________________
૧૪
પ્રબુદ્ધ જીવન: ગણધરવાદ વિશેષાંક
ઓગસ્ટ-સપ્ટેમ્બર, ૨૦૧૩
સર્વ આત્માઓનો એક જ આત્મા છે કે દરેક આત્મા સ્વતંત્ર કમ્મપયડિ અને પંચસંગ્રહાદિ અનેક ગ્રંથો છે. દિગંબરાન્ઝાયમાં જ
અને અનંત છે. બ્રહ્માત્મા જ જગત્ રૂપે બનેલા છે કે સર્વે પણ જીવકાર્ડ અને કર્મકાર્ડ રૂપે ગોમટસારાદિ અનેક ગ્રંથો ૨ જ આત્માઓ ભિન્ન છે. જીવ પરલોકગામી કે દીપક બુઝાઈ જાય છે. * તેમ આ આત્મા મૃત્યુ પામે ત્યારે સમાપ્ત જ થઈ જાય છે. આમ ઘણા દર્શનકારો બાહ્ય પૂજા-પાઠાદિ પુણ્યાનુષ્ઠાનોને અને
આત્મા સંબંધી વિવિધ ચર્ચાઓ આ પ્રથમ ગણધરવાદમાં છે. હિંસા-જૂઠ આદિ પાપ અનુષ્ઠાનોને જ સુખ-દુ:ખનું કારણ માની * વિશ્વવ્યાધિત્વ, દેહમાત્રવ્યાયિત્વ, અદ્વૈતવાદ, અનંતાત્મવાદ, લે છે. અંતરંગ કારણ સુધી ઊંડા જતા નથી અને તેથી જ હોમ* બ્રહ્મવાદ, સ્વતંત્ર આત્મવાદ વગેરે વિષયોનું નિરૂપણ અહીં હવન આદિ પૂજાનુષ્ઠાનોને જ સ્વર્ગાદિનો હેતુ માની લે છે. * કરવામાં આવ્યું છે. ચાર્વાકદર્શનની દૃષ્ટિએ ભૂતો એ જ આત્મા, જીવસૃષ્ટિના વૈવિધ્યના અભ્યાસમાં કર્મને કારણ માનવાને બદલે જ સાંખ્ય-નૈયાયિક-વૈશેષિકદર્શનની દૃષ્ટિએ નિત્ય આત્મા, કોઈ કોઈ દર્શનકારો કાળને જ, સ્વભાવને જ, નિયતિને જ અને તે ૪. બોદ્ધદર્શનની દૃષ્ટિએ ક્ષણિક આત્મા, મીમાંસક અને ઈશ્વરાત્મક પુરુષને જ કારણ માનવા તરફ પ્રેરાઈ જાય છે. તેમાંથી * વેદાન્તદર્શનની દૃષ્ટિએ એકાત્મવાદ અર્થાત્ અદ્રેતાત્મવાદની જે તરફનો એકાન્ત પક્ષ મનમાં બેસી જાય છે તેમાંથી જ કાળવાદ, જ * વાત રજૂ કરીને તે સર્વે માન્યતાઓનું ખંડન કરવાપૂર્વક તેની સ્વભાવવાદ, નિયતિવાદ અને પુરુષવાદના એકાન્તવાદનો * સામે આત્માસંબંઘી યથાર્થ વાત રજૂ કરવામાં આવી છે. આત્મા પ્રાદુર્ભાવ થાય છે. જૈનદર્શન આ બધા જ એકાન્તવાદનું ખંડન ,
એક સ્વતંત્ર દ્રવ્ય છે. ચૈતન્યગુણવાળું છે. અનંત આત્માઓ છે. કરીને સાપેક્ષપણે બધાંની કારણતા સમજાવે છે. હાથમાં રહેલી * તે સર્વે નિત્યાનિત્ય છે. દેહમાત્ર કલા પ્રત્યેક ગણધરના પ્રશ્નો તથા એમની શંકાઓ આદિનું | "
અહિ પાંચે આંગળીઓ સાથે મળે તો * વ્યાપી છે. પરલોકગામી . ભગવાન મહાવીરે જે સમાધાન આપ્યું હતું તેનું વિસ્તૃત
જ કોઈ વસ્તુ ઉંચકવાનું કામ જેમ વર્ણાદિ પોગલિક ગુણોથી વર્ણન આ વિશેષાંકમાં અગિયાર વિદ્વાન લેખકોએ
થાય છે તેમ આ પાંચની કારણતા, રહિત છે. અર્થાત્ અરૂપી છે માટે તેમના અલગ અલગ લેખોમાં કર્યું છે; તેથી મારા લેખમાં !
| સાપેક્ષતાપૂર્વકની છે આમ ૧ * જતું આવતું તે દ્રવ્ય દેખાતું એનું સંક્ષિપ્ત વર્ણન જ મેં આપ્યું છે.
