhyayana, gaMbhIra zodha yA gaMbhIra pravRtti kareM, pUrI tanmayatA ke sAtha kareM, usameM DUba jaaeN| jaise hI uTheM, eka bAta kA saMkalpa le leN-ni:shessm| basa, kAma merA pUrA ho gayA, kucha bhI bAkI nahIM bcaa| aba kala nayA adhyAya zurU kruuNgaa| nayA jIvana zurU kruuNgaa| nayA kAma zurU kruuNgaa| hama yadi yaha bhAra lekara uThate haiM ki itanA kAma bAkI raha gayA to kAma hogA yA nahIM hogA, para dimAga kI zakti avazya hI kharca ho jAegI, tanAva bar3ha jAegA aura vaha ciMtana ciMtA meM badala jAegA, kArya adhUrA raha jaaegaa| rAvaNa jaise zaktizAlI vyakti ne marate samaya kahA thA ki merI itanI bAteM adhUrI raha giiN| kauna vyakti hai jo yaha nahIM kahatA hai ? eka sAdhanA karane vAlA AdhyAtmika vyakti kaha sakatA hai merA koI kAma adhUrA nahIM hai, saba pUrA ho gayA hai| usakA cintana cintA nahIM bana paaegaa| yadi hama cintana aura ciMtA ke bheda ko samajha leM to koI ulajhana nahIM hogii| eka bAra AcAryazrI tulasI ke sAmane eka vyakti ne Akara kahA-bhIr3a A rahI hai, na jAne kyA hogA ? bahuta bhaya dikhAyA, bahuta DarAvanepana kI bAteM kiiN| AcAryazrI ne eka hI uttara diyA-bahuta sundara cAra Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnasika saMtulana anuprekSA 177 zabdoM kA uttara-ciMtA nahIM, ciMtana kreN| vyathA nahIM, vyavasthA kreN| vyathA karanA alaga bAta hai aura vyavasthA karanA alaga bAta hai| cintA karanA alaga bAta hai aura cintana karanA alaga bAta hai| cintA nahIM, vyathA nhiiN| cintana ho aura vyavasthA ho| para cintana bhI itanA na ho ki vaha ciMtana bhI ciMtA bana jaae| hara bAta kI duniyA meM sImA hotI hai| usa sImA ko samajhanA aura usa sImA kA upayoga karanA bahuta jarUrI hai| mAnasika saMtulana ke lie cintana ko bhI sImita karanA Avazyaka hai aura yaha eka prayoga hai-zvAsa kA, jisameM ciMtana ke cakke ko bhI hama roka sakate haiN| jisa samaya zvAsa lete haiM, zvAsa meM dhyAna kendrita hotA hai, vikalpa samApta hotA hai, vicAra samApta hotA hai, ciMtana samApta hotA hai| zvAsa kA abhyAsa karate-karate bhI aisA lage ki vicAra bIca meM jyAdA A rahe haiM to eka abhyAsa kareM ki zvAsa ko bIca-bIca meM roka deN| jaise hI zvAsa kA saMyama huA, zvAsa ko rokA aura ekadama vicAra zAMta ho jaaeNge| vicAroM kA zAMta karane kA bahuta acchA upAya hai kumbhaka / dUsarA upAya eka aura bhI kiyA jA sakatA hai| jaba yaha lage ki vikalpa jyAdA uTha rahe haiM to jIbha ko sthira kara leM jIbha ko dAMtoM ke sAtha gaharA dabA deN| jIbha sthira hotI hai to vicAra aura cintana apane Apa sthira ho jAtA hai| jIbha kA aura vicAroM kA gaharA sambandha hai| tIsarA upAya yaha bhI kara sakate haiM ki jIbha ko ulTA leM tAlU kI or| tAlU kI ora jIbha ko ulaTate hI vicAroM kA pravAha ekadama ruka jaaegaa| ye choTe-choTe abhyAsa haiM, choTe-choTe prayoga haiN| ye hamAre cintana ko ciMtA meM badalane se rokate haiN| aura jaba ciMtA nahIM hogI to mAnasika saMtulana banA rhegaa| mAnasika asaMtulana ke kAraNa mAnasika asaMtulana kA eka kAraNa hai-Aveza, uttejnaa| AvezAtmaka pravRttiyoM para hamArA niyaMtraNa nahIM hai| hara bAta meM uttejanA A jAtI hai| dhyAna kA artha bahuta mahattvapUrNa hai ki hama apane Apa para niyaMtraNa karane kI sthiti meM A jAte haiN| dhyAna se sAre Avega samApta ho jAyeMge, aisA maiM nahIM kahanA caahtaa| yaha to bahuta Age kI bAta ho sakatI hai| para yaha bhI kama bAta nahIM hai ki hama jaba cAheM taba daravAje ko banda kara sakate haiM. aura jaba Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 __ amUrta cintana cAheM taba usa para tAlA lagA sakate haiN| isIlie daravAje kA, tAle kA, kuMjI kA vikAsa huA ki AdamI surakSita raha ske| yaha apanI surakSA kA eka bahuta bar3A mAdhyama banatA hai| ___hamArI eka aisI cetanA jAga jAe ki Aveza Ane kI sthiti meM hama tatkAla daravAjA banda kara deM aura zAMta raha skeN| yaha bahuta mahattvapUrNa bAta hai aura kevala manuSya hI aisA kara sakatA hai, pazu nahIM kara sktaa| pazu ke sAmane uttejanA kI sthiti AegI, vaha uttejanA meM calA jaaegaa| cAhe bhaiMsa ho, bhaiMsA ho, sUara ho, rIcha ho, koI bhI pazu ho, ve aise Aveza meM AeMge, phuphakArane laga jAeMge aura tamatamA uttheNge| manuSya meM yaha kSamatA hai ki Aveza kI sthiti hone para bhI vaha anAviSTa raha sakatA hai aura Aveza para niyaMtraNa kara sakatA hai| isa cetanA kA vikAsa manuSya ne kiyA isIlie vaha saMtulana kA jIvana jI sakatA hai| mAnasika asaMtulana kA dUsarA kAraNa hai-aagrh| Agraha bahuta asaMtulana paidA karatA hai| Apa sUkSmatA se dhyAna deMge to patA calegA ki pArivArika kaThinAiyoM meM jidda kI prakRti sabase jyAdA takalIpha detI hai| eka bAta pakar3a lI, basa aba nahIM chodd'eNge| samUce parivAra meM kalaha kA vAtAvaraNa bana jAtA hai| eka ghara meM dIvAreM khiMca jAtI haiM, kaI cUlheM jala jAte haiN| cUlheM jala jAeM, dIvAreM khiMca jAeM, koI bar3I bAta nahIM, kiMtu kaTutA ke kAraNa bApa aura beTA dasa-dasa varSa taka milate nhiiN| bApa dUsare vyakti ke Ane para haMsa-haMsa kara bAta karatA hai, kiMtu lar3akA sAmane Ane para AMkheM ghumA letA hai, ceharA ghumA letA hai aura akasmAt hI sAmane A jAe to AMkhoM meM garmI utara jAtI hai| bar3I ajIba sthiti hotI hai| isameM Agraha kA bahuta bar3A yoga hotA hai| mAnasika asaMtulana kA tIsarA kAraNa hai-pksspaat| yaha apanA saMtulana bhI bigAr3atA hai aura sAmane vAle kA saMtulana bhI bigar3atA hai| ye zikAyateM bhI bahuta AtI haiM ki maiM pitA kA vinIta thA aura abhI hUM kiMtu pitA ne aisA pakSapAta kiyA ki eka bar3e bhAI ko to sArA dhana de diyA aura mujhe aMgUThA dikhA diyaa| bar3e bhAI ke prati choTe bhAI kA, mAM ke prati lar3ake kA aura sautelI mAM ho to phira kahanA hI kyA ! yaha pakSapAta kA bhI eka bar3A prazna hai| mAlika kA bhI apane karmacArI ke prati isa pakSapAta ke kAraNa mAnasika saMtulana gar3abar3A jAtA hai| mAnasika asaMtulana kA cauthA kAraNa hai-asaMtulita aahaar| asaMtulita AhAra ke kAraNa bhI saMtulana bigar3a jAtA hai| yaha viSaya para kama dhyAna diyA Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnasika saMtulana anuprekSA 179 jAtA hai, kintu Aja kI vaijJAnika khojoM ne isa bAta para bahuta prakAza DAlA hai| pAgalapana jo hotA hai vaha kevala mAnasika ulajhanoM ke kAraNa nahIM hotaa| asaMtulita bhojana ke kAraNa bhI AdamI pAgala bana jAtA hai| yaha jo poSaka tattvoM ke nirdezana kA viSaya hai, yaha bahuta mahattvapUrNa hai| korA anna hI anna khAyA, kArbohAiDreTa khAyA, zvetasAra khAyA, peTa to bhara jAegA para mastiSkIya saMtulana bigar3a jaaegaa| proTIna bhI cAhie, vasA bhI cAhie, lavaNa bhI cAhie. saba caahie| jaba bhojana pUrA saMtulita hotA hai to mastiSka bhI ThIka kAma karatA hai| kintu jisa vyakti ko bahuta gussA AtA hai, jo bahuta cir3acir3e svabhAva kA ho jAtA hai, bAra-bAra lar3AI-jhagar3A karatA hai, dinabhara parivAra ko satAtA hai to usako yaha bhI socanA cAhie ki koI-na-koI AhAra kA doSa isake sAtha jur3A huA hai| mAnasika asaMtulana kA pAMcavAM kAraNa hai-nAr3I kI durbltaa| nAr3I saMsthAna ke do mukhya aMga hai-eka mastiSka aura dUsarA suSumnA kA sArA hissaa| suSumnA-zIrSa aura suSumnA spAInala koNrdd| ye nAr3I-saMsthAna ke do mahattvapUrNa aMga haiN| jisakA spAInala kaoNrDa yA pRSTharajju dUSita hotA hai, usakA saMtulana bigar3a jAtA hai| Apa logoM ko kaThinAI hotI hai sIdhe baiThane meN| nAr3I-saMsthAna kI durbalatA, pRSTharajju kI durbalatA aura mastiSka kI durbalatA-ye saba asaMtulana ke kAraNa banate haiM! Ajakala eka cikitsA paddhati calI hai-ossttiyopaithii| isa cikitsA meM aura kucha nahIM kiyA jAtA kevala spAInala kaoNrDa para kucha prezara diyA jAtA hai| isase sAre rogoM kI cikitsA kI jAtI hai| yahAM rogoM kI jar3a hai, yahIM se sAre zarIra meM narvasa jAte haiM, phailate haiN| yahAM taMtuoM kA, snAyuoM kA aura dhamaniyoM kA jAla bichA huA hai, saba yahIM se hokara gayA hai| mUla yahIM hai| yahIM se sAre alaga-alaga hote haiN| yaha hamArA kendrIya nAr3I-saMsthAna hai| aura isake donoM ora anukampI aura parAnukampI nAr3I saMsthAna hai| yahIM se sArA-kA-sArA ho rahA hai| jaba nAr3I-saMsthAna hI durbala ho jAtA hai to phira saMtulana kI bAta kahI nahIM jA sktii| cAhe hajAra bAra dhyAna bhI kareM, saMtulana nahIM aaegaa| dhyAna hogA hI nahIM, kareMge bhI kyaa| dhyAna to tabhI ho sakatA hai jaba nAr3I-saMsthAna majabUta hotA hai| koI AdamI bhArI-bharakama hai, lagegA ki bar3A haTTA-kaTTA hai| yadi zarIra meM mAMsa kama hai to lagegA ki yaha to thakA, patalA-dubalA AdamI hai| hama usako kamajora mAna leMge aura bhArI-bharakama ko zaktizAlI mAna leNge| yaha mAnanA sahI nahIM hogaa| tejo yasya virAjate sa balavAn sthUleSu ka: pratyaya:' jisameM teja hai Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amUrta cintana 1 vaha balavAn hotA hai, sthUla meM koI vizvAsa nahIM hotaa| mAMsa kA kAma to bahuta choTA kAma hai / hamAre zarIra meM mUla hai - nAr3I saMsthAna / jIvana kA artha hai- nAr3I saMsthAna kI sakriyatA / do hI sabase jyAdA zaktizAlI haiM- eka hai nAr3I-saMsthAna aura dUsarA hai granthi - sNsthaan| ye hI sArA prakAza phailA rahe haiM / saba kucha karA rahe haiN| mAMsa koI bar3I bAta nahIM hai| dUsarI dhAtuoM meM bhI utanI tAkata nahIM hai / 180 mAnasika asaMtulana ke ye pAMca kAraNa hamAre sAmane haiN| hama cAhate haiM, mAnasika saMtulana banA rhe| hama jAnate haiM ki mana svastha rahe, mana zAMti meM rhe| eka mahattvapUrNa prayoga hai - zarIra- prekSA, zarIra ko dekhanA / isase nAr3I - saMsthAna dRr3ha hotA hai aura kucha rasAyanoM kI pUrti bhI karatA hai / yaha jJAta honA cAhie ki kucha viTAminoM ko hamArA zarIra paidA karatA hai / saba bAhara se hI hama nahIM lete haiM / hama bhItara se bhI lete haiM / sUrya kA tApa lagatA hai aura viTAmina 'DI' apane Apa A jAtA hai / isakA sabase acchA srota hai - sUrya kA tApa / aura bhI bahuta sAre rasAyana, proTIna hamArA zarIra paidA karatA hai, para karegA taba jaba hama anAvega kI sthiti meM rheNge| yaha dhyAna kA prayoga, mAnasika saMtulana kA prayoga kevala mokSa pAne ke lie hI nahIM hai, vartamAna jIvana ko sukha se jIne ke lie bhI hai / isI mAnasika asaMtulana ke sandarbha meM hama prekSA dhyAna praNAlI para vicAra kreN| jo kArya auSadhiyoM aura vidyut se sampanna hotA hai, kyA vaha kArya prekSA- dhyAna se sambhava hai ? isa prazna kA uttara hAM meM diyA jA sakatA hai / prekSA-8 - dhyAna ke antargata hama jo choTe-choTe prayoga karate haiM, ve isa saMdarbha meM bahuta hI mahattvapUrNa bana jAte haiM / jo kAma auSadhiyAM nahIM kara pAtIM vaha kAma dhyAna ke ye choTe-choTe abhyAsa kara dete haiM / prazna hai mastiSka ko vizrAma denA / prazna hai vicAroM kI udher3abuna ko samApta karanA / kAyotsarga se jitanA vizrAma mastiSka ko milatA hai, snAyu saMsthAna ko jitanA ArAma milatA hai utanA vizrAma kisI dUsarI praNAlI se nahIM milatA / na auSadhiyAM aura na vidyut hI itanA ArAma de pAtI haiM / Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhairya anuprekSA paurANika anuzruti hai ki indra ne apanI pariSad meM kahA-mahAvIra jaisA kaSTasahiSNu manuSya isa pRthvI para koI dUsarA nahIM hai| unheM koI deva bhI apane patha se vicalita nahIM kara sktaa| pariSad ke sadasya devoM ne indra kI bAta kA anumodana kiyA, kintu saMgama nAma kA deva. indra kI bAta se sahamata nahIM huaa| usane kahA-'koI bhI manuSya itanA kaSTasahiSNu nahIM ho sakatA jise devatA apanI zakti se vicalita na kara ske| yadi Apa mere kArya meM bAdhaka na baneM to maiM unheM vicalita kara sakatA huuN|' indra ko vacanabaddha kara saMgama manuSyaloka meM aayaa| usane mahAvIra ko kaSTa denA zurU kiyaa| kevale eka rAtri meM bIsa bAra mAraka kaSTa diyaa| usane hAthI banakara mahAvIra ko AkAza meM uchAlA, vRzcika banakara kATA, vajra cIMTiyoM kA rUpa dhAraNa kara unake zarIra ko lahUluhAna kiyA, phira bhI mahAvIra ke mana meM koI prakampana nahIM huaa| vicalana taba hotA hai jaba hama hiMsA se pratAr3ita hote haiN| hiMsA kI pratAr3anA taba hotI hai jaba hama saMvedana ke sAtha dhyAna ko jor3ate haiM aura yaha mAnane laga jAte haiM ki koI dUsarA mujhe satA rahA hai| ahiMsA kA sUtra hai ki dhyAna ko saMvedana ke sAtha na jor3eM aura kisI dUsare ko kaSTadAtA na mAneM / mahAvIra apane karma-saMskAroM ke sivAya kisI dUsare ko du:kha dene vAlA nahIM mAnate the aura apane dhyAna ko caitanya se vilaga nahIM karate the| isalie saMgama bhayaMkara kaSToM kA vAtAvaraNa paidA karake bhI apane lakSya ko pUrA nahIM kara skaa| saMgama ne mahAvIra ko vicalita karane kA dUsarA rAstA apnaayaa| usane rUpasiyoM kI katAra khar3I kI aura mahAvIra ko apane prema-jAla meM phaMsAne kA prayatna zurU kiyaa| ahiMsaka ko pratikUla aura anukUla-donoM paristhitiyoM para samAna rUpa se vijaya prApta karanI hotI hai| anukUla vAtAvaraNa meM avicalita rahanA, pratikUla vAtAvaraNa kI vijaya se adhika kaThina hai| para caitanya kI mahAjvAlA ke pradIpta hone para pratikUla aura anukUla-donoM IMdhana usameM bhasma ho jAte haiM, use bhasma nahIM kara paate| ... saMgama kA dhairya vicalita ho gyaa| usane mahAvIra ke pAsa Akara kahA-bhaMte ! aba Apa sukha se raheM / maiM jA rahA huuN| ApakI ahiMsA vijayI huI hai, merI hiMsA parAjita / maiM Apako kaSTa de rahA thA aura Apa mujha para karuNA Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 amUrta cintana kA sudhA-siMcana kara rahe the| maiM Apako vedanA ke sAgara meM nimajjita kara rahA thA aura Apa yaha soca rahe the ki saMgama mujhe nimitta banAkara hiMsA ke sAgara meM DUbane kA prayatna kara rahA hai| Apake mana meM eka kSaNa ke lie bhI mujha para krodha nahIM AyA ? mujhe isakA du:kha hai ki samatva kI anupama pratimA ko maiMne apanI AMkhoM se dekhaa| dhRti vaha tattva hai jo vyakti ke mana meM sadAcAra ke prati AsthA ko dRr3ha karatI hai| sAmAnyata: vyakti koI bhI acchA kAma karatA hai aura use zIghra hI usakA suphala nahIM milatA hai to vaha durAcAra kI ora pravRtta ho jAtA hai| kintu jisa vyakti meM dhairya hotA hai vaha pariNAma ke prati anAtura rahatA huA satkriyA karatA rahatA hai| sAdhanA kA sUtra : pratIkSA Aja ke yuga kI sabase bar3I kaThinAI hai ki AdamI pratIkSA karanA nahIM cAhatA-vaha tatkAla phala cAhatA hai| Aja hI bIja boyA aura Aja hI usakA phala mila jAe-yaha usakA prayatna rahatA hai| yaha adhairya, pratIkSA na karane kI vRtti sAdhanA kA vighna hai| sAdhanA ke mArga meM jaldabAjI khataranAka hotI hai| dhIme-dhIme abhyAsa ko bar3hAnA cAhie, anyathA zarIra kA saMtulana bigar3a jAtA hai| use saMbhAla pAnA kaThina ho jAtA hai| dhairya ke sAtha cleN| adhairya kI sthiti utpanna na hone deN| aneka kI bhUmikA prApta karane ke lie utAvale na hoN| mana kI bhUmikA jaba samucita DhaMga se calatI rahegI, Alambana zuddha aura mana kI eka dizAgAmitA banI rahegI to eka dina vaha lakSya taka pahuMca jaaegaa| amana ho jaaegaa| hama satya kI khoja ke lie nikala par3e haiN| hameM satya ko khojate jAnA hai| bahuta sAre satyoM ko khojanA hai| vidhAyaka cintana bhakta ne kahA-bhagavan ! dUsare loga upakAra karane vAle kA dhyAna nahIM rakhate jitanA ki Apa apane apakAra karane vAle kA rakhate haiN| upakArI kA dhyAna rakhanA svAbhAvika hai| Apa apakArI para jitanA dhyAna dete haiM, utanA loga upakArI para bhI nahIM rkhte| yaha ApakI alaukikatA hai| saMgama ne bhagavAna ko bahuta kaSTa diyaa| sAdhAraNa AdamI to kaSTa dene para socatA hai, kitanA nIca hai, tuccha hai, mujhe kaSTa de rahA hai| bhagavAn ne socA-mere nimitta se saMsAra kA uddhAra ho rahA hai, para yaha mere nimitta se DUba rahA hai| usakI cintA kii| Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhairya anuprekSA sAmyavAda ke siddhAMta kA pahale pahala mArksa ne pratipAdana kiyA thA / vaha samAjazAstrI aura arthazAstrI thA / apane siddhAMta ke pratipAdana ke lie vaha bhaTakatA rahA / use loga deza se nikAla dete the, makAna se nikAla dete the / aisA hotA hai / jinhoMne saMsAra ko nayA tattva diyA hai, unako unake hI bhaktoM dvArA apamAna sahanA par3A hai, kabhI jahara bhI pInA par3A hai 1 sukarAta mahAn sAdhu va tattvavettA thA / Aja bhI pazcimI dezoM meM vaha prathama koTi kA tattvajJa mAnA jAtA hai| usane vartamAna rUr3higata dhAraNA ke viruddha satya kI ghoSaNA kI thI, isIlie usako jahara kA pyAlA pInA par3A / Izu ko phAMsI para car3hanA par3A, kyoMki unhoMne tatkAlIna dharma ke viruddha bAteM kahIM thIM / bhikSu svAmI ko bhI bahuta sahanA par3A thA / dhIra- - puruSa ke socane kA krama hai-kabhI koI gAlI detA hai to socatA hai, gAlI hI dI, pITA to nhiiN| kabhI pITane kI naubata bana jAtI hai taba socatA hai prANa to nahIM lUTe, kevala pITA hI / hamane devAsa meM dekhA / vyAkhyAna kA kAryakrama prArambha huA / jora se hallA uThA / hallA karane vAle 5-10 hI bhAI the, para halle se sabakA dhyAna khiMca gayA / AcAryazrI ko prArthanA kI ki Apa Upara padhAra jAeM, kyoMki patharAva hone kI saMbhAvanA hai| patthara Ane lage / nizAnA lagAyA thA AcAryazrI ke sira para, parantu patthara pITha para lgaa| usa samaya AcAryazrI ne kahA- koI bAta nahIM hai, itane se hI kAma cala gayA / eka bhI roma meM pratikriyA nahIM huii| ho sakatA hai koI patthara kI jagaha golI mAra de / prANa lUTane para dhArmika yA sAdhaka socegA, prANa hI lUTA, para dharma to nahIM luuttaa| jo dhIra puruSa hotA hai, vaha khaira manA letA hai| yaha jo vidhAyaka ciMtana kI manovRtti hai, vaha sAdhanAzIla yA tattvavettAoM meM prApta hotI hai / 183 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAmANikatA anuprekSA naitikatA kA eka artha hai-praamaanniktaa| prAmANikatA tIna prakAra kI hotI hai-vacana kI prAmANikatA, artha kI prAmANikatA aura vyavahAra kI praamaanniktaa| vacana kI prAmANikatA bhAratIya saMskRti kA eka bahuta ujjavala pakSa rahA hai| jo bAta muMha se kaha dI vaha lohe kI lakIra bana gii| likhane kI jarUrata nahIM, kisI kI sAkSI kI jarUrata nhiiN| basa, muMha se jo vacana kaha diyA, prANa cale jAeM para vacana ko nahIM todd'naa| hamArA itihAsa isa vacana kI prAmANikatA se bharA par3A hai| gujarAta ke eka zreSThI kI ghaTanA kA ullekha karanA cAhatA huuN| eka vyApArI aura bahuta prasiddha vyApArI / nAma thA bhaiMsAzAha / ghaTanA gujarAta kI hai| rahane vAle the rAjasthAna ke| gujarAta meM gaye the| AvazyakatA ho gaI vyApAra meM eka lAkha mudrA caahie| kahAM se mile| aparicita the, nayA kSetra aura cAhie lAkha rupyaa| Aja to lAkha rupayoM kA bahuta mUlya nahIM hai, para kalpanA kareM Aja se pAMca sau varSa pUrva lAkha rupaye kA kitanA mUlya thaa| bar3I vicitra sthitiyAM thiiN| bhaiMsAzAha eka bar3e seTha ke pAsa gyaa| jAkara kahA-lAkha rupayA caahie| pUchA-ApakA nAma ? bhaiMsAzAha / nAma prasiddha thaa| seTha ne kahA ki Apa le leM, lekina phira bhI maiM cAhatA hUM ki Apa kucha anubaMdha kara leM to acchA hogaa| usane kahA-koI jarUrata nahIM, koI AvazyakatA nhiiN| agara Apako vizvAsa na ho to yaha mUMcha kA eka bAla, bhaiMsAzAha kI mUMcha kA eka bAla rakha leM aura lAkha rupaya de deN| tatkAla lAkha rupaye nikAlakara de diye| kAma ho gyaa| lAkha rupaye punaH lauTA die| Aja lagatA hai ki mUMcha ke bAla kI bAta dUra hai, pUrI mUMcha bhI rakha deM to zAyada lAkha rupayA vApasa na aaye| bar3A kaThina kAma hai| prAmANikatA kA pahalA aura pradhAna viSaya hai-vAcika praamaanniktaa| prAmANikatA kA dUsarA viSaya hai-Arthika praamaanniktaa| artha ke sambandha meM prAmANikatA kA vikAsa huA thA / bahuta jabaradasta vikAsa huA thaa| paribhASA kI gaI ki pavitra kauna hotA hai ? arthazuci: zuci:-jo Arthika mAmale meM pavitra hotA hai. vAstava meM vaha vyakti pavitra hotA hai| Arthika pavitratA kI purAnI ghaTanAeM bhI haiN| naI ghaTanA bhI Aja hamAre sAmane hai| nayI ghaTanA hai AcArya narendradeva kii| bahuta bar3e vidvAn aura bahuta bar3e rAjanItijJa hue haiM AcArya narendradeva / vAisa cAMsalara the| tAMge meM jA rahe the| Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAmANikatA anuprekSA 185 logoM ne pUchA-yaha kaise, mahArAja ! Apake pAsa to kAra hai, phira tAMge meM kaise ? unhoMne kahA-maiM apane kAma se jA rahA hUM, kAra vizvavidyAlaya kI hai| maiM abhI vizvavidyAlaya ke kAma se nahIM jA rahA hUM, maiM apane kAma se jA rahA huuN| yaha hai Arthika praamaanniktaa| jodhapura rAjya kA dIvAna thaa| do dIe jalAyA karatA thA apane ghara meN| koI dekhane nahIM AtA thA, phira bhI usake ghara meM do dIye jalate the| jaba rAjya kA kAma karatA to rAjya kA dIyA jalatA aura jaba ghara kA kAma karatA to usa dIye ko bujhA detA, apanA dUsarA dIyA jalA letaa| yaha hai Arthika praamaanniktaa| prAmANikatA kA tIsarA viSaya hai-vyavahAra kI praamaanniktaa| eka prakAra kA vyavahAra vizvAsa paidA karatA hai| aura dUsare prakAra kA vyavahAra avizvAsa paidA karatA hai| samAja meM bahuta apekSA hotI hai ki acchA vyavahAra mile| saba loga apekSA rakhate haiM ki mAtA-pitA se yaha vyavahAra mile| putra se pitA apekSA rakhatA hai ki yaha vyavahAra mile| par3osI par3osI se aise vyavahAra kI apekSA rakhatA hai| jahAM vyavahAra kI prAmANikatA hotI hai, samAja svastha rahatA hai aura jahAM vyavahAra meM aprAmANikatA A jAtI hai, bar3I kaThinAyAM paidA hotI haiM samAja meN| eka vyakti ne batAyA-merA par3osI mere sAtha vicitra vyavahAra karatA hai| apane ghara se sArA kUr3A-karakaTa nikAlatA hai aura use mere makAna ke sAmane DAla detA hai| maiMne use bahuta samajhAyA-bhAI, aisA mata kro| kAphI samajhAne para bhI nahIM mAnA to socA, aba kyA kiyA jAnA caahie| bar3I samasyA hai| to phira mere naukara ne bhI aisA hI zurU kiyaa| sArA kUr3A-karakaTa vaha nikAlatA aura use sAtha milAkara donoM ko usake ghara ke Age DAla detaa| vyavahAra kA yaha jo eka saMgharSa hotA hai, vyavahAra kI yaha jo aprAmANikatA hotI hai, vaha vyakti ko bar3e saMkaTa meM DAla detI hai| jisa samAja meM prAmANikatA kA vikAsa hotA hai vaha samAja Age bar3hatA hai, unnati karatA hai| jisa samAja meM prAmANikatA nahIM hotI usa samAja kA bhAgya hamezA khatare meM jhUlatA rahatA hai| samAja meM sabase pahalA AzvAsana kA sUtra hotA hai-praamaanniktaa| usako bhI jaba khaMDita kara diyA jAtA hai to samAja kaise sukha kI sAMsa le sakatA hai aura kaise bharose ke sAtha jIvana-yApana kara sakatA hai ? yaha bAta kucha samajha meM nahIM aatii| para patA nahIM, Aja ke isa bauddhika yuga meM, vaijJAnika yuga meM aura pragatizIla vicAraNA ke yuga meM itanI aprAmANikatA kI bAta kyoM calatI hI jA rahI hai ? Azcarya to hotA Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 amUrta cintana hai| socane meM jarA saMkaTa bhI paidA hotA hai ki yaha virodhAbhAsa kyoM cala rahA. hai| eka ora vaicArika dharAtala para, tArkika dharAtala para, bauddhika dharAtala para bahuta pragati kI hai manuSya ne aura jahAM Antarika pakSa kA, bhAvanA pakSa kA prazna thA usa pakSa meM kAphI pratigati huI hai| ulTA calA hai| hama isa bAta para nizcita vizvAsa kareM ki prAmANikatA ke binA koI bhI samAja pragati-patha para nahIM bar3ha sktaa| prAmANikatA kA artha prAmANikatA eka aisA tattva hai