________________
૩૦
પ્રબુદ્ધ જીવન
ઓક્ટોબર, ૨૦૧૩ આશ્રયલીલા' વિશે લખે છે-“તેના પાંચ પ્રકરણો છે: કૃણાશ્રય, “મોક્ષ પ્રાપ્ત કરીને અલૌકિક આનંદ માણે છે. આવા પરિપૂર્ણ અને જગદાશ્રય, વેદાય, ભાગવદાશ્રય અને ભુતિમાગશ્રય આમાં રસની પ્રમાણિક સાધકો ખરેખર ઘણાં જ ઓછા છે. એમ કહી શકાય કે દસમી અવસ્થા “મરણ’, ‘મૃત્યુ’નું નિરુપણ છે. અહીં ‘મરણ' શબ્દથી આવી ‘આત્માની ભૂતિ’ માટે માત્ર બુદ્ધિમત્તા, પાંડિત્ય, વિદ્વત્તા કે દેહવિયોગરૂપ મરણ' એવો અર્થ લેવાનો નથી, કારણ કે તેવા મરણમાં વ્યાસ ઈત્યાદિ સ્વયં નિરર્થક છે, પરંતુ વિશુદ્ધ, શાંત અને એકાગ્ર તો રસત્વ જ નથી હોતું. અને તેથી ભારતીય રસશાસ્ત્રમાં તેનું સ્થાન મનમાં જ પરમ આત્મા’ની અપરોક્ષ અનુભૂતિ થઈ શકે છે. ધીરે ધીરે નથી. નાટ્યશાસ્ત્રમાં પણ મુખ્ય નાયક-નાયિકાના મરણના અભિનય પણ સ્થિરતાથી અંતર્મુખ થઈ “આત્મા’ રૂપી ઐક્યના યોગની સાધના પ્રસ્તુતિનો નિષેધ સ્પષ્ટ શબ્દોમાં કરવામાં આવ્યો છે, કારણ કે એમ તરીકે “ધ્યાનયોગ' શક્તિશાળી બને છે અને જે અશબ્દ, અસ્પર્શ, થતાં અભિનયમાં રસ વિરુદ્ધ સ્થિતિ આવી જાય છે. ઉપરાંત, ભરતમુનિના નિરાકાર, અવ્યય, અસ્વાદ, શાશ્વત્, નિર્ગધ, અનાદિ, અનંત, શાસ્ત્રમાં (ભરત ના.શા. ૭-૧૦૯) કુલ ૪૯ ભાવો પૈકી એલચ, અપરિવર્તનશીલ અને “મહત'થી પરે છે, તેની જે મનુષ્ય અનુભૂતિ ઉગ્રતા અને જુગુપ્સા, આ ત્રણ ભાવોને છોડીને બાકીના છેતાલીસ કરે છે તે “મત્ય'ના પાશમાંથી મુક્ત થાય છે. એને માટે ‘મૃત્યુ પરના ભાવો શૃંગાર રસનું ઉદુભાવન કરનારા છે. આ ૪૯ ભાવોમાં આઠ અસ્તિત્વ' વિશે વિચારવાનું રહેતું નથી, કારણ કે એ પોતે ‘મૃત્યુ'થી સ્થાયીભાવ, સેંતીસ સંચારી ભાવ અને આઠ સાત્વિક ભાવો પૈકી સંચારી યુક્ત છે. પદાર્થોના સીમિત વિશ્વની સીમાઓ ઉપર તમામ ભાષાઓ ભાવમાં “મરણ' નામક સંચારી ભાવ કહ્યો છે, જેનો અભિનય થંભી જાય છે. એની પેલે પાર નીરવ ધ્યાનસમી માત્ર “આત્મા'ની શૃંગારોદભાવક છે. અત:રસશાસ્ત્રીય ‘મરણ' ભાવ દેહવિયોગથી સર્વથા ભાષા' જ “આત્મા'ને આત્મા’ સાથે સંવાદ કરવા માટે ઉપલબ્ધ છે. ભિન્ન છે. અહીં ‘મરણ'નો અભિનય પણ શિથિલ ગાત્ર, ચેષ્ટાહીન (સંદર્ભ ગ્રંથો-કઠોપનિષદ, જૈનશાસનની દીક્ષા, કૃષ્ણાશ્રય દર્શન) ઈન્દ્રિયો વિગેરેથી સૂચવ્યો છે. આ પ્રકારે “મરણ” એટલે રસની ચિત્તગત
* * * એ અવસ્થા કે જેમાં ગાત્ર, ઈન્દ્રિયો વિગેરે ધમોના આશ્રયથી રહિત, ૨૩, અનુપમ સોસાયટી, શુદ્ધ ધર્મીસ્વરૂપ રસની ચિત્તમાં સ્થિતિ. આ અવસ્થાને જ આપણાં બરોડા હાઈસ્કલ નજીક, તત્ત્વજ્ઞાનમાં વિશેષ પ્રકારના સર્વાત્મ ભાવવાળી અવસ્થા તરીકે કહેવાઈ અલકાપરી. વડોદરા-૩૯૦૦૦૭ છે. ‘મરણ” ને “મૃત્યુ' પર્યાયવાચી શબ્દથી વિચારવામાં આવે ત્યારે પણ “મૃત્યુએટલે અત્યંત વિસ્મરણ થવું (ભાગવત ૧૧-૨૨-૩૮) એમ સમજવાનું છે.
