________________
| ઓગસ્ટ-સપ્ટેમ્બર, ૨૦૧૩
પ્રબુદ્ધ જીવન: ગણધરવાદ વિશેષાંક
૫૩
* * * * * * *
છે. નાશ પામનારું છે.
આત્માને પણ અનેક માનવા જોઈએ. તેથી ઈન્દ્રભૂતિની જેમ તું , ૧ શ્રી મેતાર્યજી તમે માનો છો કે ભૂતોમાં રહેલો એક જ આત્મા પણ આત્માને અનેક માની લે.
છે તે સર્વ ભૂતોમાં રહેલો છે. જલમાં પ્રતિબિંબ રૂપે દેખાતા આત્માના લક્ષણભેદ વિશે મેતાર્યને પ્રભુ સમજાવે છે.* * ચંદ્રની જેમ એક હોવા છતાં તે બહુરૂપે દેખાય છે. એ જ રીતે આત્માનું લક્ષણ ઉપયોગ છે અને રાગદ્વેષ-કષાય અને વિષયાદિ
જીવ સર્વવ્યાપી છે અને ગમનાગમન વિનાનો છે. એક હોવા ભેદોને કારણે અનંત અધ્યવસાય હોવાથી તે ઉપયોગ અનન્ત આ છતાં બહુરૂપે દેખાય છે. તેથી પરલોક નથી.
પ્રકારના દેખાય છે તે રીતે આત્મા પણ અનન્ત હોવા જોઈએ. આ * મદ નો સબTો, નિિિરમો તવ નલ્થિ પરત્નોગો |
આત્મા અનંત છતાં સર્વવ્યાપી કેમ ન હોય એ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં જ संसरणाभावाओ वोमस्स व सव्वपिंडेसु ।। (१९५४)
પ્રભુ કહે છે, “આત્મા શરીરમાં જ વ્યાપ્ત છે તે સર્વવ્યાપક નથી સર્વ શરીરમાં એક જ આત્મા છે, તે નિષ્ક્રિય છે અને કારણ કે તેના ગુણો શરીરમાં જ ઉપલબ્ધ થાય છે. જેમ સ્પર્શનો , * સર્વવ્યાપી છે. સંચરણ ક્રિયા નથી. જેમ આકાશ સર્વવ્યાપી છે અનુભવ આખા શરીરમાં જ થતો હોવાથી અને અન્યત્ર ન હોવાથી * અને નિષ્ક્રિય છે તેથી તેમાં ગમનાગમન ક્રિયા થતી નથી. અને સ્પર્શેન્દ્રિય માત્ર શરીર વ્યાપી છે તે પ્રમાણે આત્માને પણ * સર્વવ્યાપી આત્મા એક છે એમ માનીએ તો પણ પરલોકગમન શરીરવ્યાપ્ત જ માનવો જોઈએ.' સિદ્ધિ થતી નથી.
આત્મા નિષ્ક્રિય શા માટે નથી માનતા એ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પરલોકની શંકા આગળ વધે છે.
પ્રભુ કહે છે-આત્મા નિષ્ક્રિય નથી કારણ કે તે દેવદત્તની જેમ इहलोगाओ व परोसुराइलोगो न सो वि पच्चक्खो।
ભોક્તા છે. માટે તું પણ ઈન્દ્રભૂતિની જેમ આત્માને અનંત ___ एवं पि न परलोगो, सव्वइ य सुईसु तो संका ।। १९५५ અસર્વગત માની લે. આ રીતે આત્મા એક નથી પણ અનંત છે. છે આ લોકથી પર એવો લોક તે પરલોક, દેવ-નરક વગેરે જે સર્વવ્યાપી નથી પણ શરીર માત્ર વ્યાપી છે. નિષ્ક્રિય નથી પણ * ભવ તે પરલોક. પણ તે પ્રત્યક્ષ
' 'આત્મા શરીરમાં જ વ્યાપ્ત છે તે સર્વવ્યાપક નથી કારણકેT 1 ,
સક્રિય છે. દેખાતો નથી તેથી પરલોક સિદ્ધ " કે તેના ગુણો શરીરમાં જ ઉપલબ્ધ થાય છે. જેમ સ્પર્શનો
આત્મા અનેક છે એવું જ થતો નથી પણ શ્રુતિશાસ્ત્રોમાં અનુભવ આખા શરીરમાં જ થતો હોવાથી અને અન્યત્ર
પ્રમાણથી સિદ્ધ થતું હોવાથી પરલોકની વાતો છે. તેથી || ન હોવાથી સ્પર્શેન્દ્રિય માત્ર શરીર વ્યાપી છે તે પ્રમાણે
માની શકાય પણ તેનો દેવ૪. પરલોકની શંકા તમને થઈ છે.