jo arthanIti, rAjanIti aura dharmanIti-tInoM ko mAnya hai| kauTilIya arthazAstra meM mahAmAtya cANakya ne kahA hai-'rAjya karmacArI ko rizvata nahIM lenI caahie|' yadyapi unhoMne isa pravRtti ko du:saMbhava batAte hue yaha likhA hai ki jisa prakAra machalI jala meM bahatI huI jala pItI hai taba patA nahIM calatA hai ki vaha pAnI kaise pItI hai, isI prakAra rAjya-karmacArI ke rizvata lene kI prakriyA gamya nahIM hotii| isI tathya para aura adhika bala dete hue unhoMne Age likhA hai-'pAnI meM rahane vAlI machalI tathA gagana vihArI pakSI kI gatividhi ko samajhA jA sakatA hai| kintu rAjya-karmacArI rizvata letA hai, use gamya karanA to bahuta kaThina hai|' prAmANikatA kA artha hai-kisI ko dhokhA nahIM denaa| arthazAstra kI prAmANikatA kA uddezya hai-vyavasAya kA vikAsa / eka vyApArI apane grAhakoM ke prati prAmANika rahatA hai to usakA vizvAsa bar3hatA hai, grAhaka usake pAsa prasannatA se Ate haiN| vyAvasAyika kSetra meM usakI ijjata bar3hatI hai aura vyavasAya sambandhI aneka kaThinAiyAM svayaM nirasta hotI jAtI haiN| rAjanIti kI prAmANikatA janatA aura adhikAriyoM ke bIca panapane vAlI vizvAsaghAta kI pravRtti ko niyaMtrita karatI hai| unake pArasparika sambandha madhura rahate haiN| prajA sukhI rahatI hai aura sarakAra nizcita / dharmazAstrIya prAmANikatA Atma-patana kI dizAoM ko banda karatI hai| isase azuddha vicAroM kA zodhana hotA hai| mana aura vyavahAra ke dharAtala para pavitratA kA anubhava hotA hai tathA usase sukha aura Ananda kI upalabdhi hotI hai, jo aprAmANikatA se kabhI prApta nahIM hai| aprAmANikatA kA utsa jisa dina manuSya meM anadhikRta vastu ko prApta karane kI AkAMkSA utpanna huI, usI dina usameM aprAmANikatA kA bIja aMkurita ho gyaa| Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - prAmANikatA anuprekSA 187 prAmANikatA kA artha hai-adhikRta kA grahaNa aura anadhikRta kA prtyaakhyaan| AkAMkSAzIla manuSya isa maryAdA ko svIkAra nahIM karatA, isalie vaha aprAmANika ho jAtA hai| ___ aprAmANikatA apane Apa meM corI hai| vaha vANI kI bhI hotI hai. cintana aura karma kI bhI hotI hai| saMskRta sAhitya meM aprAmANika vyakti ko durAtmA mAnA gayA hai| eka kavi ne likhA hai manasyekaM vacasyekaM, karmaNyekaM mahAtmanAm / manasyanyad vacasyanyat karmaNyanyad durAtmanAm / / jisa vyakti ke mana, vacana aura karma meM ekatA hotI hai, sAmaMjasya hotA hai vaha mahAn AtmA hai| jisa vyakti ke mana, vacana aura karma meM visaMgati yA visaMvAda hotA hai, vaha durAtmA hai| mana, vANI aura karma kI saMgati hI prAmANikatA hai aura unakI visaMgati hI aprAmANikatA hai| prAmANikatA acaurya hai aura aprAmANikatA corI hai| hamAre tattva-ciMtakoM ne kabhI-kabhI prAmANikatA kI bahuta bar3I kasauTI prastuta kI hai| unhoMne likhA hai yAvada bhriyeta jaTharaM, tAvat svatvaM hi dehinAm / adhikaM yobhimanyeta, sa steno daMDamarhati / / jitane se peTa bhare utanA hI manuSya ke lie adhikRta hai| utanA hI usakA svatva hai| zeSa usakA nahIM hai, dUsaroM kA hai| jo vyakti usase adhika apane adhikAra meM lenA cAhatA hai vaha cora hai aura daMDa pAne kA adhikArI hai| prAmANikatA yA acaurya kI yaha paribhASA bahuta hI aMtima koTi kI paribhASA hai| isase eka tathya spaSTa hotA hai ki adhika saMgraha kI dizA meM gatizIla manuSya prAmANika nahIM raha sktaa| ise dUsare zabdoM meM isa prakAra kaha sakate haiM ki prAmANika vyakti adhika saMgraha nahIM kara sktaa| prAmANika vyavahAra dUsaroM ke prati saccA rahanA prAmANikatA to hai kintu yaha bhASA kabhI bhI mujhe AkRSTa nahIM kara skii| prAmANikatA kI jo paribhASA mujhe AkRSTa kara sakI, vaha hai apane prati saccA rhnaa| jo dUsaroM kA burA karane meM apanA burA dekhatA hai, vaha burAI se baca sakatA hai, para-nirapekSa dRSTi se prAmANika raha sakatA hai| jisakI sacAI kA AdhAra vyavahAra kI pRSThabhUmi hotA hai, vaha saccA rahatA hai taba, jaba koI dUsarA dekhatA hai| vaha saccA rahatA Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 amUrta cintana hai taba, jaba prakAza meM hotA hai| akele meM aura aMdhere meM jo sacAI prApta hotI hai, vaha apane para hI AdhArita ho sakatI hai| kaI AdamI rASTra kI bhalAI ke lie sacce hote haiM aura kaI apanI bhalAI ke lie| sacAI kA bIja hara manuSya meM hotA hai, vaha nimitta pAkara aMkurita ho uThatA hai| jo apanI AMtarika preraNA se aMkurita hotA hai, vaha paristhiti se prabhAvita nahIM hotaa| bAharI preraNA se aMkurita hone vAle ke lie yaha nizcita bhASA nahIM banAI jA sakatI hai ki vaha paristhiti se prabhAvita nahIM hotaa| para prAmANikatA lokataMtra kA saundarya to hai hI, phira cAhe vaha kisI bhI nimitta se prasphuTita hotA ho| cetanA kA vikAsa aisA ho ki vaha pachAr3ane vAlI cetanA na ho, uThAne vAlI cetanA ho| uThAne vAlI cetanA kA pahalA sUtra hai-prAmANika vyavahAra / naitika cetanA ke jAga jAne para jo vyavahAra hogA vaha prAmANika hI hogaa| naitikatA kA saMbaMdha do se hotA hai aura AdhyAtmikatA kA saMbaMdha eka se hotA hai| naitikatA dviSTa hai-do para AdhRta hai| akele AdamI ke samakSa naitikatA-anaitikatA kA koI prazna nahIM hotaa| jaba do hote haiM taba prazna hotA hai ki kaisA vyavahAra kiyA jaae| naitika vyakti beImAnIpUrvaka vyavahAra nahIM kregaa| vaha pUrA prAmANika vyavahAra kregaa| prAmANikatA kA mUlya tiSThed vAya: dravedadriH, jvaleta jalamapi kvacit / tathApi grasto rAgAdyairnApto, bhavitumarhati / / vAyu hamezA calatI hai, kabhI vaha bhI Thahara jaae| pahAr3a kaThora hotA hai, kabhI vaha bhI tarala ho jaae| pAnI ThaMDA hotA hai, kabhI vaha bhI jalane laga jaae| yaha saba ho sakatA hai, para rAga-dveSa se grasta vyakti kabhI Apta nahIM ho sktaa| Apta vaha hai jo rAga-dveSa se grasta nahIM hai| Apta vaha hai jo prAmANika hai| duniyA meM sabase bar3I cIja hotI hai praamaanniktaa| jisameM prAmANikatA nahIM hai, vaha dhArmika nahIM ho sktaa| dharma kA mUla hai-prAmANikatA, sccaaii| bhagavAn mahAvIra ne kahA-'saccaM bhayavaM' satya hI bhagavAn hai| jaisA kahanA vaisA hI AcaraNa karanA, satya hai| tarAjU kabhI pakSapAta nahIM krtaa| mITara se kapar3e kA nApa ThIka milatA hai| ghar3I se aprAmANikatA na cAhane vAlA yadi apane jIvana meM aprAmANikatA baratatA hai, to vaha kitanA bar3A dhokhA hai| jisane dharma ko thor3A-bahuta samajhA hai, vaha apane jIvana meM prAmANikatA Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAmANikatA anuprekSA 189 laaegaa| bhagavAn mahAvIra ne prAmANikatA ko sthAna dete hue niyama bnaaye| sAdhu gRhastha ke ghara se nakha kATane ke lie kataranI mAMga kara lAtA hai, to vaha usase kapar3A nahIM kATa sakatA, kyoMki usako nakha kATane ke lie kahakara lAyA hai| bImAra ke nAma se mAMga kara lAI gaI vastu vahI khA sakatA hai, dUsarA nahIM / gRhastha kahe ki cAya le jAo, amuka sAdhu ko pilA denaa| isa vacana se lAI gaI cAya vahI pI sakatA hai| vaha yadi na pIe to dUsarA usako nahIM pI sktaa| usako paraThaNA (visarjita karanA) hI par3atA hai| aise aneka niyama haiM jo prAmANikatA ke AdhAra para haiN| prAmANikatA ke binA vizvAsa nahIM bddh'taa| hama loga bRhadakalpa kA svAdhyAya kara rahe the| usameM eka kathA AI-eka vyakti zikAra khelane gayA, usake sAtha eka zikArI kuttA thaa| zikArI ne chi-chi kiyA aura vaha kuttA daur3A, mRga ko mAra ddaalaa| dUsarI bAra zikArI ne chi-chi kiyA kuttA phira daur3A para koI zikAra nahIM milA, nirAza hokara kuttA vApasa A gyaa| tIsarI bAra bhI zikArI ne parIkSA ke lie chi-chi kiyA to kuttA nahIM daudd'aa| usake mana meM saMdeha ho gayA, vizvAsa miTa gyaa| jahAM dhokhA milatA hai vahAM prAmANikatA nahIM rhtii| dhokhA khAne vAlA eka-do bAra hI khAtA hai, phira vaha nahIM khaataa| Aja hara kSetra meM aprAmANikatA sthApita ho rahI hai, sUtrakRtAMga meM bhagavAn mahAvIra ne kahA hai-'mA appeNa lupahA bahu'-thor3e ke lie jyAdA mata gNvaao| prAmANikatA kA AcaraNa svAmI vivekAnanda amarIkA ge| unase kisI amarIkana ne pUchA- 'mahAtmA gAMdhI kI vizeSatA kyA hai ? kyA ve dhanapati haiM yA sattAdhIza haiM ?' vivekAnanda ne muskarAkara kahA- ve dhana aura sattA donoM se akiMcana haiN|' 'to phira unakI kyA vizeSatA hai ?' usa vyakti ne puuchaa| vivekAnanda ne kahA-'mahAtmA gAMdhI meM tIna vizaSatAeM haiN| ve vizeSatAeM unheM bhAratIya dharma se prApta huI haiN| ve ye haiM 1. praamaanniktaa| 2. styaagrh| 3. saadgii| ina tInoM meM pahalI vizeSatA prAmANikatA hai| hara vyakti, samAja yA deza ke caritra kI UMcAI kA mAnadaNDa prAmANikatA se hotA hai| hindustAna apane atIta meM isa mAnadaNDa se bahuta unnata rhaa| lagabhaga pacIsa sau varSa Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 amUrta cintana pahale kI ghaTanA hai-eka sAhUkAra makAna banavA rahA thaa| usakI nIMva khuda rahI thii| majadUroM ne Azcarya ke sAtha dekhA ki nIMva kI khudAI meM koI cIja camaka rahI hai| unhoMne thor3I khudAI aura kI tathA sApha-sApha dekhA ki eka bar3e pAtra meM svarNa-mudrAeM bharI par3I haiN| ve tatkAla daur3e aura mukhya cejAre (gRha-zilpI) ke pAsa phuNce| svarNa-mudrA ke pAtra kI bAta use btlaaii| usane gRhasvAmI se kahA aura gRhasvAmI ne rAjA se| majadUra cAhate to usa pAtra ko har3apa lete aura cejArA cAhatA to donoM milakara har3apa lete| seTha cAhatA to tInoM milakara bAMTa lete| rAjA taka bAta pahuMcatI hI nhiiN| rAjA cAhatA to akelA hI usa para adhikAra kara letA aura kisI ko kucha nahIM detaa| kintu majadUroM ne kahA-'isa para hamArA koI adhikAra nahIM hai| isa para gRha-zilpI kA adhikAra ho sakatA hai|' gRha-zilpI ne kahA-'isa para merA koI adhikAra nahIM hai| yaha bhUmi makAna mAlika kI hai| isa para usI kA adhikAra ho sakatA hai|' gRha-svAmI ne kahA-'bhUmi se nikalI huI cIja para rAjA kA adhikAra ho sakatA hai|' rAjA ne bhI usa para apanA adhikAra nahIM svIkAra kiyA, kyoMki usakI khudAI bahuta gaharI nahIM thI aura vaha vyaktigata bhUmi thii| phalata: koI bhI use lene ko taiyAra nahIM huaa| prAmANikatA ke AcaraNa kA yaha kitanA bar3A udAharaNa hai| jisa para merA adhikAra nahIM, use maiM nahIM le sakatA', yaha kahakara svarNa-mudrAoM ko ThukarAne vAle majadUra, gRha-zilpI, sAhUkAra aura rAjA isI bhArata kI miTTI meM utpanna hue the| Aja isI naitika cetanA kI pratiSThA ho, yaha apekSita hai| isa apekSA kI pUrti karake hI bhArata kI naitika cetanA vizva ke lie Adarza bana sakatI hai| Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RjutA anuprekSA dazavaikAlika sUtra meM cAra AvegoM kI pratipakSa bhAvanA kA sundara nirUpaNa prApta hai| yadi krodha ke Avega ko miTAnA hai, kama karanA hai to upazama ke saMskAra ko puSTa karanA hogaa| krodha kA pratipakSa hai-upazama / upazama kA saMskAra jitanA puSTa hogA krodha kA Avega utanA hI kSINa hotA calA jaaegaa| mAna ke Avega ko naSTa karanA hai to mRdutA ko puSTa kro| mAna kA pratipakSa hai mRdutaa| mAyA ke Avega ko naSTa karanA hai to RjutA ke saMskAra ko puSTa kro| RjutA aura maitrI meM koI antara nahIM hai| maitrI RjutA kA hI pratiphala hai| jaba RjutA hai to kisI ke sAtha zatrutA ho hI nahIM sktii| zatrutA se pUrva kuTilatA AtI hai| zatrutA kuTilatApUrvaka hI hotI hai| binA kuTilatA ke zatrutA nahIM hotii| jaba chipAne kI bAta, Thagane kI bAta AegI tabhI kisI ke sAtha amaitrI kA bhAva hogaa| jahAM chipAne jaisA kucha bhI nahIM hai, saralatA hI saralatA hai, pAradarzI sphaTika-sA jIvana hai, vahAM zatrutA ho hI nahIM sktii| mAyA kA pratipakSa hai Rjutaa| lobha ke Avega ko naSTa karanA hai to saMtoSa ko vikasita karo, use puSTa kro| lobha kA pratipakSa hai sNtoss| AvegoM ko miTAne ke lie pratipakSa ke saMskAroM ko puSTa karanA hai| jaba taka pratipakSa kA saMskAra puSTa nahIM hotA, AvegoM kA anubhava nahIM kiyA jA sakatA, unheM patalA nahIM kiyA jA sakatA, kSINa nahIM kiyA jA sakatA jaba taka Avega kSINa nahIM hote, unheM tor3A nahIM jA sktaa| unheM itanA kSINa kara denA hotA hai ki eka hI jhaTake meM ve TUTa jaaeN| RjutA : zuddhi kI sAdhanA bhagavAn mahAvIra ne kahA-'sohI ujjuyabhUyassa'-zuddhi usakI hotI hai jo Rju hotA hai, sarala hotA hai| bhAratIya paramparA meM vizuddhi ke lie prAyazcitta kA kathana kiyA gayA hai| prAyazcitta kI pahalI zarta hai ki vyakti bacce jaisA sarala hokara apane doSoM ko guru ke samakSa rkhe| yaha hai-aalocnaa| baccoM kI taraha sarala hokara binA kucha chipAe, guru ko saba kucha kaha denA hI AlocanA hai| phira guru jaane| tumheM koI cintA nhiiN| kucha bhI chipAoge to zalya raha jaaegaa| zuddhi nahIM hogii| jo apane jJAta ko Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 amUrta cintana chipAtA hai, durbalatA aura kamajorI ko chipAtA hai, usakI zuddhi nahIM ho sktii| jisakI zuddhi nahIM ho sakatI usa AtmA meM dharma nahIM Tika sktaa| Rju AtmA zuddha hotI hai aura zuddha AtmA meM hI dharma TikatA hai| gautama ne pUchA-'bhante ! Arjava se manuSya kyA prApta karatA hai ?' bhagavAn mahAvIra ne kahA-'gautama ? Arjava se manuSya kAyA kI RjutA, bhAvoM kI RjutA, bhASA kI RjutA aura saMvAdI-pravRtti-kathanI aura karanI kI samAnatA ko prApta karatA hai|' Arjava kA artha hai srltaa| saralatA vaha prakAza-puMja hai jise hama cAroM ora dekha sakate haiN| saralatA vaha prakAza-puMja hai, jisameM hama cAroM ora se dekha sakate haiN| bhagavAn mahAvIra ne kahA, 'nirmalatA use prApta hotI hai, jo Rju hotA hai|' kapaTI manuSya kA mana kabhI nirmala nahIM hotaa| bacce kA mana sarala hotA hai, isalie usake prati sabakA sneha hotA hai| hama jaise-jaise bar3e banate haiM, samajhadAra banate haiM, vaise-vaise hamAre mana para AvaraNa Ate rahate haiN| AvaraNa ajJAna kA hotA hai| AvaraNa sandeha kA hotA hai| AvaraNa mAyA kA hotA hai| hama dUsare vyakti ko jAnane kA yatna nahIM karate, isalie hamArA mana usake prati sarala nahIM hotaa| hama dUsare vyakti ke prati vizvAsa nahIM karate, isalie usake prati hamArA mana sarala nahIM hotaa| hama dUsare vyakti se anucita lAbha uThAnA cAhate haiM, isalie usake prati hamArA mana sarala nahIM hotaa| yadi isa duniyA meM ajJAna, sandeha aura kapaTa nahIM hotA to manuSya-manuSya ke bIca prema kI dhArA bhtii| manuSya-manuSya ke bIca koI dUrI nahIM hotii| eka manuSya dUsare manuSya se vibhakta nahIM hotaa| eka saMskRta kavi ne kahA- sandhatte saralA sUcI, vakrA chedAya kartarI'-sUI sarala hotI hai, isalie jor3atI hai, do ko eka karatI hai aura kaiMcI Ter3hI hotI hai, isalie vaha kATatI hai, eka ko do karatI hai| saralatA manoM ko sAMdhatI hai| mAyA kaiMcI kA kAma karatI hai, manoM ke Tukar3e-Tukar3e kara DAlatI hai| nItizAstriyoM ne kahA- manuSya ko bahuta sarala nahIM honA caahie| dekho, jo vRkSa bahuta sarala-sIdhe hote haiM, ve kATa die jAte haiM aura jo Ter3he hote haiM, ve nahIM kATe jaate|' isa nIti-vAkya ne mAnavIya hRdaya meM pracalita sahaja dIpa ko bujhAne kA kAma kiyA hai| maiM Apase pUchanA cAhatA hUM, kyA Apa Ter3he zarIra vAle manuSya ko pasanda karate haiN| kyA Apa Ter3hI bAta kahane vAle kA vizvAsa karate haiM ? kyA apane sAtha kuTila vyavahAra karane vAle ko Apa pasanda karate haiN| kyA mana meM kuTilatA rakhane vAle ko Apa pasanda karate Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RjutA anuprekSA 193 haiN| ina saba praznoM kA uttara nakAra kI bhASA meM hogA arthAt Apa unheM pasanda nahIM krte| taba yaha kaise mAnA jAe ki hameM bahuta sarala nahIM honA cAhie ? yadi hara AdamI kA mana khulI pothI jaisA hotA to manuSya manuSya se DaratA hI nahIM / Aja eka AdamI dUsare AdamI se isIlie DaratA hai ki usake mana meM chipAva hai, ghumAva hai, aspaSTatA hai aura andhakAra hai / hama bhole na hoM-sAmane kI sthiti kA pratibimba tene kI svacchatA se vaMcita na hoM / hama mAyAvI bhI na hoM apane mana kI kaluSatA se sAmane vAle ke mana ko kaluSita karane kI dakSatA se sampanna na hoN| hama sarala hoM - vAtAvaraNa ke prati sajaga hoM, kintu dUsaroM ke prati mana meM malina bhAva na ho / jisakA mana sarala hotA hai, vaha dUsaroM se ThagA nahIM jaataa| ThagA vahI jAtA hai, jisake apane mana meM maila hotA hai T eka bur3hiyA jA rahI thii| sira para gaTharI thii| usI rAste se eka yuvaka jA rahA thaa| usake mana meM karuNA kA bhAva aayaa| usane bur3hiyA se kahA, 'dAdI ! kucha dera ke lie gaTharI mujhe de do| tumheM thor3A-sA vizrAma mila jaaegaa|' bur3hiyA ne usakA bhAva dekhA aura gaTharI use de dii| thor3I dera bAda bur3hiyA ne gaTharI phira le lii| yuvaka kA mana badala gayA / usane socA- gaTharI mere pAsa thii| use lekara maiM bhAga jAtA to bur3hiyA merA kyA karatI ? yuvaka ne phira gaTharI mAMgI / bur3hiyA ne vaha nahIM dI / usane phira Agraha kiyA to bur3hiyA ne kahA, 'aba nahIM duuNgii|' usane pUchA, 'dAdI ! aba kyoM nahIM dogI?' bur3hiyA bolI- 'beTA ! jo tujhe kaha gayA, vaha mujhe bhI kaha gayA / ' saralatA mana kA vaha prakAza hai, jisameM koI bhI vastu aspaSTa nahIM rahatI hai / mAyA mana kA andhakAra hai, jisameM AdamI bhaTakatA hai, bhaTakatA hai aura bhaTakatA hI rahatA hai / Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saha-astitva anuprekSA sAmaMjasya ke dvArA vicAra-bheda rahate hue bhI vicAra-bheda se utpanna hone vAle saMgharSa ko miTAyA jA sakatA hai, vicAra-bheda se uThane vAle sphuliMgoM ko zAMta kiyA jA sakatA hai| aneka vyakti raheM, aneka vicAra rheN| aura unake rahate hue bhI vicAroM kI TakarAhaTa na ho, sphuliMga na uchaleM, saMgharSa na ho-yaha sambhava ho sakatA hai| isa darzana ke AdhAra para mahAvIra ne eka sUtra diyA-saha-astitva kaa| isakA tAtparya hai ki virodhI vyaktiyoM, virodhI vicAroM aura virodhI dharmoM kA saha-astitva ho sakatA hai| ve eka sAtha raha sakate haiN| sAmAnya dhAraNA yaha hai ki do virodhI dharma eka sAtha nahIM raha skte| bhagavAn mahAvIra ne kahA, 'do virodhI dharma eka sAtha raha sakate haiN|' dAzInaka bhASA meM nitya-anitya sAmAnya-vizeSa-ye eka sAtha rahate haiN| nitya-anitya kA aura anitya nitya kA virodhI hai, sAmAnya vizeSa kA aura vizeSa sAmAnya kA virodhI hai, para eka sAtha rahate haiN| asti aura nAsti, honA aura na honA-donoM sAtha-sAtha rahate haiN| donoM virodhI haiM, para unakA saha-astitva hai| jahAM asti aura nAsti, nitya aura anitya, sAmAnya aura vizeSa-inakA saha-astitva pratipAdita kiyA gayA, vahAM samajhAyA gayA ki jinheM hama virodhI mAnate haiM, ve vastuta: virodhI nahIM haiN| isa jagat meM eka bhI tattva aisA nahIM hai, jise hama kaha sakeM ki yaha isakA sarvathA virodhI hai yA sarvathA avirodhI hai| jise hama virodhI mAnate haiM, vaha avirodhI bhI hai| jise hama avirodhI mAnate haiM, vaha virodhI bhI hai| donoM dharma eka sAtha calate haiN| donoM kA saha-astitva hai| vyavahAra ke dharAtala para unhoMne saha-astitva kA pratipAdana kiyA aura kahA, 'eka sAtha rahA jA sakatA hai|' hama jAnate haiM ki jahAM sardI hai, vahAM garmI nahIM hai aura jahAM garmI hai vahAM sardI nahIM hai, kintu yaha sacAI nahIM hai| sardI aura garmI meM mAtra DigrI kA aMtara hai, mAtrA kA bheda hai| jaba zarIra kA tApamAna 98 DigrI hotA hai, taba hama kaha dete haiM ki tApamAna sAmAnya hai, jvara nahIM hai| jaba vaha bar3hakara sau DigrI ho jAtA hai, taba hama kaha dete haiM ki jvara ho gyaa| garama-ThaMDA, acchA-burA-ye saba hamArI apekSAeM haiM aura isakA nirNaya sApekSatA ke AdhAra para hI hotA hai| yadi hama sApekSatA ko na dekheM aura nirapekSa vicAra kareM to kisI ko garama yA ThaMDA, acchA yA burA nahIM Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saha-astitva anuprekSA kaha sakate / saba eka apekSA se jur3e hue haiM / aura usa apekSA ke AdhAra para hama ye sAre vizleSaNa karate haiM aura kahate haiM- yaha garama hai, yaha ThaNDA hai / yaha burA hai, yaha acchA hai| agni ko ThaNDA bhI kahA jA sakatA hai aura barpha ko garama bhI kahA jA sakatA hai| ye jitane sApekSa dharma haiM, unheM hama kisI eka dRSTikoNa se nahIM dekha sakate / mahAvIra ne kahA, 'sApekSatA ke binA hama satya kA pratipAdana nahIM kara skte| jahAM sApekSatA se hama satya kA pratipAdana karate haiM, usakA phalita hogA saha-astitva / ' saha-astitva aura samanvaya vartamAna meM rAjanIti ke maMca se saha-astitva kI dhvani mukhara huI hai / saMyukta rASTrasaMgha jaise aMtarrASTrIya maMca se saha-astitva kI carcA sunAI detI hai / kintu yadi hama yaha jAnanA cAheM ki isa siddhAMta kA pratipAdana sabase pahale kisane kiyA to bhagavAn mahAvIra kA nAma sabase pahale smRti - paTala para ubharegA / saha-astitva kA vistAra ke sAtha yadi kahIM pratipAdana milatA hai to vaha syAdvAda meM, anekAMtavAda meM, sApekSavAda meM / sabase acchA mArga hai- sahana karanA, samanvaya karanA aura saha-astitva kI cetanA ko vikasita karanA / AdamI bhinnatA se kaba taka lar3egA ? kaba taka saMgharSa karatA rahegA ? lar3AI kA kabhI kahIM aMta nahIM hotaa| aMta taba hotA hai jaba manuSya jAti hI samApta ho jAtI hai| lar3ate-lar3ate saba samApta ho jAyeMge taba lar3AI svataH banda ho jaayegii| kintu yaha samasyA kA samAdhAna nahIM hai| yadi manuSya jAti ko jInA hai, jIvita rahanA hai to use koI vikalpa DhUMDhanA par3egA, mArga nikAlanA hogA / vaha vikalpa aura mArga hai-saha-astitva aura samanvaya kI cetanA kA vikaas| isake vikAsa ke dvArA hI asahiSNutA kI bhAvanA ko miTAyA jA sakatA hai| I paMDita neharU ne eka rASTra aura dUsare rASTra ke bIca saha-astitva kI bAta para bala diyA thaa| Aja hama usa bAta kI carcA na kreN| para kyA pArivArika jIvana meM saha-astitva Avazyaka nahIM hai ? parivAra meM saha-astitva atyanta apekSita hai / tabhI zAMta sahavAsa raha sakatA hai, anyathA nhiiN| zAMta sahavAsa jIvana kI sabase bar3I saphalatA hai| sAtha meM rahanA aura premapUrvaka rahanA bahuta bar3I bAta hai| bahuta adhika prema ho aura ve yadi kucha kAla taka sAtha meM raha jAeM to prema TUTate derI nahIM lgtii| do ko sAtha meM - 195 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 amUrta cintana rakhakara dekha lo ki unakA ghaniSTha prema kaise khaMDa-khaMDa hokara bikhara jAtA hai| jaba taka sAtha nahIM raha leM taba taka ghaniSThatA banI rahatI hai| sAtha rahe ki ghaniSThatA ttuuttii| sAtha rahakara ghaniSTha prema banAe rakhanA, lambe samaya taka banAe rakhanA eka bahuta bar3I upalabdhi hai| kyoMki AdamI paga-paga para TakarA jAtA hai| yaha TakarAva sthArtha ke kAraNa, mAnyatAoM ke kAraNa, dhAraNAoM ke kAraNa hotA hai| usa sthiti meM saha-astitva aura samanvaya kI cetanA se hI vaha tanAva yA TakarAva samApta ho sakatA hai| jIvana jIne kA kalA hai khiMcAva aura DhIla kA samanvaya / saha-astitva ke lie donoM jarUrI haiN| khiMcAva ke sAtha DhIla dene kI kalA bhI hama jaaneN| eka tathya bahuta spaSTa hai ki jahAM bheda hotA hai, tanAva hotA hai vahAM virodha kI sthiti paidA ho jAtI hai| yaha kyoM hotA hai ? nikaTa kI riztedArI meM bhI yaha apavAda nahIM hai| jahAM bheda rekhA AyI ki cetanA badala gii| cetanA kA parivartana kyoM hotA hai ? . jaba AdamI samanvaya kI cetanA se samAdhAna khojatA hai| to kaThina kArya bhI sarala bana jAtA hai| pratyeka samasyA kA samAdhAna ho sakatA hai| samasyA hai to samAdhAna bhI hai| aisI eka bhI samasyA nahIM