Katyayanas Sarvanvkramani of Rigveda

Author(s): A A Macdonell
Publisher: Clarendon Press
Catalog link: https://jainqq.org/explore/020440/1

Page #1

। कोबातीर्थमंडन श्री महावीरस्वामिने नमः ।।
।। अनंतलब्धिनिधान श्री गौतमस्वामिने नमः ।।
।। गणधर भगवंत श्री सुधर्मास्वामिने नमः ।।
।। योगनिष्ठ आचार्य श्रीमद् बुद्धिसागरसूरीश्वरेभ्यो नमः ।।
। चारित्रचूडामणि आचार्य श्रीमद् कैलाससागरसूरीश्वरेभ्यो नमः ।।
आचार्य श्री कैलाससागरसूरिज्ञानमंदिर
पुनितप्रेरणा व आशीर्वाद राष्ट्रसंत श्रुतोद्धारक आचार्यदेव श्रीमत् पद्मसागरसूरीश्वरजी म. सा.
जैन मुद्रित ग्रंथ स्केनिंग प्रकल्प
ग्रंथांक :१
जैन आराधना
न
कन्द्र
महावीर
कोबा.
॥
अमर्त
तु विद्या
श्री महावीर जैन आराधना केन्द्र
शहर शाखा
आचार्यश्री कैलाससागरसूरि ज्ञानमंदिर कोबा, गांधीनगर-श्री महावीर जैन आराधना केन्द्र आचार्यश्री कैलाससागरसूरि ज्ञानमंदिर कोबा, गांधीनगर-३८२००७ (गुजरात) (079) 23276252, 23276204 फेक्स : 23276249 Websiet : www.kobatirth.org Email : Kendra@kobatirth.org
आचार्यश्री कैलाससागरसूरि ज्ञानमंदिर शहर शाखा आचार्यश्री कैलाससागरसूरि ज्ञानमंदिर त्रण बंगला, टोलकनगर परिवार डाइनिंग हॉल की गली में पालडी, अहमदाबाद - ३८०००७ (079)26582355
-
-
-

Page #2

Page #3

Anecdota Oxoniensia
TEXTS, DOCUMENTS, AND EXTRACTS
CHIEFLY FROM MANUSCRIPTS IN THE BODLEIAN
AND OTHER OXFORD LIBRARIES
ARYAN SERIES. VOL. 1- PART IV
KÂTYÂYANA'S SARVÂNUKRAMANI ETC..
EDITED BY
A. A. MACDONELL
MONA
NO
YEA
Oxford AT THE CLARENDON PRESS
1886
[ All rights reservedl

Page #4

Xondon
HENRY FROWDE
DOMI MINA TIO MEA
OXFORD UNIVERSITY PRESS WAREHOUSE
AMEN CORNER, E.C.

Page #5

KATYÂYANA'S SARVÂNUKRAMANÎ
OF THE
RIGVEDA
WITH EXTRACTS FROM
AT
SHADGURUSISHYA'S COMMENTARY
ENTITLED
VEDÂRTHADIPIKÂ
EDITED
WITH CRITICAL NOTES AND APPENDICES
BY
A. A. MACDONELL, M. A., PH. D.
MEMBER OF THE GERMAN ORIENTAL SOCIETY AND OF THE ROYAL ASIATIC SOCIETY OF GREAT BRITAIN AND IRELAND
DOMIMINA NVTIO ILL MEA
Oxford
THE CLARENDON PRESS
1886
[All rights reserved]

Page #6

London HENRY FROWDE
OWN
OXFORD UNIVERSITY PRESS WAREHOUSE
AMEN Corner, E.C.

Page #7

TO
THE MEMORY OF
THEODOR BENFEY,
MY FIRST TEACIER IN SANSKRIT,
THIS WORK IS INSCRIBED
AS A TOKEN OF GRATITUDE.
[III. 4.]

Page #8

Page #9

CONTENTS.
PAGE PREFACE . . .
V-xxi SARVÂNUKRAMANI .
• 1-46 ANUVÂRÂNUKRAMANI.
47-53 KAANDAHSANKHYA..
. . 54-55 VEDÂRTHADÎPIKÂ .
57-168 Introduction
• 57-80 * Mandala I.
. . 80-99
: : 99-104 III. .
. . 104-108 . .. 108-112
· 112-123
- 123-130 VII . . . .
. . 130-136 , VIII . . . .
136-143 , IX . . . . . . . .
· 144-148 .. X
. - 148-168 COMMENTARY ON THE ANUVÂKANUKRAMANI
; 169-174 APPENDICES
. . . 175-222 I. EXPLANATORY NOTES . . . . . . II. INDEX OF PRATİKAS, AS GIVEN IN THE SARVÂNUKRAMANI. 187-195 III. INDEX OF METRES . . . . . . . 196-203 IV. List of VERSES FROM THE RIGVEDA, QUOTED BY SHADGURU
SISHYA AS EXAMPLES OF METRES . . . . 204-205 V. LIST OF AUTHORS AND WORKS QUOTED BY SHADGURUSISHYA : 206-209 VI. LIST OF ITIHÂSAS RELATED BY SHADGURUSISHYA . . . 210 VII. INDEX OF WORDS OCCURRING IN THE SARVÂNUKRAMANÍ, THE
ANUVÂKÂNUKRAMANI, AND IN SHADGURUSISHYA : . . 211-222 CORRIGENDA . . . . . . . . . . . 223
b 2

Page #10

Page #11

PREFACE.
INDIAN tradition at the time of Shadgurusishya, who completed his commentary to the Sarvânukramawi, the Vedârthadîpikâ, about the year 11871, ascribed that index to Katyayana, and named Saunaka as the composer of five other works specially entitled Anukramaxis. These, as enumerated by Shadgurusishya in the introduction to his commentary,
are:
1. The Årshanukramani; 2. the Khando-nukramani; 3. the Devatânukramani; 4. the Anuvâkânukramani; 5. the Süktânukramani.
The first, quoted fifteen times by Shadgurusishya, is composed in verse, and contains about 320 slokas. The only MS. of it known to exist, is described by Rajendra Lâla Mitra in his Notices of Sanskrit MSS. for 1881-1882 (p. 176, no. 2112). The owner being unwilling to part with it, Rajendra Lala Mitra promised to have it copied for me. My hopes of receiving this MS. have, however, hitherto been disappointed.
The Khando nukramani is also composed in slokas. The only MS. of this index known to exist is in the possession of Rajendra Lala Mitra. To his kindness I am indebted for a copy of it, which he sent me from Calcutta. Unfortunately this copy (and presumably the original) omits the index of metres for the first mandala completely.
As the work in this fragmentary state comprises 238 verses, the whole work must have contained about 300, assuming the index to the first mandala to have been of about the same length as that to the tenth (viz. 65 slokas). At the end of each mandala there is here an enumeration in figures, of the number of verses in each metre, besides the total number of verses and of hymns in each mandala. I have found these data of considerable value in corroborating my calculations for the table given below, which shows the distribution of the various metres in each mandala. Unfortunately in addition to the absence of the first mandala, individual figures also are omitted here and there. Shadgurusishya
1 See conclusion, p. 168, verses 13-14, and Weber in Ind. Stud., vol. viii, p. 160, note. 2 See Max Müller, Ancient Sanskrit Literature, p. 234. This introduction is not printed in this edition for the reason stated below.

Page #12

PREFACE.
has only two quotations from this anukramanî. Of these I was able to verify the second only, the first occurring in mandala I.
Of the Devatânukramanî no MS. appears to have been found, but judging by the ten quotations in Shadgurusishya, it was composed in the mixed versel peculiar to Saunaka's works, and showed similar irregularities of metre to those of the Anuvâkânukramani?. It must have been a work not unlike the Brihaddevatâ, though, no doubt, much shorter.
The Suktânukramani is neither known to exist, nor is it quoted by Shadgurusishya. There is, however, no reason to suppose that it did not exist in Shadgurusishya's time, like the remaining eight works which he attributes to Saunaka, and all of which are still extant. (The tenth, the Smârta Sûtra of Saunaka, is stated by Shadgurusishya to have been destroyed by that author in favour of his pupil Åsvalâyana 6.) Judging from the subject-matter of the other anukramanîs, this was probably chiefly an index of pratîkas, and as such would not call for quotation.
The Anuvâkânukramanî is not only thrice quoted by Shadgurusishya, but was specially commentated on by him. Both the text and the commentary are printed in this edition. Several MSS. of this index exist, six having been collated by me.
Besides the above five among the ten books of Saunaka, there is another well-known work, which though not called an anukramani is practically one, the Brihaddevatâ, which contains about 1050 slokas. Shadgurusishya calls it an anukramanî in his comm. on Rigv. X, 71, and indeed speaks of all Saunaka's works as anukramanîs in another passage 6. The editing of this index, though it exists in several MSS., will prove a matter of considerable difficulty owing to the widely divergent readings it contains. Professor Max Müller possesses three fairly correct MSS. of it, which have been of great service to me for collating with the numerous and often extensive quotations from this work in the Vedârthadîpika.
Lastly, there is another anukramanî work attributed to Saunaka. It is quoted by Shadgurusishya as another in his commentary to the Sarvânukramani", where he quotes the whole introduction (with the exception of the first two verses), which treats of the Atikkhandas metres.
Cp. the quotation in comm. on I, 165.
See comm. on 1, 112. The Årshầnukramanî seems to contain similar irregularities; see p. 86, line 1.
3 See what is said below about the Padânukramani, + Cp. Meyer, Rigvidhana, p. ii, note 4. Max Müller, A.S.L., p. 235.
6 Introd., $ 1,1.
? Introd., § 11, 6.

Page #13

PREFACE.
vii
This passage is also quoted by Max Müller, Rigv. Prátisakhya, pp. cccxxv and ccclviii. Of this anukramanî only one MS. exists in Europe. It belongs to the India Office Library, and is written on palm leaves in the Grantha character. Though not dated, it is apparently of the seventeenth century. It is described in Burnell's small Sanskrit Catalogue, where the first seven lines of the introduction, as well as the first two lines of section 2, are printed! This MS. I have copied and transliterated into the Nagarî character. The work is here called the Pâdânukramani. Rajendra Lala Mitra possesses another MS. of this work in Någarî, a copy of which he was kind enough to send me. The work is here entitled the Pâdavidhâna? It is short, occupying only four pages of twenty lines each, besides an introduction of seven verses (omitted in this copy), and is composed in slokas mixed with trishtubhs. In the latter MS. this part is followed by a kind of commentary (six pages and a half), which gives the whole of each pâda mentioned in the former part by its pratîka, and this second part is called the Pâdavidhânânukramanika. This work, then, would appear to be identical with the Pâdavidhana mentioned by Shadgurusishya as one of the ten works of Saunaka. It is not ready for publication, as I have not yet discovered on what principle this anukramanî is based. I hope to be able to publish this together with the Ârshậnukramani and the Khando snukramani in a future appendix to this edition.
That anukramanîs existed as a branch of literature several centuries before the beginning of our era, is shown by an unmistakeable reference to the Anuvâkânukramani in the Dharma Sutra of Apastamba (I, iii, 11, 6). Prof. Bühler in his introduction to his translation of this sûtra 3 has furnished a tolerably convincing proof that the composition of this sutra cannot be placed later than the third century B. C., and even makes it probable that its date should be placed 150 or 200 years earlier. Thus the composition of the Anuvâkânukramanî would reach back to the fifth century. Apart from the evidence of the tradition in Shadgurusishya, the probability is great that this index, owing to the similarity of style, was composed by Saunaka, the author of the Rigveda Prâtisakhya. It is at the same time extremely likely that the
1 Part I, Vedic MSS., p. 6, no. iv. It begins with the words, lata पादविधानं लिख्यते । ऋक्षु संशायिकाः पादा भवंति etc. 3 Sacred Books of the East, vol. ii.

Page #14

viii
PREFACE.
remaining anukramanîs mentioned above are closely connected in time with those two works. For on the one hand it is probable that when fixing the canon of the Rigveda became a desideratum, the want was supplied almost simultaneously in the various directions of the indexes attributed to Saunaka, while all of them on the other hand, like the Prâtisâkhya, have a metrical form, several of them (the pâda- and the devatâ-, besides the Anuvákánukramani and the Brihaddevatâ1), containing an occasional admixture of trish/ubh, such as appears in the Prâtisåkhya. That most of them at least were anterior to the Sarvânukramani, is tolerably clear, for the latter, on Shadgurusishya's showing from the quotations which he adduces, is based on them, and, as embodying the substance of all of them, is for the sake of brevity composed in sûtras. That the desire to condense the matter contained in the various indexes into a single work of a comprehensive character should soon have arisen, is in itself likely; and that this task should have been undertaken by Kâtyâyana, himself the author of a Prâtisakhya and of a Srauta Sutra, is highly probable. The date of the Sarvânukramani would thus be about the middle of the fourth century. To lay stress on the numerous archaisms in the diction of the Sarvânukramanî pointed out by Shadgurusishya, as an argument for its early date, might justly be considered weak; for that the grammarian who completed and corrected Panini should have been anything but intentionally archaistic, can hardly be assumed.
B. C.
As regards the contents of the Sarvânukramanî, the main part of the work is preceded by an introduction in twelve paragraphs" (pp. 1-5). §1 shortly describes the scope of the work and the good resulting from a knowledge of its contents. §§ 2 and 12 contain the paribhashâs necessary as a key to the sûtras of the main portion of the work. $$ 3-11 contain a treatise on the metres of the Rigveda, which coincides almost word for word with the corresponding portion of the Vagasaneyi Anukramant. The main part of the work (pp. 5-46) contains, for every hymn of the Rigveda in their order, according to the recension of the
1 See comm. on III, 5-6 and IV, 57. 2 Max Müller, A. S. L., p. 235. * Upwards of thirty are discussed in the comm.; see Index, s. v. khândasa.
⚫ Given at the end of Max Müller's and Aufrecht's editions of the Rigveda. "This part has already been printed by Prof. E. Windisch in 'Zwölf Hymnen des Rigveda.'
See Weber, Ind. Stud. VIII, pp. 137-144. See Weber's Vagasaneyi Samhita, appendix.

Page #15

PREFACE
Sakala Sakhâ, the first word or words (pratîka), the number of verses, the name of the poet and of the deity, as well as the metres of the whole hymn or of its various parts. Occasionally, in order to make the meaning of the hymn clearer, an itihâsa is briefly sketched', which Shadgurusishya in his commentary always relates in detail, usually by a quotation from the Brihaddevatâ. Here and there paribhashâs are inserted which refer to a limited number of hymns 2.
The conclusion of the various mandalas I have indicated with Shadgurusishya's words in small type.
In order to facilitate the use of the text, I have indicated the number of the hymn in each mandala with small figures above the line on the left of the pratika. At the top of each page the mandala is given, after it on the left the number of the first hymn on the page, on the right the number of the last hymn on that page.
Every adhyâya begins with a new line, and its number is placed at the end of the paragraph.
In the choice of readings for the text I have given the chief weight to Shadgurusishya's authority, in order to obtain the exact text which this commentator had before him in the twelfth century. There are a few instances in which the text is slightly in conflict with the commentary. Here I have considered it right to correct the former in accordance with the latter. These slight variations are only such as might easily escape the attention. For instance, in the sûtra on X, 179 all the MSS. read aindrah, but the commentary, which discusses the formation of this patronymic, shows that Shadgurusishya read aindrih, and that consequently the i has dropped out since his time. All such cases are of course discussed in the notes
Quotations are not frequent in the Sarvânukramanî. In the introduction, g 1, a passage from the Arsheya Brâhmana is quoted, in $ 2,7 two verses from the Rigveda itself, then in the main part of the work, VII, 32, the Satyâyanaka and the Tândaka, two passages from Sruti'(III, 31 and III, 36), and twice the opinion of certain persons (IV, 13 and V, 27).
The diction of the Sarvânukramanî contains numerous forms which Shadgurusishya characterises as actually Vedic, the references to which
11, 51, 166, 170, 179; II, 1, 43; III, I; V, 61; VI, 52; VII, 32 ; VIII, 1, 91; X, 9, 33, 47, 50, 57-60, 95, 102; 108. ? See I, 14, 15, 64, 139; III, 6; V, 1; VIII, 1; IX, 1, 67; X, 56, 110, 111-114. 8 For other instances see 1, 132 and IV, 57.
[III. 4.)

Page #16

PREFACE.
will be found in the index of words under khandasa. This chiefly applies to dvandva compounds of the names of gods which have often Vriddhi in one element only, while according to Pan. VII, 3,21 it is required in both words. In one or two instances where I had followed this rule of Panini for the sake of consistency, I have restored the Vedic' form in the list of corrigenda.
With regard to the Sandhi it is to be noticed that the MSS. follow very consistently two grammatical rules of Sâkalya. Firstly, ă remains unchanged before ri, and à is shortened before it'; and, secondly, au becomes âv before all words except u, but becomes â before ul. The only exceptions to the former rule are the particles vâ, yatha, ka, which are contracted, and the compound brahmarshi.
In preparing this edition of the Sarvânukramanî I have used nine MSS., and at the same time always carefully collated the quotations in Såyana. It appears that the latter commentator cites the Sarvanukramani inaccurately, especially as regards the order of the words ; words and whole sûtras are occasionally omitted. To notice all these variations among the critical notes, I considered unnecessary. The MSS. collated by me are :
(1) A MS. belonging to the Wilson Collection (No. 379) in the Bodleian Library, briefly described in Aufrecht's Sanskrit Catalogue. It contains Shadgurusishya's commentary to both the Anuvâkânukramani and the Sarvânukramanî, the text always preceding the commentary by parts of verses in the former and by sûtras in the latter. The Anuvâkânukramani occupies leaves 1 to 4a (incl.), the Sarvânukramanî 46 to 74 a. This is on the whole a first-class MS., and it is not too much to say that it would have been impossible without it to produce an approximately correct edition of Shadgurusishya. However, both the beginning, especially parts of Shadgurusishya's introduction, and the end contain many mistakes. The accuracy of this MS. in comparison with all the others becomes most apparent in the quotations, notably in the references to the sûtras of Pânini. Its date (A.D. 1599) and the name of the writer are thus stated at the end : 897 9848 d e afe सप्तमी रविवसरे विशालनागरज्ञातीयव्यासश्रीहरिनाथस्तव्यासपुरुषोत्तमेन लिखित परोपकारार्थ। TAT I vit: i wt: i wt: 11 1 Co. Max Müller, Rigv. Pr. p. 12 and sûtras 136 and 168; Pan. VI, i, 128. ? Co. Max Müller, Rigv. Pr. p. 11 and sûtra 135; also Aufrecht, Ait. Br., notes, p. 427.

Page #17

PREFACE.
xi
(2) C: a MS. of the same contents as W1, which belongs to the Chambers Collection in the Royal Library of Berlin, and is described at great length in Weber's Sanskrit Catalogue, pp. 12-15. It is 134 years younger than Wi, and is far less correct. It repeats all the mistakes of Wi in such a manner that there can be no doubt as to its having been copied from that MS. Any doubts on this point will be removed by referring to the critical note to the commentary on the word Rausadasva' in the sûtra on X, 179. This MS. I therefore found to be of very little value for purposes of collation, except in the few cases where letters or words had become indistinct or illegible in W1. There is, moreover, a great lacuna in this MS., embracing mandalas VI, VII, VIII, besides part of V and of IX.
(3) A MS. of the Bodleian Library, containing only the text of the Sarvânukramanî and of the Anuvâkânukramanî. It is tolerably correct, and dates from 1659 A.D. It is briefly described in Aufrecht's Catalogue under Wilson 502.
(4) 11:a MS. of the India Office (No. 132), which contains the text only; it contains 19 leaves, and is correct, for it is, as is stated at the end, likhitam svârtham parârtham ka. It is dated A. D. 1745 (Samvat 1802).
(5) I 2: also from the Library of the India Office (No. 1823), into whose possession it came in 1822. It contains no statement as to the copyist, nor as to the place or time of its origin, but is without doubt a recent MS., probably not more than a century old. It concludes simply with the words, Srîsîtârâmakandrârpanam astu, subham astu, srîr astu. It consists of 140 leaves, and contains the text and the commentary of Shadgurusishya to the Sarvânukramanî, but omits Shadgurusishya's introduction. It begins with the words, Srîganesâya namah. Atha rigvedamnaye, etc. It is an incorrect MS. There can be no doubt that it is copied from P 2 (described below), even the most absurd mistakes of which it repeats with faithful accuracy. It is therefore of no independent value.
(6) I3, a MS. of the India Office (No. 1636), contains the commentary of another writer, named Gagannatha, on the Sarvânukramani. This commentary is much shorter than the Vedârthadspika, as it contains no stories or discussions. It is probably not more than 140 years old at the most, being dated Samvat 184, which is probably meant for either 1804 or 1840. Although this MS. does not contain the text
C 2

Page #18

www. kobatirth.org
xii
PREFACE. of the Sarvânukramanî, it nevertheless proved of some service with regard to the spelling of names and to the contents generally.
(1) I 4: a MS. of the India Office Library (No. 2396) in 173 leaves, containing both the text of the Sarvânukramanî and the commentary of Shadgurusishya, but omitting the introduction. It begins with the words, Srîganesaya namah. Sarasvatyai namah. Srîbhairavaya namah. Atha rigvedâmnaye, etc. There is some confusion in the date, which is given as both Saka 1602 (A.D. 1680) and Samvat 1812 (A.D. 1755). It has the appearance of being about two hundred years old, so that the former is probably the correct date. The conclusion in full is as follows: सख्या ग्रंथय नविंशतं । सहस्रं विंशतादू त्रिंशदैवं ततः परं (sic) ॥ इति सानुक्रमणीभाष्यं समाप्तः॥ छ ॥ इति चतुःषष्टिरध्यायः सपूर्णः ॥ छ ॥ विश्वेरार्पणमस्तु ॥ छ॥ इति श्रीत शके 11 9808 II 7: 9692 11 TAGTAGT IT act as a rat #1 This specimen will suffice to show that it is an incorrect MS. An examination of the critical notes to the commentary will show that I 4 is more nearly connected with Pi and P 2 than with W 1, though occasionally, but less frequently, it agrees with W 1, as opposed to these two. It thus stands between the two groups P1, P2, I 2, and W1, C, but nearer to the former than to the latter. The various readings in the text of the Sarvânukramanî of I 4 and of the following two MSS. are to be found in the critical notes to the Vedârthadîpikâ, as I did not receive these three MSS. till after the text of the Sarvânukramanî had been printed.
(8) PI: a MS. belonging to the Deccan College at Poona, and lent to me through the Indian Office. For an Indian MS. it is very old, dating from the year 1392 A.D. (Samvat 1449). The paper looks very old (being of a brownish yellow colour turning to dark brown near the edges), and is very brittle and much worn away at the margin. It consists of 178 loose leaves, and contains the text of the Sarvânukramanî with the commentary of Shadgurusishya, omitting his introduction. It begins with the words, vaig UITT 7A: I racit etc. The last leaf contains an abstract (18 lines) of the Anuvâkânukramani, the words yfir varginala: FATAT: (sic) being followed by warga1a: 11
franids 4649 Saare etc., i. e. the pratîkas of the anuvâkas, to which is added an abstract of the numerical statements, together with one or two of the actual verses (43 a and 45 a) of the Anuvâkânukramanî. The

Page #19

PREFACE.
xiii
MS. ends with the words, स्वस्ति सं १४४९ वर्षे श्रा० शु० रखौ नंदपंडे द्विवे (two letters obliterated) i nget (several letters worn away at the edge)
97 9498 T WITT FE 98 wafugat afe (the concluding line being obliterated with ink). The second date probably is that of the sale of the MS., and the obliterated words the name of the then owner. The writing of this MS. is still very clear. One of its peculiarities is worth noticing. The medial diphthongs e and o are not written above the line, but with perpendicular strokes at the side of the consonant; e.g. to=ke, =ko; similarly kai would be to, and kau, 11. It is not a correct MS., being very corrupt in many difficult passages. It is especially untrustworthy in grammatical quotations. I nevertheless found it a very valuable MS. for Shadgurusishya, because owing to its great age, being separated from that commentator's time by only two centuries, it was bound to contain many old readings.
(9) P2, which also belongs to the Deccan College, is about 250 years younger than P1, being dated 1638 or 1645 A. D. (Saka 1560 or 1567)". It consists of 147 leaves, but 2 leaves, 122 b to 124 a, are missing. It has the same contents as P1. It begins with the words, FOTO AT WITTUNTU 74: I 90 Pregata etc.; and ends, T Rezo 11 HAFT 11
a 94&9 (?) T atuato fofer Il There can hardly be a doubt as to its being lineally descended from P1. An examination of the critical notes will show that its mistakes coincide in a remarkable manner with those of that MS. The lacunae of Pi are generally filled up, and often wrongly. One passage in particular will make pretty clear the connexion of P 2 with P1?. P1, however, contains two long quotations from the Brihaddevatâ not to be found in P2 or in any other of the MSS.
Besides the above-mentioned MSS., I have used three of the Brihaddevata, kindly lent me by Professor Max Müller, for collating with the quotations from that work in the Vedârthadîpika. I have called them M1, M2, and M 3. They are all quite young MSS., the latter two being dated 1845 and 1866 A. D. respectively. M 2 and M 3 are almost identical (the latter probably being a copy of the former), while M1 diverges from them to some extent; but as a rule, the readings of all three agree where they differ from those of Shadgurusishya.
1 It is difficult to make out whether the last figure is a 7 or a o. ? See note on comm. to Introd., § 2, 22.

