Book Title: Mahavira Siddhanta aur Updesh
Author(s): Amarmuni
Publisher: Sanmati Gyan Pith Agra
Catalog link: https://jainqq.org/explore/001422/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra ..aura upadeza upAdhyAya amara muni sanmati jAna pITha,AgarA. Jal Education International For Private & Personal use only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmati sAhitya ratnamAlA 64 vA~ ratna mahAvIra ; siddhAnta aura upadeza lekhaka : upAdhyAya amaramuni sanmati jJAnapITha, AgarA - 2 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pustaka : mahAvIra : siddhAnta aura upadeza lekhaka: upAdhyAya amaramuni prakAzaka : sanmati jJAnapITha lohAmaMDI - AgarA-282002 zAkhA : vIrAyatana rAjagRha - 803116 (bihAra) saMskaraNa: tRtIya : 1986 mUlya : chaha rupayA mudraka : vIrAyatana mudraNAlaya, rAjagRha Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unhIM ko ! mahAzramaNa mahAvIra kA -- prabhAsvara jIvana citra maiMne, anubhUti kI A~khoM se dekhA ; zAstra evaM aura dekhA itihAsa ke cazme se bhI ! donoM kA samanvita rUpa, jinheM pasanda hai, unhIM - - cintakoM ko .....! - upAdhyAya amara muni Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pustaka kI parikramA 'mahAvIra : siddhAnta aura upadeza' rASTrasaMta kaviratna upAdhyAya zrI amaramunijI ma0 kI anaThI kRti hai| Apane bhagavAn mahAvIra ke jIvana ko zAstroM kI kasauTI para kasa kara aura anubhava kI A~ca meM tapA kara likhA hai| kavizrIjI mahArAja jaina - samAja ke hI nahIM, bhArata ke labdhapratiSTha krAntadarzI kathAzilpI haiN| ApakI bhASA prAJjala hai, bhAvoM meM pravAha hai| Apake sAhitya kI yaha vizeSatA hai ki pAThaka ko par3hate hue kahIM becanI nahIM hotii| ApakA bhagavAn mahAvIra para vizAla cintanamanana hai| prastuta pustaka ko Apane tIna vibhAgoM meM bA~TA hai-- _mahAvIra kI jIvana-rekhAe~ mahAvIra ke siddhAnta mahAvIra ke upadeza 1. mahAvIra kI jIvana - rekhAe~-isa vibhAga meM AdhyAtmika evaM sAmAjika krAnti ke prakAza-stambha mahAvIra kA jIvana-gRhastha - jIvana, sAdhaka-jIvana aura tIrthakara - jIvana ke rUpa meM kavizrIjI ne alaga Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 6 ] alaga prastuta kiyA hai| gRhastha - jIvana meM bhagavAn mahAvIra ke bAlyakAla se lekara dIkSA-kAla se pahale taka ke jIvana ke vividha kathA - citra prastuta kie haiM, jo unake gRhasthAzrama ke ucca Adarza kI jhAMkI prastuta karate haiN| usake pazcAt mahAvIra ke sAdhaka-jIvana kI adabhuta jhAMkI prastuta kI hai, jisameM unake sAdhakajIvana meM Ane vAle kaSToM, vighnoM aura upasargoM kA varNana kiyA hai tathA samatA kI pagaDaMDI para calate hue ve unameM se kaise pAra utarate haiM ? kisa prakAra apanI titikSA, tapasyA aura kaSTa - sahiSNutA kA kA paricaya dete haiM ? yaha varNana atIva romAMcaka hai| . isake bAda tIrthakara - jIvana meM unheM apanI utkRSTa sAdhanA, ghora tapazcaryA, abhUtapUrva samatA aura svIkRta patha para dRr3hagati ke phalasvarUpa vItarAga aura kaivalya prApta hone kA kathAcitra unakI sAdhanA kI paripUrNatA kI jhAMkI karA detA hai| sAtha hI unhoMne usa samaya ke samAja, rASTra aura pracalita dharmoM meM krAnti kA zaMkhanAda bhI kiyaa| unhoMne samAja ko kevala vicAra hI nahIM diye, caturvidha saMgha ke rUpa meM use vyavasthita aura punargaThita karake una vicAroM ko AcaraNa meM bhI kriyAnvita kraayaa| isake lie samAja aura rASTra meM pracalita mUr3ha mAnyatAoM se Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 7 ] Apako evaM saMgha ko DaTa kara lohA lenA pdd'aa| eka ora brAhmaNavAda kA jora thA, jo thothe karmakAMDoM aura mUka pazuoM ko mauta ke ghATa utAra kara yajJa ke nAma para unakI bali dene ke bala para pratiSThita thaa| vaha apanI uccatA aura zreSThatA kA mithyAbhimAna janmanA jAtivAda ke nAma para calA rahA thaa| dharmakarma ke kSetra meM striyoM aura zUdroM kA adhikAra chIna rakhA thaa| unheM zAstra - zravaNa aura dharmAcaraNa se vaMcita kara rakhA thaa| mAnava apane mAnava bhaginIbandhuoM ko bher3a-bakarI kI taraha sareAma gulAma banA kara kraya-vikraya kara rahA thaa| samAja meM gulAmoM ko vikAsa ke mAmaloM meM kucha bhI bolane kA adhikAra nahIM thaa| ___ samAja aura rASTra meM panapatI huI ina aura aisI hI kurUDhiyoM aura dharmakSetra meM pracalita aisI kuprathAoM kA bhagavAn mahAvIra ne aura unake zramaNa-zramaNIvarga ne pUrI zakti lagA kara unmalana kiyaa| ... unhoMne jAtivAda kA samUlocchedana kara apane saMgha meM, dharma-sabhA meM, dharma-sAdhanA ke kSetra meM sabako sarvatra samAna sthAna diyA / nArIjAti ko puruSa ke barAbara apane saMgha meM sabhI adhikAra diye| samAja meM mAtajAti kA sammAna bar3hAyA, usameM nArItva jgaayaa| zUdra kahalAne vAle sabhI prakAra ke logoM ko unhoMne Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 8 ] apane sAdhu zrAvaka - varga meM sthAna diyA / phalataH mUka pazuoM kA nirdayatA se yajJa meM hone vAlA vadha rukA / paNDitavarga, kSatriyavarga aura sAdhAraNavarga ke logoM ke jIvana meM adbhuta parivartana huA / pazupakSiyoM ko bhI zAnti kI sAMsa milI / krAnti ke isa prakAzamaya sUrya ne mAnava jagat kI amAnavIyatA, krUratA aura zoSaNa para AdhArita samasta mAnyatAoM ke andhakAra ko vicchinna kara diyA / rAjA bane hue loga ekAdhikAra meM mata hokara apanI manamAnI karate aura Aye dina yuddha ThAna baiThate, apane bhoga-vilAsoM meM masta rahate, bhagavAn mahAvIra se unheM rASTra meM sahajIvana aura saha astitva kI preraNA milii| kaI janapadoM meM gaNarAjya kI nIMva par3I aura kaI rAjAoM, rAjakumAroM evaM rAjarAniyoM ko gRhasthadharma kI evaM kaiyoM ko sAdhu-dharma kI preraNA milii| unake jIvana kA kAyApalaTa ho gayA / sacamuca, mahAvIra ke tIrthakarakAla kI ina samasta kAntikArI ghaTanAoM kA jItA jAgatA varNana kavivajI ne prastuta kiyA hai| mahAvIra ne apanI sAdhanA ke bala para kaise yuga badalA, kisa prakAra mAnava jAti ko sukhazAnti se jIne kI kalA sikhAI ? kisa prakAra usakI ghAtaka mAnyatAoM meM parivartana THE Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ ] kiyA ? isakA sajIva citraNa kavizrIjI ne aMkita kiyA hai| 2. mahAvIra ke sidAnta-samAja aura rASTra ke rUr3ha vicAra aura rUr3ha AcAra ko badalane ke lie siddhAntoM ko prastuta karanA Avazyaka hotA hai| mahAvIra ne samatA, aparigraha, ahiMsA, satya, anekAnta, brahmacarya, sAdhutA, Adi siddhAntoM ko samAja aura rASTra ke sAmane isa DhaMga se prastuta kiyA, jisase tatkAlIna samAja, rASTra evaM dharma ke kSetra meM halacala maca gii| unhoMne mAnavajAti ke hita ke lie hI ina siddhAntoM kA pratipAdana kiyA thaa| bhAratavarSa ke AdhyAtmika, sAmAjika aura rASTrIya netAoM ne inhIM siddhAntoM para cala kara evaM dUsaroM ko calane kI preraNA de kara samAja evaM rASTra kA kAyAkalpa kiyA hai / gA~dhIjI kI A~dhI bhI inhIM siddhAntoM para AdhArita thii| kabIra kA samAja - krAntikArI nAda inhIM siddhAntoM ko kendra meM rakha kara huA thaa| saMta vinobA kA bhUdAnayajJAdi dAnoM kA Andolana bhI inhIM siddhAntoM kI pRSThabhUmi para TikA huA hai| vAstava meM dekhA jAe, to bhagavAn mahAvIra dvArA prarUpita atithi saMvibhAgavata tathA 'asaMvibhAgI nahu tassa mukkho' Adi aparigrahavAda hI isa yajJa ke pIche kAma kara rahA hai| sarvodaya kA sarva-kalyANakArI siddhAnta bhI bhagavAn Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 10 ] mahAvIra ne apane tathA saMgha ke jIvana meM caritArtha kara diyA thaa| mahAvIra ke unhIM siddhAntoM kA anUThI zailI meM aMkana kavizrIjI ne kiyA hai| 3. mahAvIra ke upadeza-isa vibhAga meM bhagavAn mahAvIra ke kucha upadezoM kA sUtrarUpa meM saMkalana kiyA gayA hai| pratyeka sUtra ke sAmane usakA artha bhI hindI bhASA meM diyA gayA hai| AtmA, karmavAda, ahiMsA satya, brahmacarya, aparigraha, samatA Adi viSayoM para mahAvIra ke upadezoM kA saMkalana hai| vastutaH ye upadeza tatkAlIna mAnava-samAja ko zAnti aura tRpti pradAna karate the, unake ajJAnAndhakAra ko miTAte the| Aja bhI ye upadeza prakAza kA kAma karate haiN| mAnavasamAja kI sAmAjika, rASTriya, dhArmika Adi samasyAoM ko hala karane kI preraNA Aja bhI ina upavezoM se milatI hai| upadezoM kA saMkalana bhI bahuta sundara DhaMga se huA hai| kula milA kara prastuta pustaka mAnava - jIvana ke sarvAMgINa vikAsa ke lie preraNAprada aura mahAvIra ke jIvana ko samagra pahaluoM se samajhane ke lie atiupayogI hai| kavizrIjI pustaka lekhana meM saphala hue haiM unakA zrama sArthaka huA hai| pAThaka ise apanAyeM aura hRdayagama kreN| jainabhavana, lohAmaNDI AgarA 25-6-74 / -muni nemicandra Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya " mahAvIra : siddhAnta aura upadeza", premI pAThakoM ke kara-kamaloM meM prastuta karate hue merA hRdaya harSAtireka se gadgada ho rahA hai / sAhitya ke mAdhyama se janasevA karane meM tana kA zrama, mana kA samarpaNa aura AtmA kI tapasyA mukhya rahatI hai / isa sevA meM tana ko tapasviyoM kI taraha tapAnA par3atA hai - mana ko bAra-bAra ekAgratA kI zrRMkhalA meM bAMdhanA par3atA taba kahIM hotI hai antataH sAhitya - sevA | jJAna- pITha kA aba taka jina pravacanakAra muniyoM evaM vidvAna lekhakoM se sambandha rahA hai, ve saba sAhityika sAdhanA kI isI kasauTI ke parakhe hue sAhitya tapasvI rahe haiM / pUjya upAdhyAya kavizrI amaramunijI mahArAja kI prastuta pustaka ke sambandha meM, maiM apanI ora se kyA liMbU' ! samUcA samAja hI ApakI siddhahasta lekhanI kI prAMjala bhASA, zailI, vicAroM kI maulikatA aura viSaya - vizleSaNa kI gaMbhIratA se paricita hai / phira bhI prakAzaka ke nAte mujhe yahI kahanA hai- mahAvIra - carita adyAvadhi bahuta se prakAzita hue haiM, para prastuta saMkalana kI apanI eka anUThI hI vizeSatA hai / Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 12 ] vizeSatA kyA aura kitanI hai, isa viSaya kI anya pustakoM meM aura isameM, yaha pAThakoM ke nirNaya karane kI cIja hai| bhagavAn mahAvIra ke 2500 veM nirvANavarSa ke upalakSya meM pustaka kA yaha tIsarA saMskaraNa prakAzita ho rahA hai| isameM kucha saMzodhana-paribarddhana kiye gae haiN| pustaka kI lokapriyatA kA pramANa yahI hai ki isakA dvitIya saMskaraNa bahuta zIghra pAThakoM ne apanA liyaa| nayanAbhirAma geTa - apa Adi ke alaMkRta paoNkeTa sAija kI pustakoM kI mAMga Aja kI khAsa aura Ama mAMga hai| isa mAMga kI pUrti, sImita sAdhanoM ke hote hae bhI paryApta aMzoM meM kI gaI hai| kAgajoM evaM chapAI kI bhISaNa var3hatI kImata hone para bhI bhagavAn mahAvIra kI bhakti aura pAThakoM ke anurodha se prerita ho kara hama tRtIya saMskaraNa prakAzita kara raha haiN| AzA hai, udAramanA pAThaka isa pustaka ko bhagavAn mahAvIra ke prati zraddhA - bhaktivaza par3heMge aura unake batAe hue siddhAntoM aura upadezoM ko apane jIvana meM utaareNge| basa, ye hI do zabda Apase kahane haiN| mantrI omaprakAza jama Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pustaka meM kyA hai ? viSaya kahA~ hai ? pRSTha pustaka kI parikramA 5-10 prakAzakIya 11-12 1-mahAvIra kI jIvanarekhAe~ (1-52) 1. gRhastha - jIvana 1-12 2. sAdhaka - jIvana 13-32 3. tIrthakara - jIvana 33-52 2-mahAvIra ke siddhAnta (53-108) 1. zoSaNa - mukti : aparigraha 54-58 2. AtmA kA amara saMgIta : ahiMsA 56-67 3. jaina - darzana kA mUla svara : anekAnta 68-84 4. mahAvIra kI amara dena : samanvaya 85-62 5. naitikatA kA mUlAdhAra : karmavAda 63-108 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya 3 - mahAvIra ke upadeza : 1. AtmA 2. karmavAda 3. ahiMsA 4. satya 5. asteya 6. brahmacaryaM 7. aparigraha 8. vairAgya 6. samatA [ 14 ] 10. mokSa pRSTha ( 106 - 153 ) 110-117 118-123 124-126 130 - 131 132-133 134-137 138-141 142 - 145 146-146 150-153 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra jIvana Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 jagma ke pUrva : o yaha DhAI hajAra varSa pahale ke bhArata kI bAta hai / vaha samaya, bhAratIya saMskRti ke itihAsa meM, eka mahAn andhakArapUrNa yuga mAnA jAtA hai / tatkAlIna itihAsa - sAmagrI ko jyoM hI koI sahRdaya pAThaka uThA kara dekhatA hai, to sahasA cakita ho uThatA hai ki kyA bhAratIya saMskRti bhI itanI patita, tiraskRta, vikRta evaM kalaMkita raha cukI hai / How O gRhastha jIvana - jahA~ taka bauddhika sthiti kI bAta hai, vaha yuga eka bahuta vicitra sthiti meM se gujara rahA thA / dArzanika vicAroM kA sthAna andha-zraddhA ne le liyA thA / janatA andha-vizvAsa meM, jhUThe bahamoM meM hI apane kartavya kI itizrI samajhe hue thI / prAyaH dharmaguru, dharmAcArya, mahanta tathA kula-guru, paMDe aura purohita hI usa yuga ke vicAroM ke niyantA the / ataH ve apane manonukUla jidhara cAhate udhara hI zAstroM ke arthoM ko lur3hakA rahe the, aura dharmamugdha janatA ko ugaliyoM para nacA rahe the / 0 sadAcAra kI dRSTi se bhI vaha yuga jaghanyadazA ko pahu~cA huA thA / sadAcAra kA artha, usa yuga ko paribhASA Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 : mahAvIra : siddhAnta aura upadeza meM, devI-devatAoM ko pUja lenA thA, pazubali evaM narabali ke nAma para nirIha jIvoM ko talavAra ke ghATa utAra denA thA, aura thA maMtra-taMtroM ke bahakAve meM khullamakhullA mAMsAhAra, surApAna aura vyabhicAra kA pracAra / 0 tatkAlIna sAmAjika saMgaThana jAta-pAMta ke viSaile siddhAnta para Azrita thaa| akhaNDa mAnava jAti brAhmaNa, kSatriya, vaizya, zUdra, mahAzadra, aspRzya, aura na jAne kitane aTapaTe nAmoM vAle Tukar3oM meM ba~Ta-ba~Ta kara chinna bhinna ho gaI thI aura Apasa meM ho eka-dUsare ke rakta kI pyAsI bana gaI thii| sAmAjika samatA kA to una dinoM svapna bhI nahIM liyA jAtA thaa| zadratA aura azpRzyatA ke nAma para karor3oM kI saMkhyA meM mAnavadehadhArI bandhu mAnavatA ke mUla adhikAroM se vaMcita kara diye gae / ve pazuoM se bhI gaI - bIto hAlata meM jIvana - yApana kara rahe the| manuSya kA manuSya ke taura para sammAna na karake, usa kAla meM use napharata kI nigAha se dekhA jAtA thaa| 0 pUjya mAtR-jAti kI dazA bhI dayanIya thii| ve gahasvAminI se gaha-dAsI banA dI gaI thiiN| unheM saba prakAra se heya, yahA~ taka ki pApAcAra kI mUrti samajhA jAtA thaa| 'na strI svAtaMtyamarha ti' kA hI tumulaghoSa cahuM ora gUMja rahA thaa| astu, unake hAtha se samasta sAmAjika samAnatA ke adhikAra chIna liye gae the| aura to aura, unheM dharmasAdhanA ke bhI koI adhikAra na the| unake jAta-karma Adi ke saMskAra bhI binA maMtroM ke hI kiye jAte the, kahIM maMtra hI apavitra na ho jAe isa bhaya se / Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kI jIvana-rekhAeM : 3 / 0 prAcIna dharma-saMgha asta-vyasta dazA meM jIvana ko antima ghar3iyA~ gina rahe the| unakA apanA purAnA Adarza dhamila ho cukA thA, purAnA teja ThaMDA par3a cukA thaa| ve niSprANa __ loka-rUr3hi ke daladala meM pUre phaMse hue the| dharma ke nAma para apane abhimata patha ke anusAra ekamAtra paramparAgata kriyAkANDa kara lenA hI alam samajhA jAtA thaa| Atma-tyAga aura Antarika pavitratA Adi, jo vAstavika dharma ke aMga haiM, unake lie usa yuga meM koI ucita sthAna na thA / adhika kyA, suprasiddha manISI zrI rAdhavAcArya ke zabdoM meM kaheM to "kaTTaratApUrNa ajJAna, mithyA-vizvAsoM se pUrNa kriyAkalApa, tathA samAja ke eka varga ke dvArA dUsare varga kA laMTA jAnAyahI tIna usa yuga kI vizeSatAe~ thiiN|" 0 bhagavAna pArzvanAtha kA zAsana aba bhI cala rahA thaa| parantu, usameM vaha pahale jaisA teja na rahA thaa| cAroM ora se pAkhaNDa kI jo AMdhiyAM uTha rahI thIM, vaha unheM dRr3hatA ke sAtha roka nahIM pA rahA thaa| bar3e-bar3e diggaja AcArya apanA sAhasa kho baiThe the aura tatkAlIna mahAmuni zrI kezIkumAra zramaNa ke zabdoM meM yaha soca rahe the-"kyA kiyA jAe mugdha janatA andhakAra meM patha-bhraSTa ho kara bhaTaka rahI hai| kahIM prakAza nahIM miltaa| aba kona mahApuruSa avatIrNa hogA, jo bhArata ke kSitija para sUrya bana kara udaya hogA, aura saba ora prakAza-hI-prakAza camakA degaa|" 0 saMkSepa meM yoM kahanA cAhie ki eka divya lokottara mahApuruSa ke janma lene kA kAla paka cukA thaa| Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 : mahAvIra : siddhAnta aura upadeza magadha meM sUryodaya 0 Aja kA bihAraprAnta mahApuruSoM ko janma dene kI dRSTi se sadA hI gauravazAlI rahA hai| aneka mahApuruSoM ne isa puNya-bhUmi meM janma liyA hai, satya kA pracAra-prasAra kiyA hai, supta janatA ko jagAyA hai, prANa dAna dekara bhArata ke gaurava ko akSuNNa rakhA hai| 0 hA~ to isI puNyabhUmi meM vaha sUrya udaya huA thA, jisakI ora Upara kI paMktiyoM meM saMketa kara diyA gayA hai| vaha sUrya aura koI nahIM, hamAre arAdhyadeva zramaNa bhagavAn mahAvIra hI haiM, jinake divya janma se eka dina yaha bhArata - bhUmi jagamagA uThI thii| 0 Aja se karIba 26 zatAbdI pahale kI bAta hai| bhArata ke bihAraprAnta meM 'vaizAlI' kA hI eka bhAga 'kSatriyakuNDa' nagara thaa| purAtattva-vettAoM ke mata se gaMgA ke usa pAra uttarI bihAra meM gaMDakI nadI ke taTa para, jahA~ Aja basADha gA~va basA huA hai, vahIM kSatriya-kuNDa grAma kI avasthiti rahI hai| 0 kSatriyakuNDa grAma jJAta vaMzIya kSatriyoM kA pradhAna kendra thA / eka prakAra se yaha jJAtakSatriyoM kI eka choTI-sI rAjadhAnI hI thii| vahAM jJAtakSatriyoM ke rAjA zrIsidvArtha zAsana karate the| inakI rAnI priyakAriNI 'trizalA' thI, jo vajjI gaNatantra ke pramukha vaizAlI-nareza ceTaka kI bahana thii| Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kI jIvana-rekhAe~ : 5 0 caita kA pAvana mahInA thA, jyotirmaya zuklapakSa thA, sarvasiddhA trayodazI kA zubha dina thA, bhagavAna mahAvIra kA siddhArtha rAjA ke yahA~ trizAlAdevI ke garbha se bhArata bhUmi para avataraNa huaa| 0 yaha svarNadina jaina - itihAsa meM atIva gauravazAlI dina mAnA jAtA hai| jaina - itihAsa hI nahIM, bhArata ke itihAsa meM bhI yaha dina svarNAkSaroM meM likhA gayA hai| DabatI huI bhArata kI naiyA ke khivaiyA ne Aja ke dina hI hamAre pUrvajoM ko sarvaprathama zizu ke rUpa meM darzana die the| 0 bAlaka mahAvIra kA nAma mAtA-pitA ke dvArA 'vardhamAna' rakkhA gayA thaa| parantu, Age cala kara, jaba ve atIva sAhasI, daDhanizcayI aura vighna - bAdhAoM para vijaya pAne vAle mahApuruSa ke rUpa meM saMsAra ke sAmane Ae, taba se 'mahAvIra' ke nAma se jana - jana meM prasiddha ho ge| pArivArika jIvana : 0 bAlaka mahAvIra bacapana se hI honahAra the| ApakI medhAzakti bahuta hI tIvra evaM nirmala thii| Apa abhaya kI to sAkSAt sajIva marti hI the| apakA sAhasa aparAjita thA, isa sambandha meM mahAvIra ke bAlyakAla kI kitanI hI kahAniyA~ jaina - sAhitya meM ullikhita haiN| 0 vaizAlI-kSatriyakuNDa ke eka brAhmaNa paNDita apane samaya ke labdhakIrti vidvAna the| unakI khyAti dUra - dUra taka ke pradezoM meM prasAra pA cukI thii| zatAdhika zAstrArthoM meM unheM apratima vijayazrI prApta haI thii| Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 : mahAvIra : siddhAnta aura upadeza isa vidvAn brAhmaNa kA apanA eka gurukula thA, jisameM aneka rAjAoM, senApatiyoM tathA rAjapurohitoM ke putra dUra - dUra se adhyayanArtha Ate the / ukta gurukula kA chAtra evaM AcArya kA ziSya honA, apane meM eka gaurava kI bAta thI / / O rAjakumAra vardhamAna lagabhaga ATha varSa ke hI hoMge, unhoMne vicAra carcA meM AcArya ko hataprabha kara diyA / itanI sahaja pratibhA AcArya ne abhI taka bAlaka meM to kyA kisI anya vayovRddha vidvAna meM bhI nahIM dekhI thI / adhyayana se pRthak koI divya pratibhAbuddhi, kisI meM janmajAta bhI hotI hai, yaha pahalI bAra dekhA rAjaguru ne apanI vismaya - vimugdha A~khoM se / vaha bhakti-vibhora vANI meM kaha uThA - "yaha zizu nahIM, sAkSAt sarasvatI hai ! ise koI kyA jJAna degA ? sUrya ko patha dikhAne ke lie kahIM dIpa jalAye jAte haiM ?" 2 o eka vAra aisA huA ki vardhamAna apane bAla - sAthiyoM ke sAtha nagara ke bAhara eka vana meM khela rahe the / khela kA raMga jama rahA thA, bAlaka kahakahe lagAte khela ke maidAna meM ivara - udhara daur3a rahe the / sahasA kyA dekhA ki eka vRkSa ke nIce ajagara jaisA eka mahAkAya sarpa phuphakAra rahA hai| bacce to bhaya se cIkhatecillAte bhAgane lage / sarpa ! aura phira itanA bar3A ! bhalA koI kaise vahA~ khar3A raha sakatA thA ? Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kI jIvana-rekhAe~ : 7 mahAvIra to mahAbIra ! siMha-zAvaka kitanA hI choTA kyoM na ho, kSudra kAya ho, Akhira to vaha siMha hI hotA hai na? kSitija para abhI - abhI udaya huA, bAla ravi bhI kyA kabhI cAroM ora parivyApta saghana andhakAra se DarA hai ? mahAvIra daur3akara sarpa ke pAsa Ae / dekhA aura muskarAe "nAgarAja. tumhArA yahA~ khela ke maidAna meM kyA kAma ? DarAne Ae ho hameM ! jAo, jAo, apanA kAma karo" rAja kumAra mahAvIra ne haMsate - haMsate yaha kahA aura eka sAdhAraNa-sI sukomala nAgavallI kI taraha uThA kara mahAkAya nAga ko khela ke sthAna se bahuta dara jhAr3iyoM meM chor3a Ae / vIratA aura sAhasikatA sahaja hotI hai, kharIdI nahIM jAtI, udhAra nahIM lI jaatii| 0 eka aura ghaTanA hai bacapana kii| nagara se kAphI dUra vana pradeza meM kumAra mahAvIra apane bAlamitroM ke sAtha khela rahe the| kaisA thA vaha yuga, jaba rAjakumAra zasastra sainikoM ke pahare meM surakSA ke nAma para, bandI nahIM the| yaha mahattA ke mada se upajI kaida sAmrAjyavAdI ekataMtrIya rAjagharAne meM hotI hai| mahAvIra rAjakumAra to the, kintu prajAtaMtrIya rAjagharAne ke rAjakumAra the| prajAtaMtra kA rAjA rAjA hote hue bhI prajA hI hotA hai| parivAra kA mukhiyA kyA parivAra se minna apanI koI alaga sthiti rakhatA hai ? yaha prajAtaMtra kI hI dena thI ki mahAvIra rAjakumAra haiM, phira bhI prajA ke sAdhAraNa baccoM ke sAtha binA kisI surakSAtmaka paharedArI ke vana-pradeza meM khela rahe haiN| Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 : mahAvIra : siddhAnta aura upadeza purAne kathAguru kahate haiM ki ukta bAla-krIr3A ke samaya tAr3a-jaisA lambA, kajjalagiri-sA kAlA-kalUTA, dAnavAkAra eka mahAbhayaMkara AdamI A dhmkaa| mahAvIra ko apane kaMdhoM para uThAkara uchalane - kUdane va daur3ane lagA vaha / dUsare bAlakoM ko to jaise sAMpa sUgha gayA / kucha sahasA behoza ho gae, dharatI para niSprANa murdo kI taraha dham se gira pdd'e| aura, kucha cIkhane-cillAne lage, jora-jora se rone lage / para, saba bebasa, lAcAra ! kareM bhI, to kyA kareM ! daitya kumAra mahAvIra ko kandhoM para uThAye jA rahA hai, yama - dUta kI trh| aura, mahAvIra haiM ki nirbhaya aura nirdvandva / Asa-pAsa bhI kahIM koI bhaya kI chAyA taka nahIM, kisI bhI taraha kA koI Dara nhiiN| Ugate kiraNa kI nanhIMsI-bAlakiraNa bhI kitanI jyotirmaya hotI hai, dekheM koI use prabhAta kI svarNima velA meM ! mahAvIra ne kucha dera to dekhA-yaha kauna hai, kyA karatA hai ? aura jaba dekhA ki galata AdamI hai, irAdA acchA nahIM hai isakA, to kumAra ne kasa kara usake nagna kapAla para muSTiprahAra kiyaa| muSTi kyA, vajra kI hI eka coTa thI! hoza bhUla gayA vh| nakha se zikhA taka tilamilA uThA sArA aMga / zIghra hI caraNoM meM girA, kSamA mAMgane lgaa| purAne kathAguru ise daivI ghaTanA kA rUpa dete haiN| kucha bhI ho mahAvIra bAlya - kAla se hI vIra the, mahAvIra the| bhaya kI to koI eka rekhA bhI unheM sparza na kara sakI thii| Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kI jIvana-rekhAeM : 6 aura, savase bar3A ajeya bala abhaya hI to hai| abhaya ke kSaNoM meM choTA-se-choTA nagaNya prayoga bhI vyakti ko vijetA banA detA hai| . rAjakumAra mahAvIra tana aura mana donoM ke balI the| yahI kAraNa hai ki unake samakSa kyA AsurI, kyA devI, kyA mAnavI, sabhI virodhI zaktiyA~ antataH parAjita hogii| 0 mahApuruSa pUrva janma se hI divya - saMskAra le kara Ate haiN| unakA jIvana kaI janmoM se banatA-saMvaratA antima janma meM jA kara pUrNa hotA hai| astu, mahAvIra prArambha se hI dayAlu, nItimAna aura mumukSa prakRti ke the| Apa jaba kabhI ekAnta pAte, cintana meM lIna ho jAte aura ghaNToM hI vahIM ekAnta meM AdhyAtmika vicAra-sAgara meM DubakiyA~ lagAte rahate / 0 rAjA siddhArtha mahAvIra kI isa cintanazIla prakRti se Darate the ki kahIM rAjakumAra vairAgya kI dazA meM na calA jAe ? phalataH 'samaravIra' rAjA kI suputrI 'yazodA' ke sAtha-jo apane samaya kI aniMdya sundarI thI, zIghra hI mahAvIra kA vivAha kara diyA gyaa| 0 mahAvIra vivAha ke lie prastuta nahIM ho rahe the| ve apane nizcita lakSya para sIdhe jAnA cAhate the, parantu pitA ke Agraha aura mAtA ke haTha ne unheM vivAha ke lie majabUra kara diyaa| mahAvIra mAtA-pitA ke ananya bhakta the, ataH mAtA-pitA ke snehI hRdaya ko jarA bhI Thesa pahu~cAnA, mahAghora kA bhAvuka hRdaya, svIkAra na kara skaa| Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 : mahAvIra siddhAnta aura upadeza O mahAvIra vivAha bandhana meM baMdha gae / dharma-patnI bhI sundarI thI, sAtha hI suzIlA bhI / rAjya vaibhava caraNoM meM hara samaya nichAvara thA / sAMsArika sukhopabhogoM kI koI kabhI na thI / parantu, mahAvIra kA vairAgI hRdaya ina duniyAvI ulajhanoM meM nahIM ulajhA / vaha raha-raha kara moha bandhanoM ko tor3ane ke lie uTha khar3A hotA thA, usake samakSa eka mahAn bhaviSya kA ujjvala citra aMkita jo ho rahA thA / * isakA yaha abhiprAya nahIM ki mahAvIra eka asaphala gRhastha the / unhoMne gRhasthAzrama kI gAr3I ko bhI bar3I saphalatA ke sAtha calAyA thA / tatkAlIna rAjanIti para bhI Apane apane catura vyaktitva kI chApa khUba acchI taraha DAlI thI / parivAra kA sneha bhI pUrNatyA saMpAdana kiyA thA / dampatI kA Adarza prema bhI eka AkarSaNa kI cIja thii| saMtati ke rUpa meM parivAra ko rAjakumArI priyadarzanA ke nAma se eka suputrI bhI prApta thii| parantu yaha saba kArya gRhasthAzrama ke Adarza ke lie hI thA / viSayAsakti jaisI cIja mahAvIra ke antastala meM kabhI baddhamUla na rahI / O rAjakumAra mahAvIra kI avasthA 28 varSa ke karIba ho cukI thii| isI bIca mAtA-pitA kA dehAnta ho gayA / rAjasiMhAsana ke lie - mahAvIra ke samasta parivAra aura prajA kI ora se Agraha kiyA gayA, parantu unhoMne spaSTarUpa se inkAra kara diyA / Akhira, mahAvora ke bar3e bhaiyA nandIvarddhana ko rAjasiMhAsana para biThA diyA gayA / antataH Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kI jIvana rekhAe~ : 11 mahAvIra ne saMsAra tyAgI bhikSu hone kA prastAva parivAra ke sAmane rakhA / parantu, naMdIvarddhana ke atyAgraha para do varSa aura gRhasthAzrama meM rahe, aura isa prakAra mahAvIra ne kula 30 varSa kA jIvana gRhastha- dazA meM bitAyA / vairAgya kI ora 0 bhagavAn mahAvIra ne rAjakumAra avasthA meM prajA kI bhalAI ke lie bahuta kucha yogya prayatna kie| yuvAvasthA meM padArpaNa karane ke sAtha jyoM hI tatkAlIna sAmAjika evaM dhArmika avyavasthA kA tANDava nRtya dekhA, ApakA komala hRdaya cara cara ho gayA / Apane rAja-zAsana ke dvArA sAmAjika kSetra meM suvyavasthA lAne kA prayatna kiyA, parantu antataH Apane dekhA ki rAja-zAsana jaisI cAhie, vaisI suvyavasthA kI sthApanA meM pUrNataH saphala nahIM ho sakegA / O vAstava meM dekhA jAe, to rAjya zAsana aura dharma - zAsana donoM kA hI mukhya uddezya janatA ko sanmArga para le jAnA hai / parantu rAja zAsana ke adhinAyaka adhikatara moha mAyAgrasta vyakti hote haiM, ataH ve samAja - sudhAra ke kArya meM pUrNatayA saphala nahIM ho pAte / bhalA, jo jisa vikAra vRtti ko apane hRdayatala se nahIM miTA sakA, vaha dUsare hajAroM hRdayoM se use kaise miTA sakatA hai ? rAjazAsana kI AdhArazilA prema, sneha evaM sadbhAva kI bhUmi para nahIM rakhI jAtI / vaha rakhI jAtI hai, prAyaH bhaya, AtaMka aura damana kI nIMva para / yahI kAraNa hai ki rAjazAsana prajA meM - * - Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 : mahAvIra : siddhAnta aura upadeza nyAya, nIti aura zAnti kI rakSA karatA huA bhI adhika sthAyI vyavasthA kAyama nahIM kara sakatA, jabaki dharma-zAsana, ApasI prema aura sadbhAva para kAyama hotA hai, phalata: vaha satpatha-pradarzana ke dvArA mUla se samAja kA hRdaya parivartana karatA hai aura saba ora se pApAcAra ko haTA kara sthAyI nyAya, nIti tathA zAnti kI sthApanA karatA hai / 0 prabhu mahAvIra bhI antatogatvA isI nirNaya para pahu~ce / Apane dekhA kI bhArata kA yaha duHsAdhya roga sAdhAraNa rAjanaitika halacaloM se dUra hone vAlA nahIM hai / isake lie to sArA jIvana hI utsarga karanA par3egA, kSudra parivAra kA moha chor3a kara vizva - parivAra kA Adarza apanAnA hogA | rAjakIya vezabhUSA se susajjita hokara sAdhAraNa janatA meM nahIM ghulA - milA jA sktaa| usa taka pahuMcane ke lie to aicchika laghutva svIkAra karanA hogA / arthAt zuddha bhikSutva hI 'sva' aura 'para' ke vikAroM evaM doSoM ke parimArjana kI divya prakriyA hai / 0 bhArata ke itihAsa meM mArgazIrSa kRSNA dazamI kA dina sadaiva saMsmaraNIya rhegaa| isa dina rAjakumAra mahAvIra sva para kalyANa ke lie, pIr3ita saMsAra ko sukha-zAnti kA amara sandeza sunAne ke lie, apane andara meM soe paramAtmatattva (Izvaratva) ko jagAne ke lie, rAjya- vaibhava ko ThukarA kara, bhoga vilAsa ko tilAMjali de kara, apane pAsa kI karor3oM kI saMpatti dona-hIna janatA ke uddhAra meM arpita kara akiMcana bhikSu bane the / - Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhaka jIvana sAdhanA ke patha para 0 itihAsa ke pRSThoM para, hama hajAroM kI saMkhyA meM jananetAoM ko asaphala huA pAte haiM / isakA kAraNa yaha hai ki ve sarvaprathama apane jIvana kA sudhAra nahIM kara pAe the| hRdaya meM kucha karane kI eka halakI-sI taraMga ke uThate hI vizva kA sudhAra karane ko maidAna meM kada pdd'e| parantu jyoM hI vighna-bAdhAoM kA bhayaMkara taphAna sAmane AyA ki hatAza hokara vApasa lauTa pdd'e| jisa siddhAnta ke pracArArtha ve zora macAte the, jaba janatA unameM vaha sacAI na pA sakI to, usane tiskAra kiyA aura vizvoddhAra kA svapna dekhane vAle netA andhakAra ke sAgara meM Daba kara vilIna ho ge| 0. parantu bhagavAna mahAvIra ne dIkSA lete hI dharma-pracAra kI zIghratA na kii| pahale unhoMne apane Apako sAdha lenA cAhA / phalataH antastala meM unhoMne yaha dar3ha-pratijJA grahaNa kara lI ki 'jaba taka kaivalya (pUrNa bodha ) prApta na hogA, taba taka sAmUhika jana-samparka se alaga rahUMgA-ekAnta meM vItarAga - bhAva kI hI sAdhanA karatA rhuuNgaa|" For Private & Personal .Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 : mahAvIra : siddhAnta aura upadeza 0 mahAvIra kA sAdhanA-kAla bar3A hI vilakSaNa mAnA jAtA hai / yaha vaha kAla hai, jisameM mahAvIra ne apane zarIra taka kI koI paravAha na kI aura nirantara ugra Atma-sAdhanA meM hI saMlagna rhe| kyA garmI, kyA sardI aura kyA varSA, adhikatara nirjana vanoM evaM parvatIya guphAoM meM hI ve dhyAnasAdhanA karate rahate the / nagaroM meM bhikSA Adi ke lie kabhIkabhI hI AnA hotA thaa| 0 mahAvIra kI yaha sAdhanA 12 varSa taka calatI rhii| isa bIca meM Apako bar3e hI bhayaMkara kaSToM kA sAmanA karanA par3A / Apako prAyaH hara jagaha apamAnita honA par3atA thaa| grAmINa loga bar3I nirdayatA ke sAtha peza Ate the| kabhI-kabhI to prANAntaka pIr3A ke prasaMga bhI dekhane ko milate the| tADana, tarjana aura utpIr3ana to rojamarrA kI bAta thii| lATadeza meM to Apako zikArI kuttoM se bhI nucavA DAlA thaa| parantu Apa sarvayA zAnta evaM mauna rahe / Apake hRdaya meM virodhI-se-virodhI ke prati bho karuNA kA amRtamaya jharanA abAdha gati se vahatA rahatA thaa| dveSa aura roSa kyA cIja hote haiM, ApakA antara - hRdaya isa ora se sarvatha aspRSTa rahA / bhagavAn kI titikSA eka prakAra se carama sImA para pahuMca cukI thii| vaha sahaja thI, Aropita nahIM / apane bala, apanA udvAra 0 bhagavAna mahAvIra kA svAvalamna, eka Adarza thaa| sAdhanA-kAla meM Apa para, na jAne kitane vipatti ke pahAr3a Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kI jIvana - rekhAe~ : 15 TUTe, parantu Apane sahAyatA ke lie kabhI bhI kisI kI ora mu~ha nahIM kiyA / svayaM sahAyatA mAMganA to dUra, Apane to sevA-bhAva ke nAte sevA karane vAloM ko bhI apane pAsa na rakhA / jainasAhitya isa sambandha meM, eka bar3I hI udAtta ghaTanA kA ullekha karatA hai / 0 eka bAra kI bAta hai ki devarAja indra prabhu kI sevA meM upasthita hue / bhagavAn dhyAna meM the, bar3I namratA ke sAtha indra ne prArthanA kI -- "bhagavan, Apako abodha janatA bar3I pIr3A pahuMcAtI hai / vaha nahIM jAnatI ki Apa kauna haiM ? vaha nahIM samajhatI ki Apa inake kalyANa ke lie hI yaha saba kucha kara rahe haiM / ataH bhagavan, Aja se yaha sevaka ApazrI ke caraNa-kamaloM meM rhegaa| Apako kabhI koI abodha kisI prakAra kA kaSTa na de, isakA nirantara dhyAna rkhegaa|" bhagavAn ne kahA - " devarAja, yaha kyA vaha rahe ho ? bhakti ke moha meM sacAI ko nahIM bhulAyA jA sakatA / agara koI kaSTa detA hai to de, merA isameM kyA bigar3atA hai ? miTTI ke zarIra ko hAni pahuMca sakatI hai, para AtmA to sadA acche aura abhedya hai / ise koI kaise naSTa kara sakatA hai ? bhagavan, Apa ThIka kahate haiM / parantu zarIra aura AtmA koI alaga cIja thor3e hI haiM / Akhira zarIra kI coTa, AtmA ko bhI kucha-na-kucha pIr3A pahuMcAtI hI hai, yaha to anubhava siddha bAta hai / " indra ne prazna ko Age bar3hAyA / 44 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 : mahAvIra : siddhAnta aura upadeza "parantu yaha anubhava tumhArA apanA hI to hai na ? merA to nahIM ? AtmA aura zarIra ke dvaita ko maiMne bhalI-bhAMti jAna liyA hai, phalataH zarIra kI kisI bhI pIr3A se maiM prabhAvita hoU~, to kyoM ?" "bhagavana, Apa jaise divya jJAnI ke samakSa maiM kyA tarka kara sakatA hUM? maiM kucha nahIM jAnatA / maiM to sirpha yahI eka bAta jAna pAyA hUM ki maiM ApakA tuccha sevaka hUM isalie sevA meM rahUMgA hii|" "Akhira, isase lAbha ?" "bhagavana, lAbha kI kyA pUchate haiM ? isa lAbha kI to koI sImA hI nhiiN| isa tuccha sevaka ko ApakI sevA kA lAbha milegA, pAmara AtmA pavitra ho jaaegii|" ___"yaha to tuma apane lAbha kI bAta kaha rahe ho ! maiM apane lAbha kI pUchatA hU~ ?" ___ "bhagavana , sevaka ko sevA kA lAbha mile yaha bhI to ApakA hI lAbha hai| kyA hI acchA ho, prabho ki koI Apako vyartha hI na satAe aura Apa sukha - pUrvaka sAdhanA karate hue kaivalya prApta kara sake ?" "indra, tumhArI yaha dhAraNA sarvathA mithyA hai|" "bhagavana, kaise ? "sAdhaka kI arhanta hone kI sAdhanA apane svayaM ke bala para hI saphala ho sakatI hai / 'svavIryeNava gacchanti jinendrA: paramaM padam / ' koI bhI sAdhaka atIta meM Aja taka kisI deva, indra athavA cakravartI Adi kI sahAyatA ke bala para na Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kI jIvana-rekhAeM : 17 arhanta (pUrNa pavitra paramAtmA) ho sakA hai, na aba vartamAna meM ho sakatA hai aura na bhaviSya meM ho sakegA / sahAyatA lene kA artha hai-apane Apako parAzrita paMgU banA lenA, suvidhA kA gulAma banA lenA / sukha pUrvaka sAdhanA, yaha zabda sAhasahIna hRdaya kI upaja hai| sukha aura sAdhanA kA to paraspara zAzvata vaira hai, indra !" 0 devendra bhakti - gada gada hRdaya se prabhu ke caraNoM meM gira jAtA hai, sAtha rahane ke lie gir3agir3AtA hai, zata-zata bAra prArthanA karatA hai| parantu, mahAvIra hara bAra dRr3hatA ke sAtha 'nakAra' meM uttara dete haiN| yaha hai bhikSu jIvana kA mahAna udAtta Adarza ! 'ego care khggvisaannkppo|' daridra brAhmaNa ko vastradAna 0 bhagavAn bar3e hI udAra - hRdaya ke mahApuruSa the| apanA aura begAnA, unhoMne prAraMbha se hI nahIM sIkhA thaa| unake hRdaya meM duHkhitoM ke prati apAra karuNA bharI huI thii| prAcIna kAla se cale A rahe mahAvIra-jIvana-caritroM meM isa sambandha meM bhI eka madhura prasaMga hai| 0 eka samaya kI bAta hai- bhagavAn nirjana vana meM dhyAna lagAe khar3e the| parigraha ke nAma para bhagavAn ke pAsa kucha bhI saMpatti na thii| ekamAtra dIkSA ke avasara para grahaNa kiyA huA devadUSya cIvara hI zarIra para par3A huA thA / Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 : mahAvIra : siddhAnta aura upadeza 0 eka daridra brAhmaNa bhagavAn ke pAsa Akara prArthanA karane lagA "bhagavana, mujha daridra brAhmaNa para bhI kRpA kiijie| maiM saba prakAra se bhAgya-hIna huuN| aura to kyA, ghara meM khAne ko eka jana kA anna taka nahIM hai| vipatti kA mArA na jAne kahA~ - kahA~ bhaTakA huuN| yahA~ para bhI kitane bhISaNa jaMgaloM kI khAka chAnatA huA zrIcaraNoM meM AyA hN| dayAlu ! dayA karake mujhe bhI kucha apano karuNA kA dAna diijie|" bhagavAn mauna the| "bhagavan , dAsa para dayA karanI hI hogI! yaha bhUkhA brAhmaNa Apako chor3akara anyatra kahA~ jAe ? kisase mAMge ? bhagavAn phira bhI mauna the| "bhagavana mauna kyoM haiM ? aise kaise kAma calegA ? kyA kalpavRkSa ke pAsa A kara bhI hatAza ho kara jAnA par3egA ? nahIM, aimA ho nahIM sktaa| maiM binA kucha lie hargija na jAU~gA? yA to Aja se sukha kI jindagI hogI, yA phira mRtyu kI goda / donoM meM se eka kA nirNaya ApakI 'hA~' aura 'nA' para nirbhara hai|" bhagavAn samauna manthana meM the| brAhmaNa rotA huA bhagavAn ke caraNoM se lipaTa jAtA hai| 'bhadra, yaha kyA karatA hai ? ro mata, zAnti rakha / ' Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kI jIvana rekhAeM : 16 'bhagavan, zAnti kahAM ? jIvana dUbhara ho rahA hai / bhUkha ke kAraNa bilakhate parivAra kA hAhAkAra dekhA nahIM jAtA / aura adhika jora se rone lagatA hai / " to bhadra, aba kyA hai mere pAsa / jaba dIkSA lete samaya maiMne saMpatti chor3I, janatA ko arpita kI, taba tU kyoM nahIM AyA ?" "bhagavan AtA kahA~ ? mujha abhAge ko khabara bhI milI ho ? maiM to taba dUra dezoM meM dAne - dAne ke lie bhaTaka rahA thA / ava ghara AyA to khabara milI ki yahA~ to sone kA mahAmegha barasa cukA / " "hA~, to bhadra, aba kyA ho sakatA hai ? aba to meM eka akiMcana bhikSu huuN|" yn "bhagavan, aba bhI saba kucha ho sakatA hai ! Aja bhI Apake pAsa saba kucha hai| Apake mukhAravinda se zabda nikalane kI dera hai, sone kA meha barasa par3egA / " - 'bhadra, zAnta na ho ! bhikSutva, zApa aura anugraha se pare kI sthiti hai / kyA maiM yaha sAdhanA sone kA meha barasAne ke lie yA janatA ko camatkAroM se vimugdha karane ke lie kara rahA hU~ ? saumya, maiM Atma-siddhi kA sAdhaka hU~, svarNa siddhi kA nahIM / " M "bhagavan, kucha bhI kareM, merA uddhAra to karanA hI hogaa| Apake dvAra se bhI khAlI hAtha jAU~, yaha to asaMbhava Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 : mahAvIra : siddhAnta aura upadeza hai| dayA karo, dInabandhu ! dayA karo ! dIna brAhmaNa para dayA karo !" 0 brAhmaNa prArthanA karatA - karatA gadgad ho jAtA hai| A~khoM se azru - dhArA baha nikalatI hai| anta meM phira vaha abodha bAlaka kI taraha bhagavat - caraNoM se lipaTa jAtA hai| 0 bhagavAn brAhmaNa kI dayanIya dazA para dayA ho jAte haiM / devadUSya cIvara brAhmaNa ko de dete haiN| bhagavAna mahAvIra ke jyeSTha bhrAtA rAjA nandIvarddhana ko jaba isa ghaTanA kA patA lagatA hai, to vaha bhagavAn ke prema aura brAhmaNa kI dInatA ko dhyAna meM rakha kara yatheSTa dhanadAna ke dvArA vaha cIvara usase le letA hai| brAhmaNa jIvanabhara ke lie sukhI ho jAtA hai| 'dhanyo dayAsAgara: !' caNDakauzika ko pratibodha 0 mahApuruSoM kI karuNA - vaSTi mAnaba - samAja taka hI sImita nahIM rahatI, vaha pazu-jagat para bhI hotI hai aura usakA kalyANa karatI hai / sAdhAraNa manuSya khUkhAra jAnavaroM ko dekha kara bhayabhIta ho jAte haiM, unheM mArane daur3ate haiM yA bhAga uThate haiN| parantu mahApuruSa unameM bhI AtmabhAva ke darzana karate haiM, aura unase vaise hI milate haiM, jaise apane kisI svajana se milate hoN| parantu, zarta yaha hai ki saccI mahApuruSatA honI caahie| Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kI jIvana-rekhAe~ : 21 0 bhagavAna mahAvIra aise hI mahApuruSa the / ve kevala mAnava kalyANa ke lie hI nahIM, vizva-kalyANa ke lie, prANimAtra ke kalyANa ke lie nikale the| phalataH apane jIvana - maraNa kI koI paravAha na kara, ve hiMsra-se-hiMsra jantuoM ke pAsa bhI pahuMcate aura unheM sadbhAvanA kA pATha par3hAte the| yaha mahAprabhAva unako sAdhanA kAla meM hI mila cukA thA, jisake dvArA unhoMne nAgarAja caNDakauzika kA bhI uddhAra kara diyA thaa| ghaTanA isa prakAra hai bhagavAna mahAvIra eka vAra zvetAmbikA nagarI kI ora jA rahe the| isa suramya pradeza meM idhara-udhara cahuM ora prakRti kA vaibhava bikharA huA thaa| bhagavAna ke tapastejomaya dedopyamAna deha kI AbhA vana - pradeza para chiTaka rahI thii| bhagavAn Atma-bhAva kI mastI meM jhamate cale jA rahe the| 0 mArga meM kucha gopAla caravAhe mile| unhoMne prabhu se nivedana kiyA "munivara, idhara na jaaie| idhara kucha dUra Age nirjana pradeza meM mahAbhayaMkara 'caNDakauzika' sarpa rahatA hai| vaha daSTi viSa hai| dekhane bhara se dUra - dUra taka ke vAyumaNDala ko viSAkta banA detA hai|" 0 bhagavAn mauna rhe| Age bar3hane lge| "bhikSu, hama tuma para dayA lA kara hI yaha saba kaha rahe Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 : mahAvIra : siddhAnta aura upadeza haiM / kyoM, vyartha hI apanA jIvana naSTa karate ho ! adhika haTha karanA acchA nahIM hotA !" | "maiM haTha kahA~ kara rahA huuN| maiM pathika hU~, apane gantavya patha kI ora jA rahA hU~ " Apako idhara jAnA hI hai, to isa dUsare mArga se jA sakate haiM ! sarpa ke bhaya se loga phera khA kara bhI isI dUsare mArga se baca kara jAte haiM !" maiM kisI bhI prakAra ke bhaya se idhara udhara mArga nahIM badalatA / maiM bhayamukti kI sAdhanA meM saMlagna tapasvI jIvana meM siMhavRtti kA Adarza lekara ghara se nikalA hU~ / " 1 "caNDakauzika ke Age bedhArA siMha kyA kara sakatA hai ? vaha to apanI eka hI phuphakAra meM balavAna se balavAna prANI ko bhI sadA ke lie pRthvI para sulA detA hai / " 'jahara kA asara jahara para hI to hotA hai, amRta para to nahIM ! saMsArI jIva andara meM vikAroM ke viSa se labAlava bhare hote haiM, ataH bAhara ke jahara se bhI kAMpate haiM / parantu amRtatva ke sAdhaka para caNDakauzika kA kSudra jahara kyA asara karegA ? kabhI AtmA ko AtmA se bhI bhaya huA hai ? bhaya kA darzana vijAti ke sambandha meM hotA hai, svajAti ke sambandha meM nahIM / caNDakauzika bhI to merI hI taraha eka AtmA hai / " Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kI jIvana - rekhAe~ : 23 "jhUThI philAsaphI baghArane meM kyA rakhA hai ? vahA~ jAnA hai, to jIvana kI AzA na rakhie, mRtyu ko Age rakha kara jaaie| Apa jaise saikar3oM sAhasI vahA~ gae to haiM, para loTA koI nahIM / " " bahuta ThIka ! yadi mere jIvanotsarga se sarpa ko kucha bhI paribodha ho sakA, vaha zAnta ho sakA, to yaha lAbha kyA kucha kama hai ? maiM jA rahA hU~, Apa merI cintA na kareM / ' gopAla rokate hI rahe, parantu bhagavAn Age bar3ha gae / caNDakauzika ke nivAsa sthAna para pahuMca kara bhagavAn kAyotsargamudrA meM dhyAna lagAkara khar3e ho gae / kauzika phuphakAra mAratA huA vAMbI se bAhara nikalA / bhagavAn para isakA jarA bhI asara na huA / kauzika kSubdha ho uThA, dUne vega se usane phuphakAra mArI, phira bhI kucha na huA / aba to vaha apanI asamarthatA para khoja utthaa| bharapUra Aveza meM A kara caraNoM meM daMza bhI maaraa| phira bhI kucha asara nahIM - kauzika stabdha ho gayA, yaha kyA ? 0 'nAgarAja ! kisa dvividhA meM ho ? jaise cAho, kATa sakate ho, jI bhara kATa sakate ho| maiM tumhAre sAmane hU~, jAtA nahIM hU~ / " kauzika TakaTakI lagAe dekhatA rahA ! " kauzika, dUsare pAmara jIvoM ko satAne se kyA lAbha ? maiM prasannatA ke sAtha tumheM apanA samasta zarIra arpaNa Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 : mahAvIra : siddhAnta aura upadeza kara rahA huuN| koI zIghratA nahIM, khaba tasallI ke sAtha pyAsa bujhA sakate ho, tRpta ho sakate ho" kauzika mahAvIra kI ora eka Taka dekhatA rahA ! "bhadra, kisa asamaMjasa meM ho ? mujhe dukha hai ki tumane vyartha hI kyoM saikar3oM manuSyoM ko satAyA, kaSTa pahu~cAyA, jIvana se hIna kiyA ? tumheM patA nahIM, isa duSkarma kA kyA pariNAma homA ? pUrvajanma ke pApoM ne tumheM sarpa banAyA, aba ke pApa tumheM kyA banAe~ge ? jarA soco-samajho to sahI !" 0 kauzika TakaTakI lagAe dekhatA-sunatA rhaa| "devAnupriya, aba bhI kucha nahIM bigar3A hai| saMbhala jAo, kSobha kI prakRti ko chor3a do ! jIvana ko sArthakatA dUsaroM ko kaSTa pahuMcAne meM nahIM, sukha pahu~cAne meM hai| durbhAgyavaza yadi tuma kisI ko sukha nahIM pahuMcA sakate, to kamase-kama to duHkha to na pahuMcAo !" 