________________
૨ ૨
પ્રબુદ્ધ જીવન
ડિસેમ્બર, ૨૦૧૩
નવી કેડી
| ડૉ. માલતી શાહ [મહત્તરા સાધ્વીશ્રી મૃગાવતીજીનું જીવન ચરિત્ર ‘પ્રેરણાની પાવન મૂર્તિ' શીર્ષકથી ડૉ. કુમારપાળ દેસાઈ અને ડૉ. માલતી શાહે લખ્યું છે. સૌરાષ્ટ્રમાં જન્મ અને કાર્યક્ષેત્ર-ધર્મક્ષેત્ર ઉત્તર ભારત અને પંજાબ. ધર્મનો મર્મ પોતાની પ્રભાવક વાણી દ્વારા ધર્મપ્રેમીને એવી રીતે સમજાવ્યો કે શ્રોતા એ ધર્મ વાણીથી પાવન પાવન થઈ જાય. ક્રાંતિકારી વિચારો અને ક્રાંતિકારી કર્મ. પૂજ્યશ્રીનું જીવન લેખકોએ એવી પ્રભાવિત શૈલીમાં લખ્યું છે કે એક બેઠકે વાંચી જઈને વાચક બહાર આવે ત્યારે પોતાની જાતને પરિવર્તિત સમજે. જિજ્ઞાસુએ વાંચવા જેવું જીવન ચરિત્ર...તંત્રી ]
પાણીનો પ્રવાહ જેમ વહેતો રહે છે તેમ તેમાં નવું પાણી ઉમેરાતું કરી. જાય છે અને તેમાં તાજગી જણાય છે. પણ કોઈ કારણથી પાણી બંધિયાર ગુરુ પણ કેવા ક્રાંતદૃષ્ટા! પોતાની શિષ્યાના કાર્યોથી તેઓ હંમેશાં થઈ જાય તો તે પાણી દૂષિત થાય છે તેમાં અશુદ્ધિઓ જોવા મળે છે. વાકેફ રહેતા અને એક પિતા જેમ સંતાનની પ્રગતિથી રાજી થાય તેમ જીવનના પ્રવાહનું પણ આવું જ છે. સમયના પરિવર્તનની સાથે વિકાસ તેમના કાર્યોની અનુમોદના કરતા. વર્તમાન સમયથી ઘણું આગળ માટે કારણભૂત વિચારોમાં જો બદલાવ લાવવામાં આવે તો જીવનમાં વિચારતા ગુરુને જણાયું કે પ્રવચન આપનાર સાધુ મહારાજ સાહેબ તાજગી લાગે છે. તેના બદલે નવા યુગને પિછાણ્યા વગર પ્રગતિરોધક હોય કે સાધ્વીજી મહારાજ તે બાબત ગૌણ છે. જેના અભ્યાસમાં કઠોર નિયમો કે વિચારોને જો છોડવામાં ન આવે તો સમાજજીવનમાં વિકાસ પરિશ્રમ છે, જેની વાણીમાં દમ છે, જેના વર્તનમાં નમ્રતા છે તેને તક રૂંધાતો જોવા મળે છે. એક પ્રસંગ દ્વારા આ વાતને સમજીએ. કેમ ન આપી શકાય? આવી તક જો આપવામાં આવે તો સમાજને
વાત છે પ. પૂ. સાધ્વીશ્રી મૃગાવતીજી મહારાજની. તેઓનું સંસારી એક વિચારક, સુધારક, મધુરવાણી સભર વક્તાની ભેટ મળી શકે. નામ ભાનુમતી. ઇ. સ. ૧૯૨૬ની ચોથી એપ્રિલે રાજકોટ જિલ્લાના આવી તક જતી ન કરવી જોઈએ. સરધાર ગામમાં જન્મેલા. તેમનામાં જન્મજાત જ કોઈક એવું સત્ત્વ, શ્રી ઋષભચંદજી ડાગાની વિનંતીથી ગુરુ વલ્લભસૂરિએ આજ્ઞા આપી એવું બીજ પડેલું હતું કે તેનો વિકાસ થતાં તે વટવૃક્ષ બનવાની ક્ષમતા કે જરૂર પડે તો સાધ્વીજી મહારાજ પાટ ઉપર બેસીને વ્યાખ્યાન આપી ધરાવતું હતું. બાર વર્ષની વયે માતા સાથે દીક્ષા ધારણ કરીને સંયમનો શકે. પૂ. આ. વલ્લભસૂરિજીએ ભૂતકાળમાં જે એક જગ્યાએ જણાવ્યું અને સ્વાધ્યાયનો રંગ તો એવો પકડ્યો કે જેણે આજુબાજુના સહુ હતું કે સાધ્વીજી મહારાજ પાટ ઉપરથી સંઘ સમક્ષ વ્યાખ્યાન રજૂ ન કોઈને રંગના છાંટણાં ઉડાડીને તરબતર કરી દીધા. બાળ વયે દરરોજના કરી શકે. પણ આ નિયમથી સમાજની પ્રગતિમાં અવરોધ આવતો. એક સો શ્લોક કંઠસ્થ કરનાર આ સાધ્વીજીએ ક્યારેય સ્વાધ્યાયને લાગવાથી તેમણે પોતે જ પોતાના પરંપરાગત વિચારને છોડીને ગૌણ કર્યો ન હતો. પોતાના આ વિશદ અભ્યાસના બળે તેઓ કોઈપણ કાળબળને ઉપયોગી એવો વિચાર રજૂ કર્યો કે ક્ષમતા ધરાવનાર સાધ્વીજી બાબતનું મૂળ સહેલાઈથી પકડી લેતા અને તેને શ્રોતાવર્ગ સમક્ષ એવી પણ સંઘ સમક્ષ વ્યાખ્યાન રજૂ કરી શકે. પોતાના ઊંડા અભ્યાસ બાદ કુશળતાપૂર્વક રજૂ કરતાં કે જેથી તેઓ ધર્મના મર્મને સહેલાઈથી સમજી પોતે આ નવો વિચાર રજૂ કર્યો અને પોતાના જૂના વિચારને રદ શકતા.
