________________
પ્રબુદ્ધ જીવન: ગણધરવાદ વિશેષાંક
ઓગસ્ટ-સપ્ટેમ્બર, ૨૦૧૩ * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * .. સિદ્ધિના અનેક ઉદાહરણો દ્વારા એ પ્રતિપાદન કર્યું. ચરાચર અશુદ્ધ જ છે. પણ એનો પ્રયોગ ચવહારથી પ્રચલિત છે. એજ * વિશ્વરૂપે આ સંસારને જોતાં એમાં અનેક પ્રકારની વિચિત્રતા પ્રમાણે ક્રિયા કરનાર સક્રિય તત્ત્વ ચેતન (આત્મા) છે. આત્મા * આપણને નજરે પડે છે. જડ-ચેતન બન્ને ભિન્ન ભિન્ન સ્વતંત્ર દ્રવ્યો પોતે રાગદ્વેષાદિની ક્રિયા કરે છે. તેથી તેને કાશ્મણ વર્ગણા ચોંટે જ હોવા છતાં આ સંસારમાં સાથે રહે છે. જડ દ્રવ્યને ઘર બનાવીને છે. તે જ કર્મરૂપે પરિણામ પામે છે. અને તે કર્મ કહેવાય છે. આ ૧. ચેતન આત્માઓ રહ્યાં છે. આ સંસાર ઉપર દૃષ્ટિપાત કરીને વળી જડ એવા કર્મની અસર પણ ચેતન આત્મા ઉપર થાય છે * જોવાથી મુખ્યપણે ત્રણ જાતના ભેદ નજરે પડે છે.
છે. જેમ કે પ્રત્યક્ષ જોઈએ છીએ કે આ માણસે દારૂ પીધો છે. તે જ (૧) વિષમતા-આ સંસારમાં ક્યાંય સમાનતા દેખાતી નથી. આપણે જોઈને જ કહી દઈએ છીએ. દારૂ પીએ એટલે કેટલીક * અર્થાત્ એક જ મા-બાપના બે પુત્રોમાં રૂપથી કે બુદ્ધિથી દેખાતો અસર થાય જેમકે બકવાસ કરે, ચાલવા-બોલવાનું ભાન ન રહે, - તફાવત, (૨) વિવિધતા-એ જ પ્રમાણે વિવિધતા પણ ઘણી છે વગેરે વગેરે. અહીં જ દારૂ જડ છે અને પીનાર આત્મા ચેતન છે. * અર્થાત્ જગતમાં જન્મથી જ એક શેઠ છે તો બીજો નોકર. એક જડ એવા દારૂની અસર પણ પીનાર આત્મા ઉપર પણ સ્પષ્ટ* * સુખી છે તો બીજો દુઃખી છે. એકને ખાવાનું મળતું નથી તો દેખાય છે. તે જ પ્રમાણે કર્મો જડ હોવા છતાં આત્મા ઉપર ચોંટીને - બીજો ખાઈ શકતો નથી, (૩) વિચિત્રતા-એક કામ કરીને પોતાનો ભાગ ભજવે છે. આત્માને સંસારના સ્ટેજ ઉપર ગાંડો - અપજશ પામે છે ને બીજો વગર કામ કર્યો જશ મેળવે છે. એક કરે છે. * ગમે તે ખાઈને પણ તંદુરસ્ત રહે, ને બીજો સાચવી સાચવીને કર્યો અદૃષ્ટ કે દૃષ્ટ? વળી જો અદૃષ્ટ હોય તો કર્મની સત્તા * ખાય તો પણ માંદો જ રહે...ઇત્યાદિ ઢગલાબંધ વાતો સંસારમાં કયા પ્રમાણથી માનવી? ભગવાન મહાવીર આની સ્પષ્ટતા કરતાં * જોવા મળે છે. આ બધાંનું
કહે છે કે, કર્મો અદષ્ટ છે. તે લિ આ કોર્ષણ વર્ગણાતું પિંડ તે જ કામણ શરીર જે જ કારણ શું છે ? નિષ્કારણ તો
અત્યંત સૂક્ષ્મ પરમાણુ સ્વરૂપે આત્માની સાથે ઉત્કૃષ્ટ પણે ૭૦ કોડાકોડી વર્ષ સાથે. * કોઈ કાર્ય થતું નથી. તેનું કોઈ
હોવાથી દષ્ટિગોચર નથી. તેમજ * ને કોઈ કારણ અવશ્ય હોય છે. રહેનાર છે. અને તેના જ કારણે આત્માને
કોઈપણ ઈથિી ગમ્ય નથી. પરંતુ * કોઈ આ વિચિત્રતાનું કારણ ભવભ્રમણમાં સુખદુઃખ અનુભવવું પડે છે.જોવાથી
જે જે અદૃશ્ય વસ્તુ નથી દેખાતી, ઈશ્વરને માને છે. પરંતુ જો
'તુ મુખ્યપણે ત્રણ જાતના ભેદ નજરે પડે છે. 1
| | ઈન્દ્રિય-પ્રત્યક્ષજન્ય નથી તેથી તે .. * ઈશ્વરને માનવામાં આવે તો પાછી ઘણી વિટંબણા ઊભી થાય. શું ન માનવી? એવો જો નિયમ હોય તો સ્વર્ગ, નરક, મોક્ષ, - * વળી ઈશ્વરને તો પાછા દયાળુ માન્યો છે. તો આવા સુખ-દુ:ખમય આત્મા, મન, કાળ વગેરે આ બધા હોવા છતાં નથી દેખાતાં. * સંસારની રચના શા માટે કરે ? માટે આ વિચિત્રતાનું કારણ ઈશ્વરને એટલે શું ન માનવાં? માટે એવો કોઈ નિયમ નથી. તેને માનવા : નહિ પણ કર્મને જ માનવો પડે.