નારકરૂપ પરલોક દેખાતો નથી |kiદુભાને પણ શરીરવ્યાપ્ત જ માનવો જોઈએ.' મોર * મેતાર્ય પ્રભુજીને પોતાની પુત્ર
ઈ તો શા માટે માનવો? એ પ્રશ્નના ? આ બધી શંકાઓનું નિવારણ કરવાનું કહે છે ત્યારે પ્રભુજી એક ઉત્તરમાં પ્રભુ કહે છે.
પછી એક શંકાઓનું સમાધાન કરતા જાય છે. ચૈતન્ય એ ભૂતોનો રૂદનો મો યારો સમ! સુર નાર || યારનોગો / - ધર્મ છે. તેનું પ્રતિવિધાન નીચે પ્રમાણે છે
पडिवज्ज मोरिआकंपिउ व्व विहियप्पमाणाओ ।। १९५८ * પૂદ્ધિયારિત્તસ યા સો ય દ્રવ્યો નિષ્પો !
આ લોકથી ભિન્ન એવો દેવ-નરકાદિ પરલોક પણ તારે * * जाइस्सरणाईहिं पडिवज्जसु वाउभूइव्व ।। १९५६
સ્વીકારવો જ જોઈએ. કારણ કે મૌર્ય અને અકંપિત સાથેની ભૂત-ઈન્દ્રિય વગેરેથી ભિન્ન એવા આત્માનો ચૈતન્ય ધર્મ છે. ચર્ચામાં દેવલોક અને નારકલોકને પ્રમાણથી સિદ્ધ કર્યા જ છે. ' અને તે આત્મા જાતિસ્મરણ આદિ હેતુઓ વડે દ્રવ્યથી નિત્ય અને તેથી તારે પણ તેમની જેમ દેવ-નારકનું અસ્તિત્વ માનવું જોઈએ. પર્યાયથી અનિત્ય સિદ્ધ થાય છે એટલે વાયુભૂતિની જેમ તારે માત્ર શ્રુતિ સ્મૃતિના આધારે જ નહિ પણ મારા આ સમવસરણમાં * * પણ આત્માને માનવો જોઈએ.
મનુષ્ય ભિન્ન એવા ભવનપતિ, વન્તર, જ્યોતિષક અને વૈમાનિક : અનેક આત્માને બદલે એક જ સર્વગત અને નિષ્ક્રિય આત્મા એ ચારે પ્રકારના દેવો ઉપસ્થિત છે. સૂર્ય, ચન્દ્ર અને જ્યોતિષક * શા માટે ન માનવો એવા મેતાર્યના પ્રશ્નમાં કહે છે
દેવો તો પ્રત્યક્ષ જ છે. અને શાસ્ત્રોમાં દેવોનું અસ્તિત્વ » ‘યો સળગો, નિિિરમો તૈRવરૂપેયાગો.
સ્વીકારવામાં આવ્યું છે. નારકો વિશેની શંકા માટે પ્રભુ કહે - માવડØ વદવો, પડિવર્ડ્ઝ તબિંબૂડ્ઝ | ૨૧૫ ૭
છે-બીજા જીવાદિ પદાર્થોની જેમ હું નારકોને પણ સાક્ષાત્ક જ આ આત્મા એક સર્વવ્યાપી અને નિષ્ક્રિય નથી કારણ કે કેવળજ્ઞાન વડે જોઉં છું. ઈન્દ્રિય પ્રત્યક્ષ ન હોવા છતાં ઈન્દ્રિયાતીત : આ ઘટાદિની જેમ તેમાં લક્ષણભેદ છે તેથી અનેક ઘટાદિની જેમ જ્ઞાન વસ્તુતઃ પ્રત્યક્ષ છે માટે નારકરૂપ પરલોક સ્વીકારવો જોઈએ. આ