પ્રબુદ્ધ જીવન'ના અંકો ન મળ્યાની ફરિયાદ આપણે જે રીતે પદાર્થ જોઈએ છી, ઊર્મિ અનુભવીએ છીએ અને | કરતા વાચકો અવશ્ય વાંચે વિચારને જાણીએ છીએ, તેવી જ કોઈ પ્રક્રિયાથી “સત્'ની અનુભૂતિ કે ‘પ્રબુદ્ધ જીવન' દર મહિનાની ૧૬મી તારીખે પ્રગટ થાય છે અને ‘ઈશ્વરદર્શન’ શક્ય નથી. “સત્’ની અનુભૂતિ, અનુભૂતિ કરનારના તે જ દિવસે બધા જ અંકો ટપાલ ખાતાને સુપરત કરવામાં આવે છે. પોતાના આત્મા' તરીકે જ આત્મલક્ષી બનીને જ કરી શકાય. ‘આત્મા'નું | આમ છતાં અંકો ન મળ્યાની વાચકો ફરિયાદ કરે છે, ત્યારે એમને આ લક્ષણ દેખાડીને ઉપનિષદ્ “સત્'નું બાહ્ય અસ્તિત્વ જ સ્વીકારતું | અંકો મોકલવા પ્રયત્નો કરતા રહ્યાં છીએ. વર્ષમાં એક-બે વાર આવું નથી, પરંતુ તે આપણી અંદરનું ‘સૂક્ષ્મતમ તત્ત્વ' છે તેનો નિર્દેશ તેઓ | બને અને અમે સ્ટોકમાં હોય, ત્યાં સુધી તેમને અંકો મોકલતા રહીએ કરવા માગે છે. આપણે ચોક્કસપણે જાણીએ છીએ કે ‘રૂપ' ધરાવતા છીએ. પદાર્થ કરતાં ‘પ્રાણ' વધુ સૂક્ષ્મ છે. “પ્રાણ” કરતાં પણ વધુ સૂક્ષ્મ ‘મન’ | હવે જે વાચકો અંકો મોડા મળવાની કે ન મળવાની કાયમી છે. ‘મન’, ‘પ્રાણ’ અને ‘શરીરની તુલનામાં એ તમામથી પણ વધુ ફરિયાદો કરતા હોય છે, તે વાચકો જો પોતાના એરિયાની પોસ્ટ સૂક્ષ્મ “બુદ્ધિ' છે. એનાથી પણ ઊંડાણમાં ‘આનંદમય કોશ છે. “આત્મા' ઓફિસમાં લેખિત ફરિયાદ કરશે અને તેની કોપી હેડ પોસ્ટ ઓફિસને અર્થાત્ “સત્” એ આપણી અંદરના સમગ્ર જીવનનું મૂળ છે. શ્રુતિ જણાવે (જી.પી.ઓ. કે વિભાગીય પોસ્ટ ઓફિસને) મોકલીને અમને જાણ છે કે “સ” અર્થાત્ “આત્મા' અંતરના ઊંડાણમાં સ્થિતિ છે. આમ | કરશે, તો તેમની ફરિયાદનો ઉકેલ આવી જશે અને ટપાલી તેમને ‘આત્મા’ ‘અકળ’ અને ‘અજ્ઞાત' છે તો એનો અર્થ એવો ન થાય કે ચીવટથી ‘પ્રબુદ્ધ જીવન'ના અંકો અને અન્ય ટપાલ નિયમિત રીતે તેની અનુભૂતિ યા તો સિદ્ધિની અવસ્થાએ પહોંચવાનું અશક્ય છે. માત્ર આપી જશે એવી અમને આશા છે. એટલે વાચકો સ્થાનિક પોસ્ટ મનુષ્યો માટે જ પ્રયોજાયેલી ‘ધ્યાન' અર્થાત્ નિદિધ્યાસનની સાધના | ઓફિસમાં અંકો ન મળ્યાની કે મોડા મળતા હોવાની લેખિત ફરિયાદ દ્વારા જ શ્રવણ અને મનનની વેદોક્ત સાધનાની અંતિમ પરિપૂર્તિ થાય | કરે, એવી અમારી નમ્ર વિનંતી છે. છે. “ધ્યાન'ની પ્રક્રિયાથી સાધક તેનાં આત્મલક્ષી બંધનો, જેવાં કે અવિદ્યા,
વ્યવસ્થાપક : ‘પ્રબુદ્ધ જીવન’ કામ અને કર્મ એ બધાંથી ઉપર ઊઠીને મુક્તિની અવસ્થા' અર્થાત્