hai jisakA samAdhAna na ho| jahAM samanvaya kI cetanA kA vikAsa hotA hai, jahAM sApekSatA kI cetanA jAgRta hotI hai, vahAM kucha bhI asambhava nahIM hotaa| eka aMgulI ko dUsarI aMgulI kI apekSA rahatI hai| virodha kahAM nahIM hai| hama hAtha ko dekheN| cAra aMguliyAM aura aMgUThA virodhI haiN| donoM bhinna dizAoM meM haiN| pUrI mAnava-jAti kA vikAsa isa virodha ke AdhAra para huA hai| yadi aMgUThA aMguliyoM kI samarekhA meM hotA to manuSya-jAti kA vikAsa kabhI nahIM hotA, saMskRti aura sabhyatA kA vikAsa kabhI nahIM hotaa| sabhyatA aura saMskRti kA vikAsa isI virodha ke kAraNa huA hai| aMgUThA aMguliyoM kI virodhI dizA meM hai, isalie lipi kA, citrakAritA kA aura zilpa kA vikAsa huA hai| donoM kI bhinna dizAgAmitA ne vikAsa meM yoga diyA hai| inameM bhinnatA hai, para hama samanvaya karanA jAnate haiM, isalie koI TakarAva nahIM hotaa| aMgUThA bhI nahIM lar3atA aura aMguliyAM bhI nahIM ldd'tiiN| AvazyakatAvaza donoM sAmaMjasya sthApita kara lete haiN| likhanA hai to aMgulI mila jAtI hai aMgUThe se| koI kArya karanA hai to donoM paraspara mila jAte haiN| prazna hotA hai ki samanvaya kI cetanA kA vikAsa kaise hotA hai ? jo vyakti apane svArtha, mAnyatA aura asahiSNutA-ina tInoM vRttiyoM para zAsana karatA hai, usameM samanvaya kA vikAsa hotA hai| jisa vyakti meM Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saha-astitva anuprekSA 197 svArtha kI prabalatA hai, jisameM mAnyatA kA Agraha hai aura jo asahiSNu hai, vaha samanvaya kI cetanA ko jAgRta nahIM kara sktaa| svArtha kA bhI samIkaraNa karanA hotA hai| purAne samaya meM sAmpradAyika saMgharSa aura jAtIya saMgharSa-ye do saMgharSa the| Aja tIsarA saMgharSa aura sAmane AyA hai| vaha hai-varga saMgharSa-isakA janma Aja kI rAjanIti se huA hai| yaha varga-saMgharSa bhI taba taka nahIM miTa sakatA, jaba taka svArtha kA samIkaraNa nahIM hotaa| Aja eka varga ke svArtha dUsare varga ke svArthoM se TakarAte haiN| mila-mAlikoM kA svArtha majadUroM se TakarAtA hai| saMpanna vyakti ke svArtha garIba AdamI se TakarAte haiN| yaha TakarAva isalie hai ki svArtha kA samIkaraNa nahIM hotaa| . ____ eka ghaTanA hai| kumhAra ke do lar3akiyAM thiiN| eka kisAna ke yahAM byAhI thI aura dUsarI kA vivAha eka kumhAra ke yahAM huA thaa| eka dina pitA putriyoM se milane gyaa| kisAna ke yahAM vivAhita beTI ne kahA-pitAjI! bar3I musIbata hai| kheta bo die haiN| barasAta nahIM A rahI hai| AkAza meM bAdala haiM hI nhiiN| sArA zrama naSTa ho jaaegaa| Apa prArthanA kareM ki barasAta A jaae| pitA dUsarI beTI ke yahAM gyaa| usane kahA-pitAjI ! sAre bhAMDa Ave meM paka rahe haiN| kahIM barasAta na A jaae| pitA kI samasyA thI ki vaha kisake kalyANa kI kAmanA kre| - pitA kisAna ke yahAM byAhI putrI ke pAsa jAkara bolA--'eka kAma krnaa| varSA A jAe, khetI acchI ho to AdhA hissA apanI bahina ko de denaa|' usane svIkAra kara liyaa| phira pitA kumhAra ke yahAM byAhI putrI ke pAsa jAkara bolA-varSA na Ae, khetI na ho, AMvA ThIka pake to AdhA hissA apanI bahina ko de denaa| usane svIkAra kara diyaa| yaha samIkaraNa hone para donoM prasanna ho giiN| mahArAja jayasiMha aura siddharAjya-ye do gujarAta ke prasiddha zAsaka hue haiN| ye samanvayavAdI the| AcArya hemacandra unake gurutulya the| eka bAra mahArAja siddharAja zivamaMdira meM ge| AcArya hemacandra sAtha the| vahAM kisI vyakti ne kahA ki AcArya hemacandra Apake sAtha to haiM para ye ziva kI stuti nahIM krte| mahArAja ne pUchA-AcAryavara ! kyA Apa ziva kI stuti kara sakate haiM ? unhoMne kahA-kyoM nahIM kara sakatA ? kara sakatA huuN| unhoMne tatkAla mahAdeva para cavAlIsa zloka khe| prathama zloka meM unhoMne kahA 'bhavabIjAMkurajananA, rAgAdyA: kSayamupAgatA: yasya / brahmA vA viSNurvA, haro jino vA namastasmai / / ' Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amUrta cintana __ mujhe nAma se koI moha nahIM hai| mujhe AkAra se koI moha nahIM hai| jisa AtmA ke bhava-bIja ke utpAdaka rAga-dveSa samApta ho cuke haiM, kSINa ho cuke haiM, phira cAhe vaha brahmA ho, viSNu ho, mahAdeva ho yA jina ho, una sabako merA nmskaar| .. bAta sArI samanvaya meM badala gii| yaha hamArI samanvaya kI cetanA jaage| hama bheda meM se abheda khoja sakeM, virodha meM avirodha ko khoja sakeM aura samanvaya ke dvArA TakarAva kI sthiti ko TAla sakeM, saha-astitva aura samanvaya kA vikAsa kara sakeM to samAja sundara hogA, svasthya hogA aura hamArA sAmAjika svAsthya vikasita hogaa| isake binA sAmAjika svAsthya kI kalpanA nahIM kI jA sktii| jo loga prazAsana meM jAne vAle haiM, prazAsana ke kSetra meM jinheM kAma karanA hai unake lie bahuta Avazyaka hai ki ve saha-astitva aura samanvaya kI cetanA ko jAgRta karane kA abhyAsa kreN| pakSa aura pratipakSa pratyeka padArtha apane virodhI padArtha se jur3A huA hai| vaijJAnikoM ne pratikaNa ko khojane ke lie sUkSma upakaraNoM kA prayoga kiyaa| aisA sUkSma yaMtra banAyA gayA jo eka sekaNDa ke pandrahaveM araba hisse meM hone vAle parivartana ko pakar3a le| taba unheM pratikaNa kA patA claa| Aja yaha siddhAMta pratiSThApita ho cukA hai ki pratikaNa ke binA kaNa kA astitva nahIM ho sktaa| donoM kA honA anivArya hai| anekAMta kA mUla AdhAra hai-virodhI ke astitva kI svIkRti, pratipakSa kI sviikRti| isa svIkRti se hI anekAMta kA vikAsa hotA hai| anekAMta kahatA hai-satya ko eka dRSTi se mata dekho| satya ko astitva kI dRSTi se dekhate ho to sAtha-sAtha use nAstika kI dRSTi se bhI dekho| svIkRti ke sAtha asvIkRti-donoM sAtha-sAtha calanI caahie| eka se kAma nahIM cltaa| saha-astitva kI khoja . yaha saMsAra hI aisA hai| pratyeka vyakti cAhatA hai ki vaha jaisA bolatA hai, saba vaise hI boleN| vaha jaisA calatA hai. saba vaise hI cleN| vaha jaise kapar3e pahanatA hai, saba vaise hI kapar3e phneN| vaha jaisA AcaraNa yA vyavahAra karatA hai, saba vaisA hI AcaraNa yA vyavahAra kreN| yaha cAha sabakI hotI hai| para aisA hotA nhiiN| virodhI ruciyAM haiN| virodhI prakRtiyAM aura virodhI vicAra haiN| virodhI svabhAva aura virodhI AdateM haiN| inhIM kA pariNAma hai-Takkara, saMgharSa Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saha-astitva anuprekSA 199 aura ldd'aaiyaaN| pahale ye bIja ke rUpa meM paidA hote haiN| bar3hate-bar3hate mahAyuddha kA rUpa dhAraNa kara lete haiN| eka-do vyaktiyoM kA jhagar3A vizvayuddha bana jAtA hai / mahAyuddha koI bar3I bAta ke lie nahIM hotA / usakA mUla choTA hotA hai / kAraNa bahuta hI sUkSma hotA hai| mahAyuddha kA koI bar3A kAraNa nahIM milegA / choTe-choTe kAraNoM ke lie hI mahAyuddha lar3e gae haiN| thor3I-sI bhUmi ke lie mahAyuddha hue haiM / patnI ko chur3Ane ke lie mahAyuddha hue haiM / halake se tiraskAra ke lie mahAyuddha hue haiN| kyA yaha saMsAra lar3ane ke lie hI hai ? kyA manuSya sadA lar3atA hI rhegaa| kyA vaha apanI ruci aura vicAroM ko dUsaroM para thopatA hI rahegA kyA isake atirikta koI tIsarA rAstA bhI hai ? kyA aisA mArga bhI hai ki hama virodhoM ke bIca meM rahate hue bhI avirodha kA jIvana jI sakeM? aneka bhedoM ke bIca rahate hue bhI abheda kA jIvana jI sakeM? yaha prazna ubharatA hai| anekAnta ne isa prazna ko samAhita karane ke lie mArga kI khoja kii| vaha mArga hai saha-astitva / saha-astitva : prakRti kA niyama Aja rAjanIti kSetra meM saha astitva para bahuta bala diyA jAtA hai / ko-egjisTensa kA siddhAMta mahattvapUrNa mAnA jAtA hai| jIvana kI vibhinna praNAliyoM meM saha-astitva jarUrI hai| eka samAjavAdI vicAradhArA hai / dUsarI pUMjIvAdI vicAradhArA hai| eka lokataMtra kI praNAlI hai to dUsarI eka taMtra kI praNAlI hai| donoM prakAra kI vicAradhArAeM, donoM prakAra kA praNAliyAM Aja saMsAra meM pracalita haiN| donoM virodhI haiM / aisI sthiti meM honA to yaha cAhie ki yA to samAjavAda rahe yA pUMjIvAda, yA to lokataMtra rahe yA ekataMtra / donoM nahIM raha sakate, kyoMki donoM eka-dUsare ke virodhI haiN| yA tuma rahoge yA maiM rhuuNgaa| donoM sAtha nahIM raha sakate / yadi isa bhASA meM socA jAe ki yA samAjavAda rahegA yA pUMjIvAda rahegA, yA to lokataMtra rahegA yA ekataMtra rahegA, taba yuddha ke sivAya duniyA meM koI vikalpa zeSa nahIM rhegaa| jaba yaha anubhava kiyA gayA ki yuddha sabase bar3A zatru hai aura yaha manuSya jAti ko apAra saMkaTa meM DAlane vAlA hai, taba usako TAlane kI bAta utthii| yadi virodhI ko samApta karane kI nIti para caleM taba yuddha ko TAlane kI bAta AtI hI nhiiN| to phira eka vikalpa nikAlanA pdd'aa| rAjanIti ke maMca para yaha ghoSaNA kI gaI ki sabakA saha-astitva honA caahie| donoM raha sakate haiM, donoM jI sakate haiN| donoM ko jIne kA adhikAra prApta hai| isa saha-astitva kI nIti ke AdhAra para Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 amUrta cintana rASTra-saMgha jaise saMgaThanoM meM jahAM samAjavAdI saMgaThana kA pratinidhitva hotA hai to vahAM pUMjIvAdI saMgaThana kA bhI pratinidhitva hotA hai| jahAM lokataMtra praNAlI kA pratinidhitva hai to vahAM ekataMtra kA bhI pratinidhitva hai| saha-astitva kI ghoSaNA rAjanIti ke kSetra meM naI hai, kiMtu prAkRtika niyamoM ke AdhAra para yaha bahuta prAcIna hai| yaha koI nayI bAta nahIM hai| bananA aura bigar3anA, bananA aura bigar3anA-yaha purAnA krama hai| hamAre zarIra meM kharaboM kozikAeM haiN| prati sekaNDa pAMca karor3a kozikAyeM naSTa hotI haiM aura pAMca karor3a kozikAeM utpanna hotI haiN| yaha saha-astitva banA rahatA hai| janamanA aura mrnaa| paidA honA aura naSTa honaa| kozikAyeM naSTa na hoM to zarIra murdA bana jAtA hai| kozikAyeM paidA na hoM to zarIra TUTa jAtA hai| donoM cAlU rahate haiM taba zarIra TikatA hai| jInA aura maranA ye donoM virodhI haiM, kiMtu donoM sAtha-sAtha rahate haiM, sAtha-sAtha calate haiN| jisa kSaNa meM AdamI jItA hai, usI kSaNa meM AdamI maratA hai aura jisa kSaNa meM AdamI maratA hai, usI kSaNa meM AdamI jItA hai| jIvana aura maraNa kI ye virodhI ghaTanAyeM sAtha-sAtha calatI haiN| koI usameM kAlakrama nahIM hai ki amuka kSaNa meM AdamI jItA hai aura amuka kSaNa meM AdamI maratA hai| jInA aura maranA sAtha-sAtha calatA hai| jo jIne kA kSaNa hai, vahI marane kA kSaNa hai aura jo marane kA kSaNa hai vahI jIne kA kSaNa hai| donoM ko alaga-alaga nahIM kiyA jA sktaa| parasparopagraho jIvAnAm ___yadi hama isa sahAvasthAna ke niyama ko samajha lete haiM to phira saMgharSa ke lie koI avakAza nahIM rhtaa| tAtparya sUtra kA eka mahattpUrNa sUtra hai-'parasparopagraho jIvAnAm'-paraspara meM eka-dUsare kA sahArA-yaha prakRti kA niyama hai, yaha jIva sRSTi kA aTala niyama hai| eka dUsare kA sahArA milatA hai, isameM koI virodha nahIM hai| virodha isalie panapA ki saha-astitva ke niyama ko bhulA diyA gyaa| virodhI yugala sAtha raha sakate haiM-yaha niyama jaba AMkhoM se ojhala ho jAtA hai, taba virodha panapatA hai| vyakti eka hI koNa se dekha pAtA hai| samAjazAstriyoM ne yaha ghoSaNA kI ki jIvana ke lie saMgharSa anivArya hai, kyoMki unhoMne virodhI yugaloM ke sahAvasthAna tathA pratipakSa ke siddhAMta ko nahIM smjhaa| jinhoMne saha-astitva aura virodhI yugaloM ke siddhAMta ko samajhA unheM anekAMta kI dRSTi kA hArda prApta huaa| unhoMne zAzvata ghoSaNA kI ki Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saha-astitva anuprekSA 201 pratyeka pANI dUsare ke lie Alambana banatA hai, sahArA hai| eka padArtha dUsare padArtha ke lie Alambana banatA hai| saMgharSa prakRti kA niyama nahIM hai| vaha AropaNa hai| - mahAvIra ne kaivalya prApta kara jisa dharma kA pratipAdana kiyA usakI AtmA hai-smtaa| unake dharma kI utpatti samatA se hotI hai aura usakI niSpatti bhI samatA se hotI hai| ahiMsA, aparigraha, saha-astitva, samanvaya, sApekSatA aura anekAMta-ye saba usI samatA ke aMga haiN| mahAvIra kI ahiMsA meM viSamatA ke lie koI sthAna nahIM hai| DhAI hajAra varSa pahale kucha loga dhana ke AdhAra para bar3e-choTe mAne jAte the| kucha loga jAtIyatA ke AdhAra para bar3e-choTe mAne jAte the| kucha loga zAstrIya jJAna ke AdhAra para bar3e-choTe mAne jAte the| kintu mahAvIra ne ina mAnyatAoM ko avAstavika batalAyA aura unhoMne kahA-'manuSya meM maulika ekatA hai, samatA hai| use ina kAlpanika mUlyoM dvArA vikhaMDita nahIM karanA caahie| bar3A vaha nahIM hai, jo dhanI hai| bar3A vaha hai jisameM tyAgane kI kSamatA hai| bar3A vaha nahIM hai, jo tathAkathita uccakula meM janmA hai| bar3A vaha hai jo saccaritra hai| bar3A vaha nahIM hai jo zAstroM kA paMDita hai| bar3A vaha hai jo saMyamI hai| bar3appana aura chuTapana, ye sApekSa mUlya haiN| sacAI yaha hai ki sahI artha meM bar3A vaha hai jisameM tyAga kI zakti, saccaritratA aura saMyama hai|' mahAvIra ke samatA ke siddhAMta ne bhAratIya mAnasa ko bahuta prabhAvita kiyaa| DhAI hajAra varSa ke bAda vaha prabhAva bar3hA hai, usameM koI kamI nahIM AyI hai| Aja kA manuSya samatA ke siddhAMta ko jitanA mUlya detA hai, utanA DhAI hajAra varSa pahale kA manuSya nahIM detA thaa| yaha siddhAMta zAzvata siddhAMta hai| jo zAzvata hotA hai usameM yugIna hone kI kSamatA hotI hai| mahAvIra ne DhAI hajAra varSa pahale jina siddhAMtoM kA pratipAdana kiyA, ve siddhAMta vartamAna yuga ke lie bhI bahuta maulika aura upayogI haiN| mahAvIra kI ahiMsA kA mukhya AdhAra hai-sh-astitv| inake anusAra paraspara virodhI pratIta hone vAle tattva sAtha raha sakate haiN| Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anAsakti anuprekSA bhagavAn mahAvIra ne kahA hai-indriyoM ke viSaya kSaNamAtra sukha dete haiN| usakA pariNAma du:khakara aura lambA hotA hai| eka ghaTanA tatkAla ghaTa jAtI hai, para usakA pariNAma dIrghakAla taka bhoganA par3atA hai| kisI vyakti ne koI vastu khaaii| usakA svAda jIbha para AdhA yA eka minaTa taka rahatA hai| kisI kA svAda 4-5 minaTa bhI Tika jAtA hai, parantu usI vastu kA pariNAma varSoM taka bhoganA par3a sakatA hai| pariNAma ko jAnate haiM, phira aisA kyoM karate haiM? jAnate hue bhI mohavaza aisA kara lete haiN| mahAbhArata meM kahA hai-dharma ko jAnate haiM phira bhI usameM pravRtti nahIM hotii| adharma ko jAnate haiM lekina vaha chor3A nahIM jaataa| adhika khAne ke duSpariNAma ko bhogatA huA bhI vyakti mohavaza manojJa padArtha nahIM chor3a sktaa| loga viSaya-bhoga ke pariNAmoM ko jAnate hue bhI apanI zakti aura vIrya kI surakSA nahIM kara paate| yUnAnI dArzanika sukarAta se kisI ne pUchA-puruSa ko apane jIvana meM sambhoga kitanI bAra karanA cAhie? sukarAta ne uttara diyA-jIvana meM eka baar| itanA sambhava na ho to varSa meM eka bAra / yaha bhI saMbhava na ho to mahIne meM eka baar| yaha bhI sambhava na ho to dina meM eka baar| yaha bhI saMbhava na ho to sira para kaphana rakha lo phira cAhe jitanI bAra kro| AvazyakatA pUrti kI bAta sadA rahatI hai, para yathArtha ke prati gAr3ha Asakti nahIM hotii| AvazyakatA pUrti eka bAta hai aura Asakti dUsarI bAta hai| apane jIvana kI anivArya AvazyakatA ko pUrI karanA yaha to anivAryatA hai, kintu padArthoM ke prati Asakta ho jAnA anivAryatA nahIM hai| yaha to svayaM kA hI vyAmoha hai| jo zAMti aura saMvega kA anubhava kara cukA hai vaha kahIM Asakta nahIM hogaa| vaha mArga meM kabhI Asakta nahIM hogaa| vaha maMjila taka pahuMcegA kiMtu patha meM kahIM Asakta nahIM hogaa| vaha mAnegA ki mArga mAtra calane ke lie hai| usameM Asakta hone jaisI bAta nahIM hai| svIkAra nahIM kiyaa| unhoMne kahA-- 'vizvAmitraparAzaraprabhRtayo tAtAmbuparNAzanAH, te'pi strImukhapaMkajaM sulalitaM dRSTaiva mohaM gatAH / zAlyannaM saghRtaM payodadhiyutaM ye bhuJjate mAnavAsteSAmindriyanigraho yadi bhaved vindhyastaret sAgaram / / ' Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anAsakti anuprekSA 203 vizvAmitra, parAzara Adi RSi havA, patte aura pAnI khAte the / ve bhI strI ke sulalita mukha ko dekhakara bhraSTa ho ge| jo AdamI ghI sahita AhAra kare, dUdha-dahI khAe aura indriyoM kA nigraha bhI rakhe, kitanA bar3A Azcarya hai / yadi aisA hotA hai to mAna lenA cAhie ki vindhya parvata sAgara meM taira rahA hai / patte - pAnI khAne vAle vizvAmitra aura parAzara moha meM phaMsa gae aura vezyA ke ghara rahane vAle brahmacArI rahe, yaha bAta samajha meM nahIM aatii| eka bAra sannATA sA chA gyaa| AcArya hemacandra ne sthiti ko par3hA to lagA vAtAvaraNa hAtha se jA rahA hai| taba ve bole 'siMho balI dviradazUkaramAMsabhojI, saMvatsareNa ratimeti kilaikavAram / pArApata: kharazilAkaNabhojano'pi kAmI bhavatyanudinaM vada kotra dratuH / siMha mAMsa khAtA hai, phira bhI vaha varSa meM eka bAra bhoga karatA hai / kabUtara dAne cugatA hai aura kaMkara cugatA hai phira bhI pratidina bhoga karatA rahatA hai / isakA hetu kyA hai ? bhojana hI isakA hetu ho nahIM sakatA 1 AcArya ke yaha kahate hI sArA vAtAvaraNa badala gayA / saba kahane lage- AcArya ne ThIka kahA hai / mUla srota mana kI Asakti hai / Asakti aura anAsakti ke AdhAra para hI pariNati hotI hai / anAsaktiyoga duHkha kI ghaTanAeM ghaTatI haiM, unheM koI roka nahIM sakatA / bhUkaMpa AtA hai, tUphAna AtA hai, samudrI bavaMDara AtA hai - inheM koI roka nahIM sakatA / ulkApAta hotA hai, use koI roka nahIM sktaa| bImAriyAM aura prAkRtika prakopa kI ghaTanAeM ghaTita hotI haiM, unheM koI roka nahIM sakatA / kintu manuSya eka kAma kara sakatA hai| vaha ina avazyambhAvI prakopoM se hone vAle duHkhada saMvedanoM se apane Apako bacA sakatA hai / ye ghaTanAeM mana aura mastiSka ko bojhila banA detI haiM aura jIte-jI marane kI sthiti meM lA detI haiM / inase bacA jA sakatA hai| ghaTanA ghaTita hogI, parantu vyakti inake sAtha nahIM jur3egA / vaha jur3egA to itanA hI ki ghaTanA ghaTI hai aura usakA jJAna hai / isase adhika ghaTanA ke sAtha koI samparka nahIM hogA / ghaTanA cetana mana taka phuNcegii| vaha avacetana mana ko sparza bhI nahIM kara paaegii| cetana mana para ghaTanA kA pratibimba par3egA, avacetana mana para nhiiN| vahAM usakI pratikriyA bhI nahIM Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 amUrta cintana hogii| samAdhi kA sUtra hai-'maiM du:kha bhogane ke lie nahIM janmA huuN|' yaha bahuta hI mahattvapUrNa hai| isase du:kha ke saMvedana samApta ho jAte haiN| sambandhoM, samparkoM aura padArthoM se hone vAle sAre du:kha apane Apa miTa jAte haiN| yahI hai anAsakti yog| anAsakti kA artha hai-padArtha ke sAtha jur3I huI cetanA kA chUTa jAnA, usake ghanatva kA tanUkaraNa ho jAnA, padArtha ke sAtha cetanA kA samparka kama ho jaanaa| jaba yaha hotA hai taba samUce jIvana meM cetanA vyApta ho jAtI hai aura Asakti kI chAyA dUra ho jAtI hai| kaise dekheM ? ' kaise dekheM ?-yaha bahuta hI mahattva kA prazna hai| dekhanA jitanA mahattvapUrNa hai, usase adhika mahattvapUrNa hai-kaise dekheM ? isakA sIdhA uttara hogA ki AMkhoM se dekheN| yaha to ThIka hai| AMkhoM se dekhanA hai, kintu kevala AMkhoM se dekhanA hI paryApta nahIM hogaa| AMkhoM se dekhane se pahale, jo kucha anivArya zarte haiM dekhane kI, unheM samajhanA hogaa| pahalI zarta hai ki anAsakta bhAva se dekheM, taTastha bhAva se dekheM, rAga-dveSa rahita cetanA se dekheN| yadi Asakti hai to ThIka dikhAI nahIM degaa| AMkha dekhegI para yathArtha nahIM dikhegA, kucha aura hI najara aaegaa| eka rasika AdamI ne strI kA gola ceharA dekhaa| use vaha cAMda-sA pratIta huaa| bhUkhe AdamI ne strI kA gola ceharA dekhaa| use vaha roTI-sA pratIta huaa| eka ke sAtha kAmAsakti jur3I hai, eka ke sAtha padArthAsakti jur3I huI hai| aba strI kA muMha cAMda kaise ho sakatA hai ? vaha roTI kaise ho sakatA ina AMkhoM se dekhate haiM, para jo hai vaha dikhAI nahIM detaa| usake sAtha jo hamArI Asakti jur3I hotI hai, vaha dikhAI dene laga jAtI hai| bahuta bAra asundara bhI sundara dikhAI detA hai aura sundara bhI asundara dikhAI detA hai| jisake sAtha Asakti jur3I hotI hai vaha asundara bhI sundara pratIta hotA hai| jisake sAtha ghRNA jur3I huI hai, tiraskAra kA bhAva jur3A huA hai, vaha sundara bhI asundara dikhAI degA / AMkheM becArI yathArtha ko kahAM dekha pAtI haiN| AMkhoM para AvaraNa par3A hai| Asakti kA, rAga-dveSa kA, priyatA-apriyatA kaa| jaba taka yaha AvaraNa dUra nahIM hotA, Asakti nahIM miTatI, rAga-dveSa nahIM miTatA, priyatA aura apriyatA kA bhAva naSTa nahIM hotA, taba taka AMkheM yathArtha ko nahIM dekha paatiiN| jo hai use usI rUpa meM dekha nahIM paatiiN| AdamI acchA hai| vaha hameM barA dikhAI detA hai, hama use burA mAna lete haiN| kyoMki acchA mAnane Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anAsakti anuprekSA 205 aura burA mAnane ke sAtha dUsarI bhAvanA kAma kara rahI hai| isalie anAsakta bhAva se dekheM, taTastha bhAva se dekheM, kevala yathArtha dikhegaa| jo ghaTita ho rahA hai, use hI dekheN| kisI ciMtana yA bhAvanA yA saMvedanA ko sAtha na jodd'eN| anAsakta bhAva se dekhanA, rAga-dveSa rahita cetanA se dekhanA, taTastha bhAva se dekhanA, jo jaisA hai use vaisA hI dekhanA, yaha hai hamArA dekhane kA prkaar| anAsakti eka mahAn prayoga hai| gItA kA navanIta hai-anAsakti yog| kyA usakA svAdhyAya yA vivecana karane vAlA karma ke kSetra meM anAsakta bana jAtA hai ? pratidina pArAyaNa karane vAle meM bhI anAsakti kA avataraNa dikhAI nahIM detaa| isakA hetu hai prayoga kA abhAva / yogIrAja kRSNa ne kahA-maiM udAsIna kI bhAMti AsIna huuN| karmoM meM anAsakta huuN| isalie ve karma mujhe bAMdha nahIM paate| na ca mAM tAni karmANi, nibnanti dhanaMjaya ! udAsInavadAsInamasaktaM teSu karmasu / / ' prayoga ke binA koI manuSya udAsIna nahIM ho sktaa| sAmAnyata: hara manuSya priya aura apriya saMvedanA meM jItA hai| inase Upara uThanA sAdhanA ke binA saMbhava nhiiN| gItA meM udAsIna yA taTastha kA artha hai AtmavAn / AtmavAn hI anAsakta ho sakatA hai| use karma nahIM bAMdha paate| 'yogasaMnyastakarmANi, jJAnasaMcchinnasaMzayam / AtmavantaM na karmANi, nibnanti dhanaMjaya ! / / ' AtmavAn hone kA prayoga hai-vaibhAvika kriyA ke akartRtva kA anubhava / dekhanA, sunanA, chUnA, sUMghanA, zvAsa lenA-ye saba iMdriyoM ke kArya haiN| indriyAM apane-apane viSaya meM pravRtta ho rahI haiN| saMvedana merA maulika svabhAva nahIM / isa prakAra apane jJAtA-draSTA svarUpa kI anubhUti karane vAlA AtmavAn ho jAtA hai| yaha saba abhyAsa para nirbhara hai| Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahiSNutA anuprekSA kaSTa - sahiSNutA ke binA jIvana meM udAtta karma kI sAdhanA nahIM kI jA sakatI / sArI udAttatAeM, viziSTatAeM, kaSTa-2 :- sahiSNutAeM eka sAtha jur3I huI haiN| isalie kahA gayA- 'parIsahe jiNaMtassa'.....! jo pariSahoM ko sahana karatA hai, kaSTa-sahiSNu hotA hai, vaha unnati ke zikhara ko chU letA hai| do prakAra ke jIvana kI vyAkhyA prastuta kI gaI hai| eka hai kaSTa - sahiSNu jIvana kI vyAkhyA aura dUsarI hai ArAmatalabI jIvana kI vyAkhyA / jisa vyakti ko jIvana meM saphala honA hai, jo kucha honA cAhatA hai, vaha kabhI ArAmatalabI kI dizA meM nahIM jAnA cAhatA / sAdhaka ko kaSTa-sahiSNu bananA hI caahie| dhyAna kI sAdhanA karane bAloM ko, abhyAsa karane vAloM ko kaSTa se vicalita nahIM honA cAhie / kaSTa sahane kA bhI prazikSaNa honA