________________
૨૦
પ્રબુદ્ધ જીવન
જુલાઈ, ૨૦૧૩
અવસર એલ. ડી. ઈન્ડોલોજી-અમદાવાદ : ઉપમિતિભવપ્રપંચકથા અધ્યયન શિબિર ઉપમિતિવપ્રપંચકથા એક અદ્ભુત રૂપક કથા છે. આજથી લગભગ કુલ ૨૫૦૦ જેટલા પાત્રોમાં વહેંચાયેલી આ કથાનું અધ્યયન કરવા માટે ૧૨૦૦ વર્ષ પૂર્વે જૈન ધર્મના મહાન સાહિત્યકાર અને સિદ્ધાન્તવેત્તા ૧૩ પૂ. સાધ્વીજી ભગવંતો તથા ૨૩૮ જિજ્ઞાસુ ભાઈ-બહેનો ઉપસ્થિત રહ્યા સિદ્ધર્ષિગણિએ સંસ્કૃત ભાષામાં આ ગ્રંથની રચના કરી હતી. આઠ પ્રસ્તાવ હતા. આઠ દિવસમાં સંપૂર્ણ ગ્રંથનો અભ્યાસ પૂર્ણ કરવામાં આવ્યો હતો. (પ્રકરણોમાં વિભક્ત આ કથા ૧૬૦૦૦ શ્લોક પ્રમાણ છે. સંસારીજીવ તા. ૨૬-૫-૨૦૧૩ના રોજ ઉદ્ઘાટન સમારોહમાં પૂ. પં. શ્રી અક્ષયચંદ્ર અનાદિકાળથી આ સંસારમાં પરિભ્રમણ કરી રહ્યો છે. નિગોદનો અનંતકાળ સાગરજી મ.સા.શ્રીએ નિશ્રા પ્રદાન કરી હતી. તેઓશ્રીએ ઉપમિતિકથા ઉપર અને ત્યારબાદ એકેન્દ્રિયથી લઈને પંચેન્દ્રિય સુધીની ભિન્ન ભિન્ન ગતિઓમાં મનનીય પ્રવચન આપતા જણાવ્યું હતું કે સામાન્ય રીતે તો આ કથા અત્યંત નિરંતર ગમનાગમનની પ્રક્રિયા ચાલી રહી છે. પરિભ્રમણનું કારણ તીવ્ર ક્લિષ્ટ કથા છે પરંતુ ખૂબ જ ઉપયોગી કથા છે. તેના શ્રવણથી અનેક અજ્ઞાન અને મહામોહ છે. ઈન્દ્રિયો, અવ્રત અને કષાયો દ્વારા જીવ જન્મમરણના આત્માઓ વૈરાગ્ય પામી આત્મકલ્યાણ પામ્યા છે. ૨૫૦ થી વધુ જિજ્ઞાસુઓ દુઃખો અનુભવે છે. પતન અને ઉત્થાન પામતો રહે છે. ક્યારેક નરકના આઠ દિવસ સુધી આ કથાનું અધ્યયન કરશે તે જાણી અને જોઈને મને દુ:ખો ભોગવે છે ક્યારેક તિર્યંચ ગતિમાં ભટકે છે તો ક્યારેક મનુષ્યભવ આશ્ચર્ય થાય છે. આ કથા દ્વારા તમે સહુ તત્ત્વના રહસ્યને પ્રાપ્ત કરશો અને પામે છે અને કાંઈક પુણ્યોદય થતાં સ્વર્ગે જાય છે પણ પાછો ઈન્દ્રિયો, આનંદ અનુભવશો. આજના યુગમાં જૈનધર્મમાં અન્ય અનુષ્ઠાનો થતા રહે અવ્રત, કષાયમાં આસક્ત જીવ પતન પામે છે. સંસારી જીવની આ કથા છે. પરંતુ આવા કાર્યક્રમ ખૂબ જ દુર્લભ છે. ઉપમિતિનો આ અષ્ટાત્રિકા એટલે જ ઉપમિતિભવપ્રપંચકથા. એક અર્થમાં આ કથા કોઈ એક સંસારી મહોત્સવ નિર્વિઘ્ન સફળતાપૂર્વક પરિપૂર્ણ થાય તેવા આશીર્વાદ આપું છું જીવની કથા નથી પરંતુ આપણા સહુની કથા છે. તેથી આ કથા વાંચતા- અને આ કાર્યક્રમ અવારનવાર થતો રહે તેવી ભાવના ભાવું છું. શ્રવણ કરતા આપણો અંતર આત્મા જાગૃત થઈ જાય છે. દોષોથી થતી હાનિ આ શિબિર ત્રીજીવાર યોજાઈ રહી છે. ત્રણેય વખતના શિબિરાર્થીઓની અને ગુણોથી થતા ઉત્કર્ષનો સ્પષ્ટ બોધ થાય છે.
