Book Title: Nemidutam
Author(s): Vikram Kavi
Publisher: Parshwanath Shodhpith Varanasi
Catalog link: https://jainqq.org/explore/002117/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArzvanAtha zodhapITha granthamAlA : 68 pradhAna sampAdaka pro0 sAgaramala jaina 2724 vikramakaviviracitaM nemidUtam [ 'reNukA' saMskRta-hindIvyAkhyopetam ] 055800388 333333 vyAkhyAkAraH 30 dhIrendra mizraH saccaM logammi sArabhUrya pArzvanAtha zodhapITha, vArANasI-5 PARSVANATHA SODHAPITHA, VARANASI-5.. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArzvanAtha zodhapITha granthamAlA : 68 pradhAna sampAdaka pro. sAgaramala jaina vikramakaviviracitaM nemidUtam [ reNukA' saMskRta-hindIvyAkhyopetam ] vyAkhyAkAraH dhorendra mizraH pUjya sohanalAla smAraka pArzvanAtha zodhapITha nArANasI-5 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka pUjya sohanalAla smAraka pArzvanAtha zodhapITha AI0 TI0 AI0 ke samIpa, karauMdI posTa - bI0 eca0 yU. vArANasI - 221905 dUrabhASa : 311462 vyAkhyAkAra : dhIrendra mizra prathama saMskaraNa : 1994 mUlya : rura mAtra nayA saMsAra presa bI0 2/143 e, bhadainI vArANasI - 221001 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya bahumukhI pratibhA ke dhanI jainAcAryoM ne utkRSTa Atma-sAdhanA ke sAthasAtha prabhUta sAhitya kI bhI racanA kii| sAhitya kI lagabhaga sabhI vidhAoM meM unhoMne grantha praNIta kiye / unake dvArA racita dUtakAvya bhI uccakoTi ke haiN| jainAcAryoM dvArA viracita dUtakAvya jaina dUtakAvya ke nAma se abhihita kiye jAte haiN| merutuGgAcArya viracita jainameghadUta, cAritrasundaragaNi viracita zIladUta, vikramakavi viracita nemidUta aura jinasena kRta pAzrvAbhyudaya isa vidhA ke pratinidhi grantha haiN| nivRttimArgI zramaNa-paramparA kI vizeSatAoM ke anurUpa hI jainAcAryoM kI kRtiyoM meM zRMgAra pakSa lagabhaga gauNa rahA hai aura vairAgya bhAvanA adhika mukharita huI hai| nemidUta ke kartA vikrama kavi khambhAta nivAsI zvetAmbara kharataragacchIya zrI jinezvara sUri ke zrAvaka bhakta the / nemidUtam meM rAjImatI ke viraha-dagdha hRdaya kI bhAvanAoM kA citraNa pAyA jAtA hai| virakta nemikumAra kI tapobhUmi meM pahu~cakara rAjImatI unheM apanI ora anurakta karane kA niSphala prayAsa karatI hai| anta meM pati ke tyAga-tapazcaraNa se prabhAvita ho vaha svayaM bhI tapazcaryA karane lagatI hai| jainAcArya viracita sAhityika kRtiyoM ko vidvajjagata ke sammukha lAne kI yojanA ke antargata pArzvanAtha zodhapITha ne adyAvadhi jainameghadUtam aura zIladUtam kA vistRta bhUmikA ke sAtha hindI anuvAda prakAzita kiyA hai / isI krama meM nemidUtam ko bhI saMskRta TIkA, hindI anuvAda aura bhUmikA sahita prakAzita karate hue hameM atyanta harSa kA anubhava ho rahA hai| bhUmikA, anuvAda aura TIkA DaoN0 dhIrendra mizra kI hai| DaoN0 dhIrendra ne apane grantha ke prakAzana kA avasara hameM diyA, isake lie hama unake bahuta AbhArI haiN| TIkA, anuvAda ke saMzodhana tathA prUpha-saMzodhana meM DaoN. azoka kumAra siMha ne sahayoga kiyA, etadartha ve dhanyavAda ke pAtra haiN| grantha ke sundara evaM surucipUrNa mudraNa ke lie hama zrI santoSa kumAra . Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam upAdhyAya, nayA saMsAra presa, bhadainI, vArANasI ke prati AbhAra jJApita karate haiN| vidvajjagata se hamArI yaha apekSA avazya hai ki grantha ke viSaya meM apane mantavyoM se avagata karAyeM, tAki hama unake abhimatoM se lAbhAnvita ho skeN| apraila, 1994 -bhUpendra nAtha jaina mantrI pU0 sohanalAla smAraka pArzvanAtha zodhapITha, vArANasI Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekhakIya -- sabhI zAstroM kA mukhya prayojana hai pravRtti - nivRtti kA upadeza dekara 'puruSArthaM catuSTaya' kI prApti karAnA, cAhe darzanazAstra ho yA vyAkaraNazAstra athavA kAvyazAstra | hA~, unake mArga bhinna avazya haiM / zAstra aura kAvya ko eka nahIM kahA jA sakatA, kyoMki isa bhUloka ke ekamAtra mananazIla mAnava ne jahA~ eka ora 'kutaH smaH jAtAH kutaH iyaM visRSTi:' isa jijJAsA dvArA apanI mUla prakRti ke AdhArabhUta rahasyoM ko samajhane kA upakrama kiyA, vahIM dUsarI ora apanI Adi jananI prakRti ke nAnA upakAroM se gadgada hokara usane hRdaya ke vimala ucchvAsoM ko mArmika vANI meM pariNata kara apanI kRtajJatA vyakta kI / prathama prakAra ke sAhitya ko hama darzana, vijJAna, zAstra Adi kahate haiM, to dUsare prakAra ke sAhitya ko kAvya / zAstra kI apekSA kAvya kA mArga sarasa hai, jisakA anusaraNa karanA sarvajana ke lie sambhava hai, isakA kAraNa hai usa ( kAvya ) kI sarasatA / kAvya kI isI sarasatA ko dhyAna meM rakhakara sAhityadarpaNakAra vizvanAtha ne kahA hai caturvargaphalaprAptiH sukhAdalpadhiyAmapi / kAvyAdeva yatastena tatsvarUpaM nirUpyate // isa apAra kAvya jagat kA sraSTA kavi hai, usa kavi prajApati ko jaisA rucatA hai vaisA hI apanI ruci ke anusAra kAvya-jagat kI racanA karatA hai / isa paramparA meM 'vikramakavi' kI kRti 'nemidUtam' ke isa prathama saMskaraNa ko apane pAThakoM ke samakSa prastuta karate hue mujhe apAra harSa ho rahA hai, to sAtha hI bhayabhIta bhI hU~, kyoMki - arvAgduSTatayA loko yathecchaM vAJchati priyam / bhAgyApekSI vidhirdatte tena cintitamanyathA // vastutaH kAvya ke bhAvoM kI abhivyakti ati duSkara hai, jo gurujanoM kI zraddhA prApti kiye binA sambhava hI nahIM / isa kArya ke pUrNa hone meM apane gurujanoM ke sAtha-sAtha parama zraddheya guruvara DaoN0 sAgaramala jaina jI ( nidezaka, pArzvanAtha zodhapITha, vArANasI) tathA DaoN0 azoka kumAra siMha jI ( zodhaadhikArI, pArzvanAtha zodhapITha, vArANasI ) ke prati atyanta kRtajJa hU~, Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam jinakI satata preraNA evaM AzIrvAda se yaha atyanta durUha kArya mujha jaise alpajJa ke lie sambhava huA tathA prastuta grantha kI bhUmikA lekhana meM jina vidvAn lekhakoM kI kRtiyoM se sahAyatA lI gaI hai, unakA maiM AbhArI huuN| yahA~ maiM spaSTa kara detA hai ki pAThakoM kI nijI AvazyakatAoM ko dhyAna meM rakhate hue hamane prastuta prathama saMskaraNa meM kucha nizcita krama rakhA hai, parantu kavi ke abhiprAya ko subodha rUpa meM, pAThakoM athavA vidvAnoM ke apane karane ke lie kucha bhI rahane na diyA gayA ho-aisI bAta nahIM hai| aura yadi pAThaka arthamAtra dekhakara hI apanA kArya pUrNa samajha leM, to phira hamArA saba parizrama vyartha hI ho jaayegaa| hamArA kAma thA mArga dikhAnA, so dikhA diyaa| pAThakoM kI svAbhAvika parizrama-vRtti kuNThita na ho, parihRta na ho, pratyuta ve rasAnvita hotI cale, nava parAmarzo preraNAoM se vilasita hotI cale-hamArA yahI dhyeya rahA hai, parantu isa kArya meM mujhe kitanI saphalatA milI hai, isakI samIkSA sudhipAThakajana hI kareMge / anta meM, hama apane vidvAn pAThakoM se prastuta saMskaraNa kI truTiyoM ke lie kSamA cAhate hue yaha nivedana karate haiM ki ve isakI truTiyoM kI sUcanA dekara hameM anugRhIta kareM, jisase bhaviSya meM inakA nirAkaraNa kiyA jA ske| rAmanavamI vikrama saM0 2051 vinayAvanata dhIrendra mizra Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA indriyoM kI madhyasthatA ke bheda se kAvya ke do bheda kiye gaye haiM dRzya aura zravya | dRzyakAvya ke antargata nATaka Adi bAraha prakAra ke rUpaka' aura 18 uparUpakoM kI gaNanA kI jAtI hai / zravyakAvya ke tIna bheda kiye gaye haiM padya, gadya aura campU / gatyarthaka / pad dhAtu se gati kI pradhAnatA sUcita karatA hai / ataH padya kAvya meM tAla, laya yA chanda kI vyavasthA hotI hai / punaH padyakAvya ke bhI upabheda kiye gaye haiM, jo isa prakAra haiM niSpanna 'padya' zabda - dRzya kAvya mahAkAvya kAvya 1 padya-kAvya / khaNDakAvya ( gIti kAvya ) I prabandha-kAvya ( sandeza - kAvya ) [ meghadUtam, RtusaMhAra Adi ] gItikAvya meM jIvana kA sampUrNa varNana rahatA hai zravyakAvya gadya-kAvya muktaka-kAvya 1. nATyadarpaNa - eka samIkSAtmaka adhyayana ( dhIrendra mizra ) / 2. sAhityadarpaNa, 6/4-5 / psprak [ amaruzataka, bhartRharizataka Adi / itivRtta na hokara kisI eka aMza kA campU- kAvya Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam "khaNDakAvyaM bhavetkAvyasyaikadezAnusAri ca / " sAhityadarpaNa ( 6 / 329 ka ) gIti kA artha hRdaya kI rAgAtmaka bhAvanA ko chandabaddha rUpa meM prakaTa karanA abhipreta hai / jahA~ rAgAtmakatA yA dhvanyAtmakatA kA honA 'dhUma meM agni' kI bhA~ti anivArya hai / gIti kI AtmA bhAvAtireka hai / kavi apanI rAgAtmaka anubhUti tathA kalpanA se varNya viSaya tathA vastu ko bhAvAtmaka banA detA hai / 'sva' - gamya anubhUti ko para' - gamya anubhUti ke rUpa meM pariNata karane ke lie kavi jina madhura bhAvApanna rasasAndra uktiyoM ko mAdhyama banAtA hai, vahI hotI haiM gItiyA~ / gItikAvya meM gItAtmakatA to honI hI cAhie; kintu aisI padya racanA jo kavi kI AtmAnubhUti para AdhUta ho, ageya hone para bhI gItikAvya ke bhItara samA jAtI hai; isake viparIta AtmAnubhUtizUnya, bAhyAbhivyaMjaka mAtra racanA bhI gIti kAvya ke bhItara A jAne se raha jAtI hai / kAvya tathA saMgIta do pRthak-pRthak abhivyaktiyA~ haiM / kAvya apanI abhivyaJjanA ke nimitta saMgIta kA sahArA nahIM cAhatA aura saMgIta bhI apane prAkaTya ke nimitta kAvya kA avalambana nahIM cAhatA, parantu daivayoga se donoM kA ekatra samanvaya kalA kI dRSTi se eka atyanta utkRSTa abhivyakti kA rUpa dhAraNa karatA hai aura gIti usakA eka madhumaya mohana svarUpa hai / ina saba tatvoM ke sahayoga se gIti kAvyarUpoM meM eka utkRSTa kAvya rUpa hai / gItikAvya kI paramparA, sphuTa saMdeza racanAoM ke rUpa meM, vaidika yuga se hI prApta hotA hai / udAharaNasvarUpa RRgveda kA saramA nAmaka eka kutte ko prANiyoM ke nikaTa saMdeza vAhaka rUpa meM bhejane kA prasaMga yahA~ dhyAtavya hai / 'rAmAyaNa', 'mahAbhArata' aura unake paravartI kAvyoM meM bhI isa prakAra ke sphuTa prasaMga pracura rUpa meM milate haiM / kadAcit mahAmuni vAlmIki ke zokodgAroM meM bhI yaha bhAvanA yA anubhUti gopita rUpa meM dikhAI detI hai / pati - viyuktA pravAsinI sItA ke prati preSita rAma kA saMdezavAhaka hanumAna, duryodhana ke prati dharmarAja yudhiSThira dvArA preSita zrIkRSNa aura sundarI damayantI ke nikaTa rAjA nala dvArA preSita saMdezavAhaka haMsa isI paramparA ke antargata gine jAne vAle pUrva prasaMga haiM | isa dizA meM 'bhAgavata' kA veNugIta vizeSa rUpa se uddharaNIya hai, jisakI rasa-vibhora kara dene vAlI sundara bhAvanA kI chApa saMskRta ke gIta granthoM para spaSTatayA aMkita hai | 8] Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA yahA~ dhyAtavya hai ki jo loga rasa kI puSTi ke lie prabandhakAvya ko uttama sAdhana svIkAra karate yA samajhate haiM, unheM Anandavardhana kI yaha ukti nahIM bhulAnI cAhie - "muktakeSu hi prabandheSu iva rasabandhanAbhinive. zinaH kavayo dRshynte"| pravandhakAvya ke saMdeza-kAvya yA dUta-kAvya kI paramparA meM 'meghadUta' aura 'ghaTakarpara-kAvya' hI pahilI kRtiyAM haiN| ubhaya kAvyoM meM kisakI racanA pahile huI, isa viSaya meM nizcita rUpa se kucha bhI nahIM kahA jA sktaa| dhanvantari, kSapaNaka, amarasiMha, zaMku, vaitAlabhaTTa, ghaTakarpara aura kAlidAsa ko vikramAditya kI vidvatsabhA kA bhUSaNa mAnA gayA hai / isa nAmAbalI meM ghaTakarpara ko pahile aura kAlidAsa ko bAda meM rakhA gayA hai / chandaracanA kI dRSTi se hI kadAcit yaha pUrvApara kA krama rakha gayA ho; aura isake atirikta kathaMcit isameM bhI saMdeha hai ki 'jyotividAbharaNa' kI ukta bAta sarvathA kalpita ho| ___ 'ghaTakarpara-kAvya' ke antima zloka meM kavi ne pratijJA kI hai ki jo bhI kavi isase uttama kAvya kI racanA kara degA, usake lie vaha karpara (Tukar3A ) para pAnI bhara kara lA degA / kavi kI isI pratijJA para kAvya kA aisA nAmakaraNa huA aura sambhavatayA isa nAmakaraNa para hI usake nirmAtA kI bhI 'ghaTakarpara' nAma se prasiddhi huii| ___ naI-naI zatAbdiyoM meM preraNA tathA sphUrti pradAna karanA kAvya kI mahattA kA spaSTa sUcaka hotA hai| ukta donoM kaviyoM ke bAda mahAkavi bhavabhUti ne apane 'mAlatImAdhava' meM mAdhava ke dvArA mAlatI ke samIpa megha ko dUta banAkara bhejane kI kalpanA kA anusaraNa kiyaa| isake pazcAt sandezakAvyoM kI praNayana paramparA meM jaina kaviyoM kA bar3A yoga evaM utsAha rahA hai| janakavi 'jinasena' ( 814 I0 ) ne 23veM tIrthakara bhagavAn pArzvanAtha ke jIvanacarita para cAra sargoM meM eka 'pArvAbhyudaya' kAvya kI racanA kii| AcAya jinasena kA kArya isa dRSTi se nitAnta zlAghya hai, jinhoMne meghadUta ke samasta padyoM ke samagra caraNoM kI pUrti kii| isa kAvya meM 364 padyoM meM 'meghadUta' ke lagabhaga 120 zloka sammilita haiN| 1. saMskRta sAhitya kA ( saMkSipta ) itihAsa, vAcaspati gairolA, pR0 607 / Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam isI prakAra vikrama kavi ne, jinake samaya, nivAsa sthAna aura sampradAya Adi ke bAre meM koI nizcita pramANa upalabdha nahIM ho sakA hai, svAmI neminAtha ke jIvana para 'nemidrata' kAvya likhaa| 'nemidUta' meM bhI prAyaH pratyeka zloka kA antima pAda meghadUta se liyA gayA hai| jise kavi ne svayaM isa prakAra spaSTa kiyA haisadbhUtArthapravarakavinA kAlidAsena kAvyA dantyaM pAdaM supadaracitAnmeghadUtAd gRhItvA / zrImannemezcaritavizadaM sAGgaNasyAGgajanmA, ... __ cakre kAvyaM budhajanamanaH prItaye vikrmaakhyH|| madhyakAlIna jaina kaviyoM meM bRhattapAgacchIya caritrasundaragaNi (1484) dvArA likhita dhArmika evaM naitika viSayoM se sambaddha 'zIladUta' aura kisI ajJAta kavi kA 'cetodUta' isa paramparA meM uddharaNIya grantha haiM / kharataragacchIya kavi vimalakIti ( 17vIM za0 ) kA 'candradUta' isa paramparA meM ullekha- . nIya kAvya hai| eka vijJapti ke rUpa meM upAdhyAya meghavijaya kA 'meghadUta. samasyA' lekha (1227 vi0 meM racita) kucha kama mahattva kA kAvya hai| samasyApUrti vAle ina dUtakAvyoM ko chor3akara jaina kaviyoM kI isa viSaya meM svatantra racanAe~ bhI haiM, jinameM jainameghadUta kA sthAna niHsandeha atyanta U~cA hai / jainameghadUta cAra sargoM meM vibhakta hai, jinameM zlokoM kI kula saMkhyA 196 hai| isakA viSaya-vastu nemidUta meM varNita nemikumAra kI pravrajyA lene para rAjImatI kA unake pAsa megha ko dUta banAkara apanI viraha-dazA kA sandeza bhejanA hai| meghadUta kI zailI para nibaddha yaha kAvya viraha kI abhi. dhyakti meM tathA bhAvoM ke prakaTIkaraNa meM meghadUta kA RNI hai / nemikumAra kI pravrajyA ke samAcAra se nitAnta kSubdhahRdayA rAjImatI megha ko dekhakara ina zabdoM meM apanI manovyathA prakaTa kara rahI hai - "ekaM tAvavirahihRdayadrohakRnmeghakAlo, dvaitIyIkaM prakRtigahano yauvanArambha eSaH / tArtIyokaM hRdayadayitaH saiSa bhogAdvyarAGkSIturya nyAyyAna calati patho mAnasaM bhAvi hA kim // " jainameghadUta, 1/4 merutuMga ke lagabhaga do zatAbdI bAda vAdicandra ne 'pavanadUta' nAmaka Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA ii eka svatantra dUtakAvya kI racanA kI / meghadUta ke samAna yaha bhI mandAkrAntA chanda meM likhA gayA hai| isakI kathAvastu ujjayinI ke rAjA vijaya tathA unakI rAnI tArA se sambandha rakhatI hai / azanivega nAmaka eka vidyAdhara rAnI tArAmatI kA apaharaNa kara letA hai / rAjA pavana ke dvArA rAnI ko apanA sandeza bhejatA hai aura mArga meM par3ane vAle nadI, parvata tathA nagaroM meM nivAsa karane vAlI striyoM tathA unakI vilAsavatI ceSTAoM kA sajIva varNana karatA hai / isa kAvya ke adhyayana se kavi kI bahumukhI pratibhA spaSTa dikhAI par3atI hai / jahA~ taka saMdeza kAvyoM kI pror3ha paramparA kA prazna hai, to vaha 13 vIM zatAbdI se huA / baMgAla ke rAjA lakSmaNasena ( 12 vIM zatAbdI) ke sabhApaNDita evaM suprasiddha kavi jayadeva ke sahakArI vidvAn dhoyI kA 'pavanadUta' tathA isI zatAbdI meM hI avadhUtarAma yogI ne 'siddhadUta' kI racanA kI / abdula rahamAna nAmaka eka musalamAna kavi kI apabhraMza bhASA meM racanA 'sandeza rAsaka' nAmaka sundara dUtakAvya bhI isI zatAbdI kA hai / 16vIM zatAbdI meM mAdhavakavIndra bhaTTAcArya racita 'uddhavadUta' tathA gauDIya sampradAya ke vidvAn rUpagosvAmI ( 17vIM zatAbdI ) racita 'uddhavasandeza' kAvya smaraNIya hai / isI zatAbdI meM zrIrudranyAya vAcaspati ne 'pikadUta' tathA vaMgadezIya rAjA raghunAtha rAya ( 1637 - 1650 zaka ) kI AjJA se zrIkRSNa sArvabhauma ne 'pAdAGkadUta' kI racanA kI / isI paramparA kA vyApaka vistAra Age lambodara vaidya ne 'gopIdUta', trilocana ne 'tulasIdUta' ( 1730 I0 ), vaidyanAtha dvija ne eka dUsarA 'tulasIdUta', haridAsa ne 'kokiladUta' (1717 zaka ), siddhanAtha vidyAvAgIza ne 17vIM zatAbdI ke lagabhaga 'pavanadUta', kRSNanAtha nyAyapaMcAnana ne 'vAtadUta' ( 17vIM zatAbdI), eka Adhunika kavi bholAnAtha ne 'pAMthadUta', rAmadayAlatarkaratna ne 'aniladUta' ambikAcaraNa devazarmA ne 'pikadUta', gopAlaziromaNi ne eka prahasana - racanA 'kAkadUta' (1811 zaka ), gopendranAtha svAmI ne 17vIM zatAbdI ke lagabhaga 'pAdapadUta', 19vIM zatAbdI ke anta meM trailokyamohana ne 'meghadUta', kAlIprasAda ne 'bhaktidUta', rAmagopAla ne 'kAkadUta' ( 1718 zaka meM racita ), mahAmahopAdhyAya ajitanAtha nyAyaratna ne baMga saMvat 1326 meM 'bakadUta' aura raghunAthadAsa ne 17vIM zatAbdI ke AsapAsa , Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam 'haMsadUta' Adi saMdeza-kAvyoM ko racakara kiyaa| ___isI prakAra tamila ke udaNDa nAmaka eka kavi ( 14vIM zatAbdI ) ne mAlavAra ke kAlIkaTa-sthita jamorina ke Azrama meM rahakara 'meghadUta' kI zailI kA eka gItiparaka premakAvya 'kokilasaMdeza' kA nirmANa kiyA thaa| isI prasaMga meM 'meghadUta' ke akSarazaH anukaraNa para likhA huA vAmanabhaTTa bANa ( 15vIM za0 ) kA 'haMsasaMdeza' bhI ullekhanIya hai / isI zreNI ke kucha kama prabhAvotpAdaka saMdeza-kAvyoM meM pUrNa sarasvatI kA 'haMsasaMdeza', viSNutrAtA ( 16vIM za0 ) kA 'kokasaMdeza', vAsudeva kavi ( 17vIM za0 ) kA 'magasaMdeza' aura vinayavijayagaNi kA 'indradUta', tailaMga brajanAtha kA 'manodUta', bhagavaddatta kA 'manodUta' aura lakSmInArAyaNa kA 'rathAMgadUta' bhI isI koTi ke haiN| ___ saMskRta meM likhe gaye 'dUtakAvyoM' kI isa dIrgha paramparA ke avalokana se dUtakAvyoM kI lokapriyatA kA sahaja hI anumAna lagAyA jA sakatA hai| iNDiyA oNphisa landana ke sUcIpatra meM saMskRta aura prAkRta ke aneka aprakAzita 'dUtakAvyoM kA ullekha dekhane ko milatA hai| isase bhI dUtakAvyoM kI lokapriyatA kI rahasyodghATana hotA hai| isa prakAra samasta dUta-kAvyoM ko do vargoM meM vibhAjita kiyA jA sakatA hai-.) jainetara dUta-kAvya aura ( 2 ) jaina-dUta-kAvya / akArAdi varNakramAnusAra jainetara dUtakAvyoM evaM jaina dUtakAvyoM kA saMkSipta paricaya isa prakAra hai jainetara dUtakAvya amimadUtam prAcya vANI mandira, kalakattA kI hastalikhita granthoM kI sUcI ke anusAra 'aniladUta' zrI rAmadayAla tarkaratna kI kRti hai, jo kucha hI aMzoM meM prApta hai / prApta aMza ke AdhAra para isakI kathA-vastu - kRSNa ke mathurA cale jAne para eka gopI dvArA apanI viraha-vyathA ko kRSNa ke pAsa pahuMcAne ke lie anila ( bAyu ) ko dUta banAnA - hai| 1. saMskRta sAhitya kA ( saMkSipta ) itihAsa, vAcaspati gairolA, pR0 609 / Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abbatam bhUmikA zrIkRSNacandrakI kRti 'abdadUtam' samprati aprakAzita granthoM kI sUcI meM hai / isa kAvya ke 149 padyoM meM zrI rAma ke dvArA malaya parvata para vicaraNa karate hue AkAza meM megha ko dekhakara unakA vihvala ho jAnA tathA abda ( megha ) ko dUta banAkara sItA ke pAsa apanA sandeza bhejanA isa kAvya kA pratipAdya viSaya hai / [ 13 amarasamdeza zrI gustova AparTa dvArA saMkalita dakSiNa bhArata ke nijI pustakAlaya ke 'saMskRta hastalikhita granthoM kI sUcI' ( bhAga 2, saMkhyA 7805 ) meM isa kAvya kA ullekha mAtra hai / kintu isake racayitA ke viSaya meM vahA~ kucha bhI nahIM kahA gayA hai / uddhavadUtam mAdhavakavIndra bhaTTAcArya kI isa kRti ke 141 zlokoM meM, kRSNa ke dvArA apane mAtA-pitA tathA gopiyoM ko sAntvanA dene ke nimitta uddhava ko dUta banAkara vRndAvana bhejanA " gacchoddhava vrajaM saumya pitrornaH prItimavAha / gopInAM madviyogAdhi matasanderzavimocaya ||" evaM vRndAvana se eka gopI kA sandeza lekara uddhava kA kRSNa ke pAsa pahu~canA, varNita hai / isakI kathAvastu zrImadbhAgavata se sambaddha hai / uddhavasamdeza zrI jIvAnanda vidyAsAgara dvArA unake kAvya-saMgraha ke tRtIya bhAga ke tRtIya saMskaraNa ( 1988 meM kalakattA se prakAzita ) ke anusAra rUpagosvAmI ( 16vIM zatAbdI ) kI isa kRti ke 138 padyoM meM, viraha-vyAkula kRSNa ke dvArA svayaM ko tathA virahapIDitA gopikAoM ko sAntvanA dene ke nimitta udbhava ko sandeza vAhaka banAkara vRndAvana bhejanA, varNita hai / isakI kathAvastu kRSNa-kathA para AdhArita hai / kavivRtam 'kapidUtam' kI eka khaNDita hastalikhita prati 'DhAkA vizvavidyAlaya' ke pustakAlaya meM upalabdha hai / kintu isake lekhaka Adi kA nAma adyAvadhi ajJAta hai / Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14] nemidUtam kAkadUtam __zrI gaura gopAla ziromaNi kRta bhakti-paraka isa kAvya meM, virahapIDitA rAdhA ke dvArA kAka ( koA) ko dUta banAkara kRSNa ke pAsa bhejanA, vaNita hai| isakI vizeSa jAnakArI ke lie 'baMgIyadUtakAvyetihAsaH' draSTavya hai| kAkadUtam nAma kI samAnatA hone para bhI isakA varNya-viSaya gaura gopAla ziromaNikRta 'kAkadUta' se sarvathA bhinna hai| naitikatA kI zikSA dene ke vicAra se samAja para race gaye vyaGgayaparaka isa kAvya meM kArAgAra meM banda eka aise brAhmaNa kI gAthA hai, jo kAka ( koA) ko dUta banAkara apanA sandeza apanI preyasI (brAhmaNI) ke pAsa bhejatA hai| kintu isake racayitA kA nAma ajJAta hai ( draSTavya : kRSNamAcArikRta saMskRta sAhitya kA itihAsa ) / kAkabUtam __ sahRdayam, saMskRta mAsika patrikA, madrAsa (bhAga 23, pR0 173 ) meM isa kAvya kA ullekha kiyA gayA hai, jo vastutaH pUrvokta donoM 'kAkadUta' se bhinna to hai, parantu yaha kisakI racanA hai aura isakI kathAvastu kyA hai ? yaha saba kAla ke garta meM par3A huA hai| kIradUtam ___'kIradUta' ke 104 padyoM meM kRSNa-viraha-pIDitA gopiyoM ke dvArA mathurAvAsI kRSNa ko apanA sandeza pahuMcAne ke nimitta kIra ( totA ) ko dUta rUpa meM bhejanA isa kAvya kA pratipAdya viSaya hai / kavi kA nAma zrI rAmagopAla hai tathA grantha aprakAzita hai, jo zrI haraprasAda zAstrI dvArA saMkalita 'saMskRta hastalikhita granthoM kI sUcI' (bhAga 1, pR0 39, saMkhyA 67 ) meM anUdita hai| kIradUtam __ saMskRta ke sandeza-kAvya ( rAma kumAra AcArya, pari0 2) ke anusAra isake racayitA varadarAjAcArya haiN| zeSa ajJAta hai| samprati isa kAvya kI hastalikhita prati bhI aprApta hai, kintu maisUra kI guruparamparA meM 'kIradUta' kA ullekha kiyA gayA hai| kokasandeza isa kAvya kA vibhAjana do bhAgoM meM hai -prathama bhAga meM 120 padya Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA tathA dvitIya bhAga meM 186 padya haiN| isa kAvya meM vidyApura kA rAjakumAra eka bAra eka yAntrika se prApta eka aise yantra ko apane sira se sparza karatA hai jisake kAraNa vaha apane deza tathA apanI priyA se bahuta dUra calA jAtA hai / phalasvarUpa viraha-vyathA se santapta vaha rAjakumAra apane sandezavAhaka ke rUpa meM eka aise koka ( cakravAka pakSI ) ko niyukta karatA hai, jo svayaM rAtri meM priyA-viraha se vihvala rahatA hai| isakA kAraNa sambhavataH eka virahI kA dUsare virahI kI dazA se paricita honA hai| isIlie rAjakumAra ne cakravAka pakSI ko apanA sandezavAhaka niyukta kiyaa| isa kAvya ke praNetA kA nAma kavi viSNutrAtA hai| kokiladUtam __ mandAkrAntA chanda meM nibaddha isa kAvya ke 100 padyoM meM, kRSNa-virahapIDitA gopiyoM dvArA apanA sandeza kRSNa taka pahu~cAne ke lie kokila ko dUta banAkara mathurA bhejanA, varNita hai / 'kokiladUta' ke kartA kavi haridAsa kA samaya zaka saM0 1777 hai / kokila-sandeza udaNDa kavi ( 15 vIM zatAbdI ) kRta isa laghu kRti meM priyA-virahI eka nAyaka dvArA apanA sandeza kerala sthita apanI priyA ke pAsa kokila dvArA bhejanA varNita hai| kokila-sandeza zrI veMkaTAcArya kRta isa kAvya kA varNya-viSaya eka virahI nAyaka kA apanA sandeza apanI preyasI taka pahuMcAne ke lie kokila ko dUta rUpa meM banAkara bhejanA hai / yaha kAvya samprati aprakAzita hai| kokila-sandeza ___ kavi guNavardhana kRta isa kAvya kA ullekha 'silona aiNTikverI' ( bhAga 4, pR0 111 ) meM kiyA gayA hai| pUrvokta kAvyoM kI apekSA isameM bhinnatA isa bAta kI hai ki isameM nAyikA dvArA nAyaka ke pAsa apanA sandeza pahuMcAne ke lie kokila ko dUta banAyA gayA hai / kRSNadUtama aDyAra pustakAlaya kI 'hastalikhita saMskRta granthoM kI sUcI' (bhAga 2, saMkhyA 4 ) ke anusAra 'kRSNadUta' ke kartA kavi nasiMha haiN| isa kAvya meM Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 ] nemidUtam kRSNa kA dUta rUpa meM citraNa kiyA gayA hai / garasamma 'kRSNamAcAri' kRta 'saMskRta sAhitya kA itihAsa' meM isa kAmya ke kartA kA nAma kavi vallaMkoDa rAmarAya batAyA gayA hai tathA anya aprakAzita hai| garur3asandeza kavi nRsiMhAcArya kRta isa kAvya kA nAmollekha rAma kumAra AcArya kRta 'saMskRta ke sandezakAvya' (pariziSTa 2) meM kiyA gayA hai| zeSa ajJAna kA viSaya banA huA hai| gopIyUtam isa kAvya kA nAmakaraNa dUta-sampreSaNa kI ( gopI ) ke AdhAra para kiyA gayA hai| kRSNa ke mathurA jAte samaya kRSNa kA anugamana karatI huI niSphala ho gaI gopiyoM dvArA kRSNa ke ratha-cakra se ur3AI gaI dhUlikaNa ke mAdhyama se apanA, sandeza kRSNa taka pahu~cAnA isa kAvya kA varNya-viSaya hai| yahA~ dhyAtavya hai ki yaha kAvya kucha hI aMzoM meM upalabdha hai, jo samprati aprakAzita hai ( 'kAmya-saMgraha', jIvAnanda vidyAsAgara, pR0 507-530) / kavi kA nAma lambora vaidya hai| ghaTakapara isake racayitA kA nAma pUrva meM jo bhI rahA ho, kintu kAvya ke vargAviSaya ke AdhAra para hI arthAta, isa kRti se acchI racanA yadi koI kara de to maiM ( kavi ) ghaTa - ghar3A, karpara - ghar3e kA sabase UparI bhAga jise kAna bhI kahA jA sakatA hai usake Tukar3e meM pAnI bharakara lA dUMgA, akSarazaH satya hai| aura isI AdhAra para kavi kA vAstavika nAma lupta hokara unakA ( kavi kA ) nAma hI 'ghaTakapara' ho gyaa| ghaTakara kavi jaisA ki ullekha kiyA jA cukA hai kAlidAsa ke samakAlIna the| isa kAvya meM kula padyoM kI saMkhyA 23 hai| ghanattam dAkSiNAtya kavi korada rAmacandrana kRta 'dhanavRtta' kI kamAvastu kAlidAsa kRta 'meghadUta' ke uttara megha se lI gaI hai / dAkSiNAtya kavi hone ke kAraNa isa kAvya kA upalabdha saMskaraNa telugU lipi meM hai| - Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA [ 17 cakoradUtam ____ Adhunika kAla meM likhe gaye gIti-kAvya kI paramparA meM bihAra prAnta ke paM0 vAgIza jhA kA 'cakoradUta' uccakoTi kA dUtakAvya hai / isa kAvya kA ullekha pro0 vanezvara pAThaka racita 'plavadUta' kI bhUmikA (pR0 27 ) meM kiyA gayA hai / cakoradUtam rAma kumAra AcArya praNIta 'saMskRta ke sandezakAvya' ( pariziSTa 1 ) ke anusAra isa kAvya ke kartA kA nAma kavivAsudeva hai / isa anupalabdha kAvya kA varNya-viSaya kyA hai ? isa sambandha meM spaSTa rUpa se kucha bhI nahIM kahA jA sktaa| cakorasandeza oriyaNTala mainyuskripTa, lAibrerI, madrAsa meM 'hastalikhita granthoM kI sUcI patra' ( bhAga 27, saMkhyA 8497 ), evaM taMjaura pailesa, lAibrerI ke 'hastalikhita granthoM kI sUcI-patra' ( bhAga 7, saMkhyA 2866 ) meM isa kAvya ko kavi perusUri kI kRti kahA gayA hai, kintu isa kAvya kA varNya-viSaya kyA hai ? yaha adyAvadhi ajJAta hai| cakorasandeza veGkaTakavi likhita isa kAvya kA ullekha oriyaNTala mainyuskripTa, lAibrerI maisUra ke 'hastalikhita granthoM kI sUcI-patra' (saMkhyA 246 ) meM huA hai / samprati yaha kAvya aprakAzita hai| cakravAkadUtam vividha chandoM meM nibaddha 112 padyoM vAle isa kAvya meM eka virahapIDitA rAjakumArI apanA sandeza apane premI taka pahuMcAne ke lie dUta rUpa meM cakravAka pakSI ko niyukta karatI, hai, jo pakSI premI kA anveSaNa kara premI aura premikA ko milA detA hai| kavi myutanakuGga racita isa aprakAzita dUtakAvya kA ullekha 'ojhA abhinandana grantha' meM jAvA ke 'hindUsAhitya ke kucha mukhya granthoM kA paricaya' nAmaka lekha meM huA hai| candradUtam hastalikhita rUpa meM upalabdha rAma-bhakti para AdhArita yaha kAvya zrI Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 ] nemidUtam kRSNa tarkAlaMkAra kI kRti hai / isa kAvya meM zrIrAma kA sandeza laMkA kI azoka vATikA sthita sItA taka pahu~cAne kA kArya candramA karatA hai / candradUtam kula 26 padyoM vAle isa kAvya ke haiM, jahA~ candra ke mAdhyama se dautya karma prakAzita hai / racayitA jambU kavi vinayaprabhasUri sampAdita karAyA gayA hai / yaha kAvya cAtakasandeza 'jarnala oNpha da raoNyala eziyATika sosAyaTI' ( 1881 ) ke 'sUcIpatra' meM isa kAvya kA ullekha kiyA gayA hai / isake anusAra 141 padyoM vAle ajJAta kavi kI isa kRti meM nAyikA kA sandeza trivendrama nareza taka pahu~cAne kA kArya cAtaka pakSI karatA hai / yadyapi yaha grantha apUrNa hI prApta hai / jhaMjhAvAta zrI zrutideva zAstrI racita ( 1942 ) rASTrIya bhAvanA se ota-prota isa kAvya kA varNya viSaya, dvitIya vizvayuddha ke samaya balina sthita subhASacandra bosa dvArA rAtri meM uttara dizA se Ate hue jhaMjhAvAta ( bavaNDara ) ko rokakara usake dvArA apanA sandeza bhAratIyoM taka pahu~cAnA, hai / samprati yaha kAvya 'saMskRta sAhitya pariSad', kalakattA ke pustakAlaya meM hastalikhita rUpa meM upalabdha hai | tulasIdUtam (san 1730 I0 ) kRSNa-kathA para AdhArita 55 padyoM vAle isa kAvya ke racayitA trilocana kavi haiM / isa kAvya meM kRSNa - viraha - pIDitA eka gopI ( rAdhA ) vRndAvana meM praveza kara eka tulasI- vRkSa ke mAdhyama se apanA sandeza kRSNa taka pahu~cAtI hai / yadyapi yaha grantha aprakAzita hai, kintu yaha kAvya 'saMskRta sAhitya pariSad', kalakattA ke pustakAlaya meM hastalikhita rUpa meM prApya hai / tulasIdUtam ( zaka saMvat 1706 ) prAcya vANI mandira, kalakattA ke granthAGka 137 ke ( hastalikhita ) rUpa meM upalabdha yaha kAvya zrI vaidyanAtha dvija kI kRti hai / isakA varNya viSaya bhI pUrvokta 'tulasIdUta' kI taraha hai / Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA dAtyUhasandeza trAvaNakora kI 'saMskRta hastalikhita grantha sUcI ' ( granthAGka 195 ) ke anusAra yaha kAvya kavi nArAyaNa kI kRti hai / kAvya ke anupalabdha hone se varNya viSaya ajJAta hai / [ 19 dUtavAkyam mahAkavi bhAsapraNIta dUta-vAkya kA varNya viSaya, yudhiSThira dvArA kRSNa ko dUta banAkara sandhi kA prastAva duryodhana ke pAsa bhejanA tathA duryodhana dvArA apamAnita kRSNa kA duryodhana ko usake vinAza evaM mahAbhArata kI sUcanA denA hai | dUta- ghaTotkaca mahAkavi bhAsakRta isa kAvya kA varNya viSaya, mahAbhArata avazyambhAvI ho jAne para bhIma putra ghaTotkaca ko dUta rUpa meM duryodhana ke pAsa bhejanA tathA duryodhana dvArA usakI avahelanA aura ghaTotkaca Adi kA yuddha ke nimitta taiyAra ho jAnA, hai / yahA~ dhyAtavya hai ki bhAsa racita ukta donoM kRtiyAM rAjanIti pradhAna haiM tathA itivRtta mahAbhArata se liyA gayA hai / devadUtam 'jaina siddhAnta' ( bhAga 2, kiraNa 1 ) meM isa kAvya kA ullekha kiyA gayA hai, kintu isakA racayitA evaM varNya viSaya Adi samprati ajJAna kA viSaya nA huA hai| nalacampU trivikrama bhaTTa kRta 'nalacampU' kA varNya viSaya, rAjA nala tathA vidarbha nareza kI putrI damayantI dvArA paraspara apane manogata bhAvoM ko eka dUsare taka pahu~cAne ke lie 'haMsa' pakSI ko dUta banAkara pahile rAjA nala dvArA apanA sandeza damayantI taka pahu~cAnA, punaH damayantI dvArA usI haMsa ko dUta banAkara apanA sandeza rAjA nala ke pAsa bhejanA, hai / yaha grantha apUrNa hai / prakAzita hone ke kAraNa isake varNya viSaya ko yahA~ vistRta rUpa meM prastuta nahIM kiyA jA rahA hai / vistRta jAnakArI ke lie isa mUla kAvya ko hI dekhanA cAhie / isakI kathA vastu kA vibhAjana sAta ucchvAsoM meM kiyA gayA hai jisameM 377 padma haiM / Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20] padmadUtam siddhanAtha vidyAvAgIzakRta isa kAvya kA varNya viSaya, zrIrAma kA pula banAne ke nimitta sAgara taTa para pahu~cane ke samAcAra ko jAnakara laMkA meM azoka vATikA sthita sItA kI milanotkaNThA kA tIvra ho jAnA, kintu dUra deza sthita hone ke kAraNa tatkAla sambhava nahIM hone se usI samaya sAgara meM baha rahe eka kamala puSpa ko dUta banAkara apanA sandeza zrIrAma taka pahu~cAnA hai / nemidUtam padAGgadUtam kula 46 padyoM meM nibaddha ( 45 padya mandAkrAntA chanda tathA 46 vA~ padya zArdUlavikrIDita chanda) yaha kRti baGgakavi mahAmahopAdhyAya kRSNa sArvabhauma kI hai / sAhitya, bhakti tathA darzana rUpI trividha dhArAoM kI saMgama vAlI isa kRti kA varNya viSaya kRSNa-viraha- pIDitA yamunA taTa para AyI huI usa eka gopI kI viraha gAthA hai, jo apanA sandeza ratha, ghor3e Adi ke padacihnoM ke mAdhyama se kRSNa taka pahuMcAnA cAhatI hai / isakI kathAvastu zrImadbhAgavata kI kathA se sambaddha hai / isa kAvya kA racanA kAla zaka saMvat 1645 hai / pavAdUtam 'iNDiyA oNphisa lAibra erI, ( bhAga 7, para isa kAvya ke praNetA kavi bholAnAtha haiM / se isa kAvya kA varNya viSaya ajJAta hai / granthAGka 1467 ) ke AdhAra sUcI - patroM meM hI anUdita hone pavanadUtam vAlI isa kRti kA varNya viSaya thI vahAM ) kI kulavayatI nAmnI rAjA lakSmaNa sena para anurakta vipralambha zRGgAra pradhAna 100 padyoM hai - kanaka nAmaka nagarI ( jo gandharvoM kI nagarI gandharva yuvatI vijaya yAtrA para nikale hue ho jAtI hai / vahA~ se rAjA ke lauTa Ane ke bAda viraha - pIDitA vaha gandharva yuvatI apanA sandeza vasanta Rtu meM dakSiNa dizA meM bahane vAlI vAyu ko dUta banAkara rAjA lakSmaNa sena ke pAsa bhejatI hai / yaha kRti kavi 'dhoyI' kI hai / pavanadUtam kRSNamAcAri racita 'saMskRta sAhitya kA itihAsa' meM isa kAvya ko jI0 bI padmanAbha kI kRti kahA gayA hai / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA / 21 pAvaSadUtam 'gopendra nAtha svAmI' racita isa kAvya meM kula 34 padya haiM jisameM, viSNupriyA nAmnI eka aisI nAyikA, jo apane priya ke pAsa apanA sandeza pahu~cAne ke lie dautya-kArya sampAdita karane hetu apane AGgana sthita eka nIma vRkSa ko apanA sandeza sunAtI hai, varNita hai / pAnthadUtam san 1949 meM prAcya vANI patrikA, kalakattA, bhAga 6 meM mUla mAtra prakAzita isa kAvya ke racayitA kavi bholAnAtha haiN| kula 105 padyoM ke dvArA isameM eka aisI gopabAlA kI viraha-pIr3A kA varNana kiyA gayA hai, jo yamunA taTa para kRSNa ko na dekha mUcchita ho jAtI hai tathA mUrchA samApta hone ke bAda mathurA jAte hue eka pAntha ( pathika ) ko dekha use hI apanA sandezavAhaka banAkara kRSNa ke pAsa bhejatI hai| pikadUtam ___'DhAkA vizvavidyAlaya' se prApta 31 padyoM vAle isa kAvya kI eka pratilipi, ke AdhAra para isake racayitA 'zrI rudranyAya paJcAnana' haiN| sAtha hI prAcya vANI patrikA, kalakattA ke dvitIya bhAga meM 'zrI ananta lAla ThAkura' dvArA san 1945 meM yaha dUtakAvya prakAzita bhI ho cukA hai / isa kAvya meM kRSNa-viraha-pIDitA rAdhA pika ( koyala ) ko dUta banAkara kRSNa ke pAsa apanA sandeza bhejatI hai / pikadUtam ___ 'prAcya vANI mandira', kalakattA ( kucha aMza hastalikhita rUpa ) meM upalabdha isa dUtakAvya ke praNetA kavi 'ambikAcaraNadeva zarmA' haiM / upalabdha aMza se vidita hotA hai ki isa kAvya meM kisI gopa kanyA, jo kRSNa-viraha-pIDitA thI, vaha apanI viraha-vyathA pika ke mAdhyama se kRSNa taka pahu~cAnA cAhatI hai, kI viraha-vyathA varNita hai| pikadUtam isa dUta-kAvya ke praNetA kA nAma adyAvadhi ajJAta hai; kintu isakI pANDulipi 'zrI cintAharaNa cakravartI'; kalakattA ke vyaktigata pustakAlaya meM surakSita hai| Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 1 naimidUtam pikasandeza kavi 'brahmadeva zarmA dvArA racita yaha kAvya rASTrIya bhAvanA se otaprota hai, jisameM tatkAlIna bhArata kI dayanIya dazA kA sandeza pika dvArA eka madhumakkhI ko dUta banAkara kavi ke pAsa bhejA gayA hai / pikasandeza ___ kavi 'raGganAthAcArya' racita isa kAvya meM bhI pika ko dautyakarma meM niyukta kiyA gayA hai / varNya-viSaya kI jAnakArI mujhe nahIM hai / pikasandeza pUrvokta 'pikasandeza' kI bhA~ti tirupati nivAsI 'zrI nivAsAcArya' kRta yaha sandeza-kAvya bhI prakAzita hai| varNya viSaya ko vahIM dekhanA zreyaskara hogaa| plavaGgatam rAMcI vizvavidyAlaya, rAMcI ke prAdhyApaka 'pro0 vanezvara pAThaka' kI yaha kRti pUrva niHzvAsa aura uttara niHzvAsa ke rUpa meM vibhakta hai / isameM kula padyoM kI saMkhyA 80 tathA 34 hai / 'subodha granthamAlA kAryAlaya, rA~cI' se prakAzita hai / isakA varNya-viSaya bhI vahIM draSTavya hai / meghasamdeza-vimarza 'kRSNamAcArya' kI isa kRti ke avalokana se paravartI gIti-kAvya para mahAkavi 'kAlidAsa' kRta 'meghadUtam' kA kitanA adhika prabhAva par3A hai, yaha sahaja hI spaSTa ho jAtA hai / buddhisandeza 'kRSNamAcAri' likhita 'saMskRta sAhitya kA itihAsa' meM isa gItikAvya kA ullekha kiyA gayA hai tathA isake racayitA kA nAma 'subrahmaNyaM sUri' kahA gayA hai| bhaktidUtama 'zrI Ara0 ela0 mizra' ke 'saMskRta ke hastalikhita granthoM kI sUcI' (bhAga 3, saMkhyA 1051, pR0 27) ke anusAra isake praNetA 'zrI kAlicaraNa' haiM / kula 23 padyoM vAle isa laghu kAvya kA varNya-viSaya pati-vimukha mukti nAmaka nAyikA ( jo kavi kI preyasI hai ) ko manAnA hai| Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA 1 23 bhramaradUtam 'zrI rudranyAya' racita 125 padyoM vAle isa kAvya kA varNya-viSaya hanumAna dvArA sItA kA sandeza pAkara viraha-vyAkula zrI rAma ke dvArA eka bhramara ke mAdhyama se sItA ke pAsa apanA sandeza pahu~cAnA hai| yaha dUtakAvya prakAzita hai| bhRGgadUtam 'meghadUtam' ke AdhAra para likhe gaye kavi 'kRSNadeva' (vi0 saM0 18 vIM ) ke isa kAvya kA varNya-viSaya kRSNa-viraha-pIDitA eka gopabAlA ke dvArA kRSNa ke pAsa apanI viraha-dazA ko bhramara ke mAdhyama se pahuMcAnA hai / isa kAvya kA prakAzana 'nAgapura vizvavidyAlaya patrikA' ( saMkhyA 3, san 1937 ) meM ho cukA hai| bhRGgasandeza 'vAsudeva' kavi ( 18vIM zatAbdI ) racita 192 padyoM vAle isa kAvya kA varNya-viSaya virahI nAyaka dvArA apanI priyatamA taka apanA sandeza bhramara ke dvArA pahu~cAnA hai, jisakA prakAzana 'trivendraM saMskRta sIrIja' se saMvat 1937 meM ho cukA hai| 'bhRGgasandeza' nAmaka do aura kAvya, jo kramazaH kavi 'gaGgAnanda' ( 15vIM zatI kA pUrvArddha ) tathA 'zrImatI triveNI' ( saMvat 1840 se 1883 ) dvArA likhita haiN| ina donoM kAvyoM kI sUcanA kramazaH 'AphekTa ke kaiTalAgaram' ( bhAga 2, saMkhyA 30 ) tathA 'saMskRta ke sandeza kAvya' pariziSTa 2 ( rAma kumAra AcArya) se prApta hotA hai / madhukaradUtam 'rAma kumAra AcArya' likhita 'saMskRta ke sandezakAvya' { pariziSTa 2) ke anusAra isa kAvya ke racayitA seMTrala kaoNleja, baMgalora ke saMskRta-vibhAgAdhyakSa ( san 1922 se 34 taka ) rAjagopAlajI' haiM / varNya-viSaya kA mujhe jJAna nahIM hai| madhuroSThasandeza maisUra ke 'saMskRta hastalikhita granthoM kI sUcIpatra' (granthAGka 251 ) meM isa kAvya kA kevala nAmollekha huA hai| jabaki zeSa bAteM ajJAta haiN| manovRtam 'manodUta' nAma se samprati vibhinna kaviyoM dvArA racita 6 dUtakAvyoM Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam kA patA calA hai / ukta dUtakAvyoM meM se 'viSNudAsa' racita 'manodUta' kA pratipAdya viSaya viSNudAsa nAmaka vyakti kA apane dvArA kiye gaye pApoM ke pariNAmoM kI kalpanA kara mana ko dUta rUpa meM bhagavAn ke pAsa bhejanA hai| yaha dUtakAvya 'zrI cintAharaNa cakravartI' ke sampAdana meM 1937 meM kalakattA se prakAzita ho cukA hai| 'zrI rAma zarmA' racita 'manodUta' kA AdhAra bhAgavata purANa hai, jisameM pAne vAle evaM bhejane vAle kI ukti prokti rUpa meM prApta hotA hai| 'hRdayadUta' ke sAtha isakA prakAzana kalakattA se ho cukA hai| 'tailaGgavrajanAtha' ( 17vIM zatAbdI ) likhita 'manodUta' kA pratipAdya viSaya duHzAsana dvArA cIraharaNa kI jAtI huI draupadI kA apane mana ko dUta banAkara kRSNa ke pAsa bhejanA hai| isa dUtakAvya kA prakAzana 'nirNaya sAgara presa', bambaI se huA hai| 'indreza bhaTTa' ( indireza bhaTTa ) racita 'manodUta' kA prakAzana 'hRdayadUta' ( bhaTTa harihara ) ke sAtha bambaI se huA hai| zeSa do 'manodUta' nAmaka kAvya meM se eka kA nAmollekha kazmIra ke 'hastalikhita granthoM kI sUcI-patra' (pR0 170 tathA pR0 287 ) meM kiyA gayA hai; kintu isake lekhaka kA nAma ajJAta hai tathA 'bhagavadatta' (vi0 saM0 1963) racita 114 padyoM vAle 'manodUta' kA ullekha jaina siddhAnta bhAskara ( bhAga 3, kiraNa 1, pR0 37 ) meM huA hai| mayUkhadUtam 'mAravAr3I kaoNleja', rAMcI ( bihAra ) ke saMskRta vibhAgAdhyakSa 'pro. rAmAzISa pANDeya' racita mandAkrAntA chanda meM nibaddha 111 padyoM vAle 'mayUkhadUta' kA pratipAdya-viSaya eka zodha chAtra dvArA paradeza ( iMglaiNDa ) sthita apanI priyA ke pAsa mayUkha = sUrya kiraNa ko dUta banAkara apanA sandeza bhejanA hai| isakA prakAzana 'zyAma prakAzana, nAlandA', ( 1974 I0) bihAra se ho cukA hai| mayUrasamdeza __'mayUrasandeza' nAmaka vibhinna kaviyoM dvArA racita cAra sandezakAvyoM meM se do kA prakAzana ho cukA hai tathA do aprakAzita haiN| 'udaya' kavi racita do bhAgoM meM vibhakta kramazaH 107 evaM 92 padyoM vAle 'mayUrasandeza' nAmaka kAvya kA dakSiNa bhArata ke sandeza-kAvyoM meM viziSTa sthAna hai| kAvya ke prathama padya ( mAlinI chanda ) ko chor3akara zeSa padyoM kA nibandhana 'mandAkrAntA chanda' meM kiyA gayA hai| isakA pratipAdya-viSaya zrIkaNTha ke rAjakumAra Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA dvArA mayUra ko dUta banAkara apanA sandeza apanI priyA taka pahuMcAnA hai / 'madrAsa' se prakAzita dvitIya 'mayUrasandeza' ke racayitA 'zrInivAsAcArya' haiM tathA 'aDyAra pustakAlaya' ke 'hastalikhita saMskRta granthoM kI sUcI-patra' ( bhAga 2, saMkhyA 8 ) ke anusAra tRtIya 'mayUrasandeza' ke praNetA 'zrI raGgAcArya' haiM aura caturtha 'mayUrasandeza' kA nAmollekha mAtra 'oriyaNTala lAibrerI', madrAsa ke 'hastalikhita saMskRta granthoM kI sUcI-patra' (bhAga 4; granthAGka 4294 ) meM huA hai / lekina kavi kA nAma ajJAta hai / mAnasasandeza isa nAma ke do sandeza-kAvyoM ( aprakAzita ) meM se prathama 'mAnasasandeza' ( oriyaNTala hastalikhita pustakAlaya, madrAsa ke granthAGka 2964 ke anusAra ) 'zrI vIra rAghavAcArya' ( 1855 se 1920) kI kRti hai tathA dvitIya 'mAnasasandeza' (saMskRta ke sandeza kAvya, rAma kumAra AcArya, pariziSTa 2) ke anusAra 'zrIlakSmaNa sUri' ( 1859-1919 I.) kI kRti hai| Apa 'pacappA kaoNleja'; madrAsa meM saMskRta ke prAdhyApaka the| mArutasandeza 'rAma kumAra AcArya' dvArA isa sandezakAvya kA nAmollekha kiyA gayA hai, jaba ki ve kavi Adi ke bAre meM mauna haiM / mitradUtam pustaka bhavana, rA~cI ( bihAra ) se prakAzita 97 padyoM vAle 'mitradUta' ke praNetA 'pro0 dineza candra pANDeya' (adhyakSa, snAtakottara saMskRta vibhAga; rAMcI vizvavidyAlaya, bihAra ) haiN| isa kAvya kA pratipAdya viSaya; eka chAtra, jo rA~cI vizvavidyAlaya kA hI chAtra hai tathA usakI aisI preyasI jo sahapAThinI hai, apanI preyasI para itanA adhika Asakta ho jAtA hai ki use vizvavidyAlaya se niSkAsita kara diyA jAtA hai| pazcAt vaha ( chAtrAvAsa ke samIpa ) Tayagora parvata ke nikaTa Amra-kuJja meM avasthita mandira meM apane mana ko bahalAne ke lie rahane lgaa| eka dina vahA~ apane eka mitra ko dekhakara usase kazmIra meM raha rahI apanI sahapAThinI priyA ke pAsa apanA sandeza pahu~cAne ke lie prArthanA karatA hai tathA vahA~ taka jAne meM sAdhana ke rUpa meM upayoga kI jAne vAlI vastuoM ko bhI usase, arthAt apane mitra se batAtA hai / vizeSa ke lie ukta dUtakAvya ko hI dekhanA cAhie / Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 ] nemidUtam isa dUtakAvya kI sabase bar3I vizeSatA hai ki jisa deza - kAla-paristhiti meM yaha likhA gayA tadanurUpa atyAdhunika zabdoM kA bhI samAveza isa kAvya meM kiyA gayA hai / udAharaNArtha - vaha virahI chAtra apane mitra se yathAzIghra apanI priyA ke pAsa jAne kA nivedana karate hue kahatA hai ki vahA~ jAne meM tumhe vilamba na ho isalie vAyuyAna se hI tumhArA jAnA acchA hogA - sthitvA jammUnagaranikaTe vAyuyAnaM tvadIyam / eroDrAme katipayapalAn tad viramyaiva gacchet // 63 // kintu yathAzIghra vahA~ jAne kA yaha artha nahIM ki bhUkhe-pyAse hI vahA~ jAnA hai, apitu rAste meM - cAyaM somaM yadi vada sakhe ! AhariSyAmi tUrNam / AneyA vA bahurucikarA coSituM te'sti TauphI // 33 // mudgaradUtam 'rAma kumAra AcArya' likhita 'saMskRta ke sandeza kAvya' (pariziSTa 2 ) ke anusAra vyaGgyapUrNaM 'mudgaradUta' 'paM0 rAmagopAla zAstrI' kI kRti hai / samAja meM phaile bhraSTAcAra ko ThoMka - ThoMkakara ThIka kara dene ke lie kavi dvArA gadA ko isa kAvya meM sandeza diyA gayA hai / meghadUtam 'meghadUta' nAmaka tIna dUtakAvyoM meM se mahAkavi kAlidAsa' racita 'meghadUta' kI prasiddhi itanI adhika evam usa para itanA adhika kArya vidvAnoM dvArA ho cukA hai ki usake sambandha meM kucha bhI kahanA zeSa raha hI nahIM gayA 'hai / zeSa do 'meghadUta' nAmaka kAvya meM se 'vikrama' kavi likhita 'meghadUta' kA nAmollekha 'jaina granthamAlA' ke zvetAmbara kaoNnphrensa patrikA ( pR0 332 ) meM tathA 'lakSmaNa siMha' racita 'meghadUta' kA nAmollekha jaina siddhAnta (bhAga 3, kiraNa 1, pR0 18 ) meM huA hai / grantha anupalabdha hone se pratipAdya viSaya ajJAta hai / meghavautyasa ' trailokyamohana' kI isa ( aprakAzita ) kRti kA pratipAdya viSaya 'kAlidAsa ' ke 'meghadUta' ke anusAra hI hai; jisameM priyA viraha se vyAkula eka yakSa dvArA apanA sandeza apanI priyA taka pahu~cAne ke lie megha ko dUta banAyA gayA hai / Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUmikA vaca meghapratisandeza dAkSiNAtya afa mandikala zAstrI' ( 1923 I0 ) racita 68 evaM 96 padyoM vAle do sargoM meM vibhakta 'meghapratisandeza' kA varNya viSaya, eka virahI yakSa dvArA megha ko sandeza vAhaka banAkara alakApurI meM apanI priyA yakSiNI ke pAsa bhejanA tathA priya-pIr3A ko sunakara atyanta vyathita hRdaya vAlI yakSiNI dvArA usI megha ke mAdhyama se use apanA sandeza hasta-saMketa se samajhAkara yakSa ke pAsa bhejanA hai / 20 yakSa milana kAvya ( prakAzana varSa 1630 madrAsa ) mahAmahopAdhyAya zrI ' paramezvara jhA' racita 35 padyoM vAle isa kAvya meM, jo 'kAlidAsa' ke 'meghadUta' para hI likhA gayA hai, devotthAna ekAdazI ke bAda yakSa-yakSiNI kA milana evaM yakSa-yakSiNI kI praNaya-lIlA isa kAvya kA pratipAdya viSaya hai / yadyapi 'kAlidAsa' kRta 'meghadUta' se isakI kathAvastu sambaddha hai, phira bhI isa kAvya meM aisA kucha upalabdha nahIM hotA, jisase ise dUta kAvya kI zreNI meM rakhA jA sake / rathAGgadUtam 'zrI lakSmInArAyaNa' likhita yaha kAvya, jo maisUra se prakAzita hai, pratipAdya viSaya kA jJAna mujhe nahIM hai / bakadUtam mahAmahopAdhya 'ajItanAtha nyAyaratna' racita 250 padyoM vAle 'bakadUta' jisakI mUla prati lekhaka ke putra zrI zailendranAtha bhaTTAcArya' ke pAsa surakSita hai-- kI kathAvastu itanI adhika avyavasthita hai ki yahI jJAna nahIM ho pAtA ki dUta banAkara kise kisake samIpa bhejA gayA hai / itanA hI nahIM isa avyavasthita kAvya ke bAda ke 50 padya to aise haiM jinakA sambandha isa kAvya se hai hI nahIM / sAtha hI isa kAvya ko kisI bhI dRSTi se utkRSTa nahIM kahA jA sakatA / vAGmaNDanaguNadUtam san 1941 meM kalakattA se prakAzita 'zrIvIrezvara' praNIta isa kAvya meM kavi apane sUkta-guNa ko dUta banAkara rAjA kA Azraya pAne ke lie rAjA ke pAsa bhejatA hai / Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 nemidUtam vAtadUtam ( 18 vIM zatAbdI) __ mandAkrAntA chanda meM nibaddha 100 padyoM vAle 'vAtadta' kA pratipAdya viSaya rAvaNa se apahRta azoka vATikA-sthita sItA dvArA vAyu ko dUta banAkara apanA sandeza rAma ke pAsa pahu~cAnA, hai| isake racayitA kavi 'kRSNa nAtha nyAya paJcAnana' haiM tathA isakA prakAzana san 1886 meM kalakattA se ho cukA hai| vAyudUtam isa kAvya kA ullekha 'pro. mirAzI' ne apanI pustaka 'kAlidAsa' (pR0 258 ) meM kiyA hai, kintu kAvya ke sAtha-sAtha isake kartA Adi kA nAma bhI adyAvadhi ajJAna kA viSaya banA huA hai| viTadUtam yadyapi isake kartA kA nAma samprati ajJAta hai, kintu isakI hastalikhita prati 'ArSa pustakAlaya' vizAkhApaTTanam meM surakSita hai / viprasandeza kRSNa-kathA para AdhArita mahAmahopAdhyAya 'zrI lakSmaNasUri' racita 'viprasandeza' meM rukmiNI dvArA eka vipra = brAhmaNa ke mAdhyama se apanI viraha-dazA ko kRSNaM taka pahu~cAne kI kathA vaNita hai| isa sandeza kAvya kA prakAzana taMjaura se san 1906 meM huA thaa| isake atirikta 'kRSNamAcAri' likhita 'saMskRta sAhitya kA itihAsa' ( pR0 258) ke anusAra kraiganora nivAsI 'kocunni taMviraNa' nAmaka kavi praNIta 'viprasandeza' meM sandeza pahu~cAne ke lie vipra = brAhmaNa ko sampreSita kiyA gayA hai / yaha kRti aprakAzita hai| zyenadUtam 'zyenadUta' nAmaka aprakAzita isa dUtakAvya ke praNetA 'nArAyaNa' kavi haiM / isa dUtakAvya meM dautyakarma ko zyena-bAja pakSI ke dvArA sampanna karAyA gayA hai| zivadUtam kRSNamAcAri' racita 'saMskRta sAhitya kA itihAsa' meM ullikhita 'zivadUta' kAvya ke kartA 'nArAyaNa' kavi ( taMjaura maNDala ke antargata naTukAberI nivAsI ) haiM / yaha spaSTa nahIM ho sakA hai ki 'zyenadUta' tathA 'zivadUta' ke kartA eka hI 'nArAyaNa' kavi haiM athavA do bhinna kavi / . Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA zuka dUtam 'zrI yAdavendra' praNIta isa dUta kAvya kA ullekha 'jaina siddhAnta bhA0 ' ( bhAga 2, kiraNa 2, pR0 64 ) meM huA hai / [ 29 zukasandeza isa nAma se upalabdha sandezakAvyoM meM se 'lakSmaNa dAsa' racita 'zukasandeza' ( prakAzita ) pUrvaM tathA uttara sandeza ke rUpa meM do bhAgoM meM vibhakta hai / jisameM kula padyoM kI saMkhyA 74 evaM 89 hai tathA kathAvastu kI yojanA eka aise premI kI hai, jo svapnAvasthA meM hI zuka ko dUta banAkara apanA sandeza apanI priyA ke pAsa bhejatA hai / yaha kRti maMgalodayaM presa, taMjaura se prakAzita hai / dAkSiNAtya kavi 'karigaMmapalli nambUdarI' praNIta 'zukasandeza' kA ullekha 'hastalikhita saMskRta granthoM kI sUcI' zrI gustova AparTa saMkalita ( granthAGka 2721 aura 6241 ) meM tathA 'raMgAcArya' racita 'zukasandeza' kA ullekha 'saMskRta ke hastalikhita granthoM kI sUcI', baMgalora ( zrI levisa rAisa saMkalita granthAGka 2250 ) meM aura vedAntadezika ke putra 'zrI varadAcArya' kI kRti 'zukasandeza' kA ullekha 'rAma kumAra AcArya' likhita 'saMskRta ke sandezakAvya' (pariziSTa 2 ) meM huA hai / ye tInoM kRtiyA~ samprati aprakAzita haiM / siddhadUtam 'kAlidAsa ' praNIta 'meghadUta' kI samasyApUrti para likhe gae grantha 'siddhadUta' ke praNetA avadhUta 'rAma yogI' haiM / isakA prakAzana 1917 meM pATana huA hai| subhagasandeza 130 padyoM vAlA 'subhagasandeza' ( 1541-1547 I0 ) 'rAjA rAma varmA' ke sabhA-kavi 'nArAyaNa' kI kRti hai / isa sandezakAvya kA ullekha 'jarnala Apha raoNyala eziyATika sosAyaTI' ( pR0 449 ) meM kiyA gayA hai / surabhi sandeza 'saMskRta ke sandezakAvya' ( rAma kumAra AcArya, pariziSTa 2 ) ke anusAra yaha kRti tirupati ke Adhunika kavi 'zrI vIravalli vijayarAghavAcArya' kI hai / Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 ] nemidUtam hanumaddatam 'zrI nityAnanda zAstrI' ( 19 vIM zatAbdI ) kI kRti 'hanumadta' pUrva tathA uttara do bhAgoM meM vibhakta hai jisameM kula padyoM kI saMkhyA 68 evaM 58 hai / 'kAlidAsa' racita 'meghadUta' ke AdhAra para likhe gaye samasyApUrti vAle isa dUtakAvya kA pratipAdya-viSaya zrI rAma dvArA hanumAna ko dUta banAkara sItA kA anveSaNa karanA hai| yaha kRti 'khemarAja kRSNadAsa' dvArA vikrama saMvat 1985 meM bambaI se prakAzita hai / hanumatsandeza _ 'saMskRta ke sandezakAvya' ( rAma kumAra AcArya, pariziSTa 2) ke anusAra rAma kathA para AdhArita 'hanumatsandeza' ( 1885-1920 I0 ) 'zrI vijJasUri vIra rAghavAcArya' kI racanA hai / hariNasandeza maisUra kI guruparamparA ke ullekhAnusAra 'hariNasandeza' AcArya vedAntadezika ke putra 'zrI varadAcArya' kI kRti hai| hArItadUtam isa kAvya kA 'pro0 mirAzI' likhita 'kAlidAsa' nAmaka pustaka (pR0 259 ) meM ullekha mAtra kiyA gayA hai / haMsadUtam 'haMsadUta' nAmaka vibhinna kaviyoM kI pAMca kRtiyoM kA ullekha prApta hotA hai| inameM se kRSNa-kathA se sambaddha zikhariNI chanda meM nibaddha 742 padyoM vAle 'haMsadata' ke racayitA 'rUpa gosvAmI' haiN| isakA varNya-viSaya, kaMsa ke atyAcAra ke kAraNa kRSNa ke mathurA cale jAne para yamunA taTa para AyI huI kRSNajanya viraha meM apanI sakhI ko mUrchAvasthA meM dekhakara lalitA nAmaka usakI sakhI ke dvArA yamunA meM eka haMsa ko dekha usako dUta banAkara apanI sakhI kI viraha-vyathA ko kRSNa taka pahu~cAnA, hai / isakA prakAzana san 1888 meM kalakattA se huA hai| 'zrI madvAmana' racita 'haMsadUta' kA pratipAdya-viSaya zApagrasta eka yakSa ke dvArA viraha-pIDitA apanI priyA yakSiNI taka apanA sandeza haMsa ko dUta banAkara bhejanA, hai / isakA prakAzana san 1888 meM kalakattA se huA hai| . Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA 'baMga sAhitya paricaya' meM uddhRta (pR0 850 ) 'raghunAtha dAsa' praNIta 'haMsadata' kA pratipAdya viSaya, kRSNa ke mathurA cale jAne para rAdhA kI mUrchAvasthA ko dekhakara lalitA nAmaka sakhI dvArA vahA~ vidyamAna eka haMsa ko dekha use dUta banAkara rAdhA kA sandeza kRSNa taka pahu~cAnA, hai tathA 'veMkaTeza' kavi racita 'haMsadata' kA varNya viSaya sItA-viraha se santapta zrI rAma ke dvArA haMsa ko dUta banAkara apanA sandeza sItA taka pahu~cAnA aura kavi 'kavindrAcArya' praNIta 40 padyoM vAle 'haMsadata' kI kathAvastu eka virahiNI premikA dvArA haMsa ko dUta banAkara apanA sandeza priyatama taka pahu~cAnA hai| isa kRti kA nAmollekha taMjaura rAjamahala ke 'hastalikhita saMskRta granthoM kI sUcI' (e0 sI0 barnela ) meM ( pR0 163 para ) huA hai| hamasandeza ___ 'haMsadUta' kI taraha 'haMsasandeza' nAmaka cAra kRtiyA~ upalabdha haiM / sambhavataH haMsa ne dautyakarma ke lie paravartI saMskRta sAhitya ke kaviyoM ko kAphI prabhAvita kiyA hai| yahI kAraNa hai ki 'haMsadUta' yA 'haMsasandeza' nAmaka kRtiyoM kI eka lambI zRMkhalA hai| yahA~ dhyAtavya hai ki ukta cAra sandezakAvyoM meM se tIna prakAzita haiM tathA eka aprakAzita / rAmAnuja sampradAya ke AcArya tathA dArzanika ke sAtha-sAtha kavi 'vedAntadezika' ( vi0 saM0 14 vIM zatI ) racita 60 tathA 51 padyoM vAle do AzvAsa meM vibhakta 'haMsasandeza' kA varNya-viSaya hanumAna dvArA sItA kA sandeza pAkara laMkA ke rAjA rAvaNa ke sAtha yuddha karane kI taiyArI kA samAcAra haMsa ke dvArA laMkA sthita sItA taka pahu~cAnA, hai| kRSNa-bhakti para AdhArita mandAkrAntA chanda meM nibaddha 102 padyoM vAle 'haMsasandeza' ke praNetA kA nAma ajJAta hai| kintu isake antima zloka - anyaM viSNoH padamanupatan pakSapAtena haMsaH, pUrNa jyotiH padayugajuSaH pUrNa sArasvatasya / ke AdhAra para kavi kA nAma 'sArasvata' yA 'pUrNa sArasvata' kahA jA sakatA hai| isa sandeza kAvya meM zrIkRSNa kI vijaya yAtrA ko dekha una para mugdha huI strI dvArA puSpa vATikA meM eka haMsa ko dekhakara haMsa ko dUta banAkara apanA sandeza kRSNa taka bhejane kI kathA vaNita hai| kisI ajJAta kavi dvArA dArzanika AdhAra para likhe gaye 'haMsasandeza' nAmaka sandezakAvya meM eka zivabhakta Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 ] nemidUtam kI apanI zivabhakti rUpI preyasI ko sandeza bhejane ke lie apane 'mAnasahaMsa' ko dUta banAkara bhejane kI kathA varNita hai kRti 'haMsa sandeza' kI hastalikhita prati lAibra erI', madrAsa meM surakSita hai / aura kisI ajJAta kavi kI eka gavarnameNTa oriyaNTala mainyuskripTa hRdayadUtam kavi 'harihara' racita isa dUtakAvya meM nAyikA dvArA apane hRdaya ko dUta banAkara apanA sandeza nAyaka taka pahu~cAne kI kathA varNita hai / sAtha hI yaha kRti prakAzita bhI hai / isa prakAra spaSTa hai ki jainetara saMskRta dUtakAvyoM yA sandezakAvyoM kI isa lambI zRGkhalA meM adhikAMza kRtiyoM kA nibandhana zRGgAra ke dvitIya bheda, arthAt vipralambha zRGgAra meM kiyA gayA hai / jaina- dUtakAvya jisa prakAra jainetara saMskRta dUtakAvyoM kI eka lambI zRGkhalA hai; usI prakAra jainadUtakAvyoM kI bhI eka zRGkhalA hai, jo dUtakAvyoM yA sandezakAvyoM kI zRGkhalA ko jor3ane ke sAtha-sAtha dUtakAvyoM yA sandezakAvyoM kI samRddhi karatA hai / 'bhavabhUti" ke bAda eka zatAbdI ke bhItara hI hama jaina kaviyoM ko 'kAlidAsa' racita 'meghadUta' ke prati vizeSataH AkRSTa hote pAte haiM / unheM yaha kAvya itanA rucikara pratIta huA ki unhoMne isake samasta padyoM kI samasyApUrti kara navIna kAvyoM kI racanA kii| inameM se kaI kaviyoM ne 'meghadUta' ke antima caraNoM ko hI samasyA-rUpa meM grahaNa kara usakI pUrti apanI ora se kI hai, parantu AcArya 'jinasena' kA kArya isa dRSTi se nitAnta zlAghya hai, jinhoMne meghadUta ke samasta padyoM ke samagra caraNoM kI pUrti kI / jaina dUtakAvyoM kA akArAdi varNakramAnusAra saMkSipta paricaya isa prakAra hai induktam 'zrI vinaya vijayamaNi' ( 18 vIM zatI kA pUrvArddha ) racita 'indudUta' meM 131 padya haiM, jo mandAkrAntA chanda meM hai / varNya viSaya isa prakAra hai vijayamaNi jodhapura meM cAturmAsya kara rahe haiM tathA unake guru 'vijayaprabhasUri' sUrata meM / cAturmAsya ke anta meM pUrNimA kI rAtri meM candramA ko 1. saMskRta sAhitya kA itihAsa, baladeva upAdhyAya, pR0 326 / LUBANG Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA [ 33 dekhakara 'vijayamaNi' ke mana meM apane guru ke pAsa sAMvatsarika kSamApaNa sandeza bhejane kA vicAra hotA hai tathA ve sandezavAhaka ke rUpa meM candramA kA svAgata karake candramA se dautya kArya sampAdana karane ke lie kahate haiM / kAvya zAntarasa pradhAna tathA prasAda guNa yukta hai aura varNya viSaya navIna hai| isake atirikta jaina kavi 'jambU' racita 'indudUta' kA ullekha 'jinaratnakoza' ( pR0 464 ) meM milatA hai, kintu varNya viSaya ajJAta hai / candradUtam yaha kharataragacchIya kavi 'vimala kIrti' kI ( 1681 vikramI ) racanA hai / kavi ne isameM 141 zlokoM meM candra ko zatruJjaya jAnakara RSabhadeva kI vandanA ke nimitta bhejA hai / isakA prakAzana varSa vikrama saMvat 2009 hai / isake atirikta 'jinaratna koza' ( pR0 464 ) meM 'vinayaprabha' praNIta 'candradUta' kA ullekha kiyA gayA hai, parantu grantha anupalabdha hai| cetodUtam kisI ajJAta jainAcArya kI isa racanA ke 129 padyoM meM citta ko dUta banAkara guru ke pAsa vijJapti preSaNa kiyA gayA hai / yaha kAvya 'AtmAnanda sabhA', bhAvanagara se prakAzita hai / jainameghadUtam meghadUta ke padyoM kI samasyApUrti vAle ina dUtakAvyoM ko chor3akara jaina kaviyoM kI isa viSaya meM svatantra racanAyeM bhI prApta hotI haiM / aisI racanAoM meM mahAkavi " merutuMga " racita 'jainameghadUta' kA sthAna mahattvapUrNa hai / isake pratipAdya viSaya kA saMkSipta paricaya pahile diyA jA cukA hai / nemidUtam isa kAvya kA varNana Age kiyA jAyegA, isalie yahA~ isakA varNana nahIM kiyA jA rahA hai / 1. 'jainameghadUtam' ke praNetA mahAkavi 'merutuGga' ' prabandhacintAmaNi' ke praNetA 'merutuGga' se pRthak vyakti haiM ( racanAkAla 1361 vikramI = IsvI 1304 ) tathA unase lagabhaga assI varSa pIche utpanna hue / inakA samaya paddAvalI ke AdhAra para san 1346 - 1414 taka mAnA jAtA hai / phalataH isa kAvya kA racanAkAla 14 vIM zatI kA antima caraNa hai / ye vaiyAkaraNa, tArkika tathA kavi eka sAtha tInoM the / Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 ] nemidUtam pavanadUtam mahAkavi 'merutuGga' ke lagabhaga do zatAbdI bAda 'pavanadUta' nAmaka svatantra dUtakAvya ke praNetA 'vAdicandra' kI 'pArzvapurANa', 'jJAna-sUryodaya' ( nATaka ), 'pANDapurANa,' yazodhara-carita Adi grantha bhI haiN| 'meghadUta' kI taraha 'pavanadUta' bhI mandAkrAntA chanda meM likhA gayA hai| isake varNya-viSaya kA saMkSipta paricaya pahile diyA jA cukA hai| vAdicandra' ne 'pAvapurANa' kI racanA san 1583 I0 meM; 'zrIpAla AkhyAna' kI 1594 I0 meM tathA 'jJAnasUryodaya' nATaka kI 1591 I0 meM kii| phalataH ina kA samaya 16vIM zatI kA uttarArdha mAnA gayA hai| pAzrvAbhyudaya isake praNetA 'jinasena" dvitIya 'vIrasena' ke ziSya the / apane gurubhAI vinayasena ke protsAhana para inhoMne isa apratima kAvya kI racanA kii| kAvya ke prati sarga ke anta meM jinasena ko amoghavarSa kA guru batAyA gayA hai| rASTrakUTavaMzIya amoghavarSa karnATaka tathA mahArASTra kA zAsaka thA, jo 871 vi0 saM0 ( = 814 I0 ) meM rAjyAsIna huA thA / cAra sargoM meM vibhakta 'pArvAbhyUdaya' meM kula padya 364 haiN| bhASA praur3ha aura meghadata kI taraha isameM mandAkrAntA chanda kA prayoga kiyA gayA hai / samasyApUrti ke rUpa meM meghadUta ke samagra padya isa kAvya meM prayukta haiM, jisakA AveSTana tIna rUpoM meM pAyA jAtA hai-(1) pAdaveSTita ( meghadUta kA kevala eka caraNa ); (2) ardha veSTita ( do caraNa ); (3) antaritAveSTita jisameM ekAntarita, dvayantarita Adi kaI prakAra haiN| 'ekAntarita' meM meghadUta ke kisI zloka ke do pAda rakhe gaye haiM jinake bIca meM eka-eka naye pAda niviSTa haiM / dvayantarita meM do pAdoM ke bIca meM do naye pAdoM kA sanniveza hai| aura isa prakAra meghadUtIya mandAkrAntA ke samana caraNa isa kAvya meM niviSTa kara diye gaye haiM / isameM 23 veM tIrthaGkara pArzvanAtha svAmI kI tIvra tapasyA ke avasara para unake pUrva bhava ke zatru zambara ke dvArA utpAdita kaThora klezoM tathA zRGgArika pralobhanoM kA bar3A hI rocaka varNana kiyA gayA hai| meghadUta 1. saMskRta sAhitya kA itihAsa ( baladeva upAdhyAya ); pR0 329 / 2. kavi kA samaya aSTama zatI ke antima caraNa se lekara navama zatI ke dvitIya caraNa taka mAnanA sarvathA samIcIna hai| vahIM, pR0 327 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA [ 35 jaise zRGgArI kAvya ko anupama zAntirasAnvita kAvya meM pariNata karanA kavi kI zlAghanIya pratibhA kA madhura vilAsa hai| 'pArvAbhyudaya' ke svarUpa-jJAna ke lie do padya draSTavya haiM tIvrAvasthe tapati madane puSpavANairmadaGga talpe'nalpaM dahati ca muhuH puSpabhedaiH praklapte / tIvrApAyA tvadupagamanaM svapnamAtre'pi nA''paM krUrastasminnapi na sahate saGgamaM nau kRtAntaH / / 4/35 / / ukta padya caturtha caraNa kI pUrti ke kAraNa 'pAdaveSTita' hai to nimnalikhita padya uttaramegha ( zlo0 23 ) kI Adi pAdadvayI ko eka-eka pAda se saMvalita karane ke kAraNa 'ekAntarita' hai utsaMge vA malinavasane saumya nikSipya vINAM gADhotkaNThaM karuNavirutaM vipralApAyamAnam / madgotrAkaM viracitapadaM geyamudgAtukAmA tvAmuddizya pracaladalakaM mUrcchanAM bhAvayantI // 3/38 / / kAvya meM varNita prakRti-citraNa bhI bar3A hI AkarSaka hai| revA nadI kA varNana karate hue kavi revA ko pRthivI kI TUTI huI motiyoM kI mAlA batA kara usake kinAre jaMgalI hAthiyoM kI dantakrIr3A aura pakSiyoM ke madhura kalarava kA varNana kara nadI taTa kA sundara citra prastuta karatA hai gatvodIcI bhuva iva pRthaM hArayaSTi vibhaktAM vanyebhAnAM radanahatibhibhinnaparyantavaprAm / vInAM vRndairmadhuravirutarAttatIropasevAM revAM drakSyasyupalaviSame vindhyapAde vizIrNAm // 1/75 // yahA~ dhyAtavya hai ki jinasena mAtra eka kavi hI nahIM apitu vicakSaNa tArkika bhI the| manovRtam kisI ajJAta jaina AcArya kI isa kRti meM kula 300 padya haiN| isa kAvya kI mUla prati paTaNa' ke bhaNDAra meM surakSita hai| mayUravRtam zikhariNI chanda meM nibaddha 180 padyoM vAle isa AdhyAtmika kAvya ke Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 ] nemidUtam racayitA kavi 'muni dhurandhara vijaya' ( 19vIM zatAbdI ) haiM / isakI kathAvastu meM kapaDavaNaja meM cAturmAsya kara rahe muni vijayAmRtasUri dvArA apane guru ( vijayane misUri jo jAmanagara meM cAturmAsya kara rahe haiM ) ke samIpa atIva zraddhA hone ke kAraNa vandanA evaM kSamAyAcanA ke lie mayUra ko dUta banAkara guru ke pAsa bhejA gayA hai| meghadUta-samasyA-lekha upAdhyAya 'meghavijaya' kI 130 padyoM meM racanA hai, jisameM kavi ne megha ke dvArA gacchAdhipati vijayaprabhasUri ke pAsa vijJapti bhejI hai| isakA racanAkAla 1720 vikramI = 1663 IsvI hai / vacanadUtam pUrvArdha aura uttarArdha ke rUpa meM do bhAgoM meM vibhakta isa kAvya ke racayitA 'paM0 mUlacandra zAstrI' haiN| isa kAvya kI kathAvastu 22veM tIrthaGkara neminAtha tathA rAjImatI ( rAjula ) se sambandhita hai| kAvya ke pUrvArdha meM rAjImatI ( rAjula ) ke Atmanivedana ko prastuta kiyA gayA hai tathA uttarArdha meM viyoginI rAjImatI kI vyathA ko parijanoM dvArA kahalAyA gayA hai| zIladUtam yaha kAvya bRhattapAgacchIya 'cAritrasundaragaNi' ke dvArA ( khambhAta meM 1482 vi0 saM0 = 1425 IsvI meM 125 zlokoM meM ) racita meghadata ke antya caraNoM kI samasyA-pUrti hai| phalataH kAvya kA racanA-kAla 15 vIM zatI kA Arambha kAla hai / isameM virakta tathA dIkSita sthUlabhadra ko usakI patnI kozA gRhasthAzrama meM Ane ke lie Agraha karatI hai, parantu sthUlabhadra apanI AsthA para aDiga hai aura apane zIla ke dvArA dharmapatnI ko bhI jainadharma meM dIkSita kara letA hai| zIla' kI isa kArya meM hetutA hone se hI yaha 'zIladUta' kahalAtA hai, anyathA yahA~ dUta kI sattA nahIM hai| 131 padyoM se saMvalita isa kAvya meM kozA kI virahadazA kA bar3A hI sundara citraNa huA hai| vistRta jAnakArI ke lie dekheM DaoN0 ravi zaMkara mizra likhita 'jainameghadUta' kI bhuumikaa| haMsapAdAGkadUtam isa kAvya kA sarvaprathama nAmollekha jaina vidvAn 'zrI amaracandra nAhaTA' 1. saMskRta sAhitya kA itihAsa, baladeva upAdhyAya, pR0 328 / Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA [ 37 me apane eka lekha meM kiyA, parantu ve ise jaina kavi kI kRti hone meM sandeha bhI karate haiN| phira bhI vidvadratnamAlA ke ullekhAnusAra isa kRti ko jaina saMskRta dutakAvyoM meM milA liyA gayA hai| zeSa jAnakarI nahIM ho sakI hai| isa prakAra jaina saMskRta dutakAvyoM kI paramparA ko dekhane se spaSTa ho jAtA hai ki jahA~ jainetara saMskRta dUtakAvyoM meM vipralambha zRGgAra kI pradhAnatA hai, vahIM jaina kaviyoM kI kRtiyoM kI pariNati zAnta rasa meM hai| nemivata kA kathAsAra 'nemidUta' kI kathAvastu jainoM ke 22 veM tIrthaGkara neminAtha se sambandhita hai| dvArikA ke yaduvaMzI rAjA zrIkRSNa ke pitA vasudeva ke bhAI samudravijaya the| neminAtha samudravijaya ke jyeSTha putra the| bAlyAvasthA se hI ye viSayaparAGmukha the| bArAtiyoM ke bhojana ke nimitta ba~dhe bakare Adi ke ArtanAda ko sunakara unakA hRdaya dravita ho jAtA hai tathA ve vahIM se sAMsArika-bandhanoM ko tor3akara rAmagiri para kevalajJAna kI prApti ke lie samAdhistha ho jAte ___rAjImatI isa samAcAra ko sunakara duHkhI ho pitA kI AjJA lekara nemi kA anusaraNa karatI huI vahA~ pahu~catI hai / rAjImatI kI sakhI nemi se virahAvasthA kA varNana karate hue unheM dvArikA lauTa calane kI prArthanA karatI hai; kintu nemi apane mArga se vicalita nahIM hote haiM aura anta meM rAjImatI ko bhI dIkSA dekara neminAtha aura rAjImatI tapazcaryA meM saMlagna ho jAte haiN| kavikA paricaya 'vikrama' kavi kA samaya kyA thA, ye kisa vaMza aura sampradAya ke the isa viSaya ko jAnane ke lie adyAvadhi koI aisA pramANa upalabdha nahIM ho sakA hai jisase isa viSaya meM nizcita rUpa se kucha bhI kahA jA sake / 'nemidUta' kA antima zloka hI isakA ekamAtra upalabdha pramANa hai jisake AdhAra para 'nemidUta' ko 'vikrama' kavi kI kRti ke rUpa meM smaraNa kiyA jAtA hai / zloka isa prakAra hai - sadbhatArthapravarakavinA kAlidAsena kAvyA dantyaM pAdaM supadaracitAnmeghadUtAd gRhItvA / bhImanne mezcaritavizadaM sAGgaNasyAGgajanmA, cakre kAvyaM budhajanamanaH prItaye vikramAkhyaH / / 126 / / Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam arthAt, sAGgaNa putra vikrama ne zrImannemi ke carita ko lekara nirmala ( nemidUtam ) kAvya kI racanA kI, jisakA antya pAda ( caturtha caraNa ) kAlidAsa ke 'meghadUta' se liyA gayA hai / 38 ] 'nemidUta' kI hastalipi prati saM0 1472 meM upalabdha hone se kucha vidvAnoM ne ukta AdhAra para vikrama kavi kA samaya 15 vIM zatAbdI siddha karane kA prayAsa kiyA, jo nirAdhAra hI nahIM nitAnta bhrAmaka bhI hai / vidvadvara nAthUrAma jI, 'vidvatnamAlA' tathA 'jaina sAhitya aura itihAsa' grantha meM, saM0 1352 ke lekha ke AdhAra para, vikrama kavi ko digambara sampradAyI mAnate haiM, kintu yaha kathana akSarazaH satya pratIta nahIM hotA / antataH anizcitatA ke garta meM par3e vikrama kavi ke samaya, sampradAya, vaMzAdi ke viSaya meM kucha bhI kahanA idamitthaM jaisA hai / phira bhI, itihAsakAroM ke anusAra vikrama kavi kA samaya 13 vIM zatAbdI kA anta aura 14 vIM zatAbdI kA prArambha mAnA jA sakatA hai tathA ye kharataragacchIya paramparA ke the / yahA~ itanA dhyAtavya hai ki 'bIkAnera sTeTa lAibra erI' tathA 'hemacandrasUri pustakAlaya' kI prati meM 'vikrama' ke sthAna para 'jhAMjhaNa' pATha hai / kintu nemidUta kI jaba aneka pratiyA~ upalabdha huIM, to nemidUta kI lokapriyatA ke sAthasAtha vikrama ke sthAna para jhAMjhaNa pATha kA bhI svataH nirAkaraNa ho gayA / nemidUtam nemidUta ke viSaya meM yaha vivAda hai ki ise dUta-kAvya mAnA jAya athavA kAvya / isa viSaya meM merA yahI vicAra hai ki nemidUta ko dUtakAvya kI koTi meM hI rakhanA ucita hogA / nemidUtaH - 'nemi eva dUtaH ' yahA~ yadi rUpaka samAsa kI vivakSA kI jAya to yaha pulliGga evam abheda lakSaNayA granthavAcaka bana jAyegA / yadi nemi eva dUto yasmistat nemidUtam arthAt, nemi hI ho dUta jisameM isa prakAra anyapada pradhAna bahubrIhi samAsa kI vivakSA kI jAya to yaha pada napuMsaka ho jAtA hai / aba, jahA~ taka isako dUta-kAvya mAnane kI bAta hai, to vaha isa prakAra vivAha meM bArAtiyoM ke lie bhojya-sAmagrI meM jIva ( bhakSya pazu ) bhI the / unake ArtanAda ko sunakara neminAtha isa sAMsArika mAyA-moha se virakta Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA hokara kevalajJAna ( mokSa ) kI prApti ke lie rAma giri para cale jAte haiM / isa vRttAnta ko sunakara ugrasena kI duhitA rAjImatI bhI apanI sakhiyoM ke sAtha rAmagiri para jAtI hai; jahA~ rAjImatI kI sakhI hI ( na ki rAjImatI) rAjImatI ke virahAvasthA kA varNana karatI hai aura isakI puSTi svayaM rAjImatI ke sakhI ke isa vacana se bhI ho jAtA hai - dharmajJastvaM yadi sahacarImekacittAM ca raktAM, kiM mAmevaM virahazikhinopekS yase dahyamAnAm / tatsvIkArAtkuru mayi kRpAM yAdavAdhIza ! bAlA, tvAmutkaNThAviracitapadaM manmukhenedamAha // 110 // isI prakAra rAjImatI kI sakhI neminAtha se dvArikA lauTa calane ke lie rAjImatI kI virahAvasthA kA varNana karate hue apane vAkya kI samApti karate hue kahatI hai ki 'jisa prakAra varSAkAla meM navIna megha kA bijalI rUpI priyatamA se kabhI viyoga nahIM hotA usI prakAra tumhArA ( nemi kA ) bhI apanI priyatamA rAjImatI se kabhI viyoga na ho|' rAjImatyA saha navaghanasyeva varSAsu bhUyo, mA bhUdevaM kSaNamapi ca te vidyutA viprayogaH // 123 // spaSTa hai ki nemidUta ke prArambha meM "sA tatrocca zikhariNi samAsInamenaM munIzaM" se lekara 'vidyutA viprayogaH' isa kathana se dUtakAvya ke lie jo apekSita tattva haiM, usakI akSuNNa sthiti banI huI hai| punaH sakhI ke dvArA rAjImatI ke manogata bhAvoM ko jAnakara nemi ne rAjImatI ko apane sahacarI ke rUpa meM grahaNa kara liyaa| kintu dhyAtavya hai ki rAjImatI nemi ke dvArA eka zRGgArI nAyikA ke rUpa meM nahIM, apitu sundara vAkyoM se dharma kA upadeza dekara sukha-duHkha-moha svarUpA isa saMsAra kI asAratA ko dikhAkara mokSasukha kI prApti ke lie hI use svIkAra kiyA gayA, kyoMki mahApuruSoM se kI gaI saboM kI prArthanA saphala hotI haitatsakhyokte vacasi sadayastAM satImekacittAM, sambodhyezaH sabhavavirato ramyadharmopadezaH / cakre yogAnnijasahacarI mokSasaukhyAptihetoH, keSAM na syAdabhimataphalA prArthanA yuttameSu // 124 // Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 ] nemidUtam tathA rAjImatI ko abhilaSita zAzvat sukhoM kA bhoga karAyA tAmAnandaM zivapuri parityAjya saMsArabhAjAM, bhogAniSTAnabhimatasukhaM bhojayAmAsa zazvat // 125 // nemidata ke ukta donoM zlokoM ke dvArA kavi ne isa kAvya meM nemi ko eka zAnti-duta ke rUpa meM prastuta kiyA hai| vastuta: nemi hI isa kAvya meM zAnti-dUta ke rUpa meM avatarita hue haiM, jinhoMne sAMsArika bhogAsakta rAjImatI ko bhI mukti rUpI zAzvat sukha kA sandeza dekara usako mukti mArga para pravRtta karAyA, arthAt mukti prApti hetu rAjImatI bhI usI parvata para nemi ke sAtha dhyAnastha ho gii| yahAM yaha zaMkA ucita nahIM hai ki ukta do zlokoM ke AdhAra para ise dUtakAvya nahIM kahA jA sakatA, kyoMki rAtri meM andhakAra ko dUra karane ke lie eka candra kI hI AvazyakatA hotI hai, arthAt ghanIbhUta andhakAra ko rAtri meM akele candra hI dUra kara detA hai na ki karor3oM kI saMkhyA meM AkAza-sthita tArA samUha / yahI sthiti nemidta meM rAjImatI ke sakhI dvArA kahe gaye vacanoM kI bhI samajhanI caahie| ___ aba, kahane kI AvazyakatA nahIM, nemidUta ko gItikAvya ke do bhedoM meM se 'datakAvya' kI zreNI meM hI rakhanA ucita hai| isake lie kisI anya larka kA koI avasara nhiiN| nemidUtam kA rasa nemidata kA pradhAna rasa 'zAnta' hai, jisakI yojanA prathama zloka meM kara diyA gayA hai - prANitrANapravaNahRdayo bandhuvarga samagraM, hitvA bhogAn saha parijanairugrasenAtmajAM ca / zrImAnnemiviSayavimukho mokSakAmazcakAra, snigdhacchAyAtaruSu vasati rAmagiryAzrameSu // 1 // punaH isakA caramotkarSa nimna zlokoM meM huA haitatsakhyokte vacasi sadayastAM satImekacittAM, sambodhyezaH sabhavavirato ramyadharmopadezaiH / cakre yogAnnijasahacarI mokSasokhyAptihetoH, keSAM na syAdabhimataphalA prArthanA yuttameSu // 124 // Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA zrImAn yogAdacalazikhare kevalajJAnamasmin, nemirdevoraganaragaNaH stUyamAno'dhigamya / tAmAnandaM zivapuri parityAjya saMsArabhAjAM; bhogAniSTAnabhimatasukhaM bhojayAmAsa zazvat // 125 / / isake atirikta nemidUta meM zRGgAra ke vipralambha bheda kA bar3A hI sundara citraNa kiyA gayA hai| rAjImatI nemi ke viraha meM kAmAgni meM jalatI huI apanI sakhiyoM ke sAtha rAmagiri para jAtI hai| sakhI rAjImatI kI virahAvasthA kA varNana karatI huI kahatI hai-he nAtha ! kSatriya kA dharma hai zaraNa meM Aye hue kI rakSA karanA / isalie kAmabANa se vyathita isa rAjImatI kI Apa rakSA kareMsA taM dUnA manasijazararyAdavezaM babhASe, rakSatyAta zaraNagamasau kSatriyasyeti dharmaH // 6 // kyoMki varSAkAla ke upasthita ho jAne para viyoga meM tatkSaNa TUTa jAne vAlI virahiNI ke hRdaya ko, priya ke atirikta dUsarA kauna, roka sakatA haikAle ko'smin vada yadupate ! jIvitezAdRte'nyaH, sadyaH pAti praNayi hRdayaM viprayoge ruNaddhi // 10 // sakhI ke mukha se rAjImatI kI viraha-dazA kA varNana sunakara nemi ke hRdaya meM jo bhI bhAva utpanna huA ho, kintu rAjImatI kI viraha dazA ko sunakara vahA~ upasthita megha kA hRdaya dravita ho gayA aura vaha ro par3AityuktesyA vacanavimukhaM muktikAntAnurakta, dRSTvA nemi kila jaladharaH sannidhau bhUdharasthaH / tatkAruNyAdiva navajalAzrANuviddhAM sma dhatte, khadyotAlIvilasitanibhAM vidhudunmeSadRSTim / / 88 // viraha kI agni meM tapatI huI rAjImatI kI zobhA zarad Rtu meM himapAta ke kAraNa patrAdi se rahita kamala kI zobhA ke samAna to ho hI gaI hai, sAtha hI usake zarIra kI kAnti zvetakumuda puSpa ke vRkSa meM khile hue kumuda puSpa kI usa zobhA ke samAna hai, jo zobhA sUrya kI tapta kiraNoM meM kumudapuSpa kI hotI hai / itanA hI nahIM, nemi ke viyoga meM usakA anusaraNa karatI huI rAjImatI kI zarIra-kAnti kalA se rahita candramA kI dInatA ko hI kahatI hai Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 / nemidUtam enAM zuSyadvadanakamalAM dUravidhvastapatrAM, jAtAM manye tuhinamathitAM padminI vAnyarUpAm // 90 // udyattApAtkumudamiva te kairaviNyA viyogA dindaurdainyaM tvadanusaraNa kliSTakAntebibharti // 91 // phalasvarUpa rAjImatI kI sakhiyAM, jo zayana-kakSa kI khir3akI para baiThI huI haiM, karNa priya gItAdi ke dvArA yA vinodapUrNa vArtA ke dvArA athavA purANa sambandhI kathA ke dvArA bhI rAjImatI ko prasanna karane meM saphala nahIM hotI haiMgItAdyairvA zrutisukhakaraiH prastutairvA vinodaiH; paurANIbhiH kRzatanumimAM tvadviyogAtkathAbhiH / tuSTi netuM rajaniSu puna livargaH kSamo'bhUt, tAmunnidrAmavanizayanAsannavAtAyanasthaH // 96 // viyoga kI avasthA kaisI hotI hai isakA anumAna isI se ho jAtA hai ki rAjImatI ke lie eka rAtri eka varSa ke samAna ho gayI - rAtri saMvatsarazatasamAM tvatkRte tapta gAtrI // 97 / / jisake kAraNa viyogapIDitA rAjImatI sampUrNa jagat ko hI nemimaya dekhane lagI pazyantI tvanmayamiva jaganmohabhAvAtsamagram // 98 // aura madanabANa se vidIrNahRdayA rAjImatI navapallava sadRza zayyA para usI prakAra na so pAtI thI aura na jaga hI pAtI thI, jisa prakAra ghanAcchanna varSA kAla ke dina meM sthalakamalinI na to vikasita aura na hI mukulita ho pAtI hai - antabhinnA manasijazarairmIlitAkSI muhUrta, labdhvA saMjJAmiyamatha dshaa'viikssmaannaatidiinaa| zayyotsaMge navakisalayasrastare zarma lebhe, sAbhre'hnova sthalakamalinI na prabuddhA na suptA // 99 // viraha kI isa agni ke tApa se rAjImatI kA komala bAhudvaya malina hokara, sUrya kI kiraNa se malina zobhA vAlI kamala nAla kI taraha ho gayA hai tathA rasa se Ardra kele ke samAna gorI jA~gha viraha-niHzvAsa se dagdha hokara virahAgni ke sAtha caJcalatA ko prApta ho gayI hai - . Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA antastApAn mRdubhujayugaM te mRNAlasya dainyaM, mlAnaM caitanmihirakiraNakliSTazobhasya dhatte / pluSTaH zvAsaivirahazikhinA sadvitIyastavAyaM, yAsyatyUruH sarasakadalIstambhagaurazcalatvam / / 103 // aura aba to nemi-viyoga kI pIr3A se asahAya banA dI gaI 'rAjImatI ke zarIra meM kevala prANa aura lAvaNya hI zeSa raha gayA hai' - yatsantanpyAnizamatitarAM prANalAvaNyazeSam ( 116 ) / isa kAvya meM kavi dvArA vipralambha zRMgAra kA avasAna zAnta rasa meM karane kA prayojana hai- loka meM sAMsArika bhoga-vastuoM kI niHsAratA ko dikhAkara manuSya ko zAnti ke mArga para pravRtta krnaa| prakRti-varNana 'nemidUta' meM kavi dvArA kiyA gayA prakRti-varNana vAstavika citra prastuta karatA hai| jaise ye prakRti ke saumya rUpa ko dekhate haiM usI taraha usakA ugra rUpa bhI unakI lekhanI se camatkRta hotA hai / varSAkAla upasthita hone para, AkAza meM ma~DarAte hue meghasamUha tathA ur3atI huI bakula paMktiyAM jahA~ prakRti ke saumya rUpa kA dyotaka haiM -- asmAdadreH prasarati marutpreritaH praur3hanAdai __ bhindAno'yaM virahijanatAkarNamUlaM payodaH / yaM dRSTvaitA: pathikavadanAmbhoja candrAtapA''bhAH, seviSyante nayanasubhagaM khe bhavantaM balAkAH // 9 // vahIM janasthAna kA bhayAvaha rUpa bhI draSTavya hai - AkAza meM kAle-kAle bAdala maMDarA rahe haiM; phalasvarUpa dhanAcchanna hone se ghanIbhUta andhakAra vyApta hai kucha bhI dikhAI nahIM pdd'taa| aise meM dina, aura rAta ke jJAna meM AkAza meM ur3ate hue haMsa-samUha hI sahAyaka hote haiM - zailaprasthe jaladatamasA''chAditAzAmbareNa, snigdhazyAmAjanacayarucA''sAditAbhinnabhAvAH / yAminyo'mUrvihitavasatervAsarA cAjane'smin, sampatsyante nabhasi bhavato rAjahaMsA: sahAyAH // 11 // Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 ] dvArikA varNana dvArikA kA varNana karate hue kavi kA kahanA hai ki dvArikA kI zobhA itanI sundara hai ki usakI aMza mAtra bhI zobhA kubera kI nagarI 'alakA' meM nahIM hai --- tuGgaM zRgaM parihara girerehi yAvaH purIM svAM; ratnazreNI racitabhavanadyotitAzAMtarAlam zobhAsAmyaM kalayati manAgnAlakA nAtha ! yasyA bAhyodyAnasthita harazirazcandrikA-dhotahayi nemidUtam // 7 // kyoMki jisa dvArikA meM, bhagavAn kRSNa ne svayaM yuddha meM indra ko parAjita karake devaloka se pArijAta puSpa vizeSa ko lAkara lagAyA hai, usa dvArikA kI zobhA sacamuca atulanIya hai nijjityendraM sasuramanayatpArijAtaM dyulokAd // 14 // yahI nahIM kRSNa ke dvArA rakSita hone ke kAraNa dvArikAvAsiyoM ko vyAdhi sparza taka nahIM karatA, mRtyu kI kathA kevala purANoM meM hI sunI jAtI hai, taba usa dvArikA ke viSaya meM kahanA hI kyA 1 vyAdhirdehAnspRzati na bhayAdrakSituH zArGgapANe mRtyorvArtA zravaNapathagA kutracidvAsabhAjAm // 70 // tabhI to kAmadeva bhI bhayarahita hokara apane dhanuSa-bANa kA parityAga kara usa dvArikA meM svacchanda vihAra karatA hai bANasyAjI haravijayino vAsudevasya yasyAM prApyAsatti carati gatabhIH puSpacApo nirastraH / / 81 / / dvArikA ke bhavanoM kI sundaratA ke viSaya meM kahanA hI kyA / nIle ratnoM se jar3A huA usakA zikhara aura nIce pIta varNa kI usakI aTTAlikA to aisI laga rahI hai, mAnoM pRthivI kA stana hI ho tvatsodhenAsitamaNimayAgreNa aura dvArikA nagarI meM puSpa gucchoM se jhukA huA bhita ho rahA hai C haimosrapro, madhye zyAmaH stana iva bhuvaH zeSavistArapANDuH / / 19 / / bAla azoka vRkSa tathA hAtha se pAye jA sakane vAle choTA-sA mandAra vRkSa toraNa dvAra kI taraha suzo Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA yatrAzokaH kalayati navastoraNAbhAM tathAnyohastaprApyastabakanamito - caritra-citraNa dvArA udAtta rUpa meM prastuta neminAtha neminAtha kA caritra kavi ke kiyA gayA hai / bArAtiyoM ke nimitta ba~dhe bhakSya pazuoM ko dekhakara unakA hRdaya karuNA se bhara jAtA hai tathA isa saMsAra ke prati virakti ho jAtI hai / phalasvarUpa isa saMsAra kI asAratA ko dekhakara ve rAmagiri para yogAbhyAsa aura tapazcaryA meM laga jAte haiM / neminAtha ko isa pavitra prayatna se haTAne meM na to bandhu bAndhavoM kA moha saphala huA aura na hI trailokyasundarI rAjImatI kA rUpa tathA na to pitR-Adeza hI / rAjImatI [ 41 bAlamandAravRkSaH // 82 // rAjImatI ugrasena kI putrI thI / trailokyasundarI rAjImatI nemi dvArA chor3a diye jAne para nemi ke viraha meM rAmagiri para calI jAtI hai; kintu usane isake lie pahile apane pitA kI AjJA prApta kI haiprApyAnujJAmatha pituriyaM tvAM sahAsmAbhirasmin, sampratyadrI zaraNamabalA prANanAthaM prapannA / / 109 // kAma se santapta hone para bhI usane bhAratIya nArI kI maryAdA kA atikramaNa nahIM kiyA; apitu apanI vyathA kA kathana apane sakhI ke mukha se nemi ke sammukha karavAtI hai-- tvAmutkaNThAviracitapadaM manmukhenedamAha // 110 // kavi ke dvArA rAjImatI kA pativratA rUpa pradarzita kiyA gayA hai / rAjI tI kA vivAha nemi ke sAtha huA nahIM thA, apitu rAjImatI nemi ko hRdaya se pati mAna cukI thI / isIlie mAtA ke dvArA aneka prakAra se samajhAne ke bAda bhI vaha apane svAmI nemi ke pAsa jAtI hai aura vahA~ vaha eka pativratA nArI kI taraha pati kA anugamana karatI huI parivrajyA ho jAtI hai tathA usa dharma ko svIkAra kara apane pati ke dvArA kabhI na samApta hone vAle paramAnanda kA bhoga karatI hai-- tAmAnandaM zivapuri parityAjya saMsArabhAjAM bhogAniSTAnabhimatasukhaM bhojayAmAsa zazvat / / 125 / / zivA rAjImatI kI mAtA kA nAma hai / zivA kA jo rUpa zivA kavi dvArA prastuta kiyA gayA hai, usase yahI spaSTa hotA hai ki jananI zivA Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam kI dRSTi meM hRdaya se pati kA varaNa karanA koI mahattvapUrNa nahIM hai| acchA yahI hai ki aise pati, jisakA hRdaya se varaNa kiyA gayA hai, ke dvArA parityaktA ko cAhie ki vaha usake bAre meM koI cintA na kare AhUyanAmavadadatha sA nirdayo yo'tyajattvA mitthaM mugdhe ! kathaya kimiyaddhAryate tasya duHkham / / 102 / / putrI ke duHkha se duHkhI hokara vaha karuNa vilApa karatI hai tathA rAjImatI se kahatI hai -he putrI zoka kA parityAga karo, prasannatA ko prApta karo tathA iSTadeva tumhAre Upara kRpA kareM, jisase ekAnta meM pati ke dvArA kiyA gayA gAr3hAliMgana, gale meM lipaTI latAoM kI taraha, punaH chUTa na jAya vatse ! zokaM tyaja bhaja punaH svacchatAmiSTadevAH, kurvantyevaM prayata manaso'nugrahaM te tathAmI / bharturbhUyo na bhavati rahaH saMgatAyAstathA te, sadyaH kaNThacyutabhujalatA granthigADhopagUDham / / 104 / / ukta kathana se bhI pUrvokta bAta kA hI samarthana hotA hai| yadi aisI bAta nahIM thI to rAjImatI ne apanI mAtA ke upadezaparaka sabhI vAkyoM kI avahelanA kyoM kara dI mAtu: zikSAzatamalamavajJAya / / 106 // ugrasena - ugrasena ke sambandha meM 'nemidata meM jo kucha milatA hai vaha atyanta alpa hai / prathama zloka se kevala itanA hI jJAna hotA ki rAjImatI unakI putrI thii| pazcAt, ugrasena kA jo varNana prApta hotA hai usase yahI vidita hotA hai ki ye vAtsalya priya the / santati ke sukha meM hI inakA sukha thaa| sAtha hI ye dhArmika the / pAtivrata dharma kA inakI dRSTi meM sarvocca sthAna thaa| yahI kAraNa hai ki rAjAmatI kI icchA ko jAnakara unhoMne use rAmagiri para neminAtha ke pAsa jAne kI anumati pradAna kara dI - prApyAnujJAmatha pituriyaM tvAM sahAsmAbhirasmin, sampratyadro zaraNamabalA prANanAthaM prapannA // 109 / / isa prakAra spaSTa hai ki 'nemidUta' meM jina pAtroM kA pratyakSa vA parokSa citraNa kiyA gayA hai, ve vastutaH cAritrika vividhatAoM se yukta haiN| -dhIrendra mizra Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prANivANapravaNahRdayo bandhuvargaM samagra, hitvA bhogAnsaha parijanairugrasenAtmajAM ca / zrImAnnemiviSayavimukho mokSakAmazcakAra, snigdhacchAyAtaruSu varsAta rAmagiryAzrameSu // 1 // vikramakaviviracitaM nemidUtam anvayaH prANitrANapravaNahRdayaH, zrImAnnemiH, viSaya vimukhaH samagraM bandhuvargaM parijanaiH saha bhogAn, ugrasenAtmajAM ca hitvA mokSakAmaH, snigdhacchAyAtaruSu, rAmagiryAzrameSu vasatiM cakAra / ---- prANitraNapravaNahRdaya iti / prANitrANa prANinAM prakRtvAcchAga-sAraGgAdInAM rakSaNamiti, pravaNahRdayaH - tadAsaktaM cittaM yasya sa zrImAnnemiH jina: rAjI - matI vivAhArthamupAgatastasyAneka kAruNyAzrayamRgAdivATakamavalokya pazcAdvAlitasthasya paramakRpAzrayatvaM bodhitamityarthaH / viSayavimukhaH - rAgAdivimukhaH pratikUlamanAH / samagraM bandhuvarga - samastaM svajanasamudAyaM parijanaiH saha bhogAn ugrasenAtmajAM - rAjImatIM ca hitvA parityajya ityanena bhagavato zrImAnnemiH nIrAgatA bodhitA iti bhAvaH / mokSakAmaH mokSaM niHzreyasaM kAmayate vAJchayati vA iti mokSakAmarityarthaH / snigdhacchAyAtaruSu snigdhAH sAndrArachAyA taravo nameruvRkSA yeSu teSu vasatiyogyeSvityarthaH / 'chAyAvRkSo nameruH syAt' iti ca zabdArNave / rAmagirezcitrakUTasyAzrameSu vasatim vAsaM cakAra cakre / zloke'smin kAvyaliGgamalaGkAraH / mandAkrAntA vRttam / tallakSaNam -' mandAkrAntA jaladhiSasimbhau natau tAd guru cediti // 1 // - zabdArtha:prANi - jIvadhAriyoM kI, trANa - rakSA, pravaNa - pravRtta, Asakta, saMlagna, hRdayaH - citta, zrImAnnemiH - zrImAn nemi, viSayavimukha:sAMsArika viSayavAsanAoM se parAGmukha, samagram - samasta, bandhuvargam - svajanoM ko, parijanaiH - anucaravarga ( dAsa-dAsiyoM ke ), saha - sAtha, bhogAn -- sukhoM ko, ugrasenAtmajAm -- ugrasena kI putrI ( rAjImatI ), ca- tathA, hitvA - Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam chor3akara, mokSakAmaH-mokSa kI icchA se; snigdhacchAyAtaruSu-ghane nameru vRkSoM se yukta, rAmagiryAzrameSu-rAmagiri ( nAmaka parvata ke ) AzramoM meM, vasatim-nivAsa-sthAna, ckaar-bnaayaa| arthaH - jIvadhAriyoM kI rakSA meM Asakta citta vAle zrImAn neminAtha ne sAMsArika viSayavAsanAoM se parAGmukha ho, samasta svajanoM ko, anucara varga ke sAtha sabhI sukhoM ko tathA ugrasena kI putrI rAjImatI ko chor3akara, mukti kI icchA se ghane nameru vRkSoM se yukta rAmagiri nAmaka parvata ke AzramoM meM apanA nivAsa sthAna bnaayaa| TippaNI-prANitrANapravaNahRdayaH-neminAtha ke pitA samudravijaya ne apane putra kA vivAha mahArAja ugrasena kI sundarI-viduSI kanyA rAjImatI se nizcita kiyaa| rAjasI vaibhavAnusAra neminAtha ke vivAhArtha bArAta bhI gii| girinagara meM pazuoM kI karuNa cItkAra ko sunakara neminAtha kI jijJAsA bar3ha gii| jaba unheM jJAta huA ki ye sAre pazu bArAtiyoM ke bhojanArtha bali hetu lAe gae haiM to mAnasika udvelana se unakA mastiSka kA~pa uThA tathA usake nidAna hetu vivAha-bandhana meM ba~dhane kI apekSA ve vana ko cale gye| sA tatroccaH zikhariNi samAsInamenaM munIzaM, nAsAnyastAnimiSanayanaM dhyAnanirdhatadoSam / yogAsaktaM sajalajaladazyAmalaM rAjaputrI, vaprakoDApariNatagajaprekSaNIyaM dadarza // 2 // anvayaH - sA rAjaputrI, tatra, dhyAnani tadoSam, nAsAnyastAnimiSanayanam, yogAsaktam, uccaiH zikhariNi, samAsInam, vaprakrIDApariNatagajaprekSaNIyam, sajalajalada-zyAmalam, enaM munIzam, dadarza / sA tatroccairiti / sA rAjaputrI-atha neminAthaM revatAdrau samprAptaM zrutvA svapriyamilanagADhotkaNThayA vyAkulamAnasA svapitrAdibhirvAryamANApi priya sakhI sahAyAt rAjJaHugrasenasya putrI-neminAthasya priyA rAjImatItyarthaH / ttr-prvte| dhyAnaniddhRtadoSaM dhyAnena parAkRtA rAgadveSAdayoH / nAsAnyastAnimiSanayanaMnAsikAyAM sthApite dhyAnArthaM nimeSarahitaM netram / yogAsaktaM-mokSopAyaH zraddhAna{ jJAnAcaraNAtmakastatrAsaktam AlInam iti / uccaiH zikhariNi-atyugnataparvate / . Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam samAsInam-upaviSTamitibhAvaH / vaprakrIDApariNatagajaprekSaNIyam-utkhAta kelisaMlagna-tiryagdanta-prahAra-hastivilokanIyam / parvatazRGgasaMlagnaM, yasyAM krIDAyAM hastinaH tiryagbhUya dantaiH uccasthAneSu prahAraM kurvanti tasyAM krIDAyAM saMlagnaM darzanIyaM hastinamiva iti bhAvaH / sajalajalada-zyAmalaM jalabhRto yo meghastadvat niilvrnnmityrthH| enaM munIzaM yogisvAmina neminAtham / dadarza-dRSTavatI / zloke'smin luptopamAlaMkAraH // 2 // zabdArthaH - sA rAjaputrI-usa rAjakumArI ( rAjImatI ) ne, tatra-parvata para, dhyAnaniddhRtadoSam-dhyAna ke dvArA rAga-dveSAdi ko samApta kara, nAsAnyastAnimiSanayanam-dhyAnArtha nAsikA para ( dRSTi ) TikAye hue apalaka netroM vAle, yogAsaktam -mokSa ke upAya meM saMlagna, uccaiH zikhariNiatyanta unnata zikhara para, samAsInam-dhyAnastha baiThe hue, vaprakrIDApariNatagajaprekSaNIyam-tirache hokara khela meM TIle para dAMtoM se prahAra karane vAle hAthI ke samAna dekhane yogya, sajalajalada-zyAmalam-jala se pUrNa megha kAnti ke sadRza nIlavarNa ( zyAmavarNa ) vAle, enaM munIzam-isa munisvAmI ( neminAtha ) ko, ddrsh-dekhaa| arthaH - usa rAjakumArI ( rAjImatI ) ne parvata para dhyAna ke dvArA rAgadveSAdi ko samApta karake dhyAnArtha nAsikA para TikAye hue apalaka netroM vAle, mokSa ke upAya meM saMlagna, atyanta unnata zikhara para dhyAnastha baiThe hue, tirache hokara khela meM TIle para dAMtoM se prahAra karane vAle hAthI ke samAna dekhane yogya, jala se pUrNa megha kAnti ke sadRza zyAmavarNa vAle, isa muni svAmI ( neminAtha ) ko dekhaa| TippaNI-vaprakrIDApariNatagajaprekSaNIyam-utkhAta-keliH zRGgAdyaiH vaprakrIDA nigdyte| iti zabdArNavaH / arthAt jisa khela meM pazu sIMga yA dA~ta ityAdi se prahAra kara miTTI Adi kuredeM use 'vaprakrIDA' kahate haiN| parantu halAyudha koza ke isa vAkya "tiryagdantaprahArastu gajaH pariNamato mataH" ke anusAra tirache hokara prahAra karane vAle hAthI ko 'pariNata' kahA jAtA hai| isa prakAra 'pariNata' zabda se hAthI kA bodha ho jAne se punaH gaja pada kI yojanA karane se punarukta doSa ho jAtA hai| ukta doSa ke nivAraNa ke lie 'pariNata' zabda kA artha saMlagna svIkAra kara tathA gaja ke sAtha pariNata kA karmadhAraya samAsa mAna lene se punarukta doSa kA nivAraNa ho jAtA hai; Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 ] nemidUtam vaprakrIDAyAM pariNataH - vaprakrIDApariNataH; sa cAsau gajazca iti vaprakrIDApariNatagajaH iti / udvIkSyenaM zamasukha rataM medurAMbhodanAdai tyatke kivrajamathanagaM pronmiSannIpapuSpam / sAzokArtA kSititalamagAt syAnna duHkhaM hi nAryaH, kaNThAzleSapraNayini jane kiM punardUrasaMsthe // 3 // anvayaH - atha medurAmbhodanAdaiH, nRtyatkekibrajam, pronmiSat, nIpapuSpam, nagam, udvIkSya, zamasukharatam, enam ( udvIkSya ) sA zokArtA, kSititalam, agAt, hi, nAryaH, duHkham na syAt kaNThAzleSapraNayini, jane, dUrasaMsthe, kiM, punH| udvIkSyenamiti / atha medurAmbhodanAdaiH-anantaraM puSTameghadhvanibhiH / nRtyatkekiva krIDAM kurvan mayUrakalApam iti / pronmiSat-vikasanti nIpapuSpaM kadambakusumAni yasminsa tam / nagaM-parvatam / udvIkSya-dRSTvA / zamasukharatam upazAntisukhopagatam / enaM neminAtham, ( udvIkSya-dRSTvA ) sA zokArtA-rAjJaH ugrasenasya AtmajA neminAthasya priyA rAjImatI bhatranurAgAbhAvAcchokaparyAkulA zokavihvalA vA satI iti bhAvaH / kSititalaM pRthvItalam / agAt-prAptA / hi-yatohi / nAryaH dukhaM na syAt / ( sA'pi ) kaNThAzleSapraNayini-galA''liGganAbhilASiNi / tahi jane-priyarUpe jne| dUrasaMsthe-asamIpasthe ( sati ) / kiM punaH kA vArtA (virahiNI janasya ) / zloke'smin arthAntaranyAsa alaMkAraH / / 3 / / zabdArthaH - atha-isake bAda, medurAmbhodanAdaiH-gambhIrameghadhvani se, nRtyatkekivrajam -nAcate hue mayUroM, pronmiSat-khilate hue, nIpapuSpamkadambapuSpoM ( se yukta ), nagam-parvata ko, udvIkSya-dekhakara, zamasukharatam - vaiSayika rAgAdi se virata hokara zAnti sukha prApti meM saMlagna, enam-apane svAmI neminAtha ko, (udvIkSya-dekhakara ), sA zokArtA-vaha rAjImatI zoka se vihvala hokara ( mUcchita hokara ), kSititalam-bhUtala ko, agAt-prApta kiyA, hi-kyoMki ( aise samaya meM ), nAryaH-( jo) striyA~, duHkham - priyaviyoga ( meM), na-nahIM, syAt-hoM ( vaha bhI apane priya ko gale lagAnA cAhatI haiM, taba ), kaNThAzleSapraNayini-gale lagAne vAle priya, jane-jana ke, Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam [ 5 dUrasaMsthe-- dUra rahane yA alaga rahane ( para ), kiM puna: - to phira ( kyA kahanA ) | artha: isake bAda gambhIra meghadhvani se nAcate hue mayUroM ( tathA ) khilate hue kadamba puSpoM se ( yukta ) parvata ko dekhakara, vaiSayika rAgAdi se virata hokara, zAntisukha ( mokSa ) prApti meM saMlagna apane svAmI neminAtha ko ( dekhakara ), vaha rAjImatI zoka se vihvala ho ( mUcchita hokara ) bhUtala para gira pdd'ii| kyoMki ( aise samaya meM jo ) striyA~ priyaviyoga meM nahIM hoM, kadAcit ( vaha bhI apane priya ko gale lagAnA cAhatI haiM / taba ) gale lagAne vAle priya ke dUra rahane yA alaga rahane para kahanA hI kyA ? -- TippaNI kaNThAzleSapraNayini jane kiM punarasaMsthe-- varSAkAla meM aisI striyAM bhI jinakA pati pAsa meM hai ve bhI apane pati ko gale se lagAne ko utkaNThita ho jAtI haiM, taba vaha rAjImatI jisakA pati usase alaga parvata para samAdhistha hai usakA aise samaya meM apane priya ko gale lagAne kI utkaNThA svAbhAvika hI hai / AzleSaH AzleSaNam AzleSaH - AG upasargapUrvaka zliS dhAtu se bhAva meM 'ghaJ' pratyaya / praNayI - 'praNayamasyAstIti' vigraha meM 'atainiThanau' sUtra se 'ini' pratyaya / dUrasaMsthe-- saMsthAnaM saMsthA 'sam' upasargapUrvaka 'sthA' dhAtu se bhAva meM 'Atazcopasarge' sUtra se 'aG' pratyaya | -- , tAM duHkhArtA zizirasalilAsArasAraiH samIrairAzvAsyeva sphuTitakuTajAmodamattAlinAdaiH / sAdhvImadriH patimanugatAM tatpadanyAsapUtaH, anvayaH " prItaH protipramukhavacanaM svAgataM vyAjahAra // 4 // tatpadanyAsapUtaH, adriH, zizirasalilAsArasAraiH samIraiH, sphuTitakuTajAmodamattAlinAdaiH patimanugatAm, duHkhArtAm, sAdhvIM tAm, AzvAsyeva prItaH prItipramukhavacanam, svAgatam, vyAjahAra / 7 -- -- tAM dukhArttAmiti / tatpadanyAsapUtaH neminAthasya tasya caraNaracanayA pavitraH ityarthaH / adriH parvataH / zizirasalilAsArasAraiH - zItalajalaiH kRto yaH vegavAn varSastena pramukhaiH / samIra: vAyubhiH / sphuTitakuTajAmodamattAlinAdaiH Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam vikasitavAsakasumanasugandhibhiH mattabhramarANAM dhvanibhiH / patimanugatAM bhAramanuprAptAm iti bhAvaH / dukhAtA-pIDitAM pativiyogapIDitA iti bhAvaH / sAdhvIM, zobhanazIlAm / tAM-rAjImatIm / AzvAsya iva prItaH-prahRSTa: ( san ) prItipramukhavacanaM-snehapradhAnokti yathAsyAttathA iti / svAgataM-zubhAmamanaM, vyAjahAra-uvAca, rAjImatyAH svAgataJcakAretyarthaH // 4 // zabdArthaH - tatpadanyAsapUtaH-usake caraNanyAsa se pavitra (huA), adriH-parvata ne, zizirasalilAsArasAraiH samIraiH-zItala jala kI teja varSA karate hue vAyu se, sphuTitakuTajAmodamattAlinAdaiH-vikasita hue (khile hue ) parvatIya puSpoM kI sugandhi se madonmatta bhramaroM kI ( guJjana ) dhvani se, patimanugatAm-pati kA anusaraNa karane vAlI ( pativratA ), duHkhArtAm-pativiyoga meM pIDitA, sAdhvIm-sundarI, tAm-usa ( rAjamatI ) ko, AzvAsyeva-sAntvanA dete hue ke samAna, prItaH-prasanna, prItipramukhavacanam-premapUrNa vAkyoM ke dvArA, svAgatam-zubhAgamana, vyaajhaar-khaa| __ arthaH - neminAtha ke caraNa rakhe jAne se pavitra ( hue ) parvata ne zItala jala kI teja varSA karate hue vAyu dvArA, khile hue parvatIya puSpoM kI sugandhi se madonmatta bhauroM kI guJjana dhvani dvArA, pati kA anugamana karane vAlI pativiyoga meM pIr3itA sundarI rAjImatI ko sAntvanA dete hue ke samAna, prasanna hokara premapUrNa vAkyoM dvArA usakA svAgata kiyaa| TippaNI- AsAra-A+sa+ghaJ pratyaya / kisI vastu kI mUsalAdhAra bauchAra / sphuTita-sphuTa+kta pratyaya / AmodaH - A+ mud+ghaJ pratyaya / adriH - ad + krina-pahAr3a / siddheH saMgaM samabhilaSataH prANanAthasya nemeH, ___sA tanvaGgI virahavidhurA tacchirodhiSThitasya / taM sammohAd drutamanunayaM zailarAjaM yayAce, kAmArtA hi prakRtikRpaNAzcetanAcetaneSu // 5 // anvayaH -- tat, zirodhiSThitasya, siddheH saGgam, samabhilaSataH, virahavidhurA, sA tanvaGgI, sammohAt, prANanAthasya nemeH, anunayam, taM zailarAjam, drutam, yyaace| hi kAmA'rtAH, cetanA'cetaneSu prakRtikRpaNAH ( bhavati ) / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam siddheH saGgamiti / tat parvatasya / zirodhiSThitasya zikharAneniSaNNasya / siddheH saMgaM mokSasya saMyogam / samabhilaSataH abhikAGkSata: neminAthaM dRSTvA / virahavidhurA ptiviyogpiidditaa| sA tanvaGgI neminAthasya jAyA rAjImatI / sammohAt citta-vaikalyAt prANanAthasya nemeH / anunayaM prasAdanam / taM zailarAja parvatazreSThaM raivatakaM prati iti bhAvaH / drutaM zIghram / yayAce yAcayAmAsa, pUrvoktArthamarthAntaranyAsena pradarzayati kAmA'rteti / hi yataH / kAmA'rtAH mArA''kulAH kAmapIDitAH janAH 'ayaM cetanaH ayamacetanaH' iti vivekazUnyAH svabhAvenaiva bhavanti ityarthaH / cetanA'cetaneSu sajIva-nirjIveSu / prakRtakRpaNAH autsargikadaryAH ( bhavanti ) / madanena vyAkulIkRtAnAM kartavyA'kartavyaviSayakavivekazUnyatvena acetanamapi zailarAjaM prati yAcanA nA'nupayuktA iti bhAvaH / zloke'smin arthAntaranyAsopamAlaGkAraH // 5 // zabdArthaH - tat-usa (parvata) ke, zirodhiSThitasya-zikhara ke agrabhAga para sthita, siddhaH-mokSa kI, saMgam-saMyoga, samabhilaSataH - icchA karate hue, virahavidhurA-pativiyoga se pIr3itA, sA tanvaGgI-vaha dubalIpatalI zarIra vAlI, sammohAt-citta kI vikalatA ke kAraNa, prANanAthasya neme:-apane svAmI nemi ko, anunayam-prasanna karane kI, taM zailarAjam-usa parvatarAja raivataka se, drutam-zIghra, yayAce-yAcanA kI, hi-kyoMki, kAmA'rtAH-kAmAndha, cetanA'cetaneSu-jIva aura nirjIva vastuoM ke viSaya meM, prakRtakRpaNA:--svAbhAvika rUpa se viveka zUnya ho jAte haiN| arthaH - usa (parvata) kI U~cI coTI para sthita mokSa kI kAmanA karate hue ( apane pati neminAtha ko dekhakara ), pativiyogapIr3itA usa kRzAGgI rAjImatI ne citta kI vihvalatA ke kAraNa apane svAmI neminAtha ko prasanna karane kI usa parvatarAja raivataka se zIghra hI yAcanA kI, kyoMki kAmAndha jana 'yaha jIva hai', 'yaha acetana hai', isa prakAra ke viveka se zUnya svAbhAvika rUpa se ho jAte haiN| TippaNI- yayAce-/yAc, liT lakAra prathama puruSa eka vacana / prakRtakRpaNA:-yahA~ 'prakRtyAdibhyaH upasaMkhyAnam' sUtra se tRtIyA hokara tRtIyA tatpapuruSa samAsa huA hai / cetanAcetaneSu cetanAzca acetanAzca, cetanA'cetanA. teSu iti dvandvasamAsaH / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 ] nemidUtam sA taM dUnA manasijazarairyAdavezaM babhASe, rakSatyAtaM zaraNAgamasau kSatriyasyeti dhrmH| tanmA svAminnavabhavadadhInA samabhyarthaye tvAM, yAJcA moghA varamadhiguNe nAdhame labdhakAmA // 6 // anvayaH - manasijazaraiH, dUnA, sA, tam, yAdavezam, babhASe, zaraNAgam, Artam, rakSati iti aso; kSatriyasya, dharmaH, tat svAmin, bhavat adhInA ( aham ), tvAm samabhyarthaye, mAm, ava, adhiguNe, yAJcA, moghA varam, adhame labdhakAmA, api, na ( varam ) / sA tamiti / manasijazaraiH madanabANaH / dUnA vyathitA saMtApitA vaa| . sA raajiimtii| taM yAdavezaM neminAthaM prati / babhASe abhANIt / zaraNAgaM zaraNaprAptam / ArtaM pIDitaM rakSati pAlayati iti / asau kSatriyasya dharmaH asau kSatriyavaMzotpannasya kSatravaMzodbhavasya vA dharmaH / tat tasmAt hetoH svAmin / bhavat adhInA tvayi AzritA aham / tvAM samabhyarthaye tvayi prArthanAM karomi, he nAtha ! kSatriyANAM vaMze utpanna pradhAnapuruSaM bhavantamahaM jAnAmi, ataeva daivadurvipAkAt bhavataH dUrastho'haM bhavatsakAzaM yAcakatvenAgatA iti bhAvaH / mAm abalAM, ava rakSeti bhAvaH / adhiguNe guNazAlini puruSe / yAJcA yAcanA, moghA vyarthA api, varaM zreSThA iti / adhame guNarahite puruSe / labdhakAmA api pUrNamanorathA api ( yAJcA ) na ( varam ) ityarthaH / zloke'smin arthAntaranyAsAlaGkAraH // 6 // zabdArthaH - manasijazaraiH-kAmabANa se, dUnA-vyathita, sA-rAjImatI ne, tam-usase, yAdavezam-neminAtha se, babhASe-kahA, zaraNAgam-zaraNAgata, Artam-pIr3ita, rakSati-rakSA karatA hai, iti asau-yahI, kSatriyasya dharma:-kSatriya kA dharma, tat-usake kAraNa, svAmin-he prANanAtha, bhavatApake, adhInA-Azrita ( maiM ), tvAm-tumase, samabhyarthaye-prArthanA karatI hU~, mAm-abalA ( rAjImatI ) kI, ava-rakSA karo, adhiguNe-guNI vyakti ke pAsa, yAJcA-yAcanA, moghA-niSphala (bhI), varam-acchI hai; (parantu ) adhame-guNarahita vyakti ke pAsa, labdhakAmA api-pUrNa abhilASA hone para bhI, n-nhiiN| Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam arthaH -- kAma bANa se santapta rAjImatI ne apane svAmI neminAtha se kahA - zaraNa meM Aye pIr3itoM kI rakSA karanA yahI kSatriya kA dharma hai, usa hetu he prANanAtha ! tumhAre Azrita ( rahane vAlI maiM ) tumase prArthanA karatI haiM ( ki) mujha abalA ( rAjImatI ) kI rakSA kro| kyoMki (Apa ke samAna ) guNI vyakti ke pAsa kI gaI yAcanA yadi niSphala bhI ho jAya to acchI hai, parantu nirguNI vyakti ke pAsa kI gaI saphala yAcanA bhI acchI nahIM hai| TippaNI - pUrva zloka meM rAjImatI apane prANanAtha ko prasanna karane ke lie parvatarAja raivataka se yAcanA karatI hai| parantu usane jise prasanna karane ke lie parvatarAja raivataka se yAcanA kI thI vaha usakA prANanAtha nemi thaa| ataH rAjImatI ne svayaM neminAtha se apanI rakSA ke lie khaa| neminAtha guNavAn the tathA guNavAn vyakti se kI gaI niSphala yAcanA bhI uttama hai, na ki nIca vyakti se kI gaI saphala yAcanA / yAJcA - yAcanA artha meM vidyamAna 'yAc' dhAtu se 'yajayAcayatavicchapraccharakSo naGa' sUtra se 'naG' pratyaya pazcAt 'stoH zcunAzcuH' se zcutva evaM strItva vivakSA meM 'TAp' karake 'yAJcA' zabda banA hai / tuGga zRMgaM parihara girerehi yAvaH purI svAM, ___ ratnazreNIracitabhavanadhotitAzAntarAlam / zobhAsAmyaM kalayati manAgnAlakA nAtha ! yasyAH, __ bAhyodyAnasthitaharazirazcandrikAdhautahA // 7 // anvayaH - ( he ) nAtha ! gireH tuMgam, zRGgam, parihara, ehi, (tathA ) ratnazreNIracitabhavanadyotitAzAntarAlam, svAM purIm, yAvaH, yasyAH, zobhAsAmyam, bAhyodyAnasthitaharazirazcandrikAdhautahA, alakA, manAm, na, kalayati / ___ tuMgamiti / (he ) nAtha ! gireH tuMgaM zRMgaM parihara ehi he nAtha ! parvatasya atyuccaM zikharaM parityaja Agaccha iti / ratnazreNIracitabhavanadyotitAzAntarAlaM maNizRMkhalAbhiH vinirmitAni yAni gRhANi taiH prakAzitAni digaMtarAlAni yayA sA tAm ityarthaH / svAM purI nijadvArikAm / yAvaH gacchAvaH / yasyAH dvArikAyAH zobhAsAmyaM, bAhyodyAna sthitaharazirazcandrikAdhautahA bahirArAme vartamAnasya zambhoH mastake yA jyotsnA tayA prkssaalitaattttaalikaa| alakA Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 ] nemidUtam yakSezvarANAM guhyakAdhipatInAM vA sA nagarI, manAg kiJcidapi na kalayati dadhAti ityarthaH // 7 // zabdArtha:- nAtha ! - he svAmI !, gire: parvata ke, tuGgam -- atyanta U~ce, - zRGgam - zikhara, parihara- chor3akara ( tyAgakara ), ehi -Ao, ratnazreNIracitabhavanadyotitAzAntarAlam - maNi-samUhoM se nirmita gRha jo prakAzita hai samasta dizAoM meM ( aise ), svAm - apanI purIm - nagarI ko, yAva:hama donoM caleM, yasyAH - jisa nagarI kI zobhAsAmyam -- zobhA kI tulanA meM, bAhyodyAnasthitahara zizcandrikAdhautaharmyA - nagara se bAhara ke udyAna meM vidyamAna zivajI ke mastaka para sthita candramA kI jyotsnA se jahA~ ke mahala dhula rahe haiM, alakA - kubera kI alakA nAma kI nagarI, manAg-- aMzamAtra, na - nahIM, dadhAti - dhAraNa karatI hai / - artha: - he nAtha ! parvata ke atyanta U~ce zikhara ko tyAgakara Ao tathA vividhamaNiyoM se nirmita bhavanoM se, jo samasta dizAoM meM prakAzita haiM, aisI apanI dvArikA nagarI ko hama donoM caleM, jisakI kAnti kI tulanA meMjahA~ ke bhavana, nagara se bAhara sthita udyAna meM vidyamAna zivajI ke mastaka para sthita candramA kI jyotsanA se dhulate rahate haiM aisI kubera kI alakA nAma kI nagarI bhI tuccha hai / TippaNI * ratnazreNIracitabhavanadyotitAzAntarAlam ke dvArA bAhyodyAna sthitaharazirazcandrikAdhIta harmyA alakA se dvArikA kI vizeSatA batalAI gaI hai / bAhyam --'bahis' avyaya hai / isase 'bahiSaSTilopo yaJca' sUtra se 'ghan ' pratyaya evaM 'Ti rUpa' 'is' kA lopa karake 'taddhiteSvacAmade:' sUtra se JitvAt vRddhi karake 'bAhyam' rUpa banatA hai / AlokyenaM taralata DitA''krAntanIlAbdamAlaM, prAvRTkAlaM vitatavikasadyUthikAjAtijAlam / antarjAdvirahadahano jIvitAlambane'laM, na syAdanyo'pyahamiva jano yaH parAdhInavRttiH // 8 // anvayaH taralatADitA, AkrAntanIlAbdamAlam vitatavikasadyUthikAjAtijAlam, enaM prAvRTkAlam, Alokya, aMtarjAdvirahadahanaH jIvitAlambane, aham, iva, yaH, janaH, parAdhInavRtti:, ( sa ), alam, syAd, na anyaH / Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam [ 11 Alokyanemiti / trltdditaa-cplaavidyuttyaa| AkrAntanIlAbdamAlaM AzliSTA kRSNameghazreNiyasminsa tam ityrthH| vikasAthikAjAtijAlaM vistIrNA mAgadhIpuSpANi tAsAM samUho yasmin sa tam / enaM prAvRTkAlaM enaM varSAkAlam / Alokya dRSTvA, antarjAgradvirahadahanaH citte parisphuran viraha eva agniryasya saH / jIvitAlambane prANadhAraNe, ahamiva matsamAnaH, yaH janaH yo janaH / parAdhInavRttiH parakRtajIvanaH / alaM syAt samarthaH na bhavet, na anyaH na aparaH, ko'pi svatantraH janaH ityarthaH // 8 // zabdArthaH - taralataDitA''krAntanIlAbdamAlam-caJcalA vidyuta se AzliSTa kRSNa meghasamUha, vikasAthikAjAtijAlam-khile hue mAlatIpuSpa samUha ( se yukta ), enaM prAvaTakAlam - isa varSAkAla ko, Alokya-dekhakara, antarjAgradvirahadahanaH- hRdaya meM prajvalita virahAgni meM jalate hue, jIvitAlaMbaneprANadhAraNa ( karane ) meM, ahamiva-merI taraha, yaH janaH-jo jana, parAdhInavRtti:-parAdhIna jIvana vAlA, alaM syAt-samartha na ho, na-nahIM, anyaH-dUsarA / svatantra jana ) / arthaH - ( he nAtha ! ) caJcalA vidyuta ( kAnti ) se yukta kAle megha samUhoM ( tathA ) khile hue mAlatIpuSpa samUhoM se ( yukta ) isa varSAkAla ko dekhakara hRdaya meM prajvalita virahAgni meM jalate hue, merI taraha jo jana parAdhIna arthAt, merI taraha jinakI jIvikA dUsare ke adhIna hai, vahI apanA jIvana dhAraNa ( karane ) meM samartha nahIM haiM, na ki jo jana svatantra haiM ( isalie he nAtha ! Apa dvArikA caleM ) / TippaNI-jIvitAlambane- zrAvaNa mAsa meM kAle megha samUhoM ko dekhakara priyaviyoga meM jIvana dhAraNa kara pAnA kaThina ho jAtA hai / parAdhInavRttiHaise vyakti jinakI jIvikA dUsare ke Upara nirbhara rahatI hai| rAjImatI kA pati neminAtha parvata para mokSopAya meM lagA huA, jabaki rAjImatI kI jIvikA neminAtha ke adhIna ( Azrita ) hai| parAdhInavRttiH-vartanArthaka vRta dhAtu se bhAva meM ktin pratyaya hone se 'vRtti' zabda banatA hai, 'prsminndhiinaavRtti-praadhiinvRttiH|| asmAdadreH prasarati marutpreritaH praur3hanAda bhindAno'yaM virahijanatAkarNamUlaM pyodH| Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12] nemidUtam yaM dRSTvaitAH pathikavadanAmbhojacandrAtapA''bhAH, seviSyante nayanasubhagaM khe bhavantaM balAkAH // 6 // anvayaH - ( he nAtha ! ) asmAdadreH marutpreritaH, ayaM payodaH, virahijanatAkarNamUlam, praur3hanAdaiH, bhindAnaH, prasarati, yam, dRSTvA pathikavadanAmbhojacandrAtapA''bhAH, etAH balAkAH khe, nayanasubhagam, bhavantam, seviSyante / asmAdaH iti / ( he nAtha ! ) asmAdadreH etasmAt parvatAd / marutpreritaH vAyucalitaH uttejitaH ityarthaH / ayaM payodaH eSo meghaH / virahijanatAkarNa mUlaM viyogilokasamUhazrotravivaram / prauDhanAdaiH pravRddhadhvanibhiH, gambhIradhvani bhirityarthaH / bhindAno prasarati vidArayan pravarttate / yaM megham dRSTvA vIkSya avalokyetyarthaH / pathikavadanAmbhojacandratapAbhAH pAnyapriyAmukhAbjeSu candrAtapa iva kaumudIvat kAntiH / etAH balAkAH imAH bakapriyAH balAkAdarzanAdvirahijanamukhAmbhojAni mlAyantItibhAvaH, khe AkAze nayanasubhagaM darzanapriyam, bhavantaM tvAM bhavato'pi nIlavarNatvAt tadbuddhyeti bhAvaH / seviSyante samupacArayiSyantIti // 9 // No zabdArthaH - ( he nAtha ! ) asmAdadre:- - isa parvata se, marutpreritaH -- vAyu se uttejita kiyA gayA, ayaM payoda : - yaha megha, virahijanatAkarNamUlam - viyo - giyoM ke karNavivara ko, prauDhanAdaiH - gambhIradhvani se, bhindAna:- vidIrNa karatA huA, prasarati - phaila rahA hai, yam -- megha ko, dRSTvA -- dekhakara, pathikavadanAmbhojacandrAtapAbhAH - pathikapriyA ke mukha-kamala ko mlAna karane vAlI candrajyotsnA kI taraha, etAH balAkAH - ye baguliyA~, khe - AkAza meM, nayanasubhagam -- dekhane meM sundara, bhavantam - tumhArA, seviSyante - AzrayaNa kareMgI / arthaH ( he nAtha ! ) isa parvata se vAyu dvArA uttejita kiyA gayA yaha megha, viyogiyoM ke karNavivara ko ( apanI ) gambhIra dhvani dvArA vidIrNa karatA huA phaila rahA hai, jisa ( megha ) ko dekhakara pAnyapriyA ke mukhakamala ko mlAna karane vAlI candrajyotsnA kI taraha ye baguliyA~ ( nIlavarNa megha kAnti ke sadRza ) netroM ke lie priyakara ( apanI nagarI jAte samaya ) tumhArA Azraya leMgI / vokSyAkAzaM navajaladharazyAmamuddAmakAmAvirbhAvena vyathitavapuSo yoSito vihvalAyAH / - Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam [ 13 kAle ko'smin vada yadupate ! jIvitezAvRte'nyaH, sadyaHpAti praNayi hRdayaM viprayoge ruNaddhi // 10 // anvayaH - ( he ) yadupate ! navajaladharazyAmam, AkAzam, vIkSya, uddAma kAmAvirbhAvena vyathitavapuSaH, vihvalAyAH, yoSitaH, viprayoge, sadyaH pAtipraNayi hRdayam, jIvitezAd, Rte, kaH, anyaH, asmin kAle, ruNaddhi, vada / vIkSyAkAzamiti / yadupate ! navajaladharazyAmam AkAzaM vIkSya he nAtha ! nUtanameghakRSNaM nabho khaM vA avalokya / uddAmakAmAvirbhAvena vyathitavapuSaH utkaTamanobhavollAsena pIDitaM zarIraM yasyA sA tasyAH rAjImatyAH ityarthaH / vihvalAyAH yoSitaH viklavAyAH striyaH rAjImatyAH / viprayoge virahe premiNaH iti zeSaH / sadyaH pAti praNayi hRdayaM tatkSaNavinAzazIlaM premapUrNa jIvanam praNayAbhAvAt prAyaH kaThinahRdayAH striyo bhavantIti bhAvaH / jIvitezAd Rte bhartuH vinA ityarthaH / kaH anyaH ko'paraH, asmin kAle vrssaasmye| ruNaddhi vada nahyati tvaM kathaya // 10 // ___ zabdArthaH - yadupate-he prANanAtha nemi, navajaladharazyAmam-nUtana (jala ko dhAraNa karane vAle ) kRSNamegha vAle AkAzam-AkAza ko, vIkSyadekhakara, uddAmakAmAvirbhAvena-utkaTa kAma ke AvirbhAva se, vyathitavapuSaHpIDita zarIra, vihvalAyAH yoSitaH-vihvala strI kA, viprayoge-(pati ke) viraha meM, sadyaH pAti-turanta TUTa jAne vAlA, praNayihRdayam-premayukta hRdaya ko, jIvitezAd-priya ke, Rte-vinA, kaH-kauna, anyaH-dUsarA, asmin kAle-varSA samaya meM, ruNaddhi-roke rahatA hai, vd-bolo| arthaH -he prANanAtha yadupate ! nUtana ( jala ko dhAraNa karane vAle ) kRSNamegha vAle AkAza ko dekhakara, utkaTa kAma ke AvirbhAva se pIr3ita zarIra vAlI vihvalA strI ke pati ke viraha meM turanta TUTa jAne vAle premayukta hRdaya ko pati ke atirikta dUsarA kauna varSAkAla meM roke rahatA hai, bolo| TippaNI - sadyaH pAti -sadyaH patituM zIlamasya, isa vigraha meM sadyas isa upapadapUrvaka 'pat' dhAtu se 'Nini' pratyaya karake 'upapadamatiG' se samAsa karake vRddhayAdi karake sadyaH pAti aisA rUpa banatA hai / sadyaH pAtihRdayamarthAt pati ke viraha meM jIvana dhAraNa karane vAlI strI kaThina hRdayA hotI hai| Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam zailaprasthe jaladatamasA''cchAditAzAmbareNa, snigdhazyA mAMjanacayarucA''sAditAbhinnabhAvAH / yAminyo'mUvihita vasatervAsarA cAjane'smin, saMpatsyante nabhasi bhavato rAjahaMsAH sahAyAH // 11 // 14 ] anvayaH ( he nAtha ! ) asmin, ajane zailaprasthe, vihitavasate: snigdhazyAmAMjanacayarucA, jaladatamasA, AcchAditA AzAmbareNa, amU yA - minyarvAsarAH, sAditAbhinnabhAvAH, ca, nabhasi rAjahaMsAH bhavataH, sahAyAH, saMpatsyante / , zailaprastheti / asmin ajane zailaprasthe he nAtha! asmin janarahite parvate vihitavasateH kRtanivAsasya zrAvaNamAse iti zeSaH / snigdhazyAmAMjanacayarucA sAndrakRSNajAlakAntiriva, jaladatamasA meghAndhakAreNa / AzAmbareNa digAkAzena / amU yAminyaH vAsarAzca AcchAditA sAditAbhinnabhAvA: AvRte sati prAptakatvabhAvAH / nizaH ahnazca vizeSaparijJAnaM na bhavituM zaknoti iti bhAvaH / nabhasi AkAze / rAjahaMsAH zreSThahaMsAH bhavataH sahAyAH nemeH anugAminaH, anucarArityarthaH / sampatsyante bhaviSyanti, rAtrirahnazca vizeSa - jJAnasya viSayo bhavati zreSThahaMsAH iti bhAvaH / ata eva parvato'yaM bhavataH nivAsayogyaH nAsti // 11 // 1 3 zabdArthaH asmin -- isa ajane -- janarahita, zailaprasthe - parvata para, vihitavasate: - nivAsa karane se, snigdhazyAmAMjanacayarucA - gADhakAle aJjana kI kAnti sadRza, jaladatamasA - meghAndhakAra se AcchAditA - AcchAdita ( vyApta), AzAmbareNa - dig rUpI AkAza ke kAraNa, amU yAminyaH - rAtri kA vAsarA - dina kA, sAditAbhinnabhAvA: - ekatva bhAva ko prApta, ca - tathA, nabhasi - AkAza meM, rAjahaMsAH - zreSTha haMsa samUha, bhavataH ApakA, sahAyAH - anugAmI, saMpatsyante - hoMge / arthaH ( he nAtha ! ) isa janarahita parvata para Apake nivAsa karane se gAr3hakAle aJjana ( kAjala ) kAnti sadRza meghAndhakAra dvArA AcchAdita dizA rUpI AkAza ke kAraNa ye rAtri tathA dina ke ekatvabhAva ko prApta ho jAne para ( usake jJAna meM ) AkAza meM ( ur3ane bAle ) zreSTha haMsa samUha Apake sahAyaka hoM / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam [ 15 tanmatvaivaM vraja nijapuroM dvArikAM satsahAya rgovindAdyaH samamanubhavAsAdya rAjyaM sukhAni / jAte teSAM yaduvara ! punaH saGgame bhAvinI te, snehavyaktizciravirahajaM muJcato vASpamuSNam // 12 // anvayaH - (he ) yaduvara ! tat evam matvA, nijadvArikAm, purIm, vraja (tatra ) govindAdyaiH, satsahAyaiH, samam, rAjyam, AsAdya, sukhAni, anubhava, punaH, teSAM, saGgame, jAte, bhAvinI te ciravirahajam, uSNam, vASpam, muJcataH snehavyaktiH / tanmatvaivamiti / yaduvara ! tanmatvaivaM nijapurI dvArikA he yaduzreSTha prANanAtha ! ata eva madvacanamavadhArya svIyadvArikA nagarIm, vajra gaccha / govindAdyaiH satsahAyaH viSNupramukhaiH sadanucaraiH / samaM rAjyamAsAdya sAdhU rASTra prApya / sukhAni anubhava viSayasaukhyAni AsvAdaya / punaH teSAM saGgame jAte punaH viSNuprabhRtInAM saMyoge prApte sati / bhAvinI te ciravirahajaM neminAsaMyogabhAvayuktA tava dIrghakAlika-virahajanyam / uSNaM vASpaM muJcataH snevyaktiH taptam azruH tyajataH premaprAkaTyaM kariSyanti ityarthaH // 12 // zabdArthaH- yaduvara-he yaduzreSTha ! tat-ataeva, evam-aisA, matvAmAna karake, nija-apanI, dvArikAm--dvArikA ko, purIm--nagarI ko, braja-jAo; govindAdyaiH-viSNuprabhRti, satsahAyaiH-sacce anucaroM ke, samam-sAtha, rAjyam-rAjya ko, AsAdya-prApta karake, sukhAni-viSaya sukhoM ko, anubhava-AsvAdana karo, punaH-phira, teSAm-unake, saGgamesaMyoga meM, jAte-prApta hone para, bhAvinI-nemi saMyoga bhAva se yukta, tetumhAre, ciravirahajam-bahuta dinoM ke viyoga se utpanna, uSNam-garma, vASpam-A~sU, muJcataH-chor3ate hue, snehavyaktiH-premAbhivyakti / arthaH - he yaduzreSTha ! mere vacana ko mAnakara apanI dvArikA nagarI ko calo tathA vahA~ viSNu prabhRti sacce anucaroM ke sAtha rAjya ko prApta karake viSaya sukhoM kA AsvAdana kro| unake sAtha punaH saMyoga hone para, nemisaMyoga bhAva se yukta ( ve loga ) tumhAre bahuta dinoM ke viyoga se utpanna garma A~sU chor3ate hue premAbhivyakti kareMge / Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 ] nemidUtam TippaNI- ciravirahajaM muJcato vASpamuSNam-bahuta dinoM ke bAda milana hone para mitroM ke A~khoM se AMsU giranA svAbhAvika hai| vyaktiH-'vi' upasarga pUrvaka 'aj' dhAtu se bhAva meM 'ktina' pratyaya / / vanyahArA dhRtamunijanA''cArasArAH sadArA, yAM nAthAntevayasi sudhiyaH kSatriyAH saMzrayante / ki tAruNye girivanabhuvaM sevase tAM tapobhiH, kSINaH kSINaH parilaghupayaH srotasAM copabhujya // 13 // anvayaH --- ( he ) nAtha ! sudhiyaH, kSatriyAH, antevayasi, vanyahArAH, munijanA''cArasArAH, dhRtaH, sadArA, yAM girivanabhuvam, saMzrayante, tAM ( tvaM ) tAruNye, tapobhiH, kSINaH kSINaH ( san ), srotasAM, parilaghupayaH, ca upabhujya, kim, sevase / vanyahAreti / nAtha ! sudhiyaH kSatriyAH anvevayasi pariNatabuddhayaH kSatriyAH vRddhAvasthAyAm / vanyahArA vane sAdhavo vanyA-brIhyAdayasteSAmAhArobhakSaNaM yeSAM te vanyahArAH ityarthaH / munijanA''cArasArAH dhRtaH munijanAnAM pradhAnakriyAvizeSAm aGgIkRtaH / sadArA yAM girivanabhuvaM saMzrayante sapatnIkaH girivanavasudhAm Azrayanti / tAM adrikAnanapRthivIm / tAruNye tapobhiH tvaM yuvAvasthAyAM tapobhiH / kSINaH kSINa: srotasAM bhUyAnalpazarIraH san parvatanadIpravAhANAm / parilaghupayazca upabhujya gauravadoSahInaM jalaJca pItvA / kiM sevase kimarthaM sevase, etadvayasyetatkarmaNo'nucitamiti bhAvaH // 13 // zabdArthaH - nAtha-svAmI, sudhiyaH -paripakva buddhi vAle, kSatriyAH-- kSatriya ( rAjA.) loga, antevayasi-vRddhAvasthA meM, vanyahArA:-vana ke kanda-mUla ko khAne vAle, munijanA''cArasArA:-munijanoM ke pradhAnakriyA vizeSa, dhRtaH-grahaNa karake ( dhAraNa karake ), yAm-jisa, girivanabhuvamparvatIya jaMgalIya pRthvI ko, sadArAH-patnI ke sAtha, saMzrayante-Azraya lete haiM, tAm-usako, tAruNye-yuvAvasthA meM, tapobhiH-tapasyA ke dvArA, kSINa:-kSINaH-bAra-bAra dubalA hokara, srotasAm - parvatIya nadiyoM ke, parilaghu-halke, payazca-jala ko, upabhujya-pIkara, kim-kyA, sevasesevA karate ( nivAsa karate ) ho / . Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam [ 17 -- artha : svAmI ! pariNata buddhi vAle kSatriya rAjA vRddhAvasthA meM, vanoM ke kanda-mUlAdi ko khAne vAle munijanoM ke pradhAna kriyAvizeSa ko dhAraNa karake patnI ke sAtha jisa parvata kA Azraya lete haiM, usa parvatIya jaMgalI pRthvI ko tuma yuvAvasthA meM tapasyA dvArA atyanta durbala hokara, parvatIya nadI ke pravAhoM kA jala pIkara kyoM sevA ( nivAsa ) karate ho ? TippaNI kSINa: - kSayArthaka 'kSi' dhAtu se 'kta' - pratyaya hokara 'kSiyo dIrghAt ' sUtra se dIrgha hokara natva, NatvAdi hokara kSINa zabda banatA hai / parilaghu - paritaH laghuH parilaghu / yahA~ 'kugatiprAdaya: ' sUtra se samAsa huA hai / upabhujya upa + bhuj + ktvA pratyaya / kAsa prItistava nagavane cArutadddvArikAyAstyaktvodyAnaM yuvayadujanonmAdi yatrAsurAriH / nijityendraM sasuramanayatpArijAtaM dyulokAd, diGnAgAnAM pathi pariharan sthUlahastAvalepAn // 14 // anvayaH ( he nAtha ! ) yatra, asurAri, sasuram, indram, nirjitya, pathi, diGnAgAnAM sthUlahastAvalepAn, pariharan, dyulokAt, pArijAtam, anayat, yuvajanonmAdi dvArikAyAH cAru tad udyAnam tyaktvA, atra, nagavane, tava, kA prItiH / - kA'treti / yatra asurAriH dvArikAyArAme devakIputraH kRSNaH / sasuramindraM nirjitya amarasahitamindraM parAjitya vijitya vA / pathi diGnAgAnAM sthUlahastAvalepAn mArgediggajAnAM vizAlazuNDaprahArAn pariharan parityajan / dyulokAt pArijAtamanayat svargalokAt puSpavizeSaM kalpavRkSaM prApayat iti / yuvajanonmAdi yuvAnastaruNA ye yadujanAH tAnunmAdayatIti bhAvaH / dvArikAyAH cAruH svIyanagaryA: manoharam / tad udyAnaM tyaktvA parityajya / atra nagavane asmin parvatakAnane, taba kA prItiH ? kaH AnandaH yenAtra nivasasi ahaM na jAnAmi iti bhAvaH // 14 // zabdArthaH yatra - jahA~, asurAriH - bhagavAna kRSNa, sasuram -- devatAsahita, indram - sahasralocana ko, nirjitya - parAjita karake, pathi mArga meM, diGnAgAnAm - diggajoM ke, sthUlahastAvalepAn - lambI-lambI sUr3oM ke prahAroM 2 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 ] nemidUtam ko, pariharan-chor3atA huA, dhulokAt-svargaloka se, pArijAtam-pArijAta puSpa ke vRkSa ko, anayat-lAyA, yuvajanonmAdi-yuvAoM ko unmAdita karane vAlI, dvArikAyAH-dvArikA kI, cAru:-manohara, tad-usa, udyAnambagIce ko, tyaktvA -chor3akara, atra-yahA~, nagavane-parvatIya vana meM, tavatumhArA ( nemi kA ), kA-kauna, prIti:-Ananda / ___ arthaH - he nAtha ! jisa dvArikA ke udyAna meM, bhagavAn kRSNa ne devoMsahita indra ko yuddha meM parAjita karake, gagana mArga meM diggajoM ke lambe-lambe sUr3oM ke AkramaNa se bacate hue, svargaloka se pArijAta puSpa ke vRkSa ko lagAyA, isa prakAra kI, yuvAoM ko unmAdita karane vAlI dvArikA kI manohara usa udyAna ko chor3akara, isa parvatIya vana meM kyoM prIti hai, arthAt kisa Ananda ke nimitta tuma parvatIya vana kA sevana kara rahe ho| TippaNI- diGnAgAnAm-dizAM nAgAH SaSThI tatpuruSa samAsa, sthUlahastAvalepAn - sthUlazca te hastAH SaSThI tatpuruSa samAsa, pariharan-pari+ hR ( dhAtu se vartamAnakAlika laT lakAra ke sthAna meM ) + zatR ( Adeza karake ) / yatprAgAsIdamalavilasadbhUSaNAbhAbhirAmaM, bhAtyArohanavadhanajalodibhannavallIcayena / tatte nIlopalataTavibhAbhinnabhAsA'dhunAGga, barheNeva sphuritarucinA gopaveSasya viSNoH // 15 // anvayaH - ( he nAtha ! ) amalavilasadbhUSaNAbhirAmam, te aGgam, yat, prAga, AsIt, adhunA, tat, sA-bhA, ArohannavadhanajalodbhinnavallIcayena, nIlopalataTavibhAbhinna, sphuritarucinA, baheNa, gopaveSasya, viSNoH, iva bhaati| yatprAgeti / amalavilasadbhUSaNAbhirAmaM he nAtha ! nirmalabhAsyadalaMkAramanoharam / te aGga yat tava zarIrasya yA kAntiH, prAg gRhanivAsakAle AsIt / adhunA tatsAbhA Arohannavadhanajalodbhinna samprati sA kAnti: urdhvamAkrAmannUtanameghapAnIyaprarUDhaH / vallIcayena nIlopalataTavibhAbhinnaH vIrulatAsamUhena nIlamaNayastai vibhUSitaM yattaTaM tasya vibhA-kAntistayA bhinnA AzliSTA bhA yasya tena ityarthaH / sphuritaru cinA dhavalakAntinA, baheNa Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam gopaveSasya picchena gvAlaveSasya, viSNoriva hareryathA kAntiH tathA zobhate ityarthaH // 15 // zabdArthaH - amalavilasadbhaSaNAbhirAmam-svaccha camakate hue alaMkAroM se manohara, te -tumhAre, aGgam-zarIra kI, yat---jo ( kAnti ), prAgpahale, AsIt -thI, adhunA-samprati, tatsAbhA-zarIra kI vaha kAnti, Arohannavaghanajalodbhinna-varSAkAla meM Upara car3hate hue navIna megha se AzliSTa, vallIcayena-bIrulatAsamUhoM dvArA, nIlopalataTavibhAbhinna-nIlamaNi kI taTa kI zobhA se AzliSTa, sphuritarucinA-ujjvala kAnti vAle, barheNamora paMkha se, gopaveSasya-gvAlaveSa dhAraNa kiye hue, viSNo:-kRSNa ke, iva- samAna, bhAti-zobhita hotA hai / ___ arthaH - ( he nAtha ! ) svaccha camakate hue AbhUSaNoM se manohara, tumhAre zarIra kI kAnti jo pUrvakAla meM thI, samprati vaha kAnti varSAkAla meM Upara ko car3hate hue, navIna jala ko dhAraNa karane vAle megha se AzliSTa, vIrulatAsamUhoM dvArA nIlamaNi taTa kI zobhA kI taraha ujjvala kAnti vAle mora paMkha se gvAla veSa dhAraNa kiye hue, kRSNa kI zobhA ke samAna pratIta ho rahA hai| ramyAhamyaH kva tava nagarI durgazRGgaH kva cAdiH, kvaitatkAmyaM tava mRduvapuH kva vrataM du.khacaryam / cittagrAhyaM hitamitivaco manyase cenmamAlaM, kiJcit pazcAd vraja laghugatirbhUya evottareNa // 16 // anvayaH - (he nAtha ! ), hayaH ramyA, tava nagarI kva ? durgazRGgaH adriH kva ? tava, kAmyam, mRduvapuH kva ? etat, duHkhacaryam, vratam, kva ca ? cet, cittagrAhyam, hitamiti, mama, vacaH, kiJcit, manyase, ( tarhi ) bhUyaH laghugatiH pazcAd, eva, vraja, alam, uttareNa / ramyAhayaH iti / hamryaiH ramyA tava nagarI kva he nAtha ! dhaninAM gRhaiH manoharA bhavataH nemeH dvArikA kutra ? durgazRGgaH adriH kva tathA ativiSamANi kuTAni yasya sa parvataH kutra? tava kAmyaM mRduvapuH kva neme: kamanIyaM sukumAraM zarIraM kutra ? etat duHkhacarya vrataM kva ca tathA etad duHkhAnuSTheyaM vrataM kutra? cet cittagrAhya hitimati mama vacaH he nAtha ! yadi manobhilaSaNIyamatyupakAraka rAjImatyAH gIH / kiJcinmanyase manAgapi avadhAryase / tahi bhUyaH laghugatiH Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 ] nemidUtam punaH drutagamanaH san / pazcAdeva vraja, dvArikAyAmeva gaccha, alamuttareNa alaM prativacanena, prativacanena kiM bhaviSyati ityarthaH / / 16 / / zabdArthaH - hayaiH - dhanikoM ke gharoM se, ramyA - manohara, tava - tumhArI ( nemi kI ), nagarI -purI, kva - kahA~, durgazRGgaH - viSama zikhara vAlA, adriH --parvata, kva--kahA~, tava tumhArA, kAmyam - sundara, mRduvapuH komala zarIra, kva - kahA~, ca- tathA etat - yaha, duHkhacaryam - duHkhapUrvaka anuSTheya, vratam -- tapasyA, kva -- kahIM, cet yadi, cittagrAhyam - manobhilaSaNIya, hitamiti - hitakArI, mama - merI ( rAjImatI kI ), vacaH-- vANI, kiJcit - thor3A bhI, manyase - mAnate ho ( to ), bhUyaH - punaH, laghugatiH ( san ) - tejagati vAlA hokara, pazcAd -- dvArikA, eva - hI, vraja - jAo ( calo ), alam - vyartha, uttareNa - uttarapratyuttara se / manohara tumhArI dvArikA ? artha: ( he nAtha ! ) dhanikoM ke gRhoM se nagarI kahA~ ? tathA viSamazikhara vAlA parvata kahA~ kahA~ tumhArA yaha sundara komala zarIra aura kahA~, duHkhapUrvaka anuSThAna yogya tumhArI tapasyA ? he nAtha ! yadi manobhilaSaNIya hitakArI merI vANI ko thor3A sA bhI mAnate ho to, punaH yahA~ se apanI dvArikA nagarI clo| uttara pratyuttara se koI lAbha nahIM / - TippaNI uttareNa - yahA~ 'prakRtyAdibhyaH upasaMkhyAnam' sUtra se tRtIyA vibhakti / yahA~ ' uttareNa' kA artha uttara dizA na hokara 'uttarapratyuttara' se abhiprAya hai; kyoMki uttara- pratyuttara se samaya hI naSTa hogA / __ kurvan pAnthAMstvaritahRdayAn saMgamAyAGganAnA menaM pazyadhigatasamayaH svaM vayasyaM mayUram / jImUto'yaM madayati vibho ! ko'tha vA'nyo'pi kAle, prApte mitra bhavati vimukhaH kiM punaryastathoccaiH // 17 // anvayaH (he ) vibho ! adhigata - samayaH ( tvam ), enam, pazya, ayaM jImUtaH, pAnthAn hRdayAn, aGganAnAm, saMgamAya, tvarita, kurvan svaM vayasyam, mayUram, madayati, atha, kaH, vA, anyo'pi, kAle, mitre prApte ( sati ), vimukhaH bhavati yaH tathA uccaH kim punaH / 1 ---- Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam kurvaniti / vibho ! adhigatasamayaH enaM pazya he nAtha ! samayaH parijJAtaH prastAvaH yena sa prastAvavijJeyarityarthaH tvaM meghaM pazya avalokaya / ayaM jImUtaH pAnthAn eSo meghaH pathikAn hRdayAn / aGganAnAm saMgamAya tvarita ramaNInAM saMyogAya utsuko, kurvan vidadhat / svaM vayasyaM mayUraM madayati nijaM suhRdaM zuklApAGgaM pakSivizeSaM pramodayati yuktametatityarthaH / atha enamavalokya kaH vA'nyo'pi priyAbhilASAnabhijJaH vA aparo'pi, nIco'pi / kAle mitre prApte avasare sakhyau Agate sati vimukhaH parAGmukhaH bhavati / yastathocca meghaH tathA vidho mahAn sa / kiM punaH vimukho bhaviSyati ? kadApi na bhaviSyatItyarthaH // 17 // , - zabdArtha : * vibho -- prANanAtha, adhigatasamayaH -- prastAvavijJa, enam - isa megha ko, pazya -- dekho, ayam-yaha, jImUtaH --- megha, pAnthAn - pathikoM ke, aGganAnAm - vanitAoM ( priyAoM ) ke, saGgamAya - milana ke lie tvarita - utsuka, hRdayAn - hRdaya ko, kurvan -- karate hue, svam - apane, vayasyam-- mitra, mayUram - mora ko, madayati-Anandita karatA hai, atha - isake bAda, ka:-kauna, vA-yA, anya:- - dUsarA ( nIca ), api-bhI, kAle- samaya meM, mitre -- mitra ke, prApte - prApta hone para, vimukhaH - parAGmukha, bhavati -- hotA hai, yaH --- jo ( megha ), tathA -- vaisA, uccaiH - U~cA ( mahAn ), kiM punaH - kyA vaha mu~ha mor3egA / artha: he nAtha ! prastAvavijJa tuma isa megha ko dekho, yaha megha pathikoM ke hRdaya ko apanI priyAoM ke milana ke lie utsuka karate hue, apane mitra mayUra ko Anandita karatA hai / ataH aise megha ko dekhakara priyAbhilASI aisA kauna hai jo mitra ke Ane para usase mu~ha mor3atA hai, to phira jo megha ke samAna mahAn hai, kyA vaha mu~ha mor3egA ? arthAt kabhI nahIM mor3egA / pUrva yena tvamasi vayasA bhUSito'Gga samagre, taistaiH krIDArasasukhasakhairbhavya bhogairidAnIm / tattAruNyaM saphalaya purIM dvArikAmetya zIghra, sadbhAvArdraH phalati na cireNopakAro mahatsu // 18 // - 21 anvayaH ( he nAtha ! ), yena vayasA tvam pUrvam, samagre, age, " bhUSitaH, asi, dvArikAM purIm, zIghram, etya, taistaiH, krIDArasa sukhasakhaiH, idAnIM Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 ] nemidUtam bhavyabhogaiH, tat, tAruNyam, saphalaya, sadbhAvArdra:, mahatsu, upakAraH, cireNa na, phalati / pUrvamiti / yena vayasA tvaM pUrvaM yayA yuvAvasthayA tvaM prAk / samagre age bhUSitaH samastazarIre maNDitaH AsIt, samprati teneva vayasA tvaM samastazarIre maNDito'si ityarthaH / dvArikAM purIM zIghrametya ataH svIyadvArikApurIM tvaritamAgatya, taistaiH krIDArasasukhasakhaiH kelirasa sukhasahAyaiH / idAnIM bhavyabhogaH etadvayasA pradhAnaviSayavilAsaH / tat tAruNyaM saphalaya yauvanaM kRtArthaya / sadbhAvAdraH mahatsu svabhAvena sakaruNaH, yataH kAraNAt mahatAM viSaye, upakAro: cireNa na phalati iti suspaSTam // 18 // zabdArthaH yena vayasA - jisa avasthA ke dvArA, tvam --tuma, pUrvam - pahale, samagre - samasta, age - zarIra meM bhUSitaH - maNDita, asi ho, dvArikAM purIm - dvArikA nagarI ko, zIghram -jaldI, etya - Akara, taistai::- una-una, krIDArasasukhasa khaiH - kelirasa sukhasAdhanoM dvArA, idAnIM bhavyabhogaH - isa avasthA dvArA pradhAna viSaya vilAsa se, tat tAruNyam -- usa yuvAvasthA ko, saphalaya -- kRtArtha karo, sadbhAvArdraH :- svabhAva se Ardra citta vAle, mahatsu upakAraH - mahAn vyakti ke viSaya meM kiyA gayA upakAra, cireNa - dera se, na phalati - nahIM phalatA hai / -- arthaH ( he nAtha ! ) jisa avasthA se tumhArA sampUrNa zarIra pahale fusa thA, usI avasthA se samprati tumhArA zarIra bhUSita hai | ataH he nAtha ! yathAzIghra apanI dvArikA nagarI Akara, ( pUrvAnubhUta ) Amoda-pramoda krIr3AoM dvArA viSaya-vilAsoM ke bhoga se apanI yuvAvasthA ko kRtArtha karo / kyoMki mahAn vyaktiyoM ke viSaya meM kiyA gayA upakAra yathAzIghra phala detA hai / -- ki zaile'smin bhavati vasato na vyathA kApi citte, saMtyajya svAM puramanupamAM dyotate nAtha ! yasyAH / tvatsaudhenAsitamaNimayAgreNa haimo'gravapro, madhye zyAmaH stana iva bhuvaH zeSavistArapANDuH // 16 // anvayaH (he ) nAtha ! svAm, anupamAm, puram, saMtyajya, asmin zaile, vasataH kiM cittaM, kApi, vyathA, na bhavati, yasyAH, asitamaNimayAgreNa, Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam [ 23 tvatsodhena, agravapraH, haima:, madhye, zyAmaH zeSavistArapANDuH, bhuvaH, stanaH, iva, dyotate / kiM zaile'sminiti / svAmanupamAM puraM saMtyajya he nAtha ! ananyasadRzIM nijadvArikApurI parityajya / asmin zaile vasataH parvate nivasataH, kim citte kApi vyathA na bhavati hRdi kApi pIDA na jAyate kim / yasyA: asitamaNimayAgreNa dvArikAyAH nIlamaNimayapradhAnena tvatsaudhanAgravapra: haima: tvanmandireNAgraprAkAra: haima:, himasya tuSArasyAyaM vikAro haimarityarthaH / madhye zyAmaH kRSNAntaraH, zeSavistArapANDuH madhyabhAgAtiriktapItavarNaH / bhuvaH stana iva pRthivyAH kuca: yathA, dyotate zobhate, rAjate vA // 19 // zabdArtha : - nAtha - svAmI, svAm -- apanI, anupamAm - ananya sundara, puram - nagarI ko, saMtyajya - chor3akara, asmin zaile- isa parvata para, vasataHnivAsa karate hue, kiM citte - kyA hRdaya meM, kApi - koI bhI, vyathA - pIr3A, na- nahIM, bhavati -- hotA hai, yasyAH - 1 :- jisa ( dvArikA ) kI, asitamaNimayAgreNa - nIlamaNimayAgrabhAgase, tvatsaudhena - tumhAre mandira ( bhavana ) kA, agravapraH --- agraprAkAra, haimaH - svaccha, madhyezyAmaH -bIca meM kAlA, zeSavistArapANDuH -- aura zeSa bhAga meM pIlA, bhuvaH - pRthivI ke, stana ivastana kI taraha, dyotate - zobhita hotA hai / artha: he nAtha ! apanI ananya sundara dvArikA nagarI ko chor3akara, isa parvata zikhara para nivAsa karate hue tumhAre hRdaya meM koI bhI pIr3A nahIM hotI hai kyA ? Apake jisa dvArikA nagarI kI nIlamaNimaya nirmita prAsAdoM kA agrabhAga svaccha, bIca meM kAlA aura zeSa vistRta bhAga meM pIlA isa prakAra lagatA hai, jaise pRthivI kA stana ho / - yAmAlokya svagRhagamanAyotsukAH syustvadanye, pazyAkAze jalada paTale'sminbalA kAvalIntAm / suprakAzendracApe, antavidyutasphuritarucire bhakticchedairiva viracitAM bhUtimaGga gajasya // 20 // anvayaH ( he nAtha ! ), antarvidyutasphuritarucire, suprakAzendracApe, asmin jaladapaTale, tAm, balAkAvalIm, pazya, (yA ), AkAze, gajasya, - Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 ] nemidUtam age, bhakticchedaiH, viracitAm, bhUtim, iva, yAm, Alokya, tvadanye, svagRhagamanAyotsukAH, syuH / __ yAmAlokyeti / antavidyutasphuritarucire zuprakAzendracApe he nAtha ! madhyetaDillatAdIptipradhAne zobhanaprakAzaH indradhanuryasmin tattasmin / asmin jaladapaTale tAM balAkAvalI etasmin meghamAlAyAM tAM bakapriyApaMkti pazya avalokaya AkAze gajasyAGage yA bakapriyApaMktiH nabhasi meghamAlAyAM hastinaH zarIre / bhakticchedaiH viracitAM bhUtimiva rekhAbhaMgibhiH nimitA mAtaMgazRGgAraM yathA, tathA zobhate ityarthaH / yAmAlokya yAM bakapriyApaMkti nabhasi vIkSya, tvadanye svagRhagamanAyotsukA. syuH tavAtiriktaH apara. sarve janAH nijamandiraprAptyarthamutkaNThitAH santi, ekastvameva svagRhagamanAyotsuko nAsi iti bhAvaH // 20 // zabdArthaH - antarvidyutasphurirucire-madhya bhAga meM camakate hue vidyuta kAnti se, suprakAzendracApe-zobhAyamAn indradhanuSa kI kAnti se yukta, asmin jaladapaTale-isa megha samUha meM, tAm-usako, balAkAvalIm --bakapriyApaMkti ko, pazya-dekho, AkAze-( jo bakapriyApaMkti ) AkAza meM, gajasyahAthI ke, aGga-zarIra meM, bhakticchedaiH-citrakArI ke dvArA, viracitAmbanAI gaI, bhUtim-sajAvaTa, iva-kI taraha (zobhita ho rahA hai ), yAm-jisa ( bakapriyApaMkti ) ko, Alokya-dekhakara, tvadanye -tumhAre atirikta anya sabhI, svagRhagamanAyotsukA:-- apane ghara jAne ke lie utkaNThita, syuH-haiN| arthaH - (he nAtha ! ) madhyabhAga meM camakate hue vidyuta-kAnti se zobhAyamAn indradhanuSa kI kAnti se yukta isa megha-samUha meM ur3ate hue usa bakapriyApaMkti ko dekho, jo bakapriyApaMkti AkAza meM, hAthI ke aGga meM citrakArI ke dvArA banAI gaI sajAvaTa kI taraha ( suzobhita ho rahI ) hai, jisa ( baka-priyA-paMkti ) ko dekhakara tumhAre atirikta anya sabhI jana apane ghara jAne ke lie utkaNThita haiN|| yuktaM lakSmyAmuditamanaso yAdavezAH sabhAyA mAsInaM yaM nijapuri ciraM tvAmasevanta pUrvam / sampratyekaH zrayasi sa nagaM nAtha ! ki vetsi navaM, riktaH sarvo bhavati hi laghuH pUrNatA gauravAya // 21 // Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam [ 25 anvayaH - ( he ) nAtha ! pUrvam, nijapuri, lakSmyAyuktam, sabhAyAmAsInam, muditamanasaH, yAdavezAH, yam tvAm, ciramasevanta, sampratyekaH, sa, nagam, zrayasi, kim, evam, na, vetsi, hi, riktaH, sarvaH, laghuH, bhavati, pUrNatA, gauravAya, (bhavati ) / __ yuktamiti / nAtha ! pUrva nijapuri prArakAle yAsyAM dvArikAyAm / lakSmyAyuktaM sabhAyAmAsInaM rAjyazriyAsahitaM sabhAyAmupaviSTam / yAdavezAH muditamanasaH hRSTahRdayAH kRSNAdayaH / yaM tvAM ciramasaventa nemi dIrghakAlaparyantamabhajanta / sampratyekaH sa adhunA ekastvameva nijapuraM parityajya ityarthaH / nagaM parvataM zrayasi / kimevaM na vetsi jJAyasi, hi riktaH sarvaH laghuH yataH niH sAraH zUnyaH ityarthaH, sakala: nyUnaH heyaH iti bhAvaH bhavati, pUrNatA gauravAya sAravattA garimNe bhavati / / 21 // zabdArthaH - nAtha- svAmI, pUrvam - pahile, nijapuri-apanI nagarI meM, lakSamyAyuktam-lakSmIyukta, sabhAyAmAsInam-sabhA meM baiThakara, muditamanasa:-prasanna citta vAle, yAdavezAH-yaduprabhRti rAjAoM ne, yam--jisa, tvAm - nemi kI, ciramasevanta-dIrghakAla taka sevA kI, sampratiaba / Aja ), eka:-akele, saH-vaha ( nemi ), nagam-parvata kA, zrayasi-sevana kara rahe ho, kim-kyA, evam-isa prakAra / aisA ), na-nahIM, vetsi-jAnate ho, hi-kyoMki, rikta:-akele ( bhItara se ), sarvaH-sabhI, laghu:-halkA, bhavati-hotA hai, pUrNatA-gurutA, gauravAyagaurava ke lie, bhavati-hotA hai / ___ arthaH - he nAtha ! pUrva meM apanI nagarI meM prasannacitta yaduprabhRti rAjAoM ne lakSmIyukta sabhA meM baiThakara jisa neminAtha kI dIrghakAla taka sevA kI, Aja vahI tuma akele isa ( apanI dvArikA ko chor3akara ) parvata kA sevana kara rahe ho / ( he nAtha ! ) kyA tuma yaha nahIM jAnate ho ki pratyeka vastu jo bhItara se niHsAra ho, halkI hotI hai evaM bharApana gurutA ke lie hotA hai / muktAtaDAstava yaduvibho ! jihvayAGga lihantaH, saMkrIDante zizava iva ye'ke samAdhisthitasya / sampratyantaHpuramabhiyato viprayogeNa netraH, sAraGgAste jalalavamucaH sUcayiSyanti mArgam // 22 // Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 ] nemidUtam abhvayaH - (he ) yaduvibho ! samAdhisthitasya tava, aGke, ye, muktAtaGkA:, jihvayAGgam, lihantaH, zizava iva, saMkrIDante, samprati, sAraGgAH, antaHpuramabhiyataH, viprayogeNa, netraiH, jalalavamucaH, te mArgam, sUcayiSyanti / muktAGketi / yaduvibho ! samAdhisthitasya he yadupate ! samAdhizcittasvAsthyaM tasmin sthitA samAdhisthitastasya nemeH ityarthaH / tavAGke ye kuraGgAH, muktAtaGkAH parityaktabhayAH / jihvayAGga lihantaH rasanayA zarIramAsvAdayantaH, zizava iva saMkrIDante bAlaH yathA, tathA ramante / samprati sAraGgAH adhunA te sAraGgAH kuraGgAH, mRgArityarthaH / puramabhiyataH dvArikAyAbhimukhaM gacchataH tvAmAlokya iti bhAvaH / viprayogeNa tava vipralambhena viraheNa vA, netraH jalalavamucaH locanaiH azrubinduvarSakaH / te mArga sUcayiSyanti tava panthAnaM nirdezaM kariSyanti tvad gamanamArgAvagamo bhaviSyanti iti bhAvaH // 22 // , ------------------ - zabdArtha yaduvibho - he yadupati, samAdhisthitasya - samAdhisthita, tava --tumhAre, aGke-- goda meM, ye - jo ( mRgazAvaka ), maktAtaGkAH T:-bhaya kA parityAga kara jihvayAGgam - jihvA ke dvArA tumhAre aGgoM ko, lihantaH - cATate hue, zizava iva - bacce kI taraha, saMkrIDante ---- khelate haiM, sampratiaba, sAraGgAH--ve mRgasamUha, antaHpuramabhiyataH - tumheM apanI nagarI jAte hue ( dekhakara ), viprayogeNa - tumhAre viyoga se, netraH - A~khoM se, jalalavamucaH - azru chor3ate hue, te- tumhAre, mArgam - mArga ko sUcayiSyantisUcita karegeM / , --- arthaH he yadupati ! samAdhisthita ( tumako dekhakara ) tumhArI goda meM, jo ( mRgazAvaka ) bhaya kA parityAga kara ( apanI ) jihvA ke dvArA tumhAre aGgoM ko cATate hue, bacce kI taraha khelate haiM, samprati ve mRgasamUha tumheM apanI nagarI jAte hue ( dekhakara ), tumhAre viyoga meM A~khoM se azru kI varSA karate hue tumhAre ( jAne ke ) mArga ko sUcita kareMge / etattuGga tyaja zikhariNaH zRGgamaGgIkuru svaM, rAjyaM prAjyaM praNayamakhilaM pAlayan bandhuvargam / ramye hameM ciramanubhava prApyabhogAnakhaNDAn, sotkaNThAni priyasahacarIsaMbhramAliGgitAni // 23 // anvayaH - ( he nAtha ! ), zikhariNaH, etattuGgam, zRGgam, tyaja, svam, - Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam [ 27 prAjyam, rAjyam, aGgIkuru, praNayamakhilam, bandhuvargam, pAlayan, akhaNDAnbhogAn, prApya, ramye, harmye, sotkaNThAni, priyasahacarI - sambhramAliGgitAni, ciramanubhava | etattuGgamiti / zikhariNaH etattuGgaM zRGgaM tyaja he nAtha ! parvatasya etadatyuccaM sAnuM vihAya, dvArikAM gatvA iti bhAvaH / svaM prAjyaM rAjyamaGgIkuru nijaM prabhUtaM gajAzvAdibahulamiti rAjyaM svAyattIkuru / praNayamakhilaM bandhuvargaM snehaM samastaM svajanasamudAyaM pAlayan, akhaNDAn bhogAn prApya samastAn viSayopabhogavastuni AsAdya / ramye harmye sAdhuni mandire, sotkaNThAni priyasahacarIsambhramAliGgitAni utkaNThAsahitAni snigdhapriyAtvarAzleSAni / ciramanubhava cirakAlaM dvArikAyAM tiSThetyarthaH // 23 // atyanta U~ce, -- zabdArthaH zikhariNaH - parvata ke, etattuGgam - isa zRGgam - zikhara ko, tyaja --chor3o, svam - apane, prAjyam - gajAzvAdibahula, rAjyam - rAjya ko, aGgIkuru -- svIkAra karo, aura, praNayamakhilam premapUrvaka samasta, bandhuvargam - bandhuvarga kA, pAlayan - pAlana karate hue, ramye ha - apane sundara bhavana meM, sotkaNThAni utkaNThA yukta, priyasahacarIsambhramAliGgitAni - apanI pyArI sahacariyoM ke vega ke sAtha kiye gaye AliGgana ko, ciramanubhava - dIrghakAlataka anubhava ( AsvAdana ) karo / - artha: he nAtha ! parvata ke isa atyanta U~ce zikhara kA tyAga karake, apane gajAzvAdibahula rAjya ko svIkAra karo tathA premapUrvaka samasta bandhuvargoM kA pAlana karate hue apane sundara bhavana meM utkaNThA se yukta apanI pyArI sahacariyoM ke vega ke sAtha kiye gaye AliMgana ko cirakAla taka prApta karo / TippaNI * priyasahacarIsaMbhramAliGgitAni - priyAzca tAH sahacarya: ( karma dhAraya samAsa ) tAsAM sambhramaH ( SaSThI tatpuruSa ) tena AliMgitAni ( tRtIyA tatpuruSa samAsa ) / dhUtA nidrA'rjunaparimalodgAriNaH pAnthasArthAn, ye kurvIran jaladamaruto vezmasaMdarzanotkAn / taiH saMspRSTo virahihRdayonmAthibhiH svAM purIM na, pratyudyAtaH kathamapi bhavAn gaMtumAzu vyavasyet // 24 // Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 ] nemidUtam andhayaH - dhUtAnidrA'rjunaparimalodgAriNaH, virahihRdayonmAthibhiH, ye jaladamarutaH, pAnthasArthAn, vezmasaMdarzanotkAn, kurvIran, taiH, saMspRSTa:, pratyudyAtaH, bhavAn, svAm, purIm, kathamapi, Azu, gantum, na, vyavasyet / dhUtAnidreti / dhUtAnidrA'rjunaparimalodgAriNaH prakampitApraphullA ye arjunAarjunataravasteSAM zaurabhamudgirantItyevaM zIlA dhUtAnidrArjunaparimalodgAriNaH / virahihRdayonmAthibhiH viyogi cetAMsi unmathnantItyevaM zIlAvirahihRdayounmathitaH vAyubhiriti / ye jaladamarutaH meghavAyavaH, pAnthasArthAn vezmasaMdarzanotkAn pathikasamUhAn gRhAvalokanotsukAn kurvIran kurvanti ityarthaH / te saMspRSTa: viyogicittonmAthimiH vAyubhiH AzliSTa: / pratyudyAtaH pratyudgataH san, bhavAn svAM purIM tvaM nijadvArikAm / kathamapi Azu yathA kathaJcit tvaritam, gantuM na vyavasyet dvArikAyAM prayAtuM na prayatnaM kuryAt, apitu kuryAdeveti bhAvaH / / 24 // zabdArthaH - dhUtAnidrA'rjunaparimalodgAriNaH- khile hue arjuna puSpa vizeSa kI sugandhi ko pragaTa karane vAlA, virahihRdayonmAthibhiHvirahijana ke citta ko mathane vAle vAyu se, ye jaladamarutaH - jo meghavAyu, pAnthasArthAn -pathika samUha ko, vezmasaMdarzanotkAn-ghara jAne ke lie utsuka, kurin- karatA hai, taiH saMspRSTaH-virahijana ke citta ko mathane vAle usa vAyu se AzliSTa, pratyudyAtaH-aguvAnI kiyA jAtA huA; bhavAnApa ( nemi ), svAm-apanI, purIm,-nagarI ( dvArikA ko ), kathamapikisI taraha, Azu-zIghra, gantum-jAne ke lie, na-nahIM, vyavasyetprayatna kiijiyegaa| arthaH - ( he nAtha ! ) khile hue arjuna puSpa kI sugandhi ko prakaTa karane vAle, virahijana ke citta ko mathane vAle vAyu dvArA, jo megha vAyu pathika samUhoM ko apane ghara jAne ke lie utsuka karatA hai, aise virahijana ke citta ko mathane vAle vAyu se AzliSTa, aguvAnI kiye jAte hue Apa apanI dvArikA nagarI ko, kisI taraha zIghra jAne kA prayatna nahIM kreNge| notsAhaste svapuragamane cedviyuktA tvayA'haM, vRddhAvetau tava ca pitarau tajjanAste trayo'mI / mlAnAbjasyAH kaluSatanavogoSmatoyAzayAbhAH, saMpatsyante katipayadinasthAyihaMsA dazAH // 25 // Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam [ 29 anvayaH -(he nAtha ! ), cet, svapuragamane, te, utsAhaH, na, ( tahi ) aham, tava, etovRddhau pitarau, ca tajjanAH, te amI trayaH, tvayA, viyuktA; mlAnAbjasyAH, kaluSatanavaH, grISmatoyAzayAbhAH ( iva ), katipayadinasthAyi, haMsAH, dazArNAH, sampatsyante / ___notsAhaste iti / cet svapuragamane te utsAhaH na he nAtha ! yadi nijadvArikAyAM gantuM tava utkaNThA na bhavati, tarhi / ahaM tava etauvRddhau pitarau rAjImatI bhavataH imau sthavirau mAtA ca pitA ca iti pitarau ( dvandvasamAsaH ) / ca tajjanAste amItrayaH tathA tayoH sevakalokAH tava ime trayaH / tvayAviyuktA neminA viyoginaH santaH / mlAnAbjasyAH kaluSatanavaH saMkocamAsAditAni paMkajAniva mukhAni ityarthaH, tvadviyogena snAnAdyakaraNAt malinA zarIrANi / grISmatoyAzayAbhAH nidAghajalAzajayakAnti iva / katipaya dinasthAyi haMsAH kiJcidivasasthAyi AtmanaH, saMpatsyante bhaviSyanti / dazArNAH daza RNAni ( durgabhUmayaH ) yeSAM te, tvadvirahe dazApi prANAn tyakSyantItyarthaH / pakSAntaregrISmajalAzayApi jalazoSAd apRthulA bhavanti, rAjahaMsAzca katipayadivasaM yAvat sthAsyanti / / 25 // zabdArthaH - cet -yadi, svapuragamane-apanI nagarI dvArikA gamana meM, te-tumhArA ( nemi kA ), utsAhaH-utkaNThA, na-nahIM, to, aham -maiM (rAjImatI), tava-tumhAre, etau vRddhau pitarau-donoM vRddha mAtA pitA, catathA, tajjanA:-sevakajana, te amItraya:-ye tInoM, tvayA viyuktA-tumase alaga ( tumhAre viyoga meM ), mlAnAbjasyAH-malina hue kamala ke samAna malina mukha, kaluSatanavaH-snAnAdi ke abhAva meM gande zarIra vAle, grISmatoyAzayAbhA:-grISmakAlIna jalAzaya kI zobhA kI taraha, katipayadinasthAyihaMsAH-jahA~ haMsa (prANa ) kucha dinoM taka raha sakate haiM aise, saMpatsyanteho jaayeNge| . arthaH - (he nAtha ! ) yadi apanI dvArikA nagarI gamana meM tumhArA utsAha nahIM hai to, maiM ( rAjImatI ), tumhAre vRddha mAtA-pitA tathA tumhAre sevakajana, ye tInoM tumhAre viyoga meM murajhAye kamala ke samAna malina mukha tathA snAnAdi ke abhAva meM kaluSita zarIra vAle ho jAyeMge, aise meM grISmakAlIna dazArNa deza kI jalAzaya kI kAnti ke sadRza jahA~ rAjahaMsa kucha dina taka hI raha sakate haiM tadvat hama logoM ke zarIra meM bhI prANa kucha dina taka hI raha sakatA hai, arthAt hama sabhI apane prANoM kA tyAga kara deNge| Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 ] nemidUtam ' TippaNI - dazArNAH-ukta zabda kaI arthoM kA vAcaka hai jaise-daza RNAni ( durgabhUyaH ) yeSAM te (bahubrIhi samAsa ) / yahA~ 'pravatsara-kambalavasanadazAnAmRNe' sUtra se 'A' vRddhi hokara 'uraNa raparaH' sUtra se rapara ho gayA hai / ukta vyutpatti ke anusAra 'dazArNAH' zabda puruSavAcI hai, jinake daza durga hoM una rAjAoM ko 'dazArNAH' kahA jAtA hai| teSAM nivAsaH' aisA vigraha karake 'tasya nivAsaH' se aNa pratyaya hotA hai| usakA 'janapadelapa' se lopa to ho jAtA para 'lupi yuktavavyaktivacane' sUtra se liGga aura vacana ke prakRti bhAva ho jAne se 'dazArNA' yaha bahuvacanAnta rUpa niSpanna hotA hai| dUsarI vyutpatti ke anusAra RNa zabda kA artha jala bhI hotA hai, taba daza RNAni ( jalasrotasaH ) yAsyAM sA 'dazArNA' isakA artha nadI hai / tannaH prANAnava tava mato jIvarakSava dharmo, vAsArtha vaH suraviracitAM tAM purImehi yasyAH / vapraprAnte sphurati jaladheorivelAramaNyAH, sabhrUbhaGga mukhamiva payo vetravatyAzcalomi // 26 // anvayaH - ( he nAtha ! ) tava, mataH, jIvarakSeva, dharmaH, ( tarhi ), naH, prANAn, ava, vaH, tat, suraviracitAm, tAm, purIm, vAsArtham, ehi yasyAH, vetravatyAH, vapraprAnte, jaladheH, hAri, calomi, payaH velA, ramaNyAH, sabhra - bhaMgam, mukhamiva, sphurati / tannaH prANAnaveti / tava mato, jIvarakSaiva dharmaH he nAtha ! sakalajanturakSaNameva dharmaH tvAmabhiSTa: / naH prANAnava tarhi asmAkaM prANAnapi rakSa / vaH tat suraviracitAM tathA yusmAkaM yaduprabhRtInAM nagaraM yat zakrAdezAd vizvakarmAnirmitAm / tAM purI vAsArthamehi dvArikA nagarI nivaasaarthmaagcch| yasyAH dvArikAyAH vetravatyA: vapraprAnte vetralatAyA vapraprAnte prAkAraparyante / jaladhereri calomi payaH velA samudrasyamanohAritaraGgasahitaM jalam, velA ambhaso vRddhiH saivaramaNI strI ityarthaH / ramaNyAH sabhra bhaMgaM mukhamiva sphurati kAminyAH sakaTAkSamAnanamiva, adharamivetibhAvaH, zobhate rAjate vA // 26 // zabdArthaH - tava mata:---tumhAre anusAra, jIvarakSeva-jIvoM kI rakSA karanA hI, dharmaH-dharma hai, to, naH-hama logoM ke, prANAn-prANoM kI, ava-rakSA karo, tathA, vaH-tuma yaduprabhRtiyoM kI, tat-vaha nagara, suravira Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam [ 31 citAm -jo devoM dvArA nirmita hai, tAM purIm-usa nagarI ko, vAsArthamrahane ke lie, ehi-Ao, yasyAH-jisa dvArikA kI, vetravatyAH--veMta kI latA kI, vapraprAnte-prAkAra paryanta, jaladhehari calomipayaH velAsamudra kI taraMga yukta manohara jala-dhArA, ramaNyAH -ramaNiyoM kI, sabhra - bhaMgam-kaTAkSayukta, mukhamiva-mukha kI taraha, sphurita-zobhita hotA hai| ____ arthaH - ( he nAtha ! ) yadi tumhAre anusAra jIvoM kI rakSA karanA hI dharma hai to hama logoM ke prANoM kI bhI rakSA karo, tathA tuma yaduprabhRtiyoM kI vaha nagarI jise devoM ne banAyA hai usa ( dvArikA nagarI) ko nivAsa ke lie calo, jisa dvArikA ke veta latA kI prAkAra paryanta samudra kI taraMgayukta manohara jaladhArA ramaNI ke kaTAkSayukta mukha kI taraha suzobhita hai| asmAdadreH pratipathamadhaH saMcaran dAnavAreH, krIDAzailaM vimalamaNibhirbhAsuraM drakSyasi tvam / antaH kAntAratarasagalabhUSaNairyo yadUnA muddAmAni prathayati zilAvezmabhiyauvanAni // 27 // anvayaH -- tvam, asmAdadreH, adhaH, pratipatham, saMcaran, dAnavAreH, vimalamaNibhirbhAsuram, krIDAzailam, drakSyasi, yaH, antaHkAntAratarasagaladbhUSaNaH, zilAvezmabhiH, yadUnAm, uddAmAni, yauvanAni, prathayati / asmAdadreH iti / tvamasmAdadreH nAtha tvaM raivatakAdagireH / adhaH pratipathaM saJcaran nIcaiH pratimArga gacchan / dAnavAre: vimalamaNibhirbhAsuraM hareH nirmalaratnairdedIpyamAnam / krIDAzailaM drakSyasi keligiriM pazyasi / yaH antaHkAntAratarasagalabhUSaNaiH yo keligiriH pASANagRhANAM madhye priyAsambhogalIlApata keyurkunnddlaiH| zilAvezmabhiH pASANagRhai:, sadanaiH kandarAbhirityarthaH / yadunAmuddAmAni yAdavAnAM nibandhAni, utkaTAnIti bhAvaH / yauvanAni prathayati tAruNyAni vistArayati kathayati vA // 26 // zabdArthaH -- tvam--tuma (nemi ), asmAdadreH- isa parvata se, adhaHnIce, pratipatham--pratyeka mArga ko, sNcrn| -jAte hue, dAnavAre:--bhagavAn kRSNa ke, vimalamaNibhirbhAsuram-nirmala maNiyoM se dedIpyamAn, krIDAzailam-- keligiri ko, drakSyasi-dekhoge, yaH-jo keligiri, antaHkAntAratarasagaladabhUSaNai--zilAgRhoM ke madhya priyA ke sambhoga krIr3A meM gire hue AbhUSaNoM Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 32 ] se, zilAvezmabhiH-- kandarAoM ( ke ke, uddAmAni - - nirbandha ( utkaTa ), prathayati -- kahatA hai / nemidUtam mAdhyama ) se, yauvanAni - yauvana - arthaH ( he nAtha ! ) tuma isa parvata se nIce pratyeka mArga para jAte hue bhagavAn kRSNa ke nirmala maNiyoM se dedIpyamAn keligiri ko dekhoge, jo keligiri priyAoM ke rati-krIr3A meM gire hue AbhUSaNoM dvArA kandarAoM ( ke mAdhyama se ) yaduvaMziyoM ke utkaTa yauvana ko kahatA hai / tasyodyAne varatarucite tvaM muhUtaM zramArtastiSThestuSTo muSNannantazciraparimalodgArasAraM smitAnAM, chAyAdAnAt kSaNaparicitaH puSpalAvImukhAnAm // 28 // yadunAm - yaduvaMziyoM javAnI ) ko, 1 abhvayaH - ( he nAtha ! ), zramArtaH, tvam, tasya varatarucite, udyAne, tadupAnItavividhapuSpopahAraiH, tuSTaH, antazciraparimalodgArasAram, muSNan, smitAnAm, puSpalAvImukhAnAm, chAyAdAnAt, kSaNaparicitaH ( san ), muhUrtam, tiSTheH / --- vividhatadupAnItapuSpopahAraH / tasyodyAneti / zrayArtaH tvaM he nAtha ! adhvasaMpAt khedAt pIDitaH tvam ( nemi: ) / tasya varatarucite udyAne keligireH zreSThavRkSasaMcite, saMcitaM, vyAptaM vA ArAme / vividhatadupAnItapuSpopahAraiH anekaprakArAspuSpAvacAyikAbhiH upaDhaukitA kusamopahAraiH, tuSTaH hRSTaH / antazciraparimalodgArasAraM vanasyamadhye cirasaurabhAviSkAraM kurvan tattvam, muSNan haran surabhigandhaghrANaM kurvanityarthaH / smitAnAM puSpalAvImukhAnAM hasitAnAM puSpAvacAyikAvadanAnAm / chAyAdAnAt anAtapIkaraNAt zobhAvitaraNAd iti bhAvaH / kSaNaparicitaH kiJcit kAlena jJAtaH san muhUrtaM tiSThe kSaNaM yAvad zramApanodaM kuryAH ityarthaH / / 28 / / zabdArthaH zramArtaH - mArga meM calane se pIr3ita, tvam - tuma ( nemi ), tasyavaratarucite udyAne keligiri ke zreSTha vRkSoM se yukta udyAna meM, vividhatadupAnItapuSpopahAraiH - phUla tor3ane vAlI mahilAoM dvArA upahAra svarUpa lAye gaye aneka prakAra kI puSpoM se, tuSTaH - prasanna hokara, antaricaraparimalodgArasAram - vana ke madhya puSpoM se nikalane vAlI sugandhi ko, muSNan - grahaNa -- Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam [ 33 karate hue, smitAnAM puSpalAvImukhAnAm - prasannacitta phUla tor3ane vAlI mahilAoM ke mukhoM kA chAyAdAnAt --- zobhA vitaraNa karane ke kAraNa, kSaNaparicitaH kucha samaya ke lie paricita hokara, muhUrtaM tiSThe:5:- kSaNa bhara 44 ruka jAnA / artha: ( he nAtha ! ) mArgajanita zrama se pIr3ita tuma usa keligiri ke zreSTha vRkSoM se yukta udyAna meM, phUloM ko tor3ane vAlI mahilAoM dvArA upahAra svarUpa lAe gae aneka prakAra ke puSpoM kI sugandhi ko grahaNa karate hue prasanna hokara, prasannacitta phUla tor3ane vAlI mahilAoM ke mukhoM ko, chAyA pradAna karane ke kAraNa ( zobhA vitaraNa karane ke kAraNa ) kucha samaya ke lie paricita hokara, kSaNa bhara vahA~ ( keligiri ke udyAna meM ) ruka jAnA / TippaNI puSpalAvI - puSpa upapadapUrvaka chedanArthaka 'lU' dhAtu karma meM 'karmaNyaN' sUtra se aN pratyaya tathA vRddhi karake strItva kI vivakSA meM 'TiDDhANaJ' ityAdi sUtra se 'GIp ' karake puSpalAvI zabda banatA hai aura 'kugatiprAdayaH' se puSpa aura lAvI kA samAsa huA hai / dRSTvA rUpaM tava nirupamaM tatra ponastanInAM, tAsAmantarmanasijarasollAsalIlAlasAnAm / karNAmbhojopagata madhukRt sambhramodyadvilAsa lalApAGgaryadi na ramase locanairvaJcito'si // 26 // anvayaH - ( he nAtha ! ) tatra, tava, nirupamaM rUpam, dRSTvA, tAsAm, pInastanInAm, antarmanasijarasollAsalIlAlasAnAm, karNAmbhojopagatamadhukRt, sambhramodyat, lolApAGgaiH, vilAsaiH, locanaiH, yadi, na, ramase, ( tahi ), vaJcitaH, asi / dRSTvA rUpamiti / tava nirupamaM rUpaM dRSTvA he nAtha ! tasmin krIDApavarte puSpAvacAyikAH bhavataH neme: anupameyaM rUpamavalokya / tAsAM pInastanInAmantarmanasijarasollAsalIlAlasAnAM puSpAvacAyikAMnAM pIvarapayodharANAM citte kAmarasollAsalIlAmantharAnAm / karNAmbhojopagatamadhukRt zrotrapadmaprAptabhramarakRt, saMbhramodyat bhayamudayaM prApnuvanto vA / lolApAGgaiH caJcala - kaTAkSaiH vilAsaH ratibhAvadyotako vanitAnAM vilAsa ityarthaH / locanaiH yadi na ramase netraH cet tvaM na krIDati tarhi, vaJcito'si pratArito'si ityarthaH // 29 // 3 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34] nemiddhatam zanArtha:-tatra-vahA~, tava--tumhArA ( nemi kA), nirupama rUpamanupameya rUpa ko, dRSTvA-dekhakara, tAsAM pInastanInAm-phUla tor3atI huI sthUla stanoM vAlI vanitAoM ke, antarmanasijarasollAsalIlAlasa -hRdaya meM kAma ke uddIpta ho jAne se alasAI huI, karNAmbhojopagatamadhukRt-kAnoM meM ( pahane gaye ) kamala para ma~DarAte hue bhramaroM se, saMbhramodyat-bhayabhIta, lolApAGga:-caJcala kaTAkSoM se, vilAsaiH-ratibhAva dyotaka hAva-bhAva, locanaiHA~khoM se, yadi na ramase-yadi ramaNa ( vihAra ) nahIM kiyA to apane ko, vaJcito'si-pratArita samajho ( jIvana-lAbha se ThagA gayA smjho)| ___arthaH - he nAtha ! vahA~ ( usa keligiri ke udyAna meM ) tumhAre anupameya rUpa ko dekhakara phUla tor3atI huI sthUla stanoM vAlI striyoM ke hRdaya meM kAma ke uddIpta ho jAne se alasAI huI tathA unake dvArA kAnoM meM pahane gaye kamala para ma~DarAte hue bhramaroM se bhayabhIta, caJcala kaTAkSoM vAlI, ratibhAva-dyotaka ( striyoM kI ) A~khoM se yadi tuma ( nemi ) ne vihAra nahIM kiyA to apane ko ( jIvana-lAbha se ) pratArita hI samajho / tasminnudyanmanasijarasAH prAMzuzAkhAvanAma vyAjAdAviHkRtakucavalInAbhikAJcIkalApAH / saMdhAsyante tvayi mRgadRzastA vicitrAn vilAsAn, strINAmAdyaM praNayavacanaM vibhramo hi priyeSu // 30 // anvayaH - ( he nAtha ! ) tasmin, udyan, manasija rasAH, prAMzuzAkhAvanAmavyAjAd, AviHkRtakucavalInAbhikAJcIkalApAH, mRgadRzaH, tA, vicitrAn vilAsAn, tvayi, saMdhAsyante, hi, strINAm, priyeSu, vibhramaH, Adyam, praNayavacanam / tasminniti / tasminnudyanmanasijarasAH he nAtha ! keliparvate prakaTIbhavankAmarAgayuktAH tA puSpAvacAyikAH kAminyaH / prAMzuzAkhAvanAmavyAjAd puSpazAkhAnIcai manamiSAt / AviHkRtakucavalInAbhikAJcIkalApAH prakAzitaH stanavalInAbhikaTibandhakalApA: / mRgadRzastA mRgAkSipuSpAvacAyikAH kAminyaH / vicitrAn vilAsAn vividhAn netrAvalokana vizeSAn / tvayi saMdhAsyante bhavati saMyokSyante / hi strINAM priyeSu yataH kAminInAM kAnteSu viSaye iti bhAvaH / vibhramaH AdyaM praNayavacanaM vilAsa eva prathamaM premavAkyaM Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam [ 35 bhavati / kAminyaH rati prasaMge svakIyAmicchAM hAva-bhAva-pradarzanenaiva prakaTayanti, na tu zabdataH kathayanti lajjAdhikyAt // 30 // zabdArthaH - tasmin- usa keli giri para, udyan-prakaTa hue, manasijarasA:-kAmAnurAga ( ke kAraNa ), prAMzuzAkhAvanAmavyAjAd-phUloM kI U~cI zAkhAoM ko nIce jhukAne ke bahAne se, AviHkRtakucavalInAbhikAJcIkalApA:-stana, trivalI (peTa ke UparI bhAga meM, arthAt vakSasthala aura nAbhi ke madhya camar3I para par3I zikana rekhA, jo vizeSakara striyoM ke saundarya kA eka cihna samajhI jAtI hai ) nAbhi aura kaTibandha-kalApoM se, mRgadazaH-- mRga ke samAna netroM vAlI, tA-puSpoM ko tor3ane vAlI ve striyA~, vicitrAnvividha prakAra kI, vilAsAn-rativiSayaka bhAva-bhaGgimAoM dvArA, tvayitumameM ( nemi meM ), saMdhAsyante-ramaNa kI abhilASA kareMgI, hi-kyoMki, strINAm-kAminiyoM kI, priyeSu-priya ke prati, vibhramaH--hAva-bhAvavilAsa pradarzana hI, Adyam-pahalI, praNayavacanam -prema-prArthanA hotI hai / arthaH - ( he nAtha ! ) usa keligiri ( ke udyAna ) meM ( tumheM dekhakara ) prakaTa hue kAmAnurAga ke kAraNa ( phUloM ko tor3ane vAlI striyA~ ) phUloM kI U~cI zAkhAoM ko nIce jhukAne ke bahAne se, apane stana, trivalI, nAbhipradeza tathA kaTibandha-kalApoM dvArA ve mRganayanI striyA~ vividha prakAra kI rativiSayaka bhAva-bhaGgimAoM dvArA tumase ramaNa kI abhilASA kareMgI, kyoMki kAminiyoM kI priya ke prati, hAva-bhAva-vilAsa pradarzana hI pahalI prema-prArthanA hotI hai| tvAM yAce'haM na pathi bhavatA kvApi kAryo vilambo, gantavyAtaH sapadi nagarI svAyataH sA tvdmbaa| muktAhArA sajalanayanA tvadviyogAtidonA, kAzyaM yena tyajati vidhinA saH tvyaivoppaadyH||31|| anvayaH - ( he nAtha ! ) aham, tvAm, yAce, ( yat ) svA nagarI, sapadi, gantavyA, bhavatA, pathi, kvApi, vilambaH , na, kAryaH, ( yata: ) tvadviyogArtidInA, sajalanayanA, sA tvadambA, muktAhArA, ataH, yena. vidhinA, kAryam, tyajati, saH, tvayA, eva, upapAdyaH / tvAmiti / ahaM tvAM yAce ahaM ( rAjImatI ) bhavantaM nemim ityarthaH prArthaye / svA nagarI sapadi yat svakIyA dvArikA dvAravatI vA Azu, gantavyA yaatvyaa| Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam bhavatA pathi tvayA neminA maarge| kvApi vilambaH vilAsAhe parvatAdI kAlakSepaH na kAryaH / tvadviyogAtidInA nemeH virahapIDAdInA / sajalanayanA sA tvadambA muktAhArA azrulocanA bhavataH nemirityarthaH mAtA parityaktAhArA iti| ataH yena vidhinA ataH tAdazena prakAreNa, kAyaM tyajati sA kRzatAM jahAti / sa tvayaivopAdyaH tAdRzaH vyApAraH bhavataiva sampAdanIyaH / / 31 // zabdArthaH - aham -maiM ( rAjImatI ), tvAm-tumase, yAce-prArthanA karatI hU~ ( ki ), svA nagarI - apanI dvArikA nagarI, sapadi-zIghra, gantavyA-jAnA hai, bhavatA- Apa, pathi-mArga meM, kvApi-kisI bhI prakAra kA, vilambaH-dera, na-nahIM, kAryaH-kareM, tvadviyogArtidInA-tumhAre viyoga meM pIr3ita dIna, sajalanayanA-azrupUrNa netroM vAlI, sA tvadambA-vaha tumhArI mAtA, muktAhArA-bhojanAdi kA parityAga ( kara dI hai ), ataHisaliye, yena-jisa, vidhinA--prakAra se, kAryam -durbalatA ko, tyajatichor3e, sa:--vaha upAya, tvayA eva-tumheM hI, upapAdyaH-karanA cAhie / arthaH -(he nAtha ! ) maiM ( rAjImatI ) tumase prArthanA karatI haiM ki ( tumako) apanI dvArikA nagarI zIghra jAnA hai tathA Apa mArga meM vilAsAdi kriyAoM dvArA kisI prakAra kA vilamba nahIM kareM ( kyoMki ) tumhAre viyoga meM pIr3ita azrupUrNa netroM vAlI tumhArI mAtA bhojanAdi kA parityAga kara atyanta durbala ho gaI haiM / ataH jisa upAya se usakI durbalatA dUra ho, aisA upAya tumheM hI karanA caahie| tasyAdhastAdviSamapulinAM svarNarekhAmatIto, mArge draSTA puramanupamAM tAM bhavAn vAmanasya / bhuktvA bhogopacayamavani nAkinAmAgatAnAM, zeSaiH puNyaiha tamiva divaH kAntimatkhaNDamekam // 32 // anvaya: - tasyAdhastAd, mArge, bhavAn, viSamapulinAm svarNarekhAm, atItaH, vAmanasya, tAm, anupamAM puram, draSTA, (yA), bhogopacayam, bhuktvA, avanim, AgatAnAm, nAkinAm, zeSaiH, puNyaH, hRtam, kAntimat, ekam, divaH, khaNDam, iv| tsyeti| tasyAdhastAd keligireradhastAd gacchan iti bhaavH| mArge bhavAn pathi tvaM ( nemiH ) / viSamapulinAM svarNa rekhAmatIta: nimnonnataM taTaM yasyAH Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam [ 37 sA tAm, svarNarekhAM-haimapaMkti prAptaH / vAmanasya tAmanupamA puraM hareH vAmanAvatArasya viSNorityarthaH, gariSThAM nagaram, draSTA ujjayinI drakSyasi / bhogopacayaM bhuktvA yA nagarI ujjayinI bhogaprauDhimANaM, samastAn bhogAn vastuni upabhujya ityarthaH / avanimAgatAnAM pRthvIM prAptAnAm, nAkinAM devalokanivAsinAm / zeSaiH puNyaha tam avaziSTaH dharmaH, sukRtairiti bhAvaH, avatAritam / kAntimat ekaM divaH khaNDamiva ujjvalam anyatamaM svargalokasya zakalamiva pratIyate // 32 // zabdArthaH - tasyAdhastAd-usa keliparvata ke nIce se ( jAte hue ), mArge-mArga meM, bhavAn--tuma ( nemi ), viSamapulinAm-nimnonnata taTavAlI, svarNarekhAmatIta:--svarNa rekhA kI kAnti ko prApta huI, vAmanasya-- vAmanAvatAra bhagavAn viSNu ke, tAM anupamAM puram --usa anupama nagara ko, draSTA-dekhoge, jo, bhogopacayam-sabhI prakAra ke bhogoM ko, bhuktvAbhoga karake, avanim--pRthvI para, AgatAnAm -Ae hue, nAkinAmasvargaloka meM rahane vAloM ke, zeSaH puNyai:--avaziSTa puNyoM ke dvArA, hRtam-- lAyA gayA, kAntimat- ujjvala, ekam--eka, divaH -svarga ke, khaNDamiva-Tukar3e kI taraha ( hai)| arthaH - ( he nAtha ! ); usa krIDAzaila ke nIce se jAte hue mArga meM tuma nimnonnata taTa vAle svarNa-paMkti ko prApta hue bhagavAn vAmana kI usa sundara nagarI ko dekhoge jo nagarI ( ujjayinI ) sabhI prakAra ke bhogoM kA bhoga karake pRthvI para Aye hue svargavAsiyoM ke bace hue puNyaphaloM ke dvArA lAe gae svarga ke eka ujjvala Tukar3e kI taraha arthAt, sampatti se paripUrNa hai / 'yasyAM sAndrAnupavanalatAvezmasu svedabindUn, muSNannaMgAtsuratajanitAnujjayantIM vigAhya / kurvantore vigalitapaTAH sevate vAranArI, ziprAvAtaH priyatama iva prArthanAcATukAraH / / 33 // 1. yasyAM sAndronupamacalito vezmasu svecchayaivaM, uSNannaMgAtsuratalalitAdujjayantIM vigAhya / svede tIre vidalitapuTaH sevate vArinArI, ziprAvAtaH priyatama iva prArthanA cATukAraH // iti pAThAntaramupalabhyate Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 ] nemidUtam anvayaH - ujjayantIm, vigAhya, yasyAM tIre, upavanalatAvezmasu, aMgAt, suratajanitAn, sAndrAn, svedabindUn, muSNan, ziprAvAtaH, prArthanAcATukAraH, priyatama iva, vAranArIm, vigalitapaTAH, kurvan, sevate / / yasyAmiti / ujjayantIM vigAhya avantImAsAdya prApyetyarthaH / yasyAM tIre upavanalatAvezmasu tvaM drakSyasi yat ziprAyAM nadyAM taTe upavanavallIgRheSu / aMgAtsuratajanitAn sAndrAn zarIrAt snigdhAn svedajalakaNAn, muSNan haran apanayan vA ityarthaH / ziprAvAta: ziprAnadIpavanaH / prArthanAcATukAraH priyatama iva ratiracanAya madhurabhASI [ prArthanAyAM cATukAra: prArthanAcATukAraH saptamI tatpapuruSa ] vallabhaH yathA / vAranArI vigalitapaTAH kurvan vArAGganAmapanItavasanA vidadhat, sevate ziprAnadIpavanaH ratikrIDAyAM punaH pravRtyartha madhurabhASaNazIla: vallabha iva vArAGganAnAM sambhogajanyaparizramaM dUrIkarotIti bhAvaH // 33 // zabdArthaH -- ujjayantIm-ujjayinI ( avantI ) ko, vigAhya-prApta karake, yasyAM tIre-ziprA nadI ke taTa para, upavanalatAvezmasu-vanalatA nirmita gRhoM meM, aMgAt suratajanitAn - zarIra se sambhogajanya, sAndrAn svedabindUngAr3ha sveda binduoM ko, muSNan ---dUra karatA huA, ziprAvAta:-ziprAnadI kI vAyu, prArthanAcATukAraH-rati-kriyA meM ( punaH pravRtyartha ) madhura-madhura bolane vAle, priyatama iva-premI ke samAna, vAranArIm-vArAGganA ( vezyA) ko, vigalitapaTAH kurvan -vastrarahita karate hue, sevate-sevA karatA ( ratijanya parizrama ko dUra karatA ) hai| arthaH- (he nAtha ! ) avantI nagarI ko prApta karake ( tuma dekhoge ki) ziprAnadI ke taTa para vanalatAnirmita gRhoM meM sambhogajanya gAr3ha sveda jalakaNoM ko sukhAtA huA ziprAnadI kI vAyu, rati-krIDA meM ( punaH pravRtti ke lie ) madhura-madhura bolane vAle premI ke samAna vArAGganAoM ko vastrarahita karate hue, sambhoga ke parizrama ko dUra karatA hai / yatra stambhAnmarakatamayAndehalI vidrumANAM, prAsAdAgraM vividhamaNibhinirmitaM vaamnsy| 1. 'vAmanasya' sthAne 'vAsavena' iti pAThAntaram / Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam bhUmi muktAprakararacitasvastikAM' cApi dRSTvA, saMlakSyante salilanidhayastoyamAtrAvazeSAH // 34 // anvayaH yatra, marakatamayAn, stambhAn, vidrumANAm, dehalIm, vividhamaNibhiH, nirmitam, vAmanasya, prAsAdAgram, muktAprakararacitasvastikAm, bhUmim, ca, dRSTvA, salilanidhayaH, api, toyamAtrAvazeSAH, saMlakSyante / [ 39 yatra stambhAnniti / yatra marakatamayAnstambhAn he nAtha ! yasyAM avantyAM harinmaNipradhAnAnstambhAn / vidrumANAM pravAlAnAM dehalIJca / vividhamaNibhirnirmitaM vAmanasya tathA nAnAratnairracitaM vAmanAvatArasya viSNoH harerityarthaH / muktAprakararacitasvastikAM mauktikanikararacitasvastikAm [ 5 ] iti cihnavizeSayuktam / bhUmiM ca dRSTavA salilanidhayaH pRthvIM tathA avalokya ratnAkaraH samudra ityarthaH / api toyamAtrAvazeSAH saMlakSyante api kevala-jalAvaziSTAH [ toyameva toyamAtram ( rUpaka-samAsa: ) toyamAtramavazeSo yeSAnte toyamAtrAvazeSAH ( bahubrIhi samAsa: ) ] anumIyante / prAsAde tAdRzAn ratnasamUhAn yuktAn pRthvIM dRSTvA janAH / samudraH ratnahIno jalamAtrAvaziSTa ityanumIyante - / / 34 / / zabdArthaH yatra - jisa ( avantI ) meM, marakatamayAn - marakatamaNimaya, stambhAn -- stambhoM ( khambhoM ) ko, vidrumANAM dehalIm - pravAla ( mUMgA ) kI Dyor3hI ko, vividhamaNibhi: - ( tathA ) aneka prakAra kI maNiyoM se, nirmitam - nirmita ( racita ), vAmanasya- - vAmanAvatAra bhagavAn viSNu ke, prAsAdAgram - mandira ke agrabhAga para, muktAprakararacitasvastikAm - mauktikamaNinirmita ( mAMgalika ) svastika cihna yukta, bhUmim -- pRthvI ko, catathA, dRSTvA -- dekhakara, salilanidhaya: - samudra, toyamAtrAvazeSAH - kevala jala vAlA, saMlakSyante - dikhAI dete haiM / - artha : - ( he nAtha ! ) jisa avantI nagarI meM, marakatamaNimaya stambhoM ( khambhoM ) ko, pravAla ( mU~gA ) kI Dyor3hI ko tathA aneka prakAra kI maNiyoM se nirmita vAmanAvatAra bhagavAn viSNu ke mandira ke Upara mauktika-maNinirmita ( mAMgalika ) svastika ( 5 ) yukta pRthvI ko dekhakara ( loga ) samudra ko kevala jala vAlA ( ratnavihIna ) hI samajheMge / 1. 'muktAprakararacitasvastikAM' sthAne 'muktAprakararacita hastikAm' iti pAThA ntaram / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 ] nemidUtam TippaNI saMlakSyate--sam + Nijanta 'lakS' dhAtu, prathama puruSa bahuvacana kA rUpa hai | dhAtu AtmanepadI hai, karma meM Nic kA vidhAna kiyA gayA hai / -- anAtyugraiH kila munivaro vAmanaH prAktapobhi sar siddhi sakalabhuvanavyApinA vigraheNa / IzaM vAsaM bhujaga sadane prApayaddAnavAnA mityAgantUn ramayati jano yatra bandhUnabhijJaH // 35 // azvayaH atra, kila, prAk, munivaraH, vAmanaH, atyugraiH, tapobhiH, siddhim, labdhvA sakalabhuvanavyApinA, vigraheNa dAnavAnAm, Izam, bhujagasadane, vAsam, prApayat iti abhijJaH janaH AgantUn, bandhUn, yatra, ramayati, kila / atratyugrai iti / atra prAk asyAm avantyAM pUrvam / munivaro vAmanaH munizreSTho vAmanaH vAmanAvatArasya viSNo iti bhAvaH / atyugraiH tapobhiH siddhi labdhvA prApyeti suspaSTam / sakalabhuvanavyApinA vigraheNa samastatrilokIprasaraNazIlena zarIreNa / dAnavAnAm IzaM daityAnAM svAminaM balim ityarthaH / bhujagasadane vAsaM prApayat sarpagRhe pAtAle iti bhAvaH, nivAsamanayat / iti abhijJaH anena prakAreNa pUrvoktakathAkovidaH / janaH AgantUn naraH prAgghuNikAn, anyasmAt dezAdAgatAn / bandhUn yatra ramayati bAndhavAn ujjayantyAM vinodayati / kileti nizcitam / zloke'smin bhAvikAlaMkAraH // 35 // zabdArtha : atra -- isa avantI meM, kila prAk - pahale ( pUrvakAla meM ), munivara:- munizreSTha, vAmana:- vAmanarUpadhArI viSNu ne, atyugraiH - atyutkaTa, tapobhiH - tapasyA ke dvArA, siddhim - siddhi ko, labdhvA - prApta karake, sakalabhuvanavyApinA - tInoM loka ko vyApta karane vAle, vigraheNa - zarIra se, dAnavAnAm -- daityoM ke, Izam - svAmI ko, bhujagasadane - pAtAla meM, vAsam - nivAsa, prApayat - lAyA, iti - isa prakAra se, abhijJaH - vAmana bali kI kathAoM ke jAnakAra, janaH -- loga, AgantUna - dUsare dezoM se Aye hue, bandhUn - bAndhavoM kA, yatra - jahA~ para, ramayati- mana bahalAyA karate haiM, kila - nizcayArthaka avyaya / - -- artha: ( he nAtha ! ) isa avantI meM pUrvakAla meM munizreSTha vAmanAvatAra bhagavAn viSNu ne atyutkaTa tapasyA dvArA siddhi prApta karake, tInoM loka ko Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam [ 41 vyApta karane vAle zarIra se rAkSasoM ke svAmI bali kA ( sarvasva jItakara usakA ) nivAsa-sthAna pAtAla meM diyA, isa prakAra vAmana-bali kI kathAoM ke jAnakAra loga dUsare deza se Ae hue bandhuoM kA jahA~ para manovinoda karate haiN| TippaNI - abhijJaH-'abhi jAnAtIti' isa vigraha meM 'abhi' pUrvaka jJAnArthaka 'jJA' dhAtu se 'Atazcopasarge sUtra se 'ka' pratyaya hokara 'abhijJaH' rUpa banatA hai / tAmAsAdya pravaranagarI vizrutAM sannivAsaM, kuryAH paurana vara ! vihitaanekpuujophaarH| AstIrNAntavimalazayaneSvagrasaudheSu kAmaM, nItvA khedaM lalitavanitApAdarAgAGkiteSu // 36 // anvayaH - ( he ) nRvara ! tAm, vizrutAm, pravaranagarIm, AsAdya, paureH, vihitAnekapUjopahAraH, AstIrNAnta vimala zayaneSu, lalitavanitApAdarAgAGkiteSu, agrasaudheSu, khedam, kAmam, nItvA, sannivAsam, kuryAH / / tAmAsAdyeti / nRvara ! tAM vizrutAM pravaranagarI he nRpazreSTha ! tvaM pUrvoktAM vikhyAtAM pradhAnapurIm, AsAdya prApya / pauraiH vihitAnekapUjopahAraH nagaravAsibhiH kRtavividhapUjopahAraH / AstIrNAntavimalazayaneSu- AstIrNAnivAsobhiH saMvRtAni antarmadhye vimalAni zayanAni-zayyA yeSu tAni teSu / lalitavanitApAdarAgAGkiteSu sundarAGganAcaraNalAkSAruci-cihniteSu / agrasaudheSu khedaM kAmaM nItvA aTTAlikAsu zramaM svecchayA apanIya, mArgaparizrama durIkurvan iti bhAvaH / sannivAsaM adhivAsaM kuryAH [ vidhiliGga madhyama puruSa ekavacana ] kuru // 36 // zabdArthaH - nRvara-he nRpazreSTha !, tAM vizrutAM-usa vikhyAta, pravaranagarIm-pradhAna nagarI ko, AsAdya~ prApta karake, pauraiH-nagaravAsiyoM dvArA, vihitAnekapUjopahAraH-kiye gae aneka prakAra ke pUjopahAra, AstIrNAntavimalazayaneSu-vastroM dvArA saMvata nirmala zayyA para, lalitavanitApAdarAgAGkiteSu-sundara striyoM ke pairoM meM lage mahAvara ke cihna se cihnita, 1. 'pUjopahAraH' sthAne 'pUjopacArAH' iti pAThAntaram / Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 ] nemidUtam agrasodheSu - pradhAna mahaloM meM, khedam - parizrama ko, kAmam -- apanI icchAnusAra, nItvA - dUra kara, sannivAsam - nivAsa ( ArAma ), kuryA::--karanA / artha: he nRpazreSTha ! (tuma ) usa vikhyAta avantI nagarI ko prApta karake nagaravAsiyoM dvArA kiye gae aneka prakAra ke pUjopahAra dvArA ( satkRta hokara ) vastroM se saMvRta nirmala zayyA para sundara striyoM ke pairoM meM lage mahAvara ke cihna se cihnita pradhAna mahaloM meM ( mArgajanya ) parizrama ko apanI icchAnusAra dUra kara nivAsa karanA / TippaNI upahAra upa + hR dhAtu + ghaJ pratyaya / udyAnAnAmupataTabhuvAmujjayantyAH samaMtAdAtanvadbhirvipula vigalanmAlatIjAlakAni / aGgAnmArgazramajalakaNAnsevyase'syAM haradbhi -- sto krIDAnirata yuvatisnAna tiktairmarudbhiH // 37 // anya : -- ( he nAtha ! ) asyAm upataTabhuvAm, ujjayantyAH, udyAnAnAm, vipulavigalanmAlatIjAlakAni, AtanvadbhiH toyakrIDAni ratayuvatisnAnatiktaiH, marudbhiH, aGgAnmArgazzramajalakaNAn haradbhiH samantAd, sevyase / udyAnAnAmiti / asyAm upataTabhuvAM he nAtha ! nagaryAM ziprAyAH taTasya samIpamiti upataTaM ( avyayIbhAvaH ) tatra bhUrutpattiryeSAM tAni teSAm iti / ujjayantyAH udyAnAnAm ArAmAnAm / vipulavigalanmAlatIjAlakAni vipulavistIrNAni vigalanti makarandaM kSaranti, yAni mAlatInAM navakuDmalAni tAni, AtanvadbhiH vistArayadbhi: ( bahubrIhi ) / toyakrIDAniratayuvatisnAnatiktamarudbhiH jalakrIDAtatparavanitA'vagAhana sugandhitairvAyubhiH [ toye krIDA-toyakrIDA (sa0 tat 0 ), tasyAM niratAH - toyakrIDAniratAH, tAzca yuvatayaHtoya krIDAnirata yuvatayaH ( karmadhAraya ) tAsAM snAnaM ( Sa0 tat 0 ) te tiktAstaiH ( tR0 tat0 ) ] / aGgAnmArgazramajalakaNAn haradbhiH zarIrAdadhva parizramasvedavindUnapanayadbhiH / samantAd sevya se bhajyase / / 37 / / - zabdArthaH asyAm -- isa nagarI meM, upataTabhuvAm - ziprAnadI ke taTa ke samIpa vAlI bhUmi meM, ujjayantyAH - ujjayinI ( avantI ) ke, udyAnAnAm - udyAnoM ke, vipulavigalanmAlatIjAlakAni - adhika makarandoM ko bahAne vAle mAlatI puSpa kI kaliyoM ko, AtanvadbhiH - khilAne ke dvArA, toya - Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam [ 43 krIDAni yuvatisnAnatiktairmarudbhiH - jala - krIDA meM Asakta yuvatiyoM ke snAna se sugandhita vAyu ke dvArA, aGgAnmArgazramajalakaNAn haradbhiH - zarIra se mArgaparizrama ke kAraNa utpanna svedabinduoM ko dUra karane ke dvArA, samantAdsabhI tarapha se, sevyase - ( tuma ) sevita hoge / ---- artha: ( he nAtha ! ) isa nagarI meM, ziprAnadI ke taTa ke samIpa sthita ujjayinI ke bagIcoM ke adhika makarandoM ko bahAne vAle mAlatI puSpa kI kaliyoM ko khilAte hue tathA jala-krIDA meM Asakta yuvatiyoM ke snAna se sugandhita ziprA nadI kI vAyu dvArA zarIra se mArgaparizrama ke kAraNa utpanna sveda - binduoM ko dUra karane ke dvArA ( tuma ) sabhI tarapha se sevita hoge / tatropAsyaH prathitamahimA nAtha ! devastvayAdyaH 1, prAsAdasthaH kSaNamanupamaM yaM nirIkSya tvamakSNoH / zRNvanpUjAmurajaninadAnvArivAhasya tulyA, nAmandrANAM phalamavikalaM lapsyase gajitAnAm // 38 // agvayaH ( he ) nAtha ! tatra, prAsAdasthaH, prathitamahimA, AdyaH devaH, tvayA, upAsyaH, yam, anupamam tvam, kSaNam, nirIkSya, vArivAhasya, AmandrANAm garjitAnAm, tulyAn, pUjAmurajaninadAn zRNvan akSNoH, avikalam, phalam, lapsyase / tatropAsya iti / nAtha ! tatra prAsAdastha: he nAtha ( bhadra ) ! ujjayantyAM mandirAvasthitaH / prathitamahimA Adyo devaH prakhyAtaprasiddhirkoti vA Adau bhavaH deva iti ziva: [ kecittu Adyo devaH zabdena jinaH svIkriyate yat nocitaM pratibhAti, yataH AdyaH devaH zaMkara iti sarve manyante ] / tvayA upAsyaH neminA sevyaH / yamanupamaM tvaM kSaNaM nirIkSya mandirAvasthitaH anupamaM devaM nemi: muhUrtamavalokya | vArivAhasya AmandrANAM garjitAnAM meghasya ISadgambhIrANAM stanitAnAM tulyAn / pUjAmurajaninadAn zRNvan pUjArthaM ye mRdaMgadhvanayastAn zravaNaviSayI kurvan / akSNoH avikalaM phalaM lapsyase tava netrayoH sampUrNa puNyaM prApsyasi // 38 // zabdArthaH nAtha ! - bhadra !, 1. 'devastvayA yaH' iti pAThAntaram / - tatra - vahA~ para, prAsAdastha:- - mandira Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 ] nemidUtam sthita, prathitamahimA-prakhyAta mahimA vAle, AdyaH deva:-Adi deva, tvayAtumhAre ( nemi ) dvArA, upAsyaH-upAsanA ke yogya, yamanupamam-jisa anupama deva ko, tvam-tuma, kSaNam-kSaNa bhara, nirIkSya-dekhakara, ( tathA ) vArivAhasya-megha ke, AmandrANAm-kiJcid gambhIra, gajitAnAm- garjana ke, tulyAn-sadRza, pUjAmurajaninadAn-pUjA ke samaya prayukta mRdaMgAdi kI dhvaniyoM ko, zRNvan-sunate hue, akSNo:- netroM kA, avikalamsampUrNa, phalam-phala ko, lapsyase-prApta kroge| ___ arthaH - he bhadra ! usa ujjayinI meM mandira-sthita prakhyAta mahimA vAle Adi deva ( bhagavAn zaMkara ) tumhAre dvArA upAsanA ke yogya haiM, jisa anupama deva ko dekhakara tathA megha ke halke gambhIra garjana ke samAna pUjAkAla meM uraja prabhRti vAdya-dhvaniyoM ko zravaNa kA viSaya karate hue tumhArI A~kheM sampUrNa phala prApta kreNgii| tvadrUpeNApahRtamanaso vismayAtpauranAryaH, saundaryAdhaHkRta-manasijo rAjamArga prayAti / prAtastasyAM kuvalayadalazyAmalAGga salIlA, nAmokSyante tvayi madhukaraNidIrghAnkaTAkSAn // 36 // anvayaH - ( he nAtha ! ) saundaryAdhaHkRtamanasijaH, tvadrUpeNApahRtamanasaH, vismayAtpauranAryaH, tasyAm, prAtaH, rAjamArgam, prayAti ( sati ), kuvalayadalazyAmalAGge, tvayi, salIlA, madhukarazreNi dIrghAnkaTAkSAn, na, aamokssynte| tvadrUpeNApahRtamanasa iti / saundaryAdhaHkRtamanasijaH zarIrasaubhAgyatiraskRtakAmaH / tvadrapeNApahRtamanasaH bhavataH nemeH AkRtinApahRtahRdaH, vismayAtpauranAryaH AzcaryeNa paurastriyaH nagaranivAsinIstriyaH iti bhAvaH / tasyAM ujjayantyAM prAtaH, rAjamArga prayAti gacchati sati / kuvalayadalazyAmalAGge tvayi nIlakamalapatrakRSNazarIre bhavati nemau ityarthaH / salIlA vilAsa shitaa| madhukaraNidIrghAnkaTAkSAn bhramarapaMktIvAyatAnapAGgAn [ madhukarANAM zreNI madhukara zreNI tadvaddIrghAn madhukarazreNidIrghAn - upamAnAni sAmAnyavacanai riti samAsaH ] / nAmokSyante na parityakSyanti, apitu parityakSyanti ityarthaH // 39 // zabdArthaH - saundaryAdhaHkRtamanasijaH - sundaratA se kAmadeva ko tiraskRta karane vAle, tvadrUpeNApahRtamanasaH--tumhAre rUpa se apahRta hRdaya vAlI, visma . Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam [ 45 yAtpauranAryaH--Azcarya ke kAraNa nagaranivAsinIstriyAM, tasyAm -usa ujjayinI meM, prAtaH-sUryodaya kAla, rAjamArgam -nagara ke mArga ko, prayAti-jAte ( hue ), kuvalayadalazyAmalAGge-nIlakamala patra ke sadRza zyAma zarIra vAle, tvayi-tumhAre Upara, salIlA-lIlA yukta ( vilAsa yukta ), madhukarazreNidIrghAnkaTAkSAn-bhramaroM kI paMkti kI taraha lambI kaTAkSa, na-nahIM, aamokssynte-phekeNgii| arthaH -- ( he nAtha ! ) saundarya se kAmadeva ko tiraskRta karane vAle tumhAre rUpa se apahRta citta vAlI Azcarya ke kAraNa puranivAsinI striyA~, usa ujjayinI ( nagarI ) meM, prAtaHkAla rAjamArga para jAte hue nIlakamala patra ke sadRza zyAma zarIra vAle, tumhAre Upara lIlAyukta bhramaroM kI paMkti kI taraha lambI kaTAkSa nahIM phekeMgI, apitu phekeNgii| tasyAH pazyan varagRhatati tAM vajedyA spRzantI, maikyaM prApyAsitarajaniSu prasphuradratnadIpAH / pradyotante nihatatimiravyomamAgazca lokaH, zAntodvegastimitanayanaM dRSTabhaktirbhavAnyA // 40 // anvayaH - ( he nAtha ! ) tasyAH, dyAm, spRzantIm, ekyaM prApya, tAm, varagRhatatim, yA, asitarajaniSu, prasphuradratnadIpAH, nihatatimiravyomamArgaH, pradyotante ca, lokaH, zAntodvegastimitanayanam, dRSTabhaktiH, bhavAn, ( tAM ) pazyan vrje.| tasyAM pazyanniti / tasyAH dyAM spRzantIm ujjayantyAH khamAzliSyantIm / ekyaM prApya uccastaratvAdekAtmakatAM labdhvA / tAM varagRhatati puraM pradhAnamandirapaMktim / yA asitarajaniSu pradhAnamandirapaMktiH kRSNapakSIya nicsu / prasphuradratnadIpAH nihatatimiravyomamArgaH, prasphuranti-dedIpyamAnAni ratnAnyevadIpA iti bhAvaH, apahRtyAndhakArAkAzamArgaH / pradyotante dIpyante ca lokaiH zAntodvegastimitanayanaM tathA nagaranivAsinIbhiH vanitAbhiH iti bhAvaH, vigatabhayasthiranetram | zAnta udvego yayoste zAntodvege (bahabrIhi ) ata eva stimite nayane yasmistat yathA tathA ( bahubrIhi ) kriyAvizeSaNam ] yathAsyAttathA ( tvam ) / dRSTabhaktiH bhavAn pazyan vraje: avalokitAnurAgaH [ ( dRSTaM vastu ) bhaktireva yasya saH dRSTabhaktiH (bahuvrIhi ) ] tvaM nemiH pUrvoktAM tAm avalokayan gaccheH // 40 // Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam zabdArthaH - tasyAH-ujjayinI ke, dyAm- AkAza ko, spRzantImchUtI huI, ekyaM prApya-U~cAI se ekatva ko prApta, tAm-usa, varagRhatatimzreSThagRhapaMkti ko, yA-jo ( zreSThagRhapaMkti), asitarajaniSu-kRSNapakSIya rAtri meM, prasphuradratnadIpA:-camakate hue ratnarUpI dIpoM se, nihatatimiravyomamArgaH-andhakAra ko samApta kara AkAza mArga meM, pradyotante-dedIpyamAn hai, ca-tathA, lokai:-nagaranivAsinI vanitAoM dvArA, zAntodvegastimitanayanam-nirbhaya hokara nizcala A~khoM se, dRSTabhaktiH- dekhI gayI hai bhakti jinakI ( aise ), bhavAn-Apa ( nemi ), pazyan - dekhate hue, vrje:jaanaa| arthaH - he nAtha ! avantI ke, AkAza ko chUtI huI U~cAI se ekatvabhAva ko prApta, usa pradhAnamandira paMkti ko jo kRSNapakSIya rAtri meM camakate hue ratnarUpI dIpoM ke dvArA andhakAra ko samApta kara AkAza mArga meM dedIpyamAn hai, aisI nagaranivAsinI vanitAoM dvArA nirbhaya hokara nizcala A~khoM se dekhI gaI hai bhakti jinakI, aise Apa (pradhAnamandira paMkti ko ) dekhate hue jaanaa| paurastasyAH rathamupahRtaM ramyamAsthAya yAntaM, draSTuM grAmyAH pathi yuvatayastvAmupaiSyanti tasmAt / zabdazcakraskhaladupalajaithisArthe-kRta zrI toyotsargastanitamukharo mA sma bhuuviklvaastaaH||41|| anvayaH -- tasyAH pauraiH, upahRtam, ramyam ratham AsthAya, yAntam, tvAm, draSTum, grAmyAH, yuvatayaH, pathi, upaiSyanti, tasmAt, athisAthai-kRta zrItoyotsargaH, upalajaiH, cakraskhalad, zabdaH, stanitamukharaH, mA, smabhUH, ( yataH ) tA: viklavAH / pauraistasyeti / tasyAH pauraiH upahRtam ujjayantyAH puravAsIbhiH AnItam / ramyaM rathamAsthAya yAntaM sundararathamAruhya gacchantam / tvAM draSTuM bhavantaM nemi pazyatum / grAmyA: yuvatayaH kAminyaH, pathi upaiSyanti mArge AgamiSyanti / tasmAt, athisArthe kRta zrItoyotsargaH yAcakasamUhe zriya eva toyAni zrItoyAni kRtaH zrItoyAnAmutsargo vitaraNaM yena sa ityarthaH / upalajaiH cakraskhaladzabdaiH pASANaH cakreSu-rathAGgeSu skhalantaH-saMzleSamAsAdayantaH dhvanibhiH / Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam [47 stanitamukharaH garjanavAcAla: / mAsmabhUH no bhava yato hi tAH viklavAH tavadarzanAgantumutsukAH striyaH bhIrukA [viklavA:-vi/ klu+ac +TAp ] bhavanti / ataH tA tvayA na bhetavyAH // 41 // zabdArthaH - tasyAH -ujjayinI ke, pauraiH -nAgarikoM dvArA, upahRtam-lAye gaye, ramyaM rathamAsthAya-manohara ratha para baiThakara, yAntamjAte hue, tvAm -tumako, draSTum-dekhane ke lie, grAmyAH yuvatayaH-gAvoM kI yuvatiyAM, pathi-mArga meM, upaiSyanti-A jAyeMgI, tasmAt-usa kAraNa se, athisArthe kRta zrItoyotsargaH-yAcaka samUha meM zrI kI vRSTi se, upalajaHpASaNa dvArA ( para ), cakraskhalanazabdaH-ratha ke cakke ke calane se utpanna zabda ke dvArA, stanitamukharaH-garjana se zabdAyamAn, mA-mata, smabhUHhonA, kyoMki, tA:- ve grAmya yuvatiyA~, viklavAH- Darapoka ( hotI haiM ) / arthaH - (he nAtha ! ) ujjayinI ke nagaravAsiyoM dvArA lAe gae sundara ratha para baiThakara jAte hue, tumako dekhane ke lie gA~va kI yuvatiyA~ rAste para A jAe~gI, isa kAraNa dhanarUpI varSA ke dvArA yAcaka samUha ko santuSTa karane vAle tuma, pASANa para calate hue ratha ke cakke se utpanna zabda ke dvArA ati kaThora dhvani mata karanA ( kyoMki ) ve yuvatiyA~ Darapoka hotI haiM, arthAt yuvatiyoM ke Ane para tuma apanI ratha kI gati manda kara denaa| tvAmAyAntaM pathi yaduvarAH kezavAdyAH nizamya, - protA bandhUMstava pitRmukhAnsauhRdAnandayantaH / sAkaM sainyaiH rathamabhimukhaM preSayiSyanti tUrNa, mandAyante na khalu suhRdAmabhyupetArthakRtyAH // 42 // anvayaH - yaduvarAH, kezavAdyAH, pathi, tvAm, AyAntam, nizamya, prItAH, tava, pitRmukhAn, bandhUnsohadAn, nandayantaH, sainyaH, sAkam, rathama, abhimukham, tUrNam preSayiSyanti, suhRdAm, abhyupetArthakRtyAH, na mandAyante, khalu / tvAmAyAntamiti / yaduvarA: kezavAdyAH yadupradhAnAH kezavaprabhRtayaH / pathi tvAmAyAntaM nizamya mArge bhavantamAgacchantaM zrutvA / prItA tava pitRmukhAnbandhUnsauhRdAn hRSTAH santaH bhavataH samudravijayazreSThAnbadhUnasuhRdaH, nandayantaH modayantaH, bhavatputraH nemirAgacchatItibhAvaH / sanyaH sAkaM rathamabhimukhaM vAhinIbhiH sArdhaM rathaM te sammukham / tUrNaM preSayiSyanti zIghra visarjayiSyanti / For.Private &Personal Use Only. : Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 ] nemidUtam / suhRdAmabhyupetArthakRtyAH mitrANAmaGgIkRta-kriyAH [ abhyupetA arthasya 'kRtyA yaste abhyupetArthakRtyAH ( bahubrIhi ) ], (janAH), na khalu mandAyante naiva mandAH na vilambata ityarthaH [ 'lohitAdiDAbhyaH kyaH' iti 'vA kyaSaH' ityAtmanepadam ] bhavanti // 42 / / ___ zabdArthaH - yaduvarA:-yaduzreSTha, kezavAdyA:-kezavaprabhRti, pathi-mArga meM, tvAm-tumako, AyAntam -Ate hue, nizamya-suna karake, prItA:prasanna hokara, tava-tumhAre, pitRsukhAnbandhansauhRdAn-pitAdi pramukhajanoM tathA mitroM ko, nandayantaH - Anandita karate hue, sainyaiH sAkam -senA sahita, rathamabhimukham - ratha tumhAre sammukha, tUrNam-zIghra, preSayiSyanti-bhejeMge, ( kyoMki ) suhRdAm -mitroM ke, abhyupetArthakRtyA:-kArya ko ( karane ke lie ) aGgIkAra kara liyA hai, jinhoMne aise puruSa, na khalu mandAyantekabhI Alasya nahIM karate haiM / arthaH - yaduzreSTha kezavAdi prabhRti mArga meM tumhAre Agamana ko sunakara, prasanna ho tumhAre pitAdi pramukhajanoM tathA mitroM ko Anandita karate hue, sainyasahita ratha tumhAre sammukha bhejeMge ( kyoMki ) jinhoMne mitroM ke kAryoM ko karanA svIkAra kara liyA hai, ve puruSa kabhI Alasya kahIM karate / TippaNI - abhyupeta - abhi + upA/i+ kta, aGgIkAra / kRtyAV+kyap + TApa, kriyA / zrutvA tore tadanujaladherAgataM sopahAro, mAnyo maMtrI yadibalapurAcchIriNastvAmupaiti / tasyAdeyA svazayavihitA satkriyA te na cetsa, pratyAvRttastvayi kararudhi syAdanalpAbhyasUyaH // 43 // anvayaH - tadanu, tvAm, jaladheH, tIre, Agatam, zrutvA, yadibalapurAcchIriNaH, mAnyo mantrI, sopahAraH, upati, tasya, svazayavihitA, satkriyA, te AdeyA, cet, na pratyAvRttaH, tvayi kararudhi, sa, analpAbhyasUyaH, syAt / zrutvA tIreti / tadanu tvAM jaladheH tIre tadanupazcAt bhavantaM nemi samudrasya taTe / AgataM zrutvA AgamanaM nizamya / yadi balapurAcchIriNo mAnyo mantrI cet balapurAtsIrinagarAt sIriNaH-balabhadrasya gauravArthI sacivaH / sopahAro upaiti sopAyAn Agacchati / tasya svazayavihitA satkriyA tadA mantriNaH Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam svapANinirmitA vastrAdipUjA, te AdeyA tvayA grAhyA [ yuSmadasmadoH SaSThIcaturthItyAdiSu viparItagrahaNAtkvacidanyatrApyAdezaH syAditi tRtIyAyAmapi te ityAdezaH / cet na pratyAvRttaH yadi tanna pratyAgataH [ pratyAvRttaH-prati + A. Vvat +kta ] / tvayi kararudhi tahi bhavati nemI ityarthaH, karAvarodhe sati sa te analpAbhyasUyaH prakAmejH bhavet / / 43 // zabdArthaH -- tadanu-pazcAt, tvAm-tuma (nemi ) ko, jaladheHsamudra ke, tIre--taTa para, Agatam--AyA huA, zrutvA-suna karake, balapurAcchIriNa:-( yadi ) nagara se balabhadra ke, mAnyo mantrI-zreSTha saciva, sopahAro upaiti-upahAra ke sAtha Ate haiM, (to), tasya-usa ( mantrI ) ke, svazayavihitA-apane hAtha se nirmita, sakriyA-vastrAdi pUjA, te-tumhAre dvArA, AdeyA-grahaNa kara lenA cAhie, cet-yadi, na pratyAvRttaHaGgIkAra nahIM huA, ( to ), tvayi-tumhAre ( dvArA), kararudhi-kara ke roke jAne para, saH-vaha, analpAbhyasUyaH-atyadhika dveSa vAle, syAt-ho 'jaayeNge| arthaH - isake bAda tumako samudra ke taTa para AyA huA sunakara yadi nagara se balabhadra ke mantrI upahAra ke sAtha Ate haiM ( to ) unake apane hAthoM se nirmita vastrAdipUjA ko tuma grahaNa kara lenA, ( kyoMki ) yadi mantrI ke satkAra ko tumane svIkAra nahIM kiyA to tumhAre dvArA kara ke roke jAne para ve ( tumhAre prati ) adhika kruddha ho jaayeNge| gacchervelAtaTamanu tatastoyamullAsimatsyaM, tvatsaMkAzacchavijalanidhestasya pazyanrathasthaH / yaH kAmIva kSaNamapi saritkAminInAM na zakto, moghIkartu caTulazapharodvartanaprekSitAni // 44 // anvayaH -- tataH, tvatsaMkAzacchavijalanidheH, toyamullAsimatsyam, pazyan, tasya, velAtaTamanu, rathasthaH, gaccheH, yaH, kAmIva, saritkAminInAm, baTulazapharodvartanaprekSitAni, moghIkartum, kSaNamapi, na