સમજાવે છે. * નથી. ન દેખાતું એવું પણ તે દ્રવ્ય
- છઠ્ઠા ગણધરવાદથી અગિયારમા નથી એમ નહીં, પણ છે જ. આવી વાતો તર્ક અને ઉદાહરણપૂર્વક ગણધરવાદમાં જે કોઈ ચર્ચા છે તે લગભગ આ કર્મવાદની ચર્ચાને જ
આ વાદમાં સમજાવવામાં આવી છે. વેદના પાઠોના સાચા અર્થ આભારી છે. * કરીને પણ આત્મતત્ત્વની સ્વતંત્રરૂપે સિદ્ધિ કરેલી છે.
છઠ્ઠામાં ‘બંધ” અને “મોક્ષ'ની ચર્ચા છે. હવે જો કર્મવાદ જ * (૨) બીજા ગણધરવાદમાં ‘કર્મતત્ત્વ'ની ચર્ચા કરવામાં આવી સ્વીકારીએ તો જ આત્મા કર્મ બાંધે છે. આત્માની સાથે કર્મનો
છે. જગતમાં પ્રત્યક્ષ દેખાતી ચિત્ર-વિચિત્રતાનું કોઈક કારણ બંધ સંભવે છે તેમ થતાં બંધતત્ત્વની સિદ્ધિ થાય છે. અન્યથા , હોવું જોઈએ. તે કારણને જ “કર્મ' કહેવાય છે. આ વિષયમાં બંધતત્ત્વ સંભવતું નથી. જો આ સંસારી આત્મા મુક્તિગત ૧ * ન્યાય-વૈશેષિક દર્શનકારો “ધર્મ-અધર્મ' નામના આત્મગુણોને જીવના જેવો શુદ્ધ-બુદ્ધ-નિરંજન જ હોય તો તેવા શુદ્ધ જીવને ૪ * લીધે આ વિચિત્રતા છે એમ સમજે-સમજાવે છે. વેદાન્તદર્શન કર્મબંધ ઘટે નહીં અને કર્મોના બંધ વિના બંધનમાંથી છૂટવા રૂપ
અને ઉપનિષદો અદૃષ્ટ નામનું કારણ જણાવે છે. કોઈક મોક્ષ પણ ઘટે નહીં. જે બંધાયો હોય તે જ મુક્ત થાય. જો આત્મા ) દર્શનકારો ભાગ્ય-નસીબ-અવિદ્યા વગેરે નામો આપીને કર્મોથી બંધાયો જ નથી તો મુક્ત થવાનો પ્રશ્ન જ આવતો નથી. * વિચિત્રતાનું તેને કારણે માને છે. જૈનદર્શનમાં “કામણ વર્ગણા” તેથી કર્મવાદ જો માનવામાં આવે તો જ બંધ-મોક્ષની સિદ્ધિ * નામના સૂક્ષ્મ પુદ્ગલ દ્રવ્યોનું જ જીવ વડે કર્મરૂપે રૂપાંતર કરીને સંભવે છે. તે વાત છઠ્ઠા ગણધરવાદની ચર્ચામાં સમજાવી છે. જે
જીવની સાથે લોહાગ્નિની જેમ એકમેકરૂપે સંબંધિત (બદ્ધ) સાતમા ગણધરવાદમાં દેવ છે કે નહીં? આઠમા ગણધરવાદમાં જ કરવામાં આવે છે. જેમ જીવ વડે જ લોટની બનાવેલી મિઠાઈ નારકી છે કે નહીં? નવમા ગણધરવાદમાં ‘પુણ્ય-પાપ' છે કે , * સુખનું કારણ બને છે. વિષરૂપે બનાવેલી દવા મૃત્યુનું કારણ નહીં? દસમા ગણધરવાદમાં “પરલોક છે કે નહીં? અને ૪ જ બને છે. એમ જીવ વડે જ કાષાયિક પરિણામથી તીવ્ર-મંદ ભાવે અગિયારમા ગણધરવાદમાં ‘નિર્વાણ-મોક્ષ' છે કે નહીં? આ બંધાયેલું પુણ્ય-પાપાત્મક કર્મ જ જીવના સુખ-દુ:ખનું વિષયની ચર્ચાઓ યુક્તિ-પ્રયુક્તિથી કરવામાં આવી છે. જો , નિમિત્તકારણ બને છે. તે કર્મવાદ ઉપર જૂના-નવા કર્મગ્રંથો, કર્મવાદ સ્વીકારવામાં આવે તો ઉપરના તમામ વિવાદો શાંત . - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