caahie| jahAM do sau vyakti hoM, vahAM yadA-kadA aneka prakAra kI kaThinAiyAM A sakatI haiN| yadi vyavasthApaka varga kaThinAiyAM nahIM Ane dete to yaha unakI vyavasthA nipuNatA hai / kintu kaSTa sahane kA avasara bhI AnA caahie| tabhI sAdhakoM kI kasauTI ho sakatI hai / jaina vyavasthApakoM kI kasauTI hai ki vyavasthA ko kitanI nipuNatA se banAye rakhate haiM, vaise hI sAdhakoM kI yaha kasauTI hai ki vyavasthA meM kahIM nyUnatA hone para bhI ve kaise usako sahana karate haiM / prekSA- dhyAna kI upasampadA svIkAra karate samaya yaha saMkalpa kiyA jAtA hai ki maiM pratikriyA virati' kA abhyAsa kruuNgaa| kyA kaSToM ko sahana karane vAlA vyakti pratikriyA nahIM karegA ? jo sahana karanA nahIM jAnatA, vaha pratikriyA se baca hI nahIM sktaa| usake mana meM paga-paga para pratikriyA hotI hai / pratikriyA se vahI vyakti baca sakatA hai jo kaSTa- sahiSNu hai, jisameM sahiSNutA kA vikAsa huA hai I hamArI cetanA kI bar3I zakti hai - sahiSNutA / yaha vaha prajvalita agni hai, lau hai, jisake dvArA jIvana Alokita hotA hai| jisameM kaSToM ko sahana karane kI cetanA nahIM jAgatI, usake jIvana meM prakAza nahIM ho sktaa| Aga ke jale binA prakAza sambhava nahIM hotA / sArA andhakAramaya banA rahatA hai / jise prakAzI honA hai, apane jIvana ko prakAza se bharanA hai, use kaSTa-sahiSNu bananA hI hogA / kaSTa - sahiSNutA ke sAtha-sAtha manobala kA bhI Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahiSNutA anuprekSA 207 vikAsa karanA hotA hai| svata: hotA hai| yaha yuktikRta manobala hai, yukti ke dvArA, sahiSNutA ke dvArA manobala ko bar3hAnA hai| eka sAtha adhika kaSToM ko sahana karanA kaThina hotA hai, kiMtu dhIre-dhIre AdamI ko kaSTa-sahiSNu banane kA abhyAsa karanA hI caahie| parivartana kI prakriyA-sahiSNutA .. parivartana kI prakriyA kA sUtra hai-sahiSNutA, sahana krnaa| parivartana ke lie bahuta jarUrI hai sahana krnaa| jo sahana karanA nahIM jAnatA vaha badala nahIM sktaa| pahale hI ghabarAtA hai ki maiM yaha kAma karatA hUM, loga kyA kheNge| gati vahIM samApta ho jAtI hai| vyakti ne socA, loga kyA kaheMge ? par3osI kyA kaheMge ?. sAthI kyA kaheMge ? vahIM gati samApta ho jAtI hai| jo vyakti badalanA cAhate haiM ve isa bAta ko sarvathA samApta kara deM ki kauna kyA khegaa| koI sambandha nahIM rkhtaa| mujhe kyA karanA hai ? kevala yahI sambandha rakhatA hai| AcAryavara bahuta bAra kahate haiM ki yadi hama yaha dekhate rahate ki loga kyA kaheMge to kucha bhI nahIM kara paate| jahAM the, vahIM raha jaate| sArA jo vikAsa huA hai, isa AdhAra para huA hai ki loga kyA kaheMge, isa bAta kA mana meM Dara nahIM hai, kevala ciMtana hai ki kyA honA caahie| jo jo honA cAhie vaha kiyA gayA, isalie Aja hamArI yaha sthiti bana gii| Darate hI rahate to yaha sthiti nahIM bntii| hamArI sahiSNutA kA vikAsa honA caahie| sahiSNutA kA artha hai-sardI ko sahanA, garmI ko sahanA / sardI mausama kI bhI AtI hai aura sardI bhAvanA kI bhI AtI hai| garmI mausama kI bhI AtI hai aura garmI bhAvanA kI bhI AtI hai| anukUla kaSTa kA nAma hai sardI aura pratikUla kaSTa kA nAma hai grmii| jisa vyakti ne apane zarIra se sardI aura garmI ko nahIM sahA, vaha kaccA AdamI raha gyaa| jisa vyakti ne apane mAnasika jagat meM anukUlatA ko nahIM sahA, pratikUlatA ko nahIM sahA, vaha sAdhanA ke kSetra meM kaccA AdamI raha gyaa| jaba cAho taba use du:khI banA sakate ho| kacce AdamI ko du:kha diyA jA sakatA hai| jo paka jAtA hai use du:kha denA bar3A kaThina hotA hai| jaba taka miTTI kA ghar3A kaccA hai, paka nahIM jAtA taba taka kAma kA nahIM hotaa| na pAnI rakhA jA sakatA hai aura na aura kucha rakhA jA sakatA hai| usa para bharosA nahIM kiyA jA sktaa| kacce para koI bharosA nahIM kiyA jA sktaa| bharosA paidA hotA hai paka jAne pr| manaSya bhI jaba taka kaccA hotA hai taba taka usa para Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 amUrta cintana bharosA nahIM kiyA jA sktaa| sAdhanA kI AMca meM anukUlatA aura pratikUlatA ko jhelate-jhelate jo paka jAtA hai vaha vizvAsa karane yogya banatA hai, anyathA sattara varSa kA AdamI bhI avizvasanIya hI rahatA hai| bar3I umra ho jAne se koI vizvAsapAtra nahIM bana jAtA hai| yadi nahIM pakatA hai to jIvana meM bar3e khatare rahate haiN| parivartana kI prakriyA hai-paka jaanaa| pakane ke lie do AMcoM se gujaranA par3atA hai| eka anukUlatA kI AMca aura dUsarI pratikUlatA kI aaNc| pratikUlatA kI AMca ko sahanA kaThina kAma hai to anukUlatA kI AMca ko sahanA kaThinatama kAma hai| jitanA khatarA anukUlatA se hotA hai, utanA khatarA pratikUlatA se nahIM hotaa| dhyAna ke dvArA ina donoM sthitiyoM kA pAra pAyA jA sakatA hai, anuzAsana sthApita kiyA jA sakatA hai| dhyAna karane vAlA vyakti apane caMdra svara kA prayoga karatA hai| vaha pakatA hai| zvAsa ke sAtha bahuta sAre rAsAyanika tattva hote haiN| ve vAhana kA kAma kara sakate haiN| mAdhyama bana sakate haiN| kisI vicAra ko pahuMcAnA hai, kisI ko sahanA hai to zvAsa-saMyama ke binA vaha sahaja-sarala nahIM hogaa| yadi hamane zvAsa ko sAdha liyA, dIrgha-zvAsa kA aura samatAla-zvAsa kA prayoga karanA sIkha liyA to anukUla sthiti aura pratikUla sthiti ko bhI jhela sakate haiN| pratikUla sthiti ko jhelanA par3atA hai| sAmane pratikala sthiti AtI hai aura mastiSka meM garmI chA jAtI hai| uttejanA AtI hai, taba pIniyala aura picyUTarI meM bhayaMkara garmI paidA ho jAtI hai| ye sAre sthAna bahuta sakriya ho jAte haiN| uttejanA kI avasthA meM to vaha jhelanA par3atA hai| yadi usa samaya hamAre zvAsa kA abhyAsa acchA hotA hai, to lAbha prApta kara lete haiN| koI bhI pratikUlatA mana meM A rahI hai, mana meM pArA garma ho rahA hai, uttejanA bhabhaka rahI hai, tatkAla samatAla-zvAsa kA prayoga zurU kareM, aisA lagegA ki Aga aura pAnI do haiM aura bIca meM koI bartana A gyaa| Aga jala rahI hai, pAnI DAlo, Aga bujhegI, pAnI phAlatU calA jaaegaa| Aga jala rahI hai, bartana rakhakara usameM pAnI DAlo, pAnI garma ho jAegA, kAma kA bana jaaegaa| pAnI kAma kA bhI bana sakatA hai, AMca ko sahakara, aura Aga meM girakara pAnI phAlatU bhI ho sakatA hai| zvAsa kI kriyA eka aisA bartana hai| agara isakA upayoga kiyA jAe to AMca bhI lagegI aura jo kucha AegA vaha phAlatU nahIM lagegA, usakA bhI upayoga ho jaaegaa| jo zakti krodha ke dvArA kharca hotI thI vaha zakti baca jAegI aura kAma kI zakti bana jaaegii| jitanI Avega, Aveza aura vAsanAeM haiM, ve sAre-ke-sAre prANa kI zakti ko kharca karate cale jAte haiN| Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahiSNutA anuprekSA 209 ___ Aga bhI upayogI hai aura pAnI bhI upayogI hai| Aga meM pAnI DAlo, Aga bujha jAegI aura pAnI phAlatU calA jaaegaa| agara hama Aga aura pAnI ke bIca meM samatAla-zvAsa kA bartana rakhanA sIkha jAyeM to pAnI bhI kharAba nahIM hogA, kAma kA bana jaaegaa| Aga bhI nahIM bujhegI aura hama use bahuta se kAma meM le paaeNge| sahiSNutA kA prayoga, sahana karane kA prayoga, zvAsa ke binA sambhava nahIM hotaa| manobala kI zikSA-sahiSNutA ___eka bahuta bar3I zakti hai-shissnnutaa| sahiSNutA kA vikAsa taba hotA hai jaba sahAre kI bAta nahIM socI jaatii| jo kaSTa sahate haiM, kaThinAiyAM jhelate haiM, ve sahiSNutA kA vikAsa kara lete haiN| yaha saba jIvana-vijJAna kI zikSA ke dvArA sampanna ho sakatA hai| yaha vidyAzAkhIya zikSA ke dvArA kabhI nahIM ho sktaa| vidyA kI jitanI zAkhAeM haiM, una sabako par3ha lo, kintu sahiSNutA kI zakti nahIM jAga pAegI, samatA kA vikAsa nahIM ho paaegaa| vidyA kI eka zAkhA-jIvana-vijJAna' hI aisA mAdhyama bana sakatI hai jo AdamI kI Antarika zaktiyoM ko jagAkara usake vyaktitva ko sarvAMga sundara banA sakatI hai| hama jisa duniyA meM jI rahe haiM, vaha saMyoga-viyoga kI duniyA hai| na jAne pratidina kitanI karuNa ghaTanAeM ghaTita hotI hai| durghaTanAeM hotI haiN| aneka vyakti mara jAte haiN| dhana calA jAtA hai| aneka vikaTa paristhitiyAM paidA hotI haiN| AdamI meM unheM jhelane kI zakti nahIM rhtii| isa sthiti meM kyA sambhava hai ki hamArI zikSA hameM koI sahArA de ? Aja kI zikSA ke sAtha yaha zikSA avazya hI jor3anI hogI, aura vaha zikSA hai apane Apako dekhane kI zikSA, manobala ko vikasita karane kI zikSA, sahiSNutA ko bar3hAne kI shikssaa| sahiSNutA kA abhAva Aja kA manuSya itanA asahiSNu hai ki vaha kucha bhI sahana nahIM kara sktaa| Aja ke yuga kI yaha bhayaMkara bImArI hai| vaha kisI bhI ghaTanA ko sahana nahIM kara paataa| hITara aura kUlara kyoM cale ? jaba manuSya Rtu ke prabhAva ko sahana karane meM asamartha ho gayA taba inakA AviSkAra huaa| Rtu ke prabhAva ko sahane kI kSamatA AdamI meM kama ho gaI hai| Aja jaba kucha samaya ke lie bijalI calI jAtI hai taba AdamI parezAna ho jAtA hai| garmI hai, Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 amUrta cintana paMkhA caahie| sardI hai, hITara caahie| purAne jamAne ke makAna dekheN| unake daravAje bhI choTe hote aura khir3akiyAM vizeSa hotI hI nahIM aura yadi koI hotI to ve bhI choTI hI hotii| Aja to zAyada pazu bhI una sthAnoM meM nahIM rakhe jA skte| kucha asara pazuoM meM bhI AyA hai AdamiyoM kaa| ve bhI khulA sthAna pasanda karate haiN| unheM bhI mukta sthAna caahie| kintu Azcarya hotA hai ki loga una makAnoM meM kaise rahate the ? AcArya bhikSu ne siriyArI gAMva meM pakkI hATa meM cAturmAsa-kAla bitaayaa| abhI bhI vaha hATa prAya: mUla kI sthiti meM maujUda hai| usa hATa meM Aja koI bhI sAdhu cAturmAsa to kyA eka dina bhI rahanA nahIM caahegaa| vaha pUrA dina nae sthAna kI khojabIna meM bitA degA, para hATa meM nahIM raha skegaa| isakA kyA kAraNa hai ? kAraNa bahuta spaSTa hai ki usa jamAne ke loga bahuta zaktizAlI aura sahanazIla the| ve hara ghaTanA ko saha lete the| jaise-jaise suvidhAoM kA vikAsa huA hai, manuSya kI sahanazakti kama huI hai| Aja suvidhAoM ke pracura sAdhana upalabdha haiN| pratidina sAdhanoM kI naI-naI khojeM ho rahI haiN| ise hama vikAsa kI saMjJA dete haiN| maiM bhI asvIkAra nahIM karatA ki manuSya ne isa kSetra meM vikAsa nahIM kiyA hai| usane vikAsa kiyA hai aura Aja bhI nae-nae AyAma khoja rahA hai| kintu yaha kahe binA bhI nahIM rahA jAtA ki padArtha jagat meM manuSya ne jo vikAsa thA, use khoyA hai| Aja kitanA adhairya hai| asahiSNutA adhIratA ko janma detI hai| Aja mAno ki manuSya meM dhRti hai hI nahIM, aisA lagatA hai| yadi mAlika naukara ko do kar3e zabda kaha detA hai to naukara tatkAla kahatA hai-yaha lo tumhArI naukrii| maiM to claa| mAlika socatA hai naukara calA gayA to kyA hogA ? vaha svayaM naukara se kahatA hai-'calo, Age se kucha nahIM khuuNgaa|' sArA cakkA ulaTA ghUma gyaa| prAcIna kAla meM mAlika naukara ko kitanA anuzAsana meM rakhatA thA aura naukara svAmI kA kitanA vinaya karatA thaa| naukara kitanA sahiSNu hotA thaa| Aja pitA putra ko kucha bhI kahane se pUrva dasa bAra socatA hai ki isa bAta kA putra para kyA asara hogA ? kahIM vaha kupita hokara ghara se calA na jaae| Atma-hatyA na kara le| kabhI-kabhI vaha pUrI bAta kaha bhI nahIM pAtA, adhUrI bAta kahakara hI virAma kara letA hai| ___ Aja pratyeka vyakti adhIra hai| adhIratA sImA ko lAMgha cukI hai| manuSya ne prakRti kI sardI-garmI ko sahane kI kSamatA ko hI nahIM gaMvAyA hai, usane sArvabhauma sardI-garmI ko sahane kI kSamatA bhI khoyI hai| Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahiSNutA anuprekSA 211 __Aja asahiSNutA carama sImA taka pahuMca cukI hai| do bhAI haiN| do mitra haiN| taba taka bhAIcArA aura mitratA nibhatI hai jaba taka Apasa meM kucha kahA sunA nahIM jaataa| mana ke pratikUla kahate hI bhAIcArA TUTa jAtA hai| mitratA samApta ho jAtI hai| ziSya guru ke prati vinIta hotA hai, samarpita hotA hai| vinaya aura samarpaNa taba taka akhaNDa rahatA hai jaba taka guru ziSya ko kucha kaThora zabda nahIM kahate aura ziSya kA svArtha sampAdita hotA rahatA hai| kucha kahA, kucha tApa diyA ki ziSya moma kI taraha pighalakara bikhara jAegA, TUTa jaaegaa| ___ anuzAsana taba taka sambhava nahIM hai, jaba taka sahiSNutA kA vikAsa nahIM hotaa| hama anuzAsana lAne kA bahuta prayatna karate haiN| hama cAhate haiM ki anuzAsana kA vikAsa ho, vidyArthI aura pulisakarmI meM anuzAsana Ae, majadUra aura karmacArI meM anuzAsana aae| hara kSetra meM anuzAsana bddh'e| saba cAhate haiM, kintu ve isa AdhArabhUta tattva ko bhUla jAte haiM ki sahiSNutA kI zakti kA vikAsa hue binA anuzAsana kA vikAsa nahIM ho sktaa| isalie hamArA sArA prayatna sahiSNutA kI zakti ko vikasita karane ke lie honA caahie| taba anuzAsana svayaM phalita hogaa| sahiSNutA kA vikAsa zakti kA vikAsa hai| isa zakti ke sahAre dUsaroM kI kamiyoM ko bhI sahA jA sakatA hai aura dUsaroM kI vizeSatAoM ko bhI sahA jA sakatA hai| Aja anuzAsana kI samasyA bahuta jaTila ho gaI hai, kyoMki manuSya asahiSNu bana gayA hai| sahiSNutA ke binA anuzAsana kA vikAsa nahIM ho sktaa| anuzAsana eka pariNAma hai aura sahiSNutA kI zakti hai usakA kaarnn| sahiSNutA ke prayoga sahiSNutA kI zakti kA vikAsa karane ke lie agra-mastiSka (phranTala laoNba yA emozanala eriyA) para vizeSa dhyAna kendrita karanA hogaa| prekSAdhyAna kI dRSTi se ise zAnti kendra, jyoti-kendra kA sthAna kahA jAtA hai| asahiSNutA kI AMca yahAM hai| yahAM cUlhA jala rahA hai| tApamAna kA niyaMtraNa hAipothelemasa dvArA hotA hai| mastiSka kA emozanala eriyA hI sArI uttejanAoM, AvegoM aura asahiSNutA kA janaka hai| isako badale binA yA isa para niyaMtraNa kie binA sahiSNutA kI zakti kA vikAsa nahIM ho sktaa| isako badalane kA kAragara upAya hai-jyoti-kendra aura zAnti-kendra para dhyAna ) krnaa| yaha eka bAta hai| dUsarI bAta hai ki ina do kendroM para sapheda raMga kA Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 amUrta cintana dhyAna krnaa| ye do prayoga haiM, do abhyAsa-krama haiN| ye donoM prayoga mastiSka ke emozanala eriyA para niyantraNa karate haiM, use zAnta karate haiN| isa para niyantraNa jaise-jaise hotA jAegA, vaise-vaise uttejanAeM aura Avega kama hote jAeMge aura sahiSNutA kI zakti kA vikAsa hotA jaaegaa| jaba sahiSNutA kA vikAsa hogA taba anuzAsana kI zakti apane Apa jaagegii| isa sthiti meM AdamI kisI bAta ko sunakara tatkAla uttejita nahIM hogA, asahiSNu nahIM hogaa| vaha socegA-'kahane vAlA jo bAta kaha rahA hai, usakA tAtparya kyA hai, prayojana kyA hai|' yaha socakara vaha usa bAta meM se sAratattva ko grahaNa kara, zeSa ko chor3a degaa| - eka aMgreja ne mahAtmA gAMdhI ko patra likhaa| usameM gAliyoM ke atirikta kucha thA nhiiN| gAMdhIjI ne patra par3hA aura use raddI kI TokarI meM DAla diyaa| usameM jo 'Alapina' lagA huA thA use nikAlakara surakSita rakha liyaa| vaha aMgreja gAMdhIjI se pratyakSa milane ke lie aayaa| Ate hI usane pUchA-'mahAtmAjI ! Apane merA patra par3hA yA nahIM ?' mahAtmAjI bole-bar3e hI dhyAna se par3hA hai|' usane phira pUchA-kyA sAra nikAlA Apane ?' gAMdhIjI ne kahA-'eka Alapina nikAlA hai| basa, usa patra meM itanA hI sAra thaa| jo sAra thA, use le liyaa| jo asAra thA, use pheMka diyaa|' jaba sahiSNutA kA vikAsa hotA hai taba AdamI saMtulita ho jAtA hai| vaha na priyatA meM phUlatA hai aura na apriyatA meM kumhalAtA hai| kabhI-kabhI priyatA bhI dhokhe meM DAla detI hai| kabhI-kabhI priyatA bhI khataranAka ho jAtI hai| mitratA ke bahAne jitanA dhokhA diyA jA sakatA hai, utanA dhokhA zatrutA ke bahAne nahIM diyA jA sktaa| mitra jitanA khataranAka ho sakatA hai utanA zatru khataranAka nahIM ho sktaa| priyatA ke bahAne AdamI jitanA dhokhA khAtA hai, utanA dhokhA apriyatA se nahIM diyA jA sktaa| jaba sahiSNutA kA vikAsa hotA hai taba priyatA meM bhI viveka karane kI zakti jAga jAtI hai aura apriyatA meM bhI viveka karane kI zakti jAga jAtI hai| sahiSNutA ke vikAsa kA sUtra hai-zAMti-kendra aura jyoti-kendra para dhyAna karanA, tadviSayaka cintana aura vicAra krnaa| upavAsa sahiSNutA kA bar3A prayoga hai| pratidina prAta:kAla bhojana kI mAMga ho jAtI hai| jo upavAsa karate haiM, usameM sahaja hI sahiSNutA kA vikAsa hotA hai aura saMkalpa-zakti kA vikAsa hotA hai| bhagavAn mahAvIra ne bahuta lambI-lambI tapasyAyeM kI thIM aura ve korI zarIra ko satAne vAlI taphsyAyeM nahIM thiiN| yaha to bhrAMti se logoM ne mAna liyA ki zarIra ko bar3A kaSTa diyA, Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahiSNutA anuprekSA 213 staayaa| unake to ve sAre prayoga the| aba jaba prayoga kI bAta bhUla gae, taba lagA ki ve zarIra ko bahuta satAte haiN| satAne kI koI bAta nahIM hai| ye sArI prayoga kI bAteM haiN| jo zarIra ko satAne ke lie tapasyA kI jAe to aisI tapasyA galata hai aura aisI tapasyA honI hI nahIM caahie| kevala prayoga honA caahie| Ayurveda kA vikAsa hai ki saptAha meM eka upavAsa avazya honA caahie| Aja hama upavAsa ke mahattva ko bhUla gae kintu pazcima ke logoM ne upavAsa-cikitsA kA prayoga kara rakhA hai, na jAne kitane varSoM se cala rahA hai| upavAsa-cikitsA kI pazcima meM jitanI acchI pustakeM nikalI haiM zAyada bhArata meM nahIM niklii| upavAsa prayoga hai, agara prayoga kI dRSTi se kiyA jaae| sahiSNutA ke vikAsa ke lie koI sAdhaka sUrya ke Atapa kA prayoga kare to kaba, kitanA aura kisa Asana meM karanA cAhie ? yaha eka prazna hai| prArambha karane vAle ke lie prAta:kAla sUryodaya se lekara eka ghaNTe taka yaha prayoga kiyA jA sakatA hai| kAyotsarga kI mudrA (leTe-leTe) yA padmAsana kI mudrA lAbhaprada hotI hai| prArambha meM Atapa kA sevana dasa-pandraha minaTa taka kiyA jAe aura phira dhIre-dhIre use bar3hAkara eka ghaNTA taka khIMcA jA sakatA hai| dhArmika kI kasauTI dhArmika kI pahalI kasauTI hai sahiSNutA, paristhiti ko sahane kI kssmtaa| vaha kabhI nahIM kahatA ki mere para du:kha na aae| jo yaha mAMga karatA hai, vaha karttavya kI hatyA karatA hai| kyA prakRti kA niyama badala jAe ? kyA karma kA niyama badala jAe ? dhArmika kabhI satya ko ulaTanA nahIM caahtaa| duniyA kA nAma hai dvandva / saMskRta meM dvandva zabda ke do artha hore haiM- 'do' aura 'ldd'aaii'| do kA honA hI lar3AI hai| isa dvandvAtmaka sRSTi meM janma le aura soce-du:kha, pratikUla paristhiti aura kaThinAI na Ae, yaha kaise ho sakatA hai ? aisA socanA nirI murkhatA hai| . . dhArmika meM bhI kaThinAI Ae to dharma karane kA lAbha kyA hai ? yaha prazna ho sakatA hai| isakA uttara bahuta sApha hai| dharma se duHkha ko sahane kI zakti AtI hai| dhArmika kaSTa meM rotA, vilapatA nahIM, apitu Ananda se use jhela letA hai| roga, bur3hApA aura mauta dharma karane vAloM ko bhI AtI hai aura na karane vAloM ko bhI AtI hai| donoM meM pharka yaha par3atA hai ki adhArmika isa sthiti meM bilakhatA hai, hAya-hAya karatA hai, par3osI ko bhI jagA detA hai| Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 amUrta cintana dhArmika ise zAMta bhAva se sahana kara letA hai| dUsaroM ko patA nahIM calatA ki isako kaSTa ho rahA hai| maiMne dekhA kundanamalajI svAmI ko| unake masse meM ghAva ho gyaa| DAkTara ne kahA-cIranA hogaa| cauthamalajI svAmI kaiMcI se cIrane lge| binAM sUMghanI ke ve mUrti kI taraha baiThe rhe| kahane lage-cauthamalajI ! kATanA ho jitanA eka sAtha kATa lo| zAMta bhAva se sahane kI zakti kahAM se AtI hai ? jinameM yaha bhedajJAna ho jAtA hai ki AtmA bhinna hai, zarIra bhinna hai, unameM sahane kI zakti bar3ha jAtI hai| ___maiMne apanI mAtA sAdhvI bAlUjI se kahA-'mAlA japatI ho, vaha to ThIka hai| isake sAtha thor3A aura jor3a do-AtmA bhinna hai, zarIra bhinna hai|' isa maMtra ko unhoMne acche DhaMga se pakar3a liyaa| jaba kabhI maiM jAtA aura pUchatA-kaise haiM ? to yahI uttara milatA-mere koI bImArI nahIM hai, bilakula ThIka hai, parama zAMti hai ? maiMne phira kahA-bImArI na kahanA kyA asatya nahIM hai ? unhoMne uttara diyA-nahIM hai| AtmA meM zAMti hai, bImArI zarIra meM hai, mere nhiiN| ve sAdhviyoM se kahatI-aba tumhArA-hamArA sambandha nahIM hai, tuma apane meM aura maiM apane meN| manuSya ko sukhI jIvana kA sUtra dete hue barTeDa rasela ne kahA-'vahI manuSya sukhI hai jo anya puruSoM ke sAtha sambandhoM ko na to acAnaka tor3a detA hai aura na unameM viSailApana utpanna hone detA hai| jisake vyaktitva meM anya vyaktitvoM ke lie sthAna hai, vaha samasta mAnava samAja ke sAtha AtmIyatA sthApita karake Ananda kA anubhava karatA hai, vaha sadA sukhI hai|' ukta mana:sthiti kA nirmANa sahiSNutA ke dharAtala para ho sakatA hai| jo vyakti sahanA jAnatA hai, vaha kSamA ke mahAna Adarza taka pahuMca sakatA hai| sAmUhika jIvana kI saphalatA aura sarasatA kA rAja hai-shissnnutaa| IsA kI satarahavIM zatAbdI meM jApAna ke tatkAlIna maMtrI ocIsAna kA parivAra apane saumanasya ke kAraNa pUre jApAna meM khyAti prApta kara rahA thaa| sau vyaktiyoM kA prabuddha privaar| varSoM se saMyukta parivAra kI prmpraa| kabhI kisI choTI-moTI bAta ko lekara paraspara vaimanasya nahIM huaa| jApAna ke samrATa yAmAto ke kAnoM taka yaha bAta phuNcii| unake mana meM Azcarya kA bhAva jAgRta huaa| sthiti kI sahI jAnakArI prApta karane ke lie ve maMtrI ke ghara phuNce| usa parivAra kA dRzya sacamuca vismita karane vAlA thaa| samrATa ne isa asIma sauhArda ke sambandha meM jijJAsA vyakta kI, kAraNa jAnanA caahaa| parivAra kA Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahiSNutA anuprekSA 215 sabase bujurga vyakti vRddha ho calA thaa| bolane meM asamartha thaa| usane saMketa se kalama aura patra maMgavAkara kAMpate hAthoM se usa para likhaa-'shnshiiltaa|' sahanazIlatA kSamA kI niSpatti hai| isameM bar3e aura choTe kA prazna nahIM utthtaa| bar3e choToM ko sahana karate haiM aura choTe bar3oM ko sahana karate haiN| isa sahane meM kisI ke prati ahasAna ke bhAva nahIM, Atmadharma kI preraNA hotI hai| jahAM sahanA par3atA hai yA kisI svArtha kI pUrti ke lie sahA jAtA hai, vaha vivazatA hai| jo saba kucha saha letA hai nirgrantha kauna hotA hai ? isa prazna ke uttara meM 'AyAro' kA eka sUkta hai-sIusiNaccAI se NiggaMthe-nirgrantha vaha hotA hai jo zIta aura uSNa ko sahana kara letA hai| zIta aura uSNa kA artha kevala sardI-garmI hI nahIM hai| jo saba prakAra kI anukUlatAoM aura pratikUlatAoM ko saha letA hai, vaha nirgrantha zabda kI garimA ko dhAraNa kara sakatA hai| __sAmAnyata: nirgrantha use kahate haiM jo parigraha se mukta hotA hai| para yahAM parigraha bahuta nIce dharAtala para raha jAtA hai| usase Age jo rAga-dveSa kI graMthiyAM haiM, kaSAya kA valaya hai, use tor3ane vAlA sAdhaka nirgrantha bana sakatA hai| isa bhUmikA taka pahuMcAne vAlA koI tattva hai to vaha hai smtaa| samatA aura maitrI eka hI sikke ke do pahalU haiN| samatA eka zakti hai| ise kSamatA sampanna vyakti hI saMjokara rakha sakate haiN| akSama vyakti samatA-vihIna hote haiN| ve kisI bhI paristhiti se pratihata ho sakate haiN| unameM sahanazIlatA nahIM hotI, isalie ve maitrI ke maMtra kI ArAdhanA nahIM kara skte| nirgrantha ke kaI lakSaNa haiN| aparigraha, brahmacarya, acaurya aura satya bhI unake lakSaNa haiN| para ina sabakA samAveza samatA meM ho jAtA hai| jIvana meM samatA hai to ye saba guNa