________________
૧૬
પ્રબુદ્ધ જીવન
માર્ચ, ૨૦૧૩
થા. ઇસકે પશ્ચાત્ આશ્વિન (આસો) શુક્લ પૂર્ણિમા કો ચન્દ્રગ્રહણ (સંવત્સરી) કી આરાધના વર્ષાવાસ કે એક માસ બીસ રાત્રિ વ્યતીત હુઆ. ક્યોં હુઆ ઐસા? ક્યોંકિ ઉસ અભિવર્ધિત વર્ષ મેં શ્રાવણ દો હોને પર કી, ઉસી પ્રકાર ઉનકે ગણધરો ને કી, ઉનકે શિષ્યોં વાસ્થવિરો થે. અબ અધિક માસ શ્રાવણ કો નપુંસક માનકર ગિનતી મેં નહીં ને કી ઔર વેસે હી સભી આચાર્ય, ઉપાધ્યાય, સાધુ-સાધ્વી કરતે હૈ.' લિયા જાતા, તો ગ્રહણ કિતને માસ કે અંતરાલ મેં આયા હુઆ માના અપને કથન કો ઔર સ્પષ્ટ કરતે હુએ ઉન્હોંને આગે યહ ભી કહા જાતા? સ્પષ્ટ હૈ – પાંચ માસ કે અંતરાલ સે માના જાતા, યહ તો હૈ કિ – ‘અપવાદ કી સ્થિતિ મેં સાધક નિશ્ચિત અવધિ સે પૂર્વ તો શાસ્ત્રીય વિધાન કે વિપરીત બાત હૈ.
સંવત્સરી કર સકતે હૈ, કિન્તુ બાદ મેં નહીં કર સકતે.” કોઈ સમય થા જબ જૈન-જ્યોતિષ કે અનુસાર હી જૈન પંચાંગ કી ઇન સારે તથ્યોં કો સપૂર્ણ સ્થાનકવાસી પરમ્પરા કે ક્રિયાદ્ધારક રચના હોતી થી. જૈનાગમાં મેં જ્યોતિષ કા જો સૂક્ષ્મ વર્ણન છે, ઉસમેં ને ધ્યાન મેં રખા ઔર કહા કિ – દો સંવત્સરી યાદો ભાદ્રપદકી સ્થિતિ યહ સ્પષ્ટ માના ગયા હૈ કિ અભિવર્ધિત-સંવત્સર મેં કેવલ-પોષ ઔર મેં ૫૦ર્વે દિન સંવત્સરી કરના ચાહિએ-અર્થાત્ દો શ્રાવણ હો તો આષાઢ' યે દો માસ થી અધિક માસ કે રૂપ મેં આતે હૈ. અબ જેન- દ્વિતીય શ્રાવણ મેં તથા દો ભાદ્રપદ હોં તો પ્રથમ ભાદ્રપદ મેં સંવત્સરી પંચાંગ તો હૈ હી નહીં, ઉસકે અભાવ મેં અનેક વિવાદ ખડે હો ગયે હૈ કી જાએ. યહી આગમ કે સમ્મત છે. પૂર્વાચાર્યો ને ઉન વિવાદોં કો મિટાને કે લિએ સ્પષ્ટ વિધાન દિયા કિ આગમ કે અનુસાર ઐસા નહીં કરને અર્થાત્ ૫૦ર્વે દિન પર્યુષણ ‘વર્ષાવાસ કે માસ મેં સારે આધ્યાત્મિક પર્વ લૌકિક પંચાંગોં કે આધાર નહીં કરને પર પ્રાયશ્ચિત્ત આતા હૈ. યહાં પર યહ બતાના ભી સમીચીન પર ચન્દ્રમાસ સે મનાએ જાએ.’
રહેગા કિ ૭૦ દિન શેષ રહને પર પર્યુષણ કરને કી પરમ્પરા મેં આધ્યાત્મિક-પર્વો કે લિએ “ચન્દ્રપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર' કો પ્રમુખતા દી ગઈ પ્રાયશ્ચિત્ત કા વિધાન નહીં હૈ. માન લીજિએ દો આશ્વિન માસ આ ગએ હૈ. દિગમ્બર પરમ્પરા મેં ભી સંવત્સરી સમ્બન્ધી માન્યતા કે લિએ તો ૭૦ દિન કી પરમ્પરા વાલે કબ કરેંગે પર્યુષણ? પ્રથમ આશ્વિન મેં ચન્દ્રમાસ ગ્રાહ્ય માના ગયા છે. સમસ્ત પ્રાચીન પરમ્પરાઓં કી માન્યતા (દો આશ્વિન કી સ્થિતિ મેં) નહીં કર સકતે. ભાદ્રપદ માહ મેં હી કરેંગે, ભી ચન્દ્રમાસ હી રહી હૈ ઐસે મેં (ચન્દ્રમાસ કી માન્યતા મેં) એક યુગ ઐસે મેં ૭૦ કે સ્થાન પર સૌ દિન શેષ રહેંગે, પર ઉનકે લિએ ઇસમેં મેં દો અભિવર્ધિત વર્ષ નિશ્ચિત રૂપ સે આએંગે જિનમેં એક-એક માસ કોઈ બાધા નહીં હૈ. ઇસમેં યહી સિદ્ધ હોતા હૈ કિ ૭૦ દિન શેષ કી અધિક હોગા, જિન્હેં ગૌણ કરકે માનના ભારી ભૂલ હી હોગી. પરમ્પરા માત્ર પરમ્પરા હી હે, આગમ-સમ્મત વિધાન નહીં હૈ. કહાં
ઇન આગમિક પ્રમાણોં સે યહ સ્પષ્ટ હો જાતા હૈ કિ અભિવર્ધિત સે શુર હુઈ “૭૦ દિન શેષ' કી પરમ્પરા? માસ કે દિનોં કો નપુંસક, પુરુષોત્તમ યા ફલગુ આદિ માનકર ઉન્હેં ઇસ પ્રશ્ર કા સમાધાન દેતે હુએ શ્રમણ સંઘીય દ્વિતીય પટ્ટધર આચાર્ય નકારા નહીં જા સકતા, છોડા નહીં જા સકતા, ઉનકો તો ગિનતી મેં સમ્રાટ શ્રી આનન્દઋષિજી મ.સા.ને અપને વિચાર- ‘સંવત્સરી કબ ગિનના હી પડેગા, અન્યથા આગમ-વર્ણિત વિધાન કે વિપરીત ધારણા મનાઍ?' આલેખ મેં પ્રકટ કિએ હૈ. ઇસ આલેખ કા પ્રકાશન દિનાંક બન જાએગી.