સંખ્યાનો કુલ સરવાળો ૭૫૦ થી વધુ થાય છે. આ રામાયણ કે મહાભારત જેવી કથા નથી, આ કોઈ એક વ્યક્તિની આઠ દિવસ દરમ્યાન બધા જ શિબિરાર્થીઓએ ખૂબ જ તન્મયતાથી, પરાક્રમની કથા નથી કે આ કોઈના સંસારની કથા નથી. પરંતુ પ્રત્યેક જીવના ધ્યાનપૂર્વક, અલ્પ પણ પ્રમાદ સેવ્યા વગર આ શિબિરમાં અધ્યયન કર્યું. પતન અને ઉત્થાનની કથા છે. આ
આઠેય દિવસ શ્રી જિતેન્દ્રભાઈએ સરળ કથામાં પરાક્રમની વાત છે, યુદ્ધની વાત
) ભાષામાં, સુગમ શૈલીમાં અનેક મનની આંતરિક શાંતિ-ખુશી માટે વર્કશોપ | છે, પ્રણયની વાત છે, વ્યવસાય અને
દૃષ્ટાંતો આપી અત્યંત જટીલ કથાને વિદેશગમનની વાત છે. સંયોગ અને | આજે જ્યારે દરેક પ્રકારના લોકો, માનસિક, સામાજિક પ્રકારની વિવિધ |
ખૂબ જ સરળ અને રસાળ બનાવી દીધી વિયોગની વાત છે. સામદ્રિકશાસ્ત્ર | સમસ્યાઓથી પીડાતા હોય છે, ત્યારે આઠમી સદીમાં લખાયેલ વિશ્વની!
હતી. સાથે સાથે પાવર પોઈન્ટ જ્યોતિષશાસ્ત્ર અને શુકનશાસ્ત્ર પણ |
એ પણ | પ્રથમ સંસ્કૃત રૂપકકથા ઉપમિતિભવપ્રપંચકથામાં આ સમસ્યાઓના કારણો | પ્રેઝન્ટેશન દ્વારા પણ તત્ત્વ આ કથામાં વણાયું છે. આ ગ્રંથમાં | અને તેના નિવારણ આપેલા છે.
સમજાવવામાં આવ્યું હતું તેના કારણે સાહિત્યિક વૈભવ છે. દર્શનશાસ્ત્રના આજથી ૮૨ વર્ષ પહેલાં મોતીચંદ ગિરધરલાલ દ્વારા આ રૂપકકથાનો સહુએ આ કથાને ભાવપૂર્વક માણી ગહન તત્ત્વો સમાયેલા છે. સિદ્ધાન્તનું | ગુજરાતીમાં અનુવાદ કરવામાં આવ્યો છે. મૂળ રૂપકથામાં આઠ પ્રકરણ | હતી. રહસ્ય વર્ણવ્યું છે. આ કથા રાજકથા, | છે, જેમાં કુલ ૨૫૦૦૦ પાત્રો છે. આ કથા અને પાત્રો દ્વારા એવું અનેક શિબિરાર્થીઓએ પોતાના યુદ્ધકથા, પરાક્રમકથા, સિદ્ધાન્તકથા, | સમજાવવામાં આવ્યું છે કે, મનુષ્ય જીવનની કોઈ પણ સમસ્યાનું કારણ| પ્રતિભાવો દેશવતાં જણાવ્યું હતું કે દર્શનકથા અને ધર્મકથા છે. આ એક | તેના આંતરિક વિચારો અને તેની જીવન પર પડતી અસરો છે. જો દરેક આ શિબિરથી તેમના જીવનમાં અત્યંત રોચક સંકીર્ણ કથા છે. તપ- | બાળકને આ ગ્રંથ કથાઓ વિશે માહિતગાર કરવામાં આવે તો તે સમાજ પરિવર્તન આવ્યું છે. નવો પ્રકાશ પ્રાપ્ત ત્યાગ, સાધના, સમાધિની પણ કથા સુધારણા માટેનું અગત્યનું પાસું બની રહે.
થયો છે. અજ્ઞાનતા અને મોહની છે. આથી જ આ કથાનું શ્રવણ જીવનને | આ કથા દ્વારા આજના પરિપ્રેક્ષ્યમાં વાત કરતા ડૉ. જિતેન્દ્ર શાહે કહ્યું |
માયાજાળ સમજાઈ છે. ઈન્દ્રિયો કેવી ધન્ય બનાવે છે. હતું કે, દરેક વ્યક્તિના બાહ્ય અને આંતરિક પરિવાર જુદા જુદા હોય છે.
રીતે પરેશાન કરે છે અને કષાયો | દર વર્ષની જેમ આ વર્ષે પણ ૨૬
કેટલો બધો વિનાશ વેરી શકે છે તેનો દરેક વ્યક્તિની અંદર પણ એક બીજી વ્યક્તિ જીવતી હોય છે. બહારથી મે થી ૨ જૂન સુધી આઠ દિવસ દરમ્યાન
ખ્યાલ આવ્યો છે. સ્વભાવમાં પરિવર્તન વ્યક્તિ દયા, ક્ષમા અને પ્રેમ જેવા ભાવો દર્શાવે છે પરંતુ અંદર ક્રોધ, મોહ આ કથાના અધ્યયનની શિબિર
આવ્યું છે. તેથી આ પ્રકારની શિબિર અને લોભ જેવા ભાવો રહેલાં હોય છે. જ્યારે વ્યક્તિ પર આવા અંદરના આયોજિત કરવામાં આવી હતી. રોજ
અવારનવાર થવી જોઈએ અને પ્રત્યેક ભાવો હાવી થાય છે ત્યારે તેના બાહ્ય ભાવો ભૂલાઈ જતા હોય છે. વિવિધ સવારે ૧૦ થી સાંજના ૫ વાગ્યા સુધી
જેને આ કથા એકવાર અવશ્ય સમસ્યાઓના નિવારણ અંગે વાત કરતાં જણાવ્યું હતું કે, કોઈને મિત્ર આ કથાનું સઘન અધ્યયન કરવામાં
સાંભળવી જોઈએ. આમ જાતજાતના બનાવવા પહેલાં એ મિત્રતાને થોડો સમય આપો. આવ્યું. આઠ પ્રકરણમાં વિભાજિત અને
પ્રતિભાવ દર્શાવવામાં આવ્યા હતા.