Page #20

xiy
PREFACE.
For the quotations from the Brihaddevatâ, I have also in a few cases collated a MS. (named N), belonging to Professor Max Müller, of the Nîtimañgarî, a modern work containing tales, some of them taken from the Brihaddevatâ, the purpose of which is to point a moral.
THE ANUVÂKÂNUKRAMANI. This anukramani is composed in verse, partly trishtubh, partly anushtubh. The first verse, which is a trishtubh, has a modern look, and is probably not by the author of the anukramanî. It is only to be found in those MSS. which contain Shadgurusishya's commentary, but is not commented on, nor indeed is the second, which mentions Saunaka by name. The introduction (verses 1-14) begins with a statement of the contents of the anukramani, and then adds some remarks on the course of Vedic study. The work is stated by the author (verse 9) to belong to the Saisirîya branch of the Sakala Sakhâ of the Rigveda. He then enumerates the ten poets of the Aprî hymns and the pratikas of these hymns. Then follow some remarks on the last Aprî hymn (X, 110), composed by Gamadagni, which is also to be found in the Vagasaneyi Samhita (XXIX, 24-36) and in the Taittirîya Brâhmana (III, vi, 3), in both of which passages, however, the second verse of the Aprî hymn, composed by Vasishtha (VII, 2), is introduced. Only three of the six MSS. I have collated contain these slokas (11-14); and the readings in 13 b being corrupt, the text had to be amended. In accordance with my emendation I translate verses 13 and 14 as follows:
All Rishi families use the Samiddha hymn (X, 110) with the exception of the Sunakas and the Vasishthas. Objection to Tanûnapât (is met) by the second verse of the gushasva hymn, as this verse is to be found in the Yagurveda in the midst of the Samiddha hymn (X, LIO). With regard to the animal sacrifice, these verses of the Gamadagni hymn (X, 110) are employed in all cases (i.e. by all Rishi families, even by the Sunakas and the Vasishthas) according to the Sætra of Âsvalâyana “yatharshi vâl." Judging by the last remark, the author seems to have considered sv. Sr. Sûtra III, ii, 7 and 8 to be one sútra.
Of this introduction, one of the six MSS. collated by me (I 4) has nothing; one (W2) has only one verse, the third ; three (W 1, C, C1) have the whole, while the Grantha manuscript (B) contains only verses
1 With regard to the Aprî hymns, see Max Müller, A.S. L., pp. 463-469.

Page #21

PREFACE.
XV
3-10 (inclusive). The tenth and eleventh verses Shadgurusishya must have considered genuine, for he comments on them. On the other hand, one might be tempted to ascribe verses 13 and 14 to Shadgurusishya himself, as there is not a single word of comment, though these lines are difficult. It is worth noticing that the metre from u1b to 14 is iambic in the first pâda, whereas the preceding slokas scan regularly according to the later form of the anushtubhl. Meyer, Rigvidhana, p. xxvii, is of opinion that the end of the work (37-46) is not genuine. In that case verses 5 and 6 would not be genuine either, as these state the contents of the latter part of the anukramanî. There does not seem to me to be any sufficient reason to assume this. The very last line, in fact, which contains the particle vâva, on the contrary, looks old.
With verse 15 begins the main part of the Anuvâkânukramanî, which comprises 31 verses and a line. Of these verses 141 are anushtubh : 15-21 c and 38-44. The metre is irregular, seven lines ending with three long syllables, one with ----, and two with cu-- The introduction does not show this irregularity, and its versification has, therefore, probably undergone revision. 42 b seems to consist of a trishtubh pada and of an anushtubh pâda. The remaining 34 half-verses are trishtubh. Among these only 18 have 22 syllables; of the remaining 16, two have 20 syllables, one 21, seven 23, four 24, one 25, and one 18 (or 20). The last line seems to be prose; I cannot, at least, discover any metre in it. It has 20 syllables.
As regards the contents, verses 15-21 contain the pratikas of the anuvâkas and the number of hymns contained in these anuvâkas for mandala I; 22 a the same for II; 22 b and 23 a for III; 23 b and 24 a for IV; 24 b and 25 a for V; 25 b and 26 a for VI; 26 b and 27 a for VII; 27 b and 28 for VIII; 29 for IX; 30 and 31 for X.
32 states the number of anuvâkas in the various mandalas: I has 24; II, 4; III, 5; IV, 5; V, 6; VI, 6; VII, 6; VIII, 10; IX, 7; X, 12. [Total 85.]
33-35 contain the number of hymns in the various mandalas: I has 191; II, 43; III, 62; IV, 58; V, 87; VI, 75; VII, 104; VIII, 92; IX, 114; X, 191. [Total 1017.]
36 states the total number of hymns to be 1017, whereas in the Bâshkala recension there are 8 additional hymns (i.e. 1025). In the
Cp. Oldenberg, on the Sloka, Zeitschrift der morgenländischen Gesellschaft, vol. xxxv.

Page #22

xvi
PREFACE.
Saisiriya branch of the Sakala Sakhá no anuvákas are stated for the Khilas.
37 in the ten mandalas there are 85 anuvâkas.
38: 64 adhyayas, 10 mandalas, 2006 vargas.
39 without counting the Khilas there are 1017 hymns.
40-42 state the number of the vargas according to the number of verses which they contain:
Varga with I verse
" 9 verses
2
در
Vargas,
23
""
"
22
دو
93
39
23
23
29
""
29
3
4
5
6
7
8
39
در
39
ور
در
""
•
Vargas
I
2
97
174
1207 - 346
119
59
•
.
·
.
.
Verses
I
9
4
291 696
.6035 2076 833 472
2006
104171
43 states the total number of verses in the Rigveda to be 10580 and one pâda 2.
44: the number of half-verses is 21232 [=106141]; of the padas, 153,826.
45: of the karkåpadas, 110,704. The last line gives the number of the syllables as 432,000,
The six MSS. collated by me for the Anuvâkânukramani are:(1) W1, (2) C, both already described.
(3) C1, a MS. belonging to the Royal Library of Berlin (No. 1405 in Weber's new Sanskrit Catalogue), contains the Anuvákânukramani with Shadgurusishya's commentary, followed by that writer's introduction to his Vedarthadipika. It consists of 7 leaves, and is dated A. D. 1525 (Samvat 1582). The commentary in this MS. is more correct than in W 1, but it is no better than that MS. in Shadgurusishya's introduction. It begins, श्रीविश्वेश्वराय नमः । अथ गद्यात्मक (sic) अनुवाकानुक्रमणिका लिख्यते । and the comm. to the Anuvakánukramari ends, इत्यनुवाकानुक्रमणी समाप्ता । संवत् १५७२ वर्षे लिपितमस्ति । श्रीविश्वेश्वरार्पणमस्तु ॥
1 This table is given in A. S. L., p. 220.
2 This pâda, according to Shadgurusishya, is Rigv. X, 20, 1. See the comm. on this verse and on Anuvâkânukramanî, ver. 43. Cp. Ind. Stud. X, 132.
3 See A. S. L., p. 221.

Page #23

PREFACE.
xvii
(4) B: a Grantha manuscript, belonging to the India Office, which only contains the text. It omits verses 1, 2, 11-14. Its date is not stated, but it is probably about two centuries old. It is tolerably correct. It is described in Burnell's small Catalogue, pp. 5-6, where 14 verses from it are printed.
(5) W2, containing the text only, is tolerably correct; only the old irregular ones are in this MS. almost always corrected so as to have the regular form of the classical anushtubh. The introduction, with the exception of the third verse, is wanting. Two verses and a half are also omitted from the main part of the work. This MS. has already been partly described.
(6) I 4, a MS. belonging to the India Office, containing the text only, is incorrect. It has many points of similarity with W 2, leaving out the whole of the introduction, the same two verses and a half, and replacing the old irregular verses in the same way, as will appear from the various readings of verses 15 and 21.
THE KHANDAHSANKHYA. This short index must be considered a parisishta to the Khando-nukramanî. For the latter, though stating the number of verses in each metre besides the aggregate number of verses of all metres for every mandala, does not supply the totals of every metre for the whole Rigveda. This omission the Khandahsankhya, as I have entitled it, supplies. It is obviously wrong in two items: the number of panktis being stated to be 312 instead of only 248 (see Index of Metres, Appendix III), and that of the dvipadas as 17 instead of 127. The latter error may be due to the calculations of this index being based on totals in figures, as in the Khandosnukramani (see above), and being written in words after the 2 of 127 had dropped out. The remaining totals agree very nearly with those I have arrived at by adding up the aggregates of the metres in each mandala. My aggregates of all verses contained in each mandala, tally both with those of the Khando snukramani (excepting three slight variations, which will be explained below) and with the statements of Dayananda Sarasvati in his Rigvedabhâshya (pp. 1-8), except in mandalas VIII and IX, but in these two cases my totals agree with those of the Khando-nukramanî. In the former case the cause of the error is evident, as hymn 20 of mandala VIII
[III. 4.)

Page #24

xviii
PREFACE.
is stated to have 36 verses, whereas it has 26. The grand total of verses in the Sakala recension of the Rigveda resulting from the addition of the totals for each mandala is thus 10442, which is the exact sum I obtain by adding up the aggregates of each metre, whereas the same calculation for the aggregates of the Khandahsankhya produces only 104021. Dayananda Sarasvati, though his totals for each would give only 10521, states the grand total to be 10589. My total by counting the dvipadâs (127) twice would be 10569, only eleven less than the figure of the Anuvâkânukramani. I think it is not at all improbable that the apparent inconsistencies 3 in the numerical statements of this ancient index will be removed by taking into consideration all the verses of the Rigveda which are repeated. If this should prove to be the case, it will indeed be one of the most remarkable facts in the history of literature that a people should have preserved its sacred book without adding or substracting a single word for 2300 years, and that too chiefly by means of oral tradition. The subjoined table shows the distribution of the
metres in detail :Mand. G. U. A. B. P. T. G. Atig. S. Atis. A. Aty, D. Atidh. Dv. Ek. B.Pr. K.Pr. M.Pr. Total I. 472 21 117 5 61 742 356 .. .. 5 4 80 1 1
31. 31 ..
80 80 ..
.. . 1976 II. 37 . 14 1 . 230* 142 .. .. 4 I .. .. .. .. .. .. ..
429 III. 104 10 27 19 2 399 50 ..
617 IV. 119° 21 27 . .. 403 ° 33 1 18 .. I .. 1 .. .. .. .. .. 589°
V. 79199 155 6 54 2840 103 II 111 .. . .. .. .. 4 3 4 4 .. 72715 VI. 137 9 45 14 5 478 3994 I 615 VII. 61 1 44 4 1 586 39 . I
841 VIII. 73318 228 11219 8920 3321 81 65 3 7 .. .. .. .. .. 13 . 18822 84 .. 163623 IX. 600 42 55 10 20 149 166 ... ..
27 . 22 14 X. 108 12 260 32 72 901 351 . 4 .. .. .. .. .. 9 I 4 .. .. 1754 Total 2450 344 856 180 248 4253 1344 16 20 10 6 83 2 1 1276 388 106 2 10442
:w:::::::
wn :::
76517
I 108 %
1 See the table in A. S. L., p. 222; cp. Ind. Stud., vol. viii, p. 51. See comm. on Introd. to Sarv., § 12, 10.
3 See A. S.L., p. 222. Khandon. 229.
Kh. 143. Kh. 120. Xh. 1. $ The total of the Kh.is 588,402 T., 2 S., and no ekapada. The explanation is that a trishtubh and the following ekapadà are here considered a sakvari. It is the same in mandalas V and VI.
. Omitted in Kh. 19 Kh.281. 11 Kh. 5. 19 None Kh. 19 Kh. 724. See note 8. 14 KR. 40. 15 Kh.7. 16 None Kh. 17 Kh.764. 18 Kh.717. 19 Kk. 104. The difference in these cases is exactly made up for by 8 anushtummukhas (-8 an. and 16 gây.), (cp. Sarv. Introd., $ 11, 6), which, though not mentioned in the Kh. Sankhya, are given in the Sarv. VIII, 68 and 74.
20 Kh.93.21 Kh.35.2 Kh.19 (= 38). 23 Dayan. Sarasv. 1726. 2 Dayan. Sarasv. 1097.

Page #25

PREFACE.
The Khandahsankhyâ I have found in two MSS. only; in W 2, already described, and in I 5, a MS. belonging to the India Office, in which it comes immediately after the text of the Sarvânukramanî. The latter part of this MS. I have not collated, having obtained it after the text of the Sarvânukramanî was printed.
xix
THE VEDARTHADIPIKA.
Shadgurusishya, who five times1 gives the above title to his commentary, lived in the middle of the period of the revival of Vedic studies in India, almost half-way between Kumârila and Sâyana. He flourished, as he tells us himself (see p. 168, verses 13-14), in the latter half of the twelfth century. His commentary on the Sarvânukramanî shows him to have been a man of some originality and of considerable learning, grammatical no less than Vedic. In the conclusion of his commentary (p. 168, verses 16-17) he enumerates the seven works in which he was specially instructed by his six teachers. In Appendix V there is given a complete list of the quotations to be found in his commentary with the sole exception of the continual references to the sûtras of Pânini's grammar2. Quotations from nearly all the works of Saunaka occur, but the lion's share among these falls to the Brihaddevatâ, which is mentioned twentyfive times, and from which no fewer than 46 slokas are cited. Besides occasional references to the Samhitâs and Brâhmanas of the other Vedas, to Manu, the Bhagavadgîtâ, the Mahâbhârata, and other works, the great majority of the quotations naturally come from the Aitareya Brâhmana and Aranyaka, and from the Srauta and Grihya Sutras of Âsvalâyana. The Aitareya Brahmana is in the conclusion (p. 168, ver. 16) called the Katvârimsadbrâhmana, while the Bhagavadgîtâ is once referred to as the Gîtopanishakkhruti. It is worthy of notice that Shadgurusishya always refers to the fifth Aranyaka as the fourth, apparently looking upon the fourth and fifth as one book. Pingala's Khandah Sûtras he mentions under the title of the Khandovikiti at the end of his work3, where he
1 Twice in the introduction, ver. 6: सर्वानुक्रमणीवृत्तिर्नाम्ना वेदार्थदीपिका, and vers. 65-6 : वृतिर्नाना वेदार्थदीपिका guigfa:; and in his conclusion, p. 167,
ver. 12, and p. 168, vers. 13 and 18.
2 A few passages of little or no importance, quoted vaguely with J, mii, quà, will be found by looking up those words in the Index.
3 See comm. on X, 191.
d 2

Page #26

Xx
PREFACE.
quotes the last sûtra of that author in illustration of the practice of repeating the last word or words of a work to show that it is concluded.
Shadgurusishya's commentary does not consist merely of a bare amplification explaining the obscurities arising from the brevity of the sůtra style, but introduces many tales from Vedic mythology. These are frequently quoted from the Brihaddevatâ ; but even when he relates these stories in his own words, he generally does so in slokas, and in one passage 3 of considerable length he even uses the trishtubh metre. In fact this commentator has a way of breaking into verse even when speaking of far drier matters; he does not even shrink from working sutras of Panini into a poetical form 4. Besides these itihasas, there are frequent discussions on the diction and the construction of the sâtras of the Sarvânukramani.
The present edition supplies practically the whole of the Vedârthadîpikâ. Its bulk has, however, been considerably reduced by the omission of the fuller pratîka (which is invariably given by Shadgurusishya), of all that can easily be supplied by using the paribhâshâs, of commonplace grammatical remarks, and of the continual repetitions from the introduction explaining unusual metres. I have been careful to retain matter of any importance or interest, such as all quotations, grammatical explanations of unusual or difficult forms, itihâsas, and discussions bearing on the construction and wording of the sútras. I have paid especial attention in this respect to the formation of proper names in connexion with the ganas, thinking that this might prove to be of some value in the criticism of the ganapatha, the present state of which is far from satisfactory. All references to the various ganas will be found in the index of words at the end.
In his commentary on the treatise on metre (Sarv. Introd., 98 3-11), Shadgurusishya quotes a number of examples (mostly identical with those in the Rigveda Prátisakhya) for the various metres enumerated and explained in the text. A list of these verses is given in Appendix IV.
I have collated five MSS. in preparing this edition of the Vedarthadîpika, viz. W 1, I 2, I 4, P1, P2 (and in a few instances C also), which have already been described.
1 Like that of Gagannatha. 8. Comm. on II, 33.
*? A list of these is given in Appendix VI. * See comm. on II, 11.

Page #27

PREFACE.
xxi
Shadgurusishya's introduction to the Vedârthadîpikâ, which, as is well known, possesses considerable interest and value for the history of Sanskrit literature, consists of 66 verses. I was obliged to refrain from publishing it owing to the hopelessly corrupt state of several passages. This part of Shadgurusishya's work occurs in three MSS. only; but C, as has been shown, has no independent value, while C 1, though slightly better than W 1, has on the whole the same or similar corruptions. W 1, otherwise so good a MS., fails here completely. I had entertained hopes that P1 and P 2 would contain this introduction, but on the arrival of these MSS. from India, my hopes were disappointed. However, almost all that is of importance in it, nearly two-thirds of the whole, has already been printed; the first seven verses in Weber's Catalogue, verses 25-56 in Max Müller's History of Ancient Sanskrit Literature, pp. 236-239, and verses 56-60 in Meyer's Rigvidh., p. xx. Shadgurusishya's real name is not known, for he mentions only the names of his six teachers. These are enumerated in the first verse of the introduction1, and repeated with two variations in the conclusion 2.
The Vedârthadîpikâ was apparently intended to be a work of much wider scope than a mere commentary of the Sarvânukramanî, for it concludes with the statement that it is only the end of the first adhyaya3.
The commentary to the Anuvâkânukramanî, also composed by Shadgurusishya, but not forming part of the Vedârthadîpikâ, being short, has been printed in full. The text itself contains no further quotations than the two references to the Yagurveda and the Åsvalâyana Srauta Sutra, in verses 13 and 14, already mentioned; nor does the commentary cite anything more than a passage from the Rigveda itself, a sûtra of the Asvalâyana Grihya 5, another of the Srauta, a passage from a lexicographical work, a rule of Bhaguris, and, lastly, a passage from the Aranyaka❞.
4
Besides the appendices already mentioned, I have added, with a view to facilitate the use of the commentary, some explanatory notes, too long for insertion among the foot-notes, discussing difficulties or explaining the reasons for my emendations of corrupt passages.
The critical notes to the commentary do not contain all the various readings; I have kept for possible future reference upwards of thirty
1 See Weber's Catalogue, p. 12. ' वेदार्थदीपिकायां प्रथमोऽध्यायः समाम:, p.168.
7 Ver. 9.
6 Ver. 10.
Ver. 8.
2 Page 168, ver. 15.
• Verse 7.
8 Ver. 35.
• Ver. 46.

Page #28

xxii
PREFACE.
pages of such, consisting for the most part of trivial mistakes or omissions, the larger proportion of which do not find a place among the footnotes. The space occupied by the latter is quite large enough already.
The printed text of the Sarvânukramani, together with an introduction and a short autobiography in German, I offered as a dissertation for the degree of Ph. D. in the University of Leipzig, at Easter 1884. I desire to take this opportunity of thanking my examiners, Profs. Hildebrand, Leskien, and Windisch, for their courtesy to me on the occasion of my oral examination at Leipzig, and the latter also for some transcripts from Berlin MSS. of the introduction to the Sarvânukramanî, which he was kind enough to lend me. I am indebted to my friend Prof. E. Leumann, of Strassburg, for some useful hints he gave me, while in Oxford, with regard to the arrangement of the notes. Prof. Julius Eggeling I have to thank for a note about the Aprî hymns. To Prof. Max Müller I must express my gratitude for the help derived from the very wide knowledge of Vedic literature which the editor of the Rigveda and of Sâyana possesses, in finding the clue to obscure references in Shadgurusishya's commentary. To his guidance in my Sanskrit studies I owe so much, that although I never attended any of his lectures, with the exception of a few informal ones on the Lalita Vistara, given some six years ago for the benefit of two young Japanese priests, who had come to study Sanskrit under him at Oxford, I cannot but look upon myself as a pupil of his in the real sense of the word.
I cannot conclude without congratulating the Delegates on possessing the services of an Oriental Reader who performs his duties so excellently well as Mr. J. C. Pembrey of the University Press.
A. A. M.
OXFORD, August 20th, 1886.

Page #29

KÂTYÂYANA'S
SARVÂNUK RAMANÎ
ETC.

Page #30

ABBREVIATIONS.
A. S. L. Ancient Sanskrit Literature.
Ait. Aitareya.
=
Ar. Aranyaka Âsv. Âsvalâyana.
=
Ath, Atharva.
BD. or Bri. Dev. = Brihaddevatâ. Br. Brahmana.
Comm. comment or commentary. Grih, Grihya. =
Ind. Stud. Indische Studien.
Kâty. Kâtyâyana.
M. M.
=
Max Müller. Pânini.
Pân.
Rigv. Rigveda.
Rigvidh. Rigvidhana. Rigv. Pr. Samh. Samhita.
Sankh. Sankhiyana. Sây. = Sâyana.
=
Shadg. Shadgururishya.
Sr. Srauta.
Taitt. Taittiriya. Up. Upanishad. Våg. Vagasaneyi. Vårt. Vartika.
=
=
=
Rigveda Prâtisâkhya.
The symbols designating MSS. are explained in the preface. The abbreviations for the metres in the table (p. xviii) are in the order in which the metres are given in Appendix III.

Page #31

॥ अथ भगवत्कात्यायनविरचिता सर्वानुक्रमणी ॥
॥ श्रीगणेशाय नमः ॥ अथ ऋग्वेदाम्नाये शाकलके सूक्तमतीकऋक्संख्यऋषिदेवतछंदांस्यनुक्रमियामो यथोपदेशं। न ह्येतज्ज्ञानमृते श्रौतस्मातकर्मप्रसिद्धिः। मंत्राणां ब्राह्मणायच्छंदोदैवतविद्याजनाध्यापनाभ्यां श्रेयोऽधिगछतीति । एताभ्यामेवानेवंविदो यातयामानि छंदांसि भवंति । स्थाणुं वर्छति गर्ने वा पात्यते प्रमीयते वा पापीयान्भवतीति विज्ञायते ॥१॥
अथ ऋषयः ॥१॥ शतर्चिन आये मंडलेऽत्ये क्षुद्रसूक्तमहासूक्ता मध्यमेषु माध्यमाः ॥२॥ क्वचित्कथंचिदविशेषितं ब्रह्मर्षिमस्त्रियमनुक्तगोत्रमांगिरसं विद्यात्॥३॥ यस्य वाक्यंस ऋषिः॥४॥ या नेनोच्यते सा देवता ॥५॥ यदक्षरपरिमाणं तछंदः ॥६॥ अर्थेप्सव ऋषयो देवताग्छंदोभिरूपाधावन ॥७॥ तिस एव देवताः क्षित्यंतरिक्षधुस्थाना अग्निर्वायुः सूर्य इति ॥॥ एवं व्याहृतयः प्रोक्ता व्यस्ताः॥९॥ समस्तानां प्रजापतिः ॥१०॥ ओंकारः सर्व
1 W1, C, II; ब्राह्मणापेयः W2; ब्राह्मण आर्षेयः I 2. श्रेयो C 81. WI; °च्छति W2, II, I 2, C. भवंत्यधस्तु विपरीते W2, C55,56. W2, I I, C55, 56,81;
मच्छति WI, C. GSee Max Miller A.S.L. p. 226, note 2. II, I2 खुद्रसूक्ता. 8 C 81 °रभ्यधावन्.
[III. 4.]