0 bhagavAna ke sudhA-bhare zItala vacanoM se nAgarAja kuchakucha hoza meM aayaa| vicAra-sAgara meM Daba gyaa| sahasA use pUrva janma kA bhAna ho AyA / pUrvapApoM kA dRzya, calacina kI taraha, usakI A~khoM ke sAmane jhalakane lgaa| hRdaya vikala ho utthaa| bhagavAn ke caraNoM meM vaha mastaka Teka detA hai, apane kRta aparAdha kI dIna bhAva se kSamA mAMgane lagatA hai| Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kI jIvana-rekhAe~ : 25 0 sarparAja kA prastara hRdaya Aja dayAludeva kI divya dayA-dRSTi se pighala uThA / vaha bAra - bAra prabhu ko dekhatA jAtA hai, rotA jAtA hai| antar kI cirasaMcita pApa - kAlimA, Aja mAno A~khoM se AsuoM ke rUpa meM jhara-jhara kara bAhara baha niklii|| 0 bhagavAna ne sAntvanA dI, dayA kA upadeza diyaa| nAgarAja ne Aja se kisI bhI prANI ko kucha bhI pIr3A na dene kA praNa liyA / 0 bhagavAna caNDakauzika ko pratibodha dekara zvetAmbI kI ora cale ge| nAgarAja viSa ke sthAna meM amRta kA pATha par3hane lgaa| loga Azcarya meM the ki yaha kyA huA ? Asa - pAsa ke ujar3e hue tApasAzrama phira basa gae the| jisa sarpa se eka dina deza-kA-deza bhayatrasta thA, jise mArane ke lie vaha maMtra - taMtroM ke anekAneka prayoga kara rahA thA, Aja vahI usakI pUjA ke sAmAna juTA rahA thA / sarparAja ko ghara-ghara pUjA-ho rahI thI! bhagavAna use viSadhara sarpa kI jagaha sarpa se amatadhara deva jo banA cuke the ! kSamA kI parAkASThA 0 bhagavAna mahAvIra zAnti - sAdhanA ke sarvamaMgala zikhara para pahuMca gae the| samagra vizva ke prati, phira Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 : mahAvIra : siddhAnta aura upadeza bhale hI vaha snehI ho athavA dveSI- unake hRdaya meM kalyANa kI bhAvanA kaTa-kaTa kara bharI huI thii| virodhI-se-virodhI bhI unakI apAra kSamA, apAra zAnti evaM apAra prema ko dekha kara sahasA gadagada ho jAtA thaa| eka ghaTanA ke dvArA yaha bAta bahuta spaSTa ho jAtI hai svargaloka meM eka dina deva-sabhA lagI huI thii| devarAja indra, ratnajaTita siMhAsana para apanI pUrI chavi ke sAtha virAjamAna the| apsarAe~ nAca rahI thIM, vAdyoM kI madhura svara-lahare gUMja rahI tho, sabhA nRtya aura gAna meM bhAna bhUle hue thii| 0 devarAja indra zarIra se siMhAsana para the, parantu mana vahA~ na thaa| vaha martyaloka meM prabhu mahAvIra ke darzana kara rahA thaa| bhagavAna zUnya vana meM prakRti ke bhISaNa upadravoM meM bhI prazAnta mahAsAgara ke samAna zAnta the / indra prabhu kI adabhata titikSA ko dekha kara sahasA cakita ho uThe__ "prabho ! kitanA divya dhairya hai ! kitanA adamya sAhasa hai ! ye prakRti ke upadrava bhalA Apako kabhI parAjita kara sakate haiM ? zaktizAlI deva aura daitya bhI ApakA kucha nahIM bigAr3a sakate / Apa to vajraprakRti ke bane haiN| Apa yathAnAma tayAguNa haiN| Apa vastutaH sacce artha meM mahAvIra haiN|" Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kI jIvana-rekhAeM : 27 0 deva-sabhA meM sabhI ne tumula jayaghoSa ke sAtha anumodana kiyA / parantu saMgamadeva ke hRdaya meM yaha bAta na paiTha skii| vaha eka vaibhavazAlI pratiSThita deva thA aura use apane divya daivI-bala para ghamaMDa bhI bahuta adhika thaa| vaha bhagavAn ke pAsa unheM patha-mraSTa karane phuNcaa| 0 saMgama ne upasargoM kA tUphAna khar3A kara diyaa| jitanA bhI vaha kaSTa de sakatA thA, diyaa| zarIra kA roma-roma pIr3A se bIMdha ddaalaa| phira bhI pIr3A se vicalita na hae, to pralobhanoM kA jAla bichAyA gyaa| AkAza-loka se eka-se-eka sundara apsarAe~ utrii| nRtya huA, gAna huA, hAvabhAva pradarzita hue, saba-kucha huA, parantu bhagavAn kA hRdayameru, tanika bhI prakampita nahIM huaa| 0 ine-gine dina nahIM, pUre chaha mahIne taka duHkhasukha aura sukha-duHkha kA tAMtA baMdhA hI rahA / anta meM saMgama kA dhairya dhvasta ho gyaa| vaha hAra gyaa| parantu, hArA huA bhI apanI bAta jarA Upara rakhane . ko bolA "bhagavan ! Apa jAnate haiM, maiM saMgamadeva huuN| yaha jo kucha bhI ho rahA thA, ApakI parIkSA ke lie ho rahA thaa| aura, koI hetu nahIM thA meraa| para aba vicAra Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 : mahAvIra : siddhAnta aura upadeza karatA hUM ki kyoM kisI sAdhaka ko satAyA jAe ? maiM dekha rahA hUM ki ina chaha mahInoM meM Apako bahuta kaSTa rahA hai / Apa acchI taraha saMyama kI ArAdhanA nahIM kara sake haiM / ataH prabho, aba Apa ArAma ke sAtha sAdhanA kIjie, maiM jA rahA huuN| dUsare devoM ko bhI roka dU~gA, Apako aba koI kaSTa nahIM de pAegA / " bhaganavAn kI A~kheM karuNA se chalachalA AIM / "bhagavAn yaha kyA ! koI kaSTa hai ?" "hA~ saMgama, kaSTa hai ! bahuta bar3A kaSTa hai !" " bhagavan kyA kaSTa hai ? jarA batAie to sahI, maiM use dUra karU~gA / " "saMgama, kyA dUra karoge ? vaha tumhAre vaza kI bAta nahIM" "phira bhI ?" "saMgama, tuma samajhate hoge ki maiM apane kaSTa kI bAta kaha rahA hUM ! vatsa, yaha bAta nahIM hai / maiM apane kaSToM kI kabhI cintA nahIM karatA / chaha mahIne to kyA, chaha varSa bhI kaSTa dete raho, taba bhI merA kucha nahIM bigar3atA / tumhAre die ye saba kaSTa tana taka hI rahe haiM, andara meM mana taka to isakA eka aNabhara aMza bhI nahIM pahuMcA hai| apitu maiM to ina kaSToM se adhikAdhika saMvaratA hUM, bigar3atA nahIM / hA~, to vaha kaSTa aura hI hai" Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kI jIvana-rekhAe~ : 26 "vaha kauna - sA hai ?" "vaha yaha ki tumane ajJAnatA ke kAraNa mujhe jo kaSTa pahu~ca, e haiM, isakA bhaviSya meM kyA phala milegA ? isakA tujhe kucha patA nahIM, kintu mujhe patA hai| jaba maiM tere usa andhakArapUrNa bhaviSya para najara DAlatA hU~, to kAMpa uThatA hai| eka abodha jIva mere nimitta se bAMdhe gae duSkarmoM ke phalasvarUpa kitanI bhISaNa yAtanA bhogegA, kitanA kaSTa pAegA? Aha...kitanA dAruNa duHkha hai ! bhadra jaise bhI ho sake, zAnti-lAbha kr| 0 bhagavAna ke hRdaya meM karuNA kA samudra hiloreM lene lagatA hai| A~khoM se sadbhAvanA ke karuNAzru phira bahane lagate haiN| saMgama karuNAmUrti ke isa abhinava karuNAplAvita hRdaya ko dekha kara pAnI-pAnI ho jAtA hai| kitanA divya aura lokottara jIvana, kitanA Adarza vizva -prema / bhagavAna kI amRta-rasa-bharI iSTi meM zatra aura mitra kA dvaita kabhI rahA hI nahIM / vahA~ mitra bhI mitra thA aura zatru bhI mitra ! zramaNa bhagavAna mahAvIra karuNA ke devatA haiN| ve vyakti yA samAja para hone vAle kisI bhI prakAra ke atyAcAra evaM utpIr3ana ko kabhI daragujara nahIM kara Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 : mahAvIra : siddhAnta aura upadeza sakate haiN| jaise bhI hotA hai, mahAvIra atyAcAra ke virodha meM tana kara khar3e hote haiM, usakA nirdvandva bhAva se pratIkAra karate haiN| deza, dharma yA samAja kI kisI bhI paramparA ko purAtanatA ke nAma para unhoMne kabhI phala nahIM cddh'aae| unakA nirNaya purAtanatA aura navInatA para AdhArita nahIM hai, jo bhI nirNaya hai, vaha satyatA aura upayogitA ke AdhAra para hai| bhArata meM bahuta pahale se dAsaprathA calI A rahI thii| mahAvIra ke yuga meM usane atyanta ugrarUpa dhAraNa kara liyA thaa| dAsoM kA itanA bhayaMkara utpIr3ana ki usa meM mAnavatA kA kucha bho aMza nahIM raha gayA thaa| dAsa kevala zarIra se hI AdamI the, vyavahAra meM unako sthiti pazuoM se bhI gaI gujarI thii| dAsa aura dAsI kharIde jAte the, bece jAte the, pati kahIM to patnI kahIM, putra kahIM to putrI khiiN| dAsiyoM kA koI cAritra nahIM thA, zIla nahIM thA / ve mAlikoM kI rakhaila hotI thiiN| unase kAma dhadhA karAne ke sAtha-sAtha vAsanA-pUrti bhI kI jAtI thii| kauzAmbI nareza zatAnIka ne 'caMpA' para vijaya prApta kI thii| vijaya ke unmAda meM aMga kI samaddha rAjadhAnI caMpA ko burI taraha laTA gyaa| dhana-sampatti hI nahIM, strI-puruSa bhI lUTe ge| unheM dAsa-dAsI ke Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kI jIvana-rekhAe~ :31 rUpa meM kauzAmbI ke dAsa-bAjAra meM pazuoM kI taraha becA gyaa| aMganareza kI suputrI candanA bhI bAjAra meM bika rahI thI, vezyAe~ apane dhaMdhe ke lie usa apsarA-sI rUpasI kanyA ko kharIda rahI thiiN| saubhAgya se zreSThI dhanAvAha ne usake zIla kI rakSA hetu use kharIda liyaa| rAjakIya vidhAna ke anusAra vaha seTha kI dAsI thI, parantu seTha ke yahA~ dAsI kA kAma karatI huI bhI vaha eka priya putrI kI taraha jIvanayApana kara rahI thI / seTha ko patnI ko AzaMkA huI ki kahIM isa sundara dAsI ko seTha apanI rakhaila na banA le| isa prakAra kI zaMkA usa yuga kI kisI bhI gahiNI ko sahaja hI ho sakatI thI, ca ki tatkAlIna samAja kA vAtAvaraNa hI kucha aisA thaa| eka dina seTha kI anupasthiti meM seThAnI ne use hathakar3I ber3I se bA~dha kara kaida meM DAla diyaa| tIna dina taka na anna kA eka dAnA, na pAnI kI eka bUnda / cauthe dina use pazuoM ke lie taiyAra kie gae kulathI (ur3ada) ke bAkale khAne ko mile| zramaNa bhagavAn mahAvIra una dinoM kauzAmbo meM the / pA~ca mahIne paccIsa dina ho gae the, unheM nirAhAra rhte| kisI bhI abhijAta dhanI kula se unhoMne AhAra nahIM liyA thA / mahAvIra ne ur3ada ke vAkaloM kA AhAra liyA thA, dAsI candanA ke hAtha se / Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 : mahAvIra : siddhAnta aura upadeza dAsa zUdra se bhI adhika nimna stara kA adhama vyakti hai samAja kaa| usase koI bhI dharmaguru AhAra lenA pasanda nahIM krtaa| dAsa ke hAtha kA bhojana bhalA koI kaise le sakatA hai ? parantu mahAvIra le lete haiN| ca ki mahAvIra kI daSTi meM mAnava-mAnava saba eka hai / mAnava ko dAsa banAnA, yaha mAnavatA kA apamAna hai| mahAvIra kI karuNA dAsa-prathA ke virodha meM udana ho uThatI hai| mahAvIra ke AhAra lene para candanA dAsatA ke bandhana se mukta ho jAtI hai| mahAvIra ne anyatra bhI eka dAsI ke hAtha se bhojana liyA hai / astu, Age calakara isI sandarbha meM tIrthaMkara mahAvIra ghoSaNA karate haiM-"koI bhI zrAvaka dAsoM ke krayavikraya kA vyApAra nahIM kara sktaa|" dAsaprathA ke virodha meM mahAvIra ne isa prakAra vandhana-mukti ke eka sAtvika Andolana kA sUtrapAta kiyaa| bhagavAna mahAvIra ke saMgha meM aneka dAsoM tathA dAsiyoM ne zramaNa-dIkSA lii| aneka dAsa aura dAsI unake uccatama zrAvaka aura zrAvikA bne| aura to kyA, harikeza-bala jaise ghaNApAtra cANDAla bhI munidharma meM dIkSita hae haiN| mahAvIra ne dharma ke, jIvana vikAsa ke aura svatantratA ke dvAra sabhI ke lie khola die| he karuNA ke sAgara, vandhana-mukti ke amara devatA, tere caraNoM meM zata-zata praNAma ! Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthakara jIvana ahanta ke pada para : 0 bhagavAna mahAvIra sAr3he bAraha varSa taka yatra-tatra karuNA kI amRta-varSA karate hue Atma-sAdhanA meM lIna rhe| prAyaH nirjana vanoM meM rahanA, hiMsra pazuoM kA raudra AtaMka sahanA, bhramamugdha manuSyoM aura devoM ke upadravoM ko prasanna vitta se sahanA, chaha-chaha mahIne taka anna kA eka kaNa aura jala kI eka bUMda bhI muMha meM nahIM DAlanA / opha ! kitanA una tapasvI jIvana thA vaha ! 0 hA~, to bhagavAn ugra tapaHsAdhanA karate hue bihAra pradeza ke 'jaMbhiya' gA~va ke pAsa vahane vAlI 'RjUvAlukA' nadI ke taTa para phuNce| vahA~ sAla kA eka saghana vakSa thaa| usake nIce godUha-Asana se ve dhyAnastha ho ge| do dina se unakA nirjala nirAhAra upavAsa thaa| dUsare dina kA saMdhyAkAla thaa| bhagavAn kI AtmalInatA carama sImA para pahuMca rahI thii| AtmA para se jJAnAvaraNa Adi ghanaghAti karmoM kA Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 : mahAvIra : siddhAnta aura upadeza AvaraNa haTA aura mahAvIra kevalajJAna aura kevala. darzana ke dhartA bane / nara se nArAyaNa, AtmA se paramAtmA bane / jaina paribhASA ke anusAra aba Apa arhanta aura jina ho gae, tIrthakara ho ge| __0 vaizAkha zuklA dazamI kA kaivalya-prApti kA yaha zubha dina jaina itihAsa meM sadA ke lie ajaraamara rhegaa| Aja ke dina hI bhagavAna kI sabase pahalI dezanA (pravacana) divyadhvani ke rUpa meM mukharita huI, jana-jIvana ke maMgala-kalyANa ke lie| satya kA jayaghoSa 0 mahApuruSoM ke jIvana kI vizeSatA ekamAtra svayaM satya kI prApti meM hI nahIM hai, apitu unakI sabase bar3I vizeSatA to prApta satya ko andhakArA. cchanna mAnava-saMsAra ke sammukha rakhane meM hai| sUrya kA mahattva apane lie andhakAra kA nAza karane meM hI nahIM hai, pratyuta carAcara vizva ko prakAza dene meM hai| 0 bhagavAna mahAvIra kaivalya lAbha kara cuke the, apanI daSTi se kRtakRtya ho cuke the| ve cAhate to aba ArAma ke sAtha ekAnta jIvana bitA sakate the, parantu ve to sacce mahApuruSa the| ve taba taka to janajana-samparka se dUra rahe, jaba taka ve svayaM Atma-prakAsa Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kI jIvana-rekhAe~ : 35 kI zodha meM rhe| jyoM hI Atma-prakAza pAyA ki saMsAra ko prakAza dene meM juTa ge| kauna mahApuruSa saMsAra ko vinAza ke garta meM giratA dekhakara cupacApa baiThA raha sakatA hai ? ArAma ke sAtha jIvana vitAnA mahApuruSa kI paribhASA nahIM hai| mahApuruSa kI anAdikAla se parIkSita evaM pramANita eka ho paribhASA hai aura vaha hai--vizvakalyANa ke lie saMgharSa saMgharSa satata saMgharSa ! 0 bhagavAna ne kaivalya prApta karate hI tatkAlIna rUr3hiyoM ke virodha meM yathArtha satya kA zakhanAda guMjA diyaa| satya kA vAstavika svarUpa, jo pAkhaMDoM ke tamasa meM dhuMdhalA par3a gayA thA, phira se yathArtharUpa meM janatA ke sAmane rkhaa| janatA ke vicAroM meM krAnti kA maMtra phkaa| to, isa taraha soyA huA mAnavasaMsAra phira se jAgaraNa kI aMgar3AI le kara uTha khar3A huaa| 0 bhagavAna mahAvIra ke dharma pracAra - kSetra meM Ate hI dharma - dhvajI - varga meM halacala maca gii| jijJAsusaMsAra isa navAgantuka dharma - guru kI gati - vidhi ko dekhane lagA ki yaha kyA karane jA rahA hai ? satya kA pracAra jyoM-jyoM Age bar3hatA gayA, tyoM - tyoM jina Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 : mahAvIra : siddhAnta aura upadeza dharma kA ucca, uccatara aura uccatama jaya - ghoSa bhArata meM cahu~ ora gUjane lgaa| yajJoM kA virodha: 0 bhagavAna ne sabase pahalA prahAra usa samaya ke hiMsAmaya yajJoM para kiyaa| hajAroM mUka pazuoM kA dharma ke pavitra nAma para rakta vahatA dekha unakI dayA AtmA sihara uThI thii| bhagavAna ne pazu * vadha-mUlaka yajJoM kA mUloccheda karane ke lie kamara kasa lii| apane dharma - pravacanoM meM ve khullama-khullA yajJoM kA khaDana karane lge| ApakA kahanA thA__ "dharma kA sambandha AtmA kI pavitratA se hai| mUka pazuoM kA rakta bahAne meM dharma kahA~ ? yaha to AmUlacala bhayaMkara pApa hai| jaba tuma kisI mRta-jIva ko jovana nahIM de sakate, to use mArane kA tumheM kyA adhikAra hai ? paira meM lagA jarA - sA kA~TA jaba tumheM becaina kara detA hai, to talavAra se jinake zarIra ke khaNDa - khaNDa kara dete ho, unheM kitanA duHkha hotA hogA ? 0 yajJa karanA burA nahIM hai| vaha avazya honA caahie| parantu dhyAna rakkho ki vaha viSaya - vikAroM kI vali se ho, pazuoM kI bali se nhiiN| ahiMsaka yajJa ke lie AtmA kA agnikuNDa bnaao| usameM Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kI jIvana-rekhAe~ : 37 mana, vacana aura karma kI zubha pravRttirUpa ghRta uDe lo| anantara taparUpI agni ke dvArA duSkarmoM ko indhana ke rUpa meM jalA kara zAntirUpa prazasta homa kro|" 0 bhagavAna kI isa ahiMsAdharma kI dezanA kA janatA para prabhAvazAlI asara huaa| yajJa - priya janatA ke zuSka hRdayoM meM karuNA kA srota phaTa niklaa| 0 yajJoM kA kaise dhvaMsa haA ? mahAvIra ke tIrthakara jIvana kI sabase pahalo mahattvapUrNa ghaTanA ne hI tatkAlIna bhAratIya vicAra - pravAha ko nayI dizA dI, nayA mor3a diyaa| 0 madhya pAvAnagarI meM una dinoM eka virATa - yajJa kA Ayojana thaa| hajAroM kI saMkhyA meM deza ke mahAna vidvAn brAhmaNa vahA~ ekatra the| yajJa - maMtroM ke tumula ghoSa se pAvA gaja rahI thii| yaha yajJa usa samaya ke indrabhUti gautama Adi suprasiddha gyAraha vidvAnoM ke tattvAdhAna meM ho rahA thaa| isa yajJa kI cAroM ora bar3I dhUma thii| 0 bhagavAna mahAvIra kaivalya pAte hI "RjubAlakA taTa" para se vaizAkha zuklA ekAdazI ke dina sIdhe pahuMce mahAsena vana meM / vahA~ samavasaraNa lagA aura pazu - yajJa ke virodha meM dhar3alle se jJAnayajJa evaM tapoyajJa kA pracAra kiyA jAne lgaa| janatA umar3a pdd'ii| . Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 : mahAvIra : siddhAnta aura upadeza yajJa - sthala sUnA ho gayA / indrabhUti gautama bar3A ghamaMDI vidvAn thA | vaha apane 500 ziSyoM ke sAtha bhagavAn mahAvIra se zAstrArtha karane pahu~cA | bhagavAna ne yuktipuraHsara pravacanoM se indrabhUti gautama ko satya kA rahasya samajhAyA / indrabhUti kI AMkhoM ke Age se mAno andhakAra dUra ho gayA / vaha usI samaya vahIM bhagavAn ke caraNoM meM apane pA~ca so ziSyoM ke sAtha pravrajita ho gayA / yaha indrabhUti hamAre vahI gautama gaNadhara haiM, jinake nAma ko Aja jaina samAja kA baccA - baccA jAnatA hai / * indrabhUti ke pravrajita hone kA samAcAra jyoM hI nagara meM pahuMcA, tahalakA maca gayA / bArI-bArI se zeSa dasa vidvAn bhI Ate gae, zAstrArtha karate gae, satya kA vAstavika svarUpa samajhate gae aura apaneapane ziSya - maMDala ke sAtha bhagavAn ke caraNoM meM prabrajita hote ge| isa prakAra eka dina meM gyAraha vidvAnoM aura unake cAra hajAra cAra sau ziSyoM ko bhagavAn ne jina dharma kI muni dIkSA dI / indrabhUti gautama Adi gyAraha vidvAnoM ko gaNadhara pada para niyukti kiyA, jise unhoMne anta taka bar3I saphalatA ke sAtha nibhAyA / 0 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kI jIvana-rekhAe~ : 36 0 dharma pracAra kI dizA meM bhagavAn kI yaha pahalI saphalatA thI, jisane sahasA janatA kI mohanidrA bhaMga kara dii| aba to dUra-dUra taka bhagavAn kI khyAti phaila gii| bar3e-bar3e vicAraka dharmaguru, jananAyaka aura sAdhAraNa jana bhagavAn ke pAsa Ate, samAdhAna pAte aura unake saMgha meM sammilita ho jAte the| jAtivAda kAvaMsa! 0 bhagavAna mahAvIra ne apane dharma-pravacanoM meM jAtivAda kI khaba khabara lii| akhaNDa mAnava-samAja ko chinna-bhinna kara dene vAlI jAta-pAMta kI janmajAta vyavasthA ke prati ASa prArambha se hI virodha kI daSTi rakhate the| ApakA kahanA thA-"koI bhI manuSya janma se ucca yA nIca bana kara nahIM aataa| jAti-bheda kA koI aisA svatantra cihna nahIM hai, jo manuSya ke zarIra para janma se hI lagA huA AtA ho aura usa para se pRthaka-pRthak jAta-pAMta kA bhAna hotA ho / 0 U~ca-nIca kI vyavasthA kA yathArtha siddhAnta manuSya ke apane bhale - bure karmoM para nirbhara karatA hai| burA AcAraNa karane vAlA durAcArI ucca kulIna Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 : mahAvIra : siddhAnta aura upadeza vyakti bhI nIca hai, aura acchA AcaraNa karane vAlA sadAcArI nIca kulIna bhI U~ca hai| janma se zreSTha kahI jAne vAlI jAtiyoM kA koI mUlya nhiiN| jo mUlya hai, vaha zuddha AcAra aura zuddha vicAra kA hai| manuSya apane bhAgya kA sraSTA svayaM hai| vaha idhara, nIce kI ora gire to manuSya se rAkSasa ho sakatA hai aura udhara, Upara kI ora car3he to deva, devendra, yahA~ taka ki paramAtmA, paramezvara bhI ho sakatA hai| mukti kA dvAra manuSya mAtra ke lie khulA hai-U~ca ke lie bhI, nIca ke lie bhii| "kisI bhI manuSya ko jAta pAta ke AdhAra para ghaNA kI daSTi se na dekhA jaae| manuSya kisI bhI jAti kA ho, kisI bhI kula kA ho, kisI bhI deza yA pradeza kA ho, vaha mAnavamAtra kA jAti-bandhu hai| use saba taraha se sukha - suvidhA pahuMcAnA, usakA yathocita Adara-sammAna karanA, pratyeka manuSya kA manuSyatA ke nAma para sarva-pradhAna kartavya hai|" __0 bhagavAn upadeza de kara hI raha gaye hoM, yaha bAta nhiiN| unhoMne jo kucha kahA, use AcAraNa meM lA kara samAja meM racanAtmaka krAnti kI sakriya bhAvanA bhI paidA kii| Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 41 mahAvIra kI jIvana-rekhAeM : * Ardra kumAra jaise Aryetara jAti ke yuvakoM ko unhoMne apane muni - saMgha meM dIkSA dii| harikeza jaise cANDAla - jAtIya mumukSuoM ko apane bhikSu - saMgha meM vahI sthAna diyA, jo brAhmaNa zreSTha indrabhati gautama ko milA huA thaa| itanA hI nahIM, apane dharma - pravacanoM meM yathAvasara ina nimna jAtIya sAdhakoM kI muktakaTha se prazaMmA bhI karate the| cANDAla muni harikeza ke lie mahAvIra ne kahA thA- "pratyakSa meM jo kucha bhI vizeSatA hai, vaha tapa - tyAga Adi sadguNoM kI hai| brAhmaNa, kSatriya Adi ucca varNoM yA jAtiyoM kI nhiiN| zvapAkaputra cANDAla harikezamuni ko dekhoapane sadAcAra ke bala para kitanI U~cI sthiti ko pahu~cA hai, jisake caraNoM meM deva bhI vandana karate haiN|" 0 bhagavAna kI pravacana sabhA meM, jise jaina-paribhASA meM samavasaraNa kahate haiM, jAtivAda - sambandhI nIcatA yA uccatA ke lie koI sthAna na thaa| kisI bhI jAti kA ho, koI bhI ho, apanI icchAnusAra AgepIche kahIM bhI baiTha sakatA thaa| use idhara - udhara haTA dene kA, dUra kara dene kA, spaSTataH niSedha thaa| yahI kAraNa hai ki hama bhagavAn ke samavasaraNa meM samrATa zreNika, yAjJika somila aura harikeza jaise cANDAla Adi sabhI ko binA kisI bheda-bhAva ke eka sahodara Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 : mahAvIra : siddhAnta aura upadeza bhAI ke samAna eka sAtha baiThe dekhate haiN| vizva-bandhutA kA kitanA mahAna U~cA Adarza hai ! kAza, Aja bhI hama ise ThIka taraha samajha paaeN| nArI - jIvana kA sammAna : 0 abhimAnI puruSa - varga kI ThokaroM meM cirakAla se. bhUlu Thita rahane vAlI nArI - jAti ne bhI bhagavAna ko pAkara khar3e hone kI koziza kii| bhagavAna ne, sAmAjika evaM dhArmika adhikAroM se ciravaMcita mAtR - jAti ko AhvAna kiyA aura usake lie svatantratA kA dvAra khola diyaa| * bhagavAn kahA karate the ki dharma kA saMbaMdha AtmA se hai| strI aura puruSa ke liMga - bheda ke kAraNa usake asalI mUlya meM koI antara nahIM pdd'taa| jisa prakAra puruSa dharmArAdhanA meM svatantra hai, usI prakAra strI bhI svatantra hai| karma - bandhanoM ko kATa kara mokSa pAne ke donoM hI samAnarUpa se adhikArI haiN| 0 bhagavAn kI chatra-chAyA meM nArI-samAja ne ArAma ke sAtha svatantratA kI sAMsa lii| strI-jAti kA eka svatantra bhikSuNI-saMgha bhI sthApita huA thA, jisameM 36 hajAra bhikSaNiyA~ dharmArAdhana karatI thI, vizeSa ullekhanIya bAta yaha thI ki bhikSaNI-saMgha kA netRtva bhI bhikSuNI ko hI sauMpA huA thA, jinakA zubha nAma Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kI jIvana rekhAe~ 43 AryAM candanA thA / AryA candanA ke gaurava gAna se Aja bhI sAhityAkAza anuguMjita hai / 10 bhagavAn ke samavasaraNa meM striyoM ko bhI puruSoM ke samAna hI gauravapUrNa adhikAra thaa| hara koI strI samavasaraNa meM A sakatI thI, bhagavAn ke darzana kara sakatI thI, zaMkA - samAdhAna meM bhAga le sakatI thI / koI bhI aisI bAdhA na thI, jisase ki vaha apane mana maiM 'kucha bhI apamAna kA anubhava kare / 0 bhagavatIsUtra meM ullekha AtA hai ki- kauzAmbI kI rAjakumArI jayantI bhagavAn se bar3e gaMbhIra prazna pUchA karatI thI, bhagavAn se tarka-vitarka kiyA karatI thI / dArzanikatA se paripUrNa praznottarI kA vaha prasaMga Aja bhI bhagavatIsUtra meM likhA milatA hai, jo Aja ke mahanIya vidvAnoM ko bhI camatkRta kara detA hai / strI jAti kA gaurava aura svatantra vicAra - zakti kA AbhAsa Aja bhI hameM jaina sAhitya ke panne palaTane para hara kahIM mila sakatA hai / jana sevA hI jina sevA : bhagavAn mahAvIra bAhyAcAra se saMbandhita dhArmika kriyAkAMDoM kI apekSA jIvanopayogI sahaja kriyAkalApa para hI adhika bhAra dete the / ve usa jIvana ko koI mahatva na dete the, jo jana sevA se dUra raha kara 0 - Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 : mahAvIra : siddhAnta aura upadeza mAtra dharma evaM bhakti ke nAma para artha-zUnya kriyA-kAMDoM meM hI ulakSA rahatA ho| prAcIna Agama-sAhitya meM unake isa udAra vyaktitva kI jagaha-jagaha chApa lagI mAlama hotI hai| adhika vistAra meM na jA kara kevala eka saMkSipta-sA saMvAda hI yahA~ likha dete haiM, jo gaNadhara gautama aura bhagavAna mahAvIra ke bIca huA thA"bhagavan ! sevA meM eka prazna hai- do vyakti haiM, unameM se eka hamezA kevala ApakI hI bhakti evaM upAsanA meM lagA rahatA hai, phalataH jana-sevA ke lie kucha bhI samaya nahIM nikAla pAtA / dUsarA dina-rAta dIna-duHkhI pIr3ita janatA kI sevA meM hI juTA rahatA hai, usako ApakI bhakti-upAsanA karane kA avakAza nahIM... ...!" "bhagavan ! maiM pachatA hU~ ki ina donoM meM kauna dhanya haiM, kauna adhika zreya kA adhikArI hai ?" ___ "gautama ! vaha, jo jana-sevA kA kAma karatA hai / " "bhagavan ! yaha kaise ? kyA ApakI bhakti kucha nahIM?" "gautama ! merI bhakti kA artha yaha nahIM ki merA nAma raTA jAe, merI pUjA - arcanA kI jAe / vastutaH merI bhakti, merI AjJA kA pAlana karane meM hai| aura merI AjJA hai-prANi-mAtra ko yathocita sukha, suvidhA, - evaM zAnti phuNcaanaa|" * bhagavAna mahAvIra kA jana-sevA ke sambandha meM Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kI jIvana-rekhAeM : 45 kyA Azaya thA, yaha isa saMvAda para se acchI taraha samajhA jA sakatA hai| bhagavAn jana - sevA meM hI apanI sevA mAnate the| jahA~ taka hameM patA hai, saMsAra ke anya aneka prAcIna mahApurUSoM meM bhagavAn mahAvIra hI sarvaprathama mahApuruSa haiM, jinakA jana-sevA ke sandarbha meM yaha sabase pahalA mahAn jyotirmaya vacana hai| yathArtha bhASI: 0 bhagavAna mahAvIra ne apane jIvana meM kabhI kisI vyakti ke dabAva meM A kara satya kA apalApa nahIM kiyaa| cAhe koI mahAna samrATa rahA ho, yA aura koI, unhoMne niHsaMkoca yathArtha satya kA pratipAdana kiyaa| eka sacce mahApuruSa meM jo spaSTavAditA honI cAhie, vaha unameM sau-meM-sau naMbara thii| 0 . magadha-samrAT ajAtazatru bhagavAn kA bar3A hI kaTTara bhakta thaa| usane pratidina prAtaHkAla prabhu ke sukha - samAcAra pAne kI vyavasthA kI huI thii| binA bhagavAn ke darzana pAe yA samAcAra pAe, kahate haiM, vaha aura to kyA jala kI eka bUMda bhI muMha meM na DAlatA thaa| parantu, usakA Antarika jIvana girA huA thaa| 0 bhakti kI ujalI cAdara meM vaha apane durbhAva ke kAle dAga janatA se chupAe hue thaa| parantu, vaizAlI .. Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 : mahAvIra : siddhAnta aura upadeza ke prajAtaMtra para atyAcAra pUrNa AkramaNa karane ke kAraNa usakA khokhalApana prakaTa ho cukA thA, janatA kI A~khoM meM usakA vyaktitva gira cukA thaa| 0 apane girate vyaktitva ko punaH janatA meM prati. SThita karane ke lie usane eka bAra bhagavAn se vicAra-carcA kii| bhagavAn mujhe zreSTha, dharmAtmA, svarga yA mokSa kA adhikArI pramANita kara deN| isa hetu se usane sahasrAdhika strI - puruSoM kI sabhA ke bIca bhagavAna se pUchA "bhagavan, mRtyu to AegI hI...... ! "avazya AegI !" 'hAM to, mRtyu ke anantara bhagavan ! maiM kahA~ janma lagA ?" "naraka meN|" "bhagavana, naraka ?" "hAM, nrk|" "ApakA bhakta aura naraka !" "kyA kahA, merA bhakta ?" "hA~, ApakA bhakta / " "jhaTha bolate ho nareza ! merA bhakta hokara kyA nirIha prajA kA zoSaNa kara sakatA hai, vAsanAoM kA gulAma bana sakatA hai, hAra aura hAthI jaise nagaNya Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kI jIvana-rekhAe~: 47 padArthoM ke lie raNa-bhUmi meM lAkhoM manuSyoM kA saMhAra kara sakatA hai ? kabhI nhiiN| merI bhakti kI ora nahIM, apane duSkarmoM kI ora dekho| mAnava kA apanA svayaM kA sadAcAra hI manuSya ko naraka se bacA sakatA hai, aura koI nahIM ! bhakti meM aura bhakti ke DhoMga meM antara hai rAjan !" 0 isa para ajAtazatru bhagavAn kA virodhI bana gyaa| virodhI bane to bane, bhagavAn ko isase kyA? vaha bhaktoM kI dilajoI karane ko kabhI atyAcAra kA-patita jIvana kA samarthana nahIM kara skte| . 0 apane zramaNa-ziSyoM para bhI bhagavAna kA bahuta kar3A anuzAsana thaa| galatI karane vAlA ziSya, cAhe kitanA hI bar3A ho, saMgha kA adhikArI ho, vaha use anuzAsita karane se na cakate the| indrabhUti gautama bhagavAn ke eka pramukha gaNadhara the, eka prakAra se ve hI zramaNasaMgha ke adhinAyaka evaM sarvesarvA kartA-dhartA the| eka bAra kI bAta hai ki gautama AnandazrAvaka ke sAtha vArtAlApa karate samaya bhrAntimUlaka siddhAnta kI sthApanA kara Ae, isake lie bhagavAn ne Apako tatkAla hI Ananda se kSamA - yAcanA karane bhejaa| . caudaha hajAra zramaNoM ke saMgha kA adhipati eka Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 : mahAvIra : siddhAnta aura upadeza gRhastha se kSamAyAcanA karane ke lie usake dvAra para jAe, yaha nyAya kA, niSpakSatA kA, kitanA mahAn Adarza hai ! bhagavAn mahAvIra jaise satya ke prakhara pakSadhara mahApuruSa ke netRtva meM hI isa prakAra kI jvalamta aitihAsika ghaTanAoM kA nirmANa huA karatA hai / vizAla dRSTi 0 bhagavAn mahAvIra kA tAttvika dRSTikoNa bahuta vizAla thA / ve saMkucita sAmpradAyika dalabaMdiyoM ko acchA nahIM samajhate the / usa samaya meM jo bhayaMkara dhArmika tathA sAmAjika kalaha huA karate the, sAdhAraNa-sI bAtoM para manuSyoM ke rakta baha jAyA karate the, bhagavAn ne una sabakA samanvaya karane ke lie paraspara sadbhAva sthApita karane ke lie syAdvAda kA Avi SkAra kiyaa| syAdvAda kA Azaya hai - pratyeka dharma evaM vicArapakSa meM kucha na kucha sacAI kA aMza rahA huA hai / astu, hameM virodha meM na par3a kara, pratyeka vyakti, pakSa tathA dharma kI sacAI ke aMza ko Adara - denA cAhie aura paraspara prema evaM sadbhAva kA vAtAvaraNa paidA karanA cAhie / 0 bhagavAn ne dharma kI paribhASA batalAte hue bhI yahI ucca bhAva vyakta kie the| Apane kahA thA Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kI jIvana-rekhAe~ : 46 "saMsAra meM kalyANa karane vAlA utkRSTa maMgala ekamAtra dharma hI hai| aura, vaha dharma aura koI nahIMahiMsA, saMyama evaM tapa hI yathArtha dharma hai|" 0 pAThaka dekha sakate haiM- bhagavAna ne yaha nahIM batalAyA ki jaina-dharma hI utkRSTa dharma hai, yA maiM jo kucha kaha rahA hU~, vahI utkRSTa maMgala hai| bhagavAn jAnate the ki-koI bhI satya-kSetra, kAla, vyakti, paMtha yA paramparA Adi ke bandhana meM kabhI nahIM raha sktaa| saccA dharma-ahiMsA hai, jisameM jIva-dayA, vizuddha prema aura bhrAtR - bhAva kA samAveza hotA hai| saccA dharmasaMyama hai, jisameM mana aura indriyoM ko samyaka niyaMtrita kara svAtma-ramaNatA kA Ananda liyA jAtA hai| saccA dharma-tapa hai, jisameM sevA, titikSA, Atmacintana, Atma-zuddhi aura adhyayana Adi kA samAveza. hotA hai| jaba yaha tInoM aMga mila jAte haiM, to dharma kI sAdhanA pUrNa avasthA para pahu~ca jAtI hai| phalataH sAdhaka sadA ke lie pApa - kAlimA se pUrNataH mukta ho jAtA hai, AtmA se paramAtmA bana jAtA hai| jana - jAgaraNa 0 adhika kyA bhagavAna mahAvIra kA tIrthaMkarakAla se sambandhita 30 varSa kA jIvana bar3A hI mahattvapUrNa evaM Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 : mahAvIra : siddhAnta aura upadeza vizva-kalyANakArI rahA hai| jIvana kA eka kSaNa bhI idhara - udhara na gavA kara vizva - kalyANa ke lie ve. satat prayatnazIla rhe| . 0 kyA magadha, kyA baMga, kyA sindha, dUra-dUra taka ke pradezoM meM ghUma - ghama kara janatA ko satya kA sandeza sunAyA, use satpatha para lgaayaa| tatkAlIna itihAsa ko dekhane se patA calatA hai ki bhagavAna jidhara bhI jAte the, mAnava samAja kA kAyA palaTa hotA calA jAtA thaa| bhArata kA adhikAMza mAnava-samAja bhogavilAsa ke goM se nikala kara tyAga, vairAgya kI U~cIse-U~cI bhUmikAoM para ArUr3ha ho gayA thaa| 0 meghakumAra, nandiSeNa jaise amita vaibhava kI goda meM palane vAle rAjakumAroM kI ToliyA~, bhikSu kA bAnA pahane, naMge sira aura naMge pairoM, hajAroM vighna-bAdhAoM ko sahatI huI, jaba nagara-nagara meM, gA~va-gA~va meM, ghara. ghara meM ghUmatI hoMgI, mahAvIra kA pAvana sandeza janatA ko sunAtI hoMgI, taba kitanA bhavya evaM mohaka rahA hogA-usa samaya kA vaha dRzya ! 0 raMga - mahaloM meM jIvana bitAnevAlI nandA, kRSNA. jaisI hajAroM asUryampazyA mahArAniyA~ java bhikSaNI banatI hoMgI, aura jaba ve tyAga - vairAgya kI jItI Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra kI jIvana-rekhAeM : 51 jAgatI mUrtiyAM bhagavAna mahAvIra ke sandeza kA maMgalagAna ghara - ghara sunAtI phiratI hoMgI, taba yaha pAmara duniyA kyA-se-kyA ho jAtI hogI? patthara-se-patthara hRdaya bhI pighala kara moma bana jAte hoMge, bhagavAn ke vizvopakArI gharma-sandeza ke Age ve zraddhA se mastaka jhukA dete hoNge| 0 bhagavAn ke saMgha meM 14000 bhikSu the, 36000 bhikSuNiyA~ thIM, 1,56000 zrAvaka the, aura 3,18000 zrAvikAe~ thiiN| prasiddha tattvajJa vA0 mo0 zAha ke bhAvoM meM-"jabaki rela, tAra, posTa ityAdi kucha bhI pracAra ke sAdhana na the, taba tIsa varSa ke choTe-se pracArakAla meM pAdavihAra ke dvArA jisa mahApuruSa ne itanA vizAla pracAra-kArya Age bar3hAyA, usake utsAha, dhairya, sahanazIlatA, jJAna, vIrya va teja kitanI uccakoTi ke hoMge? isakA anumAna sahaja hI meM kiyA jA sakatA hai / tatkAlIna itihAsa kI sAmagrI ko uThA kara dekhate haiM, to cahuMora tyAga - vairAgya evaM Atma - cintana kA samudra umar3atA huA milatA hai|" nirvANa 0 pAvAnareza hastipAla ke Agraha para bhagavAn ne antima varSAvAsa-cAturmAsa pAvA meM kiyA huA thaa| dharma pracAra karate hue kArtika kI amAvasyA A cukI Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 : mahAvIra : siddhAnta aura upadeza thI, svAtinakSatra kA yoga cala rahA thA / bhagavAn eka prakAra se vidA lete hue solaha pahara se nirantara, janatA ko apanI antima thAtI pradAna karane ke rUpa meM, dharma-pravacana kara rahe the / nau malli aura nau licchaviisa prakAra aThAraha gaNa-nareza sevA meM pauSadha kiye hue the, bhagavAna svayaM bhI do dina ke upavAsI the, zukladhyAna ke dvArA avaziSTa rahe vedanIya, AyuSya, nAma gotra- ina cAra aghAti karmoM ke AvaraNoM ko bhI haTA kara sadA ke lie ajara-amara ho gae-jaina paribhASA meM nirvANa pA kara siddha, buddha, mukta ho ge| 0 vaha jJAna - sUrya hama se alaga hokara mukti - loka meM calA gayA hai| Aja hama usake sAkSAt darzana nahIM kara skte| parantu, usakI dharma - pravacana ke rUpa meM prasArita jJAnakiraNeM Aja bhI hamAre sAmane prakAzamAna haiN| hamArA kartavya hai ki hama una jJAnakiraNoM ke ujjvala prakAza meM satya kA anusandhAna kareM aura jIvana saphala banAe~! Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 10F mahAvIra Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zoSaNa * mukti : aparigraha duHkhoM kA mUla 0 bhagavAn mahAvIra ne parigraha, saMgrahavatti evaM tRSNA ko saMsAra ke samagra du:kha evaM klezoM kA mUla kahA hai| saMsAra ke samasta jIva tRSNA-vaza ho kara azAnta aura duHkhI ho rahe haiN| tRSNA, jisakA kahIM anta nahIM, kahIM virAma nahIM-jo ananta AkAza ke samAna ananta hai, usakI saMpUrti sImita dhana-dhAnya Adi se kaise ho sakatI hai? jisase mAnava mana ko bhI zAnti mile| phira bhI saMsArI AtmA dhana, jana evaM bhautika padArthoM meM sukha kI, zAnti kI gaveSaNA karate haiN| parantu unakA yaha prayatna vyartha hai| kyoMki tRSNA kA anta kie binA kabhI sukha evaM zAnti milegI hI nhiiN| lAbha se lobha kI abhivRddhi hotI hai| tRSNA se vyAkulatA kI bela phailatI hai, icchA-seicchA bar3hatI hai / parigraha, saMgraha, saMcaya, tRSNA, icchA tathA lAlasA evaM AsaktibhAva aura mUrchAbhAva-ye sabhI zabda ekArthaka haiN| jaise agni meM ghRta DAlane se vaha kama na hokara adhikAdhika bar3hatI hai, vaise hI saMgraha evaM parigraha se tRSNA kI Aga zAnta na ho kara aura adhika pradIpta hotI jAtI hai| Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra ke siddhAnta : 55 parigraha ke mUla kendra 0 'kanaka aura kAntA' parigraha ke mUla kendra-bindu haiM / merA dhana, merA parivAra, merI sattA, merI zaktiyaha bhASA, yaha vANI parigraha-vatti meM se janma pAtI hai| bandhana kyA hai ? isa prazta ke uttara meM bhagavAn mahAvIra ne kahA-"parigraha aura Arambha / ' Arambha kA, hiMsA kA janma bhI parigraha se hI mAnA gayA hai| manuSya dhana kA upArjana evaM saMrakSaNa isalie karatA hai ki isase usakI rakSA ho skegii| para yaha vicAra hI mithyA hai, bhrAnta hai| bhagavAna ne to spaSTa kahA hai"vitteNa tANaM na labhe pmtte|" dhana kabhI kisI pramAdI kI rakSA nahIM kara sakA hai| sampatti aura sattA kA vyAmoha manuSya ko bhrAnta kara detA hai| sampatti Asakti ko aura sattA ahaMkAra ko janma de kara, sukha kI apekSA duHkha kI hI sRSTi karatI hai| sukha kA rAjamArga . 0 icchA aura tRSNA para vijaya pAne ke lie bhagavAna ne kahA- "icchAoM kA parityAga kara do| yahI sukha kA rAjamArga hai / yadi icchAoM kI sampUrNa tyAga karane kI kSamatA tuma apane andara nahIM pAte ho, to icchAoM kA parimANa kro| yaha bhI sukha kA eka ardha-vikasita mArga hai|" saMsAra meM bhogya padArtha Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 : mahAvIra : siddhAnta aura upadeza ananta haiM / kisa-kisakI icchA karoge, kisa-kisako" bhogoge| pudagaloM kA bhoga ananta kAla se hotA mA rahA hai, kyA kabhI zAnti milI, sukha milA? sukha tRSNA ke kSaya meM hai, sukha icchA ke nirodha meM hai| sukhI hone ke ukta mArga ko bhagavAn ne apanI vANI meM aparigraha - mahAvrata tathA icchAparimANa - aNuvrata, isa prakAra do vikalpoM meM prastuta kiyaa| yaha sAdhaka kI apanI zakti para nirbhara hai, ki vaha kauna-mA mArga grahaNa karatA hai / AkharI siddhAnta to yaha hai, ki parigraha kA . parityAga kro| dhIre - dhIre karo yA eka sAtha karo, para karo avazya / parigraha : mULabhAva 0 parigraha kyA hai ? isake viSaya meM bhagavAna ne apane pravacanoM meM isa prakAra kahA hai "vastu apane Apa meM parigraha nahIM hai / yadi usake prati mUcha bhAva AtA hai, to vaha parigraha ho jAtA hai / __"jo vyakti svayaM anAvazyaka maryAdAhIna saMgraha karatA hai, dUsaroM se saMgraha karAtA hai, saMgraha karane vAloM kA anumodana karatA hai-vaha bhava-bandhanoM se kabhI mukta nahIM ho sktaa|" "saMsAra ke jIvoM ke lie parigraha se bar3hakara anya koI pAza (bandhana) nahIM hai|" Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra ke siddhAnta : 57 "dharma ke marma ko samajhane vAle jJAnI jana anya bhautika sAdhanoM para to kyA, apane tana para bhI mUrcchAbhAva nahIM rakhate / " "dhana saMgraha se duHkha kI vRddhi hotI hai, dhana mamatA kA pAza hai, aura vaha bhaya ko utpanna karatA hai / " "icchA AkAza ke samAna ananta hai, usakA kabhI bhI anta nahIM AtA / " saMsAra kA kAraNa : tRSNA 0 parigraha kleza kA mUla hai, aura aparigraha sukhoM kA mUla / tRSNA saMsAra kA kAraNa hai, santoSa mokSa kA / icchA se vyAkulatA utpanna hotI hai, aura icchAnirodha se adhyAtma sukha / ataH parigraha pApa hai aura aparigraha dharma hai / 0 bhagavAn mahAvIra ne kahA- sukha vastu niSTha nahIM, vicAra niSTha hai / sukha bAhya vastu meM nahIM, manuSya kI bhAvanA meM hai / tana AtmA ke adhIna hai, yA AtmA tana ke ? bhautikavAdI kahatA hai- zarIra hI saba kucha hai | adhyAtmavAdI kahegA- yaha ThIka nahIM hai / yaha zarIra hI AtmA ke adhIna hai / jo kucha bhI karanA hai yA na karanA hai, vaha saba AtmA ke niyaMtraNa meM honA caahie| jaba taka jIvana hai, taba taka bAhya - Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 : mahAvIra : siddhAnta aura upadeza vastuoM kA sarvathA tyAga zakya nahIM, parantu apanI anargala tRSNA para niyantraNa avazya honA caahie| binA isake aparigraha kA pAlana nahIM ho skegaa| aparigraha dharma kI sabase pahalI mAMga hai-icchA-nirodha kI / icchA - nirodha yadi nahIM huA, to tRSNA kA anta nahIM hogaa| isakA artha yaha nahIM ki mAnava Avazyaka vastuoM kA, khAne-pIne-pahanane Adi kI vastuoM kA sevana hI na kare ! kare, kintu jIvanarakSA ke lie, bhoga-vilAsa kI bhAvanA se nahIM aura vaha bhI jala-kamala ke samAna nirlipta ho kara / aparigraha : saMskRti 0 aparigraha kA siddhAnta samAja meM zAnti utpanna karatA hai, rASTra meM samatAbhAva kA prasAra karatA hai, vyakti evaM parivAra meM AtmIyatA kA AropaNa karatA hai / parigraha se aparigraha kI ora bar3hanA- yaha dharma hai, saMskRti hai / aparigrahavAda meM sukha hai, maMgala hai, zAnti hai / aparigrahavAda meM svahita bhI hai, parahita bhI hai / aparigrahavAda adhikAra para nahIM, kartavya para bala detA hai / zAnti evaM sukha ke sAdhanoM meM aparigrahavAda eka mukhyatama sAdhana hai| kyoMki vaha mUlataH adhyAtmavAdamUlaka ho kara bhI samAja-mUlaka hai| Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA kA amara saMgIta : ahiMsA 0 jaina - saMskRti kI saMsAra ko jo sabase bar3I dena hai, vaha ahiMsA hai / ahiMsA kA yaha mahAn vicAra, jo Aja vizva - zAnti kA sarvazreSTa sAdhana samajhA jAne lagA hai, aura jisakI amogha zakti ke sammukha saMsAra kI samasta saMhAraka zaktiyA~ kuNThita hotI dikhAI dene lagI haiM-eka dina jaina-saMskRti ke mahAn unnAyakoM dvArA ho hiMsA-kANDa meM lage unmatta saMsAra ke sAmane rakhA gayA thaa| 0 jaina - saMskRti kA mahAna saMdeza hai- koI bhI manuSya samAja se sarvathA pRthak raha kara apanA astitva kAyama nahIM rakha sktaa| samAja meM ghula-mila kara hI vaha apane jIvana kA Ananda uThA sakatA hai aura Asa-pAsa ke anya saMgI - sAthiyoM ko bhI uThAne de sakatA hai| jaba yaha nizcita hai ki vyakti samAja se alaga nahIM raha sakatA, taba yaha bhI Avazyaka hai ki vaha apane hRdaya ko udAra banAe, vizAla banAe, vyApaka banAe, virAT banAe aura jina logoM ke sAtha rahanA hai, kAma karanA hai, unake hRdaya meM apanI Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 : mahAvIra : siddhAnta aura upadeza ora se pUrNa vizvAsa paidA kre| jaba taka manuSya apane pArvavartI samAja meM apanepana kA bhAva paidA na karegA arthAta jaba taka dUsare loga usako apanA AdamI na samajhege aura vaha bhI dUsaroM ko apanA AdamI na samajhegA, tabataka samAja kA kalyANa nahIM ho sktaa| eka bAra hI nahIM, hajAra bAra kahA jA sakatA hai ki nahIM ho sakatA / eka - dUsare kA Apasa meM avizvAsa hI to Aja tabAhI kA kAraNa banA huA hai| 0 saMsAra meM jo cAroM ora duHkha kA hAhAkAra hai, vaha prakRti kI ora se milane vAlA to mAmUlI - sA hI hai| yadi adhika gaharAI se antanirIkSaNa kiyA jAe to prakRti, duHkha kI apekSA hamAre sukha meM hI adhika sahAyaka hai| vAstava meM jo kucha bhI Upara kA duHkha hai, vaha manuSya para manuSya ke dvArA hI lAdA huA hai| yadi hara eka vyakti apanI ora se dUsaroM para kie jAne vAle duHkhoM ke jAla ko haTA le, to yaha saMsAra Aja hI naraka se svarga meM badala sakatA hai| amara Adarza 0 jaina-saMskRti ke mahAn saMskartA antima tIrthaMkara bhagavAn mahAvIra ne to rASTroM meM paraspara hone vAle yuddhoM kA hala bhI ahiMsA ke dvArA hI batalAyA hai| Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 61 : mahAvIra ke siddhAnta unakA Adarza hai ki dharma-pracAra ke dvArA hI vizva bhara ke pratyeka manuSya ke hRdaya meM yaha jaMcA do ki vaha 'sva' meM hI santuSTa rahe, 'para' kI ora AkRSTa hone kA kabhI bhI prayatna na kre| para kI ora AkRSTa hone kA artha hai-dUsaroM ke sukha-sAdhanoM ko dekha kara lAlAyita ho jAnA aura unheM chInane kA duHsAhasa krnaa| 0 hA~, to jaba taka nadI apane do pAToM ke bIca meM vahatI rahatI hai, taba taka usase saMsAra ko lAbhahI-lAbha hai, hAni kucha bhI nhiiN| jyoMhI vaha apanI sImA se haTa kara Asa - pAsa ke pradeza para adhikAra jamAtI hai, bAr3ha kA rUpa dhAraNa kara letI hai, to saMsAra meM hAhAkAra maca jAtA hai, pralaya kA dRzya khar3A ho jAtA hai| yahI dazA manuSyoM kI hai| jaba taka saba - ke - saba manuSya apane - apane 'sva' meM hI pravAhita rahate haiM, taba taka kucha azAnti nahIM hai, lar3AI - jhagar3A nahIM hai| azAnti aura saMgharSa kA vAtAvaraNa vahIM paidA hotA hai, jahA~ ki manuSya 'sva' se vAhara phailanA zurU karatA hai, dUsaroM ke adhikAroM ko kucalatA hai aura dUsaroM ke jIvanopayogI sAdhanoM para kabjA jamAne lagatA hai| 0 prAcIna jaina-sAhitya uThA kara Apa dekha sakate haiM ki bhagavAna mahAvIra ne isa dizA meM bar3e stutya Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 : mahAvIra : siddhAnta aura upadeza prayatna kie haiN| ve apane pratyeka gahastha ziSya ko pA~caveM parigrAha parimANavata kI maryAdA meM sarvadA / 'sva' meM hI sImita rahane kI zikSA dete haiN| vyApAra, udyoga Adi kSetroM meM unhoMne apane anuyAyiyoM ko apane nyAya-prApta adhikAroM se Age kabhI nahIM bar3hane diyaa| prApta adhikAroM se Age bar3hane kA artha haiapane dUsare sAthiyoM ke sAtha maryAdAhIna ghAtaka saMgharSa meM utrnaa| 0 jaina - saMskRti kA amara Adarza hai-pratyeka manuSya apanI ucita AvazyakatA kI pUrti ke lie hI, ucita sAdhanoM kA sahArA lekara, ucita prayatna kare / AvazyakatA se adhika kisI bhI sukha-sAmagrI kA saMgraha karake rakhanA, jaina - saMskRti meM corI hai| vyakti, samAja aura rASTra paraspara kyoM lar3ate haiM ? isI anucita saMgraha-vRtti ke kAraNa / dUsaroM ke jIvana kI, jIvana ke sukha - sAdhanoM kI upekSA karake manuSya kabhI bhI sukha zAnti prApta nahIM kara sakatA / ahiMsA ke baja aparigraha vRtti meM hI da de jA sakate haiM / eka apekSA se kaheM, to ahiMsA aura aparigrahavRtti, donoM paraspara paryAyavAcI zabda haiN| yuddha aura ahiMsA: 0 Atma * rakSA ke lie ucita pratikAra ke sAdhana Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra ke siddhAnta : 63 jurAnA, jaina - dharma kI dRSTi se viruddha nahIM hai / parantu AvazyakatA se adhika saMgrahIta evaM saMgaThita zakti avazya hI saMhAra - lIlA kA abhinaya karegI, ahiMsA ko maraNonmukhI bnaaegii| ata: Apa Azcarya na kareM ki pichale kucha varSoM se jo niHzastrIkaraNa Andolana cala rahA hai. pratyeka rASTra ko sImita yuddha - sAmagrI rakhane ko kahA jA rahA hai, vaha jaina - tIrthaMkaroM ne hajAroM varSa pahale calAyA thaa| Aja jo kAma kAnana dvArA, pArasparika vidhAna ke dvArA liyA jAtA hai, taba vaha upadezoM dvArA liyA jAtA thaa| bhagavAn mahAvIra ne bar3e - bar3e rAjAoM ko jaina - dharma meM dIkSita kiyA thA aura unheM niyama diyA thA ki ve rASTra - rakSA ke kAma meM Ane vAle zastroM se adhika zastroM kA saMgraha na kreN| sAdhanoM kA Adhikya manuSya ko uddaNDa banA detA hai| prabhutA kI lAlasA meM A kara eka dina vaha kahIM-na-kahIM kisI para car3ha daur3egA aura mAnava-saMsAra meM yuddha kI Aga bhar3akA degaa| isI daSTi se tIrthaMkara hiMsA ke mUlakAraNoM ko ukhAr3ane kA prayatna karate rahe / 0 jaina - tIrthaMkaroM ne kabhI bhI yuddhoM kA samarthana nahIM kiyaa| jahA~ aneka dharmAcArya sAmrAjyavAdI rAjAoM ke hAthoM kI kaThaputalI bana kara yuddha ke samarthana meM Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 : mahAvIra : siddhAnta aura upadeza Ae haiM, yuddha meM marane vAloM ko svarga kA lAlaca dikhAte Ae haiM, rAjA ko paramezvara kA aMza batA kara usake lie saba - kucha arpaNa kara dene kA pracAra karate Ae haiM, vahA~ jaina - tIrthaMkara isake virodha meM kApho sudRr3ha rahe haiN| 'praznavyAkaraNa' aura 'bhagavatIsUtra' yuddha ke virodha meM kitane adhika mukhara haiM ? yadi thor3A - sA bhI avakAza prApta kara dekhane kA prayatna kareMge, to vipulamAtrA meM yuddha - virodhI vicArasAmagrI prApta kara skeNge| Apa jAnate haiM, magadhAdhipati ajAtazatru kaNika bhagavAna mahAvIra kA kitanA adhika utkRSTa bhakta thA / 'aupapAtika sUtra' meM usakI bhakti kA citra carama sImA para pahu~cA haA milatA hai| pratidina bhagavAn ke kuzala-samAcAra jAna kara phira anna-jala grahaNa karanA, kitanA ugra niyama hai / parantu, vaizAlI para kaNika dvArA hone vAle AkramaNa kA bhagavAn ne jarA bhI samarthana nahIM kiyA, pratyuta naraka kA adhikArI batAkara usake pApa - karmoM kA nagnarUpa janatA ke sAmane rakha diyaa| ajAtazatru isa para ruSTa bhI ho jAtA hai, kintu bhagavAna mahAvIra isa bAta kI kucha bhI paravAha nahIM karate / bhalA pUrNa ahiMsA ke avatAra romAMcakArI nara-saMhAra kA samarthana kaise kara sakate the ? Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIo aura jIne do O jaina tIrthaMkaroM kI tathAkathita ahiMsA kA bhAva Aja kI mAnyatA ke anusAra niSkriyatA kA rUpa bhI nahIM thaa| ve ahiMsA kA artha - prema, paropakAra, karuNA, dayA, sevA, sahAnubhUti, maitrI, sahayoga, saha - astitva bhAvanA, vizva bandhutva Adi karate the / jaina tIrthaMkaroM kA Adarza yahIM taka sImita na thA"svayaM Ananda se jIo aura dUsaroM ko jIne do / " unakA Adarza thA - "dUsaroM ke jIne meM madada bhI karo, aura avasara Ane para dUsaroM ke jIvana kI rakSA ke lie apane jIvana kI Ahuti bhI de DAlo yAnI dUsaroM ko jilA kara jIo / " ve usa jIvana ko koI mahattva na dete the, jo jana sevA ke mArga se sarvathA dUra raha kara ekamAtra bhaktivAda ke artha - zUnya kriyA - kANDoM meM hI ulajhA rahatA ho / - * mahAvIra ke siddhAnta : 65 - o bhavagAn mahAvIra ne to eka bAra yahA~ taka kahA thA - "merI sevA karane kI apekSA dIna dukhiyoM kI sevA karanA, kahIM adhika zreyaskara hai / ve mere bhakta nahIM, jo sirpha merI bhakti karate haiM, mAlA pherate haiM / " merI AjJA hai - " prANimAtra ko yathocita sukha, suvidhA aura zAnti pahu~cAnA / " bhagavAn mahAvIra kA yaha Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 : mahAvIra : siddhAnta aura upadeza mahAn jyotirmaya sandeza Aja bhI hamArI A~khoM ke sAmane haiM / yadi hama thor3A sA bhI satprayatna karanA cAheM, ukta sandeza kA sUkSma bIja yadi hama meM se koI dekhanA cAheM, to uttarAdhyayana sUtra kI 'sarvArthasiddhi vRtti' tathA AcArya haribhadra kI 'Avazyaka vRtti' meM dekha sakate haiM / amRtamaya sandeza : ahiMsA ahiMsA ke agragaNya sandezavAhaka bhagavAn mahAvIra hai / Aja dina taka unake amara saMdezoM kA gaurava gAna gAyA jA rahA hai / Apako mAlUma hai ki DhAI hajAra varSa pahale kA samaya bhAratIya saMskRti ke itihAsa meM eka atIva andhakArapUrNa yuga mAnA jAtA hai| devIdevatAoM ke Age pazubali ke nAma para rakta kI nadiyA~ bahAI jAtI thIM, mAMsAhAra aura surApAna kA daura calatA thaa| aspRzyatA ke nAma para karor3oM kI saMkhyA meM manuSya atyAcAra kI cakkI meM pisa rahe the / striyoM ko bhI manuSyocita adhikAroM se vaMcita kara diyA gayA thA / eka kyA, aneka rUpoM meM saba ora hiMsA kA ghAtaka sAmrAjya chAyA huA thaa| bhagavAn mahAvIra ne usa samaya ahiMsA kA amRtamaya sandeza diyA, jisase bhArata kA kAyApalaTa ho gayA / manuSya rAkSasIbhAvoM se haTa kara manuSyatA kI sImA meM praviSTa huA / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 67 : mahAvIra ke siddhAnta kyA manuSya, kyA pazu, sabhI ke prati usake hRdaya meM prema kA sAgara umar3a par3A / ahiMsA ke sandeza ne sAre mAnavIya sudhAroM ke mahala khar3e kara die| durbhAgya se Aja ve mahala phira gira rahe haiM / jala, thala, nabha kitanI bAra khUna se raMge jA cuke haiM aura bhaviSya meM inase bhI kahIM adhika bhayaMkara rUpa se raMgane kI taiyAriyA~ ho rahIM haiN| eka ke bAda dUsare yuddha ke svapna dekhane kA krama baMda nahIM huA hai / paramANu bama-ANavika zastrAstroM ke AviSkAra kI saba dezoM meM hor3a laga rahI hai / saba ora avizvAsa aura durbhAva cakkara kATa rahe haiM / astu, AvazyakatA hai- Aja phira jaina tIrthaMkaroM ke, bhagavAn mahAvIra ke - 'ahiMsA paramodharmaH' kI / mAnava jAti ke sthAyI sukhoM ke svapnoM ko ekamAtra ahiMsA hI pUrNa kara sakatI hai, isake atirikta aura koI dUsarA vikalpa nahIM hai 16 ahiMsA bhUtAnAM jagati viditaM brahma paramam / " ** ** Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana kA mUla svara : anekAnta - 0 anekAntavAda jaina darzana kI AdhAra zilA hai / jaina tatva jJAna kI sArI imArata, isI 'anekAntasiddhAnta' kI nIMva para khar3I hai / vAstava meM anekAntavAda ko jaina darzana kA mUla prANa tattva hI samajhanA caahie| jaina dharma meM jaba bhI, jo bhI bAta kahI gaI hai, vaha anekAnta kI kasoTI para acchI taraha jA~caparakha kara hI kahI gaI hai / yahI kAraNa hai ki dArza nika sAhitya meM jaina darzana kA dUsarA nAma anekAntadarzana bhI hai / - * * 0 anekAntavAda kA artha hai - pratyeka vastu evaM sthiti ko bhinna-bhinna dRSTibinduoM se dekhanA, parakhanA, samajhanA / anekAntavAda kA yadi eka hI zabda meM artha samajhanA cAheM, to use 'apekSAvAda' kaha sakate haiM / jaina dharma meM sarvathA eka hI dRSTikoNa se padArtha ke avalokana karane kI paddhati ko apUrNa evaM aprAmANika samajhA jAtA hai / aura eka hI vastu meM bhinnabhinna dharmoM ke kathana karane kI paddhati ko pUrNa evaM prAmANika mAnA gayA hai / yaha paddhati hI anekAntavAda Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAna kI kSamatA para bhI hai, Ara bhI hai, rasa mahAvIra ke siddhAnta : 66 hai| anekAntavAda ke hI-apekSAvAda, kathaMcitvAda, syAdvAda aura nayavAda Adi nAmAntara haiM / 0 jaina dharma kI mAnyatA hai ki-pratyeka padArtha, cAhe vaha choTA - se - choTA rajakaNa ho, cAhe bar3A-se-bar3A himAlaya yA sumeru ho, ananta dharmoM kA samUha hai| dharma kA artha-guNa hai, vizeSatA hai| udAharaNa ke lie, Apa phala ko le liijie| phala meM rUpa bhI hai, rasa bhI hai, gandha bhI hai, sparza bhI hai, AkAra bhI hai, bhUkha bujhAne kI kSamatA hai, aneka rogoM ko dUra karane kI zakti hai aura sAtha hI aneka rogoM ko paidA karane kI bhI zakti hai / kahA~ taka ginAe~ ? hamArI buddhi bahuta sImita hai| ataH hama vastu ke samasta ananta dharmoM ko binA pUrNa ananta kevala jJAna ke hue nahIM jAna sakate / parantu spaSTataH pratIyamAna bahuta se dharmoM ko to jAna hI sakate haiN| 'hI' aura 'bhI' 0 hA~, to kisI bhI padArtha evaM sthiti ko kevala eka pahala se, kevala eka dharma se jAnane kA yA kahane kA Agraha mata kiijie| pratyeka padArtha evaM sthiti ko pRthaka - pRthak pahaluoM se dekhie aura kahie / isI kA nAma anekAntavAda hai, syAdvAda hai / anekAnta vAda ananta dharmAtmaka vastu ke sambandha meM vicAra Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 : mahAvIra : siddhAnta aura upadeza karane kI eka paddhati hai, syAdvAda usI anekAnta ke hamAre dRSTikoNa ko vistRta karatA hai, hamArI vicAra. dhArA ko pUrNatA kI ora le jAtA hai / 0 phala ke sambandha meM jaba hama kahate haiM ki-phala meM rUpa bhI hai, rasa bhI hai, gandha bhI hai, sparza bhI hai, Adi-Adi, taba to hama anekAntavAda kA upayoga karate haiM aura phala ke satya kA ThIka - ThIka nirUpaNa karate haiM / isake viparIta jaba hama ekAnta Agraha meM A kara yaha kahate haiM ki-phala meM kevala rUpa hI hai, rasa hI hai, gandha hI hai, sparza hI hai Adi-Adi, taba hama mithyA siddhAnta kA prayoga karate haiN| 'bhI' meM dUsare dharmoM kI svIkRti kA svara chipA huA hai, jabaki 'hI' meM dUsare dharmoM kA spaSTataH niSedha hai| rUpa bhI hai-isakA yaha artha hai ki phala meM rUpa bhI hai aura dUsare rasa Adi dharma bhI haiN| aura rUpa hI hai-isakA yaha artha hai ki phala meM rUpa hI hai aura dUsare rasa Adi kucha nahIM haiN| yaha 'bhI' aura 'hI' kA antara hI anekAntavAda aura ekAntavAda hai| 'bhI' anekAntavAda hai, to 'hI' ekAntavAda / 0 eka AdamI bAjAra meM khar3A hai| eka ora se eka lar3akA aayaa| usane kahA- 'pitaajii'| dUsarI ora se eka bUr3hA AyA / usane kahA- 'putra' / tIsarI ora Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra ke siddhAnta : 71 eka adher3a vyakti aayaa| usane kahA 'bhaaii'| cauthI ora se eka chAtra aayaa| usane kahA- 'maasttrjii|' matalaba yaha hai ki- usI AdamI ko koI cAcA kahatA hai, koI tAU kahatA hai, koI mAmA, koI bhAnajA Adi - Adi / saba jhagar3ate haiM- yaha to pitA hI hai, putra hI hai, bhAI hI hai, mAsTara hI hai, cAcA hI hai Adi - Adi / aba batAie, kaise nirNaya ho ? unakA yaha saMgharSa kaise miTe ? vAstava meM yaha AdamI hai kyA ? yahA~ para syAdvAda ko jaja banAnA pdd'egaa| syAdvAda pahale lar3ake se kahatA hai ki- hA~, yaha pitA bhI hai / tumhAre hI lie to pitA hai, ki tuma isake putra ho, para saba logoM kA to pitA nahIM hai| bUr3he se kahatA hai-ho, yaha putra bhI hai| tumhArI apanI apekSA se hI yaha putra hai, saba logoM kI apekSA se to nhiiN| kyA sArI duniyA kA putra hai| matalaba yaha hai ki yaha AdamI apane putra kI apekSA se pitA hai, apane pitA kI apekSA se putra hai, apane bhAI kI apekSA se bhAI hai, apane vidyArthI kI apekSA se guru hai| isI prakAra apanI-apanI apekSA se cAcA, tAU, mAmA, bhAnajA, pati, mitra saba hai| eka hI AdamI meM aneka dharma haiM, parantu bhinna - bhinna apekSA se / yaha nahIM, ki usI putra kI apekSA se pitA, usI putra kI apekSA Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 : mahAvIra : siddhAnta aura upadeza se putra, usI putra kI apekSA se bhAI, mAsTara, cAcA, tAU, mAmA, bhAnajA ho| aisA nahIM ho sktaa| yaha padArtha-vijJAna ke niyamoM ke viruddha hai| 0 acchA, anekAnta evaM syAdvAda ko samajhane ke lie tumheM kucha aura batAe~ / eka AdamI kAphI U~cA hai, isalie kahatA hai- ki 'maiM bar3A huuN|' hama pUchate haiM- 'kyA Apa pahAr3a se bhI bar3e haiM ?' vaha jhaTa kahatA hai 'nahIM sAhaba, pahAr3a se to maiM choTA huuN| maiM to ina sAtha AdamiyoM kI apekSA se kaha rahA thA ki maiM bar3A huuN|' aba eka dUsarA AdamI hai| vaha apane sAthiyo se nATA hai, isalie kahatA hai ki- maiM choTA huuN|' hama pUchate haiM- 'kyA Apa cIMTI se bhI choTe haiM ?' vaha jhaTa uttara detA hai-'nahIM sAhaba, cIMTI se to maiM bar3A huuN| maiM to apane ina kaddAvara sAthiyoM kI apekSA se kaha rahA thA ki maiM choTA huuN|' aba tumhArI samajha meM apekSAvAda A gayA hogA ki hara eka cIja choTI bhI hai, aura bar3I bhii| apane se bar3I cIjoM kI apekSA choTI hai aura apane se choTI cIjoM kI apekSA bar3I hai| yaha marma anekAntavAda ke binA kabhI bhI samajha meM nahIM A sktaa| 0 anekAntavAda ko samajhane ke lie prAcIna AcAryoM ne hAthI kA udAharaNa diyA hai| eka gA~va meM Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra ke siddhAnta : 73 janma ke aMdhe chaha mitra rahate the| saubhAgya se vahA~ eka hAthI A nikalA / gA~va vAloM ne kabhI hAthI dekhA nahIM, dhUma maca gii| aMdhoMne bhI hAthI kA AnA sunA, to dekhane daur3e / aMdhe to the hI, dekhate kyA ? hara eka ne hAtha se TaTolanA zurU kiyaa| kisI ne pUcha pakar3I, to kisI ne sUDa, kisI ne kAna pakar3A, to kisI ne dA~ta, kisI ne paira pakar3A, to kisI ne peTa / eka - eka aMga ko pakar3a kara hara eka ne samajha liyA ki maiMne hAthI dekha liyA hai| 0 apane sthAna para Ae to hAthI ke saMbaMdha meM carcA chidd'ii| pUcha pakar3ane vAle aMdhe ne kahA- "hAthI to moTe rassA jaisA thaa|" sUDa pakar3ane vAle ne kahA"jhUTha, bilkula jhUTha ! hAthI kahIM rassA jaisA hotA hai| are hAthI to musala jaisA thaa|" tIsarA kAna pakar3ane vAlA bolA-."A~kheM kAma nahIM detIM, to kyA huA ? hAtha to dhokhA nahIM de skte| maiMne hAthI ko TaTola kara dekhA thA, vaha ThIka chAja jaisA thaa| cauthe dA~ta pakar3ane vAle sUradAsa bole- "tuma saba kyoM gappeM mArate ho ? hAthI to kuzA-kudAla jaisA thA !" pA~cave paira pakar3ane vAle mahAzaya ne kahA- kucha bhagavAn kA bhI bhaya rkho| nAhaka kyoM jhaTha bolate ho ? hAthI to khaMbhA jaisA hai|" chaThe peTa pakar3ane vAle sUradAsa garaja uThe-are kyoM bakavAsa karate ho ? pahale pApa kie to Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 : mahAvIra : siddhAnta aura upadeza andhe hue, aba vyartha kA jhaTha bola kara kyoM una pApoM kI jar3oM meM pAnI sIMcate ho ! hAthI to bhAI, maiM bhI dekha kara AyA huuN| vaha anAja bharane kI koThI jaisA hai|" aba kyA thA, Apasa meM vAk - yuddha Thana gayA / saba eka-dUsare kI bhartsanA karane lge| 0 saubhAgya se vahA~ eka A~khoM vAlA satpuruSa A gyaa| use andhoM kI tU - tU, maiM - maiM suna kara ha~sI A gii| para, dUsare hI kSaNa usakA ceharA gaMbhIra ho gayA, usane kahA- "bandhuoM kyoM jhagar3ate ho ? jarA merI bAta bhI suno| tuma saba sacce bhI ho aura jhare bhii| tuma meM se kisI ne bhI hAthI ko pUrA nahIM dekhA hai| eka - eka avayava ko lekara hAthI kI pUrNatA kA dAvA kara rahe ho| koI kisI ko jhaThA mata kaho, eka-dUsare ke dRSTikoNa ko samajhane kA prayatna kro| hAthI rassA jaisA bhI hai, pUcha kI dRSTi se| hAthI mUsala jaisA bhI hai, sUDa kI apekSA se / hAthI chAja jaisA bhI hai, kAna kI ora se / hAthI kAla jaisA bhI hai, dAMtoM ke lihAja se| hAthI khaMbhA jaisA bhI hai, pairoM kI apekSA se / hAthI anAja kI koThI jaisA bhI hai, peTa ke dRSTikoNa se / " isa prakAra samajhA - bujhA kara usa sajjana ne virodha kI Aga meM samanvaya kA pAnI ddaalaa| 0 saMsAra meM jitane bhI ekAntavAdI sampradAya haiM, ve Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra ke siddhAnta : 75 ekAnta Agraha ke kAraNa padArtha ke eka - eka aMza arthAt dharma ko ho pUrA padArtha samajhate haiN| isIlie dUsare dharma vAloM se lar3ate - jhagar3ate haiN| parantu vAstava meM vaha padArtha nahIM, padArtha kA eka aMza mAtra hai| syAdvAda A~khoM vAlA darzana hai| ataH vaha ina ekAntavAdI aMdhe darzanoM ko samajhAtA hai ki tumhArI mAnyatA kisI eka dRSTi se hI ThIka ho sakatI hai; saba daSTi se nahIM / apane eka aMza ko sarvathA saba apekSA se ThIka batalAnA aura dUsare aMzoM ko sarvathA bhrAnta kahanA, vilkula anucita hai / syAdvAda isa prakAra ekAntavAdI darzanoM kI bhUla vatA kara padArtha ke satya - svarUpa ko Age rakhatA hai aura pratyeka sampradAya ko kisI eka vivakSA se ThIka batalAne ke kAraNa sAmpradAyika kalaha ko zAnta karane kI kSamatA rakhatA hai| kevala sAmpradAyika kalaha ko hI nahIM, yadi syAdvAda kA jIvana ke hara kSetra meM prayoga kiyA jAe, to kyA parivAra, kyA samAja aura kyA rASTra; sabhI meM prema evaM sadbhAvanA kA rAjya kAyama ho sakatA hai| kalaha aura saMgharSa kA bIja eka-dUsare ke daSTikoNa ko na samajhane meM hI hai| aura syAdvAda isake samajhane meM madada karatA hai| 0 yahA~ taka syAdvAda ko samajhAne ke lie sthUla laukika udAharaNa hI kAma meM lAe gae haiN| aba dArzanika udAharaNoM kA marma bhI samajha lenA caahie| Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 : mahAvIra : siddhAnta aura upadeza yaha viSaya jarA gambhIra hai, ataH hameM sUkSma nirIkSaNapaddhati se kAma lenA caahie| nityatva tathA anityatva: 0 acchA, to pahale nitya aura anitya ke prazna ko hI le leN| bhagavAn mahAvIra kahate haiM ki pratyeka padArtha nitya bhI hai, aura anitya bhI hai| sAdhAraNa loga isa bAta se ghapale meM par3a jAte haiM ki jo nitya hai, vaha anitya kaise ho sakatA hai ? aura jo anitya hai, vaha nitya kaise ho sakatA hai ? parantu, mahAvIra kA darzana apane anekAntavAdarUpI mahAn siddhAnta ke dvArA sahaja hI meM isa samasyA ko sulajhA letA hai| 0 kalpanA kIjie--eka ghar3A banA hai| hama dekhate haiM ki jisa miTTI se ghar3A banA hai, usI se aura bhI sikorA, surAhI Adi kaI prakAra ke pAtra banate haiN| hA~, to yadi usa ghar3e ko tor3a kara hama usI ghar3e kI miTTI kA banA huA koI dUsarA pAtra kisI ko dikhalAe~ to yaha kadApi usako ghar3A nahIM khegaa| usI miTTI aura dravya ke hote hue bhI usako ghar3A na kahane kA kAraNa kyA hai ? kAraNa aura kucha nahIM, yahI hai ki aba usakA AkAra ghar3e jaisA nahIM hai / . . 0 isa para se yaha siddha ho jAtA hai ki ghar3A svayaM koI svatantra dravya nahIM hai, balki miTTI kA eka Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra ke siddhAnta : 77 AkAra-vizeSa hai| parantu yaha AkAra-vizeSa miTTI se sarvathA bhinna nahIM hai, usI kA eka rUpa hai| kyoMki bhinna - bhinna AkAroM - paryAyoM meM parivartita hotI huI miTTI hI jaba ghar3A, sikorA, surAhI Adi bhinnabhinna nAmoM se sambodhita hotI haiM, to usa sthiti meM parivartita hotA haA AkAra miTTI se sarvathA bhinna kaise ho sakatA hai ? isase sApha jAhira hai ki ghar3e kA AkAra aura miTTI, donoM hI ghar3e ke apane svarUpa haiN| aba dekhanA hai ki ina donoM svarUpoM meM vinAzI sparUpa kauna-sA hai aura avinAzI dhra va rUpa kauna-sA hai ? yaha pratyakSa daSTigocara hotA hai ki ghar3e kA AkAra sambandhI svarUpa vinAzI hai, kyoMki vaha banatA aura bigar3atA hai| pahale nahIM thA, bAda meM bhI nahIM rhegaa| jaina-darzana meM ise paryAya kahate haiN| aura ghar3e kA jo dUsarA svarUpa miTTI hai, vaha avinAzI hai, kyoMki usakA kabhI nAza nahIM hotaa| ghar3e ke banane se pahale bho vaha maujada thI, ghar3e ke banane para bhI vaha maujada hai, aura ghar3e ke naSTa ho jAne para bhI vaha maujada rhegii| miTTI apane Apa meM sthAyI tattva hai, use bananA aura bigar3anA nahIM hai| jaina - darzana meM ise dravya kahate haiM / miTTI meM dravyatva aupacArika hai| mUla meM dravya to pudgala paramANu hai| paramANu hI vastutaH mUla meM pudgala dravya hai, jo pRthvI, jala Adi vibhinna Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 : mahAvIra : siddhAnta aura upadeza rUpAkAroM meM parivartita hotA rahatA hai / prastuta meM miTTI ko jo dravya kahA hai, vaha sarvasAdhAraNa jijJAsuoM ke paribodha ke lie kahA gayA hai / * itane vivecana para se aba yaha spaSTa rUpa se samajhA jA sakatA hai ki ghar3e kA eka svarUpa vinAzI hai aura dUsarA avinAzI / eka janma letA hai aura naSTa ho jAtA hai / dUsarA sadA sarvadA banA rahatA hai, nitya rahatA hai / ataeva aba hama anekAMtavAda kI dRSTi se yoM kaha sakate haiM ki ghar3A apane AkAra ko dRSTi sevinAzIrUpa se anitya hai aura apane mUla miTTI yA paramANu ke rUpa se - avinAzIrUpa se nitya hai / jainadarzana kI bhASA meM kaheM to yoM kaha sakate haiM ki ghar3A apane paryAya kI dRSTi se anitya hai aura dravya kI dRSTi se nitya hai / isa prakAra eka hI vastu meM paraspara virodhI jaise dIkhane vAle nityatA aura anityatA ke dharmoM ko siddha karane vAlA siddhAnta hI anekAntavAda hai / utpatti, sthiti evaM vinAza * acchA, isI viSaya para jarA aura vicAra kIjie / jagat ke sava padArtha utpatti, sthiti aura vinAzaina tIna dharmoM se yukta haiM / jaina darzana meM inake lie kramazaH utpAda, dhrothya aura vyaya zabdoM kA prayoga Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra ke siddhAnta : 76 kiyA gayA hai| Apa kaheMge ---eka vastu meM paraspara virodhI dharmoM kA sambhava kaise ho sakatA hai ? ise samajhane ke lie eka udAharaNa lIjie-eka sunAra ke pAsa sone kA kaMgana hai| vaha use tor3a kara, galA kara hAra banA letA hai| isase yaha spaSTa ho gayA ki kaMgana kA nAza ho kara hAra kI utpatti ho gii| parantu isase Apa yaha nahIM kaha sakate ki eka vastu vilkula hI naSTa ho gayI, aura dUsarI bilkula hI nayI paidA ho gyii| kyoMki kaMgana aura hAra meM, jo sone ke rUpa meM mUla tattva hai, vaha to jyoM-kA-tyoM apanI usI sthiti meM vidyamAna hai| vinAza aura utpatti kevala AkAra kI huI hai| purAne AkAra kA kA nAza huA hai, aura naye AkAra kI utpatti huI hai| isa udAharaNa se sone meM kaMgana ke AkAra kA nAza, hAra ke AkAra kI utpatti, sone kI sthitiye tInoM dharma bhalI-bhA~ti siddha ho jAte haiN| 0 isa prakAra pratyeka vastu meM utpatti, sthiti aura vinAza- ye tInoM guNa svabhAvatayA rahate haiN| koI bhI vastu java vAhara meM naSTa hotI mAlUma hotI hai, to isase yaha na samajhanA cAhie ki usake mUla tattva hI naSTa ho ge| utpatti aura vinAza to usake sthala rUpa ke hote haiN| sthala dRzya rUpa ke naSTa ho jAne para bhI usake sUkSma paramANu to sadA sthita hI Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 : mahAvIra : siddhAnta aura upadeza rahate haiM / ve sUkSma paramANu dUsarI vastu ke sAtha mila kara navIna rUpoM kA nirmANa karate haiN| vaizAkha aura jyeSTha ke mahIne meM sUrya kI kiraNoM se jaba tAlAba Adi kA pAnI sUkha jAtA hai, taba yaha samajhanA bhUla hai ki pAnI kA sarvathA abhAva ho gayA hai, usakA astitva pUrNatayA naSTa ho gayA hai| pAnI cAhe aba bhApa yA gaisa yA anya kisI bhI paramANa Adi ke rUpa meM kyoM na ho, para vaha vidyamAna avazya hai / yaha ho sakatA hai ki usakA vaha sUkSma rUpa hameM dikhAI na de, parantu yaha to kadApi sambhava nahIM ki usakI sattA hI naSTa ho jAe, usakA sarvathA abhAva hI ho jaae| ataeva yaha siddhAnta aTala hai ki na to koI vastu mUlarUpa se apanA astitva kho kara naSTa hI hotI hai, aura na abhAva se bhAva ho kara sarvathA navInarUpa meM utpanna hI hotI hai| Adhunika padArtha - vijJAna, arthAt sAiMsa bhI isI siddhAnta kA samarthana karatA hai| vaha kahatA hai---"pratyeka vastu mUla prakRti ke rUpa meM dhra va-sthira hai aura usase utpanna hone vAle padArtha usake bhinna-bhinna rUpAntara mAtra haiN|" * hA~, to uparyukta utpatti, sthiti aura vinAzaina tIna guNoM meM se jo mUla vastu sadA : sthita rahatI hai, use jaina - darzana meM drabya kahate haiM, aura jo utpanna evaM vinaSTa hotA rahatA hai, use paryAya kahate haiN| Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra ke siddhAnta : 81 kaMgana se hAra banane vAle udAharaNa meM-- sonA dravya hai, bhale hI vaha prastuta meM aupacArika dravya hai aura kaMgana tathA hAra paryAya haiN| dravya kI apekSA se hara eka vastu nitya hai, aura paryAya kI apekSA se anitya hai| isa prakAra pratyeka padArtha ko na ekAnta nitya aura na ekAnta anitya, pratyuta nityAnitya ubhaya rUpa se mAnanA hI anekAntavAda hai| sat aura asat 0 yahI siddhAnta sat aura asat ke sambandha meM hai| kitane hI dharma - sampradAya kahate haiM- 'vastu sat hai / ' isake viparIta dUsare sampradAya kahate haiM-- 'vastu sarvathA asat hai-' donoM ora se saMgharSa hotA hai, vAgyuddha hotA hai| anekAntavAda hI isa saMgharSa kA samAdhAna kara sakatA hai| anekAnnabAda kahatA hai ki pratyeka vastu sat bhI hai aura asat bhI hai, arthAt pratyeka padArtha hai bhI, aura nahIM bhii| apane svarUpa se hai aura parasvarUpa ne nahIM hai| apane pUtra kI apekSA se pitA pitArUpa se sat hai, aura para-putra kI apekSA se pitA pitArUpa se asata hai| yadi vaha para - pUtra kI apekSA se bhI pitA hI hai, to sAre saMsAra kA pitA ho jAegA, aura yaha asaMbhava hai| Apake sAmane eka kumhAra hai| use koI sunAra kahatA hai / aba yadi vaha yaha Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 : mahAvIra : siddhAnta aura upadeza kahe ki maiM to kumhAra hU~, sunAra nahIM hU~, to kyA anucita kahatA hai| kumhAra kI dRSTi se yadyapi vaha sat hai, tathApi sunAra kI dRSTi se vaha asat hai / kalpanA kIjie-sau ghar3e rakhe haiN| ghar3e kI dRSTi se to saba ghar3e haiM, isalie sat haiN| parantu pratyeka ghar3A apane guNa, dharma aura svarUpa se hI sat hai, para - guNa, para - dharma aura para - rUpa se asat hai| ghar3oM meM bhI Apasa meM bhinnatA hai| eka manuSya akasmAt kisI dUsare ke ghar3e ko uThA letA hai, aura phira pahacAnane para yaha kahakara ki yaha merA nahIM hai, vApisa rakha detA hai / isa dazA meM ghar3e meM asat nahIM to kyA hai ? 