zaktaH / gacchervelAtaTamanu iti / tataH tvatsaMkAzacchavijalanidheH tatpazcAt tava sannibhAH kAntiryasya samudrasya / toyamullAsimatsyaM pazyan tasya velAtaTamanu avalokayan samudrasya dhArA-pravAhatIramanulakSIkRtya / rathasthaH gaccheH tvaM Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 ] syandAnArUDho vrajeH / yaH kAmIva saritkAminInAM yaH samudraH kAmukayathA sarita eva - nadya eva kAminyaH saritkAminInAm / caTulazapharodvartana prekSitAni moghIkartuM caJcalamatsyolluNThanAni [ caTulAni ca tAni zapharodvartanAni caTulazapharodvartanAni ( karmadhAraya ) tAnyeva prekSitAni caTula- zapharodvartanaprekSitAni ( rUpaka0 ) ] 'viphalIkartum ( moghIkartum - mogha + cvi, Itva, V kR + tumun ) / kSaNamapi na zaktaH muhUrtamapi na samartho'sti // 44 // = zabdArthaH tataH - isake bAda, tvatsaMkAzacchavijalanidheH -- tumhArI kAntisadRza samudra ke, toyamullAsimatsyam - jala meM ullasita machaliyoM ko, pazyan--dekhate hue, tasya - samudra ke, velAtaTamanu - dhArA pravAha se yukta Ta se, rathasthaH - rathArUr3ha ho, gacche: - jAnA, yaH -- jo samudra, kAmIva - kAmuka kI taraha, saritkAminInAm - nadI rUpI vanitAoM ke, caTulazapharodvartanaprekSitAni - caJcala machaliyoM ke ucchalana rUpa citavanoM ko, moghIkartum--- niSphala karane meM, kSaNamapi - palabhara bhI, na zaktaH - samartha nahIM ( hai ) 1 nemidUtam -- arthaH isake bAda, tumhAre kAnti sadRza samudra ke jala meM ullasita machaliyoM ko dekhate hue, samudra ke dhArA- pravAhayukta taTa se ( tuma ) rathArUr3ha hokara jAnA, jo samudra kAmuka kI taraha nadI rUpI vanitAoM ke caJcala machaliyoM ke ucchalana rUpa citavanoM ko niSphala karane meM palabhara bhI samartha nahIM hai / ai velAM vimalasalilAmAgatAM drakSyasi tvaM, saritamasakRdvAridhirvocihastaiH / pUrvoddiSTAM yAmAliMgyoparamati pibanyanmukhaM na kSaNArddha, anvayA jJAtAsvAdo vivRtajaghanAM' ko vihAtuM samarthaH // 45 // tvam, pUrvoddiSTAm, velAMke, AgatAm, vimalasalilAm tAM saritam, drakSyasi yAm, vAridhiH, vIcihastaiH, AliMgya, yanmukham, asakRda, piban, kSaNArddham, na, uparamati, jJAtAsvAdaH kaH; vivRtajaghanAm, vihAtum samarthaH / 1 tAM velAMketi / tvaM pUrvoddiSTAM he nAtha ! tvaM nemi ityarthaH pUrvoktAm / 1. pulinajaghanAm, vipulajaghanAmiti pAThAntaram / - Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam velAMke AgatAM vimalasalilAM dhArApravAhotsaGge prAptAM nirmalajalAm / tAM saritaM drakSyasi nadIm avalokayisyasi / yAM vAridhirvIcihastaH yAM nadI samudrataraGgakaraiH / AliMgya yanmukham asakRd, AzliSya nadyArAnanam adharamityarthaH, vAraM vAraM piban / kSaNAddhaM noparamati kSaNamAtramapi na viramati / jJAtAsvAdaH ka: yato hi anubhUtakAminIsaMbhogasukhaH ( jJAtaH svAdo yena saH jJAtAsvAdaH; bahuprI0 ) puruSaH / vivRtajaghanAM vihAtuM samarthaH pradarzita-kaTipUrvabhAgAM ( vivRtaM jaghanaM yasyAH tAm vivRtajaghanAm, bahuvrI0 ) tyaktuM (vi/hA+tumun ) yogya iti // 45 // ___ zabdArthaH -- tvam-tuma ( nemi ), pUrvoddiSTAm-pahile kahI gaI, velAMke--pravAha ke goda meM, AgatAm-AI huI, vimalasalilAM to saritam -nirmala jala vAlI usa nadI ko, drakSyasi-dekhoge, yAm-jisa (nadI) ko, vAridhirvIcihastaiH- samudra apane lahara rUpI hAthoM ke dvArA, AliGgayaAliGgana kara, yanmukham -nadI ke mukha arthAt adhara ko, asakRd - vAramvAra, piban-pIte hue, kSaNArddham --palabhara bhI, na-nahIM, uparamativirata hotA hai, ( kyoMki ) jJAtAsvAda:-jisane strI ke sambhoga-sukha kA anubhava kara liyA hai aisA, ka:-kauna puruSa, vivRtajaghanAm-ughar3I jaMghAoM vAlI ( kAminI ) ko, vihAtum-chor3ane ke lie, samarthaH-samartha hogA, arthAt koI nhiiN| ___ arthaH - tuma pahile kahI gaI dhArA-pravAha ke goda meM AI huI nirmala jala vAlI usa nadI ko dekhoge, jisa ( nadI ) ko samudra apane lahararUpI hAthoM se AliGgana kara nadI rUpI kAminI ke adhara kA vAramvAra cumbana karate hue pala bhara bhI ( usase ) virata nahIM hotA hai, (kyoMki ) jisane kAminIsaMbhoga-sukha kA anubhava kara liyA hai aisA kauna puruSa hogA jo ughar3I jaMghAoM vAlI strI ko chor3a sakatA hai ? arthAt koI nahIM chor3a sakatA hai| tasminnuccairdalitalaharIsokarAsArahArI, vArAMrAzestaTajavikasatketakAmodaramyaH / khedaM mArgakramaNajanitaM te hariSyatyajatraM, zIto vAyuH pariNamayitA kAnanodumbarANAm // 46 // manvayaH - tasmin, taTajavikasatketakAmodaramyaH, dalitalaharIsIkarAsArahArI; kAnanodumbarANAm, pariNamayitA, uccaH vArAMrAze; zIto vAyuH, : Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 ] nemidUtam ajasram, te, mArgakramaNajanitam, khedam, hariSyati / 1 tasminniti / tasmin taTajavikasatketakAmodaramyaH velA dhArA pravAhata Te taTajAni -tIrodbhavAni vikasanti praphullAni yAni ketakAni - ketakIpuSpANi teSAM ya AmodaH parimalastena ramyaH manohArI / dalitalaharIsI karAsArahArI dalitA- dvedhIkRtA yA laharya:- kallolAstAsAM ye sIkarA- vAtapreritA jalakaNAsteSAM ya AsAro-vegavAnvarSastena hArI-rucira itibhAvaH / kAnanodumbarANAM pariNamayitA tathA vanyahemadugdhakAnAM ( kAnaneSu udumbarANAm kAnanodumbarANAm, sa0 tat0 ) paripAkayitA ( pariNamayitA - pari/nam + Nic + tRc ) / uccaiH vArAMrAzeH zIto vAyuH ajasram atizayena samudrasya himaH pavanaH nirantaram / te mArgakramaNajanitaM khedaM tava nemirityarthaH, adhvagamanotpannaM parizramam, hariSyati apaneSyati ( hariSyati - hR + lRT ) / / 46 / / I - zabdArtha : - tasmin -- usa velA taTa para, taTajavikasatketakAmodaramyaHtIra meM utpanna hone vAle ketakI puSpoM ke makarandoM se sugandhita, dalitalaharIsI karAsArahArI - Tukar3e-Tukar3e hue laharoM ke jalakaNoM kI teja varSA se rucikara, tathA, kAnanodumbarANAm - jaMgalI gUlaroM ko, pariNamayitA - pakAne vAlI, uccaiH -- kolAhala pUrvaka, vArAMrAzeH -- samudra kI, zIto vAyu:ThaMDI havA, ajasram - nirantara, te tumhArA, mArgakramaNajanitam - rAstA gamanotpanna, khedam - zrama ko, hariSyati - haraNa karegA, dUra karegA / artha: usa belA taTa para utpanna hone vAle ketakIpuSpoM ke makarandoM se sugandhita, cUra-cUra hue laharoM ke jalakaNoM kI teja varSA se rucikara ( tathA ) vana gUlaroM ko pakAne vAlA, kolAhalapUrvaka samudra kA zItala pavana nirantara tumhAre mArgagamanajanya zrama ko dUra karegA / nAmnA ratnAkaramatha purastvaM vrajervIkSamANo, - jajJe yasmAdbhuvanamayakRttatpurA kAlakUTam / yatrAsAdhyaM nivasati jagaddAhadakSaM jalAnAmatyAdityaM hutavahamukhe saMbhRtaM taddhi tejaH // 47 // anvayaH atha, tvam, ratnAkaram, nAmnA, vIkSamANaH, puraH, vrajeH, hi, yasmAt purA, bhuvanabhayakRt, tat, kAlakUTam, yajJe, yatra jalAnAm, hutavahamukhe, sambhRtam, atyAdityam, jagaddAhadakSam, tat, asAdhyam, tejaH, nivasati / -- Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam [ 53 nAmnA ratnAkaramatheti / atha tvaM ratnAkaraM nAmnA anantaraM bhavAn nemi ityarthaH, ratnAkaranAmnA samudram / vIkSamANaH puraH vrajeH avalokamAnaH (vi VIkSa, zAna+vibhaktiH ) gaccheH / hi yasmAtpurA bhuvanabhayakRt yato hi ratnAkarAt pUrva jagatrayabhItividhAyakam / tatkAlakUTaM yajJe tat viSaM jAtam / yatra jalAnAM hutavahamukhe yasmin apAM madhye agnivadane ( hutasya vahaH-hutavahaH; Sa0 tat0, hutavahasya mukhe-hutavahamukhe, Sa0 tat0 ) / sambhRtamatyAdityaM saJcitaM dinakarAtizAyi ( AdityamatikrAntamiti-atyAdityam, mayUravyasakA0 ) / ca jagaddAhadakSaM tadasAdhyaM tejaH nivasati tathA jagatAmapi dAhe pravINaM bhayAvahaM vA pratApa: zaMkara-pratimUrti evA'sti, vasati // 47 / / zamArthaH- atha-isake bAda, tvam-tuma ( nemi ), ratnAkaraM nAmnAratnAkara nAmaka samudra ko, vIkSamANaH- dekhate hue, puraH-Age, vraje:-- jAnA, hi-kyoMki, yasmAt-jisa ( ratnAkara ) se, purA-pahale, bhuvanabhayakRt-loka ko bhayabhIta karane vAlA, tat kAlakUTam-vaha viSa, yajJe-utpanna huA thA, yatra-jahA~ ( ratnAkara ke ) jalAnAm-jala ke ( madhya meM ), hutavahamukhe-agni ke mukha meM, sambhRtam-saMcita, bhatyAdityam-sUrya se bhI bar3hakara, jagaddAhadakSam-jagata ko bhI jalAne meM samartha, tat-vaha asAdhyam - bhayaMkara, tejaH-vaha teja, nivasati-nivAsa karatA hai| arthaH- isake bAda tuma ratnAkara nAmaka samudra ko dekhate hue Age jaanaa| kyoMki jisa (ratnAkara ) se purAkAla meM loka ko bhayabhIta karane vAlA vaha kAlakUTa arthAt viSa utpanna huA thA tathA jahA~ ( ratnAkara ke ) jala ke madhya meM, agni ke mukha meM (zaMkara dvArA ) ekatrita kiyA gayA / sUrya se bhI bar3hakara ( tathA ) jagat ko jalAne meM samartha, vaha bhayaMkara teja nivAsa karatA hai| tvAmAyAntaM taTavanacarA meghanIlaM mayUrA, dRSTvA dUrAnmadhuravirutastatra ye saMstuvanti / tvaM tAnneme ! dhvanibhirudadheH sAndritaiH sannikRSTaH, pazcAdadri grahaNagurubhijitairnartayethAH // 48 // anvayaH -- tatra, meghanIlam, tvAmAyAntam, dUrAt, dRSTvA, taTavanacarAH, Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 ] nemidUtam ye mayUrAH, madhuravirutaiH, saMstuvanti, pazcAt ( he ) neme ! sannikRSTaH; tAn; tvam, udadheH, sAndritaH, dhvanibhiH, adrigrahaNagurubhiH, gajitaiH, nrtyethaaH|| tvAmAyAntamiti / tatra meghanIlaM tvAmAyAntaM tasmin velAtaTe vAridazyAma meghavannIlavarNaM vA tvAM nemimAgacchantaM / dUrAt dRSTvA taTavanacarAH ye mayUrA: viprakRSTatvAdeva avalokya taTavaneSu caranti-viharanti iti taTavanacarAH shuklaapaanggaaH| madhuravirutaiH saMstuvanti zravaNAnukUladhvanibhiH tava guNakIrtanaM kariSyanti iti bhAvaH / pazcAt neme ! sannikRSTaH tAn anantaraM he neme ! samIpIbhavansan tAn zuklApAGgAn / tvamudadhersAndritairvanibhiH bhavAn nemi ityarthaH, vAridheghanatAM prAptardhvanibhiH / adrigrahaNagurubhiH gajitantayethAH giripratidhvanivadviguNitaH stanitaH natyaGkAraya [ 'nartayethAH' ityatra 'aNAvakarmakAccittavatkartakAt' ityAtmanepadApavAda: 'nigaraNacalanArthebhyazca' iti parasmaipadaM na bhavati / tasya 'na pAdabhyAGyamAGyasaparimuharUcinativadavasaH' iti pratiSedhAt, "Nicazca' iti sUtreNa Atmanepadam ] // 48 // ___ zabdArthaH -- tatra-vahA~ ( samudra ke taTa para ), meghanIlam-megha kAnti vAle, tvAmAyAntam-tumako Ate hue, dUrAt-dUra se (hI), dRSTvA-- dekhakara, taTavanacarAH-taTa ke vanoM meM vicaraNa karane vAle, ye mayUrA:-jo mora samUha, madhuravirutaiH-( ve) karNasukhada dhvani dvArA, saMstuvanti-guNa kIrtana kareMge, pazcAt-isake bAda, neme !-he nemi !, sannikaSTa:-pAsa Aye hue, tAn-una (mayUroM) ko, tvam-tuma, udadheH sAndritaiH dhvanibhiH-samadra ke samAna gambhIra dhvani se, adrigrahaNagurubhiH-giri kI pratidhvani se bar3he hue, gajitaiH-garjanoM se, nartayethAH--nacAnA / ____ artha:-vahA~ ( samudra ke taTa para ) meghakAnti vAle tumako Ate hue dUra se hI dekhakara ke taTa ke vanoM meM vihAra karane vAle mora samUha karNasukhada dhvani dvArA ( tumhArA ) guNakIrtana kreNge| isake bAda, he nemi ! samIpa Aye hue una ( mayUroM ) ko tuma samudra ke samAna gambhIra dhvani se, giri kI pratidhvani se bar3he hue garjanoM se, nacAnA / utkallolA vipulapulinAgre'thabhadrAbhidhAnA, ___ sA te sindhurnayanaviSayaM yAsyati prasthitasya / vAtodhUtahasati salilaryA zazAMkAMzugauraiH, srotomUrtyA bhuvi pariNatAM rantidevasya kotim // 46 // Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam [ 55 anvayaH atha, prasthitasyAgre, utkallolAH, vipulapulinA, bhadrAbhidhAnA, sA, sindhuH te nayanaviSayam, yAsyati, yA, vAtoddhUtaiH zazAMkAMzugauraH, salilai : bhuvi srotomUrtyA pariNatAm, rantidevasya kIrtim, hasati / , " utkalloleti / atha prasthitasyAgre anantaraM pravRttasyAgre utkallolA vipulapulinA Urdhvala haryaH pRthulataTen / bhadrAbhidhAnA sA sindhuH bhadrAkhyA nadI / te nayanaviSayaM yAsyati taba nemeH dRggocaraM bhaviSyati / yA vAtoddhUtaiH zazAMkAM gauraiH sA bhadrA vAtenodbhUtAni ucchalitAni vAtoddhUtAni taiH candrajyotsnAdhavalaiH / salilai : jalaiH, bhuvi srotomUrtyA avanau nadIrUpeNa | pariNatAM rantidevasya kIrti hasati parivartitAm etannAmakasya dazapuranarezasya yazaH tiraskaroti / / 49 / / - zabdArthaH atha - isake bAda, prasthitasyAgre - Age bar3hane para sAmane ( pahile ), utkallolA:- tIvralahara se yukta, vipulapulinA - caur3I taTavAlI, bhadrAbhidhAnA - bhadrA nAmaka sA sindhuH - vaha nadI te tumhAre, nayanaviSayam - nayana kA viSaya, yAsyati - hogA, yA - - jo ( bhadrA nAmaka nadI ), vAtoddhUtaiH - vAyu se kampita hokara, zazAMkAMzugauraiH - candramA kI jyotsnA kI taraha dhavala, salilai - jala se, bhuvi - pRthvI para srotomUrtyA - nadI rUpa se, pariNatAm -- pariNata ho, rantidevasya - isa nAma ke dazapura ke rAjA ke, kIrtim - yaza ko, hasati - tiraskRta karatI hai / arthaH isake bAda, Age bar3hane para sAmane tIvra-lahara se yukta caur3I taTa vAlI bhadrA nAmaka vaha nadI tumhAre nayana kA viSaya hogA, jo vAyu se kampita hokara candrajyotsnA kI taraha svaccha jala ke dvArA pRthvI para nadI rUpa meM pariNata hokara rantideva nAmaka dazapura ke rAjA ke yaza ko tiraskRta karatI hai | TippaNI sindhu - kucha logoM ke anusAra sindhu nAmaka nadI svIkAra kI gaI hai, kintu 'mallinAtha' ke anusAra 'sindhu nAma nadI tu kutrApi nAsti ' / bhadrAbhidhAnA - 'bhadrA' kA artha svarga gaGgA se hai, arthAt svarga- gaGgA kI taraha bhadrA nAmaka sindhu nadI / rantideva :- prAcIna samaya meM bharatavaMzotpanna saMskRti ke putra ' rantideva' the / ye dazapura ke rAjA the tathA bahuta bar3e yAjJika, dAnI eva pratApI the / inhoMne hI kabUtara kI prANarakSA ke lie apanA mAMsa kATakara bAja ko diyA thA / 1 www. Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 ] nemidUtam uccabhinnAJjanatanurucau hArinoraM rathasthe tasyAstvayyuttarati sarito yAdavendra ! pravAham / vokSiSyante kSaNamanimiSA vyomabhAjo'tidUrA dekaM muktAguNamiva bhuvaH sthUlamadhyendranIlam // 50 // anvayaH -- yAdavendra ! tasyAH, saritaH, hArinIram, pravAham, uttarati ( sati ), bhinnAJjanatanurucau, tvayi, rathasthe, uccaiomabhAjaH, kSaNam, animiSA, atidUrAd, ekam, sthUlamadhyendranIlam, bhuvaH muktAguNamiva, ( tvAm ) vIkSiSyante / uccabhinnAJjaneti / yAdavendra ! tasyAH saritaH hArinIraM pravAhaM he nAtha ! bhadrAyAH nadyAH manohArijalamogham, uttarati sati / bhinnAJjanatanurucau-bhinnamaditaM yadaMjanaM tadvatvapuruciH-zarIrakAntiryasya sa tasmin nemI ityarthaH / tvayi rathasthe uccaiyombhaajH kSaNamanimiSA bhavati ne mau iti bhAvaH, syandanArUDhe kulInaH gaganacAriNo ( vyomabhAjaH-bahubrI0 ) munidevasiddhavidyAdharAdayaH muhUrta nimeSarahitA santaH / atidUrAdekaM sthUlamadhyendranIlaM bhadrAyAH pravAha viprakRSTatvAdekayaSTikaM tathA pRthumadhyamaNIbhUtendranIlam ( madhyazcAsau indranIla:-madhyendranIla:, karmadhA0, sthUla: madhyendranIlo yasya tam-sthUlamadhyendranIlam, bahubrI0 ) / bhuvaH muktAguNamiva vIkSiSyante pRthivyAH mauktikahAraM yathA ( muktAyAH guNam-muktAguNam, 10 tatpu0) svAmavazyam avalokayiSyanti // 50 // zabdArthaH-yAdavendra ! -he yAdavendra !, tasyAH saritaH-usa saritA ke, hArinIram-manohara jala, pravAham-pravAha ko, uttarati-pAra karate hue, bhinnAJjanatanurucau-mardita aJjanavat zarIrakAntivAle, tvayi rathasthe-tumheM rathArUr3ha, uccaiomabhAjaH-kulIna gagana meM vicaraNa karane vAle ( siddha Adi ), kSaNam-kSaNabhara, animiSA-apalaka netroM se, atidUrAtadhika dUrI ke kAraNa, ekam-eka lar3I vAlI, sthUlamadhyendranIlam-madhya meM indranIlamaNi se yukta, bhuvaH-pRthivI kI, muktAguNamiva-- motI kI mAlA kI taraha, viikssissynte-dekheNge| arthaH -he yAdavendra ! bhadrAnadI ke pravAha ko pAra karate hue maditAJjamavatzarIrakAntivAle (arthAt nIlavarNana vAle ) rathArUr3ha tumheM gagana meM vicaraNa Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam [ 57 karane vAle kulIna siddha Adi kSaNabhara apalaka netroM se adhika dUrI ke kAraNa ( bhadrA kI pravAha ko ) eka lar3I vAlI tathA madhya meM sthUla indranIlamaNi se yukta pRthivI kI muktA - mAlA kI taraha dekheMge / tAmuttIrNaH puramadhivaseroza ! paurAbhidhAnaMnAnAvezAgatapaNacayaiH pUrNaramyApaNaM tat / yasyAkAzaM spRzati nivaho vezmanAM digvibhAgAn, pAtrIkurvandazapura vadhUnetra kautuhalAnAm // 51 // anvayaH Iza ! tAm, uttIrNaH, nAnAdezAgatapaNacayaiH, pUrNa ramyApaNam, yasyAH, vezmanAm, nivahaH, digvibhAgAn, AkAzam, spRzati, dazapuravadhUnetrakautUhalAnAm, pAtrIkurvan, paurAbhidhAnam, tat, puram, adhivase: / -- tAmuttIrNariti / Iza ! tAm uttIrNaH he nAtha ! bhadrAbhidhAM nadIM pAra - kRtvA / nAnAdezAgatapaNacayaiH pUrNaramyApaNaM nAnAdezAdvividhaviSayAdAgatA ye paNacayAH vikrayasamUhAstaiH pUrNAbhRtA ramyA: ApaNA - vipaNayo yasmintat / yasyAH vezmanAM nivahaH tathA dazapuranagaryAH gRhANAM zreNiH, ucca zikharatvAd iti bhAvaH / digvibhAgAn AkAzaM spRzati daza dazasaMkhyakAn digantarAlAni khamAzliSyati / dazapuravadhUnetra kautuhalAnAM pAtrIkurvan rantideva-nagarI - vanitAkSikautuhalAnAM ( dazapurANi yatra tat dazapuram, bahubrI0 ) bhAjanIkurvan / paurAbhidhAnaM tatpuramadhivaseH rantidevasya dazapurAkhyAM pU ityarthaH, tannagarImadhivAsaM kuryAH // 51 // zabdArthaH - Iza he nAtha, tAm uttIrNaH :- bhadrA nAmaka nadI ko pArakara, nAnAdezAgatapaNacayaiH - aneka dezoM se Aye vaNikoM se, pUrNaramyApaNambikrI kI sundara dUkAnoM se paripUrNa, yasyA: - jisake, vezmanAm - gRhoM kI, nivahaH - zreNi ( U~cAI ke kAraNa ), digvibhAgAn - dizAoM ko daza bhAgoM meM vibhakta kara, AkAzam -- AkAza ko, spRzati -chUtA hai, dazapuravadhUne kautuhalAnAm -- dazapura kI striyoM ke netroM ko kautUhala kA, pAtrIkurvan - viSaya banAte hue, paurAbhidhAnam - dazapuranAmaka tatpuramadhivase:usa pura meM nivAsa karanA / artha: - he nAtha ! bhadrA nAmaka nadI ko pAra kara ke, aneka dezoM se Aye afrat kI sundara dUkAnoM se paripUrNa tathA jisake mandiroM kI zreNi ( U~cAI Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " 58 ] nemidUtam ke kAraNa ) AkAza kA sparza karatI hai, aise dazapura kI striyoM ke netroM ko kautUhala kA viSaya banAte hue rantideva kI nagarI dazapura meM nivAsa karanA / tasmAdvartmAnagha ! tava kiyadgacchato bhAvi durga, paMkAkINaM navatRNacitaM yatra toyAzayAnAm / kurvannabdaH kila kaluSatAM mArgaNaiH prAgarINAM, dhArApAtaistvamiva kamalAnyabhyavarSanmukhAni // 52 // anvayaH (he ) anagha ! tasmAt gacchataH tava, navatRNacitam, paMkAkI - rNam, vartma, durgam, bhAvi, yatra, abdaH, toyAzayAnAm, kaluSatAm kurvan, dhArApAtaiH kila, kamalAni tvamiva prAgarINAm, mukhAni, mArgaNaiH, abhyavarSat / tasmAditi / anagha ! tasmAdgacchato taba navatRNacitaM paMkAkIrNa va he niSpApa ! rantidevasya purAt yadA AvAM nemirAjImatyo gamiSyata iti bhAva:, tadA nemeH navadUrbAyuktaM zaSpAkalitaM vA kardamavyAptaM mArgaH / durgaM bhAvi duHkhena gamyaM bhaviSyati / yatra, abdaH toyAzayAnAM kaluSatAm asau meghaH jalAzrayANAM malinatAM kurvan / dhArApAtakila kamalAni AsAraiH nizcitameva paMkajAni, tvamiva prAgarINAM mukhAni mArgaNairabhyavarSat nemiryathA purA ripUnAM vadanAni zirAMsi vA bANaiH pAtayAmAsa tathA abdo'pi / / 52 / -- zabdArthaH - anagha - he niSpApa, tasmAt -- usa ( dazapura ) se, gacchataH - ( jaba hama donoM ) jAyeMge ( usa samaya ), tava - nemi kA, navatRNacitam - navIna durbAoM se yukta, paMkAkIrNam - kIcar3amaya, vartma - mArga, durgam -- duHkha se jAne yogya, bhAvi - hogA, yatra - jahA~, abdaH -- megha, toyAzayAnAm - jalAzayoM ko, kaluSatAm -- malina, kurvan karate hue, dhArApAtaiHmUsalAdhAra vRSTi ke dvArA, kila - nizcita rUpa se, kamalAni - kamalasamUhoM ko, tvamiva - tumhArI taraha, prAgarINAm - pahile zatruoM ke, mukhAni - ziroM ko, mArgaNaiH- bANoM ke dvArA, abhyavarSat - varSA kI thI, arthAt girAyA thA ( usI prakAra yaha megha bhI ) / Le - -- arthaH he niSpApa ! usa ( dazapura ) se ( jaba hama donoM ) jAyeMge ( usa samaya ) tumhArA, navIna dUrbAoM yA ghAsoM se yukta kIcar3amaya, mArga kaSTa se jAne yogya hogA / jahA~ megha jalAzayoM ko malina karate hue musalA - Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam / 59 dhAra vRSTi ke dvArA nizcita rUpa se kamaloM ko ( usI prakAra girAyegA ) jisa prakAra tumane pahile zatruoM ke mastakoM ko bANa kI varSA dvArA bedha DAlA thaa| nAnAratnopacitazikharazreNiramyaH puraste, yAsyatyakSaNoviSayamacalo mAdano gndhpuurvH| yaM sotkaNTho navamivapunarvIkSituM kAntaharSAdantaH zuddhasvatvamapi bhavitA varNamAtreNa kRssnnH|| 53 // anvayaH - puraH, nAnAratnopacitazikharazreNiramyaH, gandhapUrvaH; mAdanaH, acalaH, te, akSNoviSayam, yAsyati, yam, punaH, navamiva, kAntaharSAd, sotkaNThaH, vikSitum, antaH zuddhaH, api, tvam, varNamAtreNa, kRSNaH, bhvitaa| ___ nAnAratnopaciteti / puraH nAnAratnopacitazikharazreNira myaH he nAtha ! sammukhe vividhamaNiparipuSTatuGgapaMktipradhAnaH kAmyaH vaa| gandhapUrvaH mAdanaH acala: gandhazabdapUrvakaM mAdano nAma parvataH / te akSaNoviSayaM yAsyati tava netrayoviSayaM bhaviSyati / yaM punaHnavamiva kAntaharSAd gandhamAdanaM parvataM bhUyaH nUtanaM yathA cArupramodAt / sotkaNThaH vikSitum antaH zuddhaH sautsukyo draSTuM nirmalAntaH-karaNaH san-api tvaM varNamAtreNa kRSNaH bhavitA bhavAn zArIrika rUpeNaiva zyAmaH, na tu hRdayenApi kRSNa iti bhAvaH, bhaviSyasi / / 53 // zabdArtha - puraH-sammukha, nAnAratnopacitazikharazreNiramyaH-aneka prakAra ke ratnoM se paripuSTa zikharapaMkti se sundara, gandhapUrva:-jisake pUrva meM 'gandha' zabda hai aisA, mAdanaH-mAdana nAmaka, acala:-parvata, te-tumhAre; akSNoviSayam-netra kA viSaya, yAsyati-hogA, yam-jisa (parvata ) ko, punaH-phira, navamiva-naye kI taraha, kAntaharSAd-rucikara hone ke kAraNa, sotkaNThaH-utsukatAvaza, vikSitum - dekhane ke lie, antaH zuddhaH-bhItara se zuddha hokara, api-bhI, tvam-tuma, varNamAtreNa-raMgamAtra se, na ki hRdaya se bhI, kRSNaH-zyAmavarNa ke, bhavitA-ho jaaoge| arthaH - Age, vividhamaNiyoM se paripuSTa zikhara paMkti se sundara jisake pUrva meM gandha' zabda hai aisA mAdana nAmaka parvata tumhAre netra kA viSaya hogaa| jisa ( gandha-mAdana) ko punaH naye kI taraha rucikara hone ke kAraNa utsukatAvaza dekhane ke lie bhItara se zuddha hokara bhI tuma raMgamAtra se zyAma raMga ke ho . jAoge ( na ki hRdaya se bhii)| Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 601 nemidUtam yasminpUrva kila viracito' vAmabhAge bhavAnoM, devoM vIkSya tripurajayinaH svecchayA kelibhaajH| jahnoH putrI tadanudadhatIM tAmiveyAM sapatnyAH, zambhoH kezagrahaNamakarodindulagnomihastA / / 54 // anvayaH - pUrvam, yasmin, svecchayA, kelibhAjaH, tripurajayinaH, vAmabhAge, viracitaH, bhavAnIm, devIm, vIkSya, tadanu, jahnoH, putrI, tAm, sapanyAH; IrSyAm, dadhatIm, iva indulagnomihastA ( satI ), zambhoH ; kezagrahaNam, akarot, kila / yasminpUrvamiti / pUrva yasmin svecchayA purA gandha-mAdana-parvate svakAmena / kelibhAjaH keli-krIDAM bhajatIti kelibhAk tasya, tripurajayinaH zivasya / vAmabhAge viracitaH vAmapradeze sthitaH / bhavAnI devI pArvatIm, vIkSya avalokya / tadanu jahroH putrI pazcAd gnggaa| tAM pArvatI sapanyAH, IyAM dadhatIM kurvantIm iva / indulagnomihastA candrasaMlagnavIcikarA [ indau lagnAHindulagnAH ( sa0 tatpu0), indulagnAH UrmayaH eva hastA: yasyAH sA indulagnomihastA ( bahubrI0 ) tAm ] zambhoH zivasya, kezagrahaNamakarot jaTAgrahaNam [ kezAnAM grahaNam -kezagrahaNam ( Sa0 tatpu0 ) ] cakAra kileti sambhAvanAyAm // 54 // . samvArthaH - pUrvam-purAkAla meM, yasmin-jisa ( gandha-mAdana-parvata ) para, svecchayA-apanI icchAnusAra, kelibhAjaH-krIr3A karane vAle, tripurajayinaH-ziva ke, vAmabhAge-bAyeM bhAga meM, viracitaH-sthita, bhavAnI devIm-pArvatI devI ko, vIkSya-dekhakara, tadanu-pazcAt, jahnoH putrIgaGgA ne, tAm-usa pArvatI ko ( se ), sapatnyAH -sautake kAraNa, IrSyAmdveSa, dadhatIm-dhAraNa karatI huI, iva-mAno, indulagnomihastA ( satI)( ziva ke mastaka para sthita ) candramA para lahararUpI hAthoM ko rakhatI huI, zambhoH -ziva ke, kezagrahaNam-kezoM ko pakar3a, akarot-liyA, kiyA, kila-sambhAvanArthaka avyaya / ___ arthaH - purAkAla meM jisa ( gandha-mAdana-parvata ) para apanI icchAnusAra krIr3A karane vAle ziva jI ke bAyeM bhAga meM sthita pArvatI devI ko dekhakara 1. viracato' iti / Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam pazcAt gaGgA ne usa pArvatI se sauta ke kAraNa IrSyA karatI huI mAno (ziva ke mastaka para sthita ) candramA para lahararUpI hAthoM ko rakhatI huI ziva jI ke kezoM ko pakar3a liyaa| ArUDhasya sphaTikamaNibhUH zvetabhAnuprabhA te, yasminzale vimalavilasatkAntitoyapravAhA / saMkrAmatyA navaghanarucA chAyayA svardhanIva syAdasthAnopagatayamunAsaGgamevAbhirAmA // 55 // anvayaH- zvetabhAnuprabhA, vimalavilasatkAntitoyapravAhA, sphaTikamaNibhUH, yasminzale, ArUDhasya, saMkrAmantyA, navaghanamacA, te, chAyayA, asthAnopagatayamunAsaGgamA, svadhuni, iva, abhirAmA, syAt / ArUDhasyeti / zvetabhAnuprabhA candrakAntivat / 'vimalavilasatkAntitoyapravAhA' vimalA-nirmalA vilasantI-ullasantI kAntireva toyapravAhA-jaladhArA yasyAM saa| sphaTikamaNibhUH sphaTikamaNibhUmiH, yasminza le gandha-mAdana-parvate / te ArUDhasya bhavataruparicaTitasya / saMkrAmantyA nava ghanarucA te chAyayA saMsarpantyA navo-jalabhRto yo ghanastadvadkAntiryasyAH sA tava zarIrazobhayA pratibimbena iti utprekssyte| asthAnopagatayamunAsaGgamA prayAgabhinnasthalaprAptakAlindIsamAgamA [ asthAne upagataH-asthAnopagataH ( sa0 tatpu0), yamunAyA: saMgamaH yamunAsaMgamaH (10 tatpu0), asthAnopagataH yamunA saMgamo yasyAH sA-asthAnopagatayamunAsaMgamA ( bahubrI0 ) ] svardhani ivAbhirAmA syAt gaGgA yathA manoharA bhavet // 55 // zabdArthaH - zvetabhAnuprabhA-candrajyotsnA kI taraha, vimalavilasatkAntitoyapravAhA- svaccha camakatI huI kAnti hai jisakI jaladhArA aisI, sphaTikamaNibhUH-sphaTikamaNi kI bhUmi vAle, yasminzale-jisa gandha-mAdana-parvata ke, ArUDhasya-Upara, saMkrAmatyA-par3ane vAlI, navaghanarucA-nUtana jaladhara ke taraha kAnti hai jisakI aise, te-nemi ke, chAyayA-zarIra kI chAyA se; parachAIM se, asthAnopagatayamunAsaGgamA-prayAga se bhinna sthAna meM yamunA ke sAtha saMgama karatI huI, svadhuni-gaGgA, iva-sI, abhirAmA-manohara, syAt-pratIta hogii| arthaH - candrajyotsnA kI taraha svaccha camakatI huI kAnti hai jisakI Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 ] nemidUtam jaladhArA aise sphaTikamaNi kI bhUmi vAle gandhamAdana-parvata ke Upara par3ane vAlI nUtana jaladharavat kAnti hai jisakI aise tumhAre zarIra kI chAyA se prayAga se bhinna sthAna meM yamunA ke sAtha saMgama karatI huI gaGgA sI manohara pratIta hogii| bhAsvabhAsvanmaNimayavRhattuGgazRMgAprasaMsthAH, saMpratyudyatpariNataphalazyAmalA vAmabhAge / yasminjambUkSitiruhacayA dhArayiSyanti sAndrAH, zobhA zubhravinayanavRSotkhAtapaGkopameyAm // 56 // anvayaH-samprati, yasmin, vAmabhAge, sAndrAH, jambUkSitiruhacayA, udyatapariNataphalazyAmalA, bhAsvadbhAsvanmaNimayabRhattuGgazRGgAgrasaMsthAH, (tvam ) zubhratrinayanavRSotkhAtapaGkopameyAm, zobhAm, dhArayiSyanti / bhAsvadbhAsvanmaNimayeti / samprati yasmin adhunA gandha-mAdana-parvate / vAmabhAge sAndrAH jambUkSitiruhacayA vAmapradeze ghanAH snigdhAH vA jAmbatarusaMghAH / udyatapariNataphalazyAmalAH udyanti pariNatAni pakvAni yAni phalAni taiH, zyAmalA: atizayena kRSNavarNA ityarthaH / bhAsvadbhAsvanmaNimayavRhattuMgazRMgAgrasaMsthAH prasphuradsphaTikamaNicayAtyucca zikharasAnvAgrasthitaH upaviSTa: san tvam / zubhratrinayanavRSotkhAtapaGkopameyAm zvetazivavRSabhavidAritakardamatulyAm [ trINi nayanAni yasya sa trinayanaH (bahubI0), trinayanasya vRSaHtrinayanavRSaH (Sa0 tat0), zubhrazcAsau trinayanavRSa:-zubhratrinayanavRSaH ( karma0 ), zubhratrinayanavRSeNa utkhAtaH zubhratrinayanavRSotkhAtaH (tR0 tat0), sa cAsau paGkaH ( karmadhA0 ), zubhratrinayanavRSotkhAtapaMkenopameyAm-zubhratrinayanavRSotkhAtapaGkopameyAm (tR0 tat0 ) ] / zobhAM dhArayiSyanti zriyaM vakSyanti / / 56 / / zabdArthaH - samprati-aba, isa samaya, yasmin -jisa gandhamAdana ke, vAmabhAge-bAyeM bhAga meM, sAndrA: -ghane, jambUkSitiruhacayA-jAmunavRkSasamUhoM, udyatapariNataphalazyAmalA:--pake phaloM se zyAmavarNavAle, bhAMsvadbhAsvanmaNimayavRhattuMgazRMgAgrasaMsthA:-camakate hue sphaTika maNimaya atyuccazikharazRMga para sthita ( Apa ), zubhratrinayanavRSotkhAtapaGkopameyAm-zivajI ke zveta baila ke dvArA ukhAr3e gaye kIcar3a ke samAna, zobhAm --kAnti ko, dhArayiSyantidhAraNa kreNge| Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam [ 63 artha: samprati gandhamAdana parvata ke vAmabhAga meM ghane jambUvRkSa samUhoM ke pake phaloM se zyAmavarNavAle camakate hue sphaTikamaNimaya atyucca zikharazRGga para sthita ( baiThe hue Apa ) zivajI ke zveta baila ke dvArA ukhAr3e gaye kIcar3a ke samAna kAnti dhAraNa kareMge / -- zrutvA yataM drutamupagatAstatra vedAnikAyAstvAM yAcante prathitayazasaM ye'thino dausthyadInAH / tAnkurvIthAH samabhilaSitArthapradAnaiH kRtArthAnApannAtiprazamana phalAH sampado hyuttamAnAm // 57 // amvayaH-tatra, yAMtam, zrutvA, vedAnikAyAH, drutamupagatAH, dausthyadInAH, ye, arthinaH prathitayazasam tvAm, yAcante tAn samabhilaSitArthapradAnaH, kRtArthAn kurvIthAH, hi uttamAnAm, sampadaH, ApannAtiprazamanaphalAH / , zrutvA yAMtamiti / taMtra yAMtaM zrutvA he nAtha ! tasmin gandhamAdane dvArikAM pratigacchantamadhigamya ityarthaH / vedAnikAyAH drutamupagatA: puryAH zIghra prAptA / dosthyadInAH ye arthinaH prathitayazasaM tvAM yAcante dAridryadInA: hInAH vA ye yAcaka samUhAH vikhyAtakIrti bhavantaM ( nemi ) prArthayante / tAn samabhilaSitArthapradAnaiH tvaM yAcakasamUhAn icchitArthadAnaiH / kRtArthAn kurvIthAH kRtakRtyAn kuruSva / hi uttamAnAM sampadaH yataH mahatAM samRddhayaH / ApannAtiprazamana phalAH pIDitapIDAnivAraNa hetukA: [ ApannAnAm Arti: ApannAtiH ( Sa0 tat0 ) tasyAH prazamanam -- ApannAtiprazamanam ( Sa0 tat0 ) tadeva phalaM yAsAM tA ApannAtiprazamanaphalA ( bahubrI0 ) ] bhavanti / / 57 // zabdArthaH tatra - usa ( gandhamAdana ) para, yAMtam - ( dvArikA ko ) jAte hue, zrutvA sunakara, vedAnikAyA: - nagara se, drutamupagatA: - zIghratA se samIpa Akara dausthya dInAH - daridratA ke kAraNa hIna, ye'rthinaH - jo yAcaka samUha, prathitayazasaM tvAm - vikhyAta yaza vAle tumase, yAcante - yAcanA kareMge, tAn -- una ( yAcakoM ) ko, samabhilaSitArthapradAnaiH - manovAJchita phala pradAna kara, kRtArthAn -- kRtakRtya, kurvIthA::- kara denA, hi- kyoMki, uttamAnAm - bar3oM kI, sampadaH -- sampattiyA~, ApannAtiprazamanaphalA: - Apatti se pIr3ita janoM kI pIr3A dUra karane vAlI ( bhavanti -- hotI haiM ) / -- Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 ] nemidUtam arthaH usa ( gandhamAdana ) para ( dvArikA ko ) jAte hue sunakara nagara se zIghra samIpa Akara daridratA ke kAraNa hIna yAcaka samUha vikhyAta yaza vAle tuma ( nemi ) se yAcanA kareMge / ( tuma ) una yAcakoM ko manovAJchita vastu pradAna kara kRtakRtya kara denA; kyoMki bar3oM kI samRddhi pIDitoM kI pIr3A ko dUra karane ke lie ( hotI haiM ) / AkarNyAdripratiravaguruM vAnarAstvatsakAze, krodhAtAmrA janamukharavaM tatra ye'bhidravanti / tAnyodhAnAM vimukhaya punardAruNaiyaninAdaiH, ke vA na syuH paribhavapadaM niSphalArambhayatnAH // 58 // * anvayaH - tatra, adripratiravagurum janamukharavaMm AkarNya ye bAnarAH, krodha tAmrAH, tvatsakAze, abhidravanti, punaH, tAn yodhAnAm, dAruNairjyAninAdaiH, vimukha, niSphalArambhayatnAH, ke vA paribhavapadam na, syuH / AkarNyAdripratiravagurumiti / tatra advipratiravaguruM janamukharavaM gandhamAdane parvatapratidhvanigambhIraM janAnAM tvadabhimukhAgatAnAM lokAnAM kolAhalam, AkarNya zrutvA ityarthaH / ye vAnarAH krodhAtAmrAH ye kapayaH kopadAruNamukhAH tvatsakAze abhidravanti bhavatsamIpe Agacchanti / punaH tAn yodhAnAM dAruNaijyaninAdaiH pazcAt vAnarAn zUrANAM pratyaJcAvisphAraiH vimukhaya parAGmukhIkuru / niSkalArambhayatnAH viphalavyApArasaMlagnA [ ArambheSu yatnaH- ArambhayatnaH ( sa0 tat 0 ) niSphala ArambhayatnaH yeSAnte niSphalArambhayatnAH ( bahubrI0 ) ] / ke vA paribhavapadaM na syuH jantavaH tiraskAra- pAtrA: [ paribhavasya padam - paribhavapadam ( Sa0 tat 0 ) ] na bhaveyuH sarve bhavatyeveti dhvaniH // 58 // zabdArtha : tatra - vahA~ ( gandhamAdana ) para, adripratiravagurum -- parvata kI pratidhvani ke kAraNa gambhIra, janamukharavam - ( tumhAre samIpa Aye hue ) logoM kI kolAhala ko, AkarNya - sunakara ke, ye vAnArAH - jo kapi samUha, krodhAtAmrAH -- krodha se aruNamukha hokara; tvatsakAze - tumhAre samIpa meM, abhidravanti - A jAte haiM, AyeMge, punaH - phira, pazcAt, tAn -- una ( vAnaroM ) ko, yodhAnAm -- zUroM kI, dAruNairjyAninAdaH - kaThora pratyaJcAsphAlana ke dvArA, vimukhaya -- parAGmukha kara denA, niSphalArambhayatnAH -- vyartha ke kAryoM ke liye prayatna karane vAle, ke vA-kauna se jantu, paribhavapadam - tiskAra ke pAtra na syuH -- nahIM hote haiM / - - - - Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam arba:-vahAM para parvata kI pratidhvani ke kAraNa gambhIra jana-kolAhala ko sunakara, kapisamUha krodha se aruNamukha ho tumhAre samIpa jaayeNge| pazcAt tuma una kapiyoM ko zUroM kI kaThora pratyaJcA sphAlana ke dvArA parAGmula kara denA; vyartha ke kAryoM ke lie prayatna karane vAle kauna-se vyakti tiraskAra ke pAtra nahIM hote haiM ? ( arthAt sabhI hote haiN)| tasminnadrau nivasati vibhuH sa svayaMbhUrbhavAgyo, devaH sevAparasuragaNairvandhapAdAravindaH / yaddhacAnenApahRtaduritAH mAnavAH puNyamAjaH, saMkalpante sthiragaNapadaprAptaye zraddadhAnAH // 56 // anvayaH - tasmin, adrau, sevAparasuragaNairvandyapAdAravindaH, vibhuH svayaMbhUrbhavAkhyaH, saH, devaH, nivasati, yaddhyAnenApahRtaduritAH, puNyabhAjaH, zraddadhAnAH, mAnavAH, sthiragaNapadaprAptaye, saMkalpante / tasminnadrau iti / tasminnadrau sevAparasuragaNairvandyapAdAravindaH gandhamAdanaparvate sevApara-devasamUhairna maskaraNIyacaraNakamalaH / vibhuH svayaMbhUrbhavAsyaH sarvavyApakaH svayaM bhavatIti parAnutpAdyatvAtsvayambhU IzvarAbhidho asau deva: zivaH, nivasati, vasati / yaddhayAnenApahRtaduritAH yasyamanaH smaraNenApanI. tapApAH santaH / puNyabhAjaH zraddadhAnAH mAnavAH puNyAtmAnaH bhaktAH janAH / sthiragaNapadaprAptaye saMkalpante sthAyipramathasthAnalabdhaye [ gaNAnAM padaM gaNapadam ( 10 tat 0 ) sthiraJca tat gaNapadam-sthiragaNapadam ( karma0 ) tasya prAptiH sthiragaNapadaprAptiH ( Sa0 tat0 ) tasmai ] samarthAH bhavanti // 59 / / zambArthaH - tasminnadrau-usa ( gandhamAdana ) parvata para, sevAparasuragaNavandyapAdAravinda:- anya devasamUhoM se sevita namaskaraNIya caraNakamala vAle, vibhuH-sarvavyApaka, svayaMbhUrbhavAkhyaH- svayambhU nAma se vikhyAta, sa devaHvaha ziva jI, nivasati-nivAsa karate haiM, yaddhayAnenApahRtaduritA:-jisake dhyAna se niSpApa hokara, puNyabhAja:-puNyAtmA, zraddadhAnAH mAnavAH-bhakta loga, sthiragaNapadaprAptaye-avinAzI prathama-pada kI prApti ke lie, saMkalpantesamartha hote haiN| arthaH - usa gandha-mAdana-parvata para anya devoM se sevita namaskaraNIya caraNakamala vAle, sarvavyApaka, svayambhU nAma se vikhyAta, vaha ziva jI nivAsa Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 ] nemidUtam karate haiM, jisake dhyAna se niSpApa hokara puNyAtmA bhaktajana avinAza prathamapada kI prApti ke lie samartha hote haiM / nopAmodommadamadhukarIguJjanaM gotaramyaM; har - veNukvaNitamadhurAbahiNAM cArunRtyam / zrovAnandI surajaninadastvatprayANe yadisyAtsaMgItArthI nanu pazupatestatva bhAvI samagraH // 60 // anvayaH - gItaramyam, nIpAmodonmadamadhukarIguMjanam, veNukvaNitamadhurA, kekA, barhiNAm, cArunRtyam, (ca) tatra, tvatprayANe, yadi, murajaninadaH, zrotrAnandI, syAt ( tarhi ) pazupateH, saMgItArthaH, samagraH, bhAvI, nanu / nIpAmodonmadeti / gItaramyaM nIpAmodonmadamadhukarIguMjanaM gItavanmanoharaM kadambapuSpagandhaiH dRptabhramaraguJjanaM dRptaSaDcaraNaguJjanaM vA / veNukvaNitamadhurA har zikavAditaveNunikvANavanmadhurA zuklApAGgadhvaniH / barhiNAM cArunRtyaM tathA zuklApAGgAnAM manohArinRtyaJca / tvatprayANe yadi murajaninadaH tatra bhavatprasthAne cet mRdaMgadhvaniH mRdaMgotthadhvaniH vA / zrotrAnandI zrotrANi AnandayIti zrotrAnandI syAt bhavet / pazupateH tarhi caraNanyAsasamIpaM zivasya ( pazUnAM patiH pazupatiH, Sa0 tat0 ) saMgItArthaH samagraH saMgItavastu ( tasya zivasya, saMgItasya arthaH saMgItArthaH, Sa0 tat 0 ) sampUrNaH, bhAvI nanu bhavi - vyati khalu / / 60 / zabdArthaH gItaramyam - gIta ke samAna manohArI, nIpAmodonmadamadhukarIguJjanam -- kadambapuSpoM kI sugandhi se unmatta bhramaroM kI guJjAra, veNukvaNitamadhurA - veNuvizeSa kI karNapriyadhvani ( kI taraha ), kekA - mayUra kI dhvani, bahiNAm -- mayUroM kA, cArunRtyam - sundara nRtya, tatra - usa ( gandhamAdana parvata ) para, tvatprayANe- tumhAre jAne ( pahuMcane ) para, yadi - agara, murajaninadaH -- mRdaMgotpannadhvani ( kI taraha ), zrotrAnandI -karNa priya, syAtho jAya, ( to ), pazupateH- ziva jI kA saMgItArtha: -- saMgIta kI vastu, saMgIta, samagra : -- sampUrNa, bhAvI - ho jAegA, nanu - nizcaya hI / www. arthaH ( he nAtha ! ) gIta ke samAna manohara kadambapuSpoM kI sugandhi se unmatta bhramaroM kI guJjAra, veNuvizeSa kI karNa priyadhvani kI taraha mayUroM kI dhvani, tathA mayUroM ke sundara nRtya vAle usa ( gandhamAdana parvata ) para ------ Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam [ 67 tumhArA gamana yadi mRdaMgotpanna dhvani kI taraha karNapriya ho jAya ( to ) ziva jI kA saMgIta, nizcaya hI, sampUrNa ho jAyagA / tasmAdgacchannatha pathi bhavAnvIkSitA veNulAkhyaM, zailaM nIlopalacayamayAzeSasAnucchrayantam / vyApyAkAzaM navajalabhRtAM sannibho yo vibhAti, zyAmaH pAdo baliniyamanA'bhyudyatasyeva viSNoH // 61 // anvayaH atha, tasmAd, gacchan, bhavAn, pathi, nIlopalacayamayAzeSasAnucchrayantam, veNulAkhyam, zailam, vIkSitA, ya:, AkAzam, vyApya, nava 'jalabhRtAm, sannibhaH, baliniyamanA'bhyudyatasya, viSNoH, zyAmaH pAda iva, vibhAti / - tasmAdgacchannatheti / atha tasmAdgacchan anantaraM gandhamAdanAdgacchan / bhavAn pathi tvaM nemirityarthaH mArge / 'nIlopalacayamayAzeSasAnucchrayaM' nIlopalAnIlamaNayasteSAM yazcaya:- saMghastatpradhAnAni, nIlopalacayamayAni yAni azepANi - samastAni sAnUni prasthAni teSAmucchraya udagratA vidyate yasmin sa tam ityarthaH / veNulAkhyaM zailaM vIkSitA drakSyasi / yo''kAzaM vyApya, navajalabhRtAM sannibhaH navInameghAnAM sadRza: / baliniyamanA'bhyudyatasya balinibandhotsukasya [ bale: niyamanam baliniyamanam ( Sa0 tat 0 ) tasmin abhyudyataH baliniya - manAbhyudyataH ( Sa0 tat 0 ) tasya ] | viSNoH zyAmaH vAmanasya kRSNa, pAda iva vibhAti caraNa iva zobhate // 61 // ---- J zabdArthaH atha - isake bAda, tasmAdgacchan - gandhamAdana parvata se jAte hue, bhavAn - Apa ( nemi ), pathi - mArga meM, nIlopalacayamayAzeSasAnucchrayantam - nIlamaNimayAtyantocca zikharoM vAle usa beNulAkhyaM zailam - veNu nAmaka parvata ko, vIkSitA- dekhoge, ya: - jo ( parvata ), AkAza vyApya - AkAza ko vyApta karake, navajalabhRtAm -- navIna meghoM ke, sannibhaH - sadRza, baliniyamanA'bhyudyatasyaH bali ko bA~dhane ke lie tatpara, viSNoH - viSNu ke vAmana ke, zyAma: - sA~vale, pAda iva -- paira kI taraha, vibhAti - -- zobhita hotA hai / -- . artha: - isake bAda, vahA~ se jAte hue tuma ( nemi ) mArga meM nIlamaNi - maya atyanta ucca zikharoM vAle usa veNu nAmaka parvata ko dekhoge, jo AkAza Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 ] nemidUtam ko vyApta karake navIna meghoM ke sadRza bali ko bAMdhane ke lie tatpara vAmana ke sAMvale paira kI taraha zobhita hotA hai / tAMstAngrAmAstamapi ca giri dakSiNena vyatItya, draSTAsyagne sitamaNimayaM saudhasaMgha svapuryAH / kAntvA vapraM viyati vizadaH zobhate yo'zujAlaiH; rAzIbhUtaH pratidizamiva tryambakasyATTahAsaH // 62 // anvayaH - ( tvam ), tam, girim, tAMstAnyAmAnapi, vyatItya, ca, dakSiNena, ane, svapuryAH sitamaNimayam, saudhasaMgham, draSTAsi, yaH viyati, vizadaH, aMzujAlaH, vapram, krAntvA pratidizam, rAzIbhUtaH, tryambakasya, aTTahAsaH, iva, shobhte| tAMstAnnAmAniti / tvaM taM giri tAMstAnyAmAnapi he nAtha ! tvaM (nemiH ) veNulAkhyaM zailam pUrvaparicitAn tAn grAmAnapi, vyatItya ca atikramya tathA dakSiNena dakSiNA digvibhAge ( dakSiNenetyavyayaM, "enabanyatarasyAmadUre paJcamyA" ityenap pratyayaH ) / agre svapuryAH puraH nijadvArikAyAH, sitamaNimayaM sodhasaMgha sphaTikamaNinimitaM mandirasamUham / draSTAsi avalokitAsi / yaH viyati vizadaiH aMzujAlaiH sitamaNimayasaudhasaMghaH AkAze nirmalaiH kiraNasamUhaiH / vapraM krAntvA prAkAramulladhya / pratidizaM dize dize iti pratidizam ( avyayI bhAvaH ) / rAzIbhUta: tryambakasya pujIbhUtaH zivasya [ trINi ambakAni yasya sa tryambakaH ( bahubrI. ) trayANAM lokAnAm ambakaH ( pitA ) tryambakaH, (Sa0 tat0 ) trIn vedAn ambate uccAryate iti tryambaH tryamba eva tryambakaH svArthe kan ( dvi0 tat0 ) ] aTTahAsa iva zobhate atihAsa iva zobhate rAjate vA / / 62 // zabdArthaH - (tvam-tuma); taM girim-veNuparvata se, tAMstAnyAmAnapiuna-una ( pUrvaparicita ) grAmoM ko bhI, vyatItya-atikramaNa karake, catathA, dakSiNena-dakSiNa dizA meM, agre-sAmane, pahale, svapuryA:-apanI dvArikA ke, sitamaNimayaM sodhasaMgham-sphaTikamaNinirmita bhavanasamUha ko, draSTAsi-dekhoge, yaH-jo ( bhavana samUha), viyati-AkAza meM, vizadaiH - nirmala, aMzujAlaiH-kiraNa samUhoM dvArA, vapram-prAkAra ko, krAntvAlAMghakara ke, pratidizam-pratyeka dizA meM, rAzIbhUtaH-ekatra hue, Dhera lage Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam hue, tryambakasya-zaGkara ke, aTTahAsaH iva-aTTahAsa ke samAna, zobhatezobhita hotA hai| arthaH - tuma veNuparvata ko tathA una-una ( pUrvaparicita ) grAmoM kA bhI atikramaNa karake ( Age bar3hane para ) dakSiNa dizA meM pahale apanI dvArikA nagarI ke sphaTikamaNinirmita bhavana-samUha ko dekhoge, jo AkAza meM nirmala ( svaccha ) kiraNasamUha se prAkAra ko lAMghakara pratyeka dizA meM ekatra hue zaMkara ke aTTahAsa ke samAna zobhita hai| TippaNA - hAsya kA raMga dhavala hotA hai| dvArikA nagarI bhI sphaTikamaNimaya hone se dhavala hai / ataH aisA pratIta hotA hai ki vaha dvArikA nagarI anya kucha na hokara pratyeka dizA meM ziva jI ke aTTahAsa kA puJja hI hai / pratyAsatti vizadazikharotsaMgamAge payode, nIlasnigdhe kSaNamupagate puNDarIkaprabhasya / zobhA kAcidvilasati manohAriNI yasya saMpra tyaMsanyaste sati halabhRto mecake vAsasova // 63 / anvayaH -- ( he nAtha ! ) puNDarIkaprabhasya, vizadazikharotsaMgabhAge, nIlasnigdhe-payode, kSaNam, pratyAsattim, upagate, yasya, mecake, vAsasi, aMsanyaste, sati, halabhRtaH, iva, samprati, kAcid, manohAriNI, zobhA, vilasati / pratyAsattimiti / puNDarIkaprabhasya vizadazikharotsaMgabhAge he nAtha ! zvetakamalavat dhvlshRNgkoddaikdeshe| nIlasnigdhe payode kRSNarukSe-meghe / kSaNaM pratyAsattimupagate muhUrtaM nakaTyaM prApte sati / yasya mecake vAsa si sphaTikamaNimayabhavanasya zyAme vstre| aMsanyaste sati halabhRta iva aparityakte, skandhasthApita ityarthaH, balarAmasyeva / samprati kAcid manohAriNI adhunA anirvAcyA manoharA, zobhA vilasati pratibhAti / yathA halabhRtastanoraMsanyaste mecake-kRSNavarNe vAsasi zobhA kAcidvilasati, tathaitasyApIti / balabhadro'pi zubhravarNa iti prasiddhiH // 63 // zabdArthaH - puNDarIkaprabhasya- zvetakamalavat, vizadazikharotsaMgabhAge( sphaTika maNimaya bhavana samUha ke ) dhavala coTI kI goda meM, nIlasnigdhepayode-cikane nIle megha ke, kSaNaM pratyAsattimupagate-pala bhara samIpa bhA Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 ] nemidUtam jAne para, yasya-jisa ( bhavana samUha ) kI, mecake-nIle, vAsasi-vastra ko, aMsanyaste sati-kaMdhe para rakhane para, kandhe para rakhe hue, halabhRtaHbalarAma kI, iva-taraha, samprati-aba, isa samaya, kAcid-anirvacanIya, manohAriNI-manohArI, zobhA-AbhA, vilasati-sphurita hotA hai, pratIta . hotA hai| arthaH -(he nAtha ! ) zvetakamalavat ( sphaTikamaNimaya bhavana samUha ke ) dhavala coTI kI goda meM nIle megha ke kSaNa bhara samIpa A jAne para jisa bhavana samUha kI nIle vastra ko kandhe para rakhe hue balarAma ko taraha samprati anirvacanIya manohArI zobhA sphurita hotI hai / TippaNI- balarAma kA varNa gaura thA tathA ve sadA nIlA vastra dhAraNa karate the jisase loga ninimeSa dRSTi se unake saundarya ko dekhane lagate the| tadabat zobhA sphaTikamaNimaya dhavalavarNa vAle bhavanoM kI usa samaya hogI jaba zyAma megha usakI coTI ke pAsa aayegaa| prApyodyAna puraparisare kelizaile yadUnAM, vizrAmAthaM kSaNamabhirati gomatIvAri pazyan / utsarpadbhirdadhadiva divo vartmano vIcisaMghaH, sopAnatvaM kuru maNitaTArohaNAyAgrayAyo // 64 // anvayA - puraparisare, kelizaile, yadUnAm, udyAnam, prApya, agrayAyI, utsarpabhiH, vIcisaMdhaiH, divaH, vartmanaH, maNitaTArohaNAya, sopAnatvam, dadhat iva, gomatIvAri, pazyan, vizrAmArtham, kSaNam, abhiratim, kuru / prApyodyAnamiti / puraparisare kelizale he nAtha ! purasamIpe pradeze vA krIDAparvate / yadUnAmudyAnaM prApya yadUnAmArAmam AsAdya / agrayAyI agresaraH, utsarpadabhiH vIcisaMdhaiH UvaM prasarabhiH kallolarAjibhiH / divo vartmanaH maNi. taTArohaNAya nabho mArgasya ratna-taTA''rohaNAya [ maNInAM taTam-maNitaTam (10 tat0 ) maNitaTe ArohaNaM maNitaTArohaNam ( 10 tat0, tasmai ) ] / sopAnatvaM dadhadiva zRMkhalAbhAvaM bibhradiva / gomatIvAri pazyanavalokayan / vidhAmArthaM kSaNam abhirati khedApanayanArthaM tatra muhUrtam avasthAnam, kuru vidhehi // 64 // Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam [71 zambArthaH - puraparisare-nagara ( dvArikA ) ke samIpa, kelizaile - krIr3Aparvata para, yadUnAm-yaduoM kI, udyAnam-udyAna ( bagIcA ) ko, prApya-prApta karake, agrayAyI-Age-Age calate huye, utsarpadbhiH vIcisaMdhaiH-Upara ko calatI huI dhArA samUhoM ke dvArA, divaH vartmanaH-AkAza mArga meM, maNitaTArohaNAya-maNitaTa para car3hane ke lie, sopAnatvam-sIr3hI ke rUpa meM pariNata, dadhat iva-dhAraNa karate hue kI taraha, gomatIvArigomatI nadI ke jala ko, pazyan-dekhate hue, vizrAmArtham-vizrAma ke lie ( mArgajanita zrama ko dUra karane ke lie), kSaNam-kSaNa bhara, abhirati kuru-ruka jaanaa| ____ arthaH - nagara ke samIpa keli parvata para yaduoM kI udyAna ko prApta karake Age-Age Upara ko calatI huI dhArA samUhoM ke dvArA AkAza-mArga meM maNitaTa para car3hane ke lie sIr3hI kA kAma karatI huI gomatI nadI kI jala ko dekhate hue, vizrAma ke lie kSaNa bhara ruka jaanaa| . TippaNI - agrayAyI-ana+yA+ NiniH + vibhaktiH / / tavAsIno muraripuyazo nizcalaH kinnarobhiH, ___ zRNvaMstiSThaH zrutisukhakaraM gIyamAnaM muhUrtam / zabdarazmaskhalitarathamaduraimbuirAzeH, ___ kroDAlolAH zravaNaparuSaijitairbhAyayestAH // 65 // anvayaH --tatra, AsInaH, kinnarIbhiH, gIyamAnam, zrutisukhakaram, muraripuyazaH zRNvan, muhUrtam, nizcalaH, tiSThaH, ( tathA ), azmaskhalita rathajaiH, amburAzeH, meduraiH, zabdaiH, zravaNaparuSaiH, gajitaiH krIDAlolAH, tAH na, bhAyayeH / tatrAsInariti / tatrAsInaH kinnarIbhiH gIyamAnaM he nAtha ! tvaM tasmin keliparvate