________________
ડિસેમ્બર ૨૦૧૩
પ્રબુદ્ધ જીવન
૧૩
માનવીની મનોવૃત્તિ
B ડૉ. પ્રવીણભાઈ સી. શાહ મહામૂલ્યવાન ધર્મ-બીજ નષ્ટ ન પામે તે માટે મનની વૃત્તિઓ પડી જાય કે તમે કઈ વૃત્તિ ધરાવો છો. નિર્મળ બનાવવી ખૂબ જ જરૂરી છે. આ વાતને સમજીને જો મનને તામસી ચિત્તવૃત્તિવાળા જીવોનું માનસ સદાય સ્વાર્થી હોય છે. અહીં અશુભ પરિણામોથી મુક્ત કરીને શુભ પરિણામોથી ભાવિત કરવામાં સ્વાર્થનો અર્થ સાંસારિક ભૌતિક સ્વાર્થ સમજવો. આત્માનો સ્વાર્થ આવે અને શુધ્ધ પરિણામોથી વાસિત કરવામાં આવે તો મન જ આત્માને નહીં. આવી પ્રકૃતિવાળા જીવોના સાંસારિક વ્યવહારનો પાયો સ્વાર્થ તમામ અનિષ્ટોથી બચાવી મોક્ષનો અધિકારી બનાવી શકે છે. આજના હોય છે. આવા સ્વાર્થપ્રધાન માનસવાળા જીવો બહુધા આ જ તામસી પાશ્ચાત્ય વાતાવરણમાં જ્યાં સાત્ત્વિકતાની પ્રતિક્ષણ હત્યા થઈ રહી છે વૃત્તિમાં સમાવિષ્ટ થાય છે. સ્વાર્થ હોય ત્યાં સુધી જ લાગણીનો સંબંધ. અને તામસિકતાની કાલીમા ચારે બાજુ છવાઈ રહી છે તેવા વિષમ આવા પ્રકારની મનોવૃત્તિવાળા જીવો તામસી પ્રકૃતિવાળા હોય છે. સમયમાં સાત્ત્વિકતાના સુફળો બતાવીને લોકોને સાત્વિકતામાં પ્રતિષ્ઠિત વર્તમાન સમયમાં વિશ્વના મોટાભાગના જીવોનો સમાવેશ આ પ્રકૃતિમાં કરવાની અનિવાર્યતા સહેજે જણાઈ આવે છે.
થાય છે. તામસીવૃત્તિ એ દ્વેષપ્રધાન મનોવૃત્તિ છે. જ્યારે રાજસીવૃત્તિ મહોપાધ્યાય યશોવિજયજી મહારાજે અધ્યાત્મસારના આત્માનું એ રોગપ્રધાન મનોવૃત્તિ છે. ભવાધિકારમાં મનોવૃત્તિનું વિભાજન કરી ચિત્તના મનના પાંચ પ્રકારો હવે જોઈએ ક્ષિપ્ત = રાજસી પ્રકૃતિવાળા જીવો કેવા હોય છે તે. રાજસી બતાવ્યા છે (૧) મૂઢ (૨) ક્ષિપ્ત (૩) વિક્ષિપ્ત (૪) એકાગ્ર (૫) નિરુધ્ધ- પ્રકૃતિવાળા જીવો તામસી પ્રકૃતિવાળા જીવો જેવા, સ્વાર્થપ્રધાન હોતા નથી, આ પાંચ પ્રકારની મનોદશા દર્શાવી છે.