માટે અનુમાન આદિ ઘણાં કારણો છે. વળી સર્વજ્ઞને તો પ્રત્યક્ષ. * કર્મવાદની ચર્ચામાં અગ્નિભૂતિએ પ્રશ્ન કર્યો કે હે ભગવંત! હોય તે પરંપરાના સંબંધથી સ્વીકારી શકાય છે. * આત્મા તો ચેતન છે અને કર્મ જડ છે તો શું જડ કર્મો ચેતન શ્રી અગ્નિભૂતિને છતાં શંકા થાય છે કે કર્મ જો રૂપી હોય તો - આત્મા ઉપર ચોંટી શકે ? અને ચોંટે તો શું રહી શકે? શું જડ ચેતનને પછી તે દેખાતા કેમ નથી? વળી તે મૂર્તિ છે કે અમૂર્ત ? જો મૂર્ત છે અસર કરી શકે ?
હોય તો અમૂર્ત એવા આત્મા સાથે જોડાઈ શકે ? ત્યારે ભગવાન * આ બધી જ શંકાનું સમાધાન કરતાં પ્રભુએ કહ્યું કે આ મહાવીર ખૂબ જ સરળતાથી સમજાવે છે કે કર્મ રૂપી છે. કારણ * સંસારમાં મૂળભૂત બે જ દ્રવ્યો છે, ચેતન (આત્મા) અને જડ કે તે જડ પુદ્ગલદ્રવ્ય રૂપે છે. અને પુદ્ગલદ્રવ્ય રૂપી છે. પરંતુ : (અજીવ). કર્મ કાર્મણ વર્ગણાના પુદ્ગલ પરમાણુઓમાંથી બન્યા એવો પણ કોઈ નિયમ નથી કે જે જે રૂપી હોય તે દુષ્ટ હોય. હવા, જ છે. જેમ માટીમાંથી ઘડો બને તેમ. માટે કર્મ જડ જ ગણાય. પણ રૂપી જ છે છતાં દુષ્ટ નથી. કર્મ જે કાશ્મણ વર્ગણામાંથી * અજીવ તત્ત્વના પેટા ભેદ પુદ્ગલાસ્તિકાયમાં તેની ગણતરી થાય બનેલા છે તે સૂક્ષ્મ હોવાને કારણે દેખાતા નથી. વળી કર્મ મૂર્ત * છે. આ બંને દ્રવ્યોનો સંસારમાં સંયોગ-વિયોગ થતો હોય છે. છે. જેમ કે કાર્ય મૂર્તિમાન હોવાથી કારણ પણ મૂર્તિમાન હોય - જેમ મુંબઈ સ્ટેશન તો જડ છે. ત્યાં જ સ્થિર છે. ખસતું નથી. છે. મૂર્તિ એટલે મૂર્તિમાન રૂપે હોવું. જેમ ઘડો મૂર્તિમાન હોવાથી છે પરંતુ આપણે ક્રિયા કરીને મુંબઈ ગયા છીએ અને છતાં કહીએ તેના પરમાણુઓ પણ મૂર્તિવાન હોય છે. ઘટની જેમ શરીર પણ * છીએ કે મુંબઈ આવ્યું. દેખીતી રીતે આ ભાષા વ્યવહાર અર્થથી મૂર્તિ છે. તો તે શરીર કાર્ય છે. અને કાર્ય જ્યારે મૂર્ત છે તો તેના જ