Page #32

॥ सर्वानुक्रमणी ॥ देवत्यः पारमेष्ट्यो वा ब्राह्मो दैव आध्यात्मिकः ॥११॥ तत्तत्स्थाना अन्यदेवतास्तविभूतयः ॥१२॥ कर्मपृथक्वाद्धि पृथगभिधानस्तुतयो भवंति ॥१३॥ एकैव वा महानात्मा देवता ॥१४॥ स सूर्य इत्याचक्षते ॥१५॥ स हि सर्वभूतात्मा ॥१६॥ तदुक्तमृषिणा सूर्य आत्मा जगतस्तस्थुषश्चेति ॥१७॥ तद्विभूतयोऽन्या देवताः ॥१८॥ तदप्येतदृचोक्तं ॥१९॥ इंद्रं मित्रं वरुणमग्निमाहुरिति ॥२०॥ यथाभिधानं वनुक्रमियामः ॥२१॥ प्रायेणेंद्रे मरुतः ॥२२॥ राज्ञां च दानस्तुतयः ॥२३॥२॥ ___ अथ छंदांसि ॥१॥ गायथुष्णिगनुष्टु बृहतीपंक्तित्रिष्टुजगत्यतिजगतीशक्कर्यतिशक्चर्यष्ट्यत्यष्टिधृत्यतिधृतयः ॥२॥ चतुर्विंशत्यक्षरादीनि चतुरुतराणि ॥३॥ जनाधिकेनैकेन निचुङ्कुरिजौ ॥४॥ हाभ्यां विराट्स्वराजौ ॥५॥ पादपूरणार्थ तु क्षेप्रसंयोगैकाक्षरीभावान्व्यूहेत् ॥६॥ आद्ये तु सप्तवर्गे पादविशेषासंज्ञाविशेषाः ॥७॥ ताननुक्रामंत एवोदाहरिष्यामः ॥॥ विराडूपा विराट्स्थानाश्च बहूना अपि त्रिष्टुभ एवेत्युद्देशः ॥९॥ तत्र दशैकादशहादशाक्षराणां वैराजत्रैष्टुभजागता इति संज्ञाः ॥१०॥ अनादेशेऽष्टाक्षराः पादाः ॥११॥ चतुष्पदाश्चर्चः ॥१२॥३॥
1W2 reads पारमेष्ट्यो वा after साध्यात्मिकः.
2 ना सन्यास्तद्वि W2, IT. 8 Rigv. I, 115, 1. Rigv. I, 164, 46 (cf. Weber, Ind. Stud. V, p. iv). After this sutra the Vs. Anukr. and MSS. W2, C insert a sloka from the Rigvedapratisakhya (M. M., Rigv.-Prat. cccxxiv, 56): कृतिः प्रकृतिराकृतिविकृतिः संकृतिस्तथा । षष्ठी चाभिकृतिनीम सप्तम्युत्कृतिरुच्यते ॥ MS. Wr has on the margin: कृतिः प्रकृ॰ च्यते. See Weber, Ind. Stud.VIII, p.137. एकेनोनाधिकेन W2.

Page #33

॥ सर्वानुक्रमणी ॥
प्रथमं इंदस्त्रिपदा गायत्री ॥ १ ॥ पंचकाश्चत्वारः षटुश्चैकश्च - तुर्थचतुष्को वा पदपंक्तिः ॥ २ ॥ षट्समैकादशा उष्णिग्गर्भी ॥ ३ ॥ चयः सप्तकाः पादनिचृत् ॥४॥ मध्यमः षटुश्चेदतिनिचृत् ॥५॥ दशकश्चेद्यवमध्या ॥ ६ ॥ यस्यास्तु षट्सप्तकाष्टकाः सा वर्धमाना ॥ ७ ॥ विपरीता प्रतिष्ठा ॥ ८ ॥ द्वौ षट्रौ सप्तकश्च' हसीयसी ॥९॥४॥
द्वितीयमुष्णिक् त्रिपदांत्यो द्वादशकः ॥ १॥ आद्यश्चेत्पुरउष्णिक्॥२॥ मध्यमश्चेत्ककुप् ॥३॥ त्रैष्टुभजागतचतुष्काः ककुम्न्यंकुशिरा ॥ ४ ॥ एकादशिनोः परः षट्स्तनुशिरा ॥ ५॥ मध्ये चेत्पिपीलिकमध्या ॥ ६ ॥ आद्यः पंचकस्त्रयोऽष्टका अनुष्टुब्गभी ॥ ७ ॥ चतुःसप्तकोष्णिगेव ॥ ८॥५॥
तृतीयमनुष्टुप् ॥१॥ पंच पंचकाः षटुश्चैको महापदपंक्तिः ॥ २ ॥ जागतावष्टकश्च कृतिः ॥ ३॥ मध्ये चेदष्टकः पिपीलिकमध्या ॥ ४ ॥ नवकयोर्मध्ये जागतः काविराट् ॥ ५॥ नववैराजत्रयोदशैर्नष्टरूपा ॥ ६ ॥ दशकास्त्रयो विराट् ॥७॥ एकादशका वा ॥ ४॥ ६ ॥
1 W2, I 1, I 2; चेति WI, C, Vs. Anukr.
3 Vs. Anukr. omits वा.
3
चतुर्थे बृहती तृतीयो द्वादशकः ॥ १॥ आद्यचेत्पुरस्ताबृहती ॥२॥ द्वितीयश्चेदयं कुसारिण्युरोबृहती वा' स्कंधोग्रीवी वा ॥ ३ ॥ अंत्यदुपरिष्टाद्दृहती ॥ ४ ॥ अष्टिनोर्मध्ये दशकौ विष्टारबृहती ॥५॥ त्रिजागतोर्ध्वबृहती ॥ ६ ॥ त्रयोदशिनोर्मध्येऽष्टकः पिपीलिकम
B 2
2 चेन्यंकु W1, W2, 11, I 2, C.

Page #34

॥ सर्वानुक्रमणी ॥ ध्या॥७॥ युजावष्टकावयुजौ नवैकादशिनौ बृहती विषमपदा' ॥॥ चतुर्नवका बृहत्येव ॥९॥७॥ - पंचमं पंक्तिः पंचपदा ॥१॥ अथ चतुष्पदा ॥२॥ विराड दशकैः ॥३॥ अयुजौ जागतौ सतोबृहती॥४॥ युजौ चेविपरीता॥५॥ आद्यौ चेत्मस्तारपंक्तिः॥६॥ अंत्यो चेदास्तारपंक्तिः॥७॥ आद्यांत्यौ चेत्संस्तारपंक्तिः॥॥ मध्यमौ चेदिष्टारपंक्तिः ॥९॥५॥ . षष्ठं त्रिष्टुप् बैष्टुभपदा ॥१॥ द्वौ तु जागतौ यस्याः सा जागते जगती ॥२॥ त्रैष्टुभे त्रिष्टुप् ॥३॥ वैराजौ जागतौ चाभिसारिणी ॥४॥ नवको वैराजस्त्रैष्टुभश्च द्वौ वा वैराजौ नवकस्त्रैष्टुभश्च विराट्स्थाना ॥५॥ एकादशिनस्त्रयोऽष्टकश्च विराडूपा॥६॥ द्वादशिनस्त्रयोऽष्टकश्च ज्योतिष्मती॥७॥ यतोऽष्टकस्ततोज्योतिः॥१॥ चत्वारोऽष्टका जागतश्च महावृहती॥९॥ मध्ये चेद्यवमध्या ॥१०॥ आद्यौ दशकावष्टकास्त्रयः पंक्त्युतरा विराट्पूर्वी वा ॥११॥९॥ .. सप्तमं जगती जागतपदा ॥१॥ अष्टिनस्त्रयः स्वौ च हौ महासतोबृहती ॥२॥ अष्टको सप्तकः षट्रो दशको नवकश्च षकष्टका वा महापंक्तिः ॥३॥१०॥ __ अथ प्रगाथाः ॥१॥ बृहत्तीसतोबृहत्यौ बार्हतः ॥२॥ ककुप् चेत्पूर्वी काकुभः ॥३॥ महाबृहतीमहासनोबृहत्यौ महाबार्हतः॥४॥
1 WI, W2, C; नवकाष्टकैकादशाष्टिनो विषमपदा Vs. Anukr.; नवकाष्ट्येकादश्यष्टिनो विषमपदा II, I 2, and Say. Rigv. VIII, 46 introd. See Ind. Stud.VIII, p. 143. 2 पादा Vs. Anukr. 3 WI, I 2,C%; दशका: Vs. Anukr.; वैर W2, C 55, 56. See Ind. Stud. VIII, p. 143.

Page #35

म०१.सू०१-१३. ॥ सर्वानुक्रमणी ॥ बृहतीविपरीते विपरीतोत्तरः॥५॥ अनुष्टुब्गाययौ चानुष्टुभोऽनुष्टुम्मुखास्तुचा इत्युक्ते ॥६॥११॥ __ सूक्तसंख्यानुवर्तत आन्यस्याः सूक्तसंख्यायाः॥१॥ ऋषिश्चान्यस्मादषेरवाविशिष्टः ॥२॥ तुहिहवैतच्छब्दविशिष्टान्यूषिदैवतछंदांसि वित्रिचतुःपंचषट्सूक्तभांजि यथासंख्यं ॥३॥ अनिरुक्ता संख्या विंशतिः॥४॥ अनादेशे विंद्रो देवता॥५॥ त्रिष्टुप् छंदः॥६॥ प्रगाथा बाहताः॥७॥ विंशतिका द्विपदा विराजः ॥॥ तदर्धमेकपदाः ॥९॥ विहिपदास्त्वृचः समामनंति ॥१०॥ अयुध्वंत्या हिपदैव ॥११॥ मंडलादिष्वाग्नेयमैंद्रात ॥१२॥ त्रिष्टुबंतस्य सूक्तस्य शिष्टा जगत्यः॥१३॥ आदौ गायत्रं प्राग्घेरण्यस्लूपीयान् ॥१४॥१२॥
॥ इति द्वादशकांडी तु परिभाषा प्रवर्णिता ॥ _ 'अग्निं नव मधुच्छंदा वैश्वामित्रः। 'वायो वायव्येंद्रवायवमैत्रावरुणास्तुचाः। अश्विना द्वादशाश्विनेंद्रवैश्वदेवसारस्वतास्तुचाः। सप्तैताः प्रउगदेवताः। सुरूपकृत्नु दशैद्रं।'आ तु। युंजत्यादहेत्येताः षण्मात्यो वील चिदिंद्रेणेत्ययौ च । इंद्रमित्। एंद्र सानसिं । 'इंद्रहि । गायंति द्वादशानुष्टुभं तु । ११ इंद्रमष्टौ जेता माधुच्छंदसः । १२ अग्निं द्वादश मेधातिथिः काख आग्नेयमग्निनेति पादो ब्यग्निदैवतो निर्माहवनीयौ । १३सुसमिद्ध इतीध्मः समिद्धो
_1C, WI; तृच: I 1, I 2; °दा ऋच: W2, C 55, 56, 81. 2 See Ind. Stud. VIII, p. 144. शेषा II. 4 WI, W2, C; °ग्घिरण्यस्तूपात I 1, I 2, C55, 56, Say. Introd. to Rigv. I, I. WI, W2, C; निर्मथ्य 11; निर्मथ्य I 2 and Say. 6°थ्य साहवनीयश्च Say.

Page #36

॥ सर्वानुक्रमणी ॥ म०१.सू०१४वाग्निस्तनूनपानराशंस इको बहिर्देवीहीर उषासानता दैव्यौ होतारौ प्रचेतसौ तिसो देव्यः सरस्वतीळाभारत्यस्वष्टा वनस्पतिः स्वाहाकृतय इति प्रत्यूचं देवताः। एतदाप्रीसूक्तं । एतेनान्यान्युक्तदेवतानि।एकादशकानि तु नाराशंसान्याप्रशब्दोक्तान्यतनूनपांति। १ऐभिर्वैश्वदेवं । " इंद्र सोममृतव्यं । तद्री मारुती वाट्याग्नेयेंद्री मैत्रावरुणी चतस्रो द्रविणोदस आश्विन्याग्नेयीत्युतुदेवताः सर्वत्र । १६ आ त्वा नव । इंद्रावरुणयोरेंद्रावरुणं युवाकु पादनिचूतौ । "सोमानमिति पंच ब्राह्मणस्पत्याश्चतुर्थ्यामिंद्रश्च सोमश्च पंचम्यां दक्षिणा चान्याः सादसस्पत्या नाराशंसी वांत्या । प्रति त्यमाग्निमारुतं ॥१॥ ___ अयमष्टावार्भवं । इह पकेंद्राग्नं । " प्रातयुजा सैका चतस्र
आश्विन्यस्तथा साविय आग्नेय्यौ हे देवीनामेकैकेंद्राणीवरुणान्यग्नायीनां द्यावापृथिव्ये पार्थिवी षडैष्णव्योऽतो देवा दैवी वा।
तीवाश्चतुर्विशतिवायव्य केंद्रवायव्यौ मैत्रावरुणमरुत्वतीयवैश्वदेवपोष्णास्तुचाः शिष्टा' आयोऽत्याध्याग्नेिय्यप्स्वंतः पुरउष्णिक परानुष्टुप्तिस्रश्चांन्या एकविंशी प्रतिष्ठा । "कस्य पंचोनाजीगतिः शुनःशेपः स कृत्रिमो वैश्वामित्रो देवरातो वारुणं तु त्रैष्टुभमादौ काय्यानेय्यो सावित्रस्तुचो गायत्रोऽस्यांत्या भागी वा। "यच्चिसैका । ६ वसिष्ठ दशाग्नेयं तु । "अश्वं सप्तोना गायत्रेऽत्या दैवी
1 WI, I 2, C; °ता Say. 2 11, 12, Say.; Wr corrected to वा; चांत्या C, W2. ३ II, Say.; °मेकेंद्रा WI,W2, I 2, C. शेषा II, I 2, Say. 5°ता II, Say. B Say. °वा (Samhita).

Page #37

-म०१. सू०५१. ॥ सर्वानुक्रमणी ॥
7
त्रिष्टुप् । "यत्र ग्रावा नव षळनुष्टुबादि यचिद्यौलूखल्यौ परे मौसल्यौ च प्रजापतेर्हरिश्चंद्रस्यात्या चर्मप्रशंसा वा । " यचिंत्सप्त पांक्तं । "आ वो द्यधिकास्माकं पादनिवृच्छश्वत्त्रिष्टुप्परौ तृचावाश्विनोषस्यौ । " त्वमग्ने द्यूना हिरण्यस्तूप आग्नेयं त्रिष्टुबंत्याष्टमीषोळश्यौ च । इंद्रस्य पंचोना ॥ २ ॥
३१
३४
5
४०
* एत । * त्रिश्चिद्दादशाश्विनं नवम्यंत्ये त्रिष्टुभौ । "इयाम्येकादश सावित्रं नवमी जगत्याद्या च लिंगोक्तदैवतपादा' । प्र वो विंशतिः कण्वो घौर आग्नेयं प्रागाथमूर्ध्व ऊ षु यौयौ I क्रीळं पंचोना मारुतं हि गायचं तु । " का । प्र यद्दश प्रागायं तु ।' उत्तिष्ठाष्टौ ब्राह्मणस्पत्यं । "यं रक्षति नव वरुण मित्रार्यम्णां मध्ये तूच आदित्येभ्यो गायत्रं हि । सं पूषन्दश पौष्णं । " कद्रुद्राय नव रौद्रं तृतीया मैत्रावरुणी चात्यस्तृचः सौम्योऽत्यानुष्टुप् । " अग्ने षकूना प्रस्कण्वः काण्व आग्नेयं तु प्रागाथमाद्यो हृचोऽव्युषसां च। त्वमग्ने दशानुष्टुभमर्धर्चोऽत्यो देवः । एषो पंचोनाश्विनं तु गायत्रं ॥ ३ ॥
" अयं दश प्रागाथं तु । " सह षोळशोषस्यं तु । " उषश्चतुष्कमानुष्टुभं तु । उदुत्यं सप्तोना सौर्ये नवाद्या गायत्र्योऽत्यस्तृचो रोगन उपनिषत् । "अभि त्यं पंचोना सव्यो द्वित्रिष्टुतं । अंगिरा
40
5 घोर
1 यचिsि Say. 20 नौषस्यं W2. 3 ° म्यंते Say. 4 W1, C; °ताः पादास्त्रयः Sáy. and W2. I 2 has देवतापवादः (!), but com. दैवतपादाः । I1 ° दैवतपाद्य. W2, 12. 6 The words अंत्योऽर्धर्च: शत्रुघ्नश्च are added by MSS. C, W2, 13; supplied on the margin in W1; omitted in Sây., II, I 2. Shadgurusishya makes no comment on them; cf. Rigvidh. I, 19, 2.

Page #38

॥ सर्वानुक्रमणी ॥ म०१. सू०५२इंद्रतुल्यं पुत्रमिछन्नभ्यध्यायासव्य इतीद्र एवास्य पुत्रोऽजायत । ५२ त्यं सु त्रयोदश्यंत्ये त्रिष्टुभौ । न्यू वेकादशांत्ये त्रिष्टुभौ । मा नोऽत्या त्रिष्टुप् षष्ठ्यष्टमी नवमी च । "दिवश्चिदष्टौ जागतं हि । ५६ एष प्र षट्।"प्र मंहिष्ठाय।"नू चिन्नव नोधा गौतम आग्नेयं हि चतुस्त्रिष्टुबंतं । ५९ वया इत्सप्त वैश्वानरीयं । ६ वहूिं पंच । 'अस्मा इदु षोळश ॥४॥ _६२प्र सप्तोना। ३त्वं नव । वृष्णे पंचोना मारुतं त्रिष्टुवंतं । परमाग्नेयमैंद्रात।पश्वा दश पराशरः शाक्यो द्वैपदं तत्। रयिः। ६ वनेषु।"श्रीणन्। शुक्रः। वनेमैकादश । ७१ उप प्र दश। नि काव्या। रयिन। उपप्रयंतो नव गोतमो राहूगणो गायत्रं तु । ७५ जुषस्व पंच । ७ का ते। कथा। अभि त्वा गायत्रं तु । हिरण्यकेशी द्वादशाद्यौ तृचौ त्रैष्टुभौष्णिही पूर्वोऽग्नये वा मध्यमाय। " इत्था षोळशेंद्रं पांक्तं हि ॥५॥
"इंद्रो नव । उपो षु षड् जगत्यंतं । अश्वावति जागतं । असावि विंशतिः पळनुष्टुभ औष्णिहपक्तिगायबष्टुभास्तुचाः प्रगाथः। "प्र ये वादश मारुतं ह पंचम्यंत्ये' त्रिष्टुभौ। मरुतो दश गायत्रं । " प्रत्वक्षसः षड् जागतं । "आ विद्युन्मद्भिराद्यांत्ये प्रस्तारपंक्ती पंचमी विराडूपा। आ नो दश वैश्वदेवं तु पंचाद्याः सप्तमी च जगत्यः षष्ठी विराट्स्थाना । जुनीती नव गायत्रमंत्यानुष्टुप्। १वं सोम यधिका सौम्यं पंचम्यादि गाययो द्वादशोष्णिक च। एता उ त्या यूनोषस्यं चतुर्जगत्यादि षष्णिगंतं तृचोऽत्य
__1 W2, I H, I 2; ° ते Say., WI, C.

Page #39

-म० १. सू०१२०. ॥ सर्वानुक्रमणी ॥ आश्विनः । अग्नीषोमो द्वादशाग्नीषोमीयमाद्यास्तिस्रोऽनुष्टुभ उपांत्यास्तिस्रो गाययोऽष्टमी जगती वा । इमं षोळश कुन्स
आग्नेयं तडिविष्टुवंतं पूर्वो देवास्त्रयः पादा दैवास्तन्नो मित्रोऽर्ध! लिंगोक्तदेवतो' यद्देवत्यं वा सूक्तं ॥६॥ ___ एकादशौषसाय वाग्नये। स प्रत्नथा नव द्रविणोदसे । "अप नोऽष्टौ शुचये गायत्रं । “वैश्वानरस्य तृचं वैश्वानरीयं ।
जातवेदस एका जातवेदस्यमेतदादीन्येकभूयांसि सूक्तसहसमेतकश्यपार्ष।०स यो वृषेकोना वा गिरा ऋजाश्वांबरीषसहदेवभयमानसुराधसः। १० प्र मंदिन एकादश कुत्स आद्या गर्भस्राविण्युपनिषच्चतुस्त्रिष्टुबंतं । १०२ इमां तेऽत्या विष्टुप् । १०३ ततेऽष्टौ। १० योनिर्नव । १०५ चंद्रमा एकोनासस्त्रितो वा वैश्वदेवं हि पांक्तमत्या विष्टुबष्टमी महाबृहती यवमध्या । १०६ इंद्र मित्रं सप्त त्रिष्टुबंतं । १०० यज्ञस्तूचं । १० य इंद्राग्नी सप्तो.द्राग्नं तु । १०वि ह्यष्टौ । ११० ततं नवार्भवं तु पंचम्यंत्ये' त्रिष्टुभौ । १११ तक्षन्पंचांन्या त्रिष्टुप् । ११२ ईळे पंचाधिकाश्विनमाद्यौ पादौ लिंगोक्तदेवतावंये विष्टुभौ ॥७॥ ___ ११३ इदं विंशतिरुषस्यं द्वितीयोऽर्ध! राधेश्च। ११४ इमा एकादश रौद्रं विषिष्टुबंतं । ११५ चित्रं षट् सौर्य । ११६ नासत्याभ्यां पंचाधिका कक्षीवान्दैर्घतमस उशिक्प्रसूत आश्विनं वै । ११ मध्वः । ११ आ वामेकादश । ११९ आ वां रथं दश जागतं । १२० का राधद्वादशांत्या
1 WI, Say.; °देवत्यो C; दैवतो W2, I 2. 2 Wi, W2, C; यदैवत्यं II, I 2, Say. 3 °शोपसाय Wa, I2. WI,W2,C%3 ततु IT, 12, Say. WI,C; कुत्सशस्त्रिष्टबंतमाद्या गर्भस्राविण्युपनिषत् W2, II, I 2, Say. त्रिष्टुबतं W 2. Say., C.
[III. 4.]

Page #40

10
॥ सर्वानुक्रमणी ॥ म०१. सू०१२१दुःस्वप्ननाशिन्याद्या गायत्री द्वितीया ककनृतीयाचतुथ्यौं काविराएनष्टरूप्यौ पंचमी' तनुशिरा षष्ठ्यक्षरैरुष्णिग्विष्टारबृहती कृतिविराट् तिम्रो गाययः । १२१ कदित्या पंचोना वैश्वदेवं वा ॥॥ ___ १२२ प्र वो वैश्वदेवमा वो विराड्रपे । १२३ पृथुः सप्तोनोषस्यं तु । १२४ उषा उच्छंती । १२५ प्राता रत्नं सप्त स्वनयस्य दानस्तुतिरुप' जगत्यौ । १२६ अमंदानिति कक्षीवान्दानतुष्टः पंचभिर्भावयव्यं तुष्टावांत्ये अनुष्टुभौ भावयव्यरोमशयोद॑पत्योः संवादः। १२ अग्निमेकादश परुच्छेपो दैवोदासिराग्नेयं तु पारुच्छेपं सर्वमान्यष्टं तत्रातिधृतिः षष्ठी । १२ अयं जायताष्टौ । १२९ यं त्वमेकादश षष्ठ्येंदवी प्रमा वोऽतिशक्कयर्यावष्टिरंत्या । १३० एंद्र याहि दशांन्या त्रिष्टुप् । १३१ इंद्राय सप्त। १३२ त्वया षड्युवंतमैद्रापार्वतोऽर्धर्चः। १३३ उभे सप्तादौ विष्टुप्निस्रोऽनुष्टुभो गायत्री धृतिः। १३ आ त्वा षडायव्यं त्वंत्याष्टिः। १३५स्तीर्ण नव चतुर्थाद्याः पंचैद्यश्चोपांत्ये अष्टी । १३६ प्र सु सप्त मैत्रावरुणं त्वंत्ये लिंगोक्तदेवत्ये' अंत्या त्रिष्टुप् ॥९॥ ___१३° सुषुम तृचमतिशाक्करं । १३ प्रप्र चतुष्कं पौष्णं । १३९ अस्तु श्रीषकेकादश वैश्वदेवी मैत्रावरुण्याश्चिन्यस्तिस ऐंड्याग्नेयी मारुत्यैद्राग्नी बार्हस्पत्या वैश्वदेव्यंत्या त्रिष्टुप्पंचमी बृहती वैश्वदेवमेतदेवमन्यासामपि सूक्तप्रयोगे वैश्वदेवत्वं सूक्तभेदप्रयोगे यल्लिंगं सा
1 °म्यौ W2. W2, II, I 2, I 3, Say.; का राधबादशात्या दुःस्वप्ननाशिनी गायत्रानुष्टुभौष्णिहा दृचा विष्टारवृहती कृतिविराट् तिम्रो गायत्र्यो द्वितीयोषिणग्या तृतीयाचतुझे काविराएनष्टरूप्यो पंचमी तनुशिरा वा WI, C.
MSS.; Say. omits आ वो विराडूपे.
त्वया वयं Shy. TWI, C; ते II, I 2, Wa, Say.
+उप चरंति WI.
II, I2, Say.;
यंत्या WI, W2,C.