upaviSTa: san kinnarakAmanIbhiH stutyamAnam / zrutisukhakaraM muraripuyazaH zRNvan zrotrAnukUlaM karNapriyaM vA viSNukIrti zravaNaviSayI kurvan / muharta nizcala: tiSThaH kSaNaM gatinirodhaM kuryAH / azmaskhalita rathajaiH-amburAzemeMdurairzabdaiH tathA pASANa saMghaTTarathotpannajaladhepuSTardhvanibhiH / zravaNaparupaigaMjitaiH krIDAlolA: tAH karNakaTubhitanitaiH [ zravaNayoH paruSANi-zravaNaparuSANi ( sa0 tat0 ) ] ke licapalAH caJcalAH vA [ krIDAyAM lolA:-krIDAlolAH ( sa0 tat0) ] kinnaryaH / na bhAyayeH mA trAsayeH // 65 // Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam zabdArtha:-tatra-usa krIr3A parvata para, AsIna:-baiThI huI, vidyamAna, kinnarIbhiH-kinnara striyoM ke dvArA, gIyamAnam-gAye jAte hue, zrutisukhakaram -karNasukhada, muraripuyaza:-viSNu kI kIrti ko zRNvan-sunate hue, muhUrtam-kSaNa bhara, nizcalastiSThe:-ruka jAnA, tathA, azmaskhalitarathajai:-zilAtala para gharSaNa hone se ratha se utpanna, amburAzeH ( iva )samudra kI taraha, meduraiH-puSTa, gambhIra, zabdaiH-dhvani ke dvArA, zravaNaparuSaiH-karNakaThora, gajitaiH-garjanoM se, krIDAlolAstA:-krIr3A meM Asakta unako, na-nahIM, bhAyaye:-bhayabhIta kara denaa| arthaH - usa (krIDAparvata ) para AsIna kinnara striyoM dvArA gAye jAte hue karNapriya viSNu kI kIrti ko sunate hue kSaNa bhara ruka jAnA tathA pASANa para calane se ratha se utpanna samudra kI puSTa dhvani kI taraha karNakaTu garjanoM se krIr3A meM Asakta una ( kinnariyoM ) ko bhayabhIta nahIM kara denaa| . TippaNI - bhayArthaka Nijanta / bhAyi+liG lakAra + madhyama-puruSa ekavacana / tatra-yaha avyaya hai 'tad' zabda se 'saptamyAstrala', isa sUtra se 'bala' pratyaya kiyA jAtA hai| sAndronidvArjunasurabhitaM pronmiSatketakoka, hRdyaM jAtiprasavarajasA svaadmttaalinaadH| natyatkekAmukharazikhinaM bhUSitopAntabhUmi, nAnAceSTarjaladalalitanivizestaM nagendram // 66 // anvayaH - sAndronnidrArjunasurabhitam, pronmiSatketakIkam, jAtiprasavarajasA; svAdamattAlinAdaiH, hRdyam, nRtyatkekAmukharazikhinam, nAnAceSTarjaladakalitaH, bhUSitopAntabhUmim, tam, bagendram, nivizeH / ___ sAndronnidrArjunasurabhitamiti / sAndronnidrArjunasurabhitaM pronmiSatketakIkaM he nAtha ! tvaM snigdhapraphullArjunapuSpasurabhisugandhitaM vikasatketakIpuSpam / jAtiprasavarajasA svAdamattAlinAdaH havaM jAtipuSpaparAgAsvAdonmattabhramaradhvanibhiH manojJam / nRtyatkekAmukharazikhinaM nRtyantaH kekAmukharA:-bahidhvanibAghAlAH zikhina:-zuklApAGgAH yatra tam ityarthaH / nAnAceSTarjaladalalitaH anekakrIDitairmeghavilAsaH / bhUSitopAntabhUmi-bhUSitA-alaMkRtA upAntabhUmiH paryantAvaniH yasya tam / taM nagendra nirvizeH pUrvoktaM kelizailam upabhukSva Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam (nivize:-nir +/ viz + vidhi liG madhyapuruSa ekavacana ) // 66 // zabdArthaH - sAndronnidrArjunasurabhitam-khile hue snigdha arjuna puSpa ke sugandhi se sugandhita, pronmiSatketakIkam-khile hue ketakI puSpoM se, jAtiprasavarajasA-jAti puSpa vizeSa kI parAga se, svAdamattAlinAdaiH-AsvA. danonmatta bhramaroM kI guJjana dhvani ke dvArA, hRdyam-manohara, nRtyatkekAmukharazikhinam-nRtya karate hue mayUroM kI vAcAla dhvani se, nAnAceSTarjaladalalitaH-aneka taraha kI ceSTAoM se yukta megha kI krIr3AoM se, bhUSitopAntabhUmim-pRthivIparyanta alaMkRta, tam-usa; nagendram-keli-parvata kA, nivizeH-Ananda lenaa| arthaH - khile hue snigdha arjuna-puSpavizeSa kI sugandhi se sugandhita, khile hue ketakI puSSoM se, jAti puSpa-vizeSa ke parAga kA AsvAdana kara unmatta bhramaroM kI gujAra se manohara, nRtya karate hue vAcAla mayUroM se tathA aneka taraha kI ceSTAoM se yukta megha kI krIr3AmoM se pRthvIparyanta alaMkRta usa keli-parvata kA ( tuma ) Ananda lenA / tasyA harSAdavikRtamahAste pravezAya puryA, niryAsyanti pravarayadavaH sammukhAH shaurimukhyaaH| yA kAlesminabhavanazikharaiH prakSaradvAri dhatte, muktAjAlagrathitamalakaM kAminIvAbhravandam // 67 // anvayaH - te, pravezAya, tasyAH, puryAH, harSAdavikRtamahAH, zaurimukhyAH, pravarayadavaH; sammukhAH, niryAsyanti, yA, asmin kAle, bhavana zikharaiH, prakSaradvAri, abhravRndam, kAminI, muktAjAlagrathitam, alakam, iva, dhatte / tasyA harSAditi / te pravezAya he nAtha ! tava pravezArtham / tasyAH puryAH harSAda vikRtamahAH zaurimukhyAH pravarayadabaH dvArikAyAH puraH pramodAtvikArarahitotsavAH kezavapramukhAH yadukulotpannazreSThayadavaH / sammukhAH niryAsyanti abhimukhAH dvArikAyAH bahirAgamiSyanti iti bhAvaH / yA asminkAle yA dvArikA varSAsamaye / bhavanazikharaiH prakSaradvAri gRhANaiH gRhazRGagaiH vA galadvAri jalotsarjanaM vaa| abhravRndaM kAminI muktAjAlagrathita meghanicayaM vanitA mauktikapracurairgumphitam [ muktAnAM jAlam -muktAjAlam (10 tat0 ) ] / alakamiba dhatte kezapAza miva dhArayati // 67 // Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam zabdArthaH te - tumhAre, pravezAya - praveza ke lie, tasyAH puryA:- usa ( dvArikA ) purI se, harSAdavikRtamahA :- harSa ke kAraNa vikAra rahita mahApratApI, zaurimukhyA : - kezava pramukha, pravarayadavaH - -zreSTha yAdava, sammukhAH( tumhAre ) sAmane, niryAsyanti - Ae~ge, yA - - jo dvArikA, asminkAlevarSA ke samaya meM, bhavanazikharaiH - bhavana zikharoM dvArA prakSaradvAri - jala ko chor3ane vAle, barasAne vAle, abhravRndam - megha samUha ko, kAminI - sundarI strI, muktAjAlagrathitam - motI kI lar3iyoM se gU~the gaye, alakam - keza - kalApa kI, iva - taraha, dhatte - dhAraNa karatI hai / 74 ] - artha: dvArikA meM tumhAre praveza ke lie usa ( dvArikA ) purI se harSa ke kAraNa vikArarahita mahApratApI kRSNapramukha zreSTha yAdava ( tumhAre ) sammukha AyeMge, jo dvArikA nagarI isa varSAkAla meM, bhavanazikharoM se, jala barasAne vAle megha-samUha ko usI taraha dhAraNa karatA hai, jaise koI sundarI strI motI kI lar3iyoM se gUMthe gaye keza-kalApa ko dhAraNa karatI hai / zazvatsAndrasvatanumahasaM prollasadratnadIpA, mAnaprAMzuM zikharanivahainyamamArga spRzantaH / gaurajyotsnAvimalayazasaM zubhrabhAsaH sudhAbhiH, prAsAdAstvAM tulayitumalaM yatra taistaivizeSaiH // 68 // anvayaH - yatra, prollasadratnadIpAH, zazvatsAndrasvatanumahasam mAnaprAMzum, zikharanivahaiH, vyomamArgam, spRzantaH, gaurajyotsnAvimalayazasam, sudhAbhiH, zubhrabhAsaH, prAsAdAH taiH taiH, vizeSaiH, tvAm, tulayitum, alam / zazvatsAndrasvatanumahasamiti / yatra prollasadratnadIpA zazvatsAndrasvatanumahasaM he nAtha ! yasyAM dvArikAyAM prabhAbhirbhAsvanmaNipradIpAH nirantara snigdhanijazarIratejam / mAnaprAMzuM zikharanivahaiH vyomamArga uccastaramatyunnataM vA bhavanAgrasamUhaiH sadhaiH vA Akazapatham, spRzantaH AzliSyantaH vA / gaurajyotsnA vimalayazasaM sudhAbhiH zubhrabhAsaH zubhrakaumudIvannirmalayazasaM lepairkhetkAntayaH / prAsAdA: - gRhANi mandirANi vA, taistairvizeSaiH pUrvoktaprakAraiH dharmaH / tvAm bhavantaM nemim ityarthaH tulayitumalam samAnatAGkartuM paryAptAH / / 68 / / zabdArthaH - yatra - jisa dvArikA meM, prollasadratnadIpAH - camakate hue ratnadIpoM se, zazvatsAndrasvatanu mahasam - nirantara snigdha apane zarIra teja se, Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam [ 75 mAnaprAMzum - - atyanta U~ce, zikharaniva hai: - gRha ke agrabhAgoM se, vyomamArgamAkAza mArga ko, spRzantaH - sparza karatA huA, chUtA huA, gaurajyotsnAvimalayazasam - zubhra kaumudI ke samAna vimala yaza kA, sudhAbhiH -- lepa se, zubhrabhAsaH -- zvetakAnti vAlA, prAsAdAH - bhavana samUha, taistairvizeSaH - pUrvokta una-una vizeSatAoM se tvAm --tumase, tulayitum - samAnatA karane meM, alam - samartha haiM / * arthaH - ( he nAtha ! ) jisa ( dvArikA ) meM camakate hue ratnadIpoM se nirantara snindha apane zarIra teja se atyanta U~ce gRhoM ke agrabhAgoM se AkAzamArga kA sparza karatA huA zubhrakaumudI ke samAna vimalayaza ke lepa se zvetakAnti bAlA bhavana samUha ( pUrvokta ) una-una vizeSatAoM ke dvArA tuma ( nemi ) se tulanA karane meM samartha hai / yAmuddAmA khilasuraripunmAthito dAnavAreH, sAhAyyAya prathitamahaso'dhyAsate yodhavargaH / nAnAdaityapraharaNabhavaiH saMgareSu svakIrtyA, pratyAdiSTAbharaNarucayazcandrahAsavraNAGkaH // 66 // anvayaH -------- - yAm, uddAmAkhilasuraripUn, mAthinaH, dAnavAre:, sAhAyyAya prathitamahasaH, yodhavarga:, adhyAsate, saMgareSu, nAnAdaityapraharaNabhavaiH, candrahAsavraNAGkaH, AbharaNarucayaH, svakIrtyA, pratyAdiSTAH / yAmuddAmakhiti / yAmuddAmakhilasuraripunmAthina: he nAtha ! dvArikAmunmattasakaladevazatru saMhArakaH / dAnavAre: sAhAyyAya prathitamahasaH kRSNasya sAhAyyArtha prakhyAtatejasaH / yodhavargaH adhyAsate zUrasamUhaH adhitiSThati / saMgareSu nAnAdaityapraharaNabhavaH yuddheSu ye vividhAsurapratighAtotpannaiH / candrahAsavraNAGkaH AbharaNarucayaH asikiNAGka : AbharaNAnAM ruk - kAntiryaiste / svapratyAdiSTA svayazasA sUcayanti // 69 // zabdArthaH yAm -- dvArikA meM, uddAmAkhila surariSUnmAthinaH - madamatta samasta deva zatruoM ko mathane vAle, dAnavAre:- kRSNa kI, sAhAyyAya - sahAyatA ke lie, prathitamahasaH - vikhyAta teja vAle, yodhavarga:- yoddhA - gaNa, adhyAsate-rahate haiM, ( jo ) saMgareSu - raNa meM, nAnA daityapraharaNabhavaH - aneka prakAra ke daityoM ke prahAra se utpanna, candrahAsavraNAGka : - talavAra ke ghAva se Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 ] nemidUtam yukta cihna ke dvArA, AbharaNarucayaH -- AbhUSaNa kI kAnti kI taraha, svakIrtyA - apanI kIrti ko, yaza ko, pratyAdiSTAH - sUcita karate haiM / arthaH dvArikA meM, madamatta samasta deva zatruoM kA saMhAra ( nAza ) karane vAle kRSNa kI sahAyatA ke lie vikhyAta teja vAle yoddhAgaNa rahate haiM; jo yoddhAgaNa ) yuddha meM aneka prakAra ke asuroM ke prahAra se utpanna talavAra ke ghAva se yukta cihna se AbhUSaNa kI taraha apanI kIrti ( yaza ) ko sUcita karate haiM / - vyAdhirdehAnspRzati na bhayAdrakSituH zArGgapANe mRtyorvArtA zravaNapathagA kutracidvAsa bhAjAm / kAmakrIDArasasukhajuSAM yacchatAmathikAmAvittezAnAM na ca khalu vayo yauvanAdanyadasti // 70 // yatra, rakSituH, zArGgapANe:, bhayAd, vyAdhiH, dehAn, na, spRzati, vAsabhAjAm, kutracit mRtyorvArtAH, zravaNapathagA, arthikAmAn, yacchatAm, kAmakrIDArasasukhajuSAm, vittezAnAm, yauvanAt, anyat, vayaH, na, asti khalu / abhvayaH -- vyAdhirdehAn iti / yatra rakSituH zArGgapANe: he nAtha ! yasyAM dvArikAyAM lokarakSakasya hareH bhayAd / vyAdhirdehAn na pIDAzarIrAn mA spRzati / vAsabhAjAM vAsaM dvArikA nivAsaM bhajanti iti vAsabhAjaH teSAM dvArikAnivAsinAm, kutracit purAtanakathAprabandhAdizravaNe / mRtyorvArtA zravaNapathagA maraNasyakathA zravaNagrAhyA vartate iti bhAvaH / arthikAmAn yacchatAM yAcakamanorathAn pUrayatAm / kAmakrIDArasasukhajuSAM vittezAnAM tathA praNayakelirasasukhayuktAM vittAdhipAnAm (vittAnAm Iza :- vittezaH, Sa0 taMt0 ) | yauvanAdanyat vayaH tAruyAdaparam avasthA nAsti khalu na vartate nizcayena / / 70 / / zabdArthaH yatra - jisa dvArikA meM, rakSituH - logoM ke rakSaka, zApANe:- :- kRSNa ke bhayAd - bhaya se, Dara se, vyAdhiH - roga, dehAn -- zarIra ko, na nahIM, spRzati -chUtA hai, vAsabhAjAm --- dvArikA nagara nivAsI, kutracit -- purANAdi kathA prasaGgoM meM hI, mRtyorvArtA - maraNa kI kathA, zravaNapathagA - sunate haiM, arthikAmAn - yAcakoM ke sabhI manorathoM kI, yacchatAm -- pUrti hotI hai, ( tathA ) kAmakrIDArasasukhajupAm -- praNayakrIr3A meM Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam [ 77 Asakta, saMlagna, vittezAnAm-dhanikoM kI, yauvanAt-yauvana ke atirikta, anyat-dUsarI, vayaH-avasthA, na-nahIM, asti-hotI hai, khalu-yaha nizcaya kA sUcaka avyaya hai| arthaH - jisa dvArikA meM logoM ke rakSaka kRSNa ke bhaya se roga zarIra kA sparza nahIM karatA, dvArikAnagaranivAsI purANAdi kathA prasaGgoM meM hI mRtyu kI vArtA kA zravaNa karate, yAcakoM ke sabhI manorathoM kI pUrti hotI ( tathA ) praNayalIlA meM Asakta dhanikoM kI yauvana ke atirikta dUsarI avasthA bhI nahIM hotI hai| karNe jAtiprasavamamalaM ketakaM kezapAze, kastUrIbhiH kRtaviracanAgallayoH ptrvllii| kaNThe mAlA grathitakuTajA maNDanaM bhAvi kAmyaM, sImante ca tvadupagamajaM yatra nopaM vadhUnAm // 71 // anvayaH -- yatra, vadhUnAm, karNe, amalam, jAtiprasavam, kezapAze, ketakam, gallayoH, kastUrIbhiH, kRtaviracanA, patrAvallI, kaNThe, grathitakuTajA, mAlA, sImante, ca, tvadupagamajam, nIpam, kAmyam, maNDanam, bhAvi / ____ karNa jAtiprasavamamalamiti / yatra vadhUnAM karNe he nAtha ! yasyAM dvArikAyAM vanitAnAM zrotre, amalaM jAtiprasavaM nirmalaM jAtipuSpavizeSam / kezapAze ketakaM cUDApAze kezajAlake vA ketakIpuSpam / gallayoH kastUrIbhiH kapolayoH gaNDayoH vA kastUrIbhiH, kRtaviracanA vihitamakaryAdirUparacanA, patrAvallI ptrltaa| kaNThe grathitakUTajA mAlA mecake grathitAni kuTajapuSpANi yasyAM tathAvidhAmAlAsraka / sImante ca kezaveze ca, tvadupagamaja nIpaM nemirAgamanajanyaM kadambam / kAmyaM maNDanaM bhAvi manojJaM prasAdhanaM bhaviSyati / / 71 // zabdArthaH - yatra-jisa dvArikA nagarI meM, vadhUnAm-vadhuoM ke, vanitAoM ke, karNe-kAna meM, amalaM jAtiprasavam - svaccha jAti puSpa, kezapAze-veNiyoM meM, ketakam-ketakI puSpa, gallayoH-kapoloM para, kastUrIbhiH -- kastUrI ke dvArA, kRta viracanA-kiye gaye rUparacanA yukta, patravallIpatralatA, kaNThe- gale meM, grathitakuTajA-guMthe hue kuTajapuSpoM kI, mAlAhAra, sImante-mA~ga meM, tpadupagamajam-tumhAre ( nemi ) Agamana se utpanna, nIpam-kadambapuSpa, kAmyam-manohara, maNDanam-prasAdhana, bhaavi-hogaa| Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78] nemidUtam arthaH -jisa dvArikA meM vanitAoM ke kAna meM svaccha jAtipuSpa, veNiyoM meM ketakI puSpa, kapoloM meM kastUrI se kiye gaye rUparacanA yukta patralatA, gale meM kuTajapuSpoM kI mAlA ( hAra ) tathA mAMga meM tumhAre Agamana se utpanna kadamba puSpa manojJa prasAdhana hogaa| yasyAM ramyaM yuvajanamanohArivArAMganAnAM, lAsyaM tAlAnugatakaraNaM bhAsyati tvatpraveze / vAJchantInAM tadavagamanAnandabhAjA prasAda, tvadgambhIradhvaniSu zanakaH puSkareSvAhateSu // 72 // andhayaH-- yasyAm, tvat praveze, gambhIradhvaniSu, puSkareSu, zanakaH, AhateSu, tadavagamanAnandabhAjAm, tvatprasAdam, vAJchantInAm, vArAMganAnAm, yuvajanamanohAri, tAlAnugatakaraNam, ramyam, lAsyam, bhAsyati / yasyAmiti / yasyAM tvat he nAtha ! dvArikAyAM bhavataH ( nemeH ) praveze / gambhIradhvaniSu puSkareSu gambhIrastaniteSu vAdyapAtramukheSu / zanakairAhateSu mandaMsutADiteSu ( satsu ) / tadavagamanAnandabhAjAM lAsyasya jJAnaM tena pramodaM bhajantIti tadavagamanAnandabhAjastAsAm / tvatprasAdam nemeranunayam / vAJchantInAM vArAMganAnAm icchantInAM paNyAGganAnAM vAravanitAnAM vA / yuvajanamanohAri taruNalokamanohAri ( yuvajanAnAM manAMsi haratIti yuvajanamanohAri ) / tAlAnugatakaraNaM tAlazcaJcapuTAdistenAnugataM-sambaddhaM karaNaM gatibhedaH aMgahAra bhedaH vA, sthirahastaparyastatArakAditriMzatprakAro ysmintttthaa| ramyaM lAsyaM bhAsyati manojJaM nRtyaM zobhiSyate // 72 / / zabdArthaH - yasyAm-jisa dvArikA meM, tvatpraveze-nemi ke praveza ( karane ) para, gambhIradhvaniSu-gambhIra dhvani vAle, puSkareSu-mRdaGgoM para, zanakaiH-dhIre-dhIre, AhateSu-thapakI lagAye jAne para, tadavagamanAnandabhA jAm-lAsyAdi ke samyak jJAna se Anandita karane vAlI, tvatprasAdam-nemi kI prasannatA kI, vAJchantInAm-AkAMkSA karatI huI, vArAMganAnAmvArAGganAoM ( vezyAoM ) kA, yuvajanamanohAri-taruNa janoM ke mana ko harane vAlI, tAlAnugatakaraNam-tAlAdigata gIta bheda se yukta, ramyam-manojJa, lAsyam-nRtya, bhAsyati-zobhita hogaa| ____ artha:-jisa dvArikA meM tumhAre praveza para gambhIra dhvani vAle mRdaGgoM para dhIre-dhIre thapakI lagAye jAne para lAsyAdi ke samyak jJAna se Anandita Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam [ 79 karane vAlI tumhArI prasannatA kI AkAMkSA karatI huI vArAGganAoM kA taruNajanoM ke mana ko harane vAlI tAlAdigata gIta bheda se yukta manojJa nRtya zobhita hogaa| saMsaktAnAM navaratarase kAmibhiH kuTTimAnA, pRSTheSvaMtaH kRtaviracanA gharmavAyaMganAnAm / yasyAM grISme zizirakiraNasyAMzubhiryAminISu, ___ vyAlumpanti sphuTajalalavasyaMdinazcandrakAntAH // 73 // anvayaH -- yasyAm, grISmeSu, yAminISu, zizirakiraNasyAMzubhiH, sphuTajalalavasyaMdinaH, kuTTimAnAm, antaHpRSTheSu, kRtaviracanA, candrakAntAH, kAmibhiH, navaratarase, saMsaktAnAm, aGganAnAm, dharmavAri, vyAlumpanti / saMsaktAnAmiti / yasyAM grISmeSu yAminISU he nAtha ! yasyAM dvArikAyAM uSNeSu nicsu / zizirakiraNasyAMzubhiH sphuTa jalalavasyaMdinaH indoH jyotsnAbhiH vyaktatoyakaNasrAviNaH [ sphuTajalalavasyaMdina:-jalasya lavA:-jalalavAH (10 tat0 ) sphuTAzca te jalalavAH-sphuTajalalavAH ( karma0 ) tAn syandante tacchIlAH iti sphuTajalalavasyaMdinaH ( upapada ) / kuTTimAnAM zilAnirmitAnAM zilAdibaddhabhUmInAM vA, antaHpRSTheSu madhyabhAgeSu / kRtaviracanA candrakAntAH vihitaracanA candrakAntamaNayaH / kAmibhiH navaratarase saMsaktAnAmaGganAnAM kAmukaiH navasambhogarase AsaktAnAM vanitAnAM kAminInAM vaa| dharmavAri vyAlampanti svedajalaM dUrIkurvanti ( vyAlumpanti-vi+A+Vlup + jhi+ vibhaktikAryam ) // 73 // zabdArthaH - yasyAm-jisa dvArikA meM; grISmeSu---grISma kI, yAminISu-rAtri meM, zizirakiraNasyAMzubhiH-- candra kiraNoM ke dvArA, sphuTajalalavasyaMdinaH-svaccha jala-binduoM ko TapakAne vAlI; kuTTimAnAm-pASANa se nirmita bhUmi ke, anta:-madhya, bIca, pRSTheSu-bhAga meM, kRtaviracanAkhacita, candrakAntA:-candrakAntamaNiyAM, kAmibhiH-kAmukoM se, navaratarasenavIna sambhogarasa (krIr3A) meM, saMsaktAnAm-saMlagna, Asakta aGganAnAmvanitAoM ke, dharmavAri-svedakaNa ko, pasInA ko, vyAlumpantidUra karatI arthaH - jisa dvArikA meM grISma kAla kI rAtri meM candrakiraNoM se svaccha Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8.] nemidUtam jala-binduoM ko TapakAne vAlI; pASANa nirmita bhUmi ke madhya bhAga meM khacita, candrakAntamaNiyAM kAmukoM se navInasambhogakrIr3A meM Asakta aGganAoM ke svedabindu ko dUra karatI haiN| gatvA yUnAM rajanisamaye dhUpyamAneSu lIlA vezmasvantaryuvatinihita ratnadIpanirastAH / jAlayaMtrAvatamasacayAH sAdhvaseneva bhUyo, dhUmodgArAnukRtinipuNAH jarjarA niSpatanti // 74 // anvayaH - yatra, rajanisamaye, avatamasacayAH, yUnAm, dhUpyamAneSu, lIlAvezmasu, gatvA, bhUyaH, antaH, yuvatinihitaH, ratnadIpainirastAH, sAdhvaseneva, dhUmodgArA'nukRtinipuNAH, jarjarAH, jAlaiH, niSpatanti / gatvA yUnAmiti / yatra rajanisamaye avatamasacayAH he nAtha ! yasyAM dvArikAyAM nizakAle andhkaarsmuuhaaH| yUnAM dhUpyamAneSu lIlAvezmasu taruNAnAM gavAkSeSu keligRheSu sadanesu vA gatvA labdhA, bhUyaH antaHyuvatinihitaH punaH vAsagRhamadhye taruNinyastaiH / ratnadIpanirastA: maNipradIpairapAkRtAH dUrIkRtAH vA / sAdhvaseneva dhUmodgArA'nukRtinipuNAH bhayeneva dhUmanigamAnukaraNadakSAH dhUmasya udgAra:-dhUmodgAraH (10 tat0 ) tasya anukRtiHdhUmodgArA'nukRtiH (Sa0 tat0 ) tasyAM nipuNA:-dhUmodgArA'nukRtinipuNAH, (sa* tat0 )] / jarjarAH jAlaH niSpatanti zIrNAH ( santaH ) gavAkSaH nirgacchanti // 74 / / zabdArthaH -- yatra-jisa dvArikA meM, rajanisamaye-rAtri ke samaya, avatamasacayAH-andhakAra samUha, yUnAm-yuvajanoM ke, dhUpyamAneSu-jharokhoM vAle, lIlAvezmasu-krIr3AgRhoM meM, gatvA-jAkara, bhUya:-phira, antaHvAsagRha meM, keligaha meM, yuvatinihitaH- vanitAoM dvArA rakhe gaye, ratnadIpanirastAH- maNidIpoM se dUra kiyA gayA, sAdhvaseneva-bhayabhIta kI taraha, dhamodgArA'nukRtinipuNAH-dhUAM nikalane ( ugalane ) kI nakala karane meM nipuNa, jarjarAH ( santaH )-Tukar3e-Tukar3e hokara, jAlaiH-jharokhoM se, niSpatanti-nikala jAte haiM, bhAga jAte haiN| arthaH - jisa dvArikA meM rAtri ke samaya andhakAra samUha yuvAoM ke jharokhA yukta krIr3AgRhoM meM jAkara punaH vAsagRha meM vanitAoM dvArA rakhe gaye Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam maNidIpoM se dUra kiyA gayA ( andhakAra samUha ) bhayabhIta kI taraha, dhUoM nikalane kI nakala karane meM nipuNa ( ataH ) Tukar3e-Tukar3e hokara jharokhoM se nikala jAte haiN| - rAtrI yasyAmupasakhibhRzaM gAtrasaMkocabhAjAM, rAgeNAndhaH zayanabhavaneSullasaddIpavatsu / premNA kAntarabhikucayugaM hRdyagandhirvadhUnAm, hrImUDhAnAM bhavati viphalaH preritazcUrNamuSTiH // 7 // anvayaH- yasyAm, ullasaddIpavatsu, zayanabhavaneSu, rAtrI, upasakhibhRzam, gAtrasaMkocabhAjAm, hrImUDhAnAm, vadhUnAm, abhikucayugam rAgeNAndhaH; kAntaH, premNA, preritaH, hRdyagandhiH, cUrNamuSTiH, viphalaH, bhavati / rAtrI yasyAmiti / yasyAm ullasaddIpavatsu zayanabhavaneSu he nAtha ! dvArikAyAM ullasantaH prabhAbhiH dedIpyamAnA ye dIpAH te vidyante yeSu teSu, vAsagRheSu sadanesu vaa| rAtrau nizIthe nizAyAM vaa| upasakhi sakhyAH samIpam iti 'upasakhi' nakaTyamiti bhAvaH / bhRzaM gAtrasaMkocabhAjAm adhikaM gAtrasaMkocaM bhajantIti gAtrasaMkocabhAjAm / hrImUDhAnAM vadhUnAM lajjAvidhurANAM kAminInAm / abhikucayugaM stanadvayasammukhaM rAgeNAndhaH kAntaH premNA priyatamaiH snehena / preritaH hRdyagandhizcUrNamuSTiH prakSepaH suvAsitamuSTigRhItakuMkumAdidhUli: viphalo bhavati niSphalo vartate // 75 // zabdArtha: - yasyAm-jisa dvArikA meM, ullasaddIpavatsu-camakate hue ( ratna ) dIpoM vAle, zayanabhavaneSu-zayanagRhoM meM, zayana-kakSa meM, rAtrIrAtri meM, upasakhibhRzam-sakhI ke samIpa atyadhika, gAtrasaMkocabhAjamagAtrasaMkoca vAlI, hrImUDhAnAm-lajjA ke kAraNa kiMkartavyavimUr3ha, vadhUnAmaGganAoM ke, abhikucayugam-stanadvaya ke sammukha, rAgeNAndhaH-rAga se andha, kAntaH-priyatama ke dvArA, premNA-sneha se, prerita:-pheMkA gayA, hRdyagandhiH cUrNamuSTiH-suvAsita kuMkumAdi kI muTThI, viphala:-niSphala, bhavatiho jAtI hai| marthaH-jisa dvArikA ke camakate hue ratnadIpoM vAle zayanagRhoM meM rAtri meM ( bhI ) sakhI ke samIpa atyadhika gAtrasaMkoca vAlI lajjA ke kAraNa kiMkartavyavimUr3ha sundariyoM ke stanadvaya ke sammukha rAga se yukta priyatama ke dvArA sneha se pheMkA gayA suvAsita kuMkumAdi kI muTThI niSphala ho jAtA hai / Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 ] gAyantIbhistadamalayazo vArasImantinIbhiH, sAkaM vAdyanmadhuramarujaM tAranAdAnyapuSTam / yasyAM ramyaM surabhisamaye sotsavaH sIrimukhyA, baddhApAnaM bahirupavanaM kAmino nirvizanti // 76 // anvayaH * yasyAm, surabhisamaye, baddhApAnam, ` kAminaH, sotsavaH sIrimukhyAH, tadamalayazaH, gAyantIbhiH, vArasImantinIbhiH sAkam, vAdyanmadhuramarujam, tAranAdAnyapuSTam, ramyam, bahirupavanam nirvizanti / nemidUtam - gAyantIbhiriti / yasyAM surabhisamaye he nAtha / yasyAM dvArikAyAM vasantasamaye / baddhApAnaM kAminaH sotsavaH sIrimukhyAH madyapAnaM yatra tadvadvApAnaM baddhagoSThi yathA syAttathA itibhAvaH, kAmukAH utsavena saha balapramukhAH / tadamalayazo gAyantIbhiH tava nemerityarthaH, nirmalakIrti gAyantIbhi AlApa - yantIbhiH / vArasImantinIbhiH sAkaM paNyAMganAbhiH, vezyAbhiH sArdham / vAdyanmadhuramarujaM zravaNAnukUlam, 'tAranAdAnyapuSTaM' tAranAdA - uccaiH zabdA anyapuSTAH kokilA yasmintat ramyaM bahirupavanaM manojJaM bahirudyAnaM bAhyArAmaM vA, nirvi zanti upabhogaM kurvanti ( nirvizanti - nir + / viz + laTi prathama puruSabahuvacane vibhaktikAryam ) // 76 // zabdArtha : - yasyAm -- jisa dvArikA meM, surabhisamaye - vasanta kAla meM, baddhApAnam- - madyapAna karate huye, kAminaH sotsavA : - kAmotsava se yukta, sIrimukhyA :- - bala pramukha, tadamalayazaH - tumhArI nirmala kIrti kA, gAyantIbhiH gAna karatI huI, vArasImantinIbhi: - vArAGganAoM ke, sAkam -- sAtha, vAdyanmadhuramarujam -- zravaNAnukUla maruja vAdyavizeSa ( tathA ), tAranAdAnyapuSTam - ucca svara se ( gAtI huI ) kokiloM se, ramyam - manojJa, afera - nam - bAhyodyAna kA, nirvizanti - upabhoga karate haiM / - ai: jisa dvArikA meM vasanta kAla meM madyapAna karate huye kAmotsava se yukta balarAmapramukha yAdava, tumhArI nirmalakIrti kA gAna karatI huI vArAGganAoM ke sAtha zravaNAnukUla maruja vAdyavizeSa tathA uccasvara se ( gAtI huI ) kokiloM se ramya, bAhyodyAna kA upabhoga karate haiM / udyatkAmAlasayuvatibhiH sevyamAnaiH sarojodgandhAn yasyAM sumadhurarasAnaikSivAnApibadbhiH Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naimidUtam nirgamyante zaradi yadubhiH sadmapRSTheSu kIrtyA, nityajyotsnA pratihatatamovRttiramyAH pradoSAH // 77 // anvayaH , yasyAm, udyatkAmAlasayuvatibhiH sevyamAnaiH, sarojodgandhAn, aikSivAn, sumadhurarasAn, ApibadbhiH, yadubhiH zaradi, sadmapRSTheSu kIrtyA nityajyotsnAH, pratihatatamovRttiramyAH, pradoSAH, nirgamyante / - [ 83 " udyatkAmAsa yuvatibhiriti / yasyAm udyatkAmAla sayuvatibhi: he nAtha ! yasyAM dvArikAyAm udayaM prApnuvan yaH kAmastena alasAbhiH yuvatibhiH prasAraNAkuJcanAsamarthAbhiH madana aGganAbhirityarthaH / sevyamAnaH sarojodgandhAn bhajyamAnaH sarojagandhamutkramya gandho yeSAM te sarojodgandhAn / aikSivAn ikSorime vikArA aikSavAMstAn sumadhurarasAn atimRSTarasAn Api - badbhiH samantAdpAnaM kurvadbhiH / yadubhiH zaradi balapramukhAdibhiH zaratkAle / saddmapRSTheSu kIrtyA nityajyotsnAH gRhoparibhAgeSu kIrtivat anavaratacandrikAH / pratihatatamovRttiramyAH vinaSTAndhakAratvAnmanoharAzca / pradoSAH nirgamyante rAtrayaH ativAhyante // 77 // www. -- zabdArthaH yasyAm - jisa dvArikA meM, udyatkAmAlasa yuvatibhi:madana ke utkaTa prabhAva se alasAI huI aGganAoM dvArA, sevyamAnai:sevita, sarojodgandhAn - kamala ke sugandhi se zreSTha, aikSivAn -- IkSu kI, sumadhurarasAn - atyadhika madhura rasoM kA, ApibadbhiH:- pAna karate huye, yadubhi: - yadusamUha, zaradi - zaratkAla meM, saddmapRSTheSu - bhavanoM ke UparI bhAga meM, bhavanoM kI chatoM para, kIrtyA - kIrtivat, nityajyotsnAH - nitya cAMdanI se prakAzita, ( ataeva - ataH ), pratihatatamovRttiramyAH - andhakAra ke dUra rahane ke kAraNa manohara, pradoSAH - rAtriyoM meM, nirgamyante nikalate haiM, Tahalate haiM / artha: jisa dvArikA meM madana ke utkaTa prabhAva se alasAI huI aGganAoM se sevita, kamala kI sugandhi se zreSTha ( utkRSTa ) IkSu ke atyadhika madhura rasoM kA pAna karate huye yadusamUha zaratkAla meM bhavanoM ke Upara kIrtivat nitya cA~danI se prakAzita ( ataeva ) andhakAra ke dUra rahane ke kAraNa manohara rAtriyoM meM Tahalate haiM, ghUmate haiM / kaundottaMsAstuhinasamaye kuMkumAliptadehAH, sAndracchAye zucini tarubhirgomatIramyatIre / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 ] nemidUtam rUpollAsAdvijitaratayaH kandukAbhaiH salIlaM, saMkrIDante maNibhiramaraprArthitA yatra kanyAH // 7 // anvayaH - yatra, kaundottaMsAstuhinasamaye, tarubhiH, zucini sAndracchAye, gomatIramyatIre, amaraprArthitAH, kanyAH, kuMkumAliptadehAH, rUpollAsAdvijitaratayaH, kandukAbhaiH, maNibhiH, salIlam, saMkrIDante / kaundottaMsAstuhinasamaye iti / yatra kaundottaMsAstuhinasamaye he nAtha ! yasyAM dvArikAyAM 'kaundottaMsAH' kundasyAyaM kaundaH sa uttaMsaH-zekharo yAsAM tAH kaundottaMsAH, hemantakAle / tarubhiH zucini sAndracchAye vRkSaH pavitre snigdhacchAye anAtape vaa| gomatIramyatIre taTe / amaraprArthitAH kanyAH devAbhilaSitAH kumAryaH / kuMkumAliptadehA rUpollAsAdvijitaratayaH kuMkumenaghasaNena Alipto deho yAsAM tAH, saundaryavilAsAtparAjitakAmastriyaH / kandukAbhaiH maNibhiH kandukavadAbhAnti iti kandukAbhaiH ratnaiH salIlaM lIlayAsahitaM saMkrIDante samyakkrIDanti / / 78 // zabdArthaH - yatra-jisa dvArikA meM, kaundottaMsAstuhinasamaye-camelI . ke puSpa ke samAna mora ke zikhA sadRza hemanta kAla meM, tarubhiH-vRkSoM kI, zucini -pavitra, sAndracchAye-ghanIchAyA meM, gomatIramyatIre-gomatI nadI ke ramya taTa para, amaraprArthitAH-devagaNoM dvArA cAhI gayI, kanyA:-kumAriyAM, kuMkumAliptadehAH-kuMkumAdi dravyoMkA zarIra meM lepa karake, rUpollAsAdvijitaratayaH- rUpakAnti se rati ko parAjita karatI huI, kandukAbhaiH-kandu AbhA sadaza, maNibhiH--maNiyoM se, salIlam -lIlAyukta, saMkrIDante-krIr3A kiyA karatI haiN| artha:- jisa dvArikA meM camelI puSpa ke samAna mayUra-zikhA sadaza hemantakAla meM, vRkSoM kI pavitra ghanI chAyA meM gomatI nadI ke ramya taTa para devoM dvArA cAhI gayI kumAriyA~ zarIra meM kuMkumAdi dravyoM kA lepakara rUpakAnti se rati ko parAjita karatI huI, kandu AbhA sadRza maNiyoM se lIlAyukta kIr3A kiyA karatI haiN| yasyAM puSpopacayamamalaM bhUSaNaM sIdhuhRdyaM, gandhadravyaM vasananivahaM sUkSmamicchAnukUlam / nyastaH prItyA tridazapatinA vAsudevasya vezma nyekaH sUte sakalamabalAmaNDanaM kalpavRkSaH // 76 // Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam [ 85 anvayaH -- yasyAm, vAsudevasya, vezmani, tridazapatinA, prItyA, nyastaH; ekaH, kalpavRkSaH, puSpopacayam, amalam, bhUSaNam sIdhuhRdyam, gandhadravyam, sUkSmamicchAnukUlam, vasananivaham, ( ca ) sakalam, abalAmaNDanam, sUte / __ yasyAmiti / yasyAM vAsudevasya vezmani he nAtha ! yasyAM dvArikAyAM kRSNasya gRhe, tridazapatinA prItyA nyastaH indreNa zakreNa vA premNA saMsthApitaH / eka: kalpavRkSaH kevalaH, ekAkItyarthaH, kalpataruH / puSpopacayaM amalaM bhUSaNaM kusumasamUhaM nirmalam alaMkAram AbhUSaNaM vA / sIdhuhRdyaM gandhadravyam AsavavanmanoharaM surabhivastuH / sUkSmamicchAnukUlaM vasananivahaM tanutaraMtantunirmitaM manonukUlaM vAsasamUham / ca sakalaM tathA sampUrNam, caturvidhamapItyarthaH / abalAmaNDanaM sUte vanitA-prasAdhananicayam [ avidyamAnaM balaM yasyA sA abalA ( na0 bahu0 ) te abalAnAM maNDanaM abalAmaNDanam ( 10 tat0 )] utpAdayati ( sUte-abhiSava "VSU + laTla0 pra0 pu. ekava0 ) // 79 // zabdArthaH - yasyAm-jisa dvArikA meM, vAsudevasya-kRSNa ke, vezmani-gRha meM, tridazapatinA-indra ke dvArA, prItyA-premapUrvaka, nyastaHropA gayA, lagAyA gayA, ekaH--eka, akelA, kalpavRkSaH-kalpavRkSa, (hI); puSpopacayamamalam -puSpasamUhoM se nirmita nirmala, bhUSaNam-AbhUSaNa, sIdhuhRdyaM gandhadravyam-ganne ke rasa kI taraha sugandhita dravya, ganne ke rasa se banAye gaye zarAba kI taraha sugandhita madya vizeSa, sUkSma micchAnukUlam-sUkSma tantuoM se nirmita manonukUla, vasananivaham-vastra samUha, (ca-isa prakAra ), sakalam-sampUrNa, abalAmaNDanam-striyoM ke AbhUSaNoM ko, sUte-utpanna karatA hai| arthaH - jisa dvArikA meM kRSNa ke gRha meM indra ke dvArA prema se lagAyA gayA akelA kalpavRkSa (hI ) puSpasamuha se nirmita nirmala AbhUSaNa, ganne ke rasa se banAye gaye zarAba kI taraha sugandhita madyavizeSa, sUkSmatantuoM se nirmita manonukUla vastrasamUha ( isa prakAra ) striyoM ke sampUrNa AbhUSaNoM ko utpanna karatA hai| eNAMkAzmAvaniSu zizire kuMkumArdaiH padAGkaH, zItotkampAdgativigalitarvAlakaiH kezapAzAt / bhraSTaH ponastanaparisarAdrodhamAlyaizca yasyAM, naizo mArgaH saviturudaye sUcyate kAminInAm // 10 // Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam anyayaH -- , - yasyAm, kAminInAm, naizaH mArgaH, savituH, udaye, zizire, zItotkampAt gativigalitaiH, kezapAzAt, vAlakaiH, pInastanaparisarAt, bhraSTaiH, rodhramAlyaiH, eNAMkAzmAvaniSu, kuMkumAryaiH, padAGkaH, ca, sUcyate / 86 ] eNAMkAzmeti / yasyAM kAminInAM yasyAM dvArikAyAM abhisArikANAm / naizaH mArgaH nizAsambandhi adhvA / savituH udaye dinakarasya udite sati / zizire zItotkampAt zaradkAle zItena - utprAbalyena yaH kampaH tasmAt, gativigalitaiH - gatyutkampAt gamanasaJcalanAt dhvastaiH / kezapAzAt vAlakaiH cUrNakuntalAt alakAt vA puSpaiH / pInastanaparisarAt bhraSTaiH sthUlakucapradezAt chinnaiH, rodhamAlyaiH roghrapuSpahAraiH / eNAMkAzmAvaniSu candrakAntagRhakuTTimeSu, candrakAntamaNinibaddhabhUmiSu ityarthaH / kuMkumAtraiH padAGkaH ghusRNaliptaiH caraNacinaH ca sUcyate api jJApyate, avagamyate vA // 80 // " zabdArthaH yasyAm -- jisa dvArikA meM, kAminInAm - abhisArikAoM kA, naizaH - rAtri kA, mArga:- rAstA, savituH udaye--sUrya ke nikalane para, zizire - zarad kAla meM, zItotkampAt gativigalitaiH:- ThaNDa se utpanna kampanayukta gati ke kAraNa gire hue, kezapAzAt -- kezapAza se, vAlakaiH - phUloM se, pInastana parisarAta bhraSTaiH - sthUlakucapradeza para se TUTe hue, rodhamAtyaH - rodhapuSpa kI hAroM se, eNAMkAzmAvaniSu - candrakAntamaNimaya pharza para, kuMkumAdvai:mahAvara ke Ardra lepa se yukta, padAGkaH - caraNoM ke cihnoM se, ca-- bhI, sUcyate - sUcita hotA hai / artha: jisa dvArikA meM abhisArikAoM kA ( priya milana hetu jAne kA ) rAtri kA rAstA sUrya ke nikalane para zaradkAla meM ThaNDa se utpanna kampanayukta gati ke kAraNa kezapAza se gire hue phUloM se, sthUlakuca pradeza para se TuTe hue rodha- puSpa kI hAroM se, candrakAntamaNimaya pharza para mahAvara ke Ardralepa se yukta caraNa ke cihnoM se bhI sUcita hotA hai / - bANasyAjau haravijayino vAsudevasya yasyAM, prApyAsatti carati gatabhIH puSpacApo nirastraH / kRtayuvamanomohanAptaprakarSe yasmArddhalA stasyArambhazcaturavanitAvibhramaireva siddhaH // 81 // anvayaH yasyAm, vAsudevasya, Asattim, prApya, puSpacApaH, nirastraH Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam ( san ), gatabhI:, carati, yasmAt, tasya, AjI, haravijayinaH, bANasya; ArambhaH, helAkRtayuvamanomohanaprAptaprakarSaH, caturavanitAvibhramaiH, eva, siddhaH / bANasyeti / yasyAM vAsudevasyAsatti prApya he nAtha ! dvArikAyAM kRSNasya naikaTyaM sAnnidhyaM vA labdhvA, AsAdya / puSpacApaH, nirastraH kAmadevaH, astrarahitaH san / gatabhIH carati gatA bhayaM yasmAtsa gatabhayatve kAmasya hetuH svavairivijetrAjiniviSTakezavAsannavasthAyitvamiti bhAvaH, viharati aTati vA / yasmAt tasya Ajau haravijayinaH yasmAddhetuH kAmadevasya saMgrAme zambhujetuH, bANasyArambhaH iSoryiH, vyApAraH / helAkRtayuvamanomohanaprAptaprakaH helayA kRtaM yadyuvamanomohanaM-taruNacetoraJjanaM tenAptaH prakarSa AdhikyaM yaiste taiH / caturavanitAvibhramaireva siddhaH paTuvilAsinIvilAsaireva sAdhita: [ 'caturavanitAvibhramaiH' caturAzca tAH vanitAH-caturavanitAH ( karma0 ) tAsAM vibhramAH caturavanitAvibhramAH ( SaSThI tat0 ) taiH, V sidh + kta ] // 81 // __ zabdArthaH - yasyAm-jisa dvArikA meM, vAsudevasya-kRSNa kA; Asattim-sAnnidhya, prApya-prApta kara, pAkara, puSpacApa:-kAmadeva, nirastraH ( san )-astrarahita hokara, gatabhI:-bhaya kA parityAga kara, carati-vihAra karatA hai, vicaraNa karatA hai, yasmAt-jisase ki, tasyakAmadeva ke, AjI-saMgrAma meM, haravijayina:-zivavijayI, bANasya-bANa kA, ArambhaH-kArya, helAkRtayuvamanomohanaprAptapraka:-krIr3A ke dvArA yuvajanoM ke citta ko harane vAlI, mohita karane vAlI, caturavanitAvibhramaiHvidagdhavanitAoM ke vilAsoM se, eva-hI, siddhaH-siddha ho jAtA hai / arthaH - jisa dvArikA meM kRSNa kA sAnnidhya prApta karake kAmadeva astra rahita ho bhaya kA parityAga karake vicaraNa karatA hai, jisase ki ( kyoMki ) kAmadeva ke saMgrAma meM zivavijayI bANa kA kArya krIr3A ke dvArA yuvajanoM ke citta ko haranevAlI vidagdhavanitAoMke vilAsoM se hI siddha ho jAtA hai| yAyAstasmAdatha parivRtastvaM pravezAya tasyAM, tatprAcInaM puri harimukhairgopuraM yAdavendraH / yatrAzokaH kalayati navastoraNAbhA tathAnyo hastaprApyastabakanamito bAlamandAravRkSaH // 12 // Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 ] nemidUtam anvayaH - atha, tasmAt, harimukhaiH yAdavendraH, parivRtaH ( san ); tvam, tasyAm, puri, pravezAya, tatprAcInam, gopuram, yAyAH, yatra, navaH, azokaH, toraNAbhAm, kalayati, tathA, anyaH, hastaprApyastabakanamitaH, bAlamandAravRkSaH ( asti ) / yAyAstasmAdatheti / atha tasmAt he nAtha ! anantaraM tatpradezAt keligire| harimukhaiH yAdavendraH parivRtaH kRSNapramukhaiH yAdavanRpaH AzritaH san / tvaM tasyAM puri pravezAya nemiH dvArikAyAM nagaryA pravezArtham / tatprAcInaM gopuraM gamananirgamanAnubhUtaM pUrvAram, yAyAH gaccheH / yatra navaH azoka: toraNAbhAM yasmin pUrvAre navaH azokaH bahirizobhAM, kalayati vahati / tathAnyaH hastaprApyastabakanamitaH ca dvitIyo'pi karAvalambanayogya kadambakanamrIbhUtaH [ hastaprApyastabakanamitaH' hastena prApyA:-hastaprApyAH ( tR0 tat0), hastaprApyAzca te stabakAH ( karma0 ), te namitaH hastaprApyastabakanamitaH ( tR0 tat0 )] / bAlamandAravRkSaH, bAlasurataruH ( bAlazcAsau mandAravRkSazca bAlamandAravRkSaH, karma0 ) ( asti vidyate ) // 82 // zabdArthaH - atha-isake bAda, tasmAt -usa keligiri se, harimukhaiHkRSNa pramukha; yAdavendraH--yadunRpatiyoM se, parivRtaH ( san )-ghirA hokara, tvam-nemi, tasyAm-usa dvArikA purI meM, pravezAya-praveza ke lie, tatprAcInam --usa prAcIna, gopuram-nagaradvAra ko, yAyAH-jAnA, yatrajisa nagaradvAra ke bAhara, navaH azokaH toraNAbhAm-navIna azoka vRkSa toraNadvAra ( bahidvAra ) kI zobhA, kalayati-bar3hatA hai, tathA anyaH-aura dUsarA, hastaprApyastabakanamitaH- hAtha se pAye jA sakane yogya puSpa-gucchoM se jhukA huA, bAlamandAravRkSaH-choTA sA mandAra kA vRkSa (bhI), (astihai)| __artha: - isake bAda, usa keligiri se kRSNapramukha yadunRpatiyoM se ghirA huA hokara tuma usa dvArikA purI meM praveza ke lie usa prAcIna ( gamanAgamanAnubhUta ) nagaradvAra ko jAnA jisake bAhara navIna azoka vRkSa toraNadvAra kI zobhA bar3hAtA hai tathA dUsarA hAtha se pAye jA sakane yogya puSpa-gucchoM se jhukA huA choTA sA mandAra kA vRkSa ( bhI hai ) / udyadvAlavyajanamanilollAsikAsaprasUnAH, zvetacchatraM vikasitasitAmbhojabhAjo vilokya / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam tasyAM paurA vizadayazasaM na zriyaH zAradInA, nAdhyAsyanti vyapagatazucastvAmapi prekSyahaMsAH // 83 // anvayaH ---- * tasyAm tvAm, vilokya, vyapagatazucaH, paurAH, naH, udyadvAlavyajanam (iva ), anilolAsikAsaprasUnAH, zvetacchatram ( iva), vikasita - sitAmbhojabhAjaH, vizadayazasam ( iva ), zAradInAH, haMsAH zriyaH, prekSya, api, na, adhyAsyanti / 1 udyadvAlavyajanamiti / tasyAM tvAM vilokya vyapagatazucaH he nAtha ! tasyAM dvArikAyAM nemimavalokya naSTaduHkhAH santaH / paurAH dvArikAnagaranivAsinaH / na udyadvAlavyajanam ( iva ) udyantI- - tava pArzvayozcalantIrvAlavyajane -- cAmare yasya sa tam ityarthaH ( yathA ) | anilollAsikAsaprasUnAH - vAyunA nartanodyatAni kAsa puSpANi yAsu tAH 'anilollAsikAsaprasUnAH' / zvetacchatram ( iva ) vikasita sitAmbhojabhAjo zvetAni chatrANi yesya ( nemeH ) sa taM ( yathA ) praphullAni yAni paGkajAni tAni bhajante yAstA vikasitasitAmbhoja bhAja:', vizadayazasam ( iva ) zAradInA: haMsAH zriyaH tava nirmalakIrtim ( yathA ) zaratkAla sambandhinI rAjahaMsAH kAntyazca prekSya dRSTvA api nAdhyA syanti na smariSyanti // 83 // [ 89 zabdArthaH 11 - meM hilate hue cAmaroM hilate hue svaccha kAsa tasyAm -- usa dvArikA meM, tvAm - tumako ( nemi ko ), vilokya -- dekhakaraM vyapagatazucaH zokarahita hokara, paurAH- dvArikA ke nAgarika, na udyadvAlavyajanam ( iva ) -- tumhAre bagala ( kI taraha ), anilollAsikAsaprasUnAH - vAyu se puSpoM kA samUha, zvetachatram ( iva ) - ( tumhAre ) zvetachatra ( kI taraha ); vikasita sitAmbhojabhAjaH - khile hue zveta kamala samUha ( tathA ) vizadayazasam ( iva ) - ( tumhAre ) svaccha yaza ( kI taraha ), zAradInA: haMsAH zriyaH - zaratkAla sambandhinI rAjahaMsoM kI zobhA ko, prekSya dekhakara, api bhI, nAdhyAsyanti - ( usakA ) smaraNa nahIM kareMge / , arai: 4:1 usa dvArikA meM tumako dekhakara zokarahita ho usa dvArikA ke nivAsI jana, tumhAre pArzvabhAga meM DulAye jAte hue cAmaroM ( kI taraha ) vAyu se kampita svaccha kAsa puSpoM ke samUha, ( tumhAre ) zvetacchatra ( kI taraha ) khile hue zvetakamala samUha ( tathA tumhAre ) nirmala yaza ( kI taraha ) zaratkAlIna rAjahaMso kI zobhA ko dekhakara bhI usakA smaraNa nahIM kareMge / Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 ] nemidUtam puSpAkoNaM puri saha tadA yastvayA rAjamArga, yAsyatyudyad dhvajanivasanaM candanAMbhazchaTAMkam / zauri pItAmbaradharamanu kSmAdhare meghamenaM, prekSyopAntasphuritataDitaM tvAM tameva smarAmi // 24 // anvayaH - mAdhare, upAntasphuritataDitam, enam, megham, prekSya, puri, tadA, candanAMbhazchaTAMkam, udyad dhvaja nivasanam, puSpAkIrNam, rAjamArgam, tvayA, saha, yaH, yAsyati, tvAm, anu, tam, pItAmbaradharam, zaurim, eva, ( aham ), smarAmi / puSpAkIrNamiti / kSmAdhare upAntasphuritataDitaM he nAtha ! asmin parvate samIpasphuritavidyutam [ sphuritAH taDitaH yasya sa sphuritataDit ( bahubrI0 ) upAnteSu sphuritataDit-upAntasphuritataDit ( sa0 ta0 ) tam / / enaM meghaM prekSya enaM jaladaM dRSTvA / puri tadA candanAMbhazchaTAMkaM tasyAM dvArikAyAM pravezotsave candanAMbhasAM yAzchaTAstAsAmaMkacihna vidyate yasminsa tam ityarthaH / udyadhvajanivasanam ucchaladpatAkApaTaM vastraM vaa| puSpAkIrNaM rAjamArga kusamAcchAditaM napatipatham / tvayA saha yo yAsyati bhavatA neminA ityarthaH, saha pItAmbaradharaH zauriH gamiSyati / tvAmanu ata eva bhavantamanulakSIkRtya tdnugaamitvenetyrthH| taM pItAmbaradharaM zaurimeva taM kRSNameva smarAmi ahaM rAjImatI smaraNaGkaromi // 84 // zabdArtha: - kSmAdhare-isa parvata para, upAntasphuritataDitam-choroM para camakatI huI bijalI vAle, enaM megham-isa megha ko, prekSya-dekhakara, puri-usa dvArikA meM, tadA-praveza karane para, candanAMbhazchaTAMkam--candana jala kI AbhA se cihnita, udyad dhvajanivasanam-laharAtI huI patAkAvastra, puSpAkIrNam-bikhare hue puSpa yukta, rAjamArgam-nRpati ke mArga para, tvayA saha-tumhAre sAtha, ya:-pItambaradhArI kRSNa, yAsyati-jAyeMge, tvAmanutumhArA anugamana karane vAle, tam-usa, pItAmbaradharam -pItAmbaradhArI, zaurim-kRSNa ko, eva-hI, smarAmi-smaraNa karatI huuN| ____ arthaH - ( he nAtha ! ) isa parvata ke samIpa camakatI huI bijalI vAle isa megha ko dekhakara, usa dvArikA meM praveza karane para candana jala kI AbhA se cihnita laharAtI huI patAkA vastra, ( tathA ) bikhare hue puSpa yukta nRpati Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam [ 91 patha para tumhAre sAtha pItAmbaradhArI kRSNa jAyeMge, ( ataH ) tumhArA ( nemi kA ) anugamana karane vAle usa pItAmbaradhArI kRSNa kA hI ( samprati maiM rAjImatI ) smaraNa karatI hU~ / yAntaM tasyAM puri haribalAvutsavaH kAminau tvAM, harSotkarSa narapatipathe neSyatastau yayostu | strINAmeko ramayati zatAnyaGganAM pAyayitvAkAMkSatyanyo vadanamadirAM dohadacchadmanA'syAH // 85 // anvayaH GRM * tasyAm, puri, narapatipathe, yAntam tvAm, to, kAminI, haribala, harSotkarSam, neSyataH, yayoH, ekaH, aGganAm, zatAni ramayati, anyaH, dohadacchadmanA, asyAH, strINAm, vadanamadirAm, pAyayitvA, kAMkSati / yAntamiti / tasyAM puri narapatipathe yAntaM he nAtha ! dvArikAyAM nagaryAM rAjamArge gacchantam / tvAM to kAmino haribalau bhavantaM nemimityarthaH ubhau kAmuka kRSNabalabhadrau / harSotkarSaM neSyataH prApayiSyataH / yayorekaH kRSNabalabhadrayormadhye ekaH kRSNaH / aGganAM zatAni ramayati vadhUM vanitAM vA zatAni vinodayati / anyaH dohadachadmanA aparo dvitIyo vA balabhadraH aGganAdisaMskAravyAjena ( dohadasya chadma- - dohadachadma, Sa0 tat, tena ) asyA: strINAm aGganAnAM kAminInAm vA vadanamadirAm mukhamadyam, pAyayitvA kAMkSati abhilaSati || 85 // zabdArthaH tasyAM puri-usa dvArikA purI meM, narapatipathe - rAjamArga meM, yAntam -- jAte hue, tvAm - tuma ( nemi ) ko, to kAminI - ve donoM kAmuka, haribalau -- kRSNa aura balabhadra ( balarAma ), ke sAtha, neSyataH -- le jAyeMge, yayoH :- una donoM meM se nAm - striyoM kA, zatAni ramayati -- aneka prakAra anya :- - balabhadra, dohadachadmanA -- dohada ke bahAne, NAm - striyoM ke, vadanamadirAm - mukha-madirA ko, ko, kAMkSati - cAhatA hai / se -- harSotkarSam - prasannatA eka: - kRSNa, aGgamanovinoda karatA hai, asyA: - isake, strIpAyayitvA pAna karane arthaH - usa dvArikA purI meM rAjamArga para jAte hue tumako ve donoM kAmuka kRSNa aura balabhadra prasannatA ke sAtha le jAyeMge / una donoM meM se kRSNa Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam striyoM kA aneka prakAra se manovinoda karatA hai tathA balabhadra dohada ke bahAne ina striyoM kI mukha-madirA ko pInA cAhatA hai| saudhazreNIvitatavilasattoraNAntarvyatItya, svAvAsaM taM maNicayarucA bhAsuraM prApsyasi tvam / yasminkasmai bhavati na mude sAnabhUmirghanAnAM, yAmAdhyAste divasavigame nIlakaNThaH suhRdaH // 86 // anvayaH -- tvam saudhazreNIvitatavilasattoraNAntaH, vyatItya, maNicayarucA, bhAsuram, tam, svAvAsam, prApsyasi, yasmin, sA, agrabhUmiH, kasmai, mude, na, bhavati, yAm, ghanAnAm, suhRt, vaH, nIlakaNThaH, divasavigame, adhyaaste| saudhazreNIriti / tvaM saudhazreNIvitatavilasattoraNAntaH vyatItya he nAtha ! bhavAn tasyAM dvArikAyAM napabhavanarAjIvistIrNa-vilasattoraNa-vilasanti virAjanti yAni toraNAni-bahirANi teSAm antaH madhye atikramya / maNicayarucA bhAsuraM ratnasamUha-kAntyA dedIpyamAnam / taM svAvAsaM nijavAsagRhaM prApsyasi lapsyase / yasmin nijavAsagRhe svAvAse vA sA-agrabhUmiH / kasmai mude na bhavati puruSAya harSAya na jAyate / yAM ghanAnAM sahRt agrabhUmi meghAnAM mitram / vaH nIlakaNThaH yuSmAkaM mayUraH ( nIlakaNThaH-bahubrI0 ) / divasavigame adhyAste dinasamAptI, pradoSa iti bhAvaH ( divasasya vigamaH-divasavigamaH ( Sa. tat0 ) ] anutiSThati // 86 // zabdArthaH-tvam-tuma, saudhazreNIvitatavilasattoraNAntaH-bhavana paMktiyoM kI vistRta suzobhita toraNadvAra ( bahidvAra ) ke madhya, vyatItya-atikramaNa karake, maNicayarucA-ratnasamUha kI kAnti se, bhAsuram-dedIpyamAn, tamusa, svAvAsam-apane nivAsa bhavana ko, prApsyasi-prApta karoge, yasminjisa AvAsa meM, sA agrabhUmiH-Age kI vaha bhUmi, Upara kA vaha bhAga, kasmai-kisa ( puruSa ) ke lie, mude-prasannatA ke lie, Ananda ke lie, na- nahIM, bhavati-hotA hai, yAm-jisa bhUmi ke agra bhAga para, ghanAnAm-meghoM kA, suhRt-mitra, vaH-tumhArA, nIlakaNThaH-mayUra, divasavigame-sandhyAkAla meM, adhyAste-baiThatA hai / arthaH -- tuma ( usa dvArikA meM ) bhavana zreNiyoM kI vistRta suzobhita toraNa ( bahidvAra ) ke madhya atikramaNa karake ratnasamUha kI kAnti se dedI Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam pyamAn apane usa nivAsa gRha ko prApta karoge jisa AvAsa ke Age kA vaha bhAga, kisake lie AnandadAyaka nahIM hotA hai ( arthAt sabhI ke lie AnandadAyaka hotA hai ), jisake agrabhAga para megha kA mitra tumhArA mayUra sandhyAkAla meM baiThatA hai| natvA pUrva pitRmukhagurUn tAnvisRjyAnyabandhUn, saudhaM mAM ca dvayamapi tato'laMkuruSvAcittaH / yaniHzrIkaM harati na manastvAM vinA yAdavendo !, sUryApAye na khalu kamalaM puSyati svAmabhikhyAm // 7 // anvayaH - (he ) yAdavenda !, ( tvam ), pUrvam, pitRmukhagurUn, anyabandhUn, natvA, tAn, visRjya, tataH, ArdracittaH ( san ), saudham, mAm, ca, dvayamapi, alaMkuruSva, yat, tvAm, vinA, niHzrIkam, manaH, na harati, ( yataH ), sUryApAye ( sati ), kamalam, svAmabhikhyAm, na, puSyati, khalu / natveti / yAdavendo ! tvaM pUrva he yadukulacandra ! tasyAM dvArikAyAM pravezaM kRtvA bhavAn sarvaprathamam / pitRmukhagurUn pitaro AdI yeSAM te pitRmukhAste ca te guruvazca gariSThAstAn ityarthaH / anyabandhUn aparasvajanAn, natvA praNamya / tAn visRjya svagRhagamanAyAdizya tataH ArdracittaH ( san ) pazcAt sakaruNahRdayaH san / saudhaM mAm ca svAvAsagRhaM mAm rAjImatIJca / dvayamapi alaMkuruSva