પણ લાગણીશીલ હોય છે. પોતાના મા-બાપ, ભાઈ-બહેન, કુટુંબ, તેમાં પ્રથમ ત્રણ વૃત્તિઓ ઉપર અહીં આપણે વિચારણા કરીશું. ગામ, ગુરુ, ધર્મ વગેરે સાથે લાગણીસભર સંબંધોથી જોડાયેલા હોય (૧) મૂઢ = તામસી વૃત્તિ (૨) ક્ષિપ્ત = રાજસી વૃત્તિ (૩) વિક્ષિપ્ત છે. લાગણીને લીધે દરેક માટે ઘસાઈ છૂટે છે. દરેક માટે પોતાના = સાત્વિક વૃત્તિ
સ્વાર્થનું બલિદાન પણ આપે છે. છતાં તેઓ આ ત્યાગ કરે કે બલિદાન અધ્યાત્મ કે ધર્મ સાથે આ ત્રણ વૃત્તિઓને સીધો કોઈ સંબંધ નથી, આપે તેમાં કર્તવ્યભાવ, ધર્મબુદ્ધિ કે ગુણોની સમજ હોય છે એવું હોતું પણ જે આત્મા એકાગ્ર કે નિરુધ્ધ ચિત્તમાં પ્રવેશ કરે છે તેણે જ નથી. આધ્યાત્મિક દૃષ્ટિએ વિચારીએ તો રાજસી પ્રકૃતિવાળા જીવોના મોક્ષમાર્ગમાં સ્થાન પ્રાપ્ત કર્યું ગણાય છે. આ અંતિમ બે વૃત્તિઓને બલિદાનનું કોઈ વિશેષ મૂલ્યાંકન કરી ન શકાય. એટલું જ કે સ્વાર્થી પામવા માટે પ્રથમ ત્રણ વૃત્તિઓનો વિચાર કરવો જરૂરી છે. સાત્વિક વ્યક્તિ કરતાં લાગણીશીલ વ્યક્તિ વધુ સારી; તો પણ તેનામાં વિશેષ મનોવૃત્તિને ધર્મ પામવા માટે યોગ્ય ગણી છે. આ વૃત્તિમાં જ પ્રાયઃ સારાપણું નથી હોતું; કારણ કે તેમાં મોહ-રાગ હોય છે. અને આ જ ધર્મ પામવાની યોગ્યતા રહેલી છે. ક્યારેક ક્યારેક આ વિક્ષિપ્ત એટલે કારણે તે બીજા માટે) સ્વજનો માટે ઘસાતો હોય છે. વિક્ષિપ્ત એટલે સાત્ત્વિક ચિત્તમાં પણ યોગનો પ્રારંભ સંભવિત છે, જ્યારે મૂઢ = તામસી કે સાત્ત્વિક મનોવૃત્તિવાળા જીવો કર્તવ્યને પ્રાધાન્ય આપીને સંસારમાં અને ક્ષિપ્ત = રાજસી ચિત્તમાં યોગનો પ્રારંભ પ્રાય: સંભવતો નથી જીવનારા હોય છે. આવા જીવો તામસી અને રાજસી પ્રકૃતિવાળા જીવો તેથી યોગમાં પ્રવેશવા માટે સાત્ત્વિક વૃત્તિની પ્રાપ્તિ થવી અનિવાર્ય છે. કરતાં વધારે સારા હોય છે. આ ત્રીજી વૃત્તિને પામેલા બધા જીવો ધર્મ યા યોગને પામેલા જ છે તામસીવૃત્તિવાળો માતા-પિતાની ભક્તિ-સેવા કરે છે પણ તે એવું એકાન્ત | સર્વથા નથી હોતું. આવી વૃત્તિવાળામાંથી પણ અતિ કરવાની પાછળ તેનો આશય તો સ્વાર્થનો જ હોય છે. તામસી-વૃત્તિવાળા અલ્પ જીવો જ ધર્મ પામેલા હોય છે. પરંતુ એનો અર્થ એ નથી કે જીવો સમાજની શરમથી અથવા કંઈક મળશે એવી તમોગુણવાળી નાસ્તિક ઊંચો અને આસ્તિક નીચો.
ભાવનાથી કર્તવ્યો અદા કરીને કર્તવ્યો નિભાવતા હોય છે. માનસિક માર્ગાનુસારીના ૩૫ ગુણોમાંથી ઘણાં ગુણોને સીધો સાત્ત્વિકતા વૃત્તિ સંક્લિષ્ટ હોવાને કારણે કર્તવ્યો અદા કરીને, સામાજિક સાથે સંબંધ છે. તમને કેવા રંગ ગમે-ફાવે ? કેવા માણસો સાથે ઉઠવું- જવાબદારીઓ નિભાવવા છતાં પણ તામસી પ્રકૃતિવાળા જીવો નર્યું બેસવું ફાવે? કેવા આલાપ-સલાપ કરવા ફાવે ? આ બધું તમારી પ્રકૃતિ પાપ જ બાંધતા હોય છે. કેવી છે તેનું પ્રતિબિંબ પાડે છે, કેમકે સામાન્યતયા સરખેસરખા સાથે જ્યારે રાજસીવૃત્તિવાળા જીવોમાં સંક્લેશ ઓછો હોવાથી તેઓ મેળ રહે છે. કોઈકવાર એવું પણ બને કે મહાપુરુષને નીચવૃત્તિવાળા પાપ અને પુણ્ય બંને બાંધતા હોય છે. પરંતુ પુણ્યનું પ્રમાણ અલ્પ સાથે બેસવું પડતું હોય છે. પણ બહુધા સમાન વ્યક્તિ સાથે જ વધારે હોય છે. સાત્ત્વિક મનોવૃત્તિ ધરાવતાં જીવો કર્તવ્ય નભાવીને ઘણું પુણ્ય સારું ગોઠવાય. તમારા વ્યવહારની ચકાસણી કરીએ તો તરત જ ખબર બાંધે છે. તેમાં તેમના શુભભાવની વિપુલતા નિમિત્તરૂપ હોય છે. પ્રવૃત્તિ