Page #41

-म०१.सू.१६५. ॥ सर्वानुक्रमणी ॥ देवता। वेदिषदे सप्तोना दीर्घतमा औचथ्य आग्नेयं तु वित्रिष्टुबंतं तु त्रिष्टुब्दशमी वा। १४१ बळित्था । १४२ समिद्ध आप्रिय आनुष्टुभमंत्यद्री । १४३ प्र तव्यसीमष्टावाग्नेयं तु तत्रिष्टुबंतं । १४ एति प्र सप्त जागतं । १४५तं पृच्छत पंचांत्या त्रिष्टुप् । १४६ त्रिमूर्धानं। १ कथा। १४ मथीद्यत् । ४ महः स वैराज । १५० पुरु तृचमौष्णिहं । १० मित्रं नव मैत्रावरुणं हि जागतं मैयाद्या । १५२ युवं सप्त । १५३ यजामहे चतुष्कं । १४ विष्णोः षडैष्णवं हि । १५५ प्र वो जागतं बैंद्रश्चाद्यस्तुचः । १५६भव पंच । १५७ अबोधि षकाश्विनं त्वंत्ये विष्टुभौ ॥१०॥ ___१५ वसू अंत्यानुष्टुप। १९ प्र द्यावा पंच द्यावापृथिवीयं तु जागतं तु । १६०ने हि । १६१ किमु श्रेष्ठः पळूनार्भवं त्रिष्टुबंतं । १६२ मा नो ब्यधिकाश्वस्तुतिस्तु तृतीयाषष्ठ्यौ जगत्यौ । १६३ यदकंदः सप्तोना। १६४ अस्य विपंचाशदल्पस्तवं वेतत्संशयोत्थापनप्रश्नप्रतिवाक्यान्यत्र प्रायेण ज्ञानमोक्षाक्षरप्रशंसा च पंचपादं साकंजानां यहायवेऽयं स शिंक्ते सप्नार्धगभी गौरीरिति जगत्यः। एतदंतं वैश्वदेवं तस्याः समुद्रा इति वाचः समुद्रा आपोऽक्षरं सा प्रस्तारपंक्तिः शकमयमिति शकधूम उक्षाणं पृश्निमिति सोमस्त्रयः केशिन इत्यग्निःसूर्यो वायुश्च केशिनश्चत्वारि वाग्वाच इंद्रं मित्रं सौयौँ द्वादशेति संवत्सरसंस्थं कालचक्रवर्णनं यस्ते सरस्वत्यै यज्ञेन साध्येभ्यः परानुष्टुप्सौरी पर्जन्याग्निदेवता वांत्या सरस्वते सूर्याय वा । १६५ कया पंचोना संवादोऽगस्येंद्रमरुतां तृतीयाद्ययुजो मरुतां वाक्य
Wa; अगस्येंद्रमरुतां supplied on the
1 MSS.; °पिय्यं Say. ० तु I 1, Say. margin in WI; omitted in C, II, I 2, and Say.
C2

Page #42

॥ सर्वानुक्रमणी ॥ म०१.०१६६. मंत्यस्तुचोऽगस्त्यस्य शिष्टा इंद्रस्यैकादशी च मरुवांस्विंद्रो देवता ॥११॥
११६६ तन्वगस्त्यो मारुतं हि द्वित्रिष्टुबंतं मित्रावरुणयोर्दीक्षितयोर्वशीमसरसं दृष्ट्वा वासतीवरे कुंभे रेतोऽपतततोऽगस्त्यवसिष्ठावजायेतां । १६ सहसमेकादशाबेंद्री । १६ यज्ञायज्ञा दश त्रिविष्टुवंतं । १६ महोऽष्टौ द्वितीया विराट् । १°न नूनं पंचागस्त्येनेंद्रे हविषि मरुतामुद्यत इंद्रागस्त्ययोःसंवाद ऐंद्रस्तबाद्या तृतीया चंद्रवाक्यं चतुर्थी वांदो बृहती तिम्रोऽनुष्टुभः। ११ प्रति वः षण्मारुतं तु चतस्रोऽत्या मरुत्वतीयाः । १७२चित्रस्तृचं गायत्रं । १३ गायत्सप्पोना। त्वं राजा दश । १ मत्सि षळानुष्टुभं तु त्रिष्टुवंतं त्वाद्या स्कंधोगीवी । १७६ मत्सि नः। १99 आ चर्षणिप्राः पंच । १ यद्ध स्या। १५ पूर्वीः षड् जायापत्योर्लोपामुद्राया अगस्त्यस्य च दृचाभ्यां रत्यर्थ संवादं श्रुत्वांतेवासी ब्रह्मचार्यत्ये बृहत्यादी अपश्यत् । १४०युवोर्दशश्विनं वै । ११ कदु नव । १२ अभूदिदमष्टौ षष्ठ्यंत्ये त्रिष्टुभौ । १६३२ युंजायां षट् ॥१२॥ ___१४ता वां। १४५ कतरैकादश द्यावापृथिवीयं । १४६ आ नो वैश्वदेवं। १७ पितुं वनस्तुतिगायचं त्वाद्यानुष्टुब्गी तृतीया पंचम्याद्याश्च तिम्रोऽनुष्टभोऽत्या च बृहती वा । १ समिद आप्रियः । १९ अग्ने नयाष्टावाग्नेयं। १९ अनवाणं बार्हस्पत्यं । १९१कंकतः षोळशोपनिष
1 तु omitted in W2. Wi, C add पंक्तिः । C, WI, I3; च W2, II, I 2, and Say. - Cf. Rigvidh. I, 26, 6. तृतीयांत्ये Say. Say. omits बृहती वा; all the MSS. have it (even I 3: अंत्या बृहतीयानुष्टुभा (sic)).

Page #43

Acharya Shri
-म०२.सू. २७. ॥ सर्वानुक्रमणी ॥ ___13 दानुष्टुभमप्नृणसौर्य विषशंकावानगस्त्यः प्राब्रवीद्दशम्याद्यास्तिस्रो महापंक्तयो महाबृहती च ॥
॥शर्चिनां मंडलं तु समानं प्रथमं त्विति ॥
य आंगिरसः शौनहोत्रो भूत्वा भार्गवः शौनकोऽभवत्स गृत्समदो द्वितीयं मंडलमपश्यत् । त्वमग्ने जागतं तु। यज्ञेन सप्तोना। समिद्ध एकादशानं सप्तमी जगती । हुवे नव सोमाहुतिीर्गवो ह। 'होताष्टावानुष्टुभं । इमां मे गायत्रं हि । श्रेष्ठं षट् । 'वाजयन्निवांत्यानुष्टुम् ॥१३॥ ___नि होता। जोहूबः। ११ श्रुधि सैकेंद्र विराट्स्थानमृतेऽत्यां। १२ यो जातः पंचोना । ऋतुः सप्तोनांत्या त्रिष्टुप् । अध्वर्यवो द्वादश । "प्र घ दश । १६ प्र वो नवांत्या त्रिष्टुप् । तदस्मै विबिष्टुबंतं । "प्रातः । अपायि । वयं ते स नो विराडूपा । २१ विश्वजिते षट् त्रिष्टुबंतं । त्रिकटुकेषु चतुष्कमष्ट्याद्यतिशाक्करमंत्याष्टिवी । गणानामेकोना ब्राह्मणस्पत्यं ह' बार्हस्पत्यास्तु दृष्टलिंगाः पंचदश्यंत्ये त्रिष्टुभौ ॥१४॥
सेमां षोळांत्या विष्टुब्बादशी च सैंद्री च । इंधानः पंच जागतं तु । जुश्चतुष्कं । " इमारूयूना कूर्मो गार्समदो हि
1C, WI,W2, I29 °द्याश्च तिम्रो Say., Ir. II, I 2, and Say.; पठ्यादि जगत्यः W2, C; W I the same, but जगत्यः corrected on the margin to जगत्यो. ३ WI, W2, C, II; स नो विराडूपा omitted by I 2, Say. MSS.; Say. has तु. II, I 2, and Say. give the fuller pratika इमा गिरः।

Page #44

॥ सर्वानुक्रमणो॥ म०२.सू०२६. वादित्येभ्यः' । " इदमेकादश वारुणं । २९ धृतव्रताः सप्त वैश्वदेवं । ३० तमेकादश जगत्यंतं षष्ठ्येंद्रासौमी सरस्वति त्वमिति सारस्वतोऽर्ध) यो नो बार्हस्पत्या तं वो मारुती। ३१ अस्माकं सप्त वैश्वदेवं त्रिष्टुवंत। अस्य मेऽष्टौ जागतं यनुष्टुवंतं द्यावापृथिव्यैका हे ऐंयौ त्वाष्ट्यौ वा हे वे राकासिनीवाल्योरंत्या लिंगोक्तदेवता। ३३ आ ते पंचोना रौद्रं। धारावरा मारुतं विष्टुवंतं । ३४ उपेमपोननीयं । तुभ्यं षकृतव्यं तु जागतं तु ॥१५॥
मंदस्व। उदुथ एकादश सावित्रं । ग्रावाणेवाष्टावाश्विनं। "सोमापूषणा षट् सोमापौष्णमंत्योऽर्ध!ऽयदितेः।"वायो सैका गायत्रमुक्ता देवताः प्रउगेणाद्ये तु तृचेऽत्येंद्रवायवी द्यावापृथिव्यो ऊत्यस्तुचो हाविधानो वा तृतीयः पादो वाग्नेयोऽबितमेऽनुष्टुभौ बृहती च । ४२ कनिक्रदत्तृचं । ३ प्रदक्षिणिज्जागतं मध्येऽतिशक्कर्यष्टिवा । एताभ्यामृषिरध्वनि वाश्यमानं शकुंतं तुष्टाव ॥
॥ इति गार्समदं द्वितीयं मंडलं समान ॥ कुशिकस्वैषीरथिरिंद्रतुल्यं पुत्रमिच्छन्ब्रह्मचर्य चचार तस्येंद्र एव गाथी पुत्रो जज्ञे गाथिनो विश्वामित्रः स तृतीयं मंडलम
1 WI, W2, C, I2; ° पं Say., I 1. 2c, WI, W2, Say.; उपांत्या दुःस्वप्ननाशिनी added in II, I 2, I3; Shadg. makes no comment on these words. See Rigvidh. I, 30, I. 3 WI, C; सोमी W2, I 1, I 2, I3, Say. II, I2, (I3), Say.; बृहस्पतिस्तवोया W1, W2, c. 511, I2, and Sây.; "fru W1, C; O W 2. See M.M., Rigv. vol. ii, p.xl; ef. Rigvidh. I, 31, 3,4. Say. on Rigy. I, x, II quotes so far, omitting the rest.

Page #45

•म°३.सू०३३. ॥ सर्वानुक्रमणी ॥ पश्यन् । सोमस्य अधिका। वैश्वानराय पंचोना वैश्वानरीयं तु जागतं तु । वैश्वानरायैकादश । समित्समिदाप्रियः। प्रत्यग्निः । प्र कारवः । इत्याग्नेययोरन्यासामपि निपातो दृश्यते ॥१६॥
प्र ये।'अंजंति यूपस्तुतिः षष्ट्याद्याभिर्बहवोऽत्या ब्रश्चिन्यष्टमी वैश्वदेवी वा तृतीयासप्तम्यावनुष्टुभौ। सखायो नव बार्हतं त्रिष्टुबंतं । १० वामन औष्णिहं । ११ अग्निहॊता गायत्रं तु । १२ इंद्राग्नी ऐंद्राग्नं। १३ प्र वः सप्त ऋषभस्वानुष्टुभं । आ होता। वि पाजसा कात्य उत्कीलस्तु । १६ अयमग्निः षट् प्रागाथं । समिध्यमानः पंच कतो वैश्वामित्रस्नु । भवा नः। अग्निं होतारं गाथी ह । २० अग्निमुषसमाद्यांत्ये वैश्वदेव्यो। " इमं न उपाद्ये अनुष्टुभौ वि. राडूपा सतोबृहती चांत्या । २२ अयं स उपांत्यानुष्टुप्पुरीयेभ्यो ऽग्निभ्यः। निर्मथितो देवश्रवा देववातश्च भारतौ तृतीया सतोबृहती। अग्ने सहस्व गायत्रमाद्यानुष्टुप् । अग्ने दिवो वैराजमुपांत्याग्नेंद्री । २६ वैश्वानरं नव तृचौ वैश्वानरीयमारुती जागतौ दृच आत्मस्तुतिवी पूर्वात्मगीतांत्योपाध्यायस्तुतिः। प्र वः पंचोना गायचं त्वृतव्या वाद्या। "अग्ने जुषस्व षट् तृतीयाधुष्णिकत्रिष्टुन्जगत्यः। अस्तीदं षोळशाद्याचतुर्थीदशमीहादश्योऽनुष्टुभः षष्ट्येकादश्युपांत्ये च जगत्यः पंचम्युत्विग्भ्यो वा ॥१७॥ ___३° इच्छंति यधिदें। शासत्कुशिको विश्वामित्र एव वा श्रुतेः। ३२ इंद्र सोमं यूना । ३३ प्र पर्वतानां सप्तोना संवादो नदीभिर्वि
1 MSS.; Say. omits तु. C,WIcorrccted ; कात्यो उत्कीलस्तु I 13; कात्योकीलस्तु Shy., W2, 12. W2, II, I 2; ° WI, C, Say.

Page #46

०९
-
०
16
॥ सर्वानुक्रमणी ॥ म०३. सू०३४श्वामित्रस्योनितीर्षास्तत्र नदीवाक्यं चतुर्थीषष्ट्यष्टमीदशम्यः षष्ठीसप्तम्योस्विंद्रस्तुतिरंत्यानुष्टुप् । * इंद्रः पूर्भिदेकादश । तिष्ठा हरी। ३ इमामू खूपांत्यां घोरोऽपश्यत्सा निर्दहेच्छस्यमानेति श्रूयते । ३० वाहत्याय गायत्रमंत्यानुष्टुप् । अभि तष्टेव दश प्रजापतिः स वैश्वामित्रो वाच्यो वा द्वौ वा तौ न वैकोऽपि । ३९ इंद्र मतिर्नव ॥१॥ ___ इंद्र वा गायत्रं हि । आ तू नः। उप नः।३ आ याह्यष्टौ।
अयं ते पंच बार्हतं तु । आ मद्रैः । ६ युध्मस्य । मरुवान् । सद्यो ह।शंसा महां। इंद्रः स्वाहा।"चर्षणीधृतं द्वादशाद्यांत्यौ नृचौ जागतगायचो। २धानावंतमष्टौ पूर्वार्ध गायत्रं षष्ठी जगती। ५७ इंद्रापर्वता चतुर्विशतिरावेंद्रापार्वती पंचदश्यादिवे वाचे ससपर्यै चतस्रो रथांगस्तुतयोऽत्या अभिशापास्ता' वसिष्ठवेषिण्यो न वसिष्ठाः शृखंति । दशमीषोळश्यो जगत्यौ त्रयोदशी गायत्री बादशीविंशीहाविंश्योऽनुष्टुभोऽष्टादशी बृहती।इमं महे यधिकोक्तगोत्रः प्रजापतिर्हि वैश्वदेवं ह । ५५ उषसः ॥१९॥ ___ न ताष्टौ । प्र मे षट् । ५ धेनुर्नवाश्विनं । ५९ मित्रो मैत्रं चतुर्गाययंतं। इहेह वः सप्तार्भवं जागतं तृचोऽत्य ऐंद्रश्च । ६१ उष उषस्य । ६२इमा उ यूनेंद्रावरुणबार्हस्पत्पपौष्णसावित्रसौम्यमैत्रावरुणास्तृचा अंत्यो जमदग्न्याओं वा चतुर्थाद्या गाययः ॥
॥ तृतीयं मंडलं समाप्नं ॥
2 C, W 1, W2, I 2; 4: omitted by 11,
1C,WI, W2, I 2; °पार्थास्ता II, Say. Say. MSS.; औषस्यं Say.

Page #47

-म०४. सू० ३१.
॥ सर्वानुक्रमणी ॥
वामदेव गौतमश्चतुर्थं मंडलमपश्यत् । त्वां ने विंशतिरक्ष्यति जगतीधृतय आद्या उपाद्याश्चतस्रो वारुण्यश्च वा । यो मर्त्येषु । आ वः षोळशाद्या रौद्री ' । 'कृणुष्व पंचोना राक्षोघ्नं ॥२०॥
e
१०
"वैश्वानराय वैश्वानरीयं । ऊर्ध्व ऊ ष्वेकादश । 'अयमिहादौ जगती पंचानुष्टुभः । 'दूतं वोऽष्टौ गायचं तु । `अग्ने मृळ । " अने तमद्य पदपांक्तं पंचमी महापदपंक्तिरत्योष्णिक् चतुर्थी षष्ठ्युपांत्या वा सप्तम्याः पंचकौ मुख्यौ तृतीयः सप्तको नवकश्चाष्टम्याः पंचकः पादश्चतुष्कः सप्तकस्वैष्टुभश्च । " भद्रं षट् । १२यस्त्वां । १३ प्रत्यग्निः पंच लिंगोक्तदैवतं त्वेके । ४ प्रत्यग्निः । " अग्निर्होता दश गायत्रमृषिर्वोधदित्याभ्यां सोमकं साहदेव्यमभ्यवदत्पराभ्यामस्याश्विनावायुरयाचत । १६ आ सत्यः सैकेंद्रं । " त्वं महाँ असि क्यामेकपदा । अयं पंथाः सोना संवाद इंद्रादितिवामदेवानां ॥ २१ ॥
१९
२०
२३
`एवैकादश । " आ नः । २१ आ यातु । २ यन्नः । ३ कथोपांत्यास्तिस्र ऋतदेव्यो वा । " का सुष्टुतिरुपांत्यानुष्टुप् । को अद्याष्टौ । अहं मनुः सप्ताद्याभिस्तिसृभिरिंद्रमिवात्मानमृषिस्तुष्टावेंद्रो वात्मानं परा नवाष्टौ वा श्येनस्तुतिः । " गर्भे नु पंचांत्या शक्करी । त्वा युजेंद्रासौमं वा । आ नः स्तुतः । " नकिश्चतुर्विंशतिर्दिवश्चित्तृच उषस्यश्च गायचं ह्यष्टम्यंत्ये अनुष्टुभौ । " कया पंची
२
३०.
३१
D
1 C, W 1, W 2, I 1, I 2, I3; आद्या रौद्री omitted in Sáy. See M. M., Rigve vol. vi, p. xxii. 2 इति द्वाभ्यां 11, 12, Say. द्रासोमं MSS. See Pánini VII, iii, 21,
407 C.
[III. 4.]
17

Page #48

॥ सर्वानुक्रमणी ॥ म०४. सू०३२नाभी षु पादनित् । ३२ आ तू नश्चतुर्विशतिरंन्याभ्यामिंद्राश्वौ स्तुतौ ॥२२॥ ___३३ प्र भुभ्य एकादशार्भवं वै । ऋभुर्विभ्वा । ३५ इहोप नव । ३ अनश्वोऽत्या विष्टुप्। उप नोऽष्टौ चतुरनुष्टुवंतं। उतो हि दश दाधिकं हि द्यावापृथिव्याद्या। आशुं षळंत्यानुष्टुप्। दधिक्राव्णः पंच चतस्रोऽत्या जगत्योऽत्या सौरी।' इंद्रा को वामेकादशैंद्रावरुणं तु। मम द्विता दश वसदस्युः पौरुकुस्यः षळाद्या आत्मस्तवः' । ४३ क उ श्रवत्सप्न पुरुमीळ्हाजमीळ्हौ सौहोत्रो वाश्विनं हि। *तं वां । "एष स्य त्रिष्टुवंतं । अयं वायव्याद्रवायवं तु गायत्र। वायो चतुष्कमाद्या वायव्यानुष्टुभं तु। विहि पंच वायव्यं । इदं वां पकेंद्राबार्हस्पत्यं गायत्रं । ५० यस्तस्तंभैकादश बाहस्पत्यमंत्ये ऐंड्यौ चोपांत्या जगती ॥२३॥ ___५१ इदमुषस्यं तु । ५२ प्रति प्या सप्त गायत्रं । ३तद्देवस्य सावित्रं तु जागतं । अभूद्देवः षट् बिष्टुवंतं । ५५ को वो दश वैश्वदेवं त्रिगाययंतं तु । ५६ मही सप्त द्यावापृथिवीयं । क्षेत्रस्याष्टौ तिम्रः क्षेत्रपत्याः शुनायैका परा पुरउष्णिक सांत्या च शुनासीराभ्यामुपांत्ये सीतायै ते चानुष्टुभावाद्याचतुथ्यौँ च । "समुद्रादेकादशाग्नेयं जगत्यंत सौर्य वापं वा गव्यं वा घृतस्तुतिवा ॥
॥ इति चतुर्थे मंडलं समानं ॥
1 °संस्तवः W2. 2 WI, C; आद्या चतुर्थी च I 2; ते अनुष्टुभावाद्या च चतुर्थी च Say.; च omitted in W2, II.

Page #49

19
-म०५.सू०२९. ॥सर्वानुक्रमणी ॥
नमोऽत्रिभ्यो भौमोऽत्रिः पंचमे मंडलेऽनुक्तगोत्रमात्रेयं विद्यात्पंत्यंतस्य च सूक्तस्य शेषमानुष्टुभं । 'अबोधि द्वादश बुधगविष्ठिरौ। कुमारं कुमारी वृशो वा जान' उभौ वा शक्कयत के वीत्यूचोस्तु वृश एव। त्वमग्ने वसुश्रुतः। वामन एकादश। 'सुसमिद्धायानं गायत्रं। अग्निं तं दश पांतं । सखाय इषः पंक्त्यंतं । 'वामने सप्त जागतं ॥२४॥
'वामने गयोऽत्यापंचम्यौ पंक्ती। अग्न ओजिष्ठमंत्याचतुर्थी च। जनस्य षट् सुतंभरो जागतं। १२ प्राग्नये।१३ अर्चतो गायत्रं तु। १ अग्निं स्तोमेन।"प्र वेधसे पंचांगिरसो धरुणः। बृहत्पूरुः पंक्त्यंत हि। आ यज्ञैः। प्रातर्मुक्तवाहा द्वितः। अभ्यवस्था वव्रिायथावनुष्टुभौ विराडूपा। यमग्ने चतुष्कं प्रयस्वंतः पंत्यंत हा मनुष्वत्ससः। प्र विश्वसामन्विश्वसामा । अग्ने द्युम्नो विश्वचर्षणिः। अग्ने त्वं गौपायना लौपायना वा बंधुः सुबंधुः श्रुतबंधुर्विप्रबंधुश्चैकी वैपदं । “अच्छा वो नव वसूयव आनुष्टुभं । अग्ने गायत्रमंन्या लिंगोक्तदेवता । अनस्वंता षट् चैवृष्णपौरुकुत्स्यौ हौ यरुणत्रसदस्यू राजानौ भारतश्चाश्वमेधोऽत्यास्तिस्रोऽनुष्टुभो नात्मात्मने दद्यादिति सर्वास्वत्रि केचिदंत्येंद्राग्नी । "समिद्धो विश्ववाराचेयी त्रिष्टुब्जगती विष्टुबनुष्टुब्गाययौ। २ यर्यमा पंचोना गौरिवीतिः
1 MSS. (I 3 जनपुत्रो वृशः); जार: Say. WI, C, II, Say.; अंत्या चतुर्थी च W2, I2. ३ मनुष्वच्छसः W2. 4 W2, II, I 2, Say.; प्र विश्वसामा WI,C. C,W23 अंत्या लिंगोक्तदेवता added on the margin in WI, omitted in I2, Say.; अंत्या वैश्वदेवी I 1; I3 explains अंत्या वैश्वदेवी वा; Shadg. has no comment. वृष्णि°W2.
D2

Page #50

20
४३
॥ सर्वानुक्रमणी ॥
म०५. सू० ३०
39
शाक्य ऐंद्रमुशना यदौशनसो वा पादः । क्वस्य बभ्रुणंचयोऽप्यत्र राजा स्तुतः । " इंद्रो रथाय सप्तोनावस्युरुयमिति कौत्स्यशनसी वा पादौ पैरेंट्राकौत्सी । अर्दवादश गातुः ॥ २५॥
1
३४
३८
३९
४०
1
३३ महि दश प्राजापत्यः संवरणः । अजातशत्रुं नव त्रिष्टुतं । यस्तेऽष्टौ प्रभूवसुरांगिरसः पंक्त्यंतं । * स आ गमत् षट् तृतीया जगती । सं भानुना पंचात्रिः । उरोरानुष्टुभं । यदिंद्र पंक्त्यंतं । आ याहि नव त्र्युष्णिगाद्यत्यानुष्टुम्मध्ये च सा सौरी तदादीतिहासः स्तुतिकर्मत्वादचिर्देवतैव' । " को नु विंशतिर्वेश्वदेवं वै तत् षोळश्याद्यतिजगत्या वंत्यैकपदा । प्र शंतमा नैकादशी रौद्री । आधेनवस्यूना । एतयोरुपांत्यैकपदा । तं प्रत्नथा पंचोना काश्यपोऽवत्सारोऽन्ये च ऋषयोऽच दृष्टलिंगा द्वित्रिष्टुवंतं । "विदा एकादश सदापृणः । हयोऽष्टौ प्रतिक्षत्रोऽत्यो हृची देवपत्नीस्तवोऽत्या त्रिष्टुद्वितीया च ॥ २६ ॥
४६
89
४९
५०
" प्रयुंजती सप्त प्रतिरथः । " कदु पंच प्रतिभानुजीगतं । देवं वः प्रतिप्रभोऽत्या तृणपाणिः । विश्वः स्वस्त्यात्रेयः पंक्त्यंतं । "अने पंचोना चतस्रो गायन्यः षकृष्णिहस्तिस्रो जगत्यस्त्रिष्टुभो वांत्ये अनुष्टुभौ । प्र श्यावाश्व यूना श्यावाश्वी मारुतं ह तत्पंक्तिः षष्ठ्यंत्ये च'।५३को वेद षोळश ककुहत्यनुष्टुप्पुर उष्णिक् ककुप्सतोबृहत् गायत्री सतोबृहती ककुभौ गायची सतोबृहत्यौ ककु - सतोबृहती । प्र शधीय पंचाना जागतमुपांत्या त्रिष्टुप् । प्र
2 अत्रिरेव देवः I 1, Say.
3 W 1, W 2, C, I 1; °ते च I2;
1
Sây.; °F MSS.
संत्या च Say.