૧૬ અગસ્ત, ૧૯૮૫ કો “જૈન પ્રકાશ મેં હુઆ થા. આલેખ મેં લિખા ‘સમય ગોયમ મા પમાયએ.' સૂત્ર કી પદ-પદ પર ઉઘોષણા હૈકરતે હુએ મહાવીર પ્રભુ ને ગણધર ગૌતમ કે માધ્યમ સે જન-જન તક “સ્થાનકવાસી સમાજ મેં મુખ્ય પાંચ ક્રિયોદ્ધારક સંત હુએ-(૧) અપના જો સંદેશ પહુંચાયા હૈ, ઉસકા એક હી નિષ્કર્ષ હૈ-‘પ્રમાદ મત પૂજ્ય શ્રી જીવરાજજી મ.સા. (૨) પૂજ્ય શ્રી લવજીત્રઋષિજી મ.સા. (૩) કર, આજ કા કાર્ય કલ પર મત છોડ, જો કુછ કરના હૈ અભી કર લે, પૂજ્ય શ્રી ધર્મસિંહજી મ.સા. (૪) પૂજ્યશ્રી હરજીઋષિજી મ.સા. તથા વર્તમાન કો જી, ભવિષ્ય પર ભરોસા મત રખ. કાલ કો ક્યા? કલ જો (૫) પૂજ્ય શ્રી ધર્મદાસજી મ.સા. ઇનમેં સે પ્રથમ ચાર મહાપુરુષો ને કરેંગે, ઉસે કરને સે પહલે કાલ આ ગયા તો કબ કરેંગે? અતઃ સમય અપને સાધકજીવન મેં ચાતુર્માસ પ્રારંભ કે ૪૯હેં-૫૦થૈ દિન હી માત્ર કા ભી પ્રમાદ મત કર.”
સંવત્સરી મનાઈ. પાંચર્વે ક્રિયોદ્ધારક પૂજ્ય શ્રી ધર્મદાસજી મ.સા. વ ધાર્મિક પ્રવૃત્તિ કો કોઈ ભી સમઝદાર સાધક, સજ્ઞાન વ્યક્તિ કલ ઉનકે દ્વાર સંસ્થાપિત સંમ્પ્રદાય ને ભી ૪૯ર્વે-પ૦ર્વે દિન હી સંવત્સરી પર નહીં છોડ સકતા. શાતવાહનરાજા કે આગ્રહ કો ધ્યાન મેં રખકર મનાઈ, પર જીવન કી સંધ્યા-વેલા મેં પૂજ્ય શ્રી ધર્મદાસજી મ.સા. જબ કાલકાચાર્ય ને જો અપવાદમાર્ગ મેં સંવત્સરી ભાદ્રપદ શુક્લા ચતુર્થી કે માલવા પ્રદેશ મેં પધારે તો વહાં ઉસ સમય મૂર્તિપૂજક તપાગચ્છ સમ્પ્રદાય દિન કરને કી સ્વીકૃતિ દી, ઉસકે પીછે યહી તથ્ય કામ કર રહા થા. કા પ્રબલ પ્રભાવ થા. ઉસી પ્રભાવ કે કારણ (ક્ષત્રીય એકતા વ ઉસ ઉન્હોંને ઉસે ષષ્ઠી પર નહીં છોડા.
ક્ષેત્ર કી માન્યતા કે લિએ) પૂજ્યશ્રીને સત્તર દિન શેષ રહને પર સંવત્સરી ચોદહ પૂર્વધારી આચાર્ય ભદ્રબાહુ સ્વામી ને ભી ભગવાન મહાવીર (પર્યુષણ) કરના-ઇસ માન્યતા કો સ્વીકાર કર લિયા.' કે ઇસી સૂત્ર કો ધ્યાન મેં રખકર ‘દશાશ્રુતસ્કંધ' કી આઠવી દશા કે આજ ભી પૂજ્ય ધર્મદાસજી મ.સા. કી માલવા શાખા કે સમ્પ્રદાય દૂસરે સૂત્ર મેં કહા – જિસ પ્રકાર ભગવાન મહાવીર ને પર્યુષણ કો છોડકર શેષ સભી સ્થાનકવાસી સમ્પ્રદાએં અભિવર્ધિત-સંવત્સરી