'merA nahIM hai'---isameM merA ke Age jo nahIM, zabda hai, vahI asat kA, arthAt nAstitva kA sUcaka hai| pratyeka vastu kA astitva apanI sImA meM hai, sImA se bAhara nahIM / apanA svarUpa apanI sImA hai, aura dUsaroM kA svarUpa apanI sImA se bAhara para-rUpa hai| yadi hara eka vastu, hara eka vastu ke rUpa meM sat ho jAe, to phira saMsAra meM koI vyavasthA hI na rahe / dUdha, dUdha ke rUpa meM bhI sat ho, dahI ke rUpa meM bhI sata ho, taba to dUdha ke badale meM dahI, chAcha yA pAnI hara koI le yA de skegaa| yAda rakho-dUdha dUdha ke rUpa meM sat hai dahI Adi ke rUpa meM nhiiN| kyoMki sva-rUpa sat hai, aura para - rUpa asat / tatva kA astitva se bAhara Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra ke siddhAnta 83 dArzanika jagat kA samrAT syAdvAda * syAdvAda kA amara siddhAnta dArzanika jagat meM bahuta U~cA siddhAnta mAnA gayA hai| mahAtmA gA~dhI jaise saMsAra ke mahAn puruSoM ne bhI isakI muktakaMTha se prazaMsA kI hai| pAzcAtya vidvAn DA~0 thAmasa Adi kA bhI kahanA hai ki - "syAdvAda kA siddhAnta bar3A hI gambhIra hai / yaha vastu kI bhinna bhinna sthitiyoM para acchA prakAza DAlatA hai / " bastutaH anekAntasyAdvAda satya jJAna kI kuMjI hai / Aja saMsAra meM jo saba ora dhArmika, sAmAjika, rASTriya Adi vairavirodha kA bolabAlA hai, vaha anekAnta evaM syAdvAda ke dvArA hI dUra ho sakatA hai ? dArzanika kSetra meM ane'kAnta darzana - samrAT hai, usake sAmane Ate hI kalaha, IrSyA, anudAratA, sAmpradAyikatA aura saMkIrNatA Adi doSa bhAga khar3e hote haiM / jaba kabhI vizva meM zAnti kA surAjya sthApita hogA, to vaha anekAnta evaM anekAnta se pratiphalita syAdvAda ke dvArA hI hogA - yaha bAta aTala hai, acala hai / - anekAta hI virodha meM anurodha, asahayoga meM sahayoga, vaiSamya meM sAmya sthApita kara sakatA hai / cakravartIsamrAT hI paraspara virodhI vibhinna choTe-moTe rAjAoM ko eka chata ke nIce lA sakatA hai, aura Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 : mahAvIra : siddhAnta aura upadeza unameM paraspara prItimUlaka sahabhAvanA kA eka maMca taiyAra kara sakatA hai / isa sambandha meM jainAcArya kahate haiM- "sarve nayA api virodhabhRto mithastesambhUya sAdhu samayaM bhagavan ! bhajante / bhUpA iva pratibhaTA bhuvi sArvabhauma-pAdAmbujaM pradhanayuktiparAjitA drAk / / " " jaise choTe - choTe rAjA loga paraspara meM cAheM kitane hI kalaha evaM saMgharSa rata hoM, parantu cakravartI - samrAT ke ekachatra zAsana meM ve Apasa kA vaira-virodha bhUla kara ekajuTa ho jAte haiM, eka dUsare kI maryAdA kA dhyAna rakhate haiM, paraspara sahayogI hote haiM, usI prakAra vizva ke sabhI ekAntavAdI mata matAntara cAhe paraspara meM kitane hI virodhI dRSTigata hote hoM, eka dUsare kA khaNDana karate hoM, parantu syAdvAdarUpI cakravartI ke zAsana meM to ve saba eka dUsare kA sammAna karate hue zAnti pUrvaka avirodhI, avirodhI hI nahIM, sahayogI rahakara satya kI sAdhanA meM hRtpara ho jAte haiM / - - - - - - Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bha0 mahAvIra kI amara dena : samanvaya bhAratavarSa meM dorzanika vicAradhArA kA jitanA vikAsa huA hai, utanI abhyaMtra nahIM haA / bhAratavarSa darzana kI janmabhUmi hai| yahA~ bhinna - bhinna darzanoM ke bhinna - bhinna vicAra binA kisI pratibandha aura niyaMtraNa ke phalase - phalate rahe haiN| yadi bhArata ke sabhI purAne darzanoM kA paricaya diyA jAe, to eka bahata vistRta grantha ho jaaegaa| aMtaH yahA~ vistAra meM ma jA kara saMkSepa meM hI bhArata ke bahuta purAne pA~ca dArzanika vicAroM kA paricaya diyA jAtA hai| bhagavAn mahAbIra ke samaya meM bhI ina darzanoM kA astitva thaa| aura Aja bhI vahuta se loga ina darzanoM kA vicAra rakhate haiN| 1. kAlabATa, 2. svabhAvavAda, 3. karmavAda, 4. puruSArthavAda 5. aura niyativAda / ukta pA~ca darzanoM meM hI prAyaH samagra darzanoM kA antarbhAva ho jAtA hai| ina pA~coM darzanoM kA Apasa meM bhayaMkara saMgharSa hai aura pratyeka paraspare meM eka - dUsare kA khaNDana kara kevala apane hI dvArA kArya siddha hone kA dAvA karatA hai| kAlavAda yaha darzana bahuta purAnA hai| kAlavAda kAla ko hI sabase bar3A mahattva detA hai| kAlavAda kA kahanA Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 : mahAvIra : siddhAnta aura upadeza hai ki saMsAra meM jo kucha bhI kArya ho rahe haiM, saba kAla ke prabhAva se hI ho rahe haiN| kAla ke binA svabhAva, puruSArtha aura niyati kucha bhI nahIM kara skte| eka vyakti pApa yA puNya kA kArya karatA hai, parantu usI samaya use usakA phala nahIM miltaa| samaya Ane para hI acchA-burA phala prApta hotA hai| eka bAlake Aja janma letA hai| Apa use kitanA hI calAiye, vaha cala nahIM sktaa| kitanA hI bulavAie, bola nahIM sktaa| samaya Ane para hI calegI aura bolegaa| jo bAlaka Aja sera bhara kA patthara nahIM uThA sakatA, vaha kAla - paripAka ke bAda yuvA hone para mana bhara patthara ko adhara uThA letA hai| Ama kA vRkSa Aja boyA hai, kyA Aja hI usake madhura phaloM kA rasAsvAdana kara sakate haiM? varSoM ke bAda kahIM Amraphala ke darzana hoNge| zrImaRtu meM hI sUrya tapatA hai, zItakAla meM hI zIta par3atA hai| yuvAvasthA meM hI puruSa ke dAr3hI - mUcha AtI haiN| manuSya svayaM kucha nahIM kara sakatA / samaya Ane para hI sarva kArya svataH hote haiN| ataH kAla kI bar3I mahimA hai| svabhAvavAda: yaha darzana bhI kucha kama bajanadAra nahIM hai| vaha bhI apane samarthana meM bar3e acche tarka upasthita karatA hai| svabhAvavAda kA kahanA hai ki saMsAra meM jo - kucha Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra ke siddhAnta : 87 bhI kArya ho rahe haiM, saba vastuoM ke apane svabhAva ke prabhAva se hI ho rahe haiN| svabhAva ke binA kAla, karma, niyati Adi kucha bhI nahIM kara sakate / Ama kI guThalI meM Ama kA vRkSa hone kA svabhAva hai, isI kAraNa mAlI kA puruSArtha saphala hotA hai, aura samaya para vRkSa taiyAra ho jAtA hai| yadi kAla hI saba - kucha kara sakatA hai, to kyA nibaulI se Ama kA vakSa utpanna kara sakatA hai? kabhI nhiiN| svabhAva kA badalanA bar3A kaThina kArya hai| kaThina kyA, asambhava kArya hai / nIma ke vRkSa ko gur3a aura ghI se varSoM sIMcate rahiye, kyA vaha madhura ho sakatA hai ? dahI bilone se hI makkhana nikalatA hai, pAnI se nhiiN| kyoMki dahI meM makkhana dene kA svabhAva hai| agni kA svabhAva garma hai, jala kA svabhAva zItala hai, sUrya kA svabhAva dina karanA hai aura tAroM kA svabhAva rAta karanA hai / pratyeka vastu apane svabhAva ke anusAra kArya kara rahI hai| svabhAva ke samakSa becAre kAla Adi kyA kara sakate haiN| karmavAda : yaha darzana to bhAratavarSa meM bahuta hI prasiddhi - prApta darzana hai| bhAratIya cintana kSetra meM yaha eka prabala dArzanika vicAra - dhArA haiN| karmavAda kA kahanA hai kAla, svabhAva, puruSArtha Adi saba nagaNya haiN| saMsAra Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 : mahAvIra : siddhAnta aura upadeza meM sarvatra karma kA hI ekachatra sAmrAjya hai / dekhie - eka mAtA ke udara se eka sAtha do bAlaka janma lete haiM, unameM eka buddhimAna hotA hai, dUsarA mUrkha / eka surUpa hai, dUsarA kurUpa hai / eka lobhI- lAlacI, dUsarA udAra - dAnI / bAhara kA vAtAvaraNa tathA raMga - DhaMga eka hone para bhI yaha bheda kyoM haiM ? isa bheda kA kAraNa karma hai / manuSya ke nAte barAbara hone para bhI mAnavamAnava meM bahuta bar3A antara hai, bahuta bar3A bheda hai / isa antara kA aura koI hetu nahIM hai / karma hI isa bheda kA pramukha kAraNa hai| hara prANI ke apane apane karma hai / rAjA ko raMka aura raMka ko rAjA banAnA, karma ke bAeM hAtha kA khela hai / tabhI to eka vidvAn ne kahA hai ' gahanA karmaNo gatiH' arthAt karma kI gati bar3I gahana hai / - puruSArthavAda : isa bAta kA bhI saMsAra meM kama mahattva nahIM hai / yaha ThIka hai ki janatA ne puruSArthavAda ke darzana ko abhI taka acchI taraha samajhA nahIM hai aura usane karma, svabhAva tathA kAla Adi ko hI adhika mahattva diyA hai / parantu puruSArthavAda kA kahanA hai ki binA puruSArtha ke saMsAra kA eka bhI kArya saphala nahIM ho sakatA / saMsAra meM jahA~ kahIM bhI, jo bhI kArya hotA dekhA jAtA hai, usake mUla meM kattoM kA apanA puruSArtha Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra ke siddhAnta : 86 hI chipA huA hotA hai| kAla kahatA hai ki samaya Ane para hI saba kArya hote haiN| parantu, usa samaya meM bhI yadi puruSArtha na ho, to kyA vaha kArya ho jAegA? Ama kI guThalI meM Ama paidA karane kA svabhAva hai, parantu kyA binA puruSArtha ke yoM hI koThe meM rakhI huI guThalI meM se Ama kA per3a laga jAegA ? karma kA phala bhI kyA binA puruSArtha ke yoM hI hAtha-para-hAtha dhara kara baiThe hue mila jAegA ? saMsAra meM manuSya ne jo bhI unnati kI hai, vaha apane prabala puruSArya ke dvArA hI kI hai| Aja kA manuSya havA meM ur3a rahA hai, paramANu bama jaise mahAn AviSkAra karane meM saphala ho rahA hai, yaha sava manuSya kA apanA puruSArtha nahIM to kyA hai ? eka manuSya bhUkhA hai, kaI dinoM kA bhUkhA hai| koI dayAlu sajjana miThAI kA thAla bhara kara sAmane rakha detA hai, vaha nahIM khAtA hai| miThAI lekara muha meM DAla detA hai, phira bhI nahIM cabAtA hai aura gale ke nIce nahIM utAratA hai| aba kahie, binA puruSArtha ke kyA hogA? kyA yoM hI bhUkha bujha jaaegii| Akhira muha meM DAlI haI miThAI ko cabAne kA, aura cabA kara gale ke nIce utArane kA puruSArtha to karanA hI hogaa| soye hue siMha ke mukha meM hirana apane Apa A kara nahIM par3ate haiN| tabhI kahA hai "puruSa ho, puruSArtha karo uTho !". Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 : mahAvIra : siddhAnta aura upadeza niyativAda : yaha darzana jarA gambhIra hai| jar3a - cetana - rUpa vizva jagata ke aTala niyamoM ko niyati kahate haiN| niyativAda kA kahanA hai ki- saMsAra meM jitane bhI / kArya hote haiM, saba niyati ke adhIna hI hote haiN| sUrya pUrva hI meM udaya hotA hai, pazcima meM kyoM nahIM ? kamala jala meM hI utpanna ho sakatA hai, zilA para kyoM nahIM ? pakSI AkAza meM ur3a sakate haiM, gadhe, ghor3e kyoM nahIM ? haMsa zveta kyoM hai ? koyala kAlI kyoM hai ? pazu ke cAra paira hote haiM, manuSya ke do hI kyoM haiM ? agni kI . jvAlA jalate hI Upara ko kyoM jAtI hai ? ina saba praznoM kA uttara kevala yahI hai ki vizva-prakRti kA jo niyama hai, vaha anyathA nahIM ho sktaa| yadi anyathA hone lage, to phira saMsAra meM pralaya hI ho jaae| sUrya pazcima meM Ugane lage, agni zItala ho jAe, gadheghor3e AkAza meM ur3ane lage, to phira saMsAra meM koI vyavasthA hI na rhe| ataH vizva meM aba taka jo kucha hotA rahA hai, bhaviSya meM jo kucha hogA aura vartamAna meM bhI jo ho sakatA hai, vaha saba niyata hai| niyati ke aTala siddhAnta ke samakSa anya saba siddhAnta tuccha haiN| koI bhI vyakti vizva-prakRti ke aTala niyamoM ke pratikUla nahIM jA sktaa| ataH vizva meM niyati hI saba se mahAna hai| Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra ke siddhAnta : 11 bhagavAna mahAvIra ne ukta ekAntavAdoM ke saMgharSa kI samasyA ko bar3I acchI taraha sulajhAyA hai| saMsAra ke sAmane bhagavAn mahAvIra ne samanvaya kI vaha bAta rakhI hai, jo pUrNatayA satya para AdhArita hai| samanvayavAda: 0 bhagavAn mahAvIra kA kahanA hai ki pAMcoM hI vAda apane - apane sthAna para ThIka hai| saMsAra meM jo bhI. kArya hotA hai, vaha pA~coM ke samavAya se arthAta mela se hI hotA hai| aisA kabhI nahIM ho sakatA ki eka hI vAda apane bala para kArya siddha kara de| buddhimAna manuSya ko Agraha chor3akara saba kA samanvaya karanA caahie| binA samanvaya kie kArya meM saphalatA kI AzA rakhanA durAzA mAtra hai| yaha ho sakatA hai ki kisI kArya meM koI eka kAraNa pradhAna ho aura dUsare saba gauNa hoN| parantu, yaha nahIM ho sakatA ki koI eka kAraNa hI svatantra rUpa se kArya siddha kara de| 0 bhagavAn mahAvIra kA upadeza pUrNatayA satya hai| hama ise samajhane ke lie Ama bone vAle mAlI kA udAharaNa le sakate haiN| mAlI bAga meM Ama kI guThalI botA hai, yahA~ pA~coM kAraNoM ke samanvaya se hI vakSa hogaa| Ama kI suThalI meM Ama paidA karane kA svabhAva hai, parantu bone kA aura bo kara rakSA karane kA puruSArtha na ho, to kyA hogA ? bone kA puruSArtha bhI kara liyA Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 : mahAvIra : siddhAnta aura upadeza para vinA nizcita kAla kA paripAka hue Ama yoM hI asamaya meM jaldI thor3e hI taiyAra ho jAegA ? kAla kI maryAdA pUrI hone para bhI yadi zubha - karma anukUla nahIM hai, to phira bhI Ama nahIM lagane kaa| kabhI-kabhI kinAre AyA huA jahAja bhI DUba jAtA hai| aba rahI, niyati / vaha to saba kucha hai hii| Ama se Ama honA vizva prakRti kA nizcita niyama hai, isase kauna inkAra kara sakatA hai ? vizva jagat meM jo bhI ghaTanA ghaTita hotI hai, vaha niyati ke adhIna hI hotI hai, svatantra nhiiN| 0 par3hane vAle vidyArthI ke lie bhI pA~coM kAraNa Avazyaka haiN| par3hane ke lie citta kI ekAgratArUpa svabhAva ho, samaya kA yoga bhI diyA jAe, puruSArtha yAnI prayatna bhI kiyA jAe, azubha karma kA kSaya tathA zubha-karma kA udaya bhI ho aura niyati kA yogadAna bhI sAtha ho, tabhI vaha par3ha - likhakara vidvAn ho sakatA hai| anekAntavAda ke dvArA kiyA jAne vAlA yaha samanvaya hI . vastutaH janatA ko samyaka prakAza dikhalAtA hai| Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 naitikatA kA mUlAdhAra : karmabAda O dArzanika vAdoM kI duniyA meM karmabAda bhI apanA eka viziSTa mahatva rakhatA hai / bhagavAn mahAvIra kAntika vicAradhArA meM to karmavAda kA apanA eka vizeSa sthAna rahA hai| balki, yaha kahanA adhika upayukta hogA ki karmavAda ke sarmA ko samajhe binA jaina darzana kA yathArtha jJAna ho hI nahIM sakatA / jaina-dharma tathA jaina - saMskRti kA bhavya bhavana karmavAda kI gaharI evaM sudRr3ha nIMva para hI TikA huA hai / ataH Aie, karmavAda ke sambandha meM kucha mukhya mukhya bAteM samajha leM / karmavAda kA dhyeya - karmavAda kI dhAraNA hai ki saMsArI AtmAoM kI sukha duHkha, sampatti vipatti aura U~ca-nIca Adi jitanI bhI vibhinna avasthAe~ dRSTigocara hotI haiM, una sabhI meM kAla evaM svabhAva Adi kI taraha karma bhI eka prabala kAraNa hai| jaina darzana jIvoM kI ina vibhinna pariNatiyoM meM Izvara ko kAraNa na mAnakara, karma ko hI kAraNa mAnatA hai / adhyAtma-zAstra ke marmasparzI santa devacandrajI ne kahA hai "re jIva sAhasa Adaro, mata thAvo tuma dIna; sukha - dukhasampad-ApadA, pUraba karma-adhIva / " - - Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 : mahAvIra : siddhAnta aura upadeza yadyapi nyAya, vaizeSika, sAMkhya, yoga tathA vedAnta Adi vaidika darzanoM meM Izvara ko sRSTi kA kartA aura karmaphala kA dAtA mAnA gayA hai| parantu jaina - darzana sRSTi - kartA aura karmaphala * dAtA ke rUpa meM Izvara kI koI kalpanA hI nahIM krtaa| jaina - dharma kA kahanA hai ki jIva jaise karma karane meM svatantra hai, vaise hI usake phala bhogane meM bhI statantra hai| makar3I khuda hI jAlA pUratI hai aura khuda hI usameM phaMsa bhI jAtI hai| isa sambandha meM AtmA kA lakSaNa batAte hue, eka vidvAn AcArya kyA hI acchA kahate haiM.... "svayaM karma karotyAtmA, svayaM tatphalamaznute / svayaM bhramati saMsAre, svayaM tasmAd vimucyate / " yaha AtmA svayaM hI karma karane vAlA hai aura svayaM ho usakA phala bhogane vAlA bhI hai| svayaM hI saMsAra meM paribhramaNa karatA hai, aura eka dina dharma - sAdhanA ke dvArA svayaM hI saMsAra ke bandhana se mukti bhI prApta kara letA hai| AkSepa aura samAdhAna : IzvaravAdiyoM kI ora se karmavAda para kucha AkSepa bhI kiye gae haiM, parantu jaina - dharma kA yaha mahAn Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvAra ke siddhAnta * y. .. siddhAnta AlocakoM kI parIkSAgni meM par3a kara aura bhI adhika ujjvala evaM samujjvala banA hai| sabhI AkSepoM ko yahA~ vatalAne ke lie avakAza nahIM hai, tathApi mukhya - mukhya AkSepa jAna lene Avazyaka haiN| jarA dhyAna se par3hie 1. pratyeka AtmA acche karma ke sAtha bure karma bhI karatA hai, parantu bure karma kA phala koI nahIM cAhatA hai| cora corI karatA hai, para vaha yaha kaba cAhatA hai ki maiM pakar3A jAU~ ? dUsarI bAta yaha hai ki karma svayaM jar3a - rUpa hone se vaha kisI bhI IzvarIya cetanA kI preraNA ke binA phala pradAna meM asamartha bhI hai / ataeva karmavAdiyoM ko mAnanA cAhie ki Izvara prANiyoM ko karmaphala detA hai| 2. karmavAda kA yaha siddhAnta ThIka nahIM hai ki karma se chaTa kara sabhI jIva mukta arthAt Izvara ho jAte haiN| yaha mAnyatA to Izvara aura jIva meM koI antara hI nahIM rahane detI, jo ki atIva Avazyaka hai| 0 jaina - darzana ne ukta AkSepoM kA sundara tathA yuktiyukta samAdhAna kiyA hai| jaina - darzana kA karmavAda tarkoM ke yathArtha sudRr3ha dharAtala para sthita hai| ataH vaha AdhArahIna AlocanAoM se, dharAzAyI nahIM ho sktaa| pUrvokta kie gae AkSepoM ke nirAkaraNa kI usakI samAdhAna paddhati draSTavya hai| Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 : mahAvIra : siddhAnta aura upadeza 1. AtmA jaisA karma karatA hai, karma ke dvArA use vaisA hI phala mila jAtA hai / yaha ThIka hai ki karma svayaM jar3a - rUpa hai aura bure karma kA phala bhI koI nahIM cAhatA / parantu yaha bAta dhyAna dene kI hai ki cetanA ke saMsarga se karma meM eka aisI zakti utpanna ho jAtI hai ki jisase vaha acche - bure karmoM kA phala jIva para prakaTa karatA hai / jaina dharma yaha kaba kahatA hai ki karma, cetanA ke saMsarga ke binA bhI phala detA hai / vaha to yahIM kahatA hai ki karma phala dene meM Izvara kA koI hAtha nahIM hai / O ' 5 kalpanA kIjie ki manuSya dhUpa meM khar3A hai / atyanta garma cIja khA rahA hai, aura yaha cAhatA hai ki mujhe pyAsa na lage / yaha kaise ho sakatA hai ? eka sajjana mirca khA rahe haiM aura cAhate haiM ki mu~ha na jale kyA, yaha sambhava hai ? eka AdamI zarAba pItA hai, aura sAtha hI cAhatA hai ki nazA na caDhe / kyA yaha vyartha kI kalpanA nahIM hai ? kevala cAhane aura na cAhane bhara se kucha nahIM hotA hai / jo karma kiyA hai usakA phala bhI bhoganA Avazyaka hai / kriyA kI pratikriyA honA avazyaMbhAvI hai / isI vicAradhArA ko lekara jaina darzana kahatA hai ki jIva svayaM karma karatA hai aura svayaM hI usakA phala bhI bhogatA hai / zarAba Adi kA nazA car3hAne ke lie kyA zarAbI - FO . Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra ke siddhAnta : 67 aura zarAba ke atirikta kisI tosare Izvara Adi kI bhI kabhI AvazyakatA par3I hai ? kabhI nhiiN| 2. Izvara cetana hai aura jIva bhI cetana hai / taba donoM meM bheda kyA rahA ? bheda kevala itanA hI hai ki jIva apane karmo se ba~dhA hai aura Izvara una bandhanoM se mukta ho cukA hai| eka kavi ne isI bAta ko kitanI sundara bhASA meM abhivyakta kiyA hai ---- " AtmA paramAtmA meM karma hI kA bheda hai ? kATa dai gara karma to phira bheda hai nA kheda hai|" jaina-darzana kahatA hai ki Izvara aura jIva ke bIca viSamatA kA kAraNa aupAdhika karma hai| usake haTa jAne para viSamatA Tika nahIM sktii| ataeva karmavAda ke anusAra yaha mAnane meM koI Apatti nahIM ki sabhI mukta jIva Izvara bana jAte haiN| sone meM se maila nikAla diyA jAe, to phira malina sone ke zuddha sonA hone meM kyA Apatti hai ? AtmA meM se karmamala ko dUra karanA cAhie, phira AtmA hI zuddha paramAtmA bana jAtA hai| 0 niSkarSa yaha nikalA ki pratyeka jIva karma karane meM jaise svatantra hai, vaise karmaphala bhoga meM bhI vaha svatantra hI rahatA hai| Izvara kA vahA~ koI hastakSepa nahIM hotaa| Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 : mahAvIra : siddhAnta aura upadeza karma-siddhAnta kA vyAvahArika rUpa : manuSya java kisI kArya ko Arambha karatA hai, to usameM kabhI - kabhI aneka vighna aura bAdhAe~ upasthita ho jAtI haiN| aisI sthiti meM manuSya kA mana caMcala ho jAtA hai aura vaha ghabarA uThatA hai| itanA hI nahIM, vaha kiMkartavya - vimUr3ha - sA bana kara apane AsapAsa ke saMgI-sAthiyoM ko apanA zatru samajhane kI bhala bhI kara baiThatA hai| phala - svarUpa aMtaraMga kAraNoM ko bhula kara vAharI kAraNoM se jamatA rahatA hai| * aisI dazA meM manuSya ko pathabhraSTa hone se bacAkara satpatha para lAne ke lie kisI viziSTa cintana kI bar3I bhArI AvazyakatA hai| yaha cintana aura koI nahIM, karma-siddhAnta hI ho sakatA hai| karmavAda ke anusAra manuSya ko yaha vicAra karanA cAhie ki jisa antaraMga - bhUmi meM vighna-rUpI viSavakSa aMkurita aura phalita huA hai, usakA bIja bhI usI bhUmi meM honA caahie| bAharI zakti to jala aura vAyu kI bhA~ti mAtra nimitta kAraNa ho sakatI hai| asalI kAraNa to manuSya ko apane antara meM hI mila sakatA hai, bAhara nhiiN| aura vaha kAraNa apanA kiyA huA karma hI hai, aura koI nhiiN| astu, jaise karma kie haiM, vaisA hI to unakA phala milegaa| nIma kA vRkSa Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra ke sinhAnta ra lagA kara yadi koI Ama ke phala cAhe, to kaise mileMge ? maiM vAhara ke logoM ko vyartha hI doSa detA hai| unakA kyA doSa hai ? ve to mere apane karmoM ke anasAra hI isa dazA meM pariNata hue haiN| yadi mere karma acche hote, to ve bhI acche na ho jAte ? jala eka hI hai, vaha tambAka ke kheta meM kar3avA bana jAtA hai, to Ikha ke kheta meM vahI mIThA bhI ho jAtA hai| jala apane Apa meM acchA - burA nahIM hai| acchA burA hai---Ikha aura tambAkU / yahI bAta mere saMgI - sAthiyoM ke sambandha meM bhI hai / yadi maiM acchA hU~, to saba acche haiM, aura maiM burA hU~, to saba bure haiN| 0 manuSya ko kisI bhI kAma kI saphalatA ke lie mAnasika zAnti kI bar3I AvazyakatA hai aura vaha usako karma - siddhAnta se hI mila sakatI hai| A~dhI aura tuphAna meM jaise himAcala aTala aura aDiga rahatA hai, vaise hI karmavAdI manuSya bhI apanI pratikUla paristhitiyoM meM zAnta evaM sthira raha kara apane jIvana ko sukhI aura samRddha banA katA hai| ataeva karmavAda kA siddhAnta manuSya ke vyAvahArika jIvana meM bar3A upayogI pramANita hotA hai / / 0 karma siddhAnta kI upayogitA aura zreSThatA ke sambandha meM DaoN0 maiksamUlara ke vicAra bahuta hI sundara aura vicAraNIya haiM / unhoMne likhA hai Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 : mahAvIra : siddhAnta aura upadeNa "yaha to sunizcita hai ki karmavAda kA prabhAva manuSya jIvana para behada par3A hai| yadi kisI manuSya ko yaha mAlUma ho jAe, ki vartamAna aparAdha ke sivA bhI mujha ko jo kucha bhoganA par3atA hai, vaha mere pUrvakRta karma kA hI phala hai, to vaha purAne karja ko cukAneM vAle manuSya kI taraha zAntabhAva se prApta kaSTa ko sahana kara legA / aura, yadi vaha manuSya itanA bhI jAnatA ho ki sahanazIlatA se purAnA karja cukAyA jA sakatA hai, tathA usI se bhaviSya ke lie samRddhi bhI ekatra jA sakatI hai, to usa ko bhalAI ke rAste para calane kI preraNA svataH mila jAegI / acchA yA burA koI bhI karma naSTa nahIM hotA / yaha nItizAstra kA mata aura padArthazAstra kA balasaMrakSaNasambandhI mata samAna hI hai / donoM matoM kA Azaya itanA hI hai ki kisI kA nAza nahIM hotA / kisI bhI nItizikSA ke astitva ke sambandha meM kitanI hI zaMkA kyoM na ho, para yaha nirvivAda siddha hai ki karmasiddhAnta sabase adhika jagaha mAnA gayA hai| usase lAkhoM manuSyoM ke kaSTa kama hue haiM aura manuSyoM ko vartamAna saMkaTa jhelane kI zakti paidA karane tathA bhAvI jIvana ko sudhArane kI dizA meM bhI protsAhana aura Atmika bala milatA hai / ". - Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra ke siddhAnta : 101 pApa kyA aura puNya kyA ? 