Page #51

21
-म०५. सू०४७. ॥ सर्वानुक्रमणी ॥ यज्यवो दशांत्या त्रिष्टुप् । अग्ने नव बार्हतं तृतीयासप्तम्यौ सतोबृहत्यौ।" आ रुद्रासोऽष्टौ वित्रिष्टुबंतं । " तमु । प्र वस्त्रिष्टुबंतं । ६० ईळे विजगत्यंतमाग्नेयं च वा।६१ के ष्ठैकोना गायत्रं श्यावाश्वोऽत्र वैददश्वी तरंतपुरमीळ्हौ दाल्भ्यं रथवीतिं मरुतश्च दानतुष्टः प्रशशंस बुड्डा च तरंतमहिषों शशीयसी पंचम्यनुष्टुम्नवमी सतोबृहती। ६२ ऋतेन नव श्रुतविन्मत्रावरुणं वै तत् ॥२७॥
६३ तस्य सप्तार्चनाना जागतं । ६४ वरुणं पंक्त्यंतं तु । ६५ यश्चिकेत षड्रातहव्यः । आ चिकितानानुष्टुभं तु । ६० बळित्या पंच यजतः। प्र वो गायचं। ची रोचना चतुष्कमुरुचत्रिः।"पुरूरुणा गायत्रं तु। नस्तुचं बाहुवृक्तः। आ मित्र औष्णिहं। ७३ यदद्य दश पौर आश्विनं तदानुष्टुभं तु । कूष्ठः।" प्रति नवावस्युः पक्तिं । आ भाति पंचात्रिः। प्रातयावाणा। अश्विनी नव सप्तवधिस्त्युष्णिगादि चतुर्थी त्रिष्टुप्पंचानुष्टुभोऽन्याः पंच गर्भस्राविण्युपनिषत्' । महे दश सत्यश्रवा उषस्यं तु पांक्तं । "धुनद्यामानं षट् । "युंजते पंच श्यावाश्वः सावित्रं तु जागतं । * तत्सवितुर्नव गायत्रमाद्यानुष्टुप् । अच्छ दशत्रिः पार्जन्यमुपाद्यास्तिस्रो जगत्य उपांत्यानुष्टुप। बकित्था तृचं पार्थिवमानुष्टुभं। "प्रसमाजेऽष्टौ वारुणं। इंद्राग्नी षकेंद्राममानुष्टुभं विराट्पूर्वीतं। "प्र वो नवैवयामरुन्मारुतमतिजागतं ॥
॥ इति पंचमं मंडलं॥
1 WI, W 2, C, II, I 2 (I 3 पंचांत्या अनुष्टुभो गर्भस्राविण्यः); अंत्याः पंच गर्भस्राविण्युपfaun omitted by Sây.

Page #52

Acharya Shri Kailassag
22
॥ सर्वानुक्रमणी ॥ म०६.सू०१__बार्हस्पत्यो भरद्वाजः षष्ठं मंडलमपश्यत् । त्वं ह्यग्ने सप्तोना ॥२॥
* त्वं ह्येकादशानुष्टुभं शक्कर्यंत । अग्नेऽष्टौ । यथा होतः। 'हुवे सप्त । प्र नव्यसा। मूर्धानं वैश्वानरीयं हि द्विजगत्यंतं । 'पृक्षस्यांत्या बिष्टुप् । अहश्च । “पुरो वो द्विपदांतं । ११ यजस्व षट् । १२मध्ये । ३त्वविश्वा। अग्ना य आनुष्टुभं शक्कर्यतं । १ इममू वेकोना वीतहव्य ऋषिवी जागतं प्राग्दशम्यास्तृतीयापंचदश्यौ शक्कयौँ षष्ठ्यतिशक्कर्यनुष्टु बृहत्या उपांत्ये। त्वमग्नेऽष्टाचत्वारिंशदायचं वर्धमानाद्या षष्ठी च सप्तविंश्यनुष्टुनिष्टुप्पूर्वे चांत्ये ॥२९॥ ____ पिब पंचोनेंद्रं त्रैष्टुभं द्विपदांत।" तमु ष्टुहि। महान्सप्लोना। २ द्यौर्न वि पिप्रोविराट् । २१ इमा उ द्वादश नवम्येकादश्यौ वैश्व
देव्यो। २२य एक एकादश । सुत इद्दश । ॐ वृषा । या ते नव। २६ श्रुधी नोऽष्टौ। किमस्यांत्या चायमानस्याभ्यावर्तिनो दानस्तुतिः। "आ गावो गव्यं द्वितीयेंद्री वांत्यश्च पादोऽत्यानुष्टुन्जागतस्लचो द्वितीयादिः ॥३०॥ ___ २९ इंद्रं षट् । भूयः पंच। अभूरेकः सुहोत्रस्नु चतुर्थी शक्वरी । ३० अपूा । ३३ य ओजिष्ठः शुनहोत्रस्नु । *सं च त्वे । ३" कदा नरस्तु । ३६ सत्रा । ३ अर्वाक् । अपात् । ३९ मंद्रस्य । इंद्र पिब । अहेकमानः । प्रत्यस्मै चतुष्कमानुष्टुभं बृहत्यंतं । ३ यस्यौष्णिहं । यो रयिवश्चतुर्विंशतिः शंयुबार्हस्पत्यो ह्यादौ षळनुष्टुभस्तिमश्च विराजो मध्यमैव वासां।" य आनयन्त्रयस्त्रिंशद्गायत्रं पुरूतममतिनि
1 °नरं Wi. WI, I 2, I 3, Say.; च W2, II.

Page #53

2
23
-म० ६. सू० ६०. ॥ सर्वानुक्रमणी ॥ चृदंत्यानुष्टुपृचेऽत्ये वृबुस्तथा दैवतं । " त्वामिति षळूना प्रागार्थ । " स्वादुरेकचिंशद्गर्गः पंचादौ सौम्योऽगव्यूत्यर्धर्चो लिंगोक्तदेवतः ' प्रस्तोक इति त्रिष्टुबनुष्टुब्गायत्री द्विपदा सार्जेयस्य प्रस्तोकस्य दानस्तुतिः परौ तृचौ रथदुंदुभिदेवत्यविद्रोऽन्योऽर्धर्चों युजानो बृहती त्रिष्टुम्महि विपदा दिवस्पृथिव्या जगती ॥ ३१ ॥
୫୧
" यज्ञायज्ञा द्यधिका शंयुस्तृणपाणिकं पृश्निसूक्तं प्रगाथौ बृहती महासतोवृहती महाबार्हतबार्हतौ प्रगाथावित्याग्नेय्यः काकुभः प्रगाथः पुरउष्णिग्वृहत्यतिजगतीति मारुत्योऽत्यास्तिस्रो वासां लिंगोक्तदेवताः काकुभः प्रगाथः पुरउष्णिम्बृहतीति पौष्ण्यो बृहती महावृहती यवमध्यांत्यानुष्टुम्मारुत्यो ं त्या द्यावाभूम्योवी पृश्वेवा। स्तुषे पंचोन ऋजिश्वा ह वैश्वदेवं ह शक्कर्यतं । "हुवे वः । ५१ उदु त्यत्षोळश त्र्युष्णिगनुष्टुवंतं । न तत्त्यूना सप्तम्याद्याः षड़ायत्र्यश्चतुर्दशी जगती । सुहोत्रादयोऽनुक्तगोत्रा भारद्वाजाः पौचा बृहस्पते दौः षंतेवी भरतस्य । ३ वयं दश पौष्णं तद्रायत्रं वै यां पूषन्ननुष्टुप् । सं पूषन् । " एहि वां षट्। " य एनमंत्यानुष्टुप् । * इंद्रा वेंद्रं च । " शुक्रं चतुष्कं द्वितीया जगती । प्र नु दशैंद्रानं तु बार्हतं चतुरनुष्टुवंतं । "अथत्पंचोना गायत्रं तु चित्रिष्टुवादि
че
10 दैवत: W1. 2 W1, W2; fagfer II, 12. Sây. omits these three words. (I 3 explains : पंचविंशी द्विपदा त्रिष्टुप् . ) 3 Cf. com. on V, 49. 4 W 1, W2, 1 2 ; मारुत्यो त्या omitted in I1; W 1 has two marginal notes: (1) नुष्टुत्या द्यावाभूम्योवा पृश्लेवेत्येव पाठ: । (2) ° नुष्टुप् द्यावाभूम्योरिति संहिताभाष्ये पाठः । विंश्येकविंश्योः पृश्चिसूक्तमित्युक्तत्वान्मरुतां माता पृश्निदेवतेति तस्य तत्रार्थश्च. See M. M., Rigy. vol. vi, p. xxii. MS..I 3 explains : ततो मारुत्यौ । अंत्या मारुती वा । द्यावाभूमिपृश्निस्तुतिवी. In none of the MSS. of Shadg.'s comm. is there a word about the last three verses being sacred to the Maruts.

Page #54

॥ सर्वानुक्रमणी ॥ म०६. सू०६१त्रिष्टुबृहत्यनुष्टुबंतं । इयं षळूना सारस्वतं त्रिजगत्यादि जगतीत्रिष्टुबंतं ॥३२॥
६२ स्नुष एकादशाश्विनं तु । ६३क्क त्यैकपदांतं त्रैष्टुभं'। उदु श्रिये षकुषस्यं तु । " एषा स्या । ६६ वपुर्वेकादश मारुतं । विश्वेषां मैत्रावरुणं । " श्रुष्टी वामैंद्रावरुणमुपांत्ये जगन्यौ। “सं वामष्टावैद्रावैष्णवं। घृतवती षट् द्यावापृथिवीयं जागतं। उदु ष्य सावित्रं चित्रिष्टुवंतं । इंद्रासोमा पंचेंद्रासौमं । यो अद्रिभितृचं बार्हस्पत्यं । सोमारुद्रा चतुष्कं सौमारौद्रं । "जीमूतस्येवैकोना पायुभारद्वाजः संयामांगान्युक्शोऽभितुष्टाव वर्म धनुषामानी इषुधिं जगत्यर्धे सारथिम! रश्मीनश्वान रथं रथगोपाञ्जगन्यां लिंगोक्तदेवता द्वाभ्यार्मिषूः प्रतोदं हस्तनं द्वाभ्यामिषूः पराः पंक्त्यादयो लिंगोक्तदेवताः संग्रामाशिषोऽत्यानुष्टुबृजीत आलातेति च हे वे॥
॥ इति षष्ठं मंडलं॥
सप्तमं मंडलं वसिष्ठोऽपश्यत् । 'अग्निं पंचाधिका विराजो अष्टादशाद्याः ॥३३॥
'जुषस्वैकादशाप्रं । 'अग्निं वो दश । प्र वः । "प्राग्नये नव वैश्वानरीयं तु । 'प्र सम्राजः सप्त । प्र वो देवं । 'इंधे। अबोधि षट् । १° उषो न पंच। महान। १२अगन्म तृचं। प्राग्नये वैश्वानरीयं। समिधा बृहत्यादि। १५ उपसद्याय पंचोना गाय। १५ एना
2 HTAT MSS.; see Pâņ. VII,
1 W1, W2, Sây.; WTUT face added by I1, I2. iii, 21. MSS.; जगत्यादि Say. 4 ताभ्यां W2.

Page #55

-म० ७. सू°५१.
॥ सर्वानुक्रमणी ॥
वो द्वादश प्रागाथं। " अग्रे भव सप्त द्वैपदं चैष्टुभं । " त्वे ह पंचाधिकेंद्रं सुदासः पैजवनस्यांत्याश्चतस्रो दानस्तुतिः । " यस्तिग्मशृंग एकादश ॥३४॥
२०
२४
२५
२६
२९
"उम्रो दश । २१ असावि । पिब नव वैराजमृते ऽत्यां । उदु षट् । योनिः । आ ते । * न सोमः पंच । * इंट्रं नरः । ब्रह्मा णः । अयं सोमः । आ नः । प्र वो द्वादश गायत्रं त्रिविराळतं । मो षु सप्ताधिका प्रागायं तृतीया द्विपदा सौदासैरमौ प्रक्षिप्यमाणः शक्तिरंत्यं प्रगाथमालेभे' सोऽर्धर्च उक्तेऽदह्यत । तं पुत्रोक्तं वसिष्ठः समापयतेति शाट्यायनकं वसिष्ठस्यैव हतपुत्रस्यार्षमिति तांडकं । श्वित्यंचः षळूना संस्तवो वसिष्ठस्य सपुत्रस्येंद्रेण वा संवादः । प्र शुक्रा पंचाधिका वैश्वदेवं हाद्या एकविंशतिर्द्विपदा अन्जाम हेरर्धचं उत्तरोऽहिर्बुध्याय । शं नः पंचोना शांतिः ॥ ३५ ॥
३४
३५
३५ प्र ब्रह्म नव।” आ वोऽष्टौ । उदु ष्य सावित्रमंत्ये वाजिन्यौ भगमिति भागो वार्धर्चः । ऊर्ध्वः सप्त वैश्वदेवं तु । "ओ त्रुष्टिः । ४१ प्रातभीगं जगत्याद्या लिंगोक्तदेवतांत्योषस्या । प्र ब्रह्माणः षड्वैश्वदेवं तु । ३ प्र वः पंच । " दधिक्रां दाधिकं जगत्याद्या लिंगोक्तदेवता । " आ देवश्चतुष्कं सावित्रं । "इमा रौद्रं त्रिष्टुतं । " आपो यमापं । " ऋभुक्षण आर्भवमंत्या वैश्वदेवी वा । "समुद्रज्येष्ठा आपं । आ मां मैत्रावरुण्यानेयी वैश्वदेवी नदीस्तुतिजीगतमंत्यातिजगती शक्करी वा । " आदित्यानां तृचमादित्यं तु ।
1 MSS. and Sáy.; आरेभे marginal correction in W1.
E
25
[III. 4.]

Page #56

Acharya Shri Kail
॥ सर्वानुक्रमणी॥ म०७. सू०५२५२ आदित्यासः। प्र द्यावा द्यावापृथिवीयं । वास्तोष्पते वास्तोष्पत्यं । "अमीवहाष्टौ वास्तोष्पत्याद्या गायत्री शेषास्त्युपरिष्टाढहत्यादयोऽनुष्टुभः प्रस्वापिन्य उपनिषत् । क ई पंचाधिका मारुतं हाद्या एकादश द्विपदाः । मध्वः सप्त । "प्र साकमुक्षे षट् । ५९ यं बायध्वे द्वादश त्रिप्रगाथादि नवम्याद्या गाययोऽत्यानुष्टुब्रौद्री मृत्युविमोचनी ॥३६॥ __ यदद्य मैत्रावरुणं तु वै सौयाद्या । ६१ उवां सप्त । ६२ उत्सूर्यः पळाद्यास्तिस्रः सौर्यः । ६३ उद्देतीति चार्धपंचमाः । दिवि पंच। ६५ प्रति वां । ६६ प्र मित्रयोरेकोना गायत्रं दशम्यादयस्त्रयः प्रगाथाः पुरउष्णिक चतुर्थाद्या दशादित्यास्तिस्रः सौर्यः। प्रति वां दशाश्विनं तु तत् । "आ शुभ्रा नव सप्ताद्या विराजः। आ वां रथो ऽष्टौ । °आ विश्ववारा सप्त । अप स्वसुः षट् । आ गोमता पंच । ३ अतारिष्म । इमा उ वां षट् प्रागाथं । व्युषा अष्टा उषस्यं तु वै। उदु सप्त । ७ उपो रुरुचे षट् । *प्रति पंच । ७० व्युषाः । "प्रति नृचं ॥३७॥ __"प्रत्यु षट् प्रागाथं । "इंद्रावरुणा दशेंद्रावरुणं ह जागतं तु । ३ युवां नरा । "आ वां पंच । "पुनीषे । धीराष्टौ वारुणं ह ।
रदत्सप्त। "प्र शुंध्युवमंत्या पाशविमोचनी ।"मी षु पंच गायचं जगत्यंत । प्र वीरया सप्त वायव्यं यश्च या द्विवदुक्ताः। कुविदंग। आ वायो पंच । शुचिं न्वष्टावेंद्राग्नं तु। इयं वां द्वादश गायत्रमंत्यानुष्टुप्। "प्र क्षोदसा षट् सारस्वतं तु तृतीया सरस्वते।
1 fa:A°W1. 2 MSS.; via gigfaharat omitted by Sây.

Page #57

•म..सू०२. ॥ सर्वानुक्रमणी ॥ 27
बृहदु प्रगाथः प्रस्तारपंक्तिः परास्तिस्रो गायत्र्यः सरस्वते। यज्ञे दशैद्यादि बार्हस्पत्यमत्येंद्री च नृतीयानवम्यावैद्राब्राह्मणस्पत्ये । "अध्वर्यवः सप्तोक्तदेवतांत्या। परो वैष्णवं तूरुमित्ययश्च तिम्रः। १०°नू मर्तः ॥३॥ ____१०१ तिसः षट पार्जन्यं तु । १०२ पर्जन्याय तचं गायत्र। एते कुमार
आग्नेयोऽपश्यवसिष्ठ एव वा वृष्टिकामः' । १०३ संवत्सरं दश पर्जन्यस्तुतिसंहृष्टान्मंडूकांस्तुष्टावाद्यानुष्टुप्। १० इंद्रासोमा पंचाधिकेंद्रासौमं राक्षीनं शापाभिशापप्रायं षट् सप्त वाद्या जगत्य एकविंशीत्रयोविंश्यौ चाष्टादशी मारुती च दशमीचतुर्दश्यावाग्नेय्यौ दैव्येकादश्यत्यानुष्टुम्नवमी द्वादशी त्रयोदशी सौम्यः सप्तदशी ग्राण्यष्टमीषोळश्यावैधौ प्र वर्तयेति पंचैयो मा नो रक्ष इत्यूषेरात्मन आशीस्तरोऽर्धर्चः पृथिव्यंतरिक्षदेवतः ॥
॥ इति वासिष्ठं मंडलं समाप्त ॥ परं गायत्रं प्राग्वत्सप्रेः । ऋषिश्चानुक्तगोत्रः प्राङ्मास्यात्काण्वः। 'मा चिच्चतुस्त्रिंशन्मेधातिथिमेध्यातिथी ऐं, बार्हतं विप्रगाथादि वित्रिष्टुबंतमाद्यं दृचं प्रगाथोऽपश्यत्स घौरः सन्भ्रातुः कण्वस्य पुत्रतामगात प्लायोगिश्वासंगो यः स्त्रीभूत्वा पुमानभूत्स मेध्यातिथये दानं दत्वा स्तुहि स्तुहीति चतसृभिरात्मानं तुष्टाव पत्नी चास्यांगिरसी शश्वती पुंस्त्वमुपलभ्यैनं प्रीतांत्यया तुष्टाव । 'इदं वसो द्विचत्वारिंशन्मेधातिथिरांगिरसश्च प्रियमेधः स्वादवोऽनुष्टुबंत्या
WI, W2, I 2; स्तुतिः I T and Say.
1 MSS.; वृष्टिकामः omitted by Say. 3 °द्रासोमं MSS. 4 प्रायोगि° W 2.
E2

Page #58

॥ सर्वानुक्रमणी ॥ म.सू०३भ्यां मेधातिथिर्विभिंदीदीनं तुष्टावा पिब चतुर्विशतिर्मेध्यातिथिः प्रागाथं वनुष्टुप् गाययौ बृहती चांत्याः कौरयाणस्य पाकस्थानो दानस्तुतिः । यदिंद्र सैका देवातिथिस्तृचोऽत्यः पुरउष्णिगंतः कुरुंगस्य दानस्तुतिस्तत्पूर्वाश्चतस्रः पौष्ण्यो वा ॥३९॥ __"दूरादेकान्नचत्वारिंशद्ब्रह्मातिथिराश्चिने ट्विबृहत्यनुष्टुबतेऽत्याः पंचाधीश्चैद्यस्य कशोदानस्तुतिः। महाँ इंद्रोऽष्टाचत्वारिंशवासस्तृचोऽत्यस्तिरिदिरस्य पार्शव्यस्य दानस्तुतिः। प्र यहः षट्त्रिंशत्युनर्वासो मारुतं । 'आ नल्यधिका सध्वंस आश्विनं ह्यानुष्टुभं तु । 'आ नूनं सैका शशकर्णोऽत्ये गायथा उपाद्ये चाद्या चतुर्थी षष्ठी चतुर्दश्याद्ये च बृहत्यः पंचमी ककुदशम्याद्या स्त्रिष्टुश्विराङ्गगत्यः । १० यत्स्थः षट् प्रगाथोऽपश्यबृहती मध्येज्योतिरनुष्टुबास्तारपंक्तिः प्रगाथः। त्वमग्ने दश वत्स आग्नेये गायत्रेऽत्या विष्टु बाद्या प्रतिठोपाद्या वर्धमाना ॥४०॥
१२ य इंद्र त्रयस्त्रिंशत्पर्वत औष्णिहं तु । ११ इंद्रः सुतेषु नारदः । १४ यदिंद्र पंचोना गोषूत्यश्वसूक्तिनौ काखायनौ। " तम्वभि सप्तोनौष्णिहं । १५ प्र सम्राजं द्वादशेरिंबिठिः । "आ याहि पंचोना प्रगाथांतं । ॥ इदं ह घधिकादित्यमौष्णिहमष्टम्यश्विभ्यां पराग्नि
1 WI, W 2, C; °नं द्विबृहत्यनुष्टुबतं 11, I 2, Say. 2 WI, II, I 2; पारशव्यस्य W2, Say.; cp. Sankhay. Sr. Sutra XVI, II, 20; Weber, Ind. Stud. IV, p.370%; Zimmer, Altindisches Leben, pp. 136, 137; Ludwig, Rigy. vol. iii, p. 196. 311, I 2, Sây.; चतुर्थांद्याश्चतम्रोऽदितेः here added in W 2 and W I. Shadg.'s com. (q.v.) does not support this reading. The com. of Jagannatha. in I3, however, says : चतुर्थीपंचमीषष्ठीसप्तमीष्वदितिः।

