Siddhhemchandra Shabdanushasan Laghuvrutti Vivran Part 06

Author(s): Chandraguptavijay
Publisher: Mokshaiklakshi Prakashan

Page 171

સુ-હઃ પ્રખનાઽક્ષે ||૩૧||
અનુક્રમે પ્રનન અને ગક્ષ સમ્બન્ધી અર્થના વાચક એવા સૢ અને હ ્ ધાતુને ભાવ અને કભિન્નકારકમાં જ્(૪) પ્રત્યય થાય છે. ગર્ભાધાનને પ્રજન કહેવાય છે; અને એ માટે પુરુષનું સ્ત્રીમાં જે પ્રથમ ગમન છે તેને ઉપસર કહેવાય છે. ઉપરૢ ધાતુને અને હ્ર ્ ધાતુને આ સૂત્રથી ગદ્ પ્રત્યય. ‘નામિનો૦ ૪-૩-૧' થી રૃ.ના ને ગુણ ઞ ્ આદેશ વગેરે કાર્ય થવાથી નવામુપસરઃ અને અક્ષાનાં હ્રહ: આવો પ્રયોગ થાય છે. અર્થક્રમશઃ- ગર્ભાિધાન માટે ગાય - બળદનું ભેગા થવું. પાસાનું ગ્રહણ. અહીં યાદ રાખવું કે વ્ર ્ ધાતુના મૈં ને સૂત્રના તાદૃશ નિર્દેશથી આદેશ થયો છે. તેથી દ્ ધાતુ પ્ર ્ ધાતુ સ્વરૂપ છે. અથવા પ્ર ્ ભિન્ન દ્ ધાતુ છે.
लू
પ્રનનાક્ષ જ્ઞતિબિમ્?= આ સૂત્રથી ઉપર જણાવ્યા મુજબ અનુક્રમે પ્રનન અને અક્ષ સમ્બન્ધી જ અર્થના વાચક એવા મૃ અને હ્ર ્ ધાતુને ભાવ અને કર્તૃભિન્નકારકમાં ર્ પ્રત્યય થાય છે. તેથી ઉપસારો મૃત્યુ રાજ્ઞામ્ અહીં ઉપર્ ધાતુ પ્રજનસમ્બન્ધી અર્થનો વાચક ન હોવાથી તેને આ સૂત્રથી બર્ પ્રત્યય થતો નથી. પરન્તુ ‘ભાવા૦ ૬-૩-૧૮' થી થગ્ પ્રત્યય. ‘નામિનો॰ ૪-રૂ-9' થી ઋને વૃદ્ધિ ર્ આદેશ વગેરે કાર્ય થવાથી ઉપસાર: આવો પ્રયોગ થાય છે. અર્થ- નોકરી અથવા પગાર માટે રાજાની પાસે જવું. ||39||
पणे माने ५|३|३२|
માનાર્થક પધ્ ધાતુને ભાવમાં અને કત્તને છોડીને અન્યકારકમાં જ્ઞજ્ (૪) પ્રત્યય થાય છે. પણ્ ધાતુને આ સૂત્રથી સજ્ પ્રત્યય. મૂસ્ય પળ: આ વિગ્રહમાં ‘પદ્યયના રૂ-૧-૭૬' થી સમાસાદિ કાર્ય થવાથી મૂળપળ: આવો પ્રયોગ થાય છે. અર્થ- એક મુઠી વગેરે પરિમિત
૧૬૬