vikasita ho jAte haiN| samatA ke abhAva meM inakI avasthiti nahIM ho sktii| samatA kI sImA kA atikramaNa karate hI ina sabakA lopa ho jAtA hai| yaha nizciya kI bhUmikA hai| ___ vyavahAra kI bhUmikA meM samatA kA paryAya hai maitrii| yaha eka sApekSa satya hai| kisI vyakti ke prati virodha, avahelanA, anAdara yA Akroza kA bhAva jAga jAe, usase kSamA kI yAcanA karanA aura apane prati kisI dUsare dvArA kie gae vyavahAra ke lie kSamA denA maitrI hai| yaha una logoM ke lie hai jo vyavahAra ke jagat meM jIte haiN| vyavahAra ke dharAtala se Upara uThe hue vyakti Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 amUrta cintana kI maitrI kisI ke prati nahIM hotii| usakA Adarza hotA hai-mittI me savvabhUesu' vizva ke samasta prANI, phira ve kitane hI choTe yA bar3e kyoM na hoM, unake prati samatva kI anubhuuti| yaha eka prakAra kI Atma-zakti hai| isakA vikAsa sabameM nahIM ho sktaa| jinhoMne maitrI kI zakti kA pUrA vikAsa kara liyA unake lie saMsAra meM koI amitra ho hI nahIM sktaa| ve aise amRta kA siJcana karate haiM, jisase zatrutA kA viSa dhula jAtA hai aura vyakti amRtamaya bana jAtA hai| Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mRdutA anuprekSA komalatA kA nAma mRdutA hai| yaha sAmUhika jIvana kI saphalatA kA sUtra hai| isake dvArA vyakti ke jIvana meM sarasatA rahatI hai| mRdu svabhAva meM loca hotI hai| isa svabhAva vAlA vyakti kisI bhI vAtAvaraNa ko apane anukUla banA letA hai| bahuta bAra kaThora anuzAsana se jo kAma nahIM hotA, vaha mRdutA se ho jAtA hai| naitika cetanA kA sUtra hai-mRdu vyvhaar| kucha vyakti krUra hote haiN| ve pazuoM ke sAtha tathA AdamiyoM ke sAtha aisA kaThora vyavahAra karate haiM ki unakI krUratA pratyakSa ho jAtI hai| yahAM kA AdamI pazuoM ke prati itanA krUra hotA hai ki usameM naitikatA kA vikAsa kaise ho sakatA hai ? AdamI vyavahAra meM kitanA krUra vyavahAra karatA hai ? daheja kI bhUkha kyA krUra vyavahAra nahIM hai ? prativarSa saikar3oM mAsUma bacciyAM daheja kI balivedI para AhUta hotI haiN| jaba ye sArI krUratAeM calatI haiM taba lagatA hai ki naitikatA kI bAta hai kahAM ? hamane sabase bar3I bhUla yaha kI hai ki hamane naitikatA ko alaga mAna liyA aura dharma ko alaga mAna liyaa| paraloka ko sudhArane ke lie dhArmika honA jarUrI hai, mokSa aura svarga ke lie dhArmika honA jarUrI hai, naitika honA jarUrI hai| AdamI naitika ho yA na ho, dharma karane vAlA ho, pUjA-pATha karane vAlA ho, jApa karane vAlA ho phira vaha dukAna aura ghara para kaisA hI vyavahAra karane vAlA kyoM na ho| vaha mAnatA hai ki vyavahAra kaisA bhI ho, galatI hogI to bhagavAna ke bhajana se sArA pApa dhula jaaegaa| eka-do bAra bhagavAna kI AratI kareMge aura basa, pApa se chuTakArA mila jaaegaa| phira kala se naI zurUAta, nayA cintana, naI prvRtti| jahAM isa prakAra kI dhAraNA bana jAtI hai ki dharma alaga, adhyAtma aura dharma kI cetanA alaga, naitika cetanA alaga to vahAM naitika cetanA ke vikAsa kI carcA karane meM saMkoca hotA hai| Aja cetanA kA AmUlacUla parivartana karanA hai| manuSya meM tIna durbalatAeM hotI haiM-krUratA, viSamatA aura svayaM ko hAni pahuMcAne vAlI prvRtti| inameM krUratA kA sthAna pahalA hai| maiM vyavahAra meM pariSkAra cAhatA hUM-isa bAta kA artha hai ki vyavahAra meM krUratA hai vahAM komalatA, mRdutA cAhatA huuN| karuNA cAhatA hUM ki merA vyavahAra dUsaroM ke prati karuNA se bharA huA ho| krUratA kA aMza dhula jAe, dhulatA calA jaae| krUratA samApta ho jaae| pUrI krUratA samApta ho jaae| Aja kI sArI visaMgatiyAM, Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 amUrta cintana Aja ke sAre virodhAbhAsa, Aja kI sArI samasyAeM-cAhe Arthika kSetra meM haiM, cAhe rAjanaitika aura sAmAjika kSetra meM haiM unakA mUla utsa hai-manuSya kI kruurtaa| krUratA ke kAraNa hI Arthika kaThinAiyAM paidA ho rahI haiN| Aja jo Arthika samasyAeM haiM unake mUla meM sabase bar3A kAraNa hai-manuSya kI kruurtaa| kyA krUratA ke binA koI AdamI kisI ko dhokhA de sakatA hai ? kisI ko lUTa sakatA hai ? milAvaTa kara sakatA hai ? rizvata le sakatA hai ? ye sArI bAteM nahIM ho sktiiN| eka krUratA ke kAraNa saba burAiyAM hajama ho rahI haiN| kabhI socane kA avasara hI nahIM milatA ki aisA nahIM honA caahie| eka bImAra par3A hai-mRtyu-zayyA pr| para jaba taka adhikAriyoM kI peTa-pUjA nahIM ho jAtI taba taka haoNspITala meM bhartI honA bhI kaThina ho jAtA hai| eka AdamI ko Avazyaka kArya se kahIM yAtrA karanI hai, para jaba taka rizvata kA sahArA nahIM letA taba taka TikaTa hI nahIM miltii| eka vyavasAyI gAyoM ko, bhaiMsoM ko binA mauta mAra detA hai| cAre meM aisI milAvaTa karatA hai ki cArA khAte hI pazu marane laga jAte haiN| kyA krUratA ke binA aisA sambhava hai ? kyA ATe meM milAvaTa, masAloM meM milAvaTa, dAla meM milAvaTa, krUratA ke binA sambhava hai ? kabhI sambhava nahIM hai| yaha sArI Arthika bhraSTAcAra kI kahAnI krUratA kI kahAnI hai| . dUsare ke prati hamArA vyavahAra krUratA se mukta ho| aura yadi vaha krUratA se mukta hotA hai to aneka samasyAeM apane Apa samAhita ho jAtI haiM, phira unake samAdhAna khojane kI AvazyakatA nahIM hotii| hamAre bhItara ananta cetanA kA srota pravAhita ho rahA hai| apane Apako usa srota meM AplAvita rakhane ke lie usa srota ko dekhanA Avazyaka hai| jo usa srota ko dekha letA hai usake Asa-pAsa maitrI kI dhArAeM phUTa par3atI haiN| maitrIbhAva vizva-bandhutva kA pahalA sUtra hai, jo vyakti pratikSaNa jAgRta rahatA hai aura dveSabhAva se dUra rahatA hai, vaha prazasta jIvana jI sakatA hai| prazasta jIvana kA artha hai RjutA aura mRdutA kA vikaas| Rju aura mRdu vyakti samabhAva kI sAdhanA kara sakatA hai| jo samabhAva kI sAdhanA karatA hai, vaha AtmabhAva ko prApta hotA hai aura AtmabhAva hI ananta cetanA kA jAgaraNa hai| Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhaya kI anuprekSA I 1 Aja kA pratyeka AdamI bhayabhIta hai / bar3A-se-bar3A vyApArI bhI bhayamukta nahIM hai / adhyApaka bhI bhayamukta nahIM hai / vaha bhale hI dUsaroM ko bhaya kI bAta na kahe para bhItara vaha bhayAkrAMta hai ki kaba, kaise vidyArthI usakI piTAI kara de ? minisTara yA anya zikSAdhikArI usa para jhUThe sacce Aropa lagAkara niSkAsita kara de ? sarvatra bhaya vyApta hai, kyoMki sarvatra pramAda hai, vismRtiyAM haiM, asatya hai| prajJA soI par3I hai, kevala buddhi kA jAgaraNa huA hai / buddhi bhaya ko nahIM miTA sakatI / vaha bhaya ko sUkSmatA se pakar3a letI hai / buddhimAna AdamI bhaya ko dUra se pakar3a letA hai / Aja ke vaijJAnika bhayagrasta haiM / AbAdI bar3ha rahI hai / vaha dina bhI A sakatA hai jisa dina AdamI ko khAne ke lie anAja nahIM mila sakegA / AbAdI kI yahI raphtAra rahI to vaha dina bhI dUra nahIM hai jaba AdamI ko calane ke lie rAstA nahIM mila pAegA / use rahane ke lie makAna aura khAne ko roTI nahIM mila paaegii| vaijJAnika ina sArI samasyAoM se bhayabhIta haiM / sAmAnya AdamI ke samakSa yaha bhaya nahIM hai / vaha isa viSaya meM jAnatA hI nahIM, socatA hI nahIM / vaijJAnika jAnatA hai, niSkarSa nikAlatA hai| sau varSa bAda koyalA aura peTrola samApta ho jAeMge, UrjA ke sAre srota samApta ho jAeMge, usa samaya vizva kI kyA sthiti hogI ? yaha bhaya vaijJAnikoM ko hai, auroM ko nahIM / ve isakI kalpanA hI nahIM kara sakate / buddhi jitanI prakhara teja hogI utanA bhaya bar3hegA / buddhi kA kAma bhaya ko miTAnA nahIM hai| usakA kAma hai nae-nae bhayoM ko utpanna karanA / abhaya AtA hai prajJA se / jaba prajJA jAgatI hai, taba AdamI 'tathAtA' bana jAtA hai / 'tathAtA' kA artha hai vartamAna meM jInA, jo prApta hai use svIkAra kara lenA / ghaTanA ko ghaTanA ke rUpa meM svIkAra kara lenA 'tathAtA' hai| usake sAtha bhaya ko jor3anA Avazyaka nahIM hai / tathAtA' AtI hai prajJA se / bAhya vismRti aura antara jAgaraNa yaha hai 'tathAtA' / abhaya kI mudrA abhaya kA bhAva jaba-jaba jAgatA hai, taba-taba abhaya kI mudrA kA nirmANa hotA hai| abhaya kI mudrA kA bAharI lakSya hai - praphullatA / ceharA khila jAegA / Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 amUrtta cintana bilakula prasannatA / koI samasyA najara nahIM aatii| koI tanAva nahIM hotA / bhItara meM bilakula shaaNti| jaba bhaya kI bhAvadhArA hotI hai / to hamArA simpaithaiTika narvasa sisTama sakriya hotA hai yAnI piMgalA sakriya ho jAtI hai aura jaba abhaya kI bhAvadhArA hotI hai to pairA-simpethaiTika narvasa sisTama sakriya ho jAtA hai, ir3A nAr3I kA pravAha sakriya ho jAtA hai / usa samaya koI uttejanA nahIM hotI, zAMti aura sukha kA anubhava hotA hai / saba kucha acchA lagatA hai / prazna hai hama adhika se adhika abhaya kI mudrA meM kaise raha sakeM ? adhika-se-adhika kI abhaya kI bhAvadhArA ko kaise pravAhita kara sakeM ? adhika-se-adhika abhaya ko kaise anubhUta kara sakeM ? yaha hamAre sAmane prazna hai / hamane bhaya kI bhI carcA kI aura abhaya kI bhI / bhaya heya hai / abhaya upAdeya / hameM bhaya kI bhAvadhArA ko tyAganA hai aura abhaya kI bhAvadhArA ko vikasita karanA hai| isake lie tIna sAdhana apekSita haiM- upAya, mArga aura sAdhanA / abhaya kA vikAsa upAya ke binA saMbhava nahIM, mArga aura sAdhanA ke binA saMbhava nahIM / khoja hogI upAya kI, mArga kI aura sAdhanA kI / eka upAya hai- anuprekSA / anuprekSA ke dvArA abhaya kI bhAvadhArA ko vikasita kiyA jA sakatA hai| zabda kI praNAliyAM hamAre zarIra ke bhItara banI huI haiM / ye rAste, pagaDaMDiyAM, rAjapatha hamAre zarIra meM bane hue haiM, jinake mAdhyama se taraMgeM hamAre pUre zarIra meM vyApta ho jAtI haiM aura ve hameM prabhAvita karatI haiM / taraMga kA siddhAMta bahuta vyApaka siddhAMta hai / 'kvAnTama thyorI' kA vikAsa huA taba se nahIM, kintu DhAI hajAra, tIna hajAra varSa pahale se yaha prakampana kA siddhAMta prasthApita hai ki saMsAra meM saba prakampana hI prakampana hai, saba kucha taraMga hI taraMga hai / bhaya kI taraMga uThI aura bhaya ke prakampana zurU ho ge| yadi usa samaya abhaya kI taraMga ko uThA sakeM, abhaya ke prakampanoM ko paidA kara sakeM to bhaya kI taraMga vahIM samApta ho jAegI / yaha anuprekSA kA siddhAMta pratipakSa kA siddhAMta hai ki eka-eka taraMga ke dvArA dUsarI taraMga kI zakti ko nirasta kiyA jA sakatA hai aura acchI taraMga ko uThAyA jA sakatA hai, burI ko nirasta kiyA jA sakatA hai| burI taraMga ko paidA kiyA jA sakatA hai, acchI taraMga ko nirasta kiyA jA sakatA hai| hamAre puruSArtha para, hamAre grahaNa para aura hamArI dRSTi para yaha nirbhara hai ki hama kisa samaya kyA karate haiM aura kaisA hamArA prayatna hotA hai ? jisa vyakti ne prekSA dhyAna kA prayoga kiyA hai, jisane isa sacAI ko samajhA hai ki zubha bhAva kI taraMga ke dvArA Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhaya kI anuprekSA 221 azubha bhAva kI taraMgoM ko, vidhAyaka taraMgoM ke dvArA niSedhaka taraMgoM ko naSTa kiyA jA sakatA hai, vaha isake lie bahuta jAgarUka ho jAtA hai ki jaba bhI mana meM koI burA vikalpa uThe, mana meM burA vicAra Ae, tatkAla zubha bhAva kI taraMga paidA kara deN| aparAdha ko pakar3ane kA vaijJAnika upakaraNa kAvya-zAstra meM isa bhAva-dhArA kA bahuta vizada vivecana huA hai| tIna bhAvadhArAeM haiM-sthAyIbhAva, sAtvikabhAva aura sNcaariibhaav| kisa mudrA meM kauna se bhAva janma lete haiM ? vyakti kisa rUpa meM prakaTa hotA hai ? yaha sArA jJAta ho jAtA hai| zrRMgAra-rasa kI eka mudrA hotI hai, karuNa rasa kI dUsarI mudrA hotI hai, vIbhatsa-rasa kI tIsarI mudrA hotI hai, raudra-rasa kI cauthI mudrA hotI hai, zAMta-rasa kI pAMcavI mudrA hotI hai| alaga-alaga mudrAeM hotI haiN| pratyeka bhAva aura pratyeka rasa kI bhinna-bhinna mudrA hotI hai| rasAnubhUti, bhAvanAnubhUti aura mudrA saba jur3e hue haiN| hamArI mudrA kA sambandha bhAva se jur3A huA hai| bhaya kI bhAvadhArA hotI hai to eka prakAra kI mudrA banatI hai| DarA huA AdamI sikur3a jAtA hai| ceharA sikur3atA bhI hai aura phailatA bhI hai| hamArA zarIra sikur3atA bhI hai aura phailatA bhI hai| bhaya se sikur3atA hai aura harSa se phaila jAtA hai| harSotphulla mukha puSpa kI bhAMti khila jAtA hai, bhayabhIta mukha bilakula sikur3a jAtA hai| aisA lagatA hai ki bilakula patalA-dubalA ho gayA hai| bhaya kI mudrA hotI hai, usa samaya bAhara AkRti meM jo parivartana hote haiM ve hamAre sAmane spaSTa hote haiN| antara ke avayavoM meM bhI parivartana hote haiN| hRdaya kI dhar3akana teja ho jAtI hai, raktacApa bar3ha jAtA hai, galA sUkha jAtA hai, lAra TapakAne vAlI granthiyAM niSkriya bana jAtI haiN| mukha sUkhane laga jAtA hai, AmAzaya aura AMteM sikur3a jAtI haiM, bhUkha bhI kama ho jAtI hai| jo AdamI roja DarA-DarA rahatA hai, usakI bhUkha bhI kama ho jAtI hai| tvacA kI saMvAhitA meM antara A jAtA hai, tvacA sUkSmagrAhI bana jAtI hai| kisI AdamI ne jhUTha bolA, kisI ne aparAdha kiyA, nyAyAdhIza ke sAmane upasthita kiyaa| use Dara hai ki merA jhUTha pakar3A na jaae| aba nyAya karane vAloM ko kaise patA cale ki yaha jhUTha bola rahA hai ? Ajakala kucha yaMtroM kA vikAsa huA hai| aparAdhI khar3A hai aura yaMtra cala rahA hai, gelvenomITara kI sUI ghUma rahI hai| yaMtra lagA diyA gayA hai| aba usake mana meM hai, kahIM pakar3A Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 amUrta cintana na jaauuN| bhaya se uttejanA hai| antara avayavoM meM uttejanA paidA ho gyii| vaha gelvenomITara batA degA kI yaha jhUTha bola rahA hai| vaha batA degA ki isane aparAdha kiyA hai| yaha sArA hotA hai tvacA-saMvAhitA ke dvaaraa| tvacA saMvAhitA kA mApana hotA hai aura isa sacAI kA patA cala jAtA hai| krodha kA saMvega, bhaya kA saMvega yA dUsare kisI prakAra ke saMvega kI avasthA meM hamArI bAhara kI mudrA bhI bhinna banatI hai aura bhItara kI mudrA bhI bhinna bana jAtI hai| donoM kA patA lagAyA jA sakatA hai| eka AdamI eka dina meM zAyada saikar3oM-saikar3oM mudrAeM banA letA hai| yadi koI sUkSma yaMtra yA aisA saMvedanazIla kaimarA ho hAiphrikveMsI kA to pratyeka mudrA kA bheda mApA jA sakatA hai| pAMca minaTa pahale jo mudrA thI, pAMca minaTa bAda rahane vAlI nahIM hai| jaise-jaise bhItara meM bhAva badalegA, tatkAla mudrA meM parivartana A jAegA aura isI AdhAra para mukhAkRti-vijJAna kA vikAsa huA hai| AkRti vijJAna ke AdhAra para manuSya kI sArI ceSTAoM ko batAyA jA sakatA hai, usake bhaviSya kA bhI nirdhAraNa kiyA jA sakatA hai| jAgRti kA mUla-abhaya pramAda bhaya hai, apramAda abhaya hai| bhagavAna mahAvIra ne kahA- 'savvao pamattassa bhayaM-pramAda ko cAroM ora se bhaya ghera letA hai| sarvatra bhaya hI bhaya hai usake lie| usakA eka kSaNa bhI abhaya kI dizA meM nahIM biittaa| usakA kSaNa-kSaNa bhaya meM hI bItatA hai| vaha kisI para vizvAsa nahIM krtaa| use sabameM avizvAsa kI gaMdha AtI hai| vaha apane dhana kI cAbI kisI ko bhI nahIM sauNptaa| mana meM bhaya rahatA hai ki kahIM vaha dhana lekara bhAga na jAe ? beTe ko bhI nahIM, kyoMki use bhaya hai-dhana kI cAbI mila jAne para beTA phira use pUchegA nhiiN| use apekSA nahIM rhegii| apanI patnI ko bhI nahIM, kyoMki vyakti socatA hai-mAM aura beTA-donoM milakara merI phajIhata kreNge| merI TikaTa kaTA deNge| vyakti antima samaya taka bhI cAbI dUsare ko denA nahIM cAhatA, kyoMki usameM bhaya hai| bhaya pramAda hai| kucha loga ise jAgarUkatA bhI kaha dete haiN| parantu gaharAI se socane para pratIta hotA hai ki isa jAgarUkatA ke pIche bhaya kAma karatA hai| yadi yaha bhaya na ho ki ye bAda meM mere sAtha kyA kareMge to yaha jAgRti bhI nahIM aatii| isa jAgRti kA kAraNa bhI bhaya hai| kabhI-kabhI hama aise kamaroM meM Thaharate haiM jahAM AlamAriyoM meM lAkhoM kA dhana par3A rahatA hai| na paharedAra rahate haiM, na Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhaya kI anuprekSA 223 caukIdAra, kevala hama rahate haiN| makAna kA mAlika sukha kI nIMda sotA hai| vaha jAgaraNa nahIM karatA, kyoMki usake mana meM bhaya nahIM hai ki muni usa dhana ko nikAla leNge| usake mana meM Dara nahIM hai| vaha jAgatA nahIM, sukha se sotA hai| jAganA kyoM par3atA hai ? jAganA taba par3atA hai jaba pIche bhaya ho| jahAM bhaya nahIM hai, vahAM nizcitatA hai| jaba bhaya kI sthiti A gaI ho to usase DaranA nahIM caahie| pahale yaha viveka avazya rakhanA cAhie ki koI khatarA sahasA utpanna na ho| parantu jaba khatarA paidA ho hI gayA to vyakti kI prANa-UrjA itanI sazakta honI cAhie ki vaha niDara hokara usa khatare kA sAmanA kara ske| isa prakAra karane se khatarA AtA hai aura calA jAtA hai, vyakti kA kucha bhI nahIM bigAr3a paataa| duniyA meM saba use satAte haiM jo kamajora hai, sazakta ko koI nahIM staataa| abhaya kI niSpatti-vItarAgatA __ jaba sahiSNutA sadhatI hai taba abhaya ghaTita hotA hai| samUce dharma kA rahasya hai abhy| dharma kI yAtrA kA Adi-bindu hai abhaya aura antima bindu hai abhy| dharma kA atha aura iti abhaya hai| dharma abhaya se prAraMbha hotA hai aura abhaya ko niSpanna kara kRtakRtya ho jAtA hai| vItarAgatA kA Arambha abhaya se hotA hai aura vItarAgatA kI pUrNatA bhI abhaya meM hotI hai| jo vyakti bhayamukta nahIM hotA vaha kabhI dhArmika nahIM bana sakatA, kAyotsarga nahIM kara sktaa| kAyotsarga kA artha hai-zarIra kI cintA se mukta ho jaanaa| abhaya kA yaha pahalA bindu hai| zarIra kI cintA se mukta ho jAnA, sarala-sI bAta lagatI hai, parantu yaha itanI sarala bAta nahIM hai| zarIra ke prati bane hue bhaya se chuTakArA pA lenA sarala bAta nahIM hai| 'mamedaM zarIram'-yaha zarIra merA hai jisa kSaNa meM yaha svIkRti hotI hai, usI kSaNa meM bhaya paidA ho jAtA hai| yaha bhaya kI utpatti kA mUla kAraNa hai| zarIra kA mamatva bhaya utpanna karatA hai| mamatva aura bhaya do nahIM haiN| jahAM mamatva hai, vahAM bhaya hai aura jahAM bhaya hai, vahAM mamatva hai| mamatva ko chor3anA bhaya-mukta honA hai aura bhaya-mukta hone kA artha hai mamatvahIna honaa| . lakSya kI nizcitatA se jaise Atma-bala bar3hatA hai, vaise nirbhayatA bhI bar3hatI hai| nirbhayatA ahiMsA kA prANa hai| bhaya se kAyaratA AtI hai| kAyaratA Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 amUrta cintana se mAnasika kamajorI aura usase hiMsA kI vRtti bar3hatI hai| ahiMsA ke mArga meM sirpha aMdhere kA Dara hI bAdhaka nahIM banatA, aura bhI bAdhaka banate haiN| mauta kA Dara, kaSTa kA Dara, aniSTa kA Dara, alAbha kA Dara, jAne-anajAne aneka Dara satAne laga jAte haiM, taba ahiMsA se Digane kA rAstA banatA hai| para nizcita lakSya vAlA vyakti nahIM ddigtaa| vaha jAnatA hai-aizvarya jAe to calA jAe, maiM usake pIche nahIM huuN| vaha sahaja bhAva se mere pIche calA A rahA hai| yahI bAta mauta ke lie tathA auroM ke lie hai| maiM saca boluuNgaa| apane prati va auroM ke prati bhI saca boluuNgaa| apane prati va auroM ke prati bhI saca rhuuNgaa| phira cAhe kucha bhI kyoM na sahanA par3e ! ahiMsaka ko dhamakiyAM aura bandara 'ghur3akiyAM' bhI sahanI par3atI haiN| vaha apanI jAgRta vRtti ke dvArA calatA hai, isalie nahIM ghbraataa| ina saba bAtoM se bhI eka bAta aura bar3I hai| vaha hai-kalpanA kA bhaya / jaba yaha bhAvanA bana jAtI hai-agara maiM yoM calUMgA to akelA raha jAUMgA, koI bhI merA sAtha nahIM degA, yaha ahiMsA ke mArga meM kAMTA hai| ahiMsaka ko akelepana kA Dara nahIM honA caahie| unakA lakSya yahI hai, isalie vaha calatA cle| Akhira eka dina duniyA use avazya smjhegii| mahAtmA IsA kA jIvana isakA jvalanta pramANa hai| AcArya bhikSu bhI isI koTi ke mahApuruSa the| dUsaroM ke AkSepa, asahayoga yadi kI upekSA kara nirbhIkatA se calane vAlA hI ahiMsA ke patha para Age bar3ha sakatA hai| ____ bhaya bhaya ko utpanna karatA hai, abhaya abhaya ko| sadRza kI utpatti kA jaivika siddhAMta manuSya kI mAnasika vRttiyoM para bhI ghaTita hotA hai| manovijJAna kI dRSTi se saMvegAtmaka vyavahAra aura saMvegAtmaka anubhava-ye donoM hAipothelemasa se paidA hote haiN| ye donoM imozanala haiN| hamAre zarIra meM aise kendra haiM jahAM se nAnA prakAra kI pravRttiyoM kA saMcAlana hotA hai| saMvega kA saMcAlana zarIra se hotA hai| sAre saMvega hAipothelemasa meM paidA hote haiN| bhaya kA bhI yahI sthAna hai| abhaya kA dAna vahI vyakti de sakatA hai jisane svayaM abhaya prApta kiyA hai aura jisameM se abhaya kI taraMgeM nikalatI haiN| ve taraMgeM Asa-pAsa ke sAre vAtAvaraNa meM abhaya kA vikiraNa karatI haiN| vahI vyakti abhaya ho sakatA hai, jo abhaya kA dAna karatA hai| vahI vyakti abhaya kA dAna kara sakatA hai, jo abhaya hotA hai| bhaya bahuta bar3A saMvega hai| isase chuTakArA pAnA bahuta Avazyaka hai| abhaya ke dvArA hI bhaya ko samApta kiyA jA sakatA hai| Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAnuzAsana anuprekSA 'saMsAra meM jo bhI duHkha hai, vaha zastra se janmA huA hai| saMsAra meM jo bhI du:kha hai, vaha saMga aura bhoga se janmA huA hai| nazvara sukha ke lie prayukta krUra zastra ko jo jAnatA hai, vahI azastra kA mUlya jAnatA hai| jo azastra kA mUlya jAnatA hai vahI nazvara sukha ke lie prayukta krUra zastra ko jAna sakatA bhagavAn ne kahA-'gautama ! tU AtmAnuzAsana meM aa| apane Apako jiit| yahI du:kha-mukti kA mArga hai| kAmoM, icchAoM aura vAsanAoM ko jIta / yahI du:kha-pukti kA mArga hai|' 'loka kA siddhAMta dekha-koI jIva du:kha nahIM caahtaa| tU bheda meM abheda dekh| saba jIvoM meM samatA dekha, zastra-prayoga mata kr| du:kha-mukti kA mArga yahI hai|' kaSAya-vijaya, kAma-vijaya yA indriya-vijaya aura sAmya-darzana-ye du:kha-bhukti ke upAya haiN| jo sAmyadarzI hotA hai, vaha zastra kA prayoga nahIM krtaa| zastra-vijetA kA mana sthira ho jAtA hai| sthira-citta vyakti ko indriyAM nahIM satAtI-indriya-vijetA ke kaSAya (krodha, mAna, mAyA, lobha) svayaM sphUrta nahIM hote|' AtmA kI asurakSA ke hetu haiM-indriyoM kI aura mana kI cNcltaa| indriyAM viSaya ko grahaNa karatI haiM aura mana ko apanA saMvAda pahuMcAtI haiN| mana anurakti aura virakti, cAhie aura nahIM cAhie kI daur3a-dhUpa meM vyagra ho uThatA hai| pUrvabaddha saMskAroM ke kAraNa AtmA kI dhvani daba jAtI hai aura mana sakriya ho uThatA hai| yaha asamAdhi hai, du:kha hai| jisa sAdhaka ne inheM ThIka samajhakara, jAnakara aura dekhakara samAdhistha banA liyA hai, jisakI indriyAM aba svayaM ke adhIna ho gaI haiM, jo apanA mAlika hai vaha Atmagupta hotA hai| vyakti apane prApta ke prati pratipala prayatnazIla rahe to vaha avazya prApta hotA hai| gati kI zithilatA caraNoM ko kamajora banA detI hai| athaka prayatna se kucha bhI asAdhya nahIM hai| sAdhaka Atmonmukha hokara bar3hatA hai| vaha cAhatA hai, lakSya ko hastagata karanA, lekina bAdhAeM use pratAr3ita karatI haiN| bAdhAeM haiM-moha, mamatva, ghRNA, rAga, mAnasika capalatA, viSaya-pravRtti aadi-aadi| sAdhA danheM parAsta kie binA saphalatA prApta nahIM kara sktaa| Atma-svarUpa Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 amUrta cintana kI prApti meM ye vighna DAlate haiN| Atma-sAkSAtkAra kI eka choTI-sI prakriyA hai| usake sahAre hama lakSya taka pahuMca sakate haiN| pratyeka sAdhaka meM nimna guNa Avazyaka haiM 1. lakSya meM dRddh'-aasthaa| 