ગણવો તેમ જણાવેલ. . સ. ૧૯૫૩ના કોલકાતાના ચાતુર્માસ દરમ્યાન પૂ. સાધ્વીશ્રી ગુરુની આજ્ઞા આવ્યા બાદ પૂ. સાધ્વીશ્રી મૃગાવતીજીએ કોલકાતાના મૃગાવતીજી શ્રાવક-શ્રાવિકાઓ સમક્ષ પોતાનું વ્યાખ્યાન રજૂ કરતાં સંઘ સમક્ષ પાટ ઉપર બેસીને વ્યાખ્યાન આપવાનું શરૂ કર્યું. ધીમે ધીમે ત્યારે તેમની વાણીથી પ્રેરાઈને શ્રોતાવર્ગમાં ઉત્તરોત્તર વધારો જ થવા તેમની પ્રતિભા નિખરવા માંડી. ઇ. સ. ૧૯૫૪માં ભારત સેવક લાગ્યો. ત્યાંના ધર્મપ્રેમી શ્રોતાવર્ગને લાગ્યું કે આ વ્યાખ્યાનોમાં એટલું સમાજના અધિવેશનના પાવાપુરીમાં યોજાયેલ સર્વધર્મ સંમેલનમાં સત્ત્વ છે કે જે તેમને ધર્મનો સાચો અર્થ સમજવામાં મદદરૂપ થાય તેમ એંશી હજારની વિરાટ જનમેદની સમક્ષ તેઓ જૈન ધર્મની વાતોને છે. આવા એક ગુરુભક્ત શ્રાવક શ્રી ઋષભચંદજી ડાગાએ જોયું કે ખૂબ અસરકારક રીતે રજૂ કરી શક્યા. બાદમાં ગુરુ વલ્લભે પૂ. લોકો પૂ. સાધ્વીજીની વાતને સારી રીતે સાંભળી શકે તે માટે તેઓ મૃગાવતીજીને પંજાબ જવાની આજ્ઞા આપીને પોતે પંજાબ પ્રદેશ માટે પાટ ઉપર બેસીને પ્રવચન આપે તો અનુકૂળતા રહે. દીર્ઘદૃષ્ટિથી જે કાર્યો કર્યા હતા તેને આગળ વધારવાની આજ્ઞા આપી. ‘તુમ પંજાબ પરિસ્થિતિને પારખીને સમયની માંગ પ્રમાણે પરિવર્તન કરવામાં આવે જાઓ, મેં આતા હું' આમ જણાવીને સાધ્વીજીને પંજાબ મોકલનાર તો સમાજને તે ઉપકારક થાય તેવી હિતબુદ્ધિથી પ્રેરાઈને શ્રી લોકલાડીલા ગુરુ વલ્લભસૂરિજી ૨૨મી સપ્ટેમ્બર ૧૯૫૪ના દિવસે ઋષભચંદજી ડાગાએ મુંબઈમાં બિરાજમાન તેમના ગુરુ પંજાબકેસરી મુંબઈમાં કાળધર્મ પામ્યા અને પંજાબની જવાબદારી વહન કરવામાં પ. પૂ. આચાર્ય મહારાજ શ્રી વિજયવલ્લભસૂરિજી પાસે આ વાત રજૂ આ. વિજયસમુદ્રસૂરિજીની સાથે સાથે પૂ. મૃગાવતીજીએ પણ મહત્ત્વની