Page #59

२१
-म०, सू०३५.
॥ सर्वानुक्रमणी ॥ सूर्यनिलानां । "तं गूर्धय सप्तत्रिंशत्सोभरिराग्नेयं काकुभं प्रागार्थ ह पितुर्न द्विपदांत्येककुप्पंक्ती त्रसदस्योदी नस्तुतिस्तत्पूर्वे उष्णिक्सतोबृहत्यावादित्येभ्यः । " आ गंता षड्विंशतिमारुतं ॥ ४१॥
२३
वयमुनांत्ये डूचे चित्रस्य दानस्तुतिः । " ओ त्यमाश्विनं' चिप्रगाथादि बृहत्यनुष्टुवेकादश्याद्ये ककुम्मध्येज्योतिषी । "ईळिष्ट चिंशद्विश्वमना वैयश्व आग्नेयमौष्णिहं ह । " सखायस्तृचो ंत्यः सौषाम्णस्य वरोदानस्तुतिरंत्यानुष्टुप् । ता वां चतुर्विंशतिमैत्रावरुणं दशम्याद्यास्तिस्रो वैश्वदेव्य' उपांत्योष्णिग्गर्भी । युवोः पंचाधिका व्यवो वांगिरस आश्विनं विंश्याद्या वायव्यास्तत्पूर्वीश्चतस्रो गायत्र्योत्यैकविंश्यौ च विंश्यनुष्टुप् । " अनिरुक्थे अधिका मनुर्वैवस्वतो वैश्वदेवं ह प्रागाथं । " ये त्रिंशति पंचोपांत्या पुरउष्णिक् । " बभ्रुर्दश कश्यपो वा मारीचो द्वैपदं । " नहि वश्चतुष्कं पुरउ बृहत्यनुष्टुतं । १ यो यजाति यूनाचेज्यास्तवो यजमानप्रशंसा च येत्यादिपंच दंपत्योः शिष्टास्तदाशिषोऽनुष्टुप् चतुष्पंक्त्र्यंतं नवम्यनुष्टुन्दशमी पादनिवृत् ॥ ४२ ॥
३४
प्र कृतानि त्रिंशन्मेधातिथिः । वयं चैकोना मेध्यातिथिबीर्हतं त्रिगायत्र्यनुष्टुतं । एंद्र याहि ह्यूना नीपातिथिरानुष्टुभं तृचो गायत्रस्तं सहस्रं वसुरोचिषोडंगिरसोऽपश्यन् । अग्निना चतुर्विंशतिः श्यावाश्व आश्विनमौपरिष्टाज्ज्योतिषं पंक्तिमहा
३५
1 W 1, W 2, 11; सौभरिः I 2; सौभ मश्विनौ Say.
तिथं W2, 12, 13, Say.
29
2 Sây. I1, I2; °भप्रागायं W 1; °भः प्रागाथ: W 2. 4 W1 I 1; यो वोपा° I2; ° देव W 2. 5 W1, I 1 ; उपरिष्टाज्ज्यो

Page #60

3o
॥ सर्वानुक्रमणी ॥ म.सू०३६बृहतीपंक्त्यंत । ३६ अविता सप्त शाक्करं महापंक्त्यंत । ३७ प्रेदं महापांतमाद्यातिजगती। यज्ञस्य दशेंद्राग्नं। ३ अग्निमस्तोषि नाभाक आग्नेयं महापांक्तं' हि । इंद्राग्नी द्वादशेंद्राग्नं त्रिष्टुवंतं द्वितीया शक्करी । अस्मा ऊ षु दश वारुणं तु । अस्त-भावळर्चनाना वा त्रैष्टुभमंत्यं वा तृचमाश्विनमानुष्टुभमपश्यत् । ३ इमे त्रयस्त्रिंशद्विरूप आंगिरस आग्नेयं तु । समिधाग्निं त्रिंशत् । आ घ द्विचत्वारिंशत्रिशोक आद्यामेंद्री ॥४३॥ ___त्वावतस्त्रयस्त्रिंशतशोऽश्य आ स आदि कानीतस्य पृथुश्रवसो दानस्तुतिराद्या पादनिवृत पंचम्यादि ककुब्गायत्री बृहत्यनुष्टुप् सतोबृहती गायत्री विपरीतोत्तरः प्रगाथो द्विपदा चतुर्विशिका बृहती पिपीलिकमध्या ककुम्न्यंकुशिरा विराङ्गगत्युपरिष्टाङ्ग्रहतीबृहत्यौ विषमपदोत्तरे' पंक्ती गायत्री पंक्तिः प्रगाथौ च' वायव्यौ गायत्री विपदोष्णिक पंक्तिवायव्या गायत्री । महि वो झूना वित आय आदित्येभ्योऽत्याः पंचोषसेऽपि महापांक्तं । ४ स्वादोः पंचोना प्रगाथः सौम्यं त्रैष्टुभं पंचमी जगती। अभि" प्र दश प्रस्कण्वः प्रागाथं तत्। प्र सुश्रुतं पुष्टिगुः । ५१ यथा मनी श्रुष्टिगुः । ५२ यथा मनावायुः । ५३ उपमं त्वाष्टो मेध्यः । एतते मातरिश्वा नो विश्व इति वैश्वदेवः प्रगाथः । भूरीत्पंच कृशः _1 Corrected to माहापक्तिं in WI. WI; °T W 2; cp. M. M., Rigv. vol. iv, p. 32
(var.lect.) WI, W2: उन्नरा पंक्तिः संस्तारपंक्तिः II, I2; a marginal note inWr mentions this as an alternative reading, तरा पंक्तिः संस्तारपंक्तिरिति पाठांतरं; I3 explains एकविंशी पंक्तिः। द्वाविंशी संस्तारपंक्तिः। - WI, II; च omitted in W 2, I 2. वृहत्यौ च here inserted in I2. 6 The Anukramant for the Khilas is continued in MSS.W2and Ironly.

Page #61

-म.. सू०७५. ॥ सर्वानुक्रमणी ॥
31 प्रस्कखस्य दानस्तुतिगायत्रं तृतीयापंचम्यावनुष्टुभौ । ५६ प्रति ते पृषध्रोऽत्याग्निसौरी' पंक्तिः । "युवं देवा चतुष्कं मध्य आश्विनं बैष्टुभं । ५० इमानि वां सप्त सुपर्ण ऐद्रावरुणं जागतं । अग्न आ विंशतिर्भर्गः प्रागाथ आग्नेयं प्रागाथं तु । ६१ उभयं यूना । ६२ प्रो अस्मै द्वादश प्रगाथः पक्तिं सप्तम्याद्यास्तिम्रो बृहत्यः । स पूर्यो गायत्रमाद्या चतुर्थ्यादिवे सप्तमी चानुष्टुभोऽत्या दैवी त्रिष्टुप् । ६४ उत्वा । यदिंद्र । तरोभिः पंचोना कलिः प्रागाथः प्रागाथमंत्यानुष्टुप् । त्यान्नु सैका मत्स्यः सांमदो मैत्रावरुणिमान्यो वा बहवो वा मत्स्या जालनद्धा आदित्यानस्तुवन' ॥४४॥ __त्वैकोना प्रियमेध आदावनुष्टुम्मुखास्तृचाश्चत्वारोऽत्याः षकृक्षाश्वमेधयोदानस्तुतिः। प्रप्र यूनानुष्टुभं हिबृहत्यंतं द्वितीयोष्णिक चतुर्थांद्यास्तिस्रो गाययः षोळश्येकादश्यौ पंक्ती अपावैश्वदेवोऽर्धर्चस्त्रयो वारुणाः। यो राजा पंचोना पुरुहन्मा बार्हतं विप्रगाथााष्णिगनुष्टुप्पुरउष्णिगंतं । त्वं नः सुदीतिपुरुमीळ्हौ तयोर्वान्यतर आग्नेयं तु त्रिप्रगाथांतं । हविर्भूना हर्यतः प्रागायो हविषां स्तुतिवा। उदीरायां गोपवन आत्रेयः सप्तवधिवाश्विनं। विशो विशो वः पंचोनाग्नेयं वनुष्टुम्मुखास्तुचाश्चत्वारोऽत्यास्तिस्रोऽनुष्टुभ आर्थस्य श्रुतर्वणो दानस्तुतिः । " युवा हि षोळश
1 W2; 491 HITTI r. 24t is omitted in both MSS. 3 W2, I 1, Sáy. ; स पूर्व भाद्या चतुर्थादिढे सप्तमी चानुष्टुभो गायत्रेत्या दैवी त्रिष्टुप I 2; स पूर्यों गायत्रमाद्या चतुादिद्वे सप्तमी चानुष्टुभो गायत्रेत्या दैवी त्रिष्टुप् WI. + WI, II, I 2, Say.; दशम्याद्यास्तिस्रोऽप्पदिने: added by W2. वं नः मुदीतिः पुरुमीळ्हयो राज्ञोर्गृहपतियविष्ठयोवान्यतर आयं तु त्रिप्रगाथातं I 2.
WI, W2, 11; आक्ष्पस्य I2, Say.

Page #62

32
॥ सर्वानुक्रमणी ॥ म०८.सू०७६विरूपः । * इमं नु द्वादश कुरुसुतिः काखः । जज्ञान एकादश प्रगाथांत। * पुरोळाशं दश बृहत्यंत । अयं कृत्नुर्नव कृत्नुभीर्गवः सौम्यमंत्यानुष्टुप् । "न ह्यन्यं दशैकचूनौधसो गायत्रेऽत्या दैवी त्रिष्टुप् । " आ तू नो नव कुसीदी काण्वः ॥४५॥ ___ आ प्र द्रव । देवानां वैश्वदेवं । प्रेष्ठमुशना काव्य आग्नेयं । "आ मे कृष्ण आश्विनं हि। ६ उभा हि पंच विश्वको वा कार्णिीगतं।"द्युम्नी षड्लासिष्ठो वा द्युम्नीकः प्रियमेधो वा प्रागाथं ह।"तं वो दस्मं नोधाः। "बृहदिंद्राय सप्त नृमेधपुरुमेधौ यनुष्टुब्बृहत्यंत । "आ नो विश्वासु षट्। कन्या वाःसप्तात्रेय्यपालेतिहास ऐंद्र आनुष्टुभं विपंक्त्यादि। पांतं त्रयस्त्रिंशच्छुतकक्षः सुकक्षो वाद्यानुष्टुप्।
उद्घ चतुस्त्रिंशत्सुकक्षोऽत्येंद्राभवी। गौर्धयति द्वादश बिंदुः पूतदक्षो वा मारुतं । "आ त्वा नव तिरश्चीरांगिरस आनुष्टुभं। अस्मै सैका धुतानो वा मारुतिस्त्रैष्टुभं चतुर्थी विराळिथामीति मारुतः पादः पैरेंद्राबार्हस्पत्या। या इंद्र पंचोना रेभः काश्यपो बाहतमतिजगत्युपरिष्टाबृहत्यावतिजगती त्रिष्टुजगतीत्यंततः॥४६॥ ___ "इंद्राय द्वादश नृमेध औष्णिहं सप्तम्युपांत्ये च ककुभोऽत्यानवम्यौ पुरउष्णिहो । “त्वामिदाष्टौ प्रागाथं । १०० अयं ते द्वादश नेमोभार्गवस्त्रैष्टुभं षष्ठी जगती परास्तिस्रोऽनुष्टुभोऽयमिति दृचेनेंद्र आत्मानमस्तौदुपांत्ये वाच्यौ। १०१ अधक्षोळश जमदग्निभार्ग
1 MSS.; विंदु: Say. 2 MSS.; शांगिरस omitted by Say. मारुतस्त्र Say. 4 WI, II, Say.; °मस्तौदष्टमी सौपी (सौवणी 12) नवमी वनसंस्तुतिरुपांत्ये वाच्यौ W2, I 2. No mention is made of verses 8 and 9 in 1 3.

Page #63

-म०९. सू०३०. ॥ सर्वानुक्रमणी ॥
33 वो मैत्रावरुणं प्रागाथं वित्रिष्टुवंतं तृतीयादि गायत्री सतोबृहती स्तोत्रं राजस्वृक्सपादादित्याश्विन्यौ वायव्ये सौयौं बृहत्युषस्या सूर्यप्रभास्तुतिवी पावमानी गव्ये । १०२ त्वमग्ने यधिका भार्गवः प्रयोगी बार्हस्पत्यो वाग्निः पावकः सहसः सुतयोवीग्न्योर्गृहपतियविष्ठयोान्यतर आग्नेयं तु । १०३ अदर्शि षळूना सोभरिबार्हतं पंचमी विराडूपा सप्तम्याद्ययुजः सतोबृहत्योऽष्टम्यादि युजः ककुभूसीयसी' ककुबनुष्टुबत्याग्निमारुती ॥
॥ इत्यष्टमं मंडलं समानं ॥ नवमं मंडलं पावमानं सौम्यं । 'स्वादिष्ठया दश मधुच्छाः। पवस्व मेधातिथिः । एषः शुनःशेपः । सन हिरण्यस्लूपः । "समिद्ध एकादश काश्यपोऽसितो देवलो वा विंशतिः सूक्तान्याद्यमाप्रियश्चतुरनुष्टुबंतं । मंद्रया नव । 'असुग्रं । एते सोमाः। परि प्रिया। प्र स्वानासः । ११ उपास्मै। सोमा असूयं ॥४७॥
१३सोमः। परि प्राष्टौ । एष धिया। प्रते। प्र निम्नेनेव । १"परि सुवानः सप्त । १९ यासोम । प्र कविः । एते धावंति । २२ एते सोमासः । सोमा असृगं । "प्र सोमासः। 4 पवस्व षड् दळ्हच्युत आगस्त्यः । तममृक्षतेमवाही दाढच्युतः । एष कविनेमेधः । एष वाजी प्रियमेधः। प्रास्य नृमेधः । ३ प्र धारा
? 11, 12, I 3, Sây.; opfavaut: W 1,W2. 2 fatigat await omitted in W 2, 1 2 (text and com.) II, I33 गायत्री W2; WIalso, but corrected, by the same hand, to इसीयसी in both text and com. I 2 has हसीयसी in the text, but गायत्री in the com. Cp. M. M., Rigv. vol. iv, p. 51 (var. lect.)
[III. 4.]

Page #64

॥ सर्वानुक्रमणी ॥ म०९. सू०३१बिंदुः । ३१ प्र सोमासो गीतमः । ३२ प्र सोमासः श्यावाश्वः । ३३ प्र सोमासस्वितः। प्र सुवानः। *आ नः पवस्व प्रभूवसुः। ३६ असर्जि। ३°स सुतो रहगणः। एष उ स्यः। आशुरर्ष बृहन्मतिः। पुनानः। ४१ प्र ये गावो मेध्यातिथिः । २ जनयन । ४३ यो अत्य इव ॥४॥ __ प्र णोऽयास्यः। स पवस्व । ६ असूयन। अया सोमः पंच कविर्भार्गवः । "तं त्वा । पवस्व । ५० उत्ते शुष्मास उचथ्यः । ५१ अध्वर्यो । ५२ परि धुक्षः। ५३ उत्ते चतुष्कमवत्सारः। अस्य प्रत्नां। ५५ यवंयवं । ५६ परि सोमः । प्र ते धाराः। तरसः । ९ पवस्व । ६० प्र गायत्रेणोपांत्या पुरउष्णिक् । ६१ अया वीती त्रिंशदमहीयुः। ६२ एते असृगं जमदग्निः। ५३ आ पवस्व निध्रुविः काश्यपः। वृषा सोम कश्यपः ॥४९॥
६५ हिन्वंति भृगुवारुणिर्जमदग्निवी । ६६ पवस्व शतं वैखानसा अष्टादश्यनुष्टुप्परास्तिस्र आग्नेय्यः। त्वं सीमासि द्वात्रिंशद्भरद्वाजः कश्यपो गोतमोऽत्रिर्विश्वामित्रो जमदग्निर्वसिष्ठ इति ह तुचाः सप्त ऋषयः शेषे पवित्रो वसिष्ठो वोभौ वा पवस्व सोम तिम्रो नित्यद्विपदा गाययोऽविता नस्तिनः पौष्ण्यो वा यत्ते पवित्र पंचाग्नेय्यः सावित्र्यग्निसावित्री वैश्वदेवी वासामंत्यास्त्रिंशी पुरउष्णिक सप्तविंश्यनुष्टुवंत्ये च ते पावमान्यध्ये→स्तुती । जागतमूर्य प्रागुशनसः। "प्र देवं दश वत्सप्रीभीलंदनस्त्रिष्टुबंतं ह । ६ इधुन हिरण्यस्तूपोऽत्ये त्रिष्टुभौ। "विरस्मै रेणुः । आ दक्षिणा नव
1 स: omitted in WI. Rigv. vol. ii, p. 494, note.
2 C, W 1, W2; 59° I1, I2, I 3, Sây. See Aufrecht, 3 MSS.; 1 Sây.

Page #65

•म०९. सू०१०३. ॥ सर्वानुक्रमणी ॥
35 ऋषभः । तौ वैश्वामित्रौ । हरि हरिमंतः । ३सक्के पवित्रः ।
शिशुन कक्षीवांस्त्रिष्टुबष्टमी। अभि प्रियाणि पंच कविः॥५०॥ ___धती। एषः। "प्र राजा। अचोदसः । “सोमस्य वसुभीरद्वाजः।"प्र सोमस्य।असावीति त्रिष्टुबते। ३ पवित्र ते पवित्रः।
पवस्व वाच्यः प्रजापतिः । इंद्राय द्वादश वेनो भार्गवो द्वित्रिष्टुवंतं । " प्र तेऽष्टाचत्वारिंशदृषिगणा दशची अकृष्टा माषाः प्रथमे सिकता निवावरी द्वितीये पृश्नयोऽजास्तृतीये'ऽत्रयश्चतुर्थे ऽत्रिः पंचांत्या गृत्समदः। "प्र तु नवोशना।"अयं सोमोऽष्टौ। "प्रो स्य सप्त । प्र हिन्वानः षडसिष्ठः ॥५१ ___९१ असर्जि कश्यपः। परि सुवानः। साकमुक्षः पंच नोधाः। ९४अधि यत्कण्वः । ५ कनिक्रति प्रस्कण्वः । ९६ प्र सेनानीश्चतुर्विशतिदैवोदासिः प्रतर्दनः। अस्य प्रेषाष्टापंचाशदाद्यं तृचं वसिष्ठो ऽपश्यदुत्तरान्नव पृथग्वसिष्ठा इंद्रप्रमतिर्वृषगणो मन्युरुपमन्युयाघ्रपाच्छक्तिः कर्णश्रुन्मुकीको वसुक्र इति चतुर्दश पराशरोऽत्याः कुत्सः । "अभि नो हादशांबरीष ऋजिवा चानुष्टुभं ह बृहत्युपांत्या। आ हर्यतायाष्टौ रेभसूनू काश्यपौ बृहत्याद्या। १०० अभी नवंते नव ॥५२॥ __१०१ पुरोजिती पोळशांधीगुः श्यावाविर्ययातिनाहुषो नहुषो मानवो मनुः सांवरण इति तृचाः शेषे प्रजापतिरुपाये गाययौ। १०२ क्राणाष्टौ वित औष्णिहं वै। १०३ प्र पुनानाय षड् द्वित आश्रयः ।
1 तृतीये त्रयः Say. See Aufrecht, Rigv. vol. ii, p. 495, note; M. M., Rigv. vol. v, p. x1. 2 Say. inserts तिम्रः। C, WI, Wa, II, I 2; श्यावाश्विरंधीगुः Say.

Page #66

॥ सर्वानुक्रमणी ॥ म०९. सू०१०४१ सखायः पर्वतनारदौ काश्यपौ वे शिखंडिन्यौ वासरसौ। १०५ वः । १०६ इंद्रमच्छ पळूनाग्निश्चाक्षुषश्चक्षुर्मानवो मनुराप्सव इति नृचाः पंचाग्निः। १० परीतः षड्रिंशतिः सप्त ऋषयः प्रागाथं तृतीयाषोळश्यौ हिपदे अष्टम्याद्ये बृहत्यौ । १० पवस्व षोळश गौरिवीतिळेचं शक्तिरेकामू जिश्वोर्ध्वसद्मा कृतयशा ऋणंचय इत्यूषयो दृचास्तिस्रः शक्तिः काकुभाः प्रगाथाः स सुन्वे गायत्री यवमध्या। १० परि प्र यधिकामयो धिष्ण्या ऐश्वरयो' द्वैपदं। ११० प! षु द्वादश यरुणत्रसदस्यू राजानौ तिम्रोऽनुष्टुभः पिपीलिकमध्याः षळू_बृहत्यस्तिस्रश्च विराजः। १११ अया रुचा तृचमनानतः पारुच्छेपिरात्यष्टं । ११२ नानानं चतुष्कं शिशुः पक्तिं हि । ११३ शर्यणावत्येकादश कश्यपः । ११४ य इंदोश्चतुष्कं ॥
॥ नवमं मंडलं समाप्तं ॥ 'अग्रे सप्त चितः। पिप्रीहि । इनः। प्र ते । "एकः ॥५३॥
'अयं । 'स्वस्ति । 'प्र केतुना नव त्रिशिरास्वाष्ट्रस्तुचोऽत्य ऐंद्रः । आपो हि सिंधुहीपो वांबरीष आपं गायत्रं यनुष्टुवंतं पंचमी वर्धमाना सप्तमी प्रतिष्ठा । "ओ चिपळूना वैवस्वतयोर्यमयम्योः संवादः षष्ठ्ययुग्भिर्यमी मिथुनार्थ यमं प्रोवाच स तां नवमीयुग्भिरनिच्छन प्रत्याचष्टे । ११ वृषा नवांगिहविधीन आमेयं तु त्रिविष्टुवंतं । १२ द्यावा । १३ युजे पंच विवस्वान्वादियो' हाविधीनं जगत्यंतं । परेयिवांसं षोळश यमो यामं षष्ठी ___1c, WI, W2; ऐश्वरा II, Say.; cp. M. M., Rigv. vol. v, p. xli. 2 C, WI, W2,
WI,
12; त्रिष्टुबंतं II, Say. c,WI, II, I 2; वा omitted in W 2 and Say. W2; हविधीनं II, I2, Say.; हावीनं C.

Page #67

37
•म० १०.सू० २६. ॥ सर्वानुक्रमणी ॥ लिंगोक्तदेवता पराश्च तिस्रः पिया वा तृचः श्वभ्यां परा अनुष्टुभो बृहत्युपांत्या। यामायनाः परे पंच। १५ उदीरतां षळूना शंखः पियं जगत्येकादशी। मैनं दमन आग्नेयं चतुरनुष्टुवंतं। त्वष्टा देवश्रवा हे सरण्यूदेवते पौष्ण्यश्चतस्रःसारस्वत्यस्तिमः पंचायो द्रप्सस्तिस्रः सौम्यो वांत्ये' अनुष्टुभा उपांत्या पुरस्ताबृहती वा । "परं मृत्यो संकुसुकश्चतम्रो मृत्युदेवताः परा धात्री परा वाष्ट्री पराः पितृमेधा एकादशी प्रस्तारपंक्तिर्जगत्युपांत्यांत्यानुष्टुप् प्राजापत्या वा सानिरुक्ता ॥५४॥ ___ १९नि वर्तध्वमष्टौ मथिती भृगुवा वारुणिभीर्गवश्यवनो वापं गव्यं वानुष्टुभमग्नीषोमीयो द्वितीयोऽर्धर्चः षष्ठी गायत्री ।सप्तोतराण्येंद्रो विमदः प्राजापत्यो वा वासुक्रो वसुकृता । भद्रं दशाग्नेयं तु गायत्रमाद्यैकपदा पाद एव वा शांत्यर्थः परानुष्टुबत्ये विरात्रिष्टुभो। १ आग्निं नाष्टावास्तारपांक्तं । कुह पचोना पुरस्ताबार्हतं त्रिष्टुवंतं त्वं त्या चिदा नस्त्वं नोऽनुष्टुभः । ३ यजामहे सप्ताद्यांत्ये त्रिष्टुभौ पंचम्यभिसारिणी। इंद्र सोमं षळास्तारपक्तिं वाश्विन्योन्यास्तिस्रोऽनुष्टुभः। भद्रमेकादश सौम्यं । प्र हि नव पौष्णमानुष्टुभमाद्याचतुर्था उष्णिहौ । असत्सु चतुर्विशतिरेंद्रो वसुक्रः। विश्वो हि द्वादशेंद्रवसुक्रयोः संवाद ऐंद्रः सूक्तस्य प्रथमयेंद्रस्य स्नुषा परोक्षवदिंद्रमाहेंद्रस्य युजः शिष्टा ऋषेश्चतुर्थी च ।
1 ° ते C, WI, II. 4 W 2 inserts आनुष्टुभं here. 7 आद्या चतुर्थी च W2.
Cp. M. M., Rigy. vol. v, p. 1. ०ग्निषोमीयो वा I 2.
5 गायबेंद्री च W2. प्राजापत्यो वासुपुत्रो वा C. C, WI, W2; शेषाः II, I 2, Say.

