Siddhhemchandra Shabdanushasan Laghuvrutti Vivran Part 06

Author(s): Chandraguptavijay
Publisher: Mokshaiklakshi Prakashan

Page 33

પક્ષાઃ) આવો પ્રયોગ થાય છે. અર્થ ક્રમશઃ- પાણિની દ્વારા સંકેતિત પદવિશેષ. પરતન્ત્ર. ગામની બહાર રહેનારી. ગુણના પક્ષમાં રહેનારા. વાઢ્યા આ પ્રમાણે સ્ત્રીલિંગનિર્દેશ તેનાથી ભિન્નલિંગમાં બાહ્યાર્થ વિવક્ષિત હોય તો પ્ર ્ ધાતુને વ્ પ્રત્યયનો નિષેધ કરે છે. I૪૪
भृगोऽसंज्ञायाम् ५ । १ । ४५॥
મૃત્યુ (મૃ) ધાતુને સંજ્ઞાનો વિષય ન હોય તો વ્યર્ પ્રત્યય થાય છે. ખ્રિસ્તે આ અર્થમાં મૃ ધાતુને આ સૂત્રથી પૂ પ્રત્યય. મૃ ધાતુના અન્વે ‘દસ્વસ્ય૦ ૪-૪-૧૧રૂ’ થી ત્ નો આગમ... વગેરે કાર્ય થવાથી મૃત્યુઃ પોષ્યઃ આવો પ્રયોગ થાય છે. અર્થ - નોકર. ઞસંજ્ઞાયામિતિ વિમ્? = આ સૂત્રથી ઉપર જણાવ્યા મુજબ સંજ્ઞાનો વિષય ન હોય તો જ મૃ ધાતુને નવું પ્રત્યય થાય છે. તેથી સંજ્ઞાના વિષયમાં વૃ ધાતુને આ સૂત્રથી વચપ્ પ્રત્યય ન થવાથી ‘વર્ણ૦ -૧-૧૭’ થી ઘ્વર્ પ્રત્યય. ‘નમિત્તે૦ ૪-૩-૧૧' થી ઋને વૃદ્ધિ ઞરૂ આદેશ વગેરે કાર્ય થવાથી માર્યા પત્ની આવો પ્રયોગ થાય છે. અર્થ - પત્ની. અહીં યાદ રાખવું જોઈએ કે મૃગો નામ્નિ -રૂ-૧૮' થી સંજ્ઞાના વિષયમાં વૃ ધાતુને ભાવમાં પુ પ્રત્યય વિહિત હોવાથી આ સૂત્રથી સંજ્ઞાના વિષયમાં કર્મમાં વપ્ પ્રત્યયનો ઉપર જણાવ્યા મુજબ નિષેધ છે.I૪૫
समो वा ५।१।४६ ॥
સમ્ ઉપસર્ગપૂર્વક મૃ ધાતુને વિકલ્પથી વપ્ પ્રત્યય થાય છે. સમ્ + મૃ ધાતુને આ સૂત્રથી પુ પ્રત્યય. હ્રસ્વ૬૦ ૪-૪-૧૧૩' થી રૃ ધાતુના અન્ને તૂ નો આગમ વગેરે કાર્ય થવાથી સમૃત્યુ: આવો પ્રયોગ થાય છે. વિકલ્પપક્ષમાં આ સૂત્રથી પૂ પ્રત્યય ન થાય ત્યારે સમ્ + મૃ ધાતુને ઋવર્ણ૦ ૬-૧-૧૭' થી ઘ્વદ્ પ્રત્યય. ‘નમિત્તો૦ ૪-૩
૨૮
****