0 sAdhAraNa janatA yaha samajhatI hai ki kisI ko kaSTa evaM duHkha dene se pApa - karma kA badha hotA hai| parantu jaba hama dArzanika dRSTi se karmavAda kA gambhIra cintana karate haiM, to pApa aura puNya kI yaha uparyukta kasauTI kharI nahIM utaratI hai, kyoMki kitanI hI bAra ukta kasauTI ke sarvathA viparIta pariNAma bhI hote haiN| 0 eka manuSya kisI ko kaSTa detA hai, janatA samajhatI hai ki vaha pApa - karma bA~dha rahA hai, parantu vaha bAMdhatA hai antaraMga meM puNya - karma / aura kabhI koI manuSya kisI ko sukha detA hai, to Upara se vaha acchA lagatA hai, parantu bA~dha rahA hai pApa - karma / isa bhAva ko samajhane ke lie kalpanA kIjie-eka DaoNkTara kisI phor3e ke rogI kA Aparezana karatA hai usa samaya rogI ko kitanA kaSTa hotA hai, kitanA cillAtA hai ? parantu DaoNkTara yadi zubhabhAva se cikitsA karatA ho, to vaha puNya bAMdhatA hai, pApa nahIM / mAtA - pitA hita - zikSA ke lie apanI santAna ko tAr3ate haiM, niyaMtraNa meM rakhate haiM, to kyA ve pApa bA~dhate haiM ? nahIM, ve puNya bA~dhate haiN| isake viparIta eka manuSya aisA hai, jo dUsaroM ko Thagane ke lie mIThA bolatA hai, sevA karatA hai, bhajana - pUjana bhI karatA hai, to kyA vaha : Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 : mahAvIra : siddhAnta aura upadeza puNya bA~dhatA hai ? nahIM, vaha bhayaMkara pApa - karma kA bandha karatA hai| andara meM durvRtti kA viSa rakha kara bAhara meM koI kitanA hI amRta-vitaraNa kA nATaka kare, usase kucha bhI puNya-karma nahIM ho sktaa| 0 ataeva mahAvIra kA karma - siddhAnta kahatA hai ki pApa aura puNya kA bandha kisI bhI vAhya kriyA para AdhArita nahIM hai| bAhya kriyAoM kI pRSTha - bhUmisvarUpa antaHkaraNa meM jo zubhAzubha bhAvanAe~ haiM, ve hI pApa aura puNya - bandha kI kharI kasauTI hai| kyoMki jisakI jaisI bhAvanA hotI hai, use vaisA hI zubhAzubha karma - phala milatA hai ...'bAdazI bhAvanA bassa, siddhirbhavati tAdazI' karma kA anAditva 0 dArzanika kSetra meM yaha prazna cirakAla se cakkara kATa rahA hai ki karma sAdi haiM athavA anAdi ? sAdi kA artha hai--AdivAlA, jisakA eka dina prArambha huA ho / anAdi kA artha hai-Adi * rahita, jisakA kabhI bhI prArambha na huA ho, jo ananta kAla se calA A rahA ho| bhinna-bhinna darzanoM ne isa sambandha meM bhinna - bhinna uttara die haiN| jaina * darzana bhI isa prazna kA apanA eka akATya uttara rakhatA hai| vaha anekAnta kI bhASA meM kahatA hai ki---karma sAdi bhI hai, aura anAdi bhii| isakA spaSTIkaraNa yaha hai ki Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra ke siddhAnta : 103 karma kisI - kisI vizeSa karma kI apekSA se sAdi bhI hai, aura apane paramparA pravAha kI dRSTi se anAdi bhI hai / - 0 karma kA pravAha kaba calA ? isa prazna ke uttara meM jaina darzana kA kahanA hai ki karmapravAha se anAdi hai / AtmA anAdi hai, to usake sukha - duHkha kA janma maraNa kA, anya bhI aneka parivartanoM kA hetu karma cakra bhI anAdi hai / aura idhara pratyeka prANI apanI pratyeka kriyA meM nitya nae karma-bandhana karatA rahatA hai / ataH vyakti kI apekSA se karma sAdi bhI kahA jAtA hai / 0 bhaviSyatkAla ke samAna atItakAla bhI asIma evaM ananta hai / ataeva | ataeva bhUtakAlIna ananta kA varNana 'anAdi' zabda ke atirikta anya kisI prakAra se ho nahIM sakatA / isalie karma - pravAha ko anAdi mAne binA dUsarI koI gati nahIM hai / yadi hama karma-bandha kI amuka nizcita tithi mAneM, to prazna uThatA hai ki usase pahale AtmA kisa rUpa meM thA ? yadi zuddha rUpa meM thA, karma - bandhana se sarvathA rahita thA, to phira * zuddha AtmA ko karma kaise lage ? yadi zuddha ko bhI karma laga jAe~, to phira zuddha hone para mokSa meM bhI karma - bandhana kA honA mAnanA pdd'egaa| aisI dazA meM mokSa kA mUlya hI kyA rahegA ? kevala mukta AtmA kI hI Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 : mahAvIra : siddhAnta aura upadeza kyA bAta ? Izvara - vAdiyoM kA zuddha Izvara bhI phira to karmabandhana ke dvArA vikArI evaM saMsArI ho jAegA / ataeva zuddha avasthA meM kisI prakAra se karmabandhana kA mAnanA, yukti - yukta nahIM hai / isI amara satya ko dhyAna meM rakha kara jaina - darzana ne karma-pravAha ko anAdi mAnA hai / karma-bandha ke kAraNa : 0 yaha eka aTala siddhAnta hai ki kAraNa ke binA koI bhI kArya nahIM hotA / bIja ke binA kabhI vRkSa paidA hotA hai ? kabhI nahIM / hA~, to karma bhI eka kArya hai / ataH usakA koI na koI kAraNa bhI avazya honA cAhie / vinA kAraNa ke karma - svarUpa kArya kisI prakAra bhI astitva meM nahIM A sakatA / - - jaina - dharma meM karSa-vandha ke mUla kAraNa do batalAe haiM - rAga aura dveSa / bhagavAn mahAvIra ne pAvApurI ke apane pravacana meM kahA- rAgo ya doso bIya kamma-bIyaM / arthAt - rAga aura dva eSa hI karma ke bIja haiM, mUla kAraNa haiN| Asakti mUlaka pavRtti ko rAga, aura ghRNA mUlaka pravRtti ko dveSa kahate haiM / puNya karma ke mUla meM bhI kisI na kisI prakAra kI sAMsArika mohamAyA . - * - evaM Asakti hI hotI hai / ghRNA aura Asakti se rahita zuddha pravRtti to karma - bandhana ko tor3atI hai, bA~dhatI nahIM hai / Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra ke siddhAnta : 105 karma - bandhana se mukti kA upAya : 0 karma - bandhana se rahita hone kA nAma mukti hai| jaina - dharma kI mAnyatA hai ki--jaba AtmA rAga-dveSa ke bandhana se chuTakArA pA letA hai, Age ke lie koI nayA karma bAMdhatA nahIM hai, aura purAne ba~dhe hue karmoM ko bhoga letA hai yA dharma-sAdhanA ke dvArA pUrNa rUpa se naSTa kara detA hai, to phira sadA kAla ke lie mukta ho jAtA hai| jaba taka karma aura karma ke kAraNa rAgadveSa se mukti nahIM milegI, taba taka AtmA kisI bhI dazA meM mokSa prApta nahIM kara sktaa| 0 aba prazna kevala yaha raha jAtA hai ki karma - bandhana se mukti pAne ke kyA sAdhana haiM, kyA upAya haiM ? jainadharma isa prazna kA bahuta sundara uttara detA hai| vaha kahatA hai ki AtmA hI bA~dhane vAlA hai aura vahI use tor3ane vAlA bhI hai| karmoM se mukti pAne ke lie vaha bAhara meM kisI deva yA Izvara Adi ke sAmane gir3agir3Ane athavA nadI, nAloM aura pahAr3oM para tIrthayAtrA ke rUpa meM bhaTakane ke lie kabhI preraNA nahIM detaa| vaha mukti kA sAdhana apanI AtmA meM hI talAza karatA hai / jaina - tIrthakaroM ne mokSa - prApti ke tIna sAdhana mAne haiM :--- Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 : mahAvIra : siddhAnta aura upadeza (1) samyagdarzana-AtmA hai, vaha caitanya tattva hai, jar3a padArtha nhiiN| vaha ajara - amara - avinAzI hai, tIna kAla meM kabhI naSTa nahIM ho sktaa| vaha karmoM se ba~dhA huA hai aura eka dina apanI hI supta cetanA ke jAgRta hone para bandhana se mukta ho kara sadA ke lie zuddha, buddha, niraMjana, nirvikAra paramAtmA bhI ho sakatA hai| isa prakAra ke dRr3ha Atma - vizvAsa kA nAma hI samaya - darzana hai / samyagdarzana ke dvArA AtmA kI hInatA ke aura dInatA ke bhAva kSINa ho jAte haiM aura apanI hI Atma - zakti ke pracaNDa tejomaya vizvAsa ke acala-bhAva jAgRta hote haiM / (2) samyagajJAna-caitanya aura jar3a padArthoM ke bheda kA jJAna karanA, saMsAra aura usake rAga-dvaSAdi kAraNa tathA mokSa aura usake samyagadarzanAdi sAdhanoM kA bhalI - bhAMti cintana - manana karanA, samyagjJAna kahalAtA hai| sAMsArika dRSTi se koI kitanA hI bar3A vidvAn kyoM na ho, yadi usakA jJAna moha - mAyA ke bandhanoM ko DhIlA nahIM karatA hai, vizvakalyANa kI bhAvanA ko protsAhita nahIM karatA hai, AdhyAtmika jAgRti meM bala paidA nahIM karatA hai, to vaha jJAna samyak - jJAna nahIM kahalA sktaa| samyak - jJAna ke lie AdhyAtmika cetanA evaM pavitra uddezya kI apekSA Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra ke siddhAnta : 107 hai / mokSAbhimukhI Atma - cetanA hI vastutaH samyakjJAna hai| (3) samyaka - cAritra- vizvAsa aura jJAna ke anusAra AcaraNa bhI to Avazyaka hai| mahAvIra kA dharma cAritra pradhAna dharma hai| vaha kevala sthUla bhAvanAoM aura saMkalpoM kI hI sImA meM Abaddha nahIM hai, vaha antarjagata ko jyotirmaya banAne ke lie yathocita Atma-puruSArtha ke jAgaraNa kA dharma hai / ataeva samyakadarzana aura samyagjJAna ke anusAra vyavahAra meM nirmalabhAva se ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya tathA aparigraha Adi kI sAdhanA karanA hI samyaka-cAritra hai| aura nizcaya meM moha aura kSobha se, rAga aura dvaSa se mukta zuddha vItarAgabhAva hI samyak-cAritra hai| nizcaya cAritra mokSa kA sAkSAt kAraNa hai aura vyavahAracAritra paraMparA kAraNa / kriyA-kANDarUpa cAritra zuddha nizcaya cAritra ke lie kevala pRSThabhUmimAtra hai| isa kAraNa vaha dezakAlAnusAra parivartita bhI hotA rahatA hai| ataH vaha aupacArika dharma hai, AtmaniSTha zuddha mUladharma nahIM hai| AtmalInatA-rUpa vItarAgatA zuddha mUladharma hai, vaha dezakAlAnusAra na kabhI parivartita huA hai aura na hogaa| bhagavAna mahAvIra isI vItarAyatA ko samyak - cAritna kahate haiN| Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 : mahAvIra : siddhAnta aura upadeza samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak-cAritra--- jaba tInoM pUrNa ho jAte haiM, pUrNatA kI dRSTi se jaba tInoM zuddha Atma-cetanA ke rUpa meM ekAkAra evaM ekarasa ho jAte haiM, eka sahaja pUrNa advaitabhAva pratiSThApita ho mAtA hai, taba AtmA paramAtmA ho jAtA hai| yaha hai jaina - darzana kI sAdhanA kA carama lakSya / isI bhAva ko lakSya meM rakhate hue kahA gayA hai "karmabaddho bhavejjIvaH, karmamuktastathA jinH|" mavArAma Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra f: -> mahAvIra ke u Be F pa za Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 : mahAvIra : siddhAnta aura upadeza AtmA : 1 je egaM jANai, se savvaM jANai / : 2 : purisA ! tumameva tumaM mittaM, bahiyA mittamicchasi / kiM 3 : baMdha - pamokkho, ajjhattheva / AcArAMga 6 : Ayao bahiyA pAsa / AcArAMga : 4 : appA naI veyaraNI, appA me kUDasAmalI / appA kAmaduhA gheNU, appA me naMdaNaM vaNaM // AcArAMga uttarAdhyayana 5 : appANameva jujbhAhi, kiM te jujbheNa bajjhao / appANameva appANaM, jaittA suhamehae | uttarAdhyayana - AcArAMga Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra ke upadeza : 111 AtmA jo eka Atma * svarUpa ko jAnatA hai, vaha saba - kucha jAnatA hai| puruSa ! tU svayaM hI apanA mitra hai| tU bAhara meM mitroM kI kisa khoja meM hai ? bandha aura mokSa apanI svayaM kI AtmA para nirbhara hai| apanI AtmA ho naraka kI vaitaraNI nadI tathA kUTa zAlmalI vRkSa hai / aura apanI AtmA hI svarga kI kAmadudhA dhenu tathA nandana vana hai| apanI AtmA ke vikAroM ke sAtha hI yuddha karanA caahie| bAharI zatruoM ke sAtha yuddha karane se kyA lAbha ? AtmA ke dvArA Atma-jayI hone vAlA hI vAstava meM pUrNa sukhI hotA hai| apanI AtmA ke samAna hI bAhara meM dUsaroM ko bhI dekh| Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra : siddhAnta aura upadeza : 112 : : saMbujjhaha kiM na bujjhaha, saMbohI khalu pecca dulahA / no hravaNamaMti rAio, no sulabhaM puNarAvi jIviyaM // - sUtrakRtAMga : t : je AyA se vinnAyA je vinnAyA se AyA / jeNa bijANAi se AyA || taM paDucca parisaMkhAe / - AcArAMga ki me kaDaM, kiM ca me kiMccasesaM / kiM sakkaNijjaM na samAyarAmi || - dazavaM calikA u : 0 : appA kattA vikattA ya, duhANa ya suhANa ya / appA mittamamittaM ca, dupaTThaa suppaTThio // -uttarAdhyayana : 11 : purisA ! attANameva abhiNigijbha, evaM dukkhA pamuccasi / -- AcArAMga Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra ke upadeza : 113 manuSyo ! jAgo....."jAgo ! are tuma kyoM nahIM jAgate ho ? mRtyu ke bAda paraloka meM antarjAgaraNa prApta honA durlabha hai / bItI huI rAtriyA~ kabhI lauTa kara nahIM aatiiN| mAnava-jIvana punari pAnA AsAna nahIM hai| jo AtmA hai, vahI vijJAtA hai| jo vijJAtA hai, vahI AtmA hai| kyoMki jJAna ke kAraNa hI AtmA hai, arthAt jar3a se bhinna hai| jAnane kI isa zakti se hI AtmA kI pratIti hotI hai| pratyeka sAdhaka pratidina cintana kare ki-maiMne kyA satkarma kara liyA hai, aura abhI kyA karanA hai ? kauna-sA aisA zakya satkArya hai- jisako maiM kara to sakatA hUM, para kara nahIM rahA huuN| : 10 : svayaM AtmA hI apane sukha - duHkha kA kartA tathA bhoktA hai / acche mArga para gatizIla nija AtmA hI apanA mitra hai, aura bure mArga para calanevAlA nija hI apanA zatru hai| : 11 : mAnava ! tU apane Apako apane vaza meM kara / aisA karane se hI tU duHkhoM se chuTakArA pA skegaa| Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 : mahAvIra : siddhAnta aura upadeza ege ahamaMsi, na me asthi koi, na yA'hamati kassa vi| --AcArAMga imeNameva jujjhAhi, kiM te jujjheNa bajjhao ? jujjhArihaM khalu dullhN|| -AcArAMga na taM arI kaMThachettA karei / jaM se kare appaNiyA durappA // ___ -- uttarAdhyayana ego me sAsao appA, naann-dsnn-sNjuo| sesA me bAhirA bhAvA, savve saMjoga-lakkhaNA / / ----saMthArapainnA atthi me AyA uvavAie......... je AyAvAdI, loyAvAdI, kammAvAdI, kiriyaavaadii| -AcArAMga se asaI uccAgoe, asaI niiaagoe| no hINe, no airite| -AcArAMga Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra ke upadeza : 111: : 12 : merA AtmA akelA hai-maiM akelA huuN| na koI merA hai, aura na maiM kisape kA huuN| : 13 : yuddha karanA hai, to apanI vAsanAoM se yuddha kro| bAdha yuddhoM se tumheM kyA milegA ? yadi isa bAra caka mae, to phira Atmajayo yuddha kA avasara milanara durlabha hai| : 14 : sira kATane vAlA zatru bhI utanA aSakAra nahIM karatA, jitamA ki durAcaraNa meM Asakta apanI AtmA karatI hai| jJAna, darzana aura cAritra se paripUrNa merI AtmA hI zAzvata hai, satya sanAtana hai| AtmA ke sivA anya saba bAhya bhAva saMyoSa - mAtra haiN| yaha merI AtmA aupapAtika hai, karmAnusAra punarjanma grahaNa karatI hai| AtmA ke punarjanma sambandhI siddhAnta ko svIkAra karane vAlA hI vastutaH AtmavAdI, lokavAdI, karmavAdI evaM kriyAvAdI hai| baha jIvAtmA aneka bAra uccagotra meM janma le cakA hai aura aneka bAra nIcagotra meN| isa prakAra vibhinna gotroM meM janma lene se na koI hIna hotA hai, na koI mahAn / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 : mahAvIra : siddhAnta aura upadeza egamappANaM saMpehAe ghaNe saroragaM / -- AcArAMga : 16 :: no iMdiyagejma amuttabhAvA amuttabhAvAviva choi nicco -- uttarAdhyayana anno jIvo annaM sarIraM - sUtrakRtAMga : 21 : egappA ajie sttuu| '--- uttarAdhyayana : 22 : sarIramAhu nAvatti, jIvo uccaI naavio| saMsAro aNNavo vutto, jaM taraMti mahesiNo / -- uttarAdhyayana ege aayaa| ___ -- snAnAMgasUtra : 24 : hatthissa ya kuMthussa ya same va jiivo| -~~ bhagavatIsUtra : 25 : jIvA siya sAsayA, siya asAsayA / davaThyAe sAsayA, bhAvaThThayAe asAsayA / - bhagavatI sUtra Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra ke upadeza : 11 AtmA ko zarIra se pRthaka jAnakara bhoga-lipta zarIra ko dhuna ddaalo| AtmA amUrta hai, isalie vaha indriya-prAhya nahIM hai| amUrta hone ke kAraNa hI AtmA nitya hai| : 20 : AtmA aura hai, zarIra aura hai| svayaM hI avijita- asaMyata AtmA hI svayaM kA pradhAma zatru haiN| yaha zarIra naukA hai, jIva - AtmA usakA nAvika (mallAha) hai aura saMsAra samudra hai| maharSi isa deharUpI naukA ke dvArA saMsAra - sAgara ko taira jAte haiN| svarUpa * vRSTi se saba AtmAe~ eka (samAna) haiN| AtmA kI dRSTi se hAthI aura kuthuA donoM meM AtmA eka samAna hai| jIva zAzvata bhI haiM, azAzvata bhii| dravya dRSTi ( mUlasvarUpa ) se zAzvata ( nitya ) haiM tathA bhAvadRSTi ( manuSyaAdi paryAya - dRSTi ) se azAzvata ( anitya ) haiM / Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 : mahAvIra : siddhAnta aura upadeza karmavAda : jamiNaM jagaI puDho jagA, kammehi luppanti pANiNo / sayameva kaDe hi gAhai, no tassa muccejja puTTayaM / / -- sUtrakRtAMga sakammuNA vipariyAsamuvei / - sUtrakRtAMga sabbe sayakammakappiyA, aviyattaNa duheNa pANiNo / hiMDaMti bhayAulA sadA, jAi-jarA-maraNe hibhiyA / ---- sUtrakRtAMga ___ teNe jahA saMdhimuhe gahIe, sakammuNA kiccaI paavkaarii| evaM payA pecca ihaM ca loe, kaDANa kammANa na mokkha atthi| - uttarAdhyayana appaNA ceva udIrei, appaNA ceva garahaha / appaNA ceva saMvarai / --- bhagavatIsUtra Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra ke upadeza : 119 karmavAda isa jagata meM jo bhI prANI haiM, ve apane - saMcita karmoM ke kAraNa hI saMsAra meM bhramaNa karate haiM aura svakRta karmoM ke anusAra hI bhinna - bhinna yoniyA~ pAte haiN| phala bhoge binA upArjita karmoM se prANI mukta nahIM hotaa| prANI apane hI kRta - karmoM se pratikUla (duHkharUpa) phala pAtA hai| saba prANI apane karmoM ke anusAra pRthaka-pRthak yoniyoM meM avasthita haiM / karmoM kI adhInatA ke kAraNa avyakta duHkha se du:khita prANI janma, jarA aura maraNa se sadA bhayabhIta rahate hue cAra gati - rUpa saMsAra - cakra meM bhaTakate haiN| : 4 : jaise pApakarmA cora khAta ke muha para pakar3A jA kara apane karmoM ke kAraNa hI duHkha uThAtA hai, usI taraha se isa loka yA paraloka meM karmoM ke phala bhogane hI par3ate haiN| phala bhoge binA saMcita karmoM se chuTakArA nahIM ho sktaa| AtmA svayaM apane dvArA hI karmoM kI udIraNA karatA hai, svayaM apane dvArA hI usakI garhA-AlocanA karatA hai aura apane dvArA hI karmoM kA saMvara (Azrava-nirodha) karatA hai| ___ ...et Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 : mahAvIra : siddhAnta aura upadeza rAgo ya doso biya kamma bIyaM, kammaM ca mohappabhavaM vayaMti / kammaM ca jAImaraNassa mUlaM, dukkhaM ca jAI - maraNaM vayaMti // - uttarAdhyayana ego sayaM paccaNuhoi dukkhaM / -sUtrakRtAMga suvakamUle jahA rukkhe, siMcamANo Na rohati / evaM kammA Na rohaMti, mohaNijje khayaM gae / jahA daDDhANaM, bIyANaM, Na jAyaMti puNa aMkurA / kammabIesu daDDhesu, na jAyaMti bhavaMkurA // ---- dazAzrutaskaMdha jaM jArisaM puvamakAsi kamma, tameva Agacchati saMparAe / ___ --sUtrakRtAMga : 11 : jaha rAgeNa kaDANa kammANaM pAvago phlvivaago| jaha ya parihINa - kammA siddhA siddhAlayamuveti // -- aupapAtika sUtra Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra ke upadeza : 121 rAga aura dvaSa ye donoM karma ke bIja haiN| karma moha se utpanna hotA hai, aisA jJAniyoM kA kathana hai| karma janmamaraNa kA mUla hai aura janma-maraNa duHkha kI paramparA hai| AtmA akelA hI apane kiye duHkha ko bhogatA hai / jisa taraha mUla ke sUkha jAne se sIMcane para bhI vRkSa lahalahAtA, harAbharA nahIM hotA, isI taraha se moha-karma ke kSaya ho jAne para punaH navIna karma utpanna nahIM hote| jisa taraha dagdha bIjoM meM se punaH aMkura prakaTa nahIM hote, usI taraha se karma - rUpI bIjoM ke dagdha ho jAne se bhavaaMkura utpanna nahIM hote haiN| pahale jaisA bhI kucha karma kiyA gayA hai, vaha bhaviSya meM usI rUpa meM phala dene AtA hai| jaise rAga-dvaSa dvArA upArjita karmoM se phala bure hote haiM, vaise hI saba karmoM ke kSaya se jIva siddha ho kara siddhaloka ko pahuca jAte haiN| Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 : mahAvIra : siddhAnta aura upadeza : 12 : jahA kaDaM kamma, tahAsi bhAre . --- sUtrakRtAMga suciNNa kammA suciNNaphalA bhavaMti, duciNNA kammA duciNNaphalA bhavati / --- aupapAtikasUtra : 14 : ajjhatthaheuniyayassa baMdho, saMsAraheu ca vayaMti baMdha: --. uttarAdhyayana kattArameva aNujAi kamma - uttarAdhyayana nANI navaM na baMdhai - dazavakAlika niyukti Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra ke upadeza : 123 : 12 : jaisA kiyA huA karma, vaisA hI usakA phala - bhoSa / : 13 : acche karma kA acchA phala hotA hai, bure karma kA phala bhI burA hotA hai / : 14 : kAraNoM se hI AtmA ke karma - bandhana haiM, aura karmabandhana hI saMsAra kA kAraNa kahalAtA hai / : 15 : karma sadA usake katarra ke hI pIche-pIche calate haiM / : 16 jJAnI naye kama kA bandha nahIM karatA / Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 : mahAvIra : siddhAnta aura upadeza ahiMsA jaha mama na piyaM dukkhaM, jANiya emeva savvajIvANaM / - anuyogadvArasUtra ahiMsA sabvabhUya - khemNkrii| ___ - praznavyAkaraNasUtra evaM kha nANiNo sAraM, jaM na hiMsai kiMvaNa / ahiMsA - samayaM ceva, eyAvantaM viyANiyA // -sUtrakRtAMga appasamaM manijja chppikaae| - uttarAdhyayana verAI kuvvai verI, tao verehiM rajjai / pAvovaggA ya AraMbhA, dukkhaphAsA ya aMtaso / -~~ sUtrakRtAMga savve pANA suhasAyA duhpddikuulaa| saJcesiM jIviyaM piyaM nAivAejja kaMcaNa / ___ --AcArAMga Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra ke upadeza : 125 ahiMsA jaise mujhe duHkha priya nahIM hai, ko hI anya saba jIvoM ko bhI du:kha priya nahIM hai, yaha samajha kara jo na svayaM hiMsA karatA hai aura na dUsaroM se hiMsA karavAtA hai, vahI zramaNa hai, bhikSu hai| ahiMsA samasta prANiyoM kA kSema-kuzala karane vAlI haiN| kisI bhI prANI kI hiMsA na karanA hI jJAnI hone kA sAra hai / kSahiMsA--siddhAnta hI sarvazreSTha hai, vijJAna kevala itanA hI hai| chahI kAyA ke (samasta) jIvoM ko apane samAna smjho| vaira rakhane vAlA manuSya sadA vaira hI kiyA karatA haiM / vaha vaira meM hI Ananda mAnatA hai / hiMsA-karma pApa ko utpanna karane vAle haiM, anta meM duHkha pahuMcAne vAle haiN| saba prANiyoM ko sukha pyArA lagatA hai, duHkha apriya hai| saba ko apanA jIvana priya hai| ata: kisI bhI prANI kI hiMsA mata kro| Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 : mahAvIra : siddhAnta aura upadeza jIva - vaho appa - vaho, jIva - dayA appa-dayA hoi| tA savva jIva - hiMsA, paricattA attakammehiM / / bhakta - parijJA bhagavatI ahiMsA....."bhIyANaM viva saraNaM / --praznadhyAkaraNasUtra jaM kiMci suhamuAraM pahuttaNaM payai - sudaraM jaM ca / ArugNaM sohaggaM, taM tamahiMsA - phalaM savvaM / / ... - bhakta . prarijJA savvapANA na hIliyamvA, na nidiyavbA -praznavyAkaraNasUtra taMga na maMdarAo, AgAsAo visAlayaM natthi / jaha taha jayammi jANasu, dhammamahiMsA-samaM natthi / / ... . bhakta * parijJA jai te ne piaMdukkhaM, jANia emeva sadhva-jIvANaM / sacvAyaramuvautto, attovammeNa kuNasu dayaM // .. . .... - bhakta-parijJA Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra ke upadeza : 127 .. .. :.7 : jIva-hiMsA apanI hiMsA hai, jIva-dayA apanI dayA hai / isI dRSTi ko le kara AtmArthI sAdhakoM ne hiMsA kA sarvathA parityAga kiyA hai| bhagavatI ahiMsA bhayAkrAnta ke lie zaraNa - prApti kI taraha hitakara hai| saMsAra meM jo kucha bhI zreSTha sukha, prabhutA, sahaja sundaratA, Arogya evaM saubhAgya dikhAI dete haiM, ve saba ahiMsA ke hI phala haiN| vizva ke kisI bhI prANI kI avahelanA nahIM karanI cAhie, aura na nindA hI karanI caahie| ::11 : saMsAra meM jaise sumeru se U~cI aura , AkAza se vizAla koI dUsarI cIja nahIM hai, isI prakAra yaha nizcaya samajho ki akhila vizva meM ahiMsA se bar3hakara koI dharma nahIM hai| jaise tujhe duHkha apriya hai, isI prakAra saMsAra ke saba jIvoM ko du:kha apriya hai---aisA samajha kara saba prANiyoM ke prati upayogapUrvaka Adara evaM Atmavat dayA kro| - Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 : mahAvIra : siddhAnta aura upadeza : 13 : esa khalu gaMthe, esa khalu mohe, esa khalu mAre, esa khalu Nirae / --- AcArAMga : 14 : tamaMsi nAma taM ceva, jaM haMtavvaM ti mannasi tumaM si nAma taM ceva, jaM ajjAveyavvaM ti mannasi tumaM si nAma taM ceva, jaM pariyAvethavvaM ti mannasi / -AcArAMga savve jIvA vi icchaMti, jIviuna mrijji| tamhA pANivahaM ghoraM, niggaMthA vajjayaMti NaM / / - dazavakAlika tatthimaM paDaDhamaM ThANaM mahAvIreNa desiyaM / ahiMsA niuNA diTThA, savvabhUesu sNjmo|| -- dazavakAlika Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra ke upadeza : 126 : 13 : yaha jIva - hiMsA hI grantha--karmo kA bandha hai, yahI moha hai, yahI mRtyu hai, aura yahI naraka hai| jise tU mAranA cAhatA, vaha tU hI hai| jise tU zAsita karanA cAhatA hai, vaha tU hI hai| jise tU paritApa denA cAhatA hai, vaha tU hI hai| (yaha advaitabhAvanA hI ahiMsA kA mUlAdhAra hai|) : 15 : saMsAra meM sabhI prANI jInA cAhate haiM, maranA nahIM caahte| isalie prANivadha ko ghora samajha kara nimrantha usakA parityAga karate haiN| una pA~coM mahAvratoM meM sabase prathama sthAna, jisakA bhagavAna mahAvIra ne nirdeza kiyA hai, ahiMsA kA hai| sabhI prANiyoM para saMyama rakhane ko hI unhoMne kuzala ahiMsA kahA hai| Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 : mahAvIra : siddhAnta aura upadeza satya : purisA ! saccameva smbhijaannh| saccassa ANAe uvadie mehAvI mAraM tarai / / ---- AcArAMga saccaM khu bhgvN| -praznavyAkaraNa appaNaTTA paraTThA vA, kohA vA jai vA bhayA / hiMsagaM na musaM bayA, no vi annaM vyaave| : 4 : muhuttadukkhAhu havaMti kaMTayA / aomayA te vi tao suuddharA / / vAyAduruttANi duraddharANi / verANu - baMdhINi mahabbhayANi / / - dazavakAlika saccaM logammi sArabhUyaM, gaMbhIrataraM mhaasmuddaao| -praznavyAkaraNa bhAsiyavvaM hiyaM saccaM / ---- praznavyAkaraNasUtra Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra ke upadeza : 131 satya mAnava ! satya ko pahacAna / jo manISI sAdhaka satyamArga para calatA hai, vaha mRtyu ko pAra kara jAtA hai| satya hI bhagavAna hai| apane svArtha ke lie athavA dUsaroM ke lie, krodha athavA bhaya se - kisI prasaMga para dUsaroM ko pIr3A pahu~cAne vAlA asatya vacana na to svayaM bole, na dUsaroM se bulavAe / lohe ke kaNTaka tIra to thor3I dera taka hI duHkha dete haiM, aura ve bhI zarIra se bar3I saralatA se nikAle jA sakate haiM / kintu, vANI se kahe hue tIkSNa vacana ke tIra vaira-virodha kI paramparA ko bar3hA kara bhaya ko utpanna karate haiM, aura una kaTuvacanoM kA jIvana-paryanta hRdaya se nikalanA bar3A hI kaThina hai| satya hI loka meM sAra-tattva hai| yaha mahAsamudra se bhI adhika gambhIra hai| hitakArI satya hI bolanA caahie| Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 : mahAvIra : siddhAnta aura upadeza asteya : aNaNannaviya pANabhoyaNabhoI se niggaMthe adinnaM bhujijjaa| - AcArAMga adattAdANaM .... akittikaraNaM, aNajja sayA sAhugarahaNijjaM / asaMbibhAgI, : asaMgaharUi .... .... appamANabhoI, se tArisAe nArAhae vayamiNaM / saMvibhAgasIle saMgahovaggahakusale, se tArisae ArAhae vayamiNaM / -~-praznavyAkaraNa asaMvibhAgI na hu tassa mokkho| -- dazavakAlika aNunnaviya geNyivvaM / -praznadhyAkaraNa www.jainelibrari.org Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra ke upadeza : 133 asteya jo gurujanoM kI AjJA lie binA bhojana karatA hai, vaha adattabhojI hai arthAt eka prakAra se corI kA anna khAtA hai| : 2 : corI apayazakArI anArya karma hai| yaha zreSTha janoM dvArA sadaiva nindanIya rahA hai| jo asaMvibhAgI hai, asaMgraharUci hai, apramANa-bhojI hai, vaha asteya-vrata kA samyak-ArAdhaka nahIM hai| jo saMvibhAgazIla hai, saMgraha aura upagraha meM kuzala hai, vaha asteya prata kA samyak * ArAdhaka hai| jo saMvibhAgI nahIM hai arthAt prApta sAmagrI kA sAthiyoM meM sama vitaraNa nahIM karatA hai, usakI mukti nahIM hotii| dUsare kI koI bhI vastu ho, AjJA le kara prahaNa karanau caahie| Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 : mahAvara : siddhAnta aura upadeza brahmacarya : AsaM ca chadaM ca vigiM ca dhIre ! tumaM ceva taM sallamAhaTu / --AcArAMga na kAmabhogA samayaM uveti - uttarAdhyayana kAmANugiddhippabhavaM khu dukkhaM / savvassa logassa sadevagassa / jaM kAiyaM mANasiyaM ca kiMci, tassaMtagaM gacchaI vIyarAgo / - uttarAdhyayana abaMbhacAriyaM ghoraM SamAyaM durahiTriyaM __-- dazavakAlika je guNe se AvaTTe / - AcArAMga jahAM kumbhe saaMgAI, sae dehe samAhare / evaM pAvAI mehAvI, ajhappeNa samAhare / / tavesu vA uttama bNbhcerN| -sUtrakRtAMga Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra ke upadeza : 135 brahmacarya dhIra puruSa ! bhogoM kI AzA tathA lAlasA chor3a de ! tU isa kA~Te ko lekara kyoM du:khI ho rahA hai ? kAma-bhogoM se zAnti nahIM miltii| devatAoM sahita samasta saMsAra ke duHkhoM kA mUla ekamAtra kAma-bhogoM kI vAsanA hI hai| kAma-bhogoM ke prati vItarAga--niHspRha sAdhaka zArIrika tathA mAnasika sabhI prakAra ke duHkhoM se chUTa jAtA hai| : 4 : abrahmacarya bhayaMkara pramAda kA ghara hai aura asevya hai / indriyoM kA viSaya hI vastutaH saMsAra hai| jaise kachuA khatare ke samaya apane aMgoM ko apane zarIra meM sikor3a letA hai; usI prakAra jJAnI-jana bhI viSayAbhimukha indriyoM ko Atma - jJAna se sikor3a kara rkhe| tapasyAoM meM brahmacarya sarvottama tapa hai| Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 : mahAvIra : siddhAnta aura upadeza je ya kate pie bhoe, laddha vipiTThIkuvvaI / sAhINe cayai bhoe, se hu cAi tti vuccai // .- dazavakAlika deva-dANava-gaMdhavvA, jkkh-rkkhss-kinnraa| baMbhayAri namasaMti, dukkaraM je karaMti te / / - uttarAdhyayana : 10 : kAmA duratikkamA / - AcArAMga sallaM kAmA visaM kAmA, kAmA aasiivisopmaa| kAme patthemANA, akAmA jaMti duggii| ~~ uttarAdhyayana mUlameyamahamassa mahAdosasamussayaM / tamhA mehuNasaMsaggaM niggaMthA vajjayaMti NaM // ---- dazavakAlika Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra ke upadeza : 137 jo manuSya sundara aura priya bhogoM ko prApta karake bhI unakI ora se pITha phera letA hai, saba prakAra ke svAdhIna bhogoM kA parityAga kara detA hai, vahI saccA tyAgI hai / jo manuSya duSkara brahmacarya-vrata kA pAlana karatA hai, use deva, dAnava, gandharva yakSa, rAkSasa aura kinnara Adi saba namaskAra karate haiN| : 10 : kAma duratikrama haiM, arthAt kAmanAoM kI pUrti honA kaThina hai| : 11 : kAmabhoga zanya haiM, viSa ke samAna bhayaMkara haiM, AzIviSa sarpa ke samAna zIghra prANanAzaka haiM / kAmoM kI lAlasA se atRpta dazA meM hI prANI durgati meM jAte haiN| : 12 : abrahmacarya (maithuna-sevana) adharma kA mUla mahAn doSoM kA strota hai| isIlie nirgantha maithuna-sevana ko varjita (niSedha) karate haiN| Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 : mahAvIra : siddhAnta aura upadeza :: natthi eriso pAso, jai mamAiyamaI, se hu diTThapahe paDabaMdha asthi savva - jIvANaM / aparigraha praznavyAkaraNa : 2 : jahAi, se jahAI mamAiyaM / muNI jassa natthi mamAiyaM // - AcArAMga 3 : } puDhavI sAlI javA caiva hiraNNaM pasubhissaha / paripuNNaM NAlamemassa ii vijjA tavaM care // : 5 : mucchA pariggaho vRtto / uttarAdhyayana jayA nivvidae bhoe, je divve je ya mANuse / tayA cayai saMjogaM sabbhiMtara - bAhiraM // dazakAlika -dazavaikAlika : 6 H jaM pivatthaM va pAyaM vA, kaMbalaM pAyapuMchaNaM / taMpi saMjama - lajaTThA, dhAraMti pariharati ya / / dazavaikAlika Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra ke upadeza : 139 aparigraha saMsAra ke saba jIvoM ko jakar3ane vAle parigraha se bar3hakara koI dUsarA pAza arthAt jAla-bandhana nahIM / jo mamatva buddhi kA parityAga karatA hai, vahI mamatva ko tyAga kara sakatA hai| vastutaH vahI saMsAra-bhIru ( mokSamArma kA draSTA) sAdhaka hai, jise kisI prakAra kA mamatva nahIM hai| cAvala, jau, sonA aura pazuoM sahita samUcI pRthvI bhI eka manuSya ke santoSa ke lie paryApta nahIM hai| yaha jAna kara manuSya tapa-saMyama (santoSa) dhAraNa kre| jaba vyakti deva manuSya-sambandhI samasta bhogoM se virakta ho jAtA hai, to vaha bAhara aura andara ke saba parigraha ko chor3a kara aAtma-sAdhanA meM juTa jAtA hai| vastutaH mUchoM hI parigraha kahA jAtA hai| muni jo bhI vastra, pAtra, kambala aura rajoharaNa Adi vastue~ rakhate haiM, ve saba eka-mAtra saMyama-rakSA ke nimitta haiN| unake rakhane meM kisI prakAra kI parigraha-buddhi nahIM hai| Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 : mahAvIra : siddhAnta aura upadeza savvAraMbha-pariccAo, nimmamattaM sudukkaraM / - uttarAdhyayana avi appaNo pi dehammi, nA''yaraMti mamAIyaM / . -- dazavakAlika suvaNNa-rUvassa u pavvayA bhave / siyA hu kelAsasamA asaMkhayA / narassa luddhassa na tehi kiMci, icchA hu AgAsasamA aNaMtiyA / - uttarAdhyayanasUtra : 10 : mamattabhAvaM na kahiMpi kujjaa| - dazavakAlika carNi jahA lAho tahA loho, lAhA loho pavaDDhai - uttarAdhyayana taNhA yA jassa na hoi loho| koho hao jassa na kivnnaai|| -- uttarAdhyayana Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra ke upadeza : 141 isa prakAra se ahiMsaka tathA nirmamatva homA bar3A hI duSkara hai| sacce sAdhaka, aura to kyA apane zarIra taka para mamatva nahIM rakhate haiN| kailAza parvata ke samAna kadAcit sone aura cAMdI ke asaMkhya parvata bhI pAsa meM hoM, to bhI lobhI manuSya kI tRpti ke lie be nagaNya haiM / kyoMki tRSNA AkAza ke samAna anata hai| kahIM bhI mamatvabhAva nahIM karanA cAhie / jyoM-jyoM lAbha hotA hai, tyoM-tyoM lobha paidA hotA hai| dhAstava meM lAbha hone para lobha bar3hatA hai| jisako lobha nahIM hotA, usakI tRSNA naSTa ho jAtI hai| aura, jo akiMcana (aparigraha) hai, usakA lobha naSTa ho jAtA hai| Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 : mahAvIra : siddhAnta aura upadeza vairAgya sohI ujjubhayabhUyassa, dhammo suddhassa ciTThai / nibANaM paramaM jAi, ghayasitte ya pAvae / -- uttarAdhyayana jIviyaM ceva rUvaM ca, vijjUsaMpAya-caMcalaM / jattha taM mujjhasi rAya, pecnatthaM nAvabujjhasi / / ---- uttarAdhyayana jo paribhavaI para jaNa, saMsAre parivattaI maha / adu iMkhiNiyAu pAviyA, iti saMkhAya muNI Na majjaI / ----- sUtrakRtAMga jeNa siyA teNa No siyA, iNameva nAvabujhaMti je jaNA moha-pAuDA / - AcArAMga jaha tubbhe taha amhe, tumhe vi hohihA jahA~ amhe / abbhAhei paDataM, paMDaa - pattaM kisalayANaM // -~~- anuyogadvAra Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra ke upadeza : 143 : 1 : vairAgya sarala AtmA zuddha hotI hai, aura zuddha AtmA meM hI dharma ThaharatA hai / ghRta - siMcita agni kI taraha pradIpta zuddha sAdhaka hI nirvANa ko prApta karatA hai / : 2 : manuSya kA jIvana aura rUpa- saundarya bijalI kI camaka kI taraha caMcala hai / rAjan ! Azcarya hai, phira bhI tuma isa para mugdha ho rahe ho ! paraloka kI ora kyoM nahIM nihArate ? : 3 : jo manuSya dUsare kA tiraskAra karatA hai, vaha cirakAla taka saMsAra meM paribhramaNa karatA hai / para nindA pApa kA kAraNa hai, yaha samajhakara sAdhaka ahaMbhAva kA poSaNa nahIM karate / : 4 tuma jinase sukha ko AzA rakhate ho, vastutaH ve sukha ke kAraNa nahIM haiM / moha se ghire hue loga isa bAta ko nahIM samajhate / : 15 : pIlA pattA jamIna para giratA huA apane sAthI pattoM se kahatA hai- "Aja jaise tuma ho, eka dina maiM bhI aisA hI thA, aura Aja jaisA maiM hUM, eka dina tumheM bhI aisA hI honA hai / " Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 : mahAvIra : siddhAnta aura upadeza jIviyaM nAbhikaM khejjA, maraNaM no vi patthae / duhao vi na sajjejjA, jIvie maraNe tahA / / -AcArAMga dhIreNa vi mariyavvaM, kAuriseNa vi avassaM mariyavvaM tamhA avassa-maraNe, varaM khu dhIrattaNe mariuM / -- maraNa-samAdhi lAbholAbhe suhe dukkhe, jIvie maraNe tahA / samo nidA-pasaMsAsu, tahA maannaavmaanno|| - uttarAdhyayana asaMkhayaM jIviyaM mA pamAyae, jarovaNIassa hu natthi tANaM / savvao pamattassa bhayaM, savvao apamattassa natthi bhayaM / -- AcArAMga savvattha virati kujjaa| -- sUtrakRtAMga Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra ke upadeza : 145 sAdhaka na to jIvita rahane kI icchA kare aura na zIghra maranA hI cAhe / jIvana tathA maraNa kisI meM bhI Azakti na rkhe| dhIra puruSa ko avazya maranA hai, aura kAyara puruSa ko bhI avazya maranA hai| jaba maraNa anivArya hai, phira to dhIra puruSa kI taraha prazasta mauta se maranA hI behatara hai| saccA sAdhaka lAbha - alAbha, sukha - du:kha, nindA-prazaMsA aura mAna - apamAna meM sama rahatA hai| yaha jIvana asaMskRta hai, bur3hApA Ane para koI bhI isakI rakSA karane vAlA nahIM hai| : 10 : pramatta ko saba ora se bhaya rahatA hai, apramatta ko kisI ora se bhI bhaya nahIM hai| : 11 : saba sthAnoM meM, saba samaya pApa, kaSAya Adi se virakta rahanA caahie| Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 : mahAvIra : siddhAnta aura upadeza samatA: samayAe samaNo hoi / ___ - uttarAdhyayana samayAe dhamme AriehiM paveie / - AcAsaMga sAmAiyamAhu tassa jaM, jo appANa bhae Na dNse| savvaM jagaM tU samayANupehI, piyamappiyaM kassa vi no karejjA -- sUtrakRtAMga jo uvasamai atthi tassa aaraahnnaa| jo Na uvasamai tassa natthi aaraahnnaa| "uvasamasAraM khu sAmaNNaM / -- bRhatkalpasUtra jo samo sabvabhuesu tasesu thAvaresu ya tassa sAmAiyaM hoI ---- AvazyakasUtra Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra ke upadeza : 147 samatA se hI zramaNa hotA hai / : 2 : Arya - puruSoM meM samabhAva meM ho dharma kahA hai samatA samabhAva usI ko raha sakatA hai, jo apane ko hara kisI bhaya se mukta rakhatA hai / :: samagra vizva ko jo samabhAva se dekhatA hai, vaha na kisI kA priya karatA hai aura na kisI kA apriya / arthAt vaha samadarzI ho kara apane-parAye ko bhedabuddhi se pare holA hai 1 5: jo kaSAya ko zAnta karatA hai, vahIM ArAdhaka hai / jo kaSAya ko zAnta nahIM karatA, vaha usakI Az2adhanA nahIM karatA / zramaNatva kA sAra upazama (zAnti) hai 1 6 : jo sa aura sthAvara samasta prANiyoM para samabhAva rakhatA hai, usI kI samalA - sAmAyika hotI hai / Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 : mahAvIra : siddhAnta aura upadeza Nimammo NirahaMkAro NissaMgo cittgaarvo| samo ya savvabhUesu tasesu thAvaresu ya / / lAbhAlAbhe suhe, dukkhe, jIvie maraNe thaa| . samo jiMdApasaMsAsu, tahA mANAvamANae / gAravesu kasAesu, daMDasallabhaesu ya / Niyatto hAsasogAo, aNiyANo abaMdhaNo / / aNissio iha loe, paraloe annissio| vAsI - caMdaNakappo ya, asaNe aNasaNe tahA / / - uttarAdhyayana savva - bhUyappabhUyassa, sammaM bhUyAiM paaso| pihiAsavassa daMtassa, pAvakamma na baMdhai / - dazavakAlika samayA sabvattha suvvate / 10 : samayaM sayA cre| ----- sUtrakRtAMga Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra ke upadeza : 146 jisameM mamatA na ho, ahaMkAra na ho, jo Asakti-rahita ho, gaurava (mahattvAkAMkSA) se rahita ho, aura sa-sthAvara sabhI prANiyoM para sama hii| jo lAbha aura alAbha meM, sukha aura duHkha meM, jIvana aura mRtyu meM, ninvA aura prazaMzA meM sathA sammAna aura apamAna meM sama ho / jo mahattA se, kaSAyo se, daMDa, zalya, bhaya, hAsya jora zoka se nivRtta ho, midAna se dUra ho, bandhana se dUra ho| jisakI iha loka meM bhI koI Asakti na ho, paraloka meM bhI Asakti na ho, tathA jo vasUle se zarIra ko kATane vAle para bhI aura candana kA lepa lagAne vAle para bhI samabhAvI ho| azana aura amazana (upavAsa) donoM meM usakI samatA hai| aisA sAdhaka hI dhAstava meM samatvayukta hotA hai / jo saba prANiyoM ko Atmavat devatA haiM, samasta prANiyoM ke prati samadarzI hai, AzravoM ko roka letA hai, indriyoM kA vamana kara letA hai, vaha samatva-sAdhaka pApakarma kA bandha nahIM krtaa| indriyoM kA damana aura kaSAyoM ko zamama karane vAle suvratI sAdhaka meM sarvatra samatA honI caahie| sadA samatA kA AcAraNa kare / Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 : mahAvIra : siddhAnta aura upadeza mokSa arai AuTTe se mehAbI khaNaM si mukke / ----- AcArAMga AyANaM nisiddhA sagaDabhi / __- AcArAMga nANaM ca dasaNaM ceva, caritaM tavo tahA / esa maggu tti paNNatto, jiNehi varadarisihi // -~-- uttarAdhyayana nANeNa jANaI bhAve, daMsaNeNa ya sddhe| caritteNa nigiNhAi, taveNa parisujjhai // -- uttarAdhyayana bhAdaMsaNissa nANaM, nANeNa viNA na huti caraNaguNA / agaNissa natthi mokkho, natthiM amokkhassa nivvANaM / / --- uttarAdhyayana ko duvaM pAvijjA, kassa ya sukkhehi vimhao hujjA / ko vA na labhijja mukvaM, rAgaddosA jai na hujjA / - maraNa-samAdhi Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra ke upadeza : 151 mokSa jo sAdhaka arati ko dUra karatA hai, vaha kSaNa-bhara meM mukta ho jAtA hai| : 2 : bhAvI karmoM kA Azrava rokane vAlA sAdhaka pUrva-saMcita karmoM kA bhI kSaya kara detA hai| sarvadarzI jJAniyoM ne jJAna, darzana, cAritra aura tapa ko hI mokSa kA mArga batalAyA hai| : 4 : sAdhaka jJAna se yathArtha tattvoM ko jAnatA hai, darzana se unakA zraddhAna karatA hai, cAritra ke dvArA unheM grahaNa karatA hai, aura tapa se parizuddha hotA hai| zraddhA-hIna ko jJAna nahIM hotA, jJAna-hIna ko AcaraNa nahIM hotA, AcaraNa-hIna ko mokSa. nahIM milatA, aura mokSa pAye binA nirvANa-pUrNa zAnti nahIM miltii| yadi rAga-dveSa na hoM, to saMsAra meM na koI du:kha. pAe aura na koI sukha pA kara vismita hI ho, pratyuta saba mukta ho jaay| Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 : mahAvIra : siddhAnta aura upadeza : 7 : jayA saMvaramukkiTaM, dhammaM phAse aNuttaraM / tayA dhuNai kammarayaM, abohi - kalusaM kaDaM // dazakAlika - : 8 : jayA joge niru bhittA, selesi paDivajjai / tayA kammaM khavittANaM, siddhi gacchai nIrao // : : jayA kammaM khavittANaM, siddhiM gacchai nIrao / tayA loga - matthayattho, siddho havai sAsao || dazakAlika : 10 : nANassa savvassa pagAsaNAe, annANamohassa vivajjaNAe / rAgassa dosassa ya saMkhaeNa, egaMtasokkhaM samutrei mokkhaM / uttarAdhyayana : 11 : taM ThANaM sAsayaM vAsaM, jaM saMpattA na soyaMti / uttarAdhyayana Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra ke upadeza : 153 jaba sAdhaka utkRSTa, anuttara dharma kA sparza karatA hai, taba AtmA para se ajJAna-kAlimAjanya karmaraja ko jhAr3a detA hai / - jaba mana, vacana aura zarIra ke yogoM kA nirodha kara AtmA zailezI avasthA ko pAtI hai- pUrNataH spandana rahita ho jAtI hai, taba vaha karmoM kA kSaya kara sarvathA mala-rahita ho kara siddhi (mokSa) ko prApta hotI hai / . jaba AtmA samasta karmoM ko kSaya kara, sarvathA malarahita ho kara siddhi (mokSa) ko pA letI hai, taba loka ke agrabhAga para sthiti ho kara sadA ke lie siddha ho jAtI hai| : 10 : ... jJAna ke samagra prakAza se, ajJAna aura moha ke vivarjana se tathA rAga aura dveSa ke kSaya se, AtmA ekAnta sukharUpa mokSa ko prApta karatI hai| : 11 : vaha sthAna (mokSa) zAzvata vAsa hai, nitya hai, akSaya hai, apratipAtI hai, nirAbAdha - sukhayukta hai, jise prApta hone para sAdhaka sadA ke lie zoka rahita ho jAtA hai| Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha pustaka... " 'mahAvIra siddhAnta aura upadeza' apane viSaya kI sarvazreSTha pustaka hai| saMkSipta, kintu mArmika zailI meM eka mahApuruSa ke jIvana aura kAryoM kA sAra prastuta karane meM lekhaka ne anupama saphalatA prApta kI hai| merI sammati meM isa akelI pustaka se jaina - dharma ke mUla tattvoM kA jJAna prApta kiyA jA sakatA hai| lekhaka aura prakAzaka ko bhUri-bhUri badhAI ! AgarA kaoNleja, AgarA, maI. 60 DaoN. kamaleza