Page #68

38
॥ सर्वानुक्रमणी ॥ म°१०.सू० २९. २०वने नाष्टौ। प्रदेवत्रा पंचोना कवष ऐलूष आपमपोननीयं वा। ३१ आ न एकादश वैश्वदेवं। प्रसुग्मंता नव पंचाद्या जगत्यः॥५५॥ ____३३ प्र माद्या वैश्वदेव्यैद्रः प्रगाथः परा गाययो वे कुरुश्रवणस्य त्रासदस्यवस्य दानस्तुतिः पराभिम॒ते मित्रातिथौ राज्ञि तस्नेहादृषिरुपमश्रवसं पुत्रमस्य व्यशोकयात् । प्रावेपाः षळूना मौजवान्वाक्षोऽक्षकृषिप्रशंसा चाक्षकितवनिंदा' च सप्तमी जगती । " अबुधं लुशोधानाको वैश्वदेवं तु द्वित्रिष्टुबंतं तु। उषासानक्ता। ३ नमो द्वादश सौर्योऽभितपाः सौर्य जागतं वै विष्टुब्दशमी ।
अस्मिन्नः पंच मुष्कवानिंद्रः। यो वां पळूना काक्षीवती घोपाश्विनं हि त्रिष्टुबंतं । रथं यांतं । समानं तृचं सुहस्त्यो धौषेयः । अस्लेवैकादश कृष्णः । अच्छा मे विषिष्टुवंतं तु । आ यातु वित्रिष्टुबादि । "दिवस्परि द्वादश वत्सप्रीराग्नेयं तु ॥५६॥ __ ४६ प्र होता दश।जगृभ्माष्टौ सप्तगुर्वैकुठमिंद्रं तुष्टाव । विकुंठा नामासुरींद्रतुल्यं पुत्रमिच्छंती महतपस्तेपे तस्याः स्वयमेवेंद्रः पुत्रो जज्ञे । स सप्तगुस्तुतिसंदृष्ट आत्मानमुत्तरैस्त्रिभिस्तुष्टाव । *अहं भुवमेकादशांत्ये त्रिष्टुभौ सप्तमी च। अहं दामंत्योपाद्ये त्रिष्टुभौ । ५० प्र वो महे सप्त द्विजगत्याद्यंतं के तेऽभिसारिण्यौ । वषटारेण वृक्णेषुभ्रातृषु सौचीकोऽग्निरपः प्रविश्य देवैः समवद्दुतरैस्त्रिभिः। ५१ महत्तन्नवाब' युजोऽग्निवाक्यं । विश्व इत्युत्तरं च षटमयुजो
1 See M. M., Rigy. vol.v, p. liv. 2 See ibil. p. lv. 3 °स्तो C. वत्सप्रिः MSS.; but see IX, 68; cp. M. M., Rigv. vol. v, p. lvii. 6 महत् omitted in W2. °C, WI, W2; त्योपाद्ये च I 2, Say.; °द्ये च त्रिष्टुभौ II. WI, II, C; तत्र W2, 12, Say.

Page #69

-म० १०. सू० ६२. ॥ सर्वानुक्रमणी ॥
५६
देवानां । यमैच्छामेत्युत्तरं चैकादशकं तदद्येति तु वचोऽस्तंतुमाद्या गोष्टीवर्ज । " तां सु षड् बृहदुक्थो वामदेव्यः' । ""टूरे ऽष्टौ । इदं ते सप्त वैश्वदेवं तु चतुर्थ्याद्यास्तिस्रो जगत्यः । पराणि चत्वारि सूक्तान्युक्ता ऋषयो द्वैपदे त्वत्रिमंडले' । अथ हैवाको राजासमातिगौपायनान्बंध्वादीन्पुरोहितांस्त्यक्त्वान्यौ मायाविनौ श्रेष्ठतमौ मत्वा पुरोदधे । तमितरे क्रुद्धा अभिचेरुः । अथ तौ मायाविनौ सुबंधोः प्राणानाचिक्षिपतुरथ हांस्य भ्रातरस्त्रयः । " मा प्रगामेति षटुं गायत्रं स्वस्त्ययनं जप्त्वा । " यत्ते यममिति द्वादशर्चमानुष्टुभं मन आवर्तनं जेपुः । प्र तारीति दशर्चे चतस्रो निर्ऋत्यपनोदार्थं जेपुश्चतुर्थ्यां सोमं चास्तुवन्मृत्योरपगमायोत्तराभ्यां दैवीमसुनीतिं सप्तम्यां लिंगोक्तदेवताः शिष्टाभिः पंक्तिमहापंक्तिपंक्त्युत्तराभिर्द्यावापृथिव्यौ समिंद्रेतं वांर्धर्चेन । " आ जनमिति द्वादशर्च अनुष्टुभे' चतसृभिरसमातिमस्तुवन् पंचम्येंद्रं षष्ठ्यागस्त्यस्य स्वसा मातैषां राजानमस्तौत्पराभिः सुबंधोर्जीवमाहूयंस्तमंत्यया लब्धसंज्ञमस्पृशन् पंचाद्या गायत्र्योऽष्टम्याद्ये पंक्ती । " इदमित्या सप्ताधिका नाभानेदिष्टो मानवो वैश्वदेवं तत् ॥ ५७॥
Че
६१
६२ ये यज्ञेनैकादशाद्याः षळंगिरसां स्तुतिर्वीत्या त्रिष्टुप्पंचम्यनुष्टुप्रगाथोऽनुष्टुभौ गायत्री चतस्रोऽत्याः सावर्णेदानस्तुतिः ।
1 MSS.; वा added by Say. See M. M., Rigv. vol. vi, p. 5 (var. lect.) W2; ह् omitted in the text of C, WI, I 2, but explained in the commentary. C, W1, I 1 ; च W 2, Sáy. ; च in the text, but वा in the commentary of I 2. 11; द्वादशर्चमानुष्टुभं W 2, I 2, Say.
39
3 [1,
4 वा
5 C, WI,

Page #70

40
॥ सर्वानुक्रमणी ॥
म०१०. सू०६३६३ परावतस्त्यूना गयः लाती द्वित्रिष्टुवंतं तु स्वस्ति नस्त्रिष्टुवा सह सोत्तरया' पथ्यास्वस्तिदेवत्या । " कथा यां मे त्रिष्टुप् । "अग्निरिंद्रः पंचोना वसुकर्णो वासुक्रस्त्रिष्टुवंतं तु । “देवान्हुवे । " इमां धियं वादशायास्यो बार्हस्पत्यं तु । "उदद्भुतः । भद्राः सुमित्रो वाध्यश्व आग्नेयं हिजगत्यादि । " इमां म एकादशा । " बृहस्पते बृहस्पतिज्ञानं तुष्टाव' नवमी जगती ॥ ५८ ॥
६९
७२
94
प्र
७६
देवानां नव लौक्यो वा बृहस्पतिदीक्षायण्यदितिवी दैवमानुष्टुभं । " जनिष्ठा एकादश गौरिवीतिः । " वसूनां षट् । सु नव सिंधुक्षित्यैयमेधो नदीस्तुतिजीगतं तु । " आ वोऽष्टौ सर्प ऐरावती जरत्कर्णो ग्राव्णोऽस्तौत् । " अभ्रप्रुषः स्यूमरश्मिभार्गवो मारुतं तु पंचमी जगती । " विप्रासो द्वितीया पंचम्याद्याश्च तिस्रो जगत्यः । ९ अपश्यं सप्त सौचीकोऽग्निर्वैश्वानरो वा सप्तिर्वी वाजंभर आग्नेयं तु । "अग्निः सप्तिं । "य इमा विश्वकर्मा भौवनो वैश्वकर्मणं तु । ``चक्षुषः । " यस्ते मन्यो मन्युस्तापसो मान्यवं तु जगत्यादि । त्वया मन्यो चतुर्जगत्यंतं । "सत्येन सप्तचत्वारिंशत्सावित्री सूर्यात्मदैवतमानुष्टुभं पंचभिः सोममस्तौत्पराभिः स्वविवाहं सप्तदश्या देवान्परया सोमाक परया चंद्रमसं परा नृणां विवाहमंत्राशीः प्रायाः' परा देहि द्वे वधूवासः संस्पर्शमोचन्यौ परा
to
४
4
1 C, W 1; सा सहोत्तरया I 1; चोत्तरया W 2, Say. ; सहोत्तरया I 2.
तु शिष्टा W2.
3
W1, W2; ° त्राशीप्राया: C; ° त्रा आशीः प्राया: I1, I 2. 4 W2; संस्पर्श निंदार्थे I 1, I 2, which is the original reading of WI and C, but is corrected by the same hand in both MSS. to मोन्यौ (W 1 ) and °मोचन्यौ (C), which is the reading explained in Shadg.'s
com. (q.v.) Jagannatha, however, ( I 3 ) says: परा देहीत्यृग्द्वये वधूवासःस्पर्शनिंदा.
2

Page #71

-म०१०. सू०९९. ॥ सर्वानुक्रमणी ॥
यक्ष्मनाशिनी' दंपत्योर्नवोनवस्तिस्रोऽनृक्षरा गृभ्वामीति द्वे द्वे यदश्विना पूषाघोरचक्षुरिति त्रिष्टुभस्त्रिष्टमुरोबृहती पूर्वापरमिह प्रियमा नः प्रजां जगत्यः " ॥५९॥
"वि हि त्र्यधिकंट्रो वृषाकपिरिंद्राणींद्रश्च समूदिरे पांक्तं । "रक्षोहणं पंचाधिका पायुराग्नेयं राक्षीनं चतुरनुष्टुवंतं । " हविरेकोनांगिरसो मूर्धन्वान्वामदेव्यो वा सौर्यवैश्वानरीयं । "इंट्रं स्तव ह्यूना रेणुः पंचम्येंद्रासौमी । " सहस्रशीर्षी घोळ‍ नारायणः पौरुषमानुष्टुभं त्रिष्टुवंतं तु । " सं जागृवह्निः पंचोनारुणी वैतहव्य' आग्नेयं। ” यज्ञस्य शार्यातो मानवो वैश्वदेवं तु जागतं । महि तान्वः पार्थः' प्रस्तारपांक्तं पुरस्तादृहत्यंतं त्रयोदश्युपाद्ये चानुष्टुभो' नवम्यक्षरैः पंक्तिरेकादशी न्यंकुसारिणी । " प्रेते षळूना सर्पोऽर्बुदः काद्रवेयो ग्राव्णोऽस्तौत्पंचम्यंत्ये त्रिष्टुभौ सप्तमी च ॥ ६० ॥
4I
୧
"हये द्यूनोर्वशीमैकः पुरूरवाः पूर्वोषितां' कामात्पुनरासा - द्यावरोडुमैच्छत्सा तमनिच्छंती प्रत्याचष्टे हय इषुर्यं कदा सुदेवोऽतरिक्षप्रां सचेति तिस्रश्चैळवाक्यं शिष्टा उर्वश्याः । प्र ते सप्तोना बरुः सर्वहरिर्वेंद्रो हरिस्तुतिर्द्दित्रिष्टुवंतं । " या ओषधीस्त्र्यधिकाथर्वणो भिषगोषधिस्तुतिरानुष्टुभं । " बृहस्पते वादशाष्र्ष्टिषेणो देवापिर्वृष्टिकामो देवांस्तुष्टाव । "कं नो वम्रो वैखा
et
1 परा comes after यक्ष्मनाशिनी in W 2.
of this shtra.
2 Sây. quotes only the first two words 30 सोमी C, W 2, I 1, I3; पंचम्पैंद्रासोमी added by another hand on the margin in W 1, omitted in I 2 and Sáy. 4 वीतहव्य C. 5 W1, W2, C, Say.; पार्थ्य: I 2 ; पार्थ: corrected to पार्थ्य: I 1; ep. M. M., Rigv vol. vi, p. 18 (var. lect.) 6 भौ
W 2, Sây.
7W 1, W 2, C; °तात् I 2, Shy.
°तात् corrected to °तां I 1.
G
[III. 4.]

Page #72

42
॥ सर्वानुक्रमणी॥ म०१०. सू०१००नसः। १०० इंद्र दुवस्युादनो वैश्वदेवं तु विष्टुबतं । १०१ उड्बुध्यध्वं बुधः सौम्य ऋत्विक्स्तुतिवा नवम्यंत्ये जगत्यो गाययोर्मध्ये पंचमी बृहती। १२ प्र ते मुगलो भाHश्वो द्रुघणेन ऋषभेण चार्जि जिगायेति द्रौघणं वाद्या तृतीयांन्या च बृहत्यः । १०३ आशुः सप्तोनेंद्रोऽप्रतिरथश्चतुर्थी बार्हस्पत्योपांत्याप्वादेव्यंत्यानुष्टुम्मारुती वा। १०४ असाव्येकादशाष्टको वैश्वामित्रः। १०५ कदा कौत्सो दुर्मिको नाम्ना सुमित्रो गुणतः सुमित्रो वा नाम्ना दुर्मित्रो गुणत औष्णिहं हरी वजं पिपीलिकमध्ये त्रिष्टुबत्याद्या गायत्री वा ॥६१॥ ___१०६ उभौ भूतांशः काश्यप आश्विनं । १० आविर्दिव्यो दक्षिणा वा प्राजापत्या दक्षिणां तहातन्वास्तौच्चतुर्थी जगती । १० किमिछंती पणिभिरमुरैर्निरूळ्हा गा अन्वेष्टुं सरमां देवशुनीमिंद्रेण प्रहितामयुग्भिः पणयो मित्रीयंतः प्रोचुः सा तान्युग्मांत्यांभिरनिछंती प्रत्याचष्टे । १०० ते ऽवदंसप्त जुहर्ब्रह्मजाया ब्राह्मो वोर्ध्वनाभा वैश्वदेवं धनुष्टुवंतं । १० समिद्ध एकादश जमदग्निस्तासुतो वा राम आप्रियः । परे चत्वारो वैरूपाः । १११ मनीषिणो दशाष्टादंष्ट्रः । ११२इंद्र पिब नभःप्रभेदनः। ११३ तमस्य शतप्रभेदनोऽत्या बिष्टुप् । ११४ घी मध्रिस्तापसो वा धर्मों वैश्वदेवं चतुर्थी जगती। ११५चित्र इनव वाटिहव्य उपस्तुत आग्नेयं जागतं त्रिष्टुप्शक्कयतं ।
1 WI, C, II; त्या त्रिष्टुप् W2, I 2, Say. 2 वृषभेन Say. च is omitted in c and Ir. 4 Say.; °णा C, WI, W2, I 2; °णाः II. C, WI, W2; निगळ्हा: II, I2, Say. W2, II, I2, Say.; प्रेषितां WI, C. सC, Say. युग्मांताभिः W2. WI, W 2, C, I 3; °ष्ट्रादंष्ट्रः I 1, I 2, Say. 10 त्रिष्टुबंतं W 2, Say.

Page #73

-म°१०.सू. १३४. ॥ सर्वानुक्रमणी ॥ ११६ पिब स्थौरो'ऽनियुत्तोऽग्नियूपो वा । ११० न वा उ भिक्षुर्धनानदानप्रशंसाद्ये जगत्यौ । ११॥ अग्ने हंस्युरुक्षय आमहीयव आग्नेयं राक्षोघ्नं गायत्रं तु । ११९ इति वै सप्तो द्रो लब' आत्मानं तुष्टाव ॥६॥ ___१२० तदिन्नवाथर्वणो बृहद्दिवः । १२१ हिरण्यगर्भो दश हिरण्यगर्भः प्राजापत्यः कायं । १२२ वसुं नाष्टौ चित्रमहा वासिष्ठ आग्नेयं जागतमाद्यां पंचमी चर्ते। १२३ अयं वेनो वैन्यं । १२ इमं नो नवैद्यतमा निहवोऽग्निवरुणसोमानामाग्नेय्याद्या तिम्रश्चाग्नेरात्मस्तवः शिष्टा यथानिपातं सप्तमी जगती । १२५ अहमष्टौ वागांभृणी तुष्टावात्मानं द्वितीया जगती । १२६न तं शैलूषिः कुल्मुलंबहिषो वामदेव्यो वांहोमुग्वैश्वदेवमुपरिष्टाबार्हतमंन्या विष्टुप् । १२ रात्री कुशिकः सौभरो रात्रिवा' भारद्वाजी रात्रिस्तवं गायत्रं । १२ ममाग्ने नव विहव्यो वैश्वदेवं जगत्यंत । १९ नासत्सप्त प्रजापतिः परमेष्ठी भाववृत्तं तु । १३० यो यज्ञो यज्ञः प्राजापत्यो जगत्याद्या । १३१ अप प्राचः सुकीर्तिः काक्षीवतो मध्येऽनुष्टुप्सोतरा चाश्विन्यौ। १३२ ईजानं शकपूतो नार्मेधो मैत्रावरुणमाद्या लिंगोक्तदेवता न्यंकुसारिण्यंत्या महासतोबृहत्युपाद्योपांत्ये प्रस्तारपंक्ती शेषा विराडूपाः । ३३ प्रो षु सुदाः पैजवनः शाक्करमहापांक्तावाद्यौ तृचौ त्रिष्टुबत्या । १३४ उभे यन्मांधाता यौवनाश्वो महापांक्तं पंक्तिरंन्या तामध्यधी गोधाप
1 WI, C, I 2, 13; स्थौलः W 2; स्थौयः I 1; cp. M. M., Rigv. vol. vi, p. 23. . - Wa, II, I 2, I 3; °यूतो C, WI. 3 °सा चाद्ये W 2, I 2. 4 WI, W 2, I 2; लव C, II, Say. FC, WI, II, I 2 ; °: W 2, Say. C, WI, W 2, I 3; कुल्मल° II, I 2, Say. 'वा
omitted in C.
G2

Page #74

44
॥ सर्वानुक्रमणी॥ म०१०.सू०१३५श्यत् । १३५ यस्मिन्कुमारो यामायनो याममानुष्टुभं हि' । १३६ केशी मुनयो वातरशना जूतिर्वातजूतिर्विप्रजूतिवृषाणकः करिक्रत एतश ऋष्यशंगश्चैकचर्चाः कैशिनं।१३ उत देवाः सप्त ऋषय एका वैश्वदेवं। १३ तव त्ये षळंग औरवो जागतं। १३९सूर्यरश्मिर्देवगंधर्वो विश्वावसुरात्मानमस्तोत्पूर्वार्ध सवितारं। १४ अग्ने तवाग्निः पावक आग्नेयं विष्टारपंक्तिस्तिस्रः सतीबृहत्य उपरिष्टाज्ज्योतिः । १४१ अग्ने अच्छाग्निस्तापसी वैश्वदेवमानुष्टुभं हि।१४२ अयमष्टौ दृचाः शाङ्गा जरिता द्रोणः सारिसृक्तः' स्संबमित्रश्चाग्नेयमाद्ये जगत्यो चतसश्च त्रिष्टुभः ॥६३॥ ___१४३त्यं षट् सांख्योऽत्रिराश्विनं। १४ अयं हि ताह्मपुत्रः सुपर्णो यामायनो वोर्ध्वकृशनी गायत्री बृहत्ती गाययौ सनोबृहती विष्टारपंक्तिः। १४ इमामिंद्राण्युपनिषत्सपत्नीबाधनमानुष्टुभं तु पंक्त्यंत। १४६ अरण्यान्यैरंमदी देवमुनिररण्यानीं तुष्टाव। श्रत्ते पंच सुवेदाः शैरीषिस्त्रिष्टुवंत। सुवाणासः पृथुर्वैन्यः। सवितार्चन्हैरण्यस्तूपः सावित्रं । १५० समिद्धो वासिष्ठो मृळीक' आग्नेयं बार्हतमंत्ये उपरिटाज्ज्योतिषी जगत्युपांत्या वा। १५१ श्रद्धया श्रद्धा कामायनी श्राद्धमानुष्टुभं तु । १५२ शासः शासो भारद्वाजः । १५३ ईखयंतीर्देवजामय इंद्रमातरो गायत्रं। १५ सोमो यमी भाववृत्तमानुष्टुभं तु। १५५ अरायि __1 MSS.; तु Say. WI, C, II, I 2; °धैं W 2, Say. c, WI, II, Say.; विष्टारपंक्ति corrected by another hand to आद्ये विष्टारपंक्ती on the margin in WI; आधे विष्टारको wa: आद्या विष्टारपंक्तिः I 2. 4 WI, W2, C, I 29 °व II, I3, Say. All the MSS. omit the visarga. 5 F I 1; cp. M.M., Rigv. vol. vi, p. 28 (var. lect.)
तार्चिनो है I 2; तार्यन्है° W2. C, WI, II; मृळीको वासिष्ठ W 2, I 2, Say.

Page #75

-म० १०.सू. १७९. ॥ सर्वानुक्रमणी ॥ शिरिंबिठी भारद्वाजोडलक्ष्मीनं द्वितीयातृतीये' ब्राह्मणस्पत्ये अंन्या वैश्वदेवी । १५६ अग्निं केतुराग्नेय आग्नेयं गायचं । १५७ इमा नु कं भुवन आफ्यः साधनो वा भौवनो वैश्वदेवं वैपदं त्रैष्टुभं । १५६सूर्यो नश्चक्षुः सौर्यः सौर्य गायत्रं । १५९ उदसौ षट् पौलोमी शच्यात्मानं तुष्टावानुष्टुभं । १६० तीव्रस्य पंच पूरणो वैश्वामित्रः । १६१ मुंचामि प्राजापत्यो यक्ष्मनाशनो राजयक्ष्मघ्नमंत्यानुष्टुप् । १६२ ब्रह्मणा षड ब्राह्मो रक्षोहा गर्भसंसावे प्रायश्चित्तमानुष्टुभं हि । १६३ अक्षीभ्यां विवृहा काश्यपो यक्ष्मघ्नं । १६४ अपेहि पंच प्रचेता दुःस्वप्नघ्नं पंक्त्यंत त्रिष्टुम्मध्यं । १६५देवा नैर्ऋतः कपोतः कपोतोपहतो प्रायश्चित्तमिदं वैश्वदेवं । १६५ ऋषभमृषभो वैराजः शाक्वरो वा सपत्ननमानुष्टुभं महापंत्यंत। १६ तुभ्येदं चतुष्कं विश्वामित्रजमदग्नी जागतं तृतीया लिंगोक्तदेवता । १६ वातस्यानिलो वातायनो वायव्यं । १६९ मयोभूः शबरः काक्षीवतो गव्यं । १°विभ्राविभ्राट् सौर्यः सौर्य जागतमास्तारपंक्त्यंतं । १७१ त्वं त्यमिटो भार्गवो गायत्रं । १७२ आ याहि संवर्त उषस्यं हैपदं । १३ आ त्वा षड् ध्रुवो राज्ञः स्तुतिस्त्वानुष्टुभं तु । १४ अभीवर्तेन पंचाभीवर्तः। १७" प्र वश्चतुष्कमूर्ध्वयावार्बुदिाव्णो ऽस्तौगायत्रं । १७ प्र सूनवः सूनुराभव आग्नेयमानुष्टुभं द्वितीया गायच्याद्याभवी । १० पतंगं तृचं पतंगः प्राजापत्यो मायाभेदं जगत्यादि। त्यमूवरिष्टनेमिस्तार्श्वस्ताय । उत्तिष्ठतेकाः शिबि.
__1 W2, I 2, Say.; द्वितीया तृतीया WI, C, IT. W2, I 2, Say.; इदं omitted in W1, C, 11. 3C, W 1,11; at is added by W 2, I 2, Sây. See Aufrecht, Rigv. vol. ii, p. 502, note 2. 4 द्वितीयं गायत्र्याभवी C, Say. WI, W2, I 2; शिवि°C, II, Say.

Page #76

46
॥ सर्वानुक्रमणी ॥ म.१०.सू०१८०-१९१. रौशीनरः काशिराजः प्रतर्दनो रौहिदश्वो' वसुमना आद्यानुष्टुप् । १४० प्र ससाहिषे जय ऐंद्रः । १४ प्रथश्चैकीः प्रथो वासिष्ठः सप्रथो भारद्वाजो धर्मः सौर्यो वैश्वदेवं । १२ बृहस्पतिस्तपुद्धी बार्हस्पत्यो बार्हस्पत्यं । १३ अपश्यं प्रजावान्प्राजापत्योऽन्वृचं यजमानपत्नीहोबाशिषः। १४ विष्णुस्त्वष्टा गर्भकता विष्णुवा प्राजापत्यो गर्भार्थाशीर्लिगोक्तदैवतमानुष्टुभीमहि सत्यधृतिवारुणिरादित्यं स्वस्त्ययनं गायत्रं वै । १६ वातो वातायन उलो वायव्यं । १ प्रामये पंचाग्नेयो वत्स आग्नेयं तु। नूनं तृचमाग्नेयः श्येनो जातवेदस्य। १४आयं गौः सार्पराज्यात्मदैवतं सौर्य वा। १९०ऋतं माधुच्छंदसो ऽघमर्षणो भाववृत्तमानुष्टुभं तु । १९१ संसं चतुष्कं संवननः संज्ञानमाद्यानेयी तृतीया त्रिष्टुप् तृतीया बिष्टुप् ॥६४॥
॥ इति कात्यायनमुनिकृता सर्वानुक्रमणी समाप्ता ॥
1 रोहिषदश्वो c.
देवत°C.