2. lakSya ke prati pUrNa smrpnn| 3. lakSya-prApti ke lie satata prayatna aura dIrghakAlIna abhyAsa / 4. Asana kA abhyAsa, zarIra-sthairya / 5. vaak-sNym| 6. sat saMkalpoM se mana ko bhAvita krnaa| 7. citt-nirodh| AtmA vazIkRto yena, tenAtmA vidito dhvam / ajitAtmA vidan sarvamapi naatmaanmRcchti|| jisane AtmA ko vaza meM kara liyA, usane vAstava meM AtmA ko jAna liyaa| jisane AtmA ko nahIM jItA, vaha saba kucha jAnatA huA bhI AtmA ko nahIM pA sktaa| yoga kA aMtima aMga samAdhi hai| usakA artha hai-AtmaniSThA, bahirbhAva se sarvathA vilaga honaa| yahAM paramAtmA aura svAtmA kA pUrNa sAdRzya pratIta hI nahIM, anubhUta hone lagatA hai| AtmA kI mauna dhvani mukharita ho uThatI hai| jo paramAtmA hai vaha maiM hUM aura jo maiM hUM vaha paramAtmA hai-yaha satya samAdhi kI nIcI avasthAoM meM bhI use pratIta hone lagatA hai| vastuta: parama satya kI dRSTi meM AtmA aura paramAtmA kA svarUpa abhinna hai| bhinnatA vyavahAra meM hai| abheda kA upAsaka bhinnatA ke ghere ko lAMghakara abheda meM calA jAtA hai| samAdhi paramAtmasthatA kA sarvocca sopAna hai| yogI vahAM bahi:sthatA ko sarvathA bhUla jAtA hai| vaha kyA hai ? kisakA hai ? kaisA hai ? kahAM hai ? ina vikalpoM se atIta ho jAtA hai| use apane zarIra kA bhI bhAna nahIM rhtaa| vaha Atma-caitanya aura AtmAnanda meM itanA kho jAtA hai ki bAhara use kucha dikhAI nahIM detaa| samAdhi abheda-dRSTi se paramAtmA ke sAtha ekIkaraNa hai aura bheda-dRSTi se AtmA kA svayaM paramAtmA honA hai| abhedadraSTA AtmA kA paramAtmA ke sAtha vilInikaraNa meM vyagra rahate haiN| AtmA kA svataMtra vyaktitva prakArAMtara se vahAM svata: prasphuTa ho jAtA hai| AtmA ke ekatva aura anekatva kI do dRSTiyoM kA samanvaya hI hameM pUrNatA kA anubhava karA sakatA hai| Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAnuzAsana anuprekSA 227 yenAtmA sAdhitastena, vizvametat prsaadhitm| . yenAtmA nAzitastena sarvameva vinAzitam / / jisane AtmA ko sAdha liyA usane vizva ko sAdha liyaa| jisane AtmA ko gaMvA diyA, usane saba kucha gaMvA diyaa| jaina-darzana kA sArA ciMtana AtmA kI parikramA kie calatA hai| ... AtmA kA jJAna hI samyaga jJAna hai .. AtmA para AsthA hI samyag darzana hai| Atma-prApti kI pravRti hI samyag cAritra hai| AcArAMga sUtra meM kahA hai-'je egaM jANaI se savvaM jANaI-jo eka ko (AtmA ko) jAnatA hai, vaha sabako jAnatA hai| AtmA-vijaya hI parama vijaya hai| AtmA ko rakhate hue deha kI rakSA kI jAe, vaha deha-rakSA bhI saMyama hai| AtmA ko gaMvAkara deha kI rakSA karanA sAdhaka ke lie iSTa nahIM hotaa| AtmA kI surakSA sukha kA aura asurakSA du:kha kA hetu hai| isalie AtmA ko jAno, AtmA ko vaza meM karo, yahI dharma kA sAra hai| bhagavAn mahAvIra ne kahA appA khalu sayayaM rakkhiyavvo, savviMdiehiM susmaahiehiN| arakkhio jAipahaM uvei, surakkhio savvaduhANa muccaI / / sabhI indriyoM ko susamAhita kara AtmA kI satata rakSA kro| arakSita AtmA janma-maraNa ko prApta hotA hai aura surakSita AtmA du:khoM se mukta ho jAtA hai| samAja-vyavasthA meM darzana svAdhInatA darzana kI bahata bar3I dena hai| saba loga vicAroM kI svataMtratA cAhate haiM, lekhana aura vANI kI svataMtratA cAhate haiN| svatantratA kA ghoSa prabala hai| koI parAdhInatA nahIM caahtaa| rAjA zabda itihAsa aura zabdakoSa kA viSaya bana gayA hai| vaise hI naukara zabda bhI atIta kI vastu banatA jA rahA hai| isakA artha hai ki nirapekSatA A rahI hai| sApekSatA kI kar3I TUTane para koI bar3I hAni nahIM; vyavasthA na rahe to koI doSa nahIM; zAsana na rahe to koI Apatti nahIM; yadi sva-zAsana A jaae| sva-zAsaka na zAsana se zAsita hotA hai aura na zAsana se mukt| kusale puNa no baddhe no mukke-kuzala vaha hai jo na baddha hotA hai aura na mukt| eka hI vyakti jo na bandhA huA ho aura na mukta ho, yaha kaise ho sakatA hai ? zAsana chor3A nahIM jA sktaa| jahAM zAsana nahIM, vahAM trANa nhiiN| koI bhI atrANa rahanA Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 amUrta cintana nahIM caahtaa| isalie AtmAnuzAsana AtA hai| kuzala isalie hai ki vaha parazAsana se baddha nahIM hai aura AtmAnuzAsana se mukta nahIM hai| ___AtmAnuzAsana ke manobhAva ko vikasita karanA Avazyaka hai| kahIM bhI dekhA jAe, IrSyA hai, eka-dUsare ko nIce girAne kA bhAva hai aura asahanazIlatA hai| samAja meM jahAM sApekSatA hai, vahAM aisA kyoM hotA hai, yaha Aja bhI eka praznacihna banA huA hai| sAmyavAdI zAsanamukta samAja kI kalpanA lekara calate haiN| vahAM kyA hotA hai ? apanI surakSA aura apane pratispardhI kA ptn| eka ora zAsana mukti kI kalpanA, dUsarI ora kalpanA svArtha-saMgharSa, yaha darzana kI dUrI nahIM to aura kyA hai ? vyakti ne mAna liyA, utkarSa ho to merA ho| mukhya yA zaktizAlI maiM hI bnuuN| yaha vyaktivAdI manovRtti hI sAmAjikatA ko vAstavikatA nahIM banane detI, kintu AtmAnuzAsana kA vikAsa hone para vyakti vyakti rahakara bhI asAmAjika nahIM rhtaa| vyakti meM jo sva kI sImA hai, use na samajhakara vaha apane meM para kA Aropa kara letA hai| saMkrAMti velA meM pratyeka vastu choTI dIkhatI hai| vizAla vastu bhI darpaNa meM samA jAtI hai| vyakti bhI socatA hai, sArI sRSTi mujhameM samAhita ho jAe, para aisA socane vAlA satya ke nikaTa nahIM pahuMca paataa| vyakti samudra hai| rAga-dveSa kI urmiyAM usameM kalloleM kara rahI haiN| vahAM satya kA darzana nahIM hotaa| una urmiyoM se Upara jAne vAle kI hI dRSTi spaSTa ho sakatI hai, bhItara rahane vAle kI nhiiN| samAjavAdI praNAlI meM sattA kucheka vyaktiyoM meM kendrita ho gaI hai| janatA apane ko asahAya-sI anubhava karatI hai| apanA vrata lekara calane vAle kabhI atrANa nahIM hote| __ zastra zabda meM trANa-zakti kI kalpanA hai para vaha vAstavika nhiiN| bhISaNa Ayudha rakhane vAle bhI saMtrasta haiN| - dazArNabhadra apanA ThATa-bATa lekara bhagavAn mahAvIra ke darzana ke lie claa| indra ne senA kI racanA kii| rAjA parAjita ho gayA, trANa-atrANa kI anubhUti karane lagA, kyoMki vaha para kI sImA meM calA gayA thaa| aMta meM vaha bhagavAn kI zaraNa meM gayA aura vijayI bana gyaa| aba indra pairoM meM A giraa| jo para-zAsana meM parAjita ho gayA, vaha sva-zAsana meM vijayI bana gyaa| samAja meM rahane vAle sva kI sImA meM cleN| sva-zAsana kA vikAsa hone para samAja meM avyavasthA nahIM hogI, kintu eka vizeSa vyavasthA hogii| Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAnuzAsana anuprekSA 229 niyama kRtrima nahIM hogA, kintu sahaja hogaa| preraNA kA mUla bhaya nahIM hogA kintu kartavyaniSThA hogii| prabhu kI prArthanA kaise kareM ? prArthanA kA sUtra hai-tanmayatA, prabhumaya hone kI zakti kA jaagrnn| jaba taka tanmayatA nahIM AtI, taba taka prabhu se kucha bhI prApta nahIM ho sktaa| jo vyakti apane puruSArtha ko pradIpta karatA hai, prabhumaya hone kI zakti ko jagAtA hai, usakI prArthanA saphala ho jAtI hai| yadi aisA nahIM hotA hai to varSoM prArthanA karate rahane para bhI kucha nahIM hotaa| AcArya hemacandra ne kahA hai vItarAga saparyAta, tavAjJApAlanaM param / AjJAsiddhA virAddhA ca, zivAya ca bhavAya c|| prabhu kI pUjA aura prArthanA se bhI acchA hai ki vyakti prabhu kI AjJA kA pAlana kre| vaha lar3akA pitA kA priya nahIM hotA, jo pitA ko pratidina namaskAra karatA hai, kintu pitA kI AjJA nahIM maantaa| pitA ko vaha putra acchA lagatA hai, jo AjJA kA pAlana karatA hai, anuzAsana meM rahatA hai| jo prabhu ke anuzAsana meM calatA hai, AjJA kA pAlana karatA hai, AjJA ke anusAra calatA hai, vahI vAstava meM prabhu kI prArthanA karane kA adhikArI ho sakatA hai| jo prabhu ke AdezoM ko nahIM mAnatA, usake viparIta AcaraNa karatA hai, vaha prArthanA karane kA adhikArI nahIM ho sktaa| prabhu kA Adeza hai-pavitra raho, kintu AdamI vicAroM aura AcaraNoM se gandA rahatA hai| prabhu kA Adeza hai-bure AcaraNa mata karo, ImAnadAra raho, kintu AdamI bure AcaraNa karatA hai, beImAnI meM phaMsA rahatA hai| vaisA AdamI prArthanA karane yogya nahIM hai| vaha prabhu ke AdezoM kA ullaMghana kara prabhumaya banane kI apanI yogyatA kho DAlatA hai| vaisA vyakti yadi prArthanA karatA hai to yaha viDambanA hai, Atma-pravaMcanA hai| saMsAra meM jitane bhI viziSTa vyakti hue haiM-rAma, kRSNa, mahAvIra, buddha, IsA Adi unhoMne vaha rAstA cunA jo UMcAI kI ora le jAtA hai, mokSa yA nirvANa kI ora le jAtA hai| isI rAste para calakara ve mahApuruSa bne| janataMtra kA mUla AdhAra hai-svatantratA aura usakA mUla AdhAra hai-vyakti kA AtmAnuzAsana / jaba koI vyakti apane Apa para apanA niyantraNa rakha sakatA hai, tabhI vaha svatantratA kI lau prajvalita kara sakatA hai| adhinAyakatA ke yuga meM bhaya aura AtaMka kA rAjya hotA hai, isalie vyakti ke AtmAnuzAsana kA vizeSa mUlya nahIM hotaa| janatantra ke yuga meM abhaya kA rAjya Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 amUrta cintana hotA hai, isalie usameM AtmAnuzAsana kA mUlya bar3ha jAtA hai| hindustAna duniyA kA sabase bar3A janatantra hai| usake nAgarikoM kA AtmAnuzAsana kaisA hai, isa prazna para cAhe-anacAhe dRSTi jA TikatI hai| isakA uttara jo milatA hai, vaha santoSa nahIM detaa| zAsanatantra ke pramukha logoM meM sarvAdhika AtmAnuzAsana honA cAhie, para vaha nahIM hai| ve apane pada kA lAbha bhI uThAte haiN| pakSapAta kI bhI unameM kamI nahIM hai| apane kRpA-pAtroM ke lie ve kubera haiM to apriyajanoM ke lie anudAra bhI kama nahIM haiN| ve zAsanataMtra saMbhAlate haiM janatA kI bhalAI ke lie aura unakA saMgharSa calatA hai sadA kursI kI surakSA ke lie| Arthika ghoTAloM ke aneka Aropa una para lagAe jAte haiM aura ve pramANita bhI ho jAte haiN| . AtmAnuzAsana kI janmabhUmi hai zikSA-saMsthAna / vahAM rASTra kI nayI paudha kA nirmANa hotA hai| usakI sthiti bhI svastha nahIM hai| vahAM vilAsa, phaizana aura svacchandatA kA itanA prabala astitva hai ki AtmAnuzAsana kI eka asphuTa rekhA bhI nahIM dikhAI detii| dharma kA kSetra AtmAnuzAsana kA mukhya kSetra hai| parantu svArthoM kA saMgharSa vahAM bhI apanI jar3eM jamA cukA hai| isalie usakI tejasvitA bhI saMdigdha ho cukI hai| eka vyakti ne mujhe batAyA ki eka sAdhu kahatA hai, merA nAma pahale kyoM nahIM AyA ? usakA pahale kyoM AyA ? koI kahatA hai, pramukha maiM hUM, use pramukhatA kyoM dI gaI ? isa vAtAvaraNa meM AtmAnuzAsana kI gaMdha hI kahAM hai ? usa sthiti kA pratyakSa darzana hai| isake draSTA aneka loga haiM, hama draSTA rahakara sthiti ko nahIM badala skte| usameM apane saMyama kI Ahuti dekara hI badala sakate haiN| Aja yaha bahuta apekSita hai ki saba loga AtmAnuzAsana kA saMkalpa leM aura jana-jana ko yaha samajhAeM ki svatantratA kA artha hai AtmAnuzAsana kA vikAsa / zikSA aura bhAgatmaka parivartana sAmyavAdI praNAlI meM vyaktigata niyantraNa para bahuta dhyAna diyA gyaa| para AdamI badalA nhiiN| jaba taka hamArA dhyAna saMvegoM ke niyaMtraNa aura anuzAsana para kendrita nahIM hogA, taba taka samAja meM parivartana lAne kI bAta nahIM aaegii| sAmyavAdI zikSApraNAlI meM yaha mAnA gayA ki jJAna kevala jAnane ke lie, vizva kA punarnirmANa karane ke lie aura samAja ko badalane ke lie hai| kintu zikSA ke dvArA yaha nahIM ho rahA hai| isakA tAtparya hai ki zikSA meM kahIM na kahIM truTi hai| aura vaha truTi yaha hai ki zikSA meM bhAvAtmaka vikAsa kI bAta chUTa gaI hai| Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAnuzAsana anuprekSA 231 Aja hameM isa bAta para dhyAna kendrita karanA hai ki zArIrika vikAsa ke sAtha bauddhika vikAsa aura bhAvanAtmaka vikAsa kA santulana bne| vyakti zarIra, indriya aura buddhi ke stara para nahIM cltaa| vaha calatA hai, bhAva ke stara pr| AdamI jo kucha kara rahA hai, usakA saMcAlana bhItara se ho rahA hai| arjuna ne kRSNa se pUchA-bhagavan ! AdamI pApa karatA hai usakA preraka, pravartaka kauna hai ?' kRSNa ne kahA-AdamI ko pApa meM prerita karatA hai kAma aura krodh| ye niSedhAtmaka bhAva haiN| hama buddhi ke stara para samasyA ko sulajhAnA cAhate haiM, isameM koI saMgati nahIM hai| darzana para yaha Aropa lagAyA gayA ki vaha jAnane kI prakriyA hai, badalane kI prakriyA nahIM hai| yaha sacAI nahIM hai| jaina sAhitya meM zikSA kA jo prArUpa milatA hai, usameM do zabda vyavahRta hue haiM-grahaNa zikSA aura Asevana shikssaa| zikSA grahaNa karo aura usakA prayoga kro| zikSA ke sAtha abhyAsa jur3A huA hai| Aja abhyAsa chUTa gayA, saMvega para niyantraNa kI bAta chUTa gaI aura atirikta bhAra bauddhika vikAsa para A gyaa| bhAvAtmaka vikAsa __Aja apekSA hai ki zikSA ke sAtha bhAvAtmaka vikAsa kA krama judd'e| isake binA hama jisa samAja kI parikalpanA karate haiM, vaha kabhI sambhava nahIM hai| bauddhika aura Arthika vikAsa ke sAtha-sAtha aparAdha, hiMsA, AkrAmaka-vRtti, Avega, pArivArika kalaha Adi bar3ha rahe haiN| aisA kyoM ho rahA hai ? zikSA ke dvArA ina saba vRttiyoM meM kamI AnI caahie| para Aja aisA nahIM ho rahA hai| Aja ke vikasita rASTroM meM aparAdhoM kI bAr3ha-sI A rahI hai| pAgalapana bar3ha rahe haiN| jahAM zata-pratizata loga zikSita haiM, vahAM bhI aisA hI ho rahA hai| Azcarya isa bAta kA hai ki bhArata kI zikSA-praNAlI bhI buddhi taka sImita hai| yaha bAta hamane pahale hI samajha lI thI, lekina hama usako nakArate cale jA rahe haiM, samasyA ko svayaM paidA kara rahe haiN| jaba taka bhAvajagat meM zikSA kA praveza nahIM hogA taba taka zikSA ke dvArA samAja ko badalane kI saMbhAvanA nahIM kI jA sktii| pitA putra ko dUdha kA gilAsa pIne ke lie detaa| gilAsa to vahI, para dhIre-dhIre dUdha kama hotA gyaa| putra ne dUdha ghaTane kI bAta puuchii| pitA ne kahA-'akAla hai| carane ke lie harA ghAsa nahIM milatA hai|' lar3ake ne kahA-maiM upAya karatA huuN| usane gAya kI AMkhoM para hare raMga kA cazmA lagA diyaa| aba gAya ko sUkhA ghAsa bhI harA dIkhane lgaa| vaha carane lgii| dUdha bar3ha gyaa| Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 amUrta cintana gAya meM bhAvAtmaka parivartana huaa| vaha ghAsa bhI adhika khAne lagI aura dUdha bhI adhika dene lgii| hama bAhya ko jAnanA jyAdA pasanda karate haiN| hameM kaThaputalI hI dikhAI detI hai jo bolatI hai, nAcatI hai, gAtI hai, khelatI hai| usako jo parde ke pIche saMcAlita kara rahA hai, usa ora dhyAna hI nahIM jaataa| hamAre jIvana kA saMcAlana bhAva karate haiM, jo parde ke pIche haiN| unakI ora hamArA dhyAna nahIM hai| jaba taka zikSA ke sAtha-sAtha bhAva-jagat kA sambandha nahIM jur3egA taba taka na upadrava miTeMge, na har3atAleM samApta hoMgI aura na anuzAsana aaegaa| hama buddhi ke zastra ko teja karate jA rahe haiN| usakA kAma hai kaattnaa| naMgI talavAra bahuta khataranAka hotI hai| usake lie myAna caahie| myAna meM par3I talavAra khataranAka nahIM hotii| buddhi ko hamane naMgI talavAra to banA DAlA, para aba usa myAna ko khoja DAlanA Avazyaka hai, jisase ki sIdhA khatarA na ho| yaha hai bhAva-jagat kI kriyaa| jIvana-vijJAna kA artha pUrI zikSA-praNAlI ko badalanA nahIM hai, bauddhika vikAsa ko avaruddha karanA nahIM hai| bauddhika vikAsa jarUrI hai| usake binA AdamI pazutA kI ora calA jaaegaa| jIvana-vijJAna kA artha itanA hI hai ki bauddhika vikAsa ke sAtha bhAvAtmaka vikAsa kA santulana ho| yaha hone para zikSA praNAlI kA kArya pUrA hotA hai|| bhAvAtmaka vikAsa kA eka pahalU hai-naitika vikaas| isake do rUpa haiM-sAmAjika naitikatA aura vaiyaktika naitiktaa| eka samAja yA saMsthA kucha niyama upa-niyama banAtI hai| vaha dhyAna nahIM rakhatI hai ki vyakti kI vAsanA, vRttiyAM, saMvega kaise haiM ? vicAra kie binA vaha banA detI hai| yaha sAmAjika naitikatA aura anuzAsana hai| sAmyavAdI deza kA eka naitika-sUtra bana gayA hai ki vyaktigata svAmitva na ho| usameM vyaktigata vRttiyoM, vAsanAoM aura saMvegoM kA dhyAna nahIM rakhA gyaa| Akhira vyakti vyakti hotA hai| usameM vAsanA hai, lobha kI vRtti hai| unakI upekSA kara vyaktigata svAmitva kA niyaMtraNa kara diyaa| usakA pariNAma yaha huA ki vaha Arthika daur3a meM pichar3a gyaa| jisameM vyaktigata svArtha adhika ho jAtA hai to puruSArtha kama ho jAtA hai| phalata: Arthika pichar3Apana A jAtA hai| ___ vaiyaktika naitikatA kA artha hai-vyaktigata saMvegoM aura vRttiyoM para niyaMtraNa krnaa| - zikSA ke sAtha donoM prakAra kI naitikatAoM kA saMbaMdha hotA hai| vidyArthI samAja meM jItA hai| use sAmAjika prANI bananA hai| usako samAja ke Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAnuzAsana anuprekSA 233 niyamoM ko mAnanA hai, rASTra ke niyamoM kA pAlana karanA hai, kyoMki vaha rASTra meM rahatA hai| yadi zikSA ke dvArA usakI yaha mAnasikatA nahIM banatI hai to vaha acchA vidyArthI nahIM bana sktaa| isase bhI adhika jarUrI hai saMvegoM para niyaMtraNa krnaa| yaha naitikatA kA mahattvapUrNa bindu hai| yaha zikSA ke sAtha judd'e| zikSA ke sAtha mAnasika zakti ke vikAsa kI bAta bhI jur3I honI caahie| isa zakti kA vikAsa jisa rASTra, samAja yA vyakti meM nahIM hotA, vaha kamajora ho jAtA hai| jina vyaktiyoM meM manobala kA vikAsa aura bhAvAtmaka vikAsa-donoM nyUna haiM, zikSAzAstrI unake vikAsa ke lie naI-naI paddhatiyAM prastuta kara rahe haiN| Aja apekSA hai ki sAmAjika pariveza badale aura varga-saMgharSa, vaimanasya Adi samasyAeM samAhita hoN| isake lie bhAvAtmaka vikAsa apekSita hai| acche-bure kA niyaMtraNa kakSa vaha sAdhanA kyA hai jisake dvArA kaSAya ko maMda nahIM kiyA jA sakatA hai ? yaha eka prazna hai| isa para hama soceMge to yaha spaSTa pratibhAsita hogA ki adhyAtma kA samUcA taMtra, adhyAtma kA samUcA upadeza aura dharma kI sArI gAthAeM kaSAya ko maMda karane ke lie kahI gayI haiN| unakA eka mAtra prayojana bhI yahI hai| aparigraha, ahiMsA, satya, brahmacarya, kSamA, saMtoSa, dAna, zIla-ina sabakA upadeza isalie hai ki kaSAya maMda ho| upadeza aura upadeza kA agalA caraNa hai-abhyaas| yaha sabane jAna liyA ki kaSAya ko maMda karane ke lie Atma-niyaMtraNa jarUrI hai, abhyAsa jarUrI hai| phira prazna hotA hai ki abhyAsa kahAM se prAraMbha kareM ? sabase pahale kyA kareM ? isa prazna para dharma aura adhyAtma ke kSetra meM carcAe huI haiM to manovijJAna ne bhI isa prazna para vicAra kiyA hai| TAlasTaoNya ne isa prazna kA sundara samAdhAna diyaa| unhoMne kahA--'acche jIvana kI pahalI zarta hai-Atma-niyaMtraNa aura Atma-niyaMtraNa kI pahalI zarta hai-upavAsa / hameM Atma-niyaMtraNa kA abhyAsa upavAsa se zurU karanA caahie|' yaha hai eka maharSi kA ciMtana, jo vartamAna yuga kA sAdhaka yA maharSi kahalAtA thaa| bhagavAn mahAvIra ne tapasyA ke bAraha prakAra btlaae| unhoMne kahA-'Atma-niyaMtraNa kA prAraMbha tapasyA se karo, anazana se zurU kro|' prAcIna cintana aura vartamAna cintana-donoM eka bindu para mila ge| jo bhI AtmA kA anubhava karane vAle sAdhaka haiM ve do mArga yA do lakSya para na Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 amUrta cintana pahuMcate / saMpradAyoM ke vicAra do dizAoM meM pahuMca sakate haiM, do dizAmAgI ho sakate haiM, kintu adhyAtma ke vicAra do dizAgAmI nahIM ho sakate / adhyAtma ke mArga se jo pahuMcegA vaha eka hI bindu para pahuMcegA / bhagavAn mahAvIra ne kahA- 'Atma-niyaMtraNa meM sabase bar3I bAdhA hai bhojana / bhojana sustI lAtA hai / ' TAlasTaoNya ne kahA- 'jo bhojana kA saMyama nahIM karatA vaha sustI ko kaise miTA sakegA ? jo Alasya, sustI aura pramAda ko nahIM miTA pAtA, vaha Atma-niyaMtraNa kaise kara paaegaa|' unhoMne kahA- hamArI kucha maulika icchAeM hotI haiM / yadi hama una icchAoM ko samApta nahIM kara sakate to una icchAoM ke AdhAra para palane vAlI dUsarI jaTila icchAoM ko kabhI samApta nahIM kara skte| jIne kI kAmanA, bhojana kI kAmanA, kAma kI kAmanA aura lar3ane kI kAmanA - ye maulika icchAeM haiM / sabhI prANiyoM meM ye banI rahatI haiN| yadi ina para niyaMtraNa nahIM pAyA gayA to inake AdhAra para palane vAlI anya jaTila icchAoM para kabhI niyaMtraNa nahIM pAyA jA sktaa| isalie yaha Avazyaka hai ki sAdhaka sabase pahale maulika icchAoM para vijaya prApta kare, una para niyaMtraNa kare / ' hama Atma-niyaMtraNa kA abhyAsa upavAsa se zurU kareM, anazana se zurU kareM, kama khAne se kareM aura khAne kI vRttiyoM kA saMkSepa karake kareM aura apanI vRttiyoM ko ubhArane vAle rasoM ke saMyama ke dvArA kreN| yaha Atma-niyaMtraNa kA pahalA sUtra hai 1 Atma-niyaMtraNa kA dUsarA sUtra hai - zarIra / hama zarIra ko sAdheM, yaha bahuta Avazyaka hai| jaba taka snAyuoM ko nayA abhyAsa nahIM diyA jAtA, snAyuoM ko naI Adata ke nirmANa kA abhyAsa nahIM diyA jAtA, taba taka vyaktitva kA nirmANa nahIM kiyA jA sktaa| viliyama jemsa ne apanI pustaka 'di prinsipala oNpha sAikolaoNjI' meM manovaijJAnika DhaMga se carcA karate hue likhA hai- 'acchA jIvana jIne ke lie acchI AdatoM ko banAnA jarUrI hai aura acchI AdatoM ke nirmANa ke lie abhyAsa jarUrI hai / yadi hama abhyAsa kie binA yaha cAheM ki hamArI AdateM badala jAeM to aisA kabhI nahIM hogA / asaphalatA hI hAtha lgegii|' unhoMne acchI AdatoM ke nirmANa ke lie kucha sUtra prastuta kie haiM 1. acchI AdateM DAlanI hoM to sabase pahale acchI AdatoM kA ciMtana karo, abhyAsa karo aura purAnI / burI AdatoM ko roko / 2. acchI AdateM DAlane ke lie zarIra ko eka vizeSa prakAra kA abhyAsa do, kyoMki zarIra kI vizeSa sthiti kA nirmANa kie binA hamArI Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . AtmAnuzAsana anuprekSA 235 AdateM acchI nahIM ho sktiiN| snAyuoM ko hamane jo pahale se AdateM de rakhI haiM, unako yadi hama nahIM badalate to ve eka cakra kI bhAMti calatI rahatI haiN| ThIka samaya AtA hai aura miThAI khAne kI bAta yAda A jAtI hai, kyoMki hamane jIbha ko eka Adata de rakhI hai| ThIka samaya AtA hai aura snAyu usa vastu kI mAMga kara lete haiN| khAne kI, socane kI, vicAra karane kI, kArya karane kI jaisI Adata hama snAyuoM meM DAla dete haiM, vaisI Adata ho jAtI hai| jo loga bahuta UMce makAnoM meM rahate haiM, ve pahalI bAra jaba sIr3hiyoM se utarate haiM taba bahuta sAvadhAnI se utarate haiN| dUsarI-tIsarI bAra utarate haiM to sAvadhAnI kama ho jAtI hai aura jaba cauthI bAra utarate haiM to koI sAvadhAnI kI jarUrata nahIM hotii| paira apane Apa eka-eka sIr3hI utarate hue nIce A jAte haiN| calane ke sAtha mana ko jor3ane kI vahAM AvazyakatA nahIM hotii| TAipa karane vAle prAraMbha meM akSaroM ko dekha-dekha kara TAipa karanA sIkhate haiN| jaba ve abhyasta ho jAte haiM, taba unakI aMguliyAM abhISTa akSaroM para par3atI haiM aura jaisA cAhA vaisA TAipa ho jAtA hai| phira 'ki borDa' ko dekhane kI AvazyakatA nahIM hotI; kyoMki aMguliyAM abhyasta ho cukI hotI haiN| hama snAyuoM ko jaisI Adata dete haiM, ve apane kAma meM laga jAte haiN| usa kAma kI saMpUrti meM mana kI saMpUrti Avazyaka nahIM hotii| isa prasaMga meM unhoMne yaha bhI kahA-jaba Adata DAlo to koI apavAda / mata rakho, chUTa mata rkho| pUrI Adata banA do| Aja dhyAna kiyaa| snAyuoM ko dhyAna kI Adata dii| kala chor3a diyaa| parasoM chor3a diyaa| cauthe dina phira dhyAna meM baitthe| isa prakAra chUTa dene se vaha Adata nahIM bntii| chUTa mata do| pratidina yaha kArya karate rho| bhagavAn mahAvIra ne kahA-pratikramaNa karanA hai to vaha yathAsamaya karanA hI hai| aisA nahIM ki Aja kiyA, kala chor3A, parasoM chor3A aura phira cauthe dina kiyaa| aisA karane para pratikramaNa kI Adata kabhI nahIM bnegii| Aja kSamA kareM, sahiSNutA kA bhAva dikhAeM aura kala phira lar3AI kareM, phira kSamA kareM to kSamA kI Adata nahIM bnegii| Adata DAlanI hai to koI apavAda mata rakho jaba taka ki vaha Adata na bana jaae| vaha svabhAva na bana jAe taba taka koI apavAda mata rkho| yaha hai hamArA kAyakleza kA dUsarA suutr| kAyakleza kA sUtra hai Asana, prANAyAma, kAyotsarga Adi kriyAoM dvArA zarIra ko itanA sAdha lo, jisase ki vaha vahI kArya kare jisakA tuma nirdeza do| yaha hai Atma-niyantraNa kA dUsarA sUtra-zarIra ko sAdhanA ! Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 amUrta cintana Atma-niyaMtraNa kA tIsarA sUtra hai - pratisaMlInatA / isakA artha hai - jo kucha ho rahA hai vaha na hone deM, kintu use ulaTa deN| do krama calate haiM / eka hai prAkRtika krama aura eka hai sAdhanA kA krama / hameM kucha vizeSa avayava upalabdha hote haiN| eka hai zakti kendra / sAre kAma kI ceSTAeM isa kendra se saMcAlita hotI haiM / kAma kI sArI vRttiyAM yahAM ubharatI haiM aura manuSya isake sahAre apanI kAma-vAsanA pUrI karatA hai| yaha prakRti dvArA pradatta saMsthAna hai kAma-vAsanA kI pUrti ke lie / pratisaMlInatA ke dvArA hama badala sakate haiM / yaha hai sAdhanA kA krama / Atma-zodhana kI prakriyA Atma-niyaMtraNa se pare Atma-zodhana kI carcA prApta hotI hai / Atma-zodhana hue binA Atma-niyantraNa kA kArya pUrA nahIM hotA / Atma-niyantraNa kI apanI sImA hai| Adata ko badalane ke lie, svabhAva ko badalane ke lie, vyaktitva ke pUre rUpa ko badalane ke lie Atma-zodhana Avazyaka hai| yaha korA dizAntaraNa nahIM hai, mArgAntarIkaraNa nahIM hai, kintu saMpUrNa rUpAntarIkaraNa hai / manovijJAna kA mArgAntarIkaraNa eka maulika vRtti ke mArga ko badalane kI prakriyA hai, usako dUsarI dizA meM le jAne kI paddhati hai / eka vyakti meM kAma kI manovRtti hai / jaba vaha vRtti udAtta banatI hai, taba kalA, saundarya Adi aneka viziSTa abhivyaktiyoM meM badala jAtI hai| Atma-zodhana meM dizAntaraNa nahIM hotA, kiMtu svabhAva mUlataH badala jAtA hai / usakA sarvathA vilaya ho jAtA hai aura vaha vRtti badala jAtI hai| usake tIvra vipAkoM, tIvra anubhavoM ko itanA manda kara diyA jAtA hai ki vaha Adata yA svabhAva koI bAdhA upasthita na kara ske| prazna hai ki Atma-zodhana kI prakriyA kyA hai aura usake sUtra kauna-kauna se haiM ? adhyAtma ke sAdhakoM ne Atma-draSTAoM ne isa dizA meM bahuta hI mahattvapUrNa khojeM kIM aura saubhAgya hai ki unakI khojeM Aja bhI hamAre samakSa surakSita haiM / unakA pahalA caraNa hai- kAyotsarga / kAyotsarga hai- zarIra kA zithilIkaraNa / isase purAnI AdatoM meM parivartana AtA hai, unakA zodhana hotA hai / kAyotsarga kA saMkalpa sUtra hai- 'tasya uttarIkaraNeNaM pAyacchittakaraNeNaM visohikaraNeNaM visallIkaraNeNaM pAvANaM kammANaM nigdhAyaNaTThAe ThAmi kAussaggaM / ' sAdhaka saMkalpa kI bhASA meM kahatA hai- 'jo Adata yA svabhAva priya nahIM Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAnuzAsana anuprekSA 237 hai, usako uttara karane ke lie, usakA udAtta rUpa karane ke lie, prAyazcita karane ke lie, vizodhi karane ke lie, mana ko nirmala banAne ke lie, jo vyasana yA Adata kA ghAva ho gayA hai, usa ghAva ko bharane ke lie, usa zalya ko miTAne ke lie, una burI AdatoM ke dvArA jo mUrchA ke paramANu, karma ke paramANu, cAroM ora zarIra aura mana para vyApta ho gae haiM, una pApakArI paramANuoM kA unmUlana karane ke lie, maiM kAyotsarga karatA huuN| kAyotsarga saba duHkhoM se mukti dilAne vAlA hai, svabhAvoM ko badalane vAlA hai| jo kAyotsarga kI prakriyA ko nahIM jAnatA, vaha svabhAva parivartana nahIM kara sktaa| selpha hipnoTijma ke vizeSajJoM ke cAra sUtra prastuta kie haiN| isa paddhati kA pahalA sUtra diyA hai-'oNTo rilekseshn|' isakA artha hai-sv-shithiliikrnn| yaha kAyotsarga kI hI prakriyA hai| kAyotsarga kie binA svabhAva-parivartana kI prakriyA phalita nahIM ho sktii| cAhe svabhAva ko badalanA ho, cAhe kisI bImArI kI cikitsA karanI ho to sabase pahale kAyotsarga karanA hogaa| yaha pahalA sUtra hai| svabhAva parivartana kA dUsarA sUtra hai-selpha enelisis-anuprekssaa| jise hama badalanA cAhate haiM, jisa Adata meM parivartana lAnA cAhate haiM, usakA vizleSaNa karanA hotA hai| usakI anuprekSA karanI hotI hai| Atma-nirIkSaNa aura Atma-vizleSaNa karanA hogaa| selpha enelisisa hipnoTijma kA dUsarA sUtra hai| kAyotsarga kI paddhati kA dUsarA sUtra hai-anuprekssaa| donoM samAnAntara rekhAoM para calate haiN| yadi maiM krodha ko chor3anA cAhatA hUM to mujhe sabase pahale apanA Atma-vizleSaNa karanA hogA ki krodha kyoM burA hai ? kyoM chor3anA cAhatA hUM ? yadi vaha burA nahIM hai to chor3ane kI AvazyakatA nahIM hai| kyA krodha burA hai-isakA maiM vizleSaNa kruuN| isakA vizleSaNa karUMgA, anuprekSA karUMgA, gahare meM utarUMgA, apAya vicaya dhyAna kI sthiti taka pahuMca jaauuNgaa| vahAM mujhe jJAta hogA ki krodha eka prakAra kA jvara hai| vaha jaba zarIra meM utaratA hai taba zarIra ko tor3a detA hai aura zaktiyoM ko kSINa kara detA hai| krodha mastiSka kA jvara hai, hRdaya kA jvara hai aura eDrInala jaba krodha karatA hai taba sabase pahalA prahAra mastiSka para hotA hai| mastiSka jvara-pIr3ita ho jAtA hai| usa samaya itanI uttejanA aura itanI atirikta UrjA khapatI hai ki bar3I becainI chA jAtI hai aura sArA aMga-pratyaMga pratapta jaisA ho jAtA hai| krodha kA dUsarA prahAra hotA hai-hRdaya pr| krodha Ate hI hRdaya kI dhar3akana bar3ha jAtI hai| usakI gati teja ho jAtI hai aura use asvAbhAvika DhaMga se kAma karanA / Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 amUrta cintana par3atA hai| krodha kA tIsarA prahAra hotA hai-eDrInala granthi pr| krodha ke Ate hI eDrInala granthi ko atirikta srAva karanA par3atA hai aura usakI zaktiyAM kSINa hone lagatI haiN| isa prakAra mastiSka kI zakti kSINa hotI hai, hRdaya kI zakti kSINa hotI hai aura eDrInala granthi kI zakti kSINa hotI hai| ye tInoM-mastiSka, hRdaya aura eDrInala granthi jIvana ke mahattvapUrNa aMga haiN| krodha ke kAraNa ina tInoM kI zaktiyAM kSINa hotI haiN| jaba mastiSka kI zaktiyAM kSINa hotI haiM, taba sArA nAr3I-taMtra gar3abar3A jAtA hai| jaba hRdaya kI zakti kSINa hotI hai taba samUcA rakta-saMcAra asta-vyasta ho jAtA hai| jaba eDrInala granthi taMtra kI zaktiyAM kSINa hotI haiM taba zakti kI karmajA zakti naSTa ho jAtI hai| ye haiM krodha ke prinnaam| yaha hai usakA vipaak-vicy| anuprekSA karate-karate jaba maiM ina pariNAmoM para pahuMcatA hUM taba mujhe lagatA hai ki krodha kama karanA cAhie, use chor3a denA caahie| . phira prazna hotA hai-kyA maiM krodha ko chor3a sakatA hUM? sAdhaka isa para vicAra karatA hai| isa prazna para vicAra karate-karate vaha isa tathya para pahuMcatA hai ki mujhameM bahuta bar3I kSamatA hai| maiM krodha ko chor3a sakatA huuN| isa ciMtana se vaha anuprekSA ke agale caraNa taka pahuMca jAtA hai| vaha viveka para pahuMca jAtA hai| kAyotsarga kA tIsarA sUtra hai-vivek| sAdhaka socatA hai ki maiM krodha ko isalie chor3a sakatA hUM ki maiM krodha nahIM huuN| krodha merA svabhAva nahIM hai| yadi krodha merA svabhAva hotA to maiM krodha ko kabhI nahIM chor3a paataa| koI bhI vyakti apane svabhAva ko nahIM chor3a sktaa| kintu krodha merA svabhAva nahIM hai, svarUpa nahIM hai| maiM krodha nahIM huuN| maiM usase bhinna huuN| maiM jJAnamaya hUM, maiM darzanamaya huuN| maiM Anandamaya huuN| krodha mere jJAna ko AvRta karatA hai| krodha mere darzana ko AvRta karatA hai| krodha mere Ananda ko AvRta karatA hai| use vikRta karatA hai| merI zaktiyoM ko vinaSTa karatA hai| isa cintana se vaha isa viveka para pahuMca jAtA hai-maiM krodha nahIM hUM aura krodha merA svabhAva nahIM svabhAva parivartana ke tIna sUtra haiM-kAyotsarga, anuprekSA aura vivek| jaba sAdhaka ne yaha mAna liyA ki krodha merA svabhAva nahIM hai, maiM krodha nahIM hUM taba yaha bAta bahuta sulajha jAtI hai, jJAna spaSTa ho jAtA hai| jaba jJAna spaSTa ho jAtA hai taba caraNa apane Apa Age bar3hane lagate haiN| bhagavAn ne kahA-'paDhamaM nANaM tao dyaa'| pahale jJAna spaSTa honA Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAnuzAsana anuprekSA 239 caahie| Atma-sammohana kA eka kathana hai-jJAna eka zakti hai| jJAna jaba spaSTa ho jAtA hai, taba AcaraNa kI suvidhA ho jAtI hai| svabhAva parivartana kA cauthA sUtra hai-dhyaan| darzana-kendra para dhyAna kendrita kreN| donoM bhRkuTiyoM ke bIca kA sthAna hai-drshn-kendr| yaha hamAre antara-jJAna kA kendra hai| yaha antardRSTi aura samyaga-dRSTi kA kendra hai| jitanA Antarika jJAna prakaTa hotA hai, vaha isI kendra se prakaTa hotA hai| jaba dhyAna darzana-kendra para sthApita hotA hai, taba apanI bAta ko bhItara taka pahuMcAne meM bar3I suvidhA ho jAtI hai| manovijJAna mAnatA hai ki jo bAta hamAre sthUla mana taka pahuMcatI hai, vaha kAryakara nahIM hotii| usase vyaktitva kA parivartana nahIM ho sktaa| jaba hama darzana-kendra para dhyAna karate haiM taba hamArA vicAra, hamArA saMkalpa antarmana taka pahuMca jAtA hai| vaha saMkalpa lezyA-taMtra aura adhyavasAya-tantra taka pahuMca jAtA hai| parivartana ghaTita hone lagatA hai| darzana kendra para dhyAna karanA cauthA caraNa hai| svabhAva-parivartana kA pAMcavA sUtra hai-shrnn| hameM zaraNa meM jAnA hogaa| Atma-sammohana ke vartamAna siddhAnta meM zaraNa kI bAta nahIM miltii| vahAM Atma-zithilIkaraNa, Atma-vizleSaNa aura oNTo-sajezana kI bAta milatI hai, svata:sUcanA kI bAta milatI hai| kintu zaraNa kI bAta nahIM miltii| zaraNa meM jAnA bahuta mahattva kA sUtra hai| prazna hai-kisakI zaraNa meM jAnA ? aura kisI dUsare kI zaraNa meM jAne kI jarUrata nahIM hai, apanI hI zakti kI zaraNa meM jAnA hai yA hameM usakI zaraNa meM jAnA hai| jo ananta-jJAna, ananta-darzana, ananta-Ananda aura ananta-zakti kA dhanI hai| jisake ye cAroM ananta prasphuTita ho cuke haiM, usakI zaraNa meM jAnA hai| jisameM ye bIja aMkurita ho cuke haiM, pallavita, puSpita aura phalita ho cuke haiM, usakI zaraNa meM jAnA hai| kisI vyakti vizeSa kI zaraNa meM nahIM jAnA hai| isa ananta-catuSTayI kI zaraNa meM jAnA hai| jaba yaha zaraNa upalabdha ho jAtI hai taba taijasa zakti kA vikAsa hotA hai| usa samaya vidyut kI itanI tIvra taraMgeM upalabdha hotI haiM ki rUpAntaraNa kA krama Arambha ho jAtA hai| saMvega-niyantraNa kI paddhati jisa vyakti kA apanI saMvedanAoM para niyaMtraNa hotA hai vaha bahuta Age bar3ha jAtA hai| jisameM niyaMtraNa kI pUrI kSamatA nahIM hotI hai, eka sImA taka hotI hai, vaha mUla sthiti meM kAyama raha jAtA hai| jo saMvedanAoM kA dAsa bana jAtA hai vaha apane jIvana kI durgati kara baiThatA hai| usakA adha:patana hotA Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 amUrta cintana hai| hama isa sacAI kA anubhava kareM ki saMvedanAoM para niyaMtraNa kie binA jIvana meM vikAsa nahIM kiyA jA sktaa| yadi isa sthiti kA sAkSAtkAra karanA ho to pazcimI jagata kI yAtrA kreN| vahAM eka nayA darzana milegaa| vahAM itanA bauddhika vikAsa, vaijJAnika dRSTi kA vikAsa aura dhana tathA sukha-suvidhA kI sAmagrI hone para bhI indriyoM kI ucchRkhalatA ke kAraNa vahAM kI sthiti atyanta duHkhada aura pIr3AkAraka hai| amerikA jaise rASTra meM aneka nagaroM kI yaha sthiti hai ki nAgarika ghara se nikalatA hai aura sAyaM yadi sakuzala lauTa AtA hai to vaha usa dina ko lAkha-lAkha dhanyavAda detA hai| patA nahIM, kaba use golI laga jaae| yaha Avazyaka nahIM hai ki jhagar3A hone para hI golI cle| koI jhagar3A nahIM, koI dveSa nahIM, akAraNa hI golI calI aura AdamI mara gyaa| aisA pAgalapana Aja chA gayA hai ki koI bhI, kabhI bhI, kisI kI hatyA kara DAlatA hai| yaha pAgalapana AtA hai saMvedanAoM ke aniyaMtraNa se| prazna hotA hai ki saMvedanAoM para niyaMtraNa kaise kareM ? AdamI saMvedanAoM ke sAtha calatA hai, jItA hai| aisI sthiti meM saMvedanAoM para niyaMtraNa karanA sarala bAta nahIM hai| indriya-saMvedanAoM se pare hokara jInA sAdhu-saMnyAsiyoM ke lie to zakya ho jAtA hai, para vidyArthI aisA kara sake, bahuta kaThina bAta hai| Aja kA baccA prArambha se hI indriya-saMvedanAoM ke sAtha jItA hai| vidyArthI skUla se nikalatA hai to sIdhA dhyAna jAtA hai sinemA gharoM pr| ghara para AtA hai to dhyAna jAtA hai TI. vI. pr| kabhI krikeTa kI kamenTrI sunatA hai aura kabhI philmI gaane| usakA pUrA dina indriyoM kI saMvedanAoM ke sahAre bItatA hai| dhIre-dhIre vaha usakI prakRti bana jAtI hai| vaha pariNAma ko nahIM jAnatA, vipAka ko nahIM jaantaa| kiMpAka kA phala dIkhane meM sundara hotA hai| usakA raMga-rUpa manohArI hotA hai| para usako khAne kA pariNAma hotA hai mRtyu / indriya-saMvedanAoM kI bhI yahI sthiti hai| ye saMvedanAeM pravRttikAla meM sukhada lagatI haiM, para unakA pariNAma kaTu hotA hai| kucha kArya aise hote haiM jo pravRtti-kAla meM acche lagate haiM, para unakA pariNAma-kAla du:khada hotA hai| kucha kArya pravRtti-kAla meM bure hote haiM para unakA pariNAma sukhada hotA hai| bhAratIya darzana meM vahI pravRtti acchI mAnI jAtI hai jisakA pariNAma kalyANakArI hotA hai| indriya saMvedanAoM kA pariNAma kabhI acchA nahIM hotaa| baccA isa tathya ko nahIM jAnatA, ata: mAtA-pitA aura zikSaka ko aisA prayatna karanA Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAnuzAsana anuprekSA 241 cAhie ki use yaha bhAna ho sake ki indriya- saMyama jIvana - vikAsa ke lie Avazyaka hai| bAlaka kI avasthA parAnuzAsana kI avasthA hai, AtmAnuzAsana atyanta jarUrI hai| saMvedanAoM para niyaMtraNa pAne kA upAya hai pariNAmabodha yAnI baccoM ko vipAka kA bodha karAnA, pravRtti kA pariNAma kyA hogA isakI avagati denA bahuta jarUrI hai / yaha pahalA upAya hai - saMvedana - niyaMtraNa kA / saMvedana- niyaMtraNa kA dUsarA upAya hai - zvAsa- niyaMtraNa / yaha dIrghazvAsa kI prakriyA hai zvAsa niyaMtraNa kA artha hai - pUrA gaharA zvAsa / dIrghazvAsa / yaha eka vidyArthI ke lie bahuta jarUrI hai, kyoMki usake mastiSka ke lie oNksIjana kI bahuta adhika AvazyakatA hotI hai / zikSA kA sambandha hai mastiSka ke saath| pUre zarIra ko jitanA oNksIjana cAhiye usase tigunA oNksIjana mastiSka ko cAhiye / usakI pUrti dIrghazvAsa ke dvArA hotI hai / usa sthiti meM mastiSka kAphI sakriya ho jaaegaa| vaha tIvra vikAsa kara pAegA / usakI kSamatA kA vikAsa hogaa| yadi oNksIjana paryApta mAtrA meM nahIM milegA to mastiSka sucAru rUpa se kAma nahIM kara pAegA / vidyArthI meM Alasya aura pramAda bar3hegA, usakA mana par3hAI meM nahIM lgegaa| vaha ekAgra nahIM ho pAegA / sArI gar3abar3iyAM paidA hone lgeNgii| jJAna-grahaNa kI zakti kSINa hone lagegI / isalie layabaddha honA cAhie / layabaddha zvAsa ko do bhASAoM meM samajhAyA gayA hai 1. jitanA samaya zvAsa lene meM lage, utanA hI samaya zvAsa chor3ane meM lge| pratyeka bAra yahI krama cale / 2. zvAsa lene meM kama samaya aura zvAsa chor3ane meM adhika samaya lage / jaise zvAsa lene meM ATha mAtrA kA samaya lagatA hai to chor3ane meM usase Der3hA - bAraha mAtrA kA samaya laganA cAhie, jisase ki kArbana pUrI mAtrA meM nikala jaae| jaba kArbana pUrI mAtrA meM nikala jAtA hai, taba na becainI satAtI hai aura na jamhAI / isa prakAra layabaddha zvAsa meM do bAteM samAna rUpa se hoMgI / cAhe to zvAsa lene, nikAlane meM barAbara samaya lage yA nikAlane meM jyAdA samaya lage / isakA lAbha jAna lenA bhI Avazyaka hai / baccA jaba 13-14 varSa kI avasthA kA hotA hai taba usakI thAimasa aura piniyala ye donoM granthiyAM niSkriya ho jAtI haiN| thAimasa granthi ke niSkriya hone kA pariNAma hai ki usameM sahanazakti, custI, prasannatA, Ananda Adi kA abhAva ho jAtA hai / piniyala graMthi jaba niSkriya ho jAtI hai taba niyaMtraNa kI zakti kama ho jAtI hai / dIrghazvAsa ke prayoga se bAlaka aneka Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 amUrta cintana cIjoM se baca jAtA hai| 13-14 varSa kI avasthA meM yauna sakriyatA bar3hanI zurU ho jAtI hai aura yadi piniyala niSkriya hotI hai to unakI niyaMtraNa kI zakti kama hotI hai aura taba bAlaka aneka burAiyoM kA zikAra ho jAtA hai| yaha vaijJAnika dRSTi kI bAta hai| aba hama isa para yogadRSTi se vicAra kreN| kAmavRtti kA kendra hai-nAbhi se gudA taka kA sthAna, upastha kA sthAna / yaha apAna kA sthAna hai| jaba apAna para prANa kA niyaMtraNa rahatA hai taba vRttiyAM zAnta rahatI haiN| jaba apAna para prANa kA niyantraNa kama ho jAtA hai taba adhogAmI vRttiyAM sakriya hone lagatI haiN| yadi hama tulanAtmaka dRSTi se dekheM to yaha spaSTa pratIta hotA hai ki vijJAna kI bhI vahI niSpatti hai aura yoga kI bhI vahI niSpatti hai| donoM kI niSpatti eka hai| dIrghazvAsa se apAna para niyantraNa sAdhA jAtA hai| yadi vidyArthI ko isakA ThIka abhyAsa karA diyA jAtA hai to vaha Arambha se hI burI AdatoM meM nahIM phsegaa| vaha burAiyoM se baca jaaegaa| aneka vyakti pUchate haiM ki bure vicAra bahuta Ate haiM, unheM rokane kA kyA upAya hai ? hama sIdhA-sA upAya batAte haiM ki dasa minaTa taka dIrghazvAsa kA prayoga kreN| eka minaTa meM do zvAsa lo| samasyA hala ho jaaegii| kevala vidyArthI hI nahIM, koI bhI isa prayoga se lAbha uThA sakatA hai| jaba-jaba bure vicAra, nimna-vRttiyAM, vAsanAeM AkramaNa karatI haiM taba dIrgha-zvAsa kA prayoga karane se, inako rokA jA sakatA hai| dIrghazvAsa inakA pratirodhaka hai| saMvedana-niyantraNa ke lie bhI dIrghazvAsa bahuta Avazyaka hai| Apa yaha na soceM ki saMvedana-niyantraNa se ApakI gRhasthI meM antara A jaaegaa| Apa cintA na kareM, bAdhA nahIM aaegii| kintu indriyoM kI ucchRkhalatA ke kAraNa jo samasyAeM AtI haiM, unase bacA jA sakatA hai| saMvedana-niyantraNa kA upAya hai-prANakendra para dhyAna karanA, yAnI nAsAgra para dhyAna krnaa| nAka kA vAsanAoM ke sAtha gaharA sambandha hai| kAna aura nAka kA vikAroM ke sAtha saMbandha hai| mastiSka kA eka bhAga hai-enimala bren| isI ke kAraNa manuSya meM pAzavika vRttiyAM ubharatI haiN| usakA sambandha nAka aura indriyoM ke sAtha hai| prAcIna AcAryoM ne isakA anubhava kiyA aura isa para vijaya pAne ke lie unhoMne nAsAgra para dhyAna karane kI bAta khii| bhagavAn mahAvIra kI dhyAnamudrA meM donoM AMkheM nAka para TikI dekhI jAtI haiN| Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAnuzAsana anuprekSA 243 hama kisI bhI dRSTi se soceM-cAhe bauddhika vikAsa ke lie, cAhe bhAvanAtmaka vikAsa ke lie, cAhe jIvikA kI saphalatA ke lie yA saha-astitva kI saphalatA ke lie, hameM saMvedanoM para niyantraNa karanA hogaa| yaha eka upAya hai| anupAya kucha bhI nahIM hai| jisake pAsa upAya nahIM hai, vaha hajAra prayatna karane para bhI saphala nahIM ho sktaa| jisake pAsa upAya hai, vaha thor3e samaya meM hI saphalatA kI maMjila taka pahuMca jAtA hai| isalie upAya ko khojeM, apanAeM aura maMjila taka phuNce| saMvedanoM para niyaMtraNa pAne kA mArga sabake lie kalyANakArI hai| yadi prArambha se hI vidyArthI ko upAya aura pariNAmabodha se paricita karA diyA jAe to na kevala vidyArthI jIvana acchA hogA parantu usakA pUrA sAmAjika jIvana bhI acchA hogaa| isa prakAra hama naI samAja-vyavasthA meM vidyArthI ko eka ghaTaka ke rUpa meM prastuta kara sakate haiN| nayA mArga aura naI dizA usake sAmane rakha sakate haiN| Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuprekSA : prayoga aura paddhati Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anAsakti kI anuprekSA 1. 2. 3. 2 minaTa 5 minaTa nIle raMga kA zvAsa leM / anubhava kareM-zvAsa ke sAtha nIle raMga ke paramANu bhItara praveza kara rahe haiM / 3 minaTa 4. vizuddhi - kendra para nIle raMga kA dhyAna kareM 3 minaTa 5. zAMti-kendra para dhyAna kendrita kara anuprekSA kareM'anAsakti kA vikAsa ho rahA hai / padArtha ke prati mUrcchA kA bhAva kSINa ho rahA hai' - isa zabdAvalI kA nau bAra uccAraNa kareM phira isakA nau bAra mAnasika japa kareM / 5 minaTa anucintana kareM :- maiM padArtha kI prakRti ko jAnatA huuN| vaha mere lie upayogI hai| usase mujhe suvidhA milatI hai| kiMtu sukha aura zAMti nahIM / ye mere Antarika guNa haiM / maiM saMkalpa karatA hUM ki maiM padArtha ke prati mUcchita nahIM bnuuNgaa| sadA apane prati jAgarUka rahUMgA / I 10 minaTa 2 minaTa mahAprANa dhvani kAyotsarga 6. mahAprANa dhvani ke sAtha prayoga sampanna kareM / sahiSNutA kI anuprekSA 1. 2. 3. anuprekSA : prayoga aura paddhati 4. mahAprANa dhvani kAyotsarga 2 minaTa 5 minaTa nIle raMga kA zvAsa leM / anubhava kareM -zvAsa ke sAtha nIle raMga ke paramANu bhItara praveza kara rahe haiN| 3 minaTa 3 minaTa vizuddhi-kendra para nIle raMga kA dhyAna kareM / jyoti - kendra para dhyAna kendrita kara anuprekSA kareM'sahiSNutA kA bhAva puSTa ho rahA hai / mAnasika saMtulana bar3ha rahA hai - isa zabdAvalI kA nau bAra uccAraNa kreN| phira isakA nau bAra mAnasika japa kreN| 5 minaTa Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 amUrta cintana anuciMtana kareM zArIrika saMvedana Rju janita saMvedana roga janita saMvedana mAnasika saMvedana sukha-du:kha anukUlatA-pratikUlatA bhAvAtmaka saMvedana : virodhI vicAra virodhI svabhAva virodhI ruci ye saMvedana mujhe prabhAvita karate haiM, kintu inake prabhAva ko kama karanA hai| yadi inakA prabhAva bar3hA to zaktiyAM kSINa hoNgii| jitanA inase kama prabhAvita hoUMgA, utanI hI merI zaktiyAM bddh'egii| isalie .sahiSNutA kA vikAsa mere jIvana kI saphalatA kA mahAmaMtra hai| 10 minaTa 6. mahAprANa dhvani ke sAtha dhyAna saMpanna kreN| 2 minaTa ___ mRdutA kI anuprekSA . 