svAvAsagRhaJca rAjImatIJcApi vibhUSaya / yat tvAM vinA yadvayaM bhavantaM vinaa| niHzrIkaM manaH na harati gatalakSmIkaM zrIrahitaM vA sajjanAnAM ceto na AkarSayati corayati vaa| sUryApAye kamalaM svAmabhikhyAM yataH dinakarAste ( sUryasya apAyaH- sUryApAyaH, Sa0 tat, tasmin ) padma kAntim / na puSyati khalu na dhArayati nizcayena // 87 / / zabdArthaH - yAdavendo-yadukulacandra, ( tvam-tuma ), pUrvam-pahale, pitRmukhagurUn-mAtA-pitA tathA zreSThajanoM ko, (tathA ), anyabandhUn-anya svajanoM ko, natvA-praNAma karake, tAn-unako, visRjya-nivRtakara ( apane ghara jAne kA Adeza dekara ), tataH-pazcAt, ArdracittaH ( san )-Ardracitta ho, sakaruNa hRdaya ho, saudham-vAsagRha ko, mAma-rAjImatI ko, ca-tathA, dvayamapi-donoM ko bhI, alaMkuruSva- alaMkRta karo, suzobhita karo, yatjo ( donoM), tvAm-tumhAre, vinA-viraha meM, niHzrIkam -zrIrahita Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 ] nemidUtam hokara, manaH -- sajjanoM kA mana, na- nahIM, harati AkarSita karatA hai, haraNa karatA hai, ( kyoMki ), sUryApAye ( sati ) - sUrya ke asta ho jAne para, kamalam -- kamala, svAmabhikhyAm - apanI zobhA ko, na nahIM, puSyati - dhAraNa karatA hai, bar3hatA hai, khalu - nizcaya hI / arthaH ( he ) yadukulacandra ! ( usa dvArikA meM praveza karake tuma ) sarvaprathama ( apane ) mAtA-pitA tathA zreSThajanoM ko ( aura ) anya svajanoM ko praNAma karake nivRta ( unako apane ghara jAne kA Adeza de ) kara pazcAt Ardracitta ho ( apane ) vAsagRha tathA rAjImatI ko alaMkRta karo, jo ( donoM ) tumhAre binA zrI rahita hokara sajjanoM kA mana AkarSita nahIM karatA hai; ( kyoMki ) sUrya ke asta ho jAne para kamala ( bhI ) apanI zobhA ko nahIM hI dhAraNa karatA hai / ityukte'syA vacanavimukhaM muktikAntAnuraktaM, dRSTvA nemi kila jaladharaH sannidhau bhUdharasthaH / tatkAruNyAdiva navajalAzrANuviddhAM sma dhatte, khadyotAlIvilasitanibhAM vidyudunmeSadRSTim // 88 // , anvayaH iti ukte, asyAH, vacanavimukham muktikAntAnuraktam, nemim, dRSTvA, sannidhau, bhUdharasthaH, jaladharaH, navajalAzrANu viddhAm, khadyotAlIvilasitanibhAm, vidyudunmeSadRSTim, tatkAruNyAt, iva dhatte sma, kila / - ityukte'syA iti / ityukte'syAH vacanavimukham amunA pUrvoktaprakAreNa anunayavAkye kathite sati rAjImatyAH anunayavAkyAnAsaktam / muktikAntAnuraktaM nemiM dRSTvA mokSapriyA''saktaM nemi prekSya / sannidhau bhUdharasthI jaladharaH nemeH samIpaM giryavasthito meghaH / navajalAzrANuviddhAM navatoyAzrANuvyAptAm / khadyotAlIvilasitanibhAM khadyotapaMktisphuritasamAm [ khe dyotante iti khadyotA, sa0 tat0, khadyotAnAm AlI khadyotAlI ( Sa0 tat0 ) tasyAH vilasitam - khadyotAlIvilasitam ( Sa0 tat0 ) tena sadRzI khadyotAlI - vilasitanibhA ( tR0 ta0 ) tAm-khadyotAlIvilasitanibhAm ] / vidyudunmeSadRSTi taDijjyoti dRzam [ vidyuta unmeSaH vidyudunmeSaH ( Sa0 tat 0 ) vidyudunmeSa eva dRSTi:vidyunmeSadRSTi: ( rUpaka ) tAm -- vidyudunmeSadRSTim ] / tatkAruNyAdiva - - Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam [ 95 rAjImatyopari yatkAruNyaM-karuNA tasmAditi / dhatte sma dhArayati sma, arodIdivetyarthaH, kileti sambhAvanAyAm / / 88 // ___ zabdArthaH - iti-rAjImatI dvArA isa prakAra se, ukte-kahane para, (bhI), asyAH-- rAjImatI ke, vacanavimukham -- anunaya vAkya se vimukha, muktikAntAnuraktam -muktirUpI priyA meM Asakta, nemi-nemi ko, dRSTvAdekhakara, sannidhau-nemi ke samIpa meM, bhUdharastha:-parvata para sthita, jaladharaHmegha ne, navajalAzrANuviddhAm-nUtana jalabundoM se vyApta, khadyotAlIvilasitanibhAm-jugunuoM kI paMkti ke prakAza kI taraha, vidhudunmeSadRSTim -bijalI kI camakarUpI dRSTi ko, tatkAruNyAdiva-rAjImatI kI karuNA kI taraha, dhatte sma-dhAraNa kiyA, royA, kila-sambhAvanA artha meM prayukta / arthaH - rAjImatI dvArA isa prakAra se kahane para (bhI) usake anunaya vAkya se vimukha muktirUpI priyA meM Asakta nemi ko dekhakara megha ne nUtanajalabundoM se vyApta jugunuoM kI paMkti ke prakAza kI taraha bijalI kI camakarUpI dRSTi ko, rAjImatI kI karuNA kI taraha. dhAraNa kiyA, arthAt royaa| tatsakhyUce tamathavacanaM vAJchitaM sAdhayAsyA, __ bAlAmenAM naya nijagRhaM zailazRGga vihAya / tvatsaMyogAnnanu dhRtisametAnavadyAMgayaSTi ryA tatra syAdyutiviSaye sRSTi rAyeva dhAtuH // 86 // anvayaH - atha, sakhI, tam, tat, vacanam, Uce, zailazRGgam, vihAya, asyAH, vAJchitam ; sAdhaya, ( ca ), enAm, bAlAm, nijagRham, naya, yA, anavadyAMgayaSTiH, yuvativiSaye, dhAtuH, AdyA, sRSTiH, iva, tatra, tvatsaMyogAt, nanu, dhRtisametA, syAt / tatsakhIti / atha sakhI tam anantaraM sakhI nemim tadvacanam Uce akathayat / zailazRGgaM vihAya he rAjan ! girizikharaM parityajya tyaktvA vA / asyAH vAJchitaM sAdhaya rAjImatyAH mano'bhilaSitaM siddhaM kuru pUraya vaa| enAM bAlAM tathA imAM rAjImatIm nijagRhaM naya svasadanaM prApaya / yA anavadyAMgayaSTi: anavadyA-niSpApA aMgayaSTiryasyAH sA raajiimtii| yuvativiSaye yA rAjImatI lalitasambandhe, dhAtuH sraSTuH, brahmaNa iti bhAvaH / AdyA sRSTiriva prathamA racaneva astItyarthaH / tatra tvatsaMyogAt tasyAM dvArikAyAM Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam tavasadane bhavataH sammelanAt / nanu dhRtisametA syAt nizcitaM santoSavatI bhavet / / 89 // zabdArtha: - atha-isake bAda, sakhI-rAjImatI kI sahelI ne, tamusa nemi se, tat vacanam-yaha vacana, Uce-kahA, zailazRGgam-parvatazikhara ko, vihAya-tyAga kara, chor3akara, asyA:-rAjImatI kI, vAJchitammanobhilaSita icchA ko, sAdhaya-pUrA karo, (ca-tathA ), enAM bAlAmaisa bAlA rAjImatI ko, nijagRham-apane ghara ( dvArikA), naya-le jAo, yA-jo, anavadyAMgayaSTi:-doSa rahita aMgoMvAlI rAjImatI, yuvativiSaye---yuvatiyoM ke madhya, dhAtu:-brahmA kI, AdyA-sabase pahalI, sRSTi:racanA, iva-sI, tatra-vahA~ ( dvArikA meM ), tvatsaMyogAt-tumhAre saMyoga se, nanu-nizcita hI, dhRtisametA-santoSavatI, syaat-ho| artha:- isake bAda, rAjImatI kI sakhI ne nemi se yaha vacana kahA(he rAjan ! ) isa parvata zikhara ko chor3akara rAjImatI kI manobhilASA ko pUrA karo ( tathA ) isa bAlA ko apane ghara ( dvArikA ) le jAo jo, doSarahita aMgoM vAlI yuvatiyoM ke madhya brahmA kI sabase pahalI racanA sI hai, vahA~ ( dvArikA meM tumhAre nivAsa gRha meM ) tumhAre saMyoga se santoSavatI ho / asvIkArAtsubhaga bhavataH kliSTazobhA kiyadbhi mRdvomantavirahazikhinA vAsarairdahyamAnAm / enAM zuSyadvadanakamalAM dUravidhvastapatrAM, jAtAM manye tuhinamathitAM padminI vAnyarUpAm // 60 // anvayaH - (he ) subhaga !, bhavataH, asvIkArAt, kliSTazobhAm, kiyadbhiH, vAsaraiH, antavirahazikhinA, dahyamAnAm, zuSyadvadanakamalAm, enAm, mRdvIm, tuhinamathitAm, dUravidhvastapatrAm, padminIm, vA, anyarUpAm, jAtAm, manye / ___ asvIkAreti / subhaga ! bhavataH asvIkArAt he subhaga ! tavAnaMgIkArAt / kliSTazobhA mlAnakAntim, kiyadbhirvAsa raidinaiH / antavirahazikhinA hRdayaviyogAgninA, dahyamAnAM jvalyamAnAm / zuSyadvadanakamalAm-zuSyacchoSaM prApnuvadvadanakamalaM yasyAH sA tAm / enAM mRdvIm imAM komalAGgIm / tuhinamathitAM dUravidhvastapatrAM tuSArapIDitAM kamalinIm [ tuhinaM-himaM tena Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam mathitA-tuhinamathitA ( tR0 tat0 ) tAm -tuhinamathitAm ] / dUravidhvastapatrAm-dUreNa vidhvastAnyapanItAni patrANi yayA sA tAm / paminI vA kamalinI yathA / anyarUpAM jAtAm aparAkRtim / anyaM rUpaM yasyAH sA anyarUpA (bahuvrI0 ) tAm ] bhUtAm, manye saMbhAvayAmi, hima vikRtarUpA sA ( rAjImatI ) virahiNI anyarUpA abhavat iti tarkayAmi iti bhAvaH / / 90 / / zammAH - subhaga-he subhaga, bhavataH-Apake, asvIkArAt-asvIkAra kara dene ke kAraNa, kliSTazobhAm-mlAna kAnti vAlI ( rAjImatI ); kiyadbhirvAsaraH- tumhAre parityAga ke dinoM se, antavirahazikhinA-hRdaya meM prajvalita virahAgni se, dahyamAnAm-jalatI huI, zuSyadvadanakamalAmsUkhe aMgoM vAlI, enAm-isa, mRdvIm-komalAGgI ko, tuhinamathitAm - pAlA mArI gaI, dUravidhvastapatrAm-patra ko dUra kara diyA gayA hai ( samApta kara diyA gayA hai ) jisakI aise; padminIm-kamalinI kI, vA-taraha, anyarUpAm-dUsare hI rUpa ko, jAtAm-prApta ho gaI, manye-mAnatI hU~, anumAna karatI hai| arthaH -he subhaga ! Apake asvIkAra kara dene ke kAraNa mlAnakAnti vAlI ( rAjImatI ) tumhAre parityAga ke dinoM se hRdaya meM prajvalita virahAgni meM jalatI huI sUkhe aMga vAlI isa komalAGgI ko pAlA mArI gaI patra se rahita kamalinI kI taraha dUsare hI rUpa ko prApta ho gaI, aisA maiM mAnatI huuN| AkAMkSantyA mRdukaraparimbaMgasaukhyAni sakhyAH, pazyAmuNyA mukhamanuditaM mlAnamasmeramadhi / udyattApAtkumudamiva te karaviNyA viyogA vindordainyaM tvadanusaraNakliSTakAnteviti // 6 // manbayaH - mRdukarapariSvaMgamokhyAni, AkAMkSantyA, amuSyAH, sakhyAH, anuditam, mukham, adhiH, udyattApAt, karaviNyAH, smeram, mlAnam, kumudam, iva, te, viyogAt, tvadanusaraNakliSTakAnteH, indoH, dainyam, bibharti, pazya / AkAMkSantyeti / mRdukarapariSvaMgasaukhyAni AkAMkSantyA he rAjan ! tava komalahastAzleSasukhAni vaanychntyaa| amuSyAH sasyAH asyAH rAjImatyAH / anuditaM mukham adhiH zobhayA aprAptodavaM sobhArahitaM vA AnanamazriHzrIH, kAnti iti bhaavH| uccattAvAt utkaToSNAt, karaviNyA smeraM mlAnaM Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98] nemidUtam kumudamiva kumudavatyAH avikasvaraM zuSkaM kumudaM yathA / te viyogAt tava neme iti bhAvaH, virahAt / tvadanusaraNakliSTakAnteH bhavataranugamanakSINadyuteH [ tava anusaraNaM-tvadanusaraNam (10 tat0 ) / kliSTA kAntiryasya sa kliSTakAntiH ( bahubrI0 ) tvadanusaraNena kliSTakAnti:-tvadanusaraNakliSTakAntiH ( tR0 tat0 ) tasya ] / indordainyaM bibharti candramaso dInatAM dhArayati, pazyAvalokaya / / 91 // ___ zabdArthaH -- mRdukarapariSvaMgasaukhyAni-tumhAre komala hAtha ke sparza sukhoM kI, AkAMkSantyA-abhilASA karatI huI, amuSyA:-isa, sakhyA:rAjImatIkA, anuditam-zobhAse rahita, mukham-~mukha kI, adhiH-kAnti, zobhA, udyattApAt - utkaTa tApa ( grISma ) ke kAraNa, karaviNyAH-zveta kumuda vRkSake, smeram-khile hue, mlAnam-malIna, kumudam-kumudapuSpa kI; iva-taraha, te-tumhAre, viyogAt-viraha meM, tvadanusaraNa kliSTakAnteHtumhArA pIchA karanese phIkI kAnti vAle, indo:-candramA kI, dainyamdInadazA ko, viti-dhAraNa karatI hai, pshy-dekho| arthaH - tumhAre komalakarasparza ke sukhoM kI abhilASA karatI huI isa rAjImatI kA zobhA se rahita mukhakAnti, utkaTa tApa ke kAraNa zveta kumuda vRkSa ke khile hue mlAna kumudapuSpoM kI taraha, tumhAre viyoga meM tumhArA pIchA karane se phIkI kAntivAle cA~da kI dInadazA ko dhAraNa karatI hai, dekho| zayyotsaMge nizi pitRgRhe prApya nidrA purAsau, tvaM kva ? svAmin ! vrajasi sahaseti bruvANA prbuddhaa| Uce'smAbhirna khalu nayanenApi yenekSitAsIH, kaccidbhartuH smarasi rasike ! tvaM hi tasya priyeti // 12 // anvavaH - aso, pitRgRhe, nizi, zayyotsaMge, nidrAm, prApya, purA, sahasA, prabuddhA, iti, bra vANA, svAmin ! tvam kva, vrajasi ?, ( tadanu ), asmAbhiH, Uce, rasike !, bhartuH, smarasi, kaccit ? hi, tvam, tasya, priyA, iti yena, nayanenApi, na IkSitAsIH, khalu / __ zayyotsaMge iti / aso pitRgRhe nizi he rAjan ! rAjImatI janakasadane nizAyAm / zayyotsaMge nidrAM prApya talpopari svapnaM labdhvA / purA sahasA prabuddhA prathamamakasmAt jAgaritA / iti bravANA vdntii| svAmin ! tvaM kva Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam [ 99 bajasi he nAtha ! tvaM kutra gacchasi / asmAbhirUce tadanu sakhIbhirUce-rasike ! bhartuH smarasi kaccit ? he vidagdhe ! svAminaH cintayasi kim ? hi tvaM tasya yataH rAjImatI nemeH priyA asi yena nayanenApi yataH neminA rAjImatI netreNApi, nekSitAsI: khalu nizcayeneva / / 92 // zabdArthaH - asau-vaha rAjImatI, pitRgRhe-pitA ke ghara meM, nizirAtri meM, zayyotsaMge-zayyA para, nidrAma-nidrA ko, prApya-prApta kara, sotI huI, purA-pahale, sahasA--acAnaka, prabuddhA-jAgakara, iti-isa prakAra se; bru vANA-kahatI huI, (ki ) svAmin-he nAtha, kva-kahA~, vrajasi-jA rahe ho, ( pazcAt ) asmAbhiH-hama ( sakhI) logoM ke dvArA, Uce-kahane para (ki ) rasike-he vidagdhe, bhartuH-svAmI kI, smarasi-yAda kara rahI ho, kaccit-kyA ?, hi-kyoMki, tvam-tuma ( rAjImatI), tasya priyA--usa nemi kI priyA, yena-jisake, nayanenApi-netra ke dvArA bhI, na-nahIM, IkSitAsI:- cAhI gaI ho; dekhI gaI ho, khalu-nizcaya hii| ____ arthaH - ( he rAjan ! ) vaha rAjImatI pitRgRha meM rAtri meM zayyA para nidrA ko prApta karake pahale acAnaka jAgakara isa prakAra se kahatI huI (ki ) he svAmi ! tuma kahA~ jA rahe ho ? ( pazcAt ) hama ( sakhI ) logoM ke dvArA kahane para ( ki )-he vidagdhe ! svAmI kI yAda kara rahI ho kyA ? kyoMki tuma usa nemi kI priyA ho jisake dvArA tuma netra se bhI nahIM dekhI gaI ho / TippaNIH - ukta zloka ke dvArA kavi ne spaSTa kara diyA ki rAjImatI kA vivAha neminAtha ke sAtha huA nahIM thA; apitu nemi se vivAha honA nizcita hI haA thA / ataH rAjImatI ko neminAtha kI vivAhitA patnI nahIM mAnanA caahie| etadduHkhApanayarasike prAk sakhInAM samAje, gAyatyeSA kitava madhuraM gItamAdAya vINAm / tvaddhacAnenApahRtahRdayA gAtukAmA lalajje, bhUyo bhUyaH svayamapi kRtAM mUrchanAM vismarantau // 13 // anvayaH - etaduHkhApanaya, prAk, sakhInAm, samAje, vINAm, AdAya; kitava, madhuram, gItam, gAyati ( sati ), tvaddhyAnenApahRtahRdayA, bhUyaH bhUyaH, svayam, kRtAmapi, mUrcchanAm, vismarantI, gAtukAmA, eSA, rasike, lalajje / Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naimidUtam etaduHkhApanayeti / etaduHkhApanaya prAk sakhInAM samAje he rAjan ! tavavirahajanyaduHkhadUrIkartum purA AlInAM samUhe vINAmAdaya vallakIM nitvA kitava madhuraM gItaM dhUrtatA madhuraM gItaM saMgItaM vA, gAyati ( sati ) AlApayati sati / tvaddhyAnenApahRtahRdayA bhavataH smaraNena mugdhacittA / bhUyo bhUyaH svayaM kRtAmapi punaH punarAtmanA vihitAmapi / mUrcchanAM vismarantI svarA''rohA'varohakramaM vismaraNaM kurvantI / gAtukAmA gAtumabhilaSantI eSA rasike iyaM vidagdhe bAlA rAjImatI iti bhAvaH, lalajje / / 93 // 100 ] 2 zabdArthaH etaduHkhApanaya - tumhAre viyogajanya duHkha ko chipAne ke lie, prAk -- pahile, sakhInAm - sakhiyoM ke, samAje samUha meM, vINAm - vINA ko, AdAya -- lekara, kitava - chala se, madhuram - karNapriya gItam - gItako gAyati ( sati / -- gAtI huI, tvaddhyAnenApahRtahRdayA - tumhAre smaraNa se apahRta citta ho, bhUyo bhUyaH - bAra-bAra, svayam - khuda, kRtAmapi - banAI gaI bhI, mUrcchanAm - svaroM ke utAra evaM car3hAva ke krama ko, vismarantI - bhUlatI huI, gAtukAmA -- gAne kI icchA vAlI, eSA - yaha, rasike - rasIlI ( rAjImatI ), lalajje - lajjita ho jAtI / artha: tumhAre viyogajanya duHkha ko chipAne ke lie sakhiyoM ke samUha meM pahale vINA ko lekara chala ke bahAne madhura gIta ko gAtI huI tumhAre smaraNa se apahRta citta hokara bAra-bAra khuda banAI gaI svaroM ke utAracar3hAva ke krama ko bhUlatI huI gAne kI icchA vAlI yaha rasIlI ( rAjImatI ) lajjita ho jAtI / - tvatprAptyarthaM viracitavatI tatra saubhAgyadevyAH, pUjAmeSA surabhikusumairekacittA muhUrtam / daivajJAn vA nayati nipuNAn sma kSaNaM bhASayantI, prAyeNate ramaNa viraheSvaMganAnAM vinodAH // 64 // anvayaH tatra tvatprAptyartham eSA, muhUrtam, ekacittA ( satI ), saubhAgyadevyAH, surabhikusumaiH, pUjAm, viracitavatI, vA, nipuNAn, daivajJAn, bhASayantI, kSaNam, nayati sma, prAyeNa, aGganAnAm, ramaNa viraheSu ete, vinodA:, ( bhavanti ) | 1 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam / 101 __ tvatprAptyarthamiti / tatra tvatprAptyarthaM herAjan ! tasyAM dvArikAyAM bhavataH saMyogArtham / eSA muhUrtam ekacittA-rAjImatI kSaNam ekAgramanA stii| saubhAgyadevyAH, surabhikusumaiH pUjAM viracitavatI sugandhipuSpairarcanAM kRtvtii| vA nipuNAn devajJAn punaH trikAlavedino jyotiSikAn / bhASayantI kSaNaM vArtAlApaM kurvantI muhUrta, nayati yApayati sm| prAyeNa aGganAnAM bahuzaH kAminInAm / ramaNaviraheSu ete priyatamaviyogeSu ( ramaNasya virahaH- ramaNavirahaH, Sa0 tat0, teSu ) pUrvoktA / vinodAH kAlAtyayopAyAH bhavantIti zeSaH / / 94 // zabdArthaH - tatra-vahA~ ( dvArikA meM ) tvatprAptyartham-tumhAre prApti ke lie, eSA-yaha rAjImatI, muhUrtam-kSaNa bhara, kucha samaya taka, ekacittA ( satI )-ekAgracitta hokara, saubhAgyadevyAH-saubhAgya devI kI, surabhikusumaiH-sugandhita puSpoM se, pUjAm--pUjA, arcanA, viracitavatI-karatI huI, vA-punaH, nipuNAn -trikAlajJa, daivajJAna-jyotiSiyoM se, bhASayantIkahatI huI, bolatI huI, kSaNam-samaya ko, nayati sma-vyatIta karatI thI, prAyeNa-prAyaH, adhikatara, aGganAnAm-ramaNiyoM ke, ramaNaviraheSu-priyatama ke viraha ke dinoM meM, ete-ye hI, vinodA:-mana bahalAva ke sAdhana, ( bhavanti-huA karate haiM ) / _. arthaH - ( he rAjan ! ) vahA~ ( dvArikA meM ) tumhAre prApti ke lie yaha rAjImatI kSaNabhara ekAgracitta ho saubhAgyadevI kI sugandhita puSpoM se pUjA karatI huI punaH trikAlajJa jyotiSiyoM se bolatI huI samaya ko vyatIta karatI thI, prAyaH aGganAoM ( ramaNiyoM ) ke lie, priyatama ke viraha ke dinoM meM, ye hI manabahalAva ke sAdhana ( huA karate haiM ) / yAte pANigrahaNasamaye'di vihAya tvayomAM, tyaktvA mAlyaM sapadi racitA yA tvayA prAgaviyoge / tAmevaiSA vahati zirasA sve nidhAya pradeza, gallAbhogAt kaThinaviSamAmekaveNIM kareNa // 65 // anvayaH -- pANigrahaNasamaye, imAm, vihAya, adrim, yAte ( sati ), svayi, viyoge, sapadi, mAlyam, tyaktvA, yA, tvayA, prAk racitA, tAm kaThinaviSamAm, ekaveNIm, kareNa, gallAbhogAda, sve pradeze, nidhAya, eSA, zirasA, vahati // 95 // Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 ] nemidUtam iti / pANigrahaNasamaye imAM vihAya he rAjan ! pariNayakAle vivAhakAle vA rAjImatIM tyaktvA / adri yAte tvayi giri prati gate sati / tvayi viyoge bhavati nema iti bhAvaH virahe / sapadi mAlyaM tvaktvA jhaTiti zIghraM vA jayamAlAM parityajya / yA tvayA prAk racitA kezapAzI neminA pUrva grathitA na punaH / tAM kaThinaviSamAM, kezapAzIM paruSoccAvacAm ( kaThinA cAso viSamA kaThinaviSamA, karmadhA0, tAm ) / ekaveNIM kareNa ekabandhavatIM veNI ( ekAcAsau veNIM - ekaveNI, karmadhA0, tAm ) hastena, gallAbhogAt kareNa kapola-pradezAt ( gallasya AbhogaH - gallAbhogaH, Sa0 tat0 tasmAt ) / sve pradeze nije zirobhAge, nidhAya saMsthApya / eSA zirasA rAjImatI mastakena vahati / / 95 / / zabdArthaH - pANigrahaNasamaye - vivAhakAla meM imAm - isa ( rAjImatI ) ko, vihAya -- chor3akara, adrim - rAmagiri para yAte ( sati ) - cale jAne para, tvayi - tumhAre ( nemi ke ), viyoge - viraha meM, sapadi - zIghra, mAlyam - jayamAlA ko, tyaktvA -- tyAga karake, yA jo coTI, prAk -- pahale, tvayA --tumhAre kAraNa, racitA - gUMthI gaI thI, tAm --usa, kaThinaviSamAm -- kaThora aura Ter3he-mer3he ( khuradurI), ekaveNIm - eka gucchavAlI coTIko, kareNa - hAtha se, gallAbhogAt - kapola pradeza para se ( haTAkara ), sve pradeze - apane zirobhAga para, nidhAya -- rakhakara, dhAraNa kara, eSA - yaha rAjImatI, zirasA - zira se, vahati -- Dho rahI hai / www , meM isako chor3akara rAmagiri para, arthaH ( he rAjan ! ) vivAha - kAla cale jAne para tumhAre ( nemi ke ) viraha meM zIghra jayamAlA kA tyAga karake jo coTI pahale tumhAre kAraNa gUMthI gaI thI usa kaThora aura Ter3he-mer3he eka gucchavAlI coTIko hAtha se kapola- pradeza para se bhAga para rakhakara yaha rAjImatI zira ke dvArA Dho rahI hai / gItAdyairvA zrutisukhakaraiH prastutairvA vinodaH, haTAkara ) apane ziro W paurANIbhiH kRzatanumimAM tvadviyogAtkathAbhiH / tuSTi netuM rajaniSu punarnAlivargaH kSamo'bhUt, tA' munnidrAmavanizayanAM saudhavAtAyanasthaH // 66 // anvayaH tvadviyogAt, kRzatanum, imAm, saudhavAtAyanasthaH, AlivargaH, 1. tAmunidrAvanizayanAsannavAtAyanasthaH' iti pAThAntaram / Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam [ 103 zrutisukhakaraiH, gItAdyaiH, prastutaiH, vinodaiH, vA, paurANIbhiH, kathAbhiH, vA, rajaniSu, unnidrAm, avanizayanAm, tAm, tuSTim, netum, punaH, na, kSamo'bhUt / ____ gItAdyairvA iti / tvadviyogAt kRzatanumimAM he rAjan ! bhavataH neme ityarthaH, virahAt kRzAGgImenAM rAjImatIm iti bhAvaH / sodhavAtAyanasthaH AlivargaH vAtasya AyanaM vAtAyanam (10 tat0 ), / saudhavAtAyane tiSThatIti saudhavAtAyanasthaH ( upapadaH ) sakhIsamUhaH / zrutisukhakarairgItAdyaiH zravaNasukhadaigItAdyaH / prastutavinodaiH prastAvocitaraMjanAvAkyairvA / paurANIbhiH kathAbhiH purANasambandhinIbhiH kathAbhiH vA / rajaniSannidrAmavanizayanAM nitsubhagnanidrAM bhUmi-zAyinIm, [ unnidrAm-utsRSTA nidrA yayA sA unnidrA ( bahubrI0 ) tAm / avanizayanAm-avanireva zayanaM yasyAH sA avanizayanA ( bahubrI0 ) tAm / ] tAM bAlAM, virahavidhurAM rAjImatIm iti bhaavH| tuSTi netuM prIti dAtum / na kSamo'bhUt punaH samartho nAbhUt / / 96 // zabdArthaH - tvadviyogAt-tumhAre viraha ke kAraNa, tumhAre viyoga meM, kuzatanum-dubalI-patalI zarIra vAlI, imAm-rAjImatI ko, saudhavAtAyanasthaH ( san )-aTArI kI khir3akI para baiThakara, AlivargaH-sakhIsamUha, zrutisukhakaraiH-karNapriya, gItAyaiH-gItAdi se, prastuta:-prastAvocita, samayAnukUla, vinodaiH-raJjanAyukta vAkyoM se, vA-athavA paurANIbhiH-paurANika, purANasambandhinI, kathAbhiH- kathAoM se, vA-- athavA, rajaniSu-rAtri meM, unnidrAma-bhagnanidrA vAlI, jAgatI huI, avanizayanAm-pRthvI para soyI huI, tAm-usa viraha vidhurA rAjImatI ko, tuSTim-sAntvanA, netumdene meM, punaH-phira bhI, na-nahIM, kSamo'bhUt-samartha huii| arthaH - tumhAre ( nemi ke ) viraha meM dubalI-patalI zarIra vAlI isa rAjImatI ko aTArI kI khir3akI para baiThakara sakhIsamUha karNa sukhada gItAdi se athavA samayAnukUla raJjanAyukta vAkyoM se athavA purANa sambandhinI kathAoM se rAtri meM bhagnanidrAvAlI usa rAjImatI ko sAntvanA dene meM phira bhI samartha nahIM huii| yA prAgasyAH kSaNamiva navargotavArtAvinoda rAsIt zayyAtalavigalitairgallabhAgo vila ghy| rAti saMvatsarazatasamAM tvatkRte taptagAtrI, ___ taamevossnnvirhjnitairshrubhiryaapyntii||67|| Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 ] nemidUtam anvayaH - asyAH, prAka; navargItavArtAvinodaiH, yA, kSaNam, iva, AsIt, tvatkRte, taptagAtrI, tAm, eva, rAtrim, gallabhAgaH, vilaMghya, zayyAbalavigalitaiH, virahajanitaiH; uSNaiH, azrubhiH, saMvatsarazatasamAm yaapyntii| yA prAgasyA iti / asyAH prAk he rAjan ! rAjImatyAH bAlyAvasthAyAm / navargItavArtAvinodaiH-gItAni ca gAyanodgAtAni vArtAzca purA bhavAH vinodAzca te ityarthaH / yA kSaNamiva rAtriH muhUrta yathA AsIt / tvatkRte laptagAtrI tvadartha virahasantaptadehA, iyaM rAjImatI iti zeSaH / tAmeva rAtri pUrvoktAmeva rajanim / gallabhAga: vilaMdhya kapolapradeza atikramya / zayyAtalavigalitaH talpatalapatitaiH / virahajanitaiH uSNaH viyogotpannaH taptaH / azrubhiH saMvatsarazatasamAM netrAmbubhiH varSazataM yathA, yApayantI gamayantI // 97 // zabdArtha:-asyA:-rAjImatI kA, prAka-pahile (pANigrahaNa ke samaya se pUrva ), navairgItavArtAvinodaiH-navInagIta-vArtAlApa, rajAnA yukta vyApAroM se, yA-jo rAtri, kSaNam-kSaNabhara kI, palabhara kI, iva-taraha, AsIt-thI, tvatkRte-tumhAre dvArA parityAga se, taptagAtrI-santapta zarIra bAlI rAjImatI, tAmeva-usI, rAtrim-rAta ko, gallabhAga:-kapolapradeza kA, vilaMdhya-atikramaNa kara, lA~ghakara, zayyAtalavigalitaiH-zayyA para girate hue, virahajanitaiH-viyoga se utpanna, uSNaiH-tapta, garma, azrubhiHA~suoM se, saMvatsarazatasamAm-sau varSoM kI taraha, yApayantI-vyatIta karatI huI ( yh-)| arthaH - (he rAjana ) isa rAjImatI kA bAlyakAla meM navIna gItoM lathA vArtA-vinoda ke dvArA jo rAtri eka kSaNa kI taraha thI, tumhAre dvArA kiye gaye parityAga ke kAraNa santaptazarIra vAlI vaha, usI rAtri ko kapola pradeza kA atikramaNakara ke zayyAtala para girate hue viyogajanita garma azruoM ke dvArA, sau varSoM ke samAna vyatIta karatI huI ( yh-)| TippaNI: -- ukta zloka kA sambandha agale do zloMko se hai| pazyantI tvanmayamiva jaganmohabhAvAtsamagraM, dhyAyantI tvAM manasi nihitaM tatkSaNaM tadvirAma / mUrti bhittAvapi ca likhitAmIkSituM te purastA dAkAMkSantI nayanasalilotpIDaruddhAvakAzAm // 68 // Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam / 105 sampayaH- mohabhAvAt, jagatsamagram; tvanmayam; iva, pazyantI; tadvirAme; tatkSaNam, manasi, nihitam, tvAm, dhyAyantI, ca, nayanasalilotpIDaruddhAbakAzAm, bhittAvapi, te, purastAd, mUrtim, likhitAmIkSitum, AkAMkSantI / / pazyantIti / mohabhAvAt jagatsamagraM he rAjan ! iyaM rAjImatI mUrchAprabhAvAdakhilaM jagat / tvanmaya miva bhavataH nemeH rUpaM yathA, pazyantI avlokyntii| tadvirAme mUrchAvasAne / tatkSaNaM manasi tanmuhataM cetasi / nihitaM tvAM dhyAyantI sthApitaM bhavantaM nemim itibhAvaH, smrntii| ca nayanasalilotpIDaruddhAvakAzA tathA ardhapravAhaniruddhasthAnam [ nayanoH salilAni-nayanasalilAni (Sa. tat . ) teSAmutpIDa:-nayanasalilotpIDaH (10 tat0) ruddhaH avakAzo yasyAH sA ruddhAvakAzA ( bahubrI0 ) nayanasalilotpIDena ruddhAvakAzA-nayanasalilotpIDaruddhAvakAzA ( tR0 tat ) tAm ] / bhittAvapi, te purastAd tavAgre / mUrti likhitAmIkSituM svapratibimbaM citritAmIkSitum, AkAMkSantI vAJchantI / / 98 // zamnAryaH- mohabhAvAt-mohavaza, jagatsamagram-samasta jagat ko, tvanmayam -nemimaya kI, iva-taraha, pazyantI-dekhatI huI, tadvirAmemoha ke avasAna hone para, tatkSaNam-usI kSaNa, manasi-mana meM, hRdaya meM, nihitam-sthApita, tvAm-tumhArA nemikA, dhyAyantI-smaraNa karatI huI, dhyAna karatI huI, ca-puna:, nayanasalilotpIDaruddhAvakAzAma-AMsuoM ke pravAha se ruddhasthAna vAlI, bhittAvapi-dIvAla para bhI, te-tumhAre, purastAda -Age, mUrtim-apanA pratibimba, likhitAmIkSitum-banAne kI, banAne ke lie, AkAMkSantI-cAhatI huI ( yaha raajiimtii-)| arthaH - mohavaza samasta jagat ko nemimaya kI taraha dekhatI huI, moha ke avasAna hone para usI samaya hRdaya meM sthApita tumhArA dhyAna karatI huI punaH AMsuoM ke pravAha se ruddhasthAna bAlI dIvAla para bhI tumhAre Age apanA pratibimba banAne kI icchA karatI huI ( yaha raajiimtii-)| antabhinnA manasijazarairmIlitakSo muhUtaM. labdhvA saMjJAmiyamatha dshaa'biikssmaannaatidiinaa| zayyotsaMge navakizalayalastare bhadraM lebhe, sAhrIva sthalakamalinI na prabuddhA na suptA // 6 // 1. zarma' iti pAThAntaram / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam anvayaH atha, manasijazaraiH, antabhinnA ( satI ), mIlitAkSI, atidInA, iyam, muhUrtam, saMjJAm, labdhvA dRzAM avIkSamANA, navakizalayasrastare, zayyotsaMge, sAna e, ahni, na, prabuddhA, na, suptA, sthalakamalinI, iva, bhadram, lebhe / 106 ] - antabhinneti / atha manasijazaraiH antabhinnA he rAjan ! anantaraM madanabANaiH cetasi - vidAritA satI / mIlitAkSI-mIlite akSiNI yayA sA mIlitAkSIti | ArtidInA tvat virahapIDitA, iyaM rAjImatI / muhUrtaM sajJAM labdhvA kSaNaM cetanAM prApya / dRzA avIkSamANA bhavantaM nemim iti bhAvaH apazyantI / navakizalayasrastare zayyotsaMge nUtanakuDmalasaMstare talpopari / sA'hni jaladharA''cchanne divase / na prabuddhA na suptA na vikasitA na ca mukulitA / sthalakamalinI iva bhUmipadminI yathA / bhadraM lebhe zAntiM prApnoti / / 99 / / zabdArthaH - atha- - isake bAda, manasijazaraiH - kAma bANa se, antabhinnA - vidIrNahRdayA, mIlitAkSI - adhakhule netroM vAlI, AttidInA - tumhAre viyoga meM pIDitA, iyam - rAjImatI, muhUrtam - kSaNa bhara, saMjJAm-cetanA ko, labdhvA - prApta karake, dRzA avIkSamANA - Apako nahIM dekhatI huI, navakizalayasrastare -- navIna kaliyoM kI taraha, zayyotsaMge-- zayyA para, sAmra e - meghAcchanna, ahni - - dina meM, na--na to, prabuddhA - vikasita, na--na to, suptA - mukulita, sthalakamalinI -- sthalakamalinI kI, iva- taraha, bhadram -- zAnti, caina, lebhe - pAtI hai / - arthaH isake bAda, kAma bANa se vyathita adhakhule netroM vAlI tumhAre viraha se pIDitA yaha rAjImatI, kSaNabhara cetanA ko prApta karake Apako nahIM dekhatI huI, navIna kaliyoM kI taraha zayyA para meghAcchanna dina meM na to vikasita aura na to mukulita sthalakamalinI kI taraha zAnti pAtI hai / vRtAnte'smin tadanu kathite mAturasyAstayaita dvRttaM jJAtuM nizi saha mayA preSitaH sauvidallaH / sakhyA pazyannayamapi dazAM tAM tadoce ca jAtaM, - anvayaH 1 pratyakSante nikhilamacirAd bhrAtaruktaM mayA yat // 100 // asyAH, mAtuH, asmin vRtAnte kathite ( sati ), tadanu, etadvRttam, jJAtum, nizi, tayA, mayA, saMkhya, saha, sovidallaH, preSitaH, ayam api tAm dazAm pazyan ca tadA Uce, (he ) bhrAtaH mayA 2 OVER Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam yat uktam, ( tat ) nikhilam, acirAt, te, pratyakSam jAtam / vRtAnte'sminiti / asyAH mAtuH he rAjan ! anantaraM rAjImatyAH mAtuH zivAyAH pura iti bhAvaH / asmin vRtAnte rAjImatyanaMgIkArarUpe, kathite jJApite sati / tadanu etadvRttaM zravaNAnantaram etaccaritram, jJAtuM veditum / nizi tayA, rAtrI mAtrA / mayA sakhyA saha sArdham / sauvidallaH preSitaH kaJcukI preritaH / ayamapi tAM dazAM pazyan sauvidallo'pi rAjImatyAH pUrvoktAmavasthAmavalokayan / tadA Uce kathavAmAsa / bhrAtaH mayA yat uktaM he sakhi ! sauvidallena taddInadazAdikaM yat kathitam / nikhalamacirAt tatsampUrNa tvaritam / te pratyakSaM jAtaM tava netrasammukhaM akSaM prati iti pratyakSam ( atyAdaya: krAntAdyarthaM dvitIyayeti samAsaH ) bhaviSyatIti arthaH // 100 // A dazAm -- sthiti ko, Uce - - zabdArtha : --asyAH -- isa ( rAjImatI ) kI, mAtuH - mAtA zivA ko, asmin vRttAnte - rAjImatI ke anaMgIkAra rUpI kathA, kathite ( sati ) -- kahane para, tadanu-- pazcAt, etadvRttam -- isa vRttAnta ko, isa ghaTanA ko, jJAtum -- jAnane ke lie, nizi- rAta meM, tayA - rAjImatI kI mAtA dvArA, mayA sakhyA saha - merI sakhI ke sAtha, sauvidallaH - kaJcukI ko, preSita:bhejA gayA / ayamapi - yaha sauvidalla bhI, tAm -- usa avasthA ko, pazyan -- dekhate hue, dekhakara, ca- punaH, kahA, bhrAtaH - he sakhi, mayA - maiMne, yat - jo kucha bhI, nikhilam - vaha sabhI, acirAt - zIghra hI, te tumhAre, ke sAmane, jAtam AegA / arthaH isa rAjImatI kI mAtA ko rAjImatI ke parityAga rUpI vRttAnta ko kahane para pazcAt isa vRttAnta ko jAnane ke lie rAtri meM usakI mAtA ne merI sakhI ke sAtha kaJcukI ko bhejA / yaha kaJcukI bhI usa ( rAjImatI kI anAdara rUpI ) avasthA ko dekhate hue punaH taba kahA - he sakhi ! maiMne jo kucha bhI kahA hai ( usakI dIna-dazAdi kA varNana kiyA hai, vaha saba ) pUrA kA pUrA zIghra hI tumhArI A~khoM ke sAmane AegA / prekSyetasminnapi mRgadRzastAmasahyAmavasthA masyA yAte kathayati puro vistarAdetadeva | - tadA -- taba, [ 107 dugbhyAM duHkhAdduhiturasRjadvASpa macchinnadhAraM, prAyaH sarvo bhavati karuNAvRttirArdrAntarAtmA // 101 // uktam -- kahA hai, pratyakSam -- A~khoM Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1081 nemidUtam anvayaH - etasminnapi, mRgadRzaH, asyAH, tAm, asahyAvasthAma, prekSya, yAte, puraH, vistarAdetadeva, kathayati ( sati ), duhituH, duHkhAt, dRgbhyAm, acchinnadhAram, vASpam, asRjat, prAyaH, AntirAtmA, sarvaH, karuNAvRttiH, bhavati / prekSyatasminnapi iti / etasminnapi he yAdaveza ! mAtrA preSito knycukypi| mRgadRzaH asyAH mRganayanIrAjImatyAH / tAmasa hyAvasthAm pUrvoktAM kaThinadazAm / prekSya yAte avalokya Agate sati / puro vistarAdetadeva zivAyAH sammukhaM yatkiJcittena sauvidallena dRSTaH tadakhilameva iti bhAvaH / kathayati (sati) vijJApite sati / duhituH duHkhAt rAjImatyAH vedanAt / dRgbhyAmacchinnadhAraM locanAbhyAmatruTitapravAham / vASpamasRjat asramamuJcat / prAyaH ArdrAntarAtmA bahuzaH narmahRdayaH (ArdraH antarAtmA yasya saH ArdrA'ntarAtmA, bahubrI0) sarvaH karuNAvRttiH nikhilaH dayAmayacittavRttiH [ karuNAyAM vRttiryasya saH karuNA vRttiH, bahubI0 ], bhavati vartate // 101 // zabdArtha:-etasminnapi-yaha sauvidalla ( kaJcukI ) bhI, mRgadRzaHmRgalocanI, asyAH-rAjImatI kI, tAm-usa, asahyAvasthAm-- dayanIya dazA ko, prekSya-dekhakara, yAte ( sati )- lauTakara, pura:-( mAtA ke ) sammukha, Age, vistarAdetadeva-vistArapUrvaka varNan, kathayati ( sati )kahane para, kiyA, duhituH-putrI ( rAjImatI ) ke, duHkhAt-duHkha se, duHkha ke kAraNa duHkhI, dRgbhyAm netroM se, acchinnadhAram-avicchinna, vASpamA~suoM ko, asRjat-bahAyA, prAyaH-prAyaH, aksara, AntirAtmAkomala hRdaya vAle, sarvaH-sabhI vyakti, karuNAvRttiH-karuNA se pUrNa citta vAle, bhavati-huA karate haiN| arthaH - yaha sauvidalla bhI mRganayanI rAjImatI kI usa virahAvasthA ko dekhakara, lauTakara ( usakI mAtA zivA ke ) Age vistArapUrvaka usa avasthA kA varNana kiyA, ( jisase ) putrI kI duHkha se dukhI mAtA ( zivA ) ne avicchinna azrupravAhita kiyA ( arthAt royA ), ( kyoMki ) komalahRdaya nAle prAyaH sabhI vyakti karuNA se Ardracitta huA karate haiM / AhUyanAmavadadatha sA nirdayo yo'tyajattvA mitthaM mugdhe ! kathaya kimiyaddhAryate tasya duHkham / Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam [109 tyaktvA lolaM nayanayugalaM te'ruNatvaM rudatyA monakSobhAccalakuvalayazrItulAmeSyatIti // 102 // anvayaH - atha, sA, enAm, AhUya, avadat, mugdhe !, yaH, nirdayaH; ittham, tvAm, atyajat, tasya, iyat, duHkham, kim, dhAryate, rudatyAH, te, lolam, nayanayugala m, aruNatvam, tyaktvA , mInakSobhAt, calakuvalayazrItulAm, eSyati, iti| AhUyanAmiti / atha sA he nRpate ! anantaraM rAjImatyAH ambA, zivA iti bhAvaH / enAmAhUya avadat rAjImatImakArya akathayat / mugdhe ! yo nirdayaH nemiH dayArahitaH / ittham-bahubhiH vijJaptivAkyaiH prasAdito'pi ityarthaH / tvAm atyajat rAjImatIm amuJcat / tasya iyaduHkhaM nemeH bahunA bahuzaH vA klezam / kiM dhAryate kimarthamuhyate / rudatyAste lolaM nayanayugalaM pazya vilapatyAstava capalam akSidvayam / aruNatvaM tyaktvA raktatvaM vihAya / mInakSobhAt matsyasaJcaraNAt (mInaH kSobha:-mInakSobhaH, tR0 tat0, tasmAt ) / calakuvalayazrItulAM caJcalanIlapadmazobhopamAm [calaJca tat kuvala. yam ( karmadhA0 ) tasya zrI calakuvalayazrI (Sa0 tat0 ) tasyAH tulAmcalakuvalayazrItulAm, ( 10 tat0)] / eSyatIti gamiSyatIti / / 102 // zabdArtha - atha-isake bAda, sA-vaha ( zivA ), usane, enAmrAjImatI ko, AhUya-bulAkara, avadat-kahA, mugdhe-he bholI-bhAlI rAjImatI, yaH-jo, jisane, nirdayaH-nirdayI ne, ittham-isa prakAra se, tvAm--tumako, atyajat--chor3a diyA hai, tasya--usa (nemi ) kA, iyatitanA adhika, duHkham --duHkha, kim,--kyoM, dhAryate-karatI ho, rudatyA:vilApa ke kAraNa, te-tumhAre, lolam-caJcala, nayana yugalam-netradvaya; aruNatvam - lAlimA kA, tyaktvA-tyAga kara, mInakSobhAt-machalI ke hilane-Dulane se, calakuvalayazrItulAm-caJcala nIlakamala kI zobhA kI upamA ko, eSyatIti-prApta ho gayA hai| arthaH -- isake bAda, mAtA ne isa rAjImatI ko bulAkara kahA-he mugdhe ! jisa nirdayI ne isa prakAra se ( anunaya karane para bhI ) tumako chor3a diyA usakA itanA adhika duHkha kyoM karatI ho ? ( dekho ) rone ke kAraNa tumhArA caJcala, netrayugala raktimA kA parityAga kara machalI ke hilane-Dulane se caJcala nIlakamala kI zobhA kI samatA ko prApta ho gayA hai / . Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 ] nemidUtam antastApAna mRdubhujayugaM te mRNAlasya dainyaM, ____ mlAnaM caitanmihirakiraNakliSTazobhasya dhatte / pluSTaH zvAsaivirahazikhinA sadvitIyastavAyaM, yAsyatyUruH sarasakadalIstambhagaurazcalatvam // 103 // anvayaH - te, etat, mRdubhujayugam, antastApAt, mlAnam ( sat ), mihirakiraNakliSTazobhasya, mRNAlasya, dainyam, dhatte, dvitIyaH, sarasakadalI. stambhagauraH, tava, ayam, UH, zvAsa , pluSTaH, virahazikhinA, saha, calatvam, ca, yAsyati / antastApAn mRdubhujayugamiti / te etanmRdubhujayugaM he mugdhe ! tava etakomalabAhudvayam / antastApAt virahadAhAt / mlAnaM mihirakiraNakliSAzobhasya zrIhInaM sat sUryarazmidagdhakAnte: / mRNAlasya dainyaM kamalanAlasya dInatAm, dhatte bibharti / dvitIyo sarasakadalIstambhagauraH aparo rasAIkadalIstambhapANDuraH / rasena sahita:-sarasaH ( tulya0 bahubrI0) kadalyAH stambha:kadalIstambhaH (10 tat0 ) / sarasazcAsau kadalIstambha:-sarasakadalIstambhaH ( karma0 ) sarasakadalIstambha iva gaura:-sarasakadalIstambhagauraH ( upamAna karma0 ) ] / tavAyamUruH te'sausakthi / zvAsapluSTa: virahanizvAsairdagdhaH san / virahazi khinA saha viyogAgninA sAkam / ca calatvaM yAsyati ca spandanaM prApsyati / / 103 / / / zabdArthaH - te-tumhArI, etat-yaha, mRdubhujayugam--komala bAhu (bA~ha ) yugala, antastApAt-virahAgni ke tApa se, mlAnaM ( sata )mlAna hokara, mihirakiraNakliSTazobhasya-sUrya kI kiraNa se dagdha kAnti vAlI, mRNAlasya-kamalanAla kI, dainyam -dInatA ko, dhatte-dhAraNa karatI hai, dvitIyaH- dUsarA, sarasakadalIstambhagaura:-rasa se Ardra kele ke stambha ke samAna gorI, taba-tumhArI, ayam-yaha, Uru:---jA~gha, zvAsaiH-(viraha ) nizvAsa se, pluSTa:-dagdha hokara, virahazikhinA-virahAgni ke, sahasAtha, calatvam-caJcalatA ko, ca-tathA, yAsyati-prApta karegI, prApta ho gayA hai| arthaH - (he mugdhe ! ) tumhArI yaha komala bAhudvaya virahAgni ke tApa se malina hokara sUrya kI kiraNa se malina zobhAvAlI kamala-nAla kI dInatA Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam [ 111 ko dhAraNa karatI hai tathA rasa se AI kele ke stambha ke samAna gorI tumhArI . donoM jA~gha (viraha ) nizvAsa se dagdha hokara virahAgni ke sAtha caJcalatA ko prApta kara liyA hai| prApta ho gayA hai / vatse ! zokaM tyaja bhaja punaH svacchatAmiSTadevAH kurvantyevaM prayatamanaso'nugrahaM te tthaamii| . . . bharturbhUyo na bhavati rahaH saMgatAyAstathA te, sadyaH kaNThacyutabhujalatAgranthi gADhopagUDham // 104 // anvayaH - ( he ) vatse !, zokam, tyaja, punaH, svacchatAm, bhaja, evam, amI, iSTadevAH, prayatamanasaH ( santa: ), te, tathA, anugraham, kurvantu, tathA, bhUyaH, te, bhartuH, rahaH, saMgatAyAH, gADhopagUDham, sadyaH, kaNThacyutabhujalatAgranthi, na, bhavati / vatse ! zokamiti / vatse ! zokaM tyaja he putri ! virahajanyadainyaM muJca / punaH svacchatAM bhaja ca prasannatAM lbhsv| evam amI iSTa devAH tathA abhISTa devtaaH| prayatamanasaH sotsAhacetasaH santaH / tathA anugrahaM kurvantu ca kRpAM kurvatAm / tathA bhUyo te yasmAt punaH tava, rAjImatyA iti bhAvaH, / bhartuH rahaH saMgatAyAH nemeH nirjane ekAnte vA militAyAH gADhopagUDhaM sadyaH dRDhA''liGgitaM [ gADhaJca tadupagUDham-gADhopagUDham ( karmadhA0 ) ] ttkssnnm| kaNThacyutabhujalatAgranthi gala srastabAhuvallIgrantha nam [ kaNThAt cyutaH-kaNThacyutaH ( paM0 tat0 ) bhujau late iva bhujalate ( upamita karmadhA0 ) bhujalatayoH granthiHbhUjalatAgranthiH ( Sa0 tat ) / sadyaH kaNThacyutaH-sadyaHkaNThacyutaH ( supsupA0) sadyaH kaNThacyuto bhujalatAgranthiH yasya tat-sadyaH kaNThacyutabhujalatAgranthi ( bahubrI0 )] / na bhavati mA syAt / / 104 / / / ___ zabdArthaH - vatse-putri ! zokam - duHkha ko, tyaja- chor3o, punaHphira, punaH, svacchatAm -prasannatA ko, bhaja-prApta karo, evam, amI-ye, iSTadevA: -abhISTa devatA, prayatamanasaH ( santa: )-sotsAhacita se, sotsAhahRdaya se, te-tumhAre Upara tathA--usa prakAra se, anugraham-kRpA, kurvantukareM, tathA-jisase, bhUyaH -- punaH, phira, te-tumhAre, bhartuH-pati kA, rahaHekAnta meM, saMgatAyAH-milana se, gADhopagUDham - kasa kara kiyA gayA AliMgana, sadyaH-usI kSaNa, kaNThacyutabhujalatAgranthi- gale meM baMdhI latAoM jaisI bhujAoM kA bandhana vicchinna, na-nahIM, bhavati-ho jAya / Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 ] nemidUtam arthaH- he putri ! duHkha ko chor3o punaH prasannatA ko prApta karo, evaM ye abhISTa devatA sotsAhacitta se tumhAre Upara usa prakAra se kRpA kareM, jisase punaH tumhAre pati kA ekAnta milana meM kasa kara kiyA gayA AliMgana usI kSaNa gale meM baMdhI latAoM jaisI bhujAoM ke bandhana se vicchinna na ho jAya / AropyAMke madhuravacasA''zvAsitetvaM jananyA tasyAmAdhi kSaNamapi na yA tvdviyogaatkRshaaNgii| saMpratyeSA visRjati yathA sunatestAM tabAjI, vaktuM dhIraH stanitavacanarmAninI prakramevAH // 105 // anvayaH -- jananyA, aMke, Aropya, mathuravacasA, ittham, AzvAsitA ( sati ), yA, kSaNamapi, Adhim, na tatyAja, AjI, dhIraH, samprati, yathA, eSA, tAm, visRjati, tathA, mAninIm sUnRteH, stanitavacanaiH, vaktum prakramethAH / Aropyeti / jananmA aMke Araupya he rAjan ! mAtrA zivAyA utsaMge saMsthApya / madhuravacasA sarasavAkyaH, itthaM pUrvoktaprakAreNa, AzvAsitA yA nibodhitA sati raajiimtii| kSaNamapi Adhi muhUrtamapi dInatAm / na tatyAja mAmuJcat / AjI dhIraH he sagrAme dRDhaH ! samprati adhunA yathA / eSA tAM rAjImatI pUrvAktAM diintaam| visRjati vismrti| tathA, mAninI rAjImatIm / sUnRtaH stanitavacanaiH satyaiH gambhIravAgbhiH / vaktuM prakramethAH bhASitum upakramatvam ( vidhyarthe liG / 'proprAbhyAM samarthAbhyAm' ityAtmane padam ) // 105 // sandArthaH - jananyA-mAtA zivA ke dvArA, aMke-- goda meM, Arogyarakhakara, baiThAkara, madhuravacasA-priyavacanoM se, ittham---pUrvokta prakAra se, AzvAsitA ( sati )--sAntvanA dene para bhI, yA--rAjImatI ne, kSaNamapi-- eka kSaNa ke lie bhI, Adhim--virahajanya dInatA ko, na--nahIM, tatyAja-- chor3A, AjI--saMgrAma meM, dhIraH--dRr3ha, samprati-aba, isa samaya, yathA-- jaise, eSA--yaha rAjImatI, tAm--virahapIr3A, virahajanya dInatA ko, visRjati--chor3e, tathA--baise, mAninIm--rAjImatI se, sUnRtaiH--satya, stanitavacanaiH--gambhIra vacanoM se, vaktum--bolanA, prakrameyA:--prArambha krnaa| Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam [ 113 arthaH mAtA zivA ke dvArA goda meM baiThAkara priyavacanoM se pUrvokta prakAra se sAntvanA diye jAne para bhI rAjImatI ne eka kSaNa ke lie bhI virahajanya dInatA ko nahIM chor3A / he saMgrAma meM dhIra ! aba, jaise yaha rAjImatI usa virahajanya - dInatA ko chor3e usa prakAra se isa ( rAjImatI ) se satya, gambhIra vacanoM se vaktavya prArambha karo / TippaNI: ukta sthala meM 'dhIraH' pada kI yojanA kA abhiprAya hai ki neminAtha rAjImatI ko bhalI-bhA~ti samajhAve, kyoMki striyA~ svabhAvataH ghabazalU hotI haiM, taba jo svayaM 'dhIra' nahIM hogA, vaha dUsare ko dhairya ba~dhAyegA, yaha sambhava hI nahIM / - mAtuH zikSAzatamalamavajJAya duHkhaM sakhInAmantazci teSvajanayadiyaM pANipaMkeruhANi / hastAbhyAM prAk sapadi rudatI rundhatI komalAbhyAM, mandrasnigdhairdhvanibhirabalAveNimokSotsukAni // 106 // anvayaH , iyam, mAtu:, zikSAzatamalamavajJAya, pANipaMkeruhANi komalAbhyAm, hastAbhyAm, abalAveNimokSotsukAni prAk, rundhatI, sapadi, mandrasnigdhaH, dhvanibhiH, rudatI sakhInAmantazcitteSu, duHkham, ajanayat / 1 mAtu iti / iyaM mAtuH zikSAzatamalamavajJAya he rAjan ! rAjImatI zivAyAH upadezazataM vyarthaM matvA / pANipakeruhANi komalAbhyAM kamalAni yathA mRdubhyAm, hastAbhyAM karAbhyAM vA / abalAveNimokSotsukAni viyoginIbaddhaveNimocanotkaMThitAni [ abalAnAM veNayaH - abalAveNayaH ( Sa0 tat 0 ) tAsAM mokSa :abalAveNimokSa : ( Sa0 tat0 ) tasmin utsukAni - - abalAveNimokSotsukAni ( sa0 tat 0 ) ] / prAkrundhatI pUrvaM vArayantI / sapadi mandrasnigdhaiH, zIghra gambhIramadhuraiH [ mandrAzca te snigdhAH mandrasnigdhA: ( karmadhA0 ) taiH ] | dhvanibhiH rudatI stanitaH vilapantI / sakhInAmantazcitteSu duHkham AlInAmantaHkaraNeSu kaSTam, ajanayat utpAdayat // 106 // zabdArthaH - iyam - - yaha rAjImatI, mAtuH -- mAtA ke, zikSAzatamalamavajJAya -- sabhI upadezoM ko vyartha mAnakara, pANipaGkeruhANi - kamala kI taraha, komalAbhyAm - komala, hastAbhyAm -- hAthoM dvArA, se, abalAveNimokSotsukAni - - ( virahiNI ) striyoM kI coTI ko kholane ke lie utkaMThita, Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 ] naimidUtam prAk-pahile, rundhatI--niSedha karatI huI, sapadi--zIghra hI, mandrasnigdhaiH-- madhura evaM karNapriya, dhvanibhiH--garjanoM se, rudatI-rotI huI, sakhInAmantazcitteSu---sakhiyoM ke hRdaya meM, antaHkaraNa meM, duHkham--duHkha, ajanayat-- utpanna karatI thii| ___ artha: -- yaha rAjImatI, mAtA ke sabhI upadezoM ko vyartha mAnakara kamala kI taraha komala hAthoM se virahiNI rAjImatI kI coTI ko kholane ke lie utkaMThita sakhiyoM ko pahile niSedha karatI huI, zIghra hI madhura evaM karNapriya garjanoM se rotI huI sakhiyoM ke hRdaya meM duHkha utpanna karatI thii| vRddhaH sAdhvyA subhaga ! tava yaH preSito'bhUtpravRtti, jJAtuM tasmAtkulinamiyaM revatAdrau dvijAteH / tvAmAkocchvasitahadayAsItkSaNaM sundarINAM; kAntodantaH suhRdupagataH saMgamAt kinyciduunH||107|| anvayaH - subhaga !, sAdhvyA, tava, pravRttim, jJAtuma, yaH, vaddhaH, preSito'bhUt, tasmAt; dvijAteH, iyam, tvAm, revatAdrau, kuzalinam, AkarNya, kSaNam, ucchvasitahRdayA, AsIt, ( yataH ), sundarINAm, suhRdupagataH, kAntodantaH, saMgamAt, kiJcit, UnaH / vRddha iti / subhaga ! sAdhvyA tava he bhadra ! sundA, rAjImatyA iti bhAvaH, neme: / pravRtti jJAtuM vyApAraM veditum / ya: vRddhaH yo brAhmaNaH, preSito'bhUt prerito'bhUt / tasmAd dvijAte: tasmAt viprAt / iyaM rAjImatI / tvAM revata dro tava raivatakAdrau rAmagirau vaa| kuzalinamAkarNya maMgalaM zrutvA / kSaNamucchvasitahRdayA kiJcitkAlaM vikasitamanA [ ucchava sitaM hRdayaM yasyAH sA ucchvasitahRdayA ( bahubrI0 ) ], sA rAjImatI iti bhAvaH / AsIt abhavat / sundarINAM suhRdupagataH yataH kAminInAM mitranItaH [ suhRd upagataH-suhRdupagataH ( tR0 tat0 )] / kAntodantaH saMgamAt vallabhavatAntaH [ kAntasya udantaHkAntodantaH (10 tat0 )] priyamilanAt / kiJcidUna: ISannyUnaH, bhavati iti zeSaH / / 107 // zabdArthaH - subhaga ! -he sajjana !, sAdhvyA-rAjImatI ne, tavatumhArA, nemikA, pravRttim-pravRtti ko, jJAtum -jAnane ke lie, yaH vRddhaH-jisa vRddha ( brAhmaNa ) ko, preSito'bhUt-bhejA thA, tasmAt-usa, .. Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam [ 115 dvijAteH -- brAhmaNa se, iyam - yaha, tvAm - tumhArA, nemi kA, revatAdrIraivataka parvata para ( rAmagiri para ), kuzalinam - zubha ko, maMgala ko, AkarNya - sunakara, kSaNam - kucha dera taka, ucchvasitahRdayA - utsukatA se prasannahRdaya vAlI, AsIt - thI, ( kyoMki ), sundarINAm - vanitAoM ke ( nAriyoM ke ) lie, suhRdupagataH - mitra ke dvArA lAyA gayA, kAntodantaH-priya kA vRttAnta, saMgamAt - milana se, kizcit -- kucha hI, UnaH - kama hotA hai / arthaH he bhadra ! rAjImatI ne tumhArI pravRtti ko jAnane ke lie jisa vRddha ( brAhmaNa ) ko bhejA thA, usa brAhmaNa se yaha ( rAjImatI ) tumhArA ( nemi kA ) raivataka parvata para maMgala ko sunakara kucha dera prasannahRdayA thI; ( kyoMki ) nAriyoM ke lie mitra ke priya kA vRttAnta milana se kucha hI kama hotA hai / itthaM kRcchre vidhuravapuSo vAsarAn varSatulyAMstasyAH sakhyA janakasadane tvadviyogAnnayantyAH / antazcitte tava sukhalavo na prapede pravezaM, saMkalpaistavizati vidhinA vairiNA ruddhamArgaH // 108 // anvayaH ittham, vairiNA vidhinA, ruddhamArgaH, kRcchra, vidhuravapuSaH, tasyAH, sakhyA, janakasadane, tvadviyogAt, vAsarAn varSatulyAn, nayantyAH, tava, sukhalavaH, pravezaM, na, prapede taiH saMkalpaiH, antazcitte, vizati / " 1 - taka utsukatA se dvArA lAyA gayA itthamiti / itthaM vairiNA vidhanA ruddhamArgaH he subhaga ! amunA prakAreNa viparItena vidhAtrA avaruddhavarmA, tava priyA iti zeSaH / kRcchre vidhuravapuSaH kaSTe pIDitadehAyAH / tasyAH sakhyA mama sakhyA rAjImatyA | janakasadane tvadviyogAt pitRgahe bhavataH neme itibhAvaH, virahAt / vAsarAn varSatulyAn dinAni ahAni vA varSamiva, nayantyAH yApayantyAH sati / tava sukhalavaH bhavataH krIDAsaukhyamicchantI / pravezaM na prapede na prAptavAn / taiH saMkalpaiH pUrvAnubhUtaiH manorathaH antazcitte tava antaHkaraNe vizati praviziti // 108 // 1 -- arthaH ittham -- isa prakAra, vairiNA - verI, vidhinA-deva ke dvArA, ruddhamArga : - roka diyA gayA hai mArga jisakA aisI, kRcchra e - duHkha meM, viyoga meM, vidhuravapuSaH - vyathita deha vAlI, tasyAH - usakI ( hamArI ), sakhyA Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 ] nemidUtam sakhI rAjImatI, janakasadane-pitA ke gRha meM, tvadviyogAt-tumhAre ( nemi. ke ) viyoga ke kAraNa, vAsarAn-dinoM ko, varSatulyAn- varSa ke samAna, nayantyAH ( sati )--vyatIta karatI huI, tava sukhalava:-tumhAre krIr3A sukha ko, pravezaM na prapede-nahIM prApta karake, taiH--una, saMkalpaiH- manorathoM se, antazcitte-antaHkaraNa meM, vizati-praveza karatI hai| arthaH - isa prakAra se, vairI deva ke dvArA roka diyA gayA hai mArga jisakA, aisI duHkha meM vyathita zarIra vAlI hamArI sakhI rAjImatI pitA ke gRha meM tumhAre viyoga ke kAraNa dinoM ko varSa ke samAna vyatIta karatI huI tumhAre krIr3A sukha ko nahIM prApta kara una manorathoM se tumhAre antaHkaraNa meM praveza karatI hai| prApyAnujJAmatha pituriyaM tvAM sahAsmAbhirasmin, sampratyadro zaraNamabalA prANanAthaM prapannA / arhasyenAM viSamavizikhAdrakSituM tvaM hi kRcche, pUrvAbhASyaM sulabhavipadAM prANinAmetadeva // 106 // anvayaH -- atha, iyam abalA, pituH, anujJAM, prApya, asmAbhiH, saha, samprati, asmin, adrau, tvAm, prANanAtham, zaraNam, prapannA, hi, tvam, enAm, kRcchre, viSamavizikhAt, rakSitum, arhasi, sulabhavipadAm, prANinAm, etat, eva, pUrvAbhASyam / prApyAnujJAmatheti / atha iyam abalA anantaram iyaM virahapIDitA raajiimtii| pituH anujJAM prApya ugrasenasya AjJAmAsAdya / asmAbhiH saha sakhIbhiH sArdham / samprati asmin adro adhunA etasmin raivatakagirau ( rAmagirI ) / tvAM prANanAthaM bhavantaM neminAtham / zaraNaM prapannA zaraNAgatA / hi tvamenAM kRccha yataH bhavAn rAjImatI kaSTe / viSamavizikhAt utkaTakAmAt / rakSitumarhasi trAtuM samartho'si / sulabhavipadAM prANinAM mugamApattInAm [ sulabhA vipat yeSAM te sulabhavipadaH ( bahubrI0 ) teSAm ] jantUnAm / etadeva pUrvAbhASyaM kuzalameva prAkkathanIyam [ pUrvamAbhASyam -pUrvAbhASyam ( supsupA0 ) ] // 109 // zabdArthaH - atha-isake bAda, iyam - yaha, abalA-virahapIDitA rAjImatI, pituH -pitA kI, anujJAm-anumati ko, prApya-prApta karake, Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naimidUtam [117 asmAbhiH -hama logoM ke, saha-sAtha, samprati-- aba, isa samaya, asminisa, adrI-parvata para, tvAm -tuma, prANanAtham -prANanAtha nemi ke, zaraNamzaraNa meM, Azraya meM, prapannA-AyI hai, hi-kyoMki, tvam-tuma, enAmisakI, kRcch-kaSTa meM, viSamavizikhAt-utkaTa kAmapIr3A se, rakSitumrakSA karane ke lie arhasi-samartha ho, sulabha vipadAm -vipattiyoM ko prApta karane vAle, prANinAm-prANiyoM ke lie, etadeva-kuzalaprazna hI, pUrvAbhASyam-prArambha meM pUchane yogya hotA hai| arthaH -- isake bAda, virahapIDitA yaha rAjImatI pitA kI anumati prApta kara hama logoM ke sAtha isa samaya isa parvata para tumhAre zaraNa meM AyI hai; kyoMki tuma isakI, kaSTa meM, utkaTa kAmapIr3A se rakSA karane meM samartha ho / vipattiyoM ko prApta karane vAle prANiyoM se pahale kuzala hI pUchanA cAhie / dharmajJastvaM yadi sahacarImekacittAM ca raktAM, ki mAmevaM virahazikhinopekSyase dahyamAnAm / tatsvIkArAtkuru mayi kRpAM yAdavAdhIza ! bAlA, tvAmutkaNThAviracitapadaM manmukhenevamAha // 110 // anvayaH -- yadi, tvam, dharmajJaH, ca, ekacittAm, raktAm, virahazikhinA, dahyamAnAm, mAm sahacarIm, evam, kim, upekSyase, yAdavAdhIza ! bAlA, utkaNThAviracitapadam, idam, manmukhena, tvAm Aha, tatsvIkArAt, mayi, kRpAm, kuru / dharmajJastvamiti / yadi tvaM dharmajJaH he nAtha ! cet bhavAn jIvadayAlakSaNadharmajJAtA, vartate iti zeSaH / caikacittAM raktAM tarhi punaH ekasmin eva bhavallakSaNe priye cittaM-mano yasyAH sA ekacittAM tAm anurAgavatIm / virahazikhinA dahyamAnAM viyogAgninA dagdhamANam / mAM sahacarI sahagAminIM; rAjImatIm iti bhAvaH / evaM kimupekSyase anena prakAreNa kimarthamupekSAM kuruSe / yAdavAdhIza ! bAlA utkaNThAviracitapadaM he neme ! rAjImatI autsukya nirmitapadam [ utkaNThayA viracitAni padAni yasya tat- utkaNThAviracitapadam ( bahubrI0 ) ] / idaM manmukhena tvAmAha agravakSyamANaM madAnanena bhavantaM, nemi bravIti / tatsvIkArAt mayi rAjImatyaGgIkArAt rAjImatyopari / kRpAM kuru dayAM kuruSva // 110 // sambArthaH -- yadi--agara, yadi, tvam --tuma, dharmajJaH--dharma ko jAnane Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 ] naimidUtam vAle ho, (to), ca-phira, ekacittAm-ekAgracitta, ekamAtra tuma (nemi ) para, raktAm-anurakta, Asakta, virahazikhinA-viyogAgni. meM, dahyamAnAm-jalatI huI, mAm-~-mujha, sahacarIm - rAjImatI kI, evam - isa prakAra, kim-kyoM, upekSyase-upekSA kara rahe ho, avahelanA kara rahe ho, yAdavAdhIza!-he yaduzreSTha !, bAlA-(yaha) rAjImatI, utkaNThAviracitapadam-utkaNThA se race gaye padoM se yukta, idam-yaha Age kahA jAne vAlA ( sandeza ), manmukhena-mere mukha ke dvArA, tvAm-tumheM, tumase, AhakahatI hai ( ki ), tatsvIkArAt-rAjImatI ko apanA kara, svIkAra kara, mayi-rAjImatI ke Upara, kRpAm-kRpA, anugraha, kuru-kreN| arthaH - ( he nAtha ! ) yadi tuma dharmajJa ho (to) phira ekamAtra tuma para Asakta viyogAgni meM jalatI huI mujha rAjImatI kI isa prakAra se upekSA kyoM kara rahe ho ? he yaduzreSTha ! yaha rAjImatI utkaNThA se race gaye padoM se yukta yaha Age kahA jAne vAlA ( sandeza ) mere mukha ke dvArA tumase kahatI hai ki-rAjImatI ko apanA kara rAjImatI para anugraha kreN| dullaMdhyatvaM zikhariNi payodhau ca gAmbhIryamuyA, sthaya tejaH zikhini madane rUpasaundaryalakSmIm / buddhe zAnti navara ! 'kalayAmIti vandaM guNAnAM, hantakasthaM kvacidapi na te bhorasAdRzyamasti // 111 // anvayaH - ( he ) nRvara !, zikhariNi, dullaMdhyatvam, payodhau, gAmbhIryam, um,i sthairyam, zikhini, tejaH, madane, rUpasaundaryalakSmIm, buddhaH, kSAntim, ca, kalayAmi, iti, hanta bhIru, kvacidapi, ekasmin, te, sAdRzyam, guNAnAm vRndam, na, asti / dullaMdhyatvamiti / navara ! zikhariNi durladhyatvaM he narazreSTha ! girI sthaulyam / payodhau gAmbhIryaM samudre dhairyam / uyA sthairya pRthivyAM sthAyitvaM sthiratA vA / zikhini tejaH vahnau pratApaH / madane rUpasaundaryalakSmI kAme rUpalAvaNyam / buddheH zAnti sugate kSamAm / ca kalayAmIti tarkayAmIti, utprekSe vA ityasya grahaNam / hanteti viSAde / he bhIru ! kvacidapi kutrApi / ekasmin te sAdRzyam ekatra tava, neme iti bhAvaH, sAmyam / guNAnAM, vRndaM samUham / 1. 'kalayAgIta' iti pAThAntaram / Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naimidUtam . [ 119 nAsti nahi vartate, tava sAdRzyamekasmin vastuni kvApi nAsti iti bhAvaH // 111 // zamArthaH - nRvara-narazreSTha ! zikhariNi-giri meM ( tumhArI ), dullaMdhyatvam -nizcalatA, mahattA, bar3appana, payodhau- samudra meM, gAmbhIryam( tumhArI ) gambhIratA, uAm - pRthivI me, sthairyam -( tumhArI ) sthiratA, zikhini-agni meM, teja:-( tumhArA ) pratApa, tez2a, madane-kAmadeva meM, rUpasaundaryalakSmIm-( tumhArA ) rUpa lAvaNya, buddha:-tathAgata meM, buddha meM, kSAntim-(tumhArI) kSamA (Adi guNoM kI), ca-tathA, kalayAmi-sambhAvanA karatI hU~, iti-eka avyaya, hanta- kheda hai ki, bhIru-he Darapoka !, kvacidapi-kahIM bhI, ekasmin-eka jagaha, te-tumhAre, sAdRzyam-- samAna, tulya, guNAnAm --guNoM kA, vRndam -- samUha, na - nahIM, asti-hai / ____ arthaH - he narazreSTha ! giri meM ( tumhArA ) bar3appana, samudra meM ( tumhArI) gambhIratA, pRthivI meM ( tumhArI) sthiratA, agni meM ( tumhArA ) tez2a, kAmadeva meM ( tumhArA ) rUpa lAvaNya tathA buddha meM ( tumhArI ) kSamA ( Adi guNoM ke hone kI ) maiM ( rAjImati ) sambhAvanA kiyA karatI hU~, ( parantu ) he bhIru ! kheda hai ki kahIM bhI eka jagaha sampUrNa rUpa se tumhArI samAnatA nahIM hai| hippaNIH - ukta sthala meM 'bhIru' zabda kA prayoga, rAjImatI ke tyAga karane ke kAraNa, 'nemi' ke lie kiyA hai| etAnItthaM vidharamanaso'svIkRtAyAstvayA me, duHkhArtAyAH kSitibhRti dinAnIza ! kalpopamAni / Asanna sminmadanadahanoddIpanAni prakAmaM, dikasaMsaktapravirasaghanavyastasUryAtapAni // 112 // anvayaH - ( he ) Iza !, tvayA, asvIkRtAyAH, me, vidhuramanasaH, duHkhArtAyAH, asmin, kSitibhRti, ittham, madanadahanoddIpanAni, diksaMsaktapravirasaghanavyastasUryAtapAni, etAni, dinAni, prakAmam, kalpopamAni, Asan / etAnItthamiti / Iza ! tvayA asvIkRtAyAH he nAtha ! bhavatA, neminA iti bhAvaH, parityaktAyAH, rAjImatyAH / me vidhuramanasaH duHkhArtAyAH mama Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 ] nemidUtam virahavyathitamanA-zokasantaptAyAH rAjImatyA iti bhAvaH / asmin kSitibhUti etasmin girii| itthamamunA prakAreNa madanadahanoddIpanAni kAmAgnimuddIpayantIti madanadahanoddIpanAni / 'diksaMsaktapravirasaghanavyastasUryAtapAni' pravirasantIti - garjantIti, dikSu saMsaktA -- saMlagnAzca te pravirasAzca te ghanAzca taiya'staH sarvathA nirasta: sUryAtapo yeSu tAni, dikasaMsakta0 / etAni dinAni tAni ahAni / prakAmaM kalpopamAni atizayena kalpena-yugAntena upamIyante yAni tAni kalpopamAni, Asan babhUvuH / / 112 // padArtha:-Iza ! -he nAtha !, tvayA-tumase, asvIkRtAyAHasvIkRta hone ke kAraNa, me-merI, vidhuramanasa:-viraha meM vyathita, manavAlI, duHkhArtAyAH-zokasantaptA rAjImatI kA, asmin-isa, kSitibhRti-parvata para, ittham - isa prakAra se, madanadahanoddIpanAnikAmAgni ko bar3hAne vAle, dikasaMsaktapravirasa ghanavyastasUryAtapAni-dizAoM meM garajate hae ghane meghoM se Acchanna sUrya kI kiraNa se rahita, etAni-ye, dinAni-dina, prakAmam-atizayarUpa se, kalpopamAni-eka kalpa ( yuga kI samApti ) kI taraha, Asan-ho gayA hai| arthaH - he nAtha ! tumase svIkRta nahIM hone ke kAraNa viyoga se vyathita mana vAlI zokasantaptA rAjImatI kA, isa parvata para, isa prakAra se kAmAgni ko bar3hAne vAle dizAoM meM garajate hue ghane meghoM se Acchanna sUrya kI kiraNa se rahita, ye dina atizayarUpa se eka kalpa ( yuga kI samApti ) kI taraha ho gayA hai| rAtrau nidrAM kathamapi cirAt prApya yAvadbhavantaM, labdhvA svapne praNayavacanaiH kiMcidicchAmi vaktum / tAvattasyA bhavati duritaiH prAkakRtameM virAmaH, karastasminnapi na sahate saMgamaM nau kRtAntaH // 113 // anvayaH - rAtrI, kathamapi, cirAt, nidrAm, prApya, svapne, bhavantam, labdhvA, praNayavacanaiH, kiMcid, vaktum, yAvat, icchAmi, tAvat, prAkRtaH, me, duritaiH, tasyAH, virAmaH, bhavati, krUraH, kRtAntaH, tasmin, api, nau, saGgamam, na, shte| Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam / 121 rAtrI nidrAmiti / rAtrI kathamapi he nAtha ! ahaM, rAjImatI iti bhAvaH nizi mahatA kaSTena / cirAt nidrAM prApya cirakAlena suptimavApya / svapne bhavantaM svApe tvAM nemim iti bhAvaH labdhvA AsAdya / praNayavacanaiH kiMcid vaktuM prItivAkyaiH kiMcidvaktu kathayitum / yAvadicchAmi yAvatsamayam abhilaSAmi / tAvat prAkRtaiH tatkAlA'vadhi purAkRtaH / me duritaiH mama rAjImatyA iti bhAvaH, pApaiH / tasyAH virAmo nidrAyAH avasAnaH vyapagamaH vA, bhavati jAyate / krUraH kRtAntaH nispRhaH vidhi: [ kRtaH antaH yena saH kRtAntaH ( bahubrI0 )] / tasminnapi nau svapne'pi AvayoH, nemirAjImatyo iti bhAvaH / saMgamaM na sahate sahavAsaM na kSamate // 113 // zabdArthaH - rAtrI-rAta meM, kathamapi-kisI taraha, bar3I kaThinAI se, cirAt-adhika dera se, nidrAm-nidrA ko, prApya-prApta kara, svapnesvapna meM, bhavantam-Apako ( nemi ko ), labdhvA -prApta karake, praNayavacanaiH--prIti yukta vAkyoM se, kiMcit-kucha, vaktum - kahane ke lie, yAvat-jaba taka, icchAmi-cAhatI hU~, tAvat-usI samaya, prAkakRtaiHpUrva meM kiye gaye, durita:-pApoM ke kAraNa, tasyAH -nidrA kI, susupti avasthA kI, virAmo bhavati-samApti ho jAtI hai, bhaMga ho jAtI hai, krUraH-nirdaya, kRtAnta:-deva, tasminnapi-usa svapna meM bhI, nau-hama donoM ke, saGgamam-milana ko, na- nahIM, sahate- bardAsta krtaa| ____ arthaH - rAtri meM ( maiM ) kisI prakAra dera se nidrA ko prApta karake svapna meM Apako prApta kara prIti-vAkyoM ke dvArA jaba taka kucha kahanA cAhatI hai tabhI pUrva meM kiye gaye mere pApoM ke kAraNa nidrA bhaMga ho jAtI hai / nirdaya deva usa svapna meM bhI hama donoM ( rAjImatI aura nemi ) ke milana ko nahIM bardAsta krtaa| mannAthena dhruvamavajito rUpalakSamyA tapobhi stadvairAnmAmiSubhirabalA hantyazakto manobhUH / dRgbhyAM tapteSviti mama nizi srastare cintayantyA, muktAsthUlAstarukisalayeSvabhulezAH patanti // 114 // ambayaH - mannAthena, rUpalakSmyA, tapobhiH, ( ca ), dhruvam, avajita: 1. malaplevitI' ti pAThAntaram / . - Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 / nemidUtam ( san ), azaktaH, manobhUH, tadvairAt, mAm, abalAm, iSubhi:, hanti, iti, tapteSu, taru kisalayeSu srastare, nizi, cintayantyA mama, dRgbhyAm, muktAsthUlAH, azrulezAH patanti / " mannAtheneti / mannAthena rUpalakSmyA rAjImatyAH prANanAthena rUpakAntyA tapobhizca / dhruvamavajita: nizcitameva parAjitaH san / azaktaH manobhUH akSamaH asau kAmadevaH madanaH vA / tadvairAt mAmabalAM nemeH mAtsaryAd dveSAd vA virahapIDitAM rAjImatIm / iSubhiH hanti svabANaiH pIDayanti santApayanti vA / iti tapteSu tarukisalayeSu srastare ataeva vRkSanavapallaveSu [ taruNAM kisalayAnitaru kisalayAni ( Sa0 tat 0 ) teSu ] iva talpopari / nizi cintayantyA rAtrau smarantyA / mama dugbhyAM rAjImatyAH locanAbhyAm / muktAsthUlA : azrulezAH mauktikapIvarAH asrabindavaH vASpakaNA ityarthaH [ muktA iva sthUlA :- muktAsthUlA: ( upamita karmadhA0 ), azruNAM lezAH - azrulezAH ( Sa0 tat ) ], patanti skhalanti // 114 // zabdArthaH mannAthena - mere svAmI nemi se, rUpalakSmyA - rUpakAnti meM, tapobhiH - tapasyA meM, dhruvam - nizcita rUpa se, avajita: ( san ) - parAjita hokara, azaktaH - asamartha, manobhUH -- kAmadeva, tadvairAt - tumase dveSa rakhane ke kAraNa, zatrutA ke kAraNa, mAm- mujha ( rAjImatI ), abalAm - virahiNI ko, iSubhi: -- bANoM se, hanti--pIr3A detA hai, iti-- isalie, tapteSu - kaSTadAyaka, taru kisalayeSu - vRkSoM ke navapallava kI taraha, srastare - zayyApara, nizi- - rAta meM, cintayantyA -- smaraNa karate hue, mama - merI, rAjImatI kI, dRgbhyAm -- A~khoM se, muktAsthUlA : - motI kI taraha bar3I-bar3I, azrulezAH - A~sU kI bUMdeM, patanti - giratI haiM, giratI rahatI haiM / arthaH ( he nAtha ! ) mere svAmI se rUpakAnti tathA tapasyA meM nizcita rUpa se parAjita hokara asamartha yaha kAmadeva tumase dveSa rakhane ke kAraNa mujha ( rAjImatI ) virahiNI ko ( apane ) bANoM se santApita karatA hai, jisase kaSTadAyaka vRkSake navapallava kI taraha komala zayyA para rAta meM ( tumhArA ) smaraNa karate hue merI A~khoM se motI kI taraha bar3I-bar3I A~sU kI bUMdeM giratI rahatI haiM / asminnete zikhariNi mayA yAdavezAntikAtte, jImUtAmbhaHkaNacayamucaH saJcarantaH purastAt / S - Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam 123 saMsevyante viSamavizikhottaptayA nIpavAtAH; pUrva spRSTaM yadi kila bhavedaMgamebhistaveti // 115 // anvayaH - jImUtAmbhaHkaNacayamucaH, asmin, zikhariNi, te, antikAt, purastAt, nIpavAtAH, saJcarantaH, ( he ) yAdaveza !, pUrvam, ebhiH, tava, aGgam, spRSTam, bhavet, yadi, kila, iti, ete, viSamavizikhottatayA, mayA, saMsevyante / asmin iti| jImUtAmbhaHkaNacayamucaH-jImUtAmbhasAm-meghajalAnAM ye kaNA:-lezAstAn muMcantIti jImUtA0 asmin zikhariNi etasmin girI, yatra tiSThati nemiH, ityarthaH / te antikAt neme: samIpAt / purastAt nIpavAtAH saJcarantaH prAcyA kadambavAyavaH saJcarantariti pravRttAH / yAdaveza ! pUrvamebhiH he yadupate ! prAk kadambavAyubhiH / tavAGga spRSTaM bhavataH, neme ityarthaH, zarIramAmRSTam / bhavedyadi kila iti syAccediti sambhAvanAyAm evaM prakAreNa nizcayena / ete viSamavizikhottaptayA kadambavAyavaH 'viSamavizikhenakAmenoptatA-santApitA / mayA saMsevyante rAjImatyA AliGgayante // 115 // zambAryaH - jImUtAmbhaHkaNacaya mucaH - jalabUMdoM ko barasAne vAle megha se yukta, asmin - isa, zikhariNi-parvata para, te-tumhAre ( nemi ke ), antikAt -samIpa se, purastAt-pUrva dizA kI ora, nIpavAtA:-kadambavAyu, saJcarantaH-bahate haiM, yAdaveza-he yadupate ! pUrvam ---pahale, ebhiH-- inake dvArA, tava-tumhArA, aGgam -zarIra, spRSTam-sparza kiyA gayA, bhavet yadi-hogA yadi, kadAcit hogA, kila-yaha sambhAvanA artha ko yahA~ batalA rahA hai, iti-isalie, isI vicAra se, ete-ye ( kadambavAyu ), viSamavizikhottaptayA-kAma se santapta, mayA-mere dvArA ( rAjImatI ke dvArA ), saMsevyante-AliMgita kI jAtI hai, vakSasthala se lagAyI jAtI hai| arthaH - jalabUMdoM ko barasAne vAle megha se yukta isa parvata para tumhAre samIpa se kadambavAyu pUrva kI ora bahate haiN| he yadupate ! pahale inake dvArA tumhArA zarIra kadAcit sparza kiyA gayA hogA-aisI sambhAvanA kara ye kadambavAyu kAma se santapta mere ( rAjImatI ) dvArA AliMgita kiye jAte haiM / sazcintyaivaM hRdi mayi dayAM dhArayan tatprasIda, svAminnirvApaya vapuridaM svAMgasaGgAmRtena / " Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam yatsantapyAnizamatitarAM prANalAvaNyazeSaM, gADhoSmAbhiH kRtamazaraNaM tvadviyogavyathAbhiH // 116 // anvayaH - ( hai ) svAmin !, tat, hRdi, evam, saMcintya, mayi, dayAm, dhArayan prasIda, (ca), gADhoSmAbhiH tvadviyogavyathAbhiH, azaraNam kRtam, idam, vapuH, yat anizam, atitarAm, santapya, prANalAvaNyazeSam, ( tat ), svAMgasaGgAmRtena, nirvApaya / 124 ] saMcintyaivamiti / svAmin ! taddhetoH hRdi evaM saMcintya, he nAtha ! cetasi itthaM dhyAtvA / mayi dayAM dhArayan rAjImatyopari kRpAM kurvan bibhrata san vA, prasIda tvaM muda / gADhoSmAbhiH tvadviyogavyathAbhiH atyadhikatApavadbhiH tvadIyaviyogapIDAbhi: [ gADha USmA yAsAM tA gADhoSmANa: ( bahubrI0 ) tAbhiH / tavaviyoga: - tvadviyogaH ( Sa0 tat0 ) tasya vyathA: - - tvadviyogavyathA: ( Sa0 tat ) tAbhi: ] azaraNaM kRtam anAthaM sampAditam / idaM vapuH madIyaM zarIram, yat anizamatitarAM tanumaharnizamatizayena iti bhAvaH / santapya prANalAvaNyazeSaM prANAzca lAvaNyaJca tAnyeva zeSaM yasya tat / tat svAMgasaGgAmRtena madIyaM zarIraM nijazarIrAliMganapIyUSeNa, nirvApaya zItalI kuru // 116 // zabdArthaH svAmin ! - he svAmi !, tat - isalie, hRdi - hRdaya meM, evam - aisA, saMcintya - vicArakara, mayi - mere ( rAjImatI ) para, dayAmdayA, kRpA, dhArayan -- karate hue, prasIda - (tuma) prasanna ho jAo, ( tathA ) gADhoSmAbhiH -- atyadhika santApa vAlI, tvadviyogavyathAbhiH - tumhAre viyoga kI pIr3A se, azaraNam -- asahAya, kRtam - banA diyA gayA hai, idaM vapuHrAjImatI ke isa zarIra ko, yat-jo, anizam - nirantara, santapyasaMtapta hokara, prANalAvaNyazeSam - prANa aura kAnti hI zeSa hai jisameM, ( tat - mere usa zarIra ko ), svAMgasaGgAmRtena - apane zarIra ke AliMgana rUpI amRta se, nirvApaya - zItala karo / - " arthaH he nAtha ! isalie hRdaya meM aisA vicAra kara mere ( rAjImatI ) para dayA karate hue tuma prasanna ho jAo ( tathA ) atyadhika santApa vAlI tumhAre viyoga kI pIr3A se asahAya banA diye gaye ( mere ) isa zarIra ko, jo nirantara atyadhika saMtapta hokara prANa aura lAvaNya mAtra zeSa hai jisameM aise ( mere zarIra ko ) apane zarIra ke AliGganarUpI amRta se zItala karo / - Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam duHkhaM yenAnavadhi bubhuje tvadviyogAdidAnIM, saMyogAtte'nubhavatu sukhaM tadvapurme cirAya / yasmAjjanmAntaraviracitaiH karmabhiH prANabhAjAM, nIcairgacchatyupari ca dazA cakranemikrameNa // 117 // agvaya " yena tvadviyogAt, anavadhi, du:kham, bubhuje, idAnIm, me, tadvapuH, te, saMyogAt, cirAya, sukham, anubhavatu, yasmAt janmAntaraviracitaH, karmabhiH, prANabhAjAm, dazA, cakranemikrameNa, nIcaiH, upari ca gacchati / - 9 duHkhamiti / yena tvadviyogAt he nAtha ! yena zarIreNa bhavataH neme ityarthaH, virahAt vipralambhAt vA / anavadhi amaryAdam, duHkhaM bubhuje klezaM kaSTaM vA bhuktam / idAnIM me tadvapuH rAjImatyAH tanuH zarIraM vA / te saMyogAt bhavataH sAnnidhyAt / cirAya sukham anubhavatu dIrghakAlaparyantam sukham AsvAdayatu / yasmAddhetoH, janmAntaraviracitaH pUrvajanma vihitaiH karmabhiH / prANabhAjAM dazA prANinAm avasthA / cakranemikrameNa syandanAGgapradhiparipATyA [ cakrasya nemi:cakranemi: ( Sa0 tat 0 ) tasya kramaH - - cakranemikramaH ( Sa0 tat0 ) tenacakranemikrameNa ] / nIcairadhaH, upari ca UrdhvaJca gacchati yAti // 117 // , zabdArtha :. yena - jisa zarIra ke dvArA, tvadviyogAt -- tumhAre viraha meM, anavadhi - bahuta adhika ( jisakI koI sImA nahIM ), duHkham -- duHkhoM ko, bubhuje - bhogA idAnIm - isa samaya, me - merA ( rAjImatI kA ), tadvapu: - vaha zarIra te - tumhAre ( nemi ke ), saMyogAt - milana se, cirAya - bahuta kAla taka, sukham - sukha kA anubhavatu - anubhava kare, AsvAdana kare, yasmAt -- isalie ( ki ), janmAntaraviracitaiH - pUrva janma meM kiye gaye, karmabhiH - karmoM ke anusAra, prANabhAjAm - prANiyoM kI dazA - avasthA, cakranemikrameNa - pahiye ke kinAre ke bhAga ( hAla ) kI taraha, nIca - nIce, upari - Upara kI ora, ca-aura, gacchati - calatI rahatI hai / , ------ 125 artha: jisa zarIra ke dvArA tumhAre viyoga meM bahuta adhika duHkhoM ko bhogA isa samaya merA ( rAjImatI kA ) vaha zarIra tumhAre ( nemi ke ) milana se bahuta kAla taka sukha kA anubhava kare; isalie ki pUrva janma meM kiye gaye karmoM ke anusAra prANiyoM kI avasthA pahiye ke kinAre ke bhAga ( hAla ) kI taraha nIce aura Upara kI ora calatI rahatI hai / Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 ] nemidUtam prAvaTa prAntaM priya ! mama gatA duHkhadA duIzeva, prApyAnyonyavyatikaramitaH sAmpratam saMgamAvAm / bhogAnekotsavamukhasukhAnicchayA mandire sve, nirvekSyAva: pariNatazaraccandrikAsu kSapAsu // 11 // anvayaH - (he ) priya !, mama, duHkhadA, durdazA, prAvRTa, iva, prAntam, gatA, itaH, sAmpratam, AvAm, anyonyavyatikaram, saMgam, prApya, sve, mandire, icchayA, bhogAn, ekotsavamukhasukhAn, pariNatazaraccandrikAsu, kSapAsu, nirvekSyAva / prAviDiti / priya ! mama duHkhadA durdazA he priya ! rAjImatyAH viyogo. spannA duravasthA / prAvRT iva varSAkAla: ythaa| prAntaM gatA avasAnaM prAptA / ita: sAmpratam asmAtraulazRGgAd adhunaa| AvAmanyonyavyatikaram ahaJca tvaJcAnyonyaM - parasparaM vyatikara:-premAcittatvena saMparko yasminsa tam / saMgaM prApya saMyoMga labdhvA, AsAdya / sve mandire tasyAM dvArikAyAM nijagRhe / icchayA bhogAn ekotsavamukhasukhAn svecchayA ekAnyadvitIyAnyutsavamukhAniutsavAdIni sukhAni yeSu te tAn / pariNatazaraccandrikAsu paripakvazaradindu kalAsu [ pariNatAH zaraccandrikA yAsAM tAH ( bahuzrI0 ) tAsu ] / kSapAsu nirvekSyAvaH rAtriSu bhokSyAvahe ( nirvekSyAva:-nira+/viza+ laTa uttama puruSa dvivacane vibhaktikAryam ) / / 118 / / / __zabdArthaH - priya !-he priya ! mama- merI ( rAjImatI kI), duHkhadA-viyoga ke kAraNa, durdazA-dayanIya avasthA, prAvRT-varSAkAla kI, iva-taraha, prAntam-samApta, gatA--ho gayI, ita:-- yahA~ se, isa parvatazikhara se, sAmpratam--aba, AvAm - hama donoM, anyonyavyatikaramparaspara premAIcitta, saMgam-milana ko, prApya-prApta kara, sve- apane, mandire-nivAsagRha meM, icchayA-icchAnusAra, bhogAn-upabhoga ke yogya, ekotsavamukhasukhAn - aneka prakAra ke naye-naye sukhoM ko, pariNatazaraccandrikAsu-zarada Rtu kI pariNata candrikAvAlI, kSapAsu - rAtoM meM, nirvekSyAva:upabhoga kreNge| arthaH - he priya ! merI viyoga janya dayanIya avasthA varSAkAla kI taraha samApta ho gii| isa parvata-zikhara se aba hama donoM paraspara premAI1. 'saMgamAya' iti pAThAntaram / Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam [ 127 citta milana ko prApta kara apane nivAsa gRha meM icchAnusAra upabhoga ke yogya naye-naye sukhoM ko zarad Rtu kI cA~danIvAlI rAtoM meM bhogeNge| TippaNIH- 'AvAm'- 'tvaJcAhaJca' isa vigraha meM 'tyadAdIni sarvainityam' sUtra se ekazeSa aura 'tyadAdInAM mithaH sahoktau yatparaM tacchiSyate' vAtika se para rahane ke kAraNa 'asmad' zabda zeSa raha gyaa| ityetasyAH saphalaya cirAt vAkyamAsAdya sadyaH, svaM vezmanAM navaratarasaH svasthacittAM kuruSva / tatpe prAk tvAM nizi vadati yA smekSamANeva mohAd dRSTaH svapne kitava ! ramayan kAmapi tvaM mayeti // 11 // ___ anvayaH - ( he nAtha ! ) iti, etasyAH, vAkyam, cirAt, saphalaya, ( ca ) sadyaH, svam, vezma, AsAdya, navaratarasaH, enAm, svasthacittAm, kuruSva, yA, prAka, talpe, nizi, mohAt, svapne, tvAm, IkSamANeva, iti, vadati sma, ( he ) kitava ! tvam kAmapi, ramayan, mayA, dRSTaH / ___ ityetasyAH iti / ityetasyAH vAkyaM he nAtha ! amunA prakAreNa rAjImatyAH tavAgamanarUpaM vacanam, iti bhAvaH / cirAt saphalaya bhUyAMsaM kAlaM yAvat tvaM sArthaya / ca, sadyaH svaM vezmAsAdya tatkSaNaM tatkAlaM vA bhavAn, nemiH ityarthaH, nijaM gRhaM gatvA / navaratarasaiH navInakelikrIDAbhiH / enAM rAjImatIma, svasthacittAM kurusva klezAdirahitamAnasAM kuru [ kuruSva/ kR loT ( Atmanepada) madhyama puruSa ekavacana ] / yA prAk talpe rAjImatI pUrvaM zayane / nizi mohAt svapne rAtrI svaape| tvAm IkSamANeva bhavantaM, nemim iti bhAvaH, pazyantI iva / iti vadati sma evaM kathayati sma yat / kitava ! tvaM kAmapi he dhUrta ! matpriyaH aparicitanAmadheyAM striyam / ramayan mayA krIDayan priyayA rAjImatyA, dRSTa: vilokitaH / / 119 / / zabdArthaH - iti-isa prakAra, etasyA:--rAjImatI ke, vAkyam-vacana ko, cirAt-cirakAla taka, saphalaya-pUrA karo, ca-aura, sadya:-tatkAla, svam-apane, vezma-ghara, AsAdya - jAkara, navaratarasa:-navInake likrIr3A dvArA, enAm ---isa ( rAjImatI ) ko, svasthacittAm - prasannacita, kuruSva-karo, yA-jo ( rAjImatI ), prAka-pahale, talpe- zayyA para, nizi-rAta meM, mohAt-mohavaza, svapne-svapna meM, tvAm-tuma ( nemi) Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 ] nemidUtam ko, IkSamANeva-dekhatI huI sI, iti-isa prakAra, vadati sma-kahatI thI, kitava !-he dhUrta !, tvam-tuma, kAmapi-kisI strI se, ramayan-ramaNa karate hue, mayA-mere dvArA, dRSTa:--dekhe gaye ho / artha:- isa prakAra, (tuma ) rAjImatI ke vacana ( arthAt, dvArikA lauTa calane kI prArthanA ) ko cirakAla taka saphala karo tathA tatkAla apane ghara jAkara navInakelikrIr3A dvArA isako prasannacitta karo, jo ( rAjImatI) pahale zayyA para rAtako mohavaza svapna meM tumako dekhatI huI sI isa prakAra kahatI thI ki--he dhUrta ! tuma kisI strI se ramaNa karate hue mere dvArA dekhe gaye ho / tvatsaMgAdAkulitahRdayotkaNThayA rAjaputrI, tvAmeSA''vAM tvarayati cirAt snehapUrNA prayAtum / prAyeNatAH priyajanamanovRttayo'prAptibhAvA. diSTe vastunyupacitarasAH premarAzIbhavanti // 120 // anvayaH -- eSA, rAjaputrI, tvatsaMgAt, AkulitahRdayotkaNThayA, cirAt, snehapUrNA ( satI ), tvAm ( prati ), AvAm, prayAtum, tvarayati, prAyeNa, etAH, priyajanamanovRttayaH, aprAptibhAvAt, iSTe, vastuni, upacitarasAH ( santaH ), premarAzIbhavanti / tvatsaMgAditi / eSA rAjaputrI he nAtha ! rAjJaH ugrasenasya duhitA iyaM rAjImatI / tvatsaMgAd AkulitahRdayotkaNThayA bhavataH, 'nemeH ityarthaH, melanAt cittautsukyatayA / cirAt snehapUrNA ( satI ) tvAM bhUyAMsaM kAlaM yAvat praNayAbhibhUtA satI bhavantaM, nemim prati iti bhAvaH / AvAM sovidallasakhyo, prayAtuM tvarayati gantumutsukayati prerayati vaa| prAyeNetAH priyajanamanovRttayaH bahuzaH praNayAbhibhUtAH iSTajanacittavRttayaH / aprAptibhAvAt saMyogAbhAvAt / iSTe vastuni abhISTe, Ipsite vA padArthe, vallabhe ityatra bhAvaH / upacitarasAH premarAzIbhavanti samRddhA'bhilASAH santaH praNayarAzIbhavinta, virahAsahiSNutAM prApnuvanti / / 120 // zabdArthaH - eSA- yaha, rAjaputrI-rAjImatI, tvatsaMgAt-tumhAre saMyoga ke nimitta, AkulitahRdayotkaNThayA-vyAkulacitta kI utkaNThA se, cirAt-cirakAla taka, snehapUrNA ( satI )-snehAbhibhUta hokara, tvAm (prati )-tumhAre prati, tumhAre pAsa, AvAm-hama (mujhe aura sovidalla) Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam [ 129 donoM ko; prayAtum - jAne ke lie, tvarayati - utsuka karatI hai, prerita karatI hai, prAyeNa - prAyaH, etAH - snehAbhibhUta, priyajanamanovRttayaH - priyajanoM kI cittavRttiyA~, aprAptibhAvAt - saMyoga na hone ke kAraNa, iSTeabhilaSita, vastuni - padArtha ke viSaya meM, upacitarasAH -- bar3he hue rasa ( abhilASa ) vAle ( hokara ), premarAzIbhavanti -- premapuMja ke rUpa meM pariNata ho jAte haiM / arthaH yaha rAjImatI tumhAre saMyoga ke nimitta vyAkula citta kI utkaNThA se cirakAla taka snehAbhibhUta hokara tumhAre prati hama ( mujhe aura sauvidalla) donoM ko jAne ke lie prerita karatI hai; prAyaH snehAbhibhUta priyajanoM kI cittavRttiyA~ saMyoga na hone ke kAraNa abhilaSita padArtha ke viSaya meM bar3he hue AsvAda se yukta hote hue premapuJja ke rUpa meM pariNata ho jAtA hai / - - TippaNI: - 'premarAzI - bhavanti' - sneha aura prema donoM ko eka nahIM kahA jA sakatA | viyogAvasthA meM abhilaSita vastu kI aprApti meM usake prati kucha na kucha kalpanA hotI rahatI hai / phalasvarUpa eka aisI avasthA ho jAtI hai ki viyogI yA virahiNI kA usa abhilaSita vastu ke abhAva meM raha pAnA sambhava nahIM hotA, yahI 'prema' hai tathA 'abhISTa' vastu ke lie vyApAra karanA 'sneha' aura usake binA nahIM raha pAnA 'prema' hai / sneha maratA nahIM apitu viraha meM sneha 'premapuJja' bana jAtA hai / saMyoga kI sAta avasthAeM hotI haiM jahA~ sneha aura prema kA alaga-alaga kathana hai " prekSA didRzA ramyeSu taccintAtvabhilASakaH / rAgastatsaGgabuddhi: syAtsnehastatpravaNakriyA || tadviyogAsahaM prema ratistatsahavartanam / zRGgArastatsamaM krIDA saMyogaH saptadhA kramAt " // tasmAdbAlAM smarazaracayaiH dussahairjarjarAGgIM, sambhAvyainAM naya nijagRhAn satvaraM yAdavendra ! / prItyA cAsyA madhuravacanA''zvAsanAbhiH kRpArdraH, prAtaH kundaprasavazithilaM jIvitaM dhArayethAH // 121 // (he ) yAdavendra !, tasmAt, sambhAvya, dussahai:, smarazaracayaH, anvayaH - Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 ] nemidUtam jarjarAGgIm, enAm, bAlAm, satvaram, nijagRhAn, naya, ca, kRpAH (san ), prItyA, madhuravacanA''zvAsanAbhiH, prAtaH, kundaprasavazithilam, asyAH, jIvitam, dhArayethAH / tasmAdvAlAmiti / yAdavendra ! tasmAt sambhAvya he yAdavendra ! tasmAddhetoH evaM mtvaa| dussahaiH smarazaracayaH kaSTasAdhyaiH, soDhumazakyaiH vA mdnbaannsmuuhaiH| jarjarAGgIm enAM bAlAM vidAritadehAm imAM rAjImatIm / satvaraM nijagRhAnnaya zIghra svavAsAn prati prApaya / ca, kRpAH prItyA sakaruNaH san premNA / madhuravacanA''zvAsanAbhiH madhuravacanaiH yA AzvAsanA-AzvAsakaraNaM tAbhirityarthaH / prAtaH kundaprasavazithilaM prAtyUSikamAdhyapuSpadurbalam / asyAH jIvitaM dhArayethAH rAjImatyAH jIvanaM dhAraNaM kuryAH / dhArayethAH- dhu+ vidhiliGi madhyamapuruSakavacane vibhakti kAryam ) / / 121 / / zabdArthaH - yAdavendra !-he yAdavendra !, tasmAt- isalie, sambhAvyaaisA mAnakara, sambhAvanA kara, dussahaiH-sahana karane meM asamartha, smarazaracayaiHkAmadeva ke bANasamUha se, jarjarAGgIm-jarjara zarIravAlI, pIr3ita zarIra vAlI, enAm-isa, bAlAm-rAjImatI ko, satvaram- zIghra, nijagRhAnapane nivAsagRha ko, naya-le jAo, ca--aura, kRpAH ( san )-dayAyukta hokara, dayA karate hue, prItyA-prItiyukta, snehayukta, madhuravacanA''zvAsanAbhiH-madhuravacanoM se AzvAsana ke dvArA, prAta:-prAta:kAlika, kundaprasavazithilam khile hue kunda (camelI) ke phUla ke samAna durbala, asyA:-rAjImatI ke, jIvanam---jIvana kI, dhArayethA:- rakSA krnaa| arthaH- he yAdavendra ! isalie aisA mAnakara sahana karane meM asamartha kAma ke bANasamUha ke dvArA jarjara zarIra vAlI isa rAjImatI ko zIghra apane nivAsa gRha le jAo tathA dayA yukta hokara snehapUrNa madhuravacanoM se AzvAsana ke dvArA prAtaHkAlika khile hue kunda (camelI) puSpa ke samAna durbala rAjImatI ke jIvana ( prANa ) kI rakSA karanA ( arthAt prANa kI rakSA kro)| tvAmasyAH kimiti nitarAM prArthaye nAtha ! bhUyo, ___ yasmAdIdRgjagati mahatAM lakSaNaM suprasiddham / snehAdete na khalu mukharA yAcitAH sambhavanti, / pratyuktaM hi praNayiSu satAmIpsitArthakriyaiva // 122 // Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anvayaH-(he ) nApa !, bhUyaH, asyAH; varSe, svAm, nitarAm, kimiti, prArthaye, yasmAt, jagati, mahatAm, lakSaNam, idRga, suprasiddham, ete, yAcitAH ( santaH ), snehAs, khalu, mukharAH, na, sambhavanti, hi, praNayiSu, IpsitArthakriyA, eva, satAm, pratyuktam / tvAmarthesyAH iti / nAtha ! bhUyaH asyA: arthe he nAtha ! punaH rAjImatyAH kRte / tvAM nitarAM bhavantamatyadhikam / kimiti prArthaye yaace| yasmAddhetoH jagati asmin saMsAre / mahatAM lakSaNaM sajjanAnAM guNam / idg suprasiddham evaM prakhyAtamasti / ete yAcitA: mahAntaH prArthitAH santaH / snehAt khalu mukharA: na te praNayAt khalu vAcAlA: na jAyante / hi praNayiSu yasmAt prArthiSu (viSaye ) / IpsitArthakriyava abhilaSita-kAryakaraNameva / satAM pratyuktaM sajjanAnAM prativacanam abhISTa-kArya-sampAdanameva prAthiSattaraM bhavatIti bhAva: [ pratyuktam-prati +/ vac + ktaH + vibhaktiH ] // 122 // zabdArthaH - nAtha ! = he nAtha !, bhUyaH ---punaH, phira, asyAH -rAjImatI ke, arthe-lie, tvAm-tumase, nitarAm -atyadhika, kimiti-kyA, prArthaye-yAcanA karU~, yasmAt -isalie ki, jagati-isa saMsAra meM, isa loka meM, mahatAm-bar3oM kA, sajjanoM kA, lakSaNama-guNa, idga-isa prakAra, suprasiddham -prasiddha hai ( ki ), ete-sajjanoM se, yAcitAH-yAcanA karane para, snehAt-ve sneha ke kAraNa, khalu-yahA~ vAkyAlaMkAra ke lie prayukta hai| mukharAH-vAcAla, na-nahIM, sambhavanti-hote haiM, hi-kyoMki, praNayiSuyAcakoM ke, IpsitArthakriyA-abhilaSita artha kA sampAdana, eva-hI, satAm--sajjanoM kA, pratyuktam -uttara huA karatA hai / arthaH - he nAtha ! punaH rAjImatI ke lie tumase atyadhika kyA yAcanA karUM, isalie ki isa saMsAra meM sajjanoM kA guNa ( lakSaNa ) isa prakAra prasiddha hai - sajjanoM se yAcanA karane para ve sneha ke kAraNa vAcAla nahIM hote haiM, kyoMki yAcakoM ke abhilaSita artha kA sampAdana hI sajjanoM kA pratyuttara huA karatA hai| gatvA zonaM svapuramatulaM prApya rAjyaM vilokyAM, kIti zubhrAM vitanu suhRdAM pUrayAzAM ca pitroH / rAjImatyA saha navadhanasyeva varSAsu bhUyo, mA bhUdevaM kSaNamapi ca te vidyutA viprayogaH // 123 // Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam abhyathaH svapuram zIghram, gatvA, atulam, rAjyam, prApya trilokyAm, zubhrAm, kIrtim, vitanu, suhRdAm, pitroH, ca, AzAm, pUraya, ca, bhUyaH; varSAsu, navaghanasya, vidyutA, iva, rAjamItyA, saha, te, kSaNam, api, evam, viprayogaH, mA bhUt / 132 ] gatvA zIghramiti / svapuraM zIghra he nAtha ! nijadvArikAM tvaritam / gatvA labdhAsAdya vA / atulaM rAjyaM prApya anupamaM rASTraM labdhvA / trilokyAM zubhrAM nirmalAM kIrti yaza vitanu vistArayatu / suhRdAM pitrozca mitrANAM mAtA-samudravijayayozca / AzAM pUraya manorathaM saphalaya / ca bhUyo varSAsu punaH prAvRTsu / navaghanasya vidyuteva nUtanameghasya capalayA yathA / rAjImatyA saha sArdham / te kSaNamapi tava, nemeH iti bhAvaH nimeSamAtramapi / evaM viprayogaH evaM viyoga: ( viprayogaH vi + + / yuj + ghaJ + vibhaktiH ) mA bhUt na bhavet // 123 // lo , zabdArthaH svapuram - apanI dvArikA purI, zIghram - zIghra, gatvA--- jAkara, atulam -- anupama, rAjyam - rAjya ko prApya - prApta karake, trilokyAm-- tInoM loka meM, zubhrAm - svaccha, nirmala, kIrtim - yaza ko, vitanuphailAo, bar3hAo, suhRdAm - mitrajanoM kI, pitro:- mAtA-pitA ke, caaura, AzAm -- manoratha ko pUraya -- pUrA karo, ca- tathA bhUyaH - punaH, varSAsu - varSAkAlika, navaghanasya - nUtana megha kA, vidyutA - bijalI ( priyA ) kI, iva - taraha, rAjImatyA - rAjImatIke, saha-sAtha, te tumhArA (nemi kA ), kSaNam - kSaNabhara, palabhara, api - bhI, evam - aisA viprayogaHviyoga, mAna, bhUt -- ho / w arthaH ( he nAtha ! ) apanI dvArikA purI zIghra jAkara anupama rAjya ko prApta karake tInoM loka meM ( apane ) yaza ko phailAo / mitrajanoM aura mAtA-pitA ke manoratha ko pUrA karo; tathA punaH varSAkAlika nUtanamegha kA bijalI kI taraha rAjImatI ke sAtha tumhArA pala bhara bhI aisA viyoga na ho / TippaNI: 'varSAsu navaghanasya vidyutA iva' - yahA~ kA bhAva yaha hai ki varSAkAla meM AkAza meM umar3ate meghoM ke sAtha vidyuta kA honA niyata hai / dUsare zabdoM meM varSAkAlika megha ke chA jAne para vidyuta kA dikhalAI par3anA svabhAvasiddha hai / usI prakAra rAjImatI kA jisakA tyAga nemi ne kara diyA - - Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemidUtam [ 133 hai punarmilana hone para megha aura vidyuta kI taraha rAjImatI aura nemi kA viyoga kabhI na ho| tatsakhyokte vacasi satyastA satImekacittAM, sambodhyezaH sabhavavirato rmydhrmopdeshH| cakre yogAgnijasahacarI mokSasaukhyAptihetoH, keSAM na syAdabhimataphalA prArthanA yuttameSu // 124 // ambayaH - tatsakhyA, vacasi, ukte ( sati ); sadayaH, IzaH, tAm, ekacittAm, satIm, ramyadharmopadezaH, sambodhya, yogAt, sabhavavirataH, mokSasaukhyAptihetoH, nijasahacarIm, cakre, hi, uttameSu, prArthanA, keSAm, abhimataphalA, na, syAt / tatsakhyeti / tatsakhyA vacasi evaM sakhyA rAjImatyA manobhAve / ukte kathite sati / sadayaH IzaH tAmekacittAM satI sakaruNaH nemiH . ekAgracittAM pativratAM rAjImatIm / ramyadharmopadezaH sambodhya zravaNapriyadharmapratipAdakavAkyaiH pratibodhya / yogAt sabhavavirataH jJAnadarzana-cAritrAdimokSopAyAt saMsAroparataH / mokSasokhyAptihetoH muktisukhpraaptihetoH| nijasahacarI cakre nijapANigRhItIva yA sA tAM rAjImatI cakAra / yuttameSu prArthanA yata: mahatsu yAJcA / keSAm abhimataphalA janAnAM prAptakAmA [ abhimataM phalaM yasyAH sA abhimataphalAH ( bahuvrI0 )] / na syAt na bhavet, sarveSAm prArthanA mahatsu labdhakAmA, bhavatyeveti bhAvaH // 124 // zammArthaH - tatsakhyA-rAjImatI ke sakhI ke dvArA, vacasi-rAjImatI ke manobhAvoM ko, ukte ( sati )-kaha lene para, kahane ke bAda, sadayaHsahRdaya, IzaH-nemine, tAm-usa, ekacittAm- ekAgracitta, satImpativratA ko, ramyadharmopadezaH-sundara dharma ke upadeza ke dvArA, sambodhyasambodhita kara, yogAt-yoga se, sabhavavirataH-sAMsArika sukhoM se virata kara; mokSasaukhyAsiheto?-muktisukha prApti ke lie, nijasahacarIm-apanA sahacarI, apanA saGginI, cakre-banAyA, hi-kyoMki, uttameSu-bar3oM se, prArthanA kI gaI yAcanA, keSAm-kinakI, abhimasaphalA-saphala, na syAt-na ho ? arthAt saboM kI prArthanA saphala hotI hai| Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134] nemidUtam arthaH-sakhI ke dvArA rAjImatI ke manobhAvoM ko kahane ke bAda sahRdaya nemi ne ekAgracitta pativratA rAjImatI ko sundara dharmopadezake dvArA sambodhita kara yoga se sAMsArika sukhoM se virata kara mokSaprApti ke lie apanA saGginI banAyA, kyoMki uttama puruSoM se kI gaI prArthanA kinakI abhISTa phala dene vAlI nahIM hotii| zrImAn yogAvacalazikhare kevalajJAnamasmin nemiboragAragaNaiH stUyamAno'dhigamya / tAmAnandaM zivapuri parityAjya saMsArabhAjAM, bhogAniSTAnabhimatasukhaM bhojayAmAsa zazvat // 125 // __ anvayaH - asmin, acalazikhare, yogAt, kevalajJAnam, adhigamya devoraganaragaNaH, stUyamAnaH zrImAn nemiH, tAm, saMsArabhAjAm, iSTAn, bhogAn, parityAjya, zivapuri, abhimatasukham, Anandam, zazvat, bhojayAmAsa / zrImAn yogAdacalazikhare iti / atha asmin acalazikhare rAmagirI vA / yogAt kevalajJAnamadhigamya dhyAnAt kevalajJAnaM prApya labdhvA vA / devoraganaragaNa devAzca uragAzca narAzca teSAM ye gaNAstaiH stUyamAnaH vandyamAnaH zrImAnnemiH tAM bhAgyavAnnemiH nijasahacarI rAjImatIm / saMsArabhAjAm iSTAn bhogAn sukhaduHkhamohasvarUpAM priyAn bhogyapadArthAn / parityAjya mocayitvA / zivapuri mokSapuryAm / abhimatasukham AnandaM nirantara sukham, yathA syAttathA paramAnandam [ abhimatasukham-abhimataM sukhaM yasmin tadyathA syAttathA abhimatasukham ( bahubrI0 )] / zazvat bhojayAmAsa nirantaram anubhAvayAmbabhUva // 125 // zambA:- asmin-isa, acalazikhare-rAmagiri para, yogAt-. yoga se, dhyAna se, kevalajJAnam-kevalajJAna, adhigamya-prApta kara, jAnakara, devoraganaragaNaH-deva-sarpa-naroM (kinnara-kinnariyoM) dvArA, stUyamAnaHstuti kiye jAte hue, zrImAnnemiH-neminAtha ne, tAm-usa rAjImatI ko, saMsArabhAjAm-sAMsArika sukha-duHkha-moha svarUpA, iSTAn-priya, bhogAnbhogoM ko, parityAjya-chur3Akara ke, zivapuri-mokSa kI nagarI meM, abhi 1. bhogAniSTAnaviratasukhami' ti pAThAntaram / Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ memidUtam 1135 matasukham -jisa prakAra abhISTa sukha milatA rahe, Anandam-paramAnanda kA, zazvat-niraMtara, bhojayAmAsa-bhoga kraayaa| arthaH - ( isake bAda ) isa rAmagiri para dhyAna se kevalajJAna prAptakara deva-sarpa-tara ( kinnara-kimnariyoM ) dvArA stuti kiye jAte hue isa neminAtha ne usa rAjImatI ko sAMsArika sukha-duHkha-moha svarUpA priya bhogoM ko chur3Akara ke mokSa kI nagarI meM jisa prakAra ( rAjImatI ko ) abhISTa sukha milatA rahe, paramAnanda kA nirantara bhoga kraayaa| TimpapI: - bhojayAmAsa'-Nijanta/ bhoji se liT lakAra punaH 'tip NalAdi' karake usakA lopa ityAdi karake 'Ama' Adi lAkara, punaH 'kRJ cAnu prayujyate liTi' isa sUtra se liT paraka 'as' kA anuprayoga karake guNa ayAdeza Adi karake, 'bhojayAmAsa' rUpa banatA hai / sadbhatArthapravarakavimA kAlibAsena kAvyA bantyaM pAdaM supadaracitAna meghadUtAd gRhItvA, zrImannemezcaritavizavaM sAGgaNasyAGgajanmA; cake kAvyaM budhajanamanaH prItaye vikramAkhyaH // 126 // bambayaH -- sadbhUtArthapravarakavinA, kAlidAsena supadaracitAda, meghadUtAda, antyam, pAdam, gRhItvA, sAGgaNasyAGgajanmA, vikramAkhyaH, budhajanamanaH, prItaye, zrImannemezcaritavizadam, kAvyam, cakre / sadbhUtArtheti / 'sadbhUtArthapravarakavinA' sadbhUtA:- satyA ye astiH pravaraH zreSTha yaH kavistena, kAlidAsena / supadaracitAnmeghadUtAd suSThapadaviracitAnmeghadUtAd / antyaM pAdaM zlokasya caturthacaraNam; gRhItvA grahaNaM kRtvA / sAGgaNasyAGgajanmA zrIsAGgaNatanayaH / vikramAkhyaH vikramanAmA kaviH / budhajanamanaH prItaye sahRdayacetaH AnandAya / zrImannemezcaritavizadam-nirmalam, kAmyaM cakre cakAreti // 126 // zambArya : - sadbhUtArthapravarakavinA-satya artha ko jAnane vAloM meM zreSTha kavi kAlidAsena-kAlidAsa dvArA, supadaracitAt-sundarapadoM se racita, meghadUtA-meghadUta se; antyam-antima, pAdam-caraNa ( pAda ) ko, gRhItvA-grahaNa karake, le kara ke, sAGgaNasyAGgajanmA-sAGgaNa kA putra Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 // nemidUtam vikramAkhyaH - vikrama nAmaka kavi ne, budhajanamanaH - sahRdayoM ke citta ke, prItaye - Ananda ke lie, zrImannemezcarita vizadam - zrImAn nemi ke carita se nirmala, kAvyam -- kAvya ko, cakre -- banAyA, racanA kI / arthaH satya artha ko jAnane vAloM meM zreSTha kavi kAlidAsa dvArA sundara padoM se racita 'meghadUta' se caturtha caraNa ko grahaNa karake sAGgaNa kA putra vikrama' kavi ne sahRdayoM ke citta ke Ananda ke lie zrImAn nemi ke carita ko lekara nirmala 'nemidUta' kAvya ko banAyA ( nemidUta kAvya kI racanA kI ) / ---- iti vikramakaviviracita- nemidUtasya pUrNiyA~ maNDalAntargata 'sukasenA' grAma-nivAsinA mizropAdhIrendreNa kRtayA 'reNukA' TIkayA prasIdata dhUrjaTiH / iti zam Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paca atrAtyuprai 0 antabhinnA0 antastApAn 0 asmAdadre 0 asmAdadreH prasarati0 asminnate 0 asvIkArAt 0 karNyAdri0 AkAMkSantyA0 ArUDhasya 0 AropyAGke0 AlokyenaM 0 AhUyenAM0 0 itthaM kRcchra ityukte'syA0 ityetasyA uccabhinAJjana0 utkallolA 0 udyatkAmA0 udyavAlavyajana0 udyAnAnAM0 uateryenaM * etattuGgaM0 etadduH khApanaya0 etAnItthaM 0 padyAnukramaNikA saMkhyA padya 35 eNAMkAzmAvaniSu0 99 karNe jAtiprasavaM 0 103 27 9 115 90 58 91 55 105 ri 102 108 88 119 50 49 77 83 37 3 23 93 112 kA'tra prItistava 0 ki zaile'smin 0 kurvan pAnthAn 0 kondottaMsA0 gacchevelAtaTaM0 gatvA yUnAM 0 gatvA zIghraM 0 gAyantIbhi0 gItAdyairvA 0 tatropAsya 0 tatrAsIno0 tatsakhyUce 0 tatsakhyokte 0 tannaH prANAnava tanmatvaivaM 0 tasmAd gacchan0 tasmAdbAlAM0 tasmAdvatrmAnugha0 tasminnadrI0 tasminnuccai 0 tasminnudyan 0 tasyAdhastAd0 tasyodyAne 0 saMkhyA 80 71 14 29 17 78 44 74 123 76 96 38 65 89 124 26 12 61 121 52 59 46 30 32 28 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 // padyAnukramaNikA saMkhyA paca saMkhyA 118 114 tasyAH pazyan0 tasyA harSan sAmAsAdya tAmuttIrNa to du:khAtA tAM velADake0 tAMstAnprAmAn0 tuGga zRGga svatprAptyartha svadrUpeNa svatsaMgAdAkulita0 svAmathe'syA0 svAmAyAntaM0 svAmAyAntaM taTavanacarA0 svAM yAcehaM. duHkhaM yenAnavadhi0 dullaMdhyatvaM dRSTvA rUpaM0 dharmazastvaM. dhUtAnidrArjuna natvA pUrva nAnAratnopacita0 nAmnA ratnAkara nIpAmodAna notsAhaste. pratyAsatti0 pazyantI tvat0 prANitrANapravaNa prApyAnuzAM0 40 prApyodyAnaM. 67 prAvRT prAntaM0 36 prekSyatasminnapi0 51 puSpAkIrNa 4 pUrva yena 45 porestasyA0 bANasyAjI0 7 bhAsvadbhAsvan 94 mannAthena 39 mAtuH zikSAzataM. 120 muktAtaGkAstava0 122 yatprAgAsIt0 42 ___ yatrastambhAn 48 yasmin pUrva0 31 yasyAM puSpopacayaM0 117 yasyAM ramyaM. 111 yasyAM sAndrAn. 29 yAte pANigrahaNa 110 yAntaM tasyAM0 24 yA prAgasyA0 87 yAmAlokya0 53 yAmuddAmakhila. 47 yAyAstasmAt yuktaM lakSmyA0 25 ramyA haye 63 rAtrau nidrAM0 98 rAtrau yasyAM0 1 vatse zoka 109 vanyahArA0 60 113 104 13 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padya vyAdhirdehAn vIkSyAkAzaM 0 0 vRttAnte'smin0 vRddhaH sAdhvyA zayyotsaMge 0 zazvat sAndra0 zailaprasthe 0 zrImAn yogAt 0 zrutvA tIre0 padyAnukramaNikA saMkhyA padya 70 10 100 106 92 68 11 125 43 zrutvA yAntaM 0 sadbhUtArtha * sA tatrocca O sAtaM dUnA sAndro nidrArjuna 0 siddheH saGgaM0 saudha zreNI0 saMcintyevaM 0 saMsaktAnAM 0 [ 139 saMkhyA 57 126 2 66 5 86 116 73 Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyAkAra bihAra prAnta ke pUNiyA~ maNDalAntargata sukasenA grAma nivAsI merA janma 5 maI 1960 I0 ko huaa| mere pitA sva0 lakSmInAtha mizra the| bihAra vidyAlaya parIkSA samiti se pravezikA tathA kAmezvara siMha darabhaMgA saskRta vizvavidyAlaya se iNTara samakakSa evaM snAtaka (saMskRta-pratiSThA ) kI zikSA prApta kii| pazcAt kAzI hindU vizva vidyAlaya se snAkottara ( saMskRta ) tathA jainAcArya rAmacandra guNacandra kI saMyukta kRti 'nATyadarpaNa, - eka samIkSAtmaka adhyayana' zIrSaka para pI-eca0 DI0 upAdhi prApta kii| san 1991 I0 meM kAmezvara siMha darabhaMgA saMskRta vizvavidyAlaya, darabhaMgA se sAhityAcArya kI upAdhi grahaNa karane ke bAda maiM isa kArya ke prati unmukha huaa| prastuta grantha saTIka 'nemidUtam' ke atirikta jaina mahAkavi rAmacandrasUri racita 'nirbhayabhIma-vyAyoga' tathA 'nalavilAsa' nATaka kA hindI anuvAda bhI prakAzanArtha svIkRta ho cukA hai| samprati zrIharibhadrasUri kI kRti 'SoDazakaprakaraNa' kA hindI anuvAda bhI, jo prakAzanArtha svIkRta ho cukA hai, antima avasthA oratioreinternational viw.jainelibrary.org