1. mahAprANa dhvani 2 minaTa 2. kAyotsarga 5 minaTa 3. hare raMga kA zvAsa leN| anubhava kareM-zvAsa ke sAtha hare raMga ke paramANu bhItara praveza kara rahe haiN| 3 minaTa 4. darzana-kendra para hare raMga kA dhyAna kreN| 3 minaTa 5. zAMti-kendra para dhyAna kendrita kara anuprekSA kareM 'mRdutA kA bhAva puSTa ho rahA hai| ahaM kA bhAva kSINa ho rahA hai'-isa zabdAvalI kA nau bAra uccAraNa kareM phira isakA nau bAra mAnasika japa kreN| 5 minaTa anuciMtana kareM 1. vyakti aura vastu ke prati merA vyavahAra vinamra honA caahie| 2. satya ke prati vinamra bhAva, jo maiM kahatA hUM vahI satya hai, isa Agraha se bacane kA mnobhaav| Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuprekSA : prayoga aura paddhati 249 3. mujhe apane ahaM kA pradarzana nahIM karanA caahie| 4. kRtajJatA ke lie sAdhuvAda, dhanyavAda denA, satya prakRti kA anumodana karanA jIvana kI saphalatA kA eka Avazyaka tattva hai| 5. apanI bhUla ke lie kheda prakaTa karanA, apriya vyavahAra ho jAne se kSamAyAcanA karanA apane Apako bar3A banAne kA upAya hai| ina sabake prati maiM jAgarUka banA rhuuNgaa| 10 minaTa 6. mahAprANa dhvani ke sAtha dhyAna saMpanna kreN| 2 minaTa abhaya kI anuprekSA 1. mahAprANa dhvani 2 minaTa 2. kAyotsarga 5 minaTa 3. gulAbI raMga kA zvAsa leN| anubhava kareM : zvAsa ke sAtha gulAbI raMga ke paramANu bhItara praveza kara rahe haiN| 4. Ananda-kendra para dhyAna kendrita kara gulAbI raMga kA dhyAna kreN| 3 minaTa 5. Ananda-kendra para dhyAna kendrita kara anuprekSA kareM-'abhaya kA bhAva puSTa ho rahA hai| bhaya kA bhAva kSINa ho rahA hai'-isa zabdAvalI kA nau bAra uccAraNa kreN| phira isakA nau bAra mAnasika japa kreN| 5 minaTa anuciMtana kareM bhaya se vikasita zaktiyAM kuNThita ho jAtI haiN| naI zaktiyAM vikasita nahIM ho paatiiN| isaliye mujhe abhaya hone kA abhyAsa karanA caahie| jo DaratA hai. use sabhI DarAte haiN| bhaya AdamI ko kamajora banAtA hai| kamajora AdamI kA koI sahayoga nahIM krtaa| zakti ke vikAsa ke lie abhaya kI sAdhanA karUM yaha merA dRr3ha nizcaya hai| maiM nizcaya hI bhaya se chuTakArA pA luuNgaa| 10 minaTa 6. mahAprANa dhvani ke sAtha dhyAna sampanna kreN| 2 minaTa AtmAnuzAsana kI anuprekSA 1. mahAprANa dhvani 2 minaTa 2. kAyotsarga 5 minaTa 3. pIle raMga kA zvAsa leN| anubhava kareM-zvAsa ke sAtha pIle raMga ke paramANu bhItara praveza kara rahe haiN| 3 minaTa Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 amUrta cintana 4. zAMti-kendra para pIle raMga kA dhyAna kreN| 3 minaTa 5. zAMti-kendra para dhyAna kendrita kara anuprekSA kareM 'niyaMtraNa kI kSamatA bar3ha rahI hai| mana kI caMcalatA kama ho rahI hai'-isa zabdAvalI kA nau bAra uccAraNa kareM, phira nau bAra mAnasika japa kreN| 5 minaTa anuciMtana kareM anuzAsana yA niyaMtraNa ke binA samAja nahIM cala sktaa| jaba Atma-niyaMtraNa sazakta hotA hai taba bAharI niyaMtraNa kI apekSA kama hotI hai| Atma-niyaMtraNa kI zithilatA hone para bAharI niyaMtraNa kI mAtrA bar3ha jAtI hai| maiM nahIM cAhatA ki bAharI niyaMtraNa ke dvArA merI svataMtratA para aMkuza lge| 'apane para apanA anuzAsana aNuvrata kI paribhASA'-isa satya ko maiMne samajhA hai| isalie maiM saMkalpa karatA hUM ki maiM AtmAnuzAsana kA vikAsa kruuNgaa| 10 minaTa 6. mahAprANa dhvani ke sAtha dhyAna sampanna kreN| 2 minaTa mukti kI anuprekSA 1. mahAprANa dhvani 2 minaTa kAyotsarga 5 minaTa nIle raMga kA zvAsa leN| anubhava kareM-zvAsa ke sAtha nIle raMga ke paramANu bhItara praveza kara rahe haiN| 3 minaTa 4. vizuddhi-kendra para nIle raMga kA dhyAna kreN| 3 minaTa 5. brahma-kendra (jIbha) para dhyAna kendrita kara anuprekSA kareM___ 'icchA kA pariSkAra ho rahA hai| svArthabhAva kSINa ho rahA hai'-isa zabdAvalI kA nau bAra uccAraNa kareM, phira isakA nau bAra mAnasika japa kreN| 5 minaTa anuciMtana kareM ___ jIvana yAtrA ke saMcAlana kA kendra-biMdu lobha hai| isase icchA aura svArtha kI bhAvanA paidA hotI hai| usakI preraNA se manuSya sukha-suvidhA cAhatA hai aura usakI sAdhana-sAmagrI kA saMcaya karatA hai| svArtha saphalatA kI bahuta bar3I preraNA hai, use sAmAjika prANI sarvathA roka nahIM sktaa| dUsare ke svArtha ko hAni pahuMcAe binA apanA svArtha sAdhane ko amAnya nahIM kiyA jA sakatA hai| Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuprekSA : prayoga aura paddhati 251 svArtha kI ati hone para dUsaroM ke hitoM ko hAni pahuMcA kara apanA hita sAdhane ke lie krUra AcaraNa aura vyavahAra kiye jAte haiN| usa sthiti meM svArtha samAja ke lie khatarA bana jAtA hai| asIma svArtha kI avasthA meM krodha, caurya-vRtti, svAdalolupatA, asatya, indriyalolupatA, kAmalolupatA, aparAdhI manovRtti, sAmAjika karttavya kI upekSA, hita-zikSA ke pratikUla bhAva, kaTu vacana kA prayoga, isa prakAra kI pravRttiyAM janma letI haiN| isalie mujhe ati svArtha se bacane kA abhyAsa karanA caahie| svArthI manovRtti se alpakAlIna lAbha hote haiM, dIrghakAlIna nhiiN| sva ko vyApaka banAkara tathA svArtha tyAga karane vAlI mahAn AtmAoM kA jIvana-vRtta par3hakara unheM Adarza mAnakara svArtha kI saMkucita sImAoM ko tor3A jA sakatA hai| 10 minaTa 6. mahAprANa kI dhvani ke sAtha dhyAna sampanna kreN| 2 minaTa RjutA kI anuprekSA 1. mahAprANa dhvani 2 minaTa 2. kAyotsarga 5 minaTa aruNa raMga kA zvAsa leN| anubhava kareMzvAsa ke sAtha aruNa raMga ke paramANu bhItara praveza kara rahe haiN| 3 minaTa 4. darzana-kendra para aruNa raMga kA dhyAna kreN| 3 minaTa 5. darzana-kendra para dhyAna kendrita kara anuprekSA kareM 'RjutA kA bhAva puSTa ho rahA hai| vakratA kA bhAva kSINa ho rahA hai'-isa zabdAvalI kA nau bAra uccAraNa kareM, phira isakA nau bAra mAnasika japa kreN| 5 minaTa RjutA aura satya-donoM paraspara jur3e hue haiN| jahAM RjutA hai vahAM satya hai aura jahAM satya hai vahAM RjutA hai| RjutA ko chor3akara satya kI kalpanA nahIM kI jA sktii| Rju vyakti hI apane bhAvoM ko dUsaroM taka samyag prakAra se pahuMcA sakate haiM aura dUsaroM ke bhAvoM ko samyag grahaNa kara sakate haiN| Rju vyakti hI kathanI aura karanI kI dUrI ko kama kara sakate haiN| RjutA eka bahuta bar3A mAnavIya guNa hai| merA saMkalpa hai ki maiM ise apane meM vikasita kruuN| 10 minaTa 6. mahAprANa dhvani ke sAtha dhyAna sampanna kreN| 2 minaTa Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 amUrta cintana ____maitrI kI anuprekSA 1. mahAprANa dhvani 2 minaTa 2. kAyotsarga 5 minaTa 3. sapheda raMga kA zvAsa leN| anubhava kareMzvAsa ke sAtha sapheda raMga ke paramANu bhItara prevaza kara rahe haiN| 3 minaTa 4. pUre lalATa para sapheda raMga kA dhyAna kreN| 3 minaTa 5. pUre lalATa para dhyAna kendrita kara anuprekSA kareM 'saba mere mitra haiN| maiM sabake prati maitrI kA prayoga karUMgA'-isa zabdAvalI kA nau bAra accAraNa kareM phira isakA nau bAra mAnasika japa kreN| 5 minaTa zatrutA kA bhAva bhaya paidA karatA hai aura bhaya zarIra evaM mana ko durbala banAtA hai, isaliye mujhe maitrIbhAva kA vikAsa karanA caahie| jaise hI zatrutA kA bhAva AtA hai prasannatA gAyaba ho jAtI hai| apanI prasannatA ko surakSita rakhane ke lie maitrIbhAva kA vikAsa karanA caahie| 2 minaTa 6. mahAprANa dhvani ke sAtha dhyAna sampanna kreN| 2 minaTa dhairya kI anuprekSA 1. mahAprANa dhvani 2 minaTa 2. kAyotsarga 5 minaTa 3. pIle raMga kA zvAsa leN| anubhava kareMzvAsa ke sAtha pIle raMga ke paramANu bhItara praveza kara rahe haiN| 3 minaTa 4. prANa-kendra para pIle raMga kA dhyAna kreN| . 3 minaTa 5. prANa-kendra para dhyAna kendrita kara anuprekSA kareM _ 'maiM paristhiti ko jhelane kI kSamatA ko vikasita kruuNgaa| usase parAjita nahIM hoUMgA'-isa zabdAvalI kA nau bAra uccAraNa kareM phira isakA nau bAra mAnasika japa kreN| 5 minaTa anuciMtana kareM jisameM utAvalApana hotA hai, jo ucita samaya kI pratIkSA karanA nahIM jAnatA, usakA mana adhika caMcala ho jAtA hai| adhika caMcalatA mana ko an is mi Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuprekSA : prayoga aura paddhati 253 asta-vyasta banA detI hai| isase smRti aura ekAgratA kI zakti kama hotI hai| isaliye dhairya rakhanA bahuta jarUrI hai| maiM dhairya rakhane kA abhyAsa kruuNgaa| 10 minaTa 6. mahAprANa dhvani ke sAtha dhyAna sampanna kreN| 2 minaTa ___ mAnasika saMtulana kI anuprekSA 1. mahAprANa dhvani 2 minaTa 2. kAyotsarga 5 minaTa 3. hare raMga kA zvAsa leN| anubhava kareM__ zvAsa ke sAtha hare raMga ke paramANu bhItara praveza kara rahe haiN| . 3 minaTa 4. darzana kendra para hare raMga kA dhyAna kreN| 3 minaTa 5. darzana kendra para dhyAna kendrita kara anuprekSA kareM _ 'Aveza anuzAsita ho rahe haiN| mAnasika saMtulana bar3ha rahA hai'-isa zabdAvalI kA nau bAra uccAraNa kareM, phira isakA nau bAra mAnasika japa kreN| 10 minaTa anuciMtana kareM asvastha mana zarIra ko asvastha banAtA hai| zArIrika svAsthya ke lie mAnasika svAsthya bahuta jarUrI hai| asvAbhAvika AkAMkSA, asahiSNutA, avAMchanIya ghaTanA mana ko asaMtulita banA detI hai| mAnasika asaMtulana saphalatA kI bahuta bar3I bAdhA hai| samasyA kA sAmanA karanA aura mAnasika saMtulana khonA eka bAta nahIM hai| maiM samasyA se jUjhate hue bhI apanA mAnasika saMtulana banAe rkhuugaa| merA vizvAsa hai ki prekSA-dhyAna ke abhyAsa ke dvArA maiM apane mana ko itanA sAdha lUMgA ki vaha pratikUla paristhitiyoM meM bhI saMtulita raha ske| 6. mahAprANa dhvani ke sAtha dhyAna sampanna kreN| 2 minaTa svAvalambana kI anuprekSA 1. mahAprANa dhvani 2 minaTa - layabaddha dIrghazvAsa 5 minaTa 3. bhastrikA 5 minaTa kAyotsarga 5 minaTa 5. saMkalpa 5 minaTa Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 amUrta cintana maiM svAvalambI rhuuNgaa| mai apanI AvazyakatA-pUrti ke lie apanI zakti kA upayoga kruuNgaa|' ___ abhyAsa paddhati-zAnti-kendra para citta ko kendrita kreN| phira isa saMkalpa kI 15 minaTa taka punarAvRtti kI jAe-5 minaTa uccAraNa pUrvaka, 5 minaTa maMda uccAraNa pUrvaka aura 5 minaTa mAnasika anuciMtana ke rUpa meN| 6. mahAprANa dhvani ke sAtha dhyAna sampanna kreN| 2 minaTa karttavyaniSThA kI anuprekSA 1. mahAprANa dhvani 2 minaTa 2. layabaddha dIrghazvAsa 5 minaTa bhastrikA 5 minaTa 4. kAyotsarga 5 minaTa 5. saMkalpa 'maiM apane kartavya ke prati jAgarUka rhuuNgaa| kartavya ke bAdhaka tattvoMkrodha, lobha, bhaya Adi ko anuzAsita rakhane kA abhyAsa kruuNgaa|' ___ abhyAsa paddhati-zAnti-kendra para citta ko kendrita kreN| phira isa saMkalpa kI 15 minaTa taka punarAvRtti kI jAe, 5 minaTa uccAraNa pUrvaka, pAMca minaTa maMda uccAraNa pUrvaka aura pAMca minaTa mAnasika anuciMtana ke rUpa meN| 6. mahAprANa dhvani ke sAtha dhyAna saMpanna kreN| 2 minaTa rASTrIya dAyitva kI anuprekSA 1. mahAprANa dhvani 2 minaTa 2. layabaddha dIrghazvAsa 5 minaTa 3. bhastrikA 5 minaTa 4. kAyotsarga 5 minaTa 5. saMkalpa 'maiM apane rASTrIya dAyitva ke prati saceta rhuuNgaa| maiM vaisA koI kAma nahIM karUMgA jisase rASTra kA ahita ho, usakI pratiSThA kama ho|' ___ abhyAsa paddhati-darzana-kendra para dhyAna kendrita kreN| phira isa saMkalpa kI 15 minaTa taka punarAvRtti kI jAe-pAMca minaTa uccAraNa pUrvaka, pAMca minaTa maMda uccAraNa pUrvaka aura pAMca minaTa mAnasika anuciMtana ke rUpa meN| 6. mahAprANa dhvani ke sAtha dhyAna saMpanna kreN| 2 minaTa Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuprekSA : prayoga aura paddhati 255 satya kI anuprekSA 1. mahAprANa dhvani 2 minaTa 2. layabaddha dIrghazvAsa 5 minaTa 3. bhastrikA 5 minaTa 4. kAyotsarga 5 minaTa 5. saMkalpa 'maiM satya ke prati AsthAvAn rhuuNgaa| maiM asatya nahIM bolUMgA, pUrvAgraha se bcuuNgaa|' abhyAsa paddhati-zAMti-kendra para citta ko kendrita kreN| phira isa saMkalpa kI 15 minaTa taka punarAvRtti kI jAe-pAMca minaTa uccAraNa pUrvaka, pAMca minaTa maMda uccAraNa pUrvaka, pAMca minaTa mAnasika anuciMtana ke rUpa meN| 6. mahAprANa dhvani ke sAtha dhyAna saMpanna kreN| 2 minaTa samanvaya kI anuprekSA 1. mahAprANa dhvani 2 minaTa 2. layabaddha dIrghazvAsa 2 minaTa 3. bhastrikA 5 minaTa 4. kAyotsarga 5 minaTa 5. saMkalpa 'maiM virodhI bAtoM aura ghaTanAoM meM saMbaMdha khojane kA prayatna kruuNgaa| maiM sarvAMgINa dRSTikoNa kA vikAsa kruuNgaa| abhyAsa paddhati-darzana-kendra para citta ko kendrita kreN| phira isa saMkalpa kI 15 minaTa taka punarAvRtti kI jAe-pAMca minaTa uccAraNa pUrvaka, pAMca minaTa maMda uccAraNa pUrvaka aura pAMca mAnasika anuciMtana ke rUpa meN| 6. mahAprANa dhvani ke sAtha dhyAna sampanna kreN| 2 minaTa sampradAya nirapekSatA kI anuprekSA 1. mahAprANa dhvani 2 minaTa 2. layabaddha dIrghazvAsa 5 minaTa bhastrikA 5 minaTa 4. kAyotsarga 5 minaTa Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 amUrta cintana an 5. saMkalpa 'maiM sAmpradAyika kaTTaratA se bcuuNgaa| maiM vibhinna mAnyatAoM aura saMpradAyoM ke prati sadbhAvanA kA vikAsa kruuNgaa|' abhyAsa paddhati-Ananda-kendra para dhyAna kendrita kreN| phira isa sakaMlpa kI 15 minaTa taka punarAvRtti kI jAe-pAMca minaTa uccAraNa pUrvaka, pAMca minaTa maMda uccAraNa pUrvaka aura pAMca minaTa mAnasika anuciMtana ke rUpa meN| 6. mahAprANa dhvani ke sAtha dhyAna saMpanna kreN| 2 minaTa mAnavIya ekatA kI anuprekSA 1. mahAprANa dhvani 2 minaTa 2. layabaddha dIrghazvAsa 5 minaTa 3. bhastrikA 5 minaTa 4. kAyotsarga 5 minaTa .5. saMkalpa ___ 'maiM mAnavIya ekatA meM vizvAsa kruuNgaa| maiM jAti, raMga Adi ke AdhAra para kisI ko UMca-nIca nahIM maanuuNgaa|' ____abhyAsa paddhati-vizuddhi-kendra para citta ko kendrita kreN| phira isa saMkalpa kI 15 minaTa taka punarAvRtti kI jAe-pAMca minaTa uccAraNa pUrvaka, pAMca minaTa manda uccAraNa pUrvaka aura pAMca minaTa mAnasika anuciMtana ke rUpa meN| 6. mahAprANa dhvani ke sAtha dhyAna sampanna kreN| 2 minaTa saha-astitva kI anuprekSA 1. mahAprANa dhvani 2 minaTa 2. layabaddha dIrghazvAsa 5 minaTa 3. bhastrikA 5 minaTa 4. kAyotsarga 5 minaTa 5. saMkalpa 'maiM zAMtipUrNa sahavAsa kA abhyAsa kruuNgaa| maiM vidhvaMsAtmaka aura AkrAmaka pravRtti kA samarthana nahIM kruuNgaa|' abhyAsa paddhati-Ananda-kendra para citta ko kendrita kreN| phira isa saMkalpa Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuprekSA : prayoga aura paddhati 257 kI 15 minaTa taka punarAvRta kI jAe-pAMca minaTa uccAraNa pUrvaka, pAMca minaTa maMda uccAraNa pUrvaka aura pAMca minaTa mAnasika anuciMtana ke rUpa meN| 6. mahAprANa dhvani ke sAtha dhyAna sampanna kreN| 2 minaTa karuNA kI anuprekSA 1. mahAprANa dhvani 2 minaTa 2. kAyotsarga 5 minaTa 3. gulAbI raMga kA zvAsa leN| anubhava kareM : zvAsa ke sAtha gulAbI raMga ke paramANu bhItara praveza kara rahe haiN| .3 minaTa 4. Ananda-kendra para gulAbI raMga kA dhyAna kreN| 3 minaTa 5. Ananda-kendra para dhyAna kendrita kara anuprekSA kareM___'samyag dRSTikoNa kA vikAsa ho rahA hai| karuNA kA bhAva puSTa ho rahA hai|' isa zabdAvali kA nau bAra uccAraNa kreN| phira isakA nau bAra mAnasika japa kreN| 5 minaTa anuciMtana kareM krodha, ahaMkAra aura lobha ke Avega manuSya ko krUra banAte haiN| krUra manuSya dUsaroM ko satAtA hai, ThagatA hai, apriya vyavahAra karatA hai| koI nahIM cAhatA mere sAtha apriya vyavahAra ho to phira mujhe dUsaroM ke prati apriya vyavahAra kyoM karanA cAhie ? mujhe acchA jIvana jIne ke lie, sAmudAyika jIvana ko zAMtimaya banAne ke lie, karuNA kA vikAsa karanA hai| maiM saMkalpa karatA hUM ki mere meM karuNA kA bhAva puSTa hogaa| 10 minaTa 6. mahAprANa dhvani ke sAtha dhyAna saMpanna kreN| 2 minaTa prAmANikatA kI anuprekSA 1. mahAprANa dhvani 2 minaTa 2. kAyotsarga 5 minaTa 3. sapheda raMga kA zvAsa leM, anubhava kareM : zvAsa ke sAtha sapheda raMga ke paramANu bhItara praveza kara rahe haiN| 3 minaTa 4. jyoti-kendra para sapheda raMga kA dhyAna kreN| 3 minaTa 5. jyoti-kendra para dhyAna kendrita kara anuprekSA kareM : 'merI saMkalpa-zakti kA vikAsa ho rahA hai| prAmANikatA kA bhAva puSTa air mi Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 amUrta cintana ho rahA hai / isa zabdAvalI kA nau bAra uccAraNa kreN| phira isakA nau bAra mAnasika japa kareM / 5 minaTa anuciMtana kareM prAmANikatA eka asAdhAraNa Avega hai / yaha bahuta bar3I burAI hai| jo bhAvanA se aparipakva hotA hai vahI aprAmANika vyavahAra karatA hai / maiM aprAmANikatA kI vRtti para vijaya pA sakatA huuN| jisa kSaNa aprAmANika vyavahAra karane kI bAta mana meM AegI, usI samaya badala duuNgaa| maiM apane Apako bhAvita karatA rahUMgA / koI bhI paristhiti mujhe aprAmANika nahIM banA sktii| maiM apane viveka ko kAma meM lUMgA / AvegoM ke AdhAra para kAma nahIM karUMgA / merA dRr3ha nizcaya hai ki maiM nirantara prAmANikatA kA vikAsa karUMgA / 6. mahAprANa dhvani ke sAtha dhyAna sampanna kareM / 2 minaTa bheda - vijJAna kI anuprekSA mahAprANa dhvani kAyotsarga 3. Ananda kendra para dhyAna kareM 4. Ananda kendra para dhyAna kendrita kara zvAsa bharate hue anuprekSA 6 minaTa kareM merI AtmA isa bhautika zarIra se bhinna hai - isa zabdAvalI kA nau bAra uccAraNa kareM phira isakA nau bAra mAnasika japa kareM / 1. 2. 5. anucintana kareM sthUla zarIra bhautika padArtha vAlA hai / yahI Asakti kA mukhya kAraNa hai / jo isa Asakti ko kama karatA hai / athavA lagAva ko kama karatA hai, vaha duHkha, darda ko kama mahasUsa karatA hai / isalie maiM zarIra kI Asakti ko kama karane ke lie bheda - vijJAna kA abhyAsa karUMgA / 6. mahAprANa dhvani ke sAtha prayoga sampanna kareM / rla zakti kI anuprekSA 1. 2. mahAprANa dhvani kAyotsarga 2 minaTa 5 minaTa 5 minaTa 2 minaTa 5 minaTa aruNa raMga kA zvAsa leM / anubhava kareM-zvAsa ke sAtha aruNa raMga 10 minaTa 2 minaTa Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuprekSA : prayoga aura paddhati 259 ke paramANu bhItara praveza kara rahe haiN| ' 3 minaTa 4. Ananda kendra para aruNa raMga kA dhyAna kreN| 3 minaTa 5. donoM phuphphusa para dhyAna kendrita kara anuprekSA kareM 'merI prANa zakti bar3ha rahI hai, kamajorI kSINa ho rahI hai'-isa zabdAvalI kA nau bAra uccAraNa kareM phira isakA nau bAra mAnasika japa kreN| 5 minaTa anuciMtana kareM viSaya vAsanAeM mana ko kamajora banAtI haiN| prANazakti kamajora mana meM nahIM bddh'tii| isalie maiM viSaya vAsanAoM ke jAla meM nahI phNsuuNgaa| maiM anicchA guNa kA vikAsa kruuNgaa| jaba mAnasika zakti bar3hegI taba prANa zakti kA vikAsa hogaa| 10 minaTa 6. mahAprANa dhvani ke sAtha prayoga sampanna kreN| 2 minaTa ___ ekatva kI anuprekSA 1. mahAprANa dhvani 2 minaTa 2. kAyotsarga .5 minaTa 3. hare raMga kA zvAsa leN| anubhava kareM-zvAsa ke sAtha hare raMga ke paramANu bhItara praveza kara rahe haiN| 3 minaTa 4. zAMti kendra para hare raMga kA dhyAna kreN| 3 minaTa 5. zAMti kendra para dhyAna kendrita kara anuprekSA kareM__ 'maiM akelA hUM, merI AtmA kisI se anubandhita nahIM hai| isa zabdAvalI kA nau bAra uccAraNa kreN| phira isakA nau bAra mAnasika japa kreN| 6. anuciMtana kareM... vyakti akelA hI janmatA hai aura akelA hI maratA hai| vyakti akelA hI saMvedanA karatA hai aura akelA hI anubhava karatA hai| vyakti akelA hI atIta kI smRti karatA hai aura akelA hI socatA hai| vyakti akelA hI sukha-du:kha kA anubhava karatA hai-ye sAre guNa akele meM hI hote haiM, kisI se anubandhita nhiiN| isalie maiM akelA huuN| 10 minaTa 7. lambe aura gahare dIrghazvAsa leN| hara zvAsa ke sAtha saMkalpa kareM-'maiM akelA huuN|' evaM zvAsa saMyama (kumbhaka) ke sAtha akelepana kA anubhava kreN| 5 minaTa 8. aba isa zabdAvalI kA uccAraNa kareM Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 amUrta cintana ego me sAsao appA, naNa daMsaNa sNjuo| sesA me bAhirA bhAvA, savve saMjoga lkkhnnaa|| isake bhAvArtha para anuciMtana kareM jJAna-darzanayukta merI AtmA hI zAzvata hai| bAkI sAre padArtha kSaNika va azAzvata haiN| 5 minaTa 9. mahAprANa dhvani ke sAtha dhyAna sampanna kreN| 2 minaTa anitya-anuprekSA jisa sthAna para baiThe haiM, yaha mAtra saMyoga hai| jo saMyoga hotA hai, usakA nizcita viyoga hotA hai| sthAna ke sAtha saMyoga kA anuciMtana kreN| anuciMtana karate-karate anubhava ke stara para aaeN| sthAna se visaMbandha kA anubhava kreN| jisa kamare meM baiThe haiM, yaha mAtra saMyoga hai| jo saMyoga hotA hai, usakA nizcita viyoga hotA hai| kamare ke sAtha saMyoga kA anuciMtana kreN| anuciMtana karate-karate anubhava ke stara para aaeN| kamare se apane visaMbandha kA anubhava kreN| jisa Asana para baiThe haiM, yaha mAtra saMyoga hai| jo saMyoga hotA hai, usakA nizcita viyoga hotA hai| Asana ke sAtha saMyoga kA anuciMtana kreN| anuciMtana karate-karate anubhava ke stara para aaeN| Asana se apane visaMbandha kA anubhava kreN| zarIra para jo vastra pahane hue haiM, yaha mAtra saMyoga hai| jo saMyoga hotA hai, usakA nizcita viyoga hotA hai| vastra ke sAtha saMyoga kA anuciMtana kreN| anuciMtana karate-karate anubhava ke stara para aaeN| vastra se apane visaMbaMdha kA anubhava kreN| yaha zarIra mAtra eka saMyoga hai, jo saMyoga hotA hai, usakA nizcita viyoga hotA hai| zarIra ke sAtha saMyoga kA anucintana kreN| anucintana karate-karate anubhava ke stara para aaeN| zarIra se apane visambandha kA anubhava kreN| ... zarIra meM hone vAle ye roga mAtra eka saMyoga haiN| jo saMyoga hotA hai, usakA nizcita viyoga hotA hai| roga ke sAtha saMyoga kA anuciMtana kreN| anuciMtana karate-karate anubhava ke stara para aaeN| roga se apane visaMbaMdha kA anubhava kreN| ye mana kI ulajhaneM, mAnasika samasyAeM, mAtra eka saMyoga haiN| jo Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuprekSA : prayoga aura paddhati 261 saMyoga hotA hai, usakA nizcita viyoga hotA hai| mAnasika samasyAoM ke sAtha saMyoga kA anuciMtana kreN| anuciMtana karate-karate anubhava ke stara para aaeN| samasyAoM se apane visaMbaMdha kA anubhava kreN| ye upAdhi, Avega-Aveza, krodha ahaMkAra, jitanI upAdhiyAM haiM, mAtra saMyoga haiN| jo saMyoga hotA hai, usakA nizcita viyoga hotA hai| upAdhiyoM ke sAtha saMyoga kA anuciMtana kreN| anuciMtana karate-karate anubhava ke stara para aaeN| upAdhiyoM se apane visaMbaMdha kA anubhava kreN| ye svabhAva, AdateM (lar3ane kI Adata, naze kI Adata, alaga-alaga prakAra kI AdateM) mAtra saMyoga haiN| jo saMyoga hotA hai usakA nizcita viyoga hotA hai| ___ svabhAva, AdatoM ke sAtha saMyoga kA anuciMtana kreN| anuciMtana karate-karate anubhava ke stara para aaeN| svabhAva, AdatoM se apane visambandha kA anubhava kreN| koI bhI Adata zAzvata nahIM hai| vaha badalI jA sakatI hai| yaha sUkSma zarIra jahAM se upAdhiyAM AtI haiM, mAtra saMyoga hai| jo saMyoga hotA hai, usakA nizcita viyoga hotA hai| sUkSma zarIra ke sAtha saMyoga kA anuciMtana kreN| anuciMtana karate-karate anubhava ke stara para aaeN| upAdhiyoM se apane visaMbaMdha kA anubhava kreN| merA caitanya sthAna, vastra, zarIra, roga, mAnasika ulajhaneM, AdateM sUkSma-zarIra ina sabase bhinna hai| ina sabake sAtha saMyoga jur3A huA hai| jo saMyoga hotA hai, usakA nizcita viyoga hotA hai| inake sAtha saMyoga kA anuciMtana kreN| anuciMtana karate-karate anubhava ke stara para aaeN| cetana se ina sabake visambandha kA anubhava kreN| jisa krama se, sthAna se, jahAM baiThe haiM, cale the, aba phira saba sayogoM ko pAra kara usI krama meM lautteN| sUkSma zarIra kA, AdatoM kA, roga, mAnasika ulajhaneM, zarIra, kapar3e, Asana, sthAna pratyeka kA anuciMtana karate-karate puna: sthAna para aaeN| imaM sarIraM aNiccaM, imaM sarIraM aNiccaM, imaM sarIraM aNiccaM-yaha zarIra anitya hai| pratikSaNa aneka kozikAeM miTa rahI haiM, naI bana rahI haiN| kabhI AzA, kabhI nirAzA, nAnA prakAra ke parivartana ho rahe haiN| ime rogA aNiccA-ye roga anitya haiM, sthAyI nahIM haiM, cale jAne vAle haiN| Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 amUrta cintana ime bhAvA aNiccA-ye svabhAva cale jAne vAle haiN| yaha visambandha kA prayoga hai, sthUla se sUkSma kI tarapha cleN| sAre sambandhoM ko dekhate cale jaaeN| ye jur3e hue haiM, inako dekhate cale jaaeN| para saMyoga mUrchA na bana jaae| taba bAda meM jo kucha bacegA, vaha maiM huuN| ciMtana kreN| anuciMtana kreN| gaharAI se ciMtana kreN| (noTa-anitya-anuprekSA karane se pahale aham kI dhvani aura dhyeya sUtra kA uccAraNa kareM tathA kAyotsarga kI mudrA meM yaha prayoga kreN|) Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Main Education Interations For Privale & Personal use only W e along