Page #77

॥ अथ शौनकाचार्यकृतानुवाकानुक्रमणी ॥
॥ श्रीगणेशाय नमः॥ सर्व कर्म सफलं' यत्र तुष्टेऽतुष्टे न किंचितमहं नमामि । विनायकं गिरिराजेंद्रपुत्रीमहेश्वरप्रियसूनुं घृणाधिं ॥१॥ बहुचानां जनानां तु शौनकस्य प्रसादतः । अनुवाकानुक्रमणीरूपं किंचित्प्रवर्ण्यते ॥२॥ पितृदेवर्षिश्राद्धेभ्यो ब्राह्मणेभ्यश्च सर्वशः। आचार्येभ्यो गुरुभ्यश्च प्रणम्य प्रयतः शुचिः ॥३॥ मधुच्छंदःप्रभृतिभिर्ऋषिभिर्हि तपोबलात् । दृष्टानामनुवाकानामृजु वक्ष्याम्यतंद्रितः ॥४॥ सूक्तादि परिमाणं तु संख्यां च क्रममेव च । मंडले मंडले चैव यावंतो हि समीरिताः ॥५॥ सूक्तसंख्यानुवाकानां सूक्तानामृक्समाहिता'। पदाक्षरसमानायं छंदस्येव प्रतिष्ठितं ॥६॥ एकैकमनुवाकं तु खिलानि ब्राह्मणानि च । संवत्सरे संवत्सरे पठेदहरहः शुचिः ॥७॥ श्रावणस्य तु मासस्य पौर्णमास्यामुपक्रमः। समाय तर्पयेद्देवानृषीपितृननुक्रमात् ॥॥ 1 C1; कर्मफलं WI, C. B, C 1; 'देवऋषि C, WI. ३०माध्येभ्यो B; सिद्धेभ्यो C 209 b, 3 (Weber's Catal. No. 48). + B, C I; मधुचंदप्र° WI, C. मृछु B, C 209. दृष्टानामनुवाकानां संख्यां C 209; आदिं सूक्तपरिमाणं संख्यां क्रममेव च B.
7 B omits this line.

Page #78

48
॥ अनुवाकानुक्रमणी ॥ ऋग्वेदे शैशिरीयायां संहितायां यथाक्रमं । प्रमाणमनुवाकानां सूक्तैः शृणुत शाकलाः ॥९॥ कखांगिरोऽगस्त्यशुनका विश्वामित्रोऽविरेव च । वसिष्ठकश्यपवाध्यश्वा जमदग्निरथोतरं ॥१०॥ श्लोकस्यास्य यथासंख्यं सूक्तानि दश वै विदुः । न आ वहाग्न आ वहाद्य राजसीत्यग्निर्नि च ॥११॥ समिसमित्सु शोचिषे जुषस्व विश्वतस्तथा । इमां मे अद्य मन्विमा यथर्षिपक्ष आप्रियः ॥१२॥ वसिष्ठशुनको विना समिद्धसर्वपक्षता । जुषस्वादिद्वितीयया तनूनपाविरोधिता'। यजुःश्रुतौ तथाश्रुतेः समिद्धसूक्तमध्यतः ॥१३॥ प्रजापतेः पशोः सदा भवेयुरद्य मन्विमाः"। इतीरितं हि बहुचैर्यथर्षि वेति सूत्रतः ॥१४॥
* Op. Nårāyana on Åsv. Sr. Satra III, ii, 7. ?C1; ° W 1, C. SC, C1; ofraffen: W1. 4 Comits one afna. See Ait. Br. II, 4; Sat. Br. III, viii, I, 2; VI, ii, I, 28; XI, viii, 3, 55 XIII, ii, 2, 143; Katy. Sr. Satra XIX, vi, 12, vii, 193; Nirukta VIII, 4 sqq.; Roth, Nir., introd. p. xxxvi, Erl. p. 122; M. M., A.S. L. pp. 463-466. Cp. Asv. Sr. Satra III, ii,6. जुषस्व द्वितीयया यजू याद्विरोधिनां WI, C; जुषस्व द्वितीयया यजू यद्विरोधिनं CI; ep. Asv. Sr. Sutrav,i, 21, 22; Haug, note on Ait. Br. II, 4; Roth, note on Nir. VIII, 7. 8C1; W 1, C. See Vâg. Sanh. XXIX, 273 Taitt. Br. III, 6, 3. यथो WI; यशो C; यशः CI. 10 यदा CI. 11 Asv. Sr. Satra III, ii,8; Roth, note on Nir.VIII,5; Say. on Rigv. X, IIO, introd. 12 Asy. Sr. Satra III, ii, 7.

Page #79

Acharya s
॥ अनुवाकानुक्रमणी ॥
अग्निमीके त्रिसूक्तस्तु सुरूमैंट चतुःसूक्तौ। अग्निं सोमानमित्येतो षटौ कस्येति सप्तकः ॥१५॥ त्वमग्ने पंचकं विद्यात प्र वो यहमथाष्टकं । अग्ने विवस्वदभि त्यं नू चित्ते सप्तकास्त्रयः ॥१६॥ पश्वा न नवकं विद्यादुपप्रयंतो दशैकं च । खैलिकानामैनादेशोऽस्मिन्यंथेऽनुवाकानां ॥१७॥ यस्तु चर्चायते वेदे तस्य संख्येति नः श्रुतिः । प्र ये शुंभंते नवकमिमं द्वादशकं विद्यात् ॥१॥ इंद्रं मित्रं दशैवाथ नासत्याभ्यां तु पंचकं । कदित्या षट् परः सप्ताग्निमा त्वा जुवः षटुं ॥१९॥ वेदिषदे सप्तदशाबोधीत्यष्टौ सूक्तानि । कया त्रिपंचसूक्तस्तु युवोद्वादशकं विद्यात् ॥२०॥ इत्याद्ये मंडले दृष्टाश्चत्वारो विंशतिश्चैव"। गौतमादौशिजः कुत्सः परुच्छेपादृषेः परः। कुत्सादीर्घतमा इत्येष तु बाष्कलकः क्रमः ॥२१॥
___1B, C; चतुष्कको corrected by the same hand to चतुःसूत्रौ WI; चतुष्कको W 2, CI, I4. 2 B, WI, C1; उपप्रयंतो दशैवं च C; विद्यादुपैकादशकं तथा W 2, I4. See Ind. Stud. III, p. 251; Max Müller, A.S. L., pp. 218, 222, 230; Rig-veda, rol. ii, p. xxxiii; Meyer, Rigvidhanam, p. xx. 4 B, WI, C, Cr; ऽनुवाकानामिह स्मृतः W 2, I 4. The risarga is added above the line in WI; न W2, C,CI, I4, B. मिदं 14. WI, C, CI; विदुः W2, I4; °के विदुः B. WI, C, C1; जुवष्पदं B; जुवश्च घट W2, 14. WI, C, CI, B; °त्येषोऽष्टसूक्तकः W2, I 4. 10 B, C, CI, WI; विदुः W 2, I 4. 11 B, WI, C, CI; तिस्तथैव IA; तिस्तथा W2. 12 क्रमात CI.
[III. 4.]

Page #80

50
॥ अनुवाकानुक्रमणी ॥
त्वं यो गणनामा ते दश तृतीय एकादशास्त्रयः परे । सोमस्य मा तवसं द्वादशोक्तं प्र वो देवायेति सप्तदशकं तु विद्यात् ॥ २२ ॥ इच्छति त्वा नवेंद्रं मतिस्त्रिपंचको नवक इमं महे | त्वां ह्यग्ने दश भद्रं यन्नस्त्वेकादशकावुभाविमौ ॥ २३ ॥ चयोदशायं प्र ऋभुभ्य ईरितोऽयं पिबेत्येष चापि चयोदश । अबोध्यग्निः समिधा चतुर्दशातः परोऽष्टादशकः प्र वेधसे ॥ २४ ॥ महि महे द्वादशको विदास्तथा रुद्रासः षोळश' यत्रिंपंचकः । त्वं ह्यग्ने पंचदश त्वमष्टौ वृषा मदो विंशतिर्यो रयिवस्तु षटुः ॥ २५ ॥ षिदुवे ' स्तुषेऽथ विसप्तकः षष्ठः षष्ठे मंडले योऽनुवाकः । अग्निं नरः सप्तदशाथ षोळश' त्वे ह' प्रशुक्रा द्यधिका तु विंशतिः ॥ २६ ॥ कई व्यक्ताः पंचदशोना विंशतिरप स्वसुः पंचदश प्रवीरया । मा चिन्महाँ इंद्र इंद्रः सुतेषु पंचाथ सप्ताष्ट वयं द्विपंचकः ॥ २७ ॥ यो यजाति द्वादशेमे ह षट्रोऽग्रे दशैकादशको य इत्युत' । चयोदशा तू न इंद्र शुमंतमतः " परो दशको गौर्धयत्ययं ॥ २४ ॥ स्वादिष्ठया यष्टसूक्तः पवस्व त्रिंशत्सषटुः परः सप्तकोऽया" । प्राष्टादशैकादशकः " प्र तेऽस्य प्रेषा सप्तैकादशकः सखायः ॥२९॥
13
2 C 1; यत्रि°W 1, C, B; यस्त्रि° W2; यत् I 4. W2; षट् हुवे W 1, C. 5 डि: घडस्तु य (sic) I 4. W1, C, C1; वह यत् W2, 14, B.
101, W2, 14; षोडश W1, C, B. 3 रयिषः षट् B. 4 दुवे B, C 1, B, C 1, W 2, I 4; घोडश W1, C.
8 B;
° दश ... ऊना विंश° W 1, C, C 1, ° दशैकोनविंश° W2; पंचदशेको नु विंशतिप: (sic) I 4.
11
9 BW1, C, 01; इत्यच W 2; इत्या I 4. 10 B, W 2, I 4; इंद्र ... अत: W1, C, C 1, omitting सुमंत. Cp. Meyer, Rigy. p. xxvii, note 1. 12 sq: W 2, I 4. 13 B, W 2, I 4; कादश W1, C, Cr.

Page #81

51
॥ अनुवाकानुक्रमणी ॥ अये बृहन षोळशकस्त्रयोदश त्वष्टा प्र देवचेति चाष्टादशाछ । अष्टाविदं षोळशकस्तु भद्राः सत्येन षट् सं नवेंद्र त्रयोदश ॥३०॥ तमस्य द्यावापृथिवी द्यष्टकः परस्त्रयोविंशतिनासदासीत् । ऋग्वेदांत्यो द्वादशकोऽनुवाकश्चत्वारिंशच्छास इत्थेति चास्मिन ॥३१॥ आद्ये' चतुर्विशतिहीनुवाका अतः परं मंडलं यच्चतुष्कं । हे पंचके त्रीणि षदानि चैव दशाष्टमंसप्त नवमं द्वादशांन्यं ॥३२॥ एकाधिका स्यानवतिः शतं च वदंति वै मंडलमादितो यन् । चत्वारिंशत्रीणि चाहुहितीयं सूक्ते च षष्टिं च तृतीयमाहुः ॥३३॥ अष्टापंचाशदपि यच्चतुर्थ सप्ताधिकाशीतिरतः परं स्यात् । पंचाधिका सप्ततिरुतरं तु चत्वारि वासिष्ठमथो शतं च ॥३४॥ वे चैव सूक्ते नवतिं च विद्यादथाष्टमं नवमं वै शतं स्यात् । चतुर्दश वाहुरथाधिकान्ययाद्ये यदुक्तं दशमे तथैव ॥३५॥ एतत्सहस्रं दश सप्त चैवाष्टावतो बाष्कलकेऽधिकानि । तान्पारणे शाकले शैशिरीये" वदंति शिष्टा न खिलेषु विप्राः ॥३६॥ पंचाशीतिर्दाशतये ऽनुवाका दृष्टाः पुराणैर्ऋषिभिर्महात्मभिः।
1C1,W2,14; पोडश° WI, C, B. 2 दशाच दशाथ W2; °दशा 4. 3 B, W2; छास इत्या चास्मिन् WI, C, Cr; चत्वारिंशशास इत्येति चास्मिऋग्वेदाते द्वादशकोऽनुवाकाः (sic) I 4. 4 ाचं B. तिरिहानुवाका अंत: 14. B, W 2, CI, I 4; यत् . . . अतः परं मंडल चतुष्कं WI, C. च added in WI, C, CI. W 2 and I 4 omit 33, 34, 354. , 9 °कानि त्वाद्ये B. 10 R, WI, C, CI; बाष्कलकोऽधिकारे W2; बाष्कलाधिकारोI4. 11 पारस्ये शाकले शैशीरीय W2; तान्पारणे शाकले शैशिरे तु I 4. 12 B, WI, C, CI; sifartar uefa frenaferoy fan fa uimah Shadg.; see Max Müller, Rig-veda, vol. ii, p. xxxiii; Weber, Ind. Stud. III, 2533 Meyer, Rigvidh. p. xxvii. 13 B,W23B दाशतय्ये WI, C, CI, I4.
H2

Page #82

॥ अनुवाकानुक्रमणी ॥ यस्तानृग्विवेद चैवायधीते स नाकपृष्ठं भजते ह' शश्वत् ॥३७॥ अध्यायानां चतुः षष्टिमंडलानि दशैव तु। वर्गाणां तु सहस्रे वे संख्याते च षकतरे ॥३॥ सहस्रमेतसूक्तानां निश्चितं खैलिकैर्विना। दश सप्त च पठ्यते संख्यातं वै पदक्रमं ॥३९॥ एकत्र एकवर्गः स्यादेकश्च नवकस्तथा। द्वौ वर्गौ तु दृचौ ज्ञेयो यूनं नृचशतं स्मृतं ॥४०॥ चतुष्कं शतमेकं च चत्वारः सप्ततिस्तथा। पंचकानां सहस्रं तु वे च सप्तोतरे शते ॥४१॥ बौणि शतानि षटानां चत्वारिंशत् षट् च वर्गाः । शतमूनविंशतिः' सप्तकानां न्यूना' षष्टिरष्ट कानां ॥४२॥ ऋचां दश सहस्राणि ऋचां पंचशतानि च। ऋचामशीतिः पादश्च पारणं संप्रकीर्तितं ॥४३॥ अर्धानां सहस्राणामेकविंशतिकं तथा। शतवयं तु द्वात्रिंशत्सपादं मुनिभिः पुरा ॥४४॥ शाकल्यदृष्टे पदलक्षमेकं साधं च वेदे विसहस्रयुक्तं । शतानि चाष्टौ दशकद्वयं च पदानि षट् चेति"हि" चर्चितानि॥४५
1 B, C I, W 2, I 4; भजेतेह WI, C. 2 Ind. Stud. III, 254. ०गै स्यात् MSS. * B, C 1, W2, I 4; omitted in W 1, C. 6 Ta omitted in 14. B; 59: W 1, C, I4; पवर्गः CI; चत्वारिंशश्चवाः W2; cp. Ind. Stud. X, 133, note I. CI; शतमूनं विंशतिः WI, W 2, C, I 4; शतमूनविंशकं B.
यूनं द्विपष्टिर° B. पादश्चैतत्पारायणमुच्यते 14; see Ind. Stud. III, 256. 10 च omitted in Cr. 11 चर्चे दश W2, I 4. 12 Cr; च B; no particle in the other MSS...

Page #83

॥ अनुवाकानुक्रमणी ॥ एकं च शतसहस्रं दश च सहस्राणि सप्त' शतानि चर्चापदानि ज्ञेयानि पदानि चान्यानि चत्वारि । चत्वारि वाव शतसहस्राणि द्वात्रिंशच्चाक्षरसहस्राणि द्वात्रिंशच्चाक्षरसहस्राणि ॥
॥ इत्यनुवाकानुक्रमणी समाप्ता ॥
B; वा च WI, C; च W2; चत्वारिंशासहस्राणि 14; no
1 च added in B. particle in CI.

Page #84

॥ अथ छंदःसंख्या ॥
एकपंचाशदृग्वेदे गाययः शाकलेयके । सहसद्वितयं चैव' चत्वार्येव शतानि तु ॥१॥ चीणि शतानि सैकानि चत्वारिंशतथोष्णिहः । अनुष्टुभां शतान्यष्टौ पंचाशत्पंचसंयुता ॥२॥ बृहतीनां शतं ज्ञेयमेकाशीत्यधिकं बुधैः । शतानि त्रीणि पंक्तीनां द्वादशाभ्यधिकानि तु ॥३॥ पंचाशत्रिष्टुभः प्रोक्तास्तिसश्चैव ततोऽधिकाः। सहस्राण्येव चत्वारि विज्ञेयं तु शतद्वयं ॥४॥ चत्वारिंशतथाष्टौ च तथा चापि शतत्रयं। जगतीनामियं संख्या सहस्रं तु प्रकीर्तितं ॥५॥ दशैवातिजगत्योऽपि तथा सप्त न संशयः। शक्कर्योऽपि तथैवोक्तास्तथा नव विचक्षणैः ॥६॥ नव चैवातिशक्कर्यः षकष्टयः प्रकीर्तिताः । अशीतिश्च चतसश्च तथात्यष्टिऋचः स्मृताः ॥७॥ धृतिवयं विनिर्दिष्टमेकातिधृतिरेव च । एकपदास्तु षट् प्रोक्ता द्विपदा दश सप्त च ॥६॥
1 चैव W2. * Weber, Ind. Stud. VIII, p. sr note. IF; नवति च चक्षणैः W2. +W2; पळष्ट्यः परिकीर्तिताः I. अशीतिश्चतम्रश्च W2; अशीतिश्च चसश्च I 5. 6 ofष्टमुचःW 2, IT. धृतिईयं W 2, I5.

Page #85

55
॥ छंदःसंख्या ॥ प्रगाथा बाहता येऽत्र तेषां शतमुदाहृतं । चतुर्नवतिरेवीतास्तबचास्वसंशयः ॥९॥ काकुभानां तु पंचाविज्ञेया पंचसंयुता। महाबाहत एवैक एवं साधं शतद्वयं ॥१०॥ एवं दश सहस्राणि शतानां तु चतुष्टयं । ऋचां यधिकमाख्यातमृषिभिस्तत्वदर्शिभिः ॥११॥
॥ इति छंदःसंख्या समाप्ता ॥
1 द्वीW2, I5.

Page #86

Page #87

॥ अथ षड्गुरुशिष्यकृता वेदार्थदीपिका सानुक्रमणीवृभिः ॥ १,१. अथेति मंगले प्रस्तावे वा । ऋगंशवाहुल्यादृग्वेदः । तत्राखाये सम्यगभ्यासयुक्त खिलरहिते शाकलके । शाकल्पोच्चारणं शाकलकं । तत्रादिः प्रतीकं । अक्संख्या ऋचामेकत्वादिः । ऋषिर्द्रष्टा । ऋपयोऽनागतातीतवर्तमानार्थवेदिनः । अतः सनोतेश्च ऋषिशब्दो निरुच्यते । दानादिसर्वकल्याणगुणयोगी पचाद्यज देवः । देवानलंतात स्वार्थे अण् दैवतं। छंदः पापेभ्यश्छादनात् । छादयंतीह वा एनं छंदांसि पापाकर्मण इति श्रुतेः । षष्ठीसमासगों द्वंद्वसमासः । सूक्तानां हि प्रतीकादि । अत्र त्यक: । आनुपूा प्रतिपाद्यानुक्रमिष्यामः । ननु च । एको हि शौनकाचार्यशिष्यो भगवान कात्यायनः । कथं बहुवचनं ॥ उच्यते। व्याख्येयार्थबहुत्वेन बहुमानेन चात्मनः ।
व्याख्यात्रीमन्ययारोप्प बहुत्वं तु प्रयुज्यते ॥ यथा हि निधिमासाद्य प्रयुगानस्तु दृश्यते।
रते वयं समृद्धार्थी देवोऽस्मासु प्रसीदति ॥ इत्येतेन सर्वबहुवचननिर्देशः प्रतिपादितः । यथोपदेशं । शौनकोपदेशानुक्रमणीदशकावलायनोपदेशसूत्रगृह्यचतुर्यारण्यकानतिक्रमण" । अथ सर्वानुक्रमण्यारंभसंबंधेऽज्ञानदोपसंकीर्तनेन तदारंभ समर्थयते ॥
२. अग्निहोत्रादि विश्वसृजामयनांतं श्रुतिविहित कल्पसूत्रे व्याख्यातं कर्म श्रोतं । निषेकादि श्माशानांतं स्मृतिगृह्मविहितं स्मार्त सदाचारादि कर्म । प्रशब्द आदिकर्मणि । प्रसिद्धिः फलप्रदानं । एतज्ज्ञानमिति छांदसं व्याययाच्छंदोवद्भावाच्छंद एव वा। एतस्माज्ञानादूत इति यावत् । प्रकृतत्वात सर्वानुक्रमणीगतं ज्ञानं । अस्मान्जानादूते श्रौतस्मातकर्मणोः फलप्रदानसंभवाय वादोऽपि नास्ति । ऋष्याद्यज्ञानेन मंत्रकंटकत्वाद्यागकंटकावाञ्चानधिकृतत्वात सर्वत्रैव । तथा हि स्मयते ॥
अविदित्व ऋषिं छंदो दैवतं योगमेव च।। योऽध्यापयेज्जपेद्वापि पापीयानायते तु सः॥
1 Cp. Nirukta, II, II, where it is derived from दृश. Cp. Nirukta,VII, 12; Ind. Stud. VIII, pp. 3-8. 3 Cp. Sayana, M. M., Rigy. vol. i, p. 44, line 5; Sat.
Br.VIII, I, IB Khandogya Up. I, 4, 2. Pan. VI, i, 128; W1; तत्र त्रिरित्युक्तः the other MSS.; in all the MSS. the words come between अनुक्रमिष्यामः and ननु च ।
व्याख्याम WI; व्याख्याता the others. WI; प्रयुंजते the others. WI; शौनकोपदेशानतिक्रमेण only in the other MSS.; ep. M. M., A.S. L., p. 234. 8 प्रदानांतत्व WI.
MSS.; also Sayana, who quotes this and the next two slokas, pp. 43, 44; cp. also Burnell, Arsheya Br., p. 4; 1979HEITHA1 W 1 only.
[III. 4.]

Page #88

॥ वेदार्थदीपिका ॥
अपि चोक्तं। ऋषिच्छंदोदैवतानि ब्राह्मणार्थ खराद्यपि ।
अविदित्वा प्रयुंजानो मंत्रकंटक उच्यते ॥ सन्यत्राप्युक्तं । स्वरो वर्णोऽक्षरं मात्रा विनियोगोऽर्थ एव च ।
मंत्रं जिज्ञासमानेन वेदितव्यं पदे पदे ॥ इत्यस्य श्लोकस्यार्थः स्वरादियुक्तः ॥
मंत्राणां दैवतं छंदो निरुक्तं ब्राह्मणानृपीन् ।
कृतद्धितादींश्चाज्ञात्वा यजतो यागकंटकाः॥ इति च । कंटकाः पीडकाः कंटयंतीति निरुक्तितः । अपि च नृसिंहपुराणे।
ऋष्यादिकं परिज्ञाय यजन्यज्ञमतंद्रितः॥ जक्तं च महाभारते।
चत्वारि काण्यभयप्रदानि भयं प्रयच्छंत्ययथाकृतानि ।
मानाग्निहोत्रमुत मानमौनं मानेनाधीतमुत मानयज्ञः ॥ इत्येतदज्ञस्य सर्वकर्मनैष्फल्यदोष उक्तः ॥ अथ विदुषः फलमाह ॥
३. ब्राह्मणं विधायकं च स्तावकं च कर्मणां । आर्षेयमृषिदर्शनं । इतश्चानिन इत्येवमृषिपदान ढक् ॥
अपत्यवदृपेरिष्टं मंत्रदर्शनमित्यतः। अपत्याद प्यूरिष्टं खलु मंत्रस्य दर्शनं ॥ अशपद्वैतश ऋषिः पुत्रं मंत्रविगर्हकं । प्रह्लादः पुत्रमशपवेदवेदार्थदूषकं ।
महाबलिमतोऽपायप्रत्ययो दर्शने मतः ॥ किं च। ऋषिमंत्रदृशं वेदपितरं मन्यते यतः ।
___ तद्वसिष्ठासः पितृवद्वाचमकत13 लिंगतः। छंदो गायत्र्यादि । तद्योगाद्धि वेदः । दैवतविद् इंद्रादिवित् । यथावज्ज्ञाता । सापेक्षात्वेऽपि गमकावासमासः । मंत्राणां विहितानां पदार्थानामनुष्ठानकाले स्मारकतया मननसाधनभूतानां विनि
1 कंतापयतीति Wi; cp. Nirukta, IX, 32. 2 Mahabh. I, 3623. Pan. IV, i, 122. 4 WI, I4; अपत्यं चेदूषेर्दृष्टं I 2, PI, P2. अपत्यमपृषेर्दृष्टं I 2, P2. GI 2, I 4, P2 ; वेतश WI, PI. TWI; विहितं the other Mss. पौत्रम् WI. "I 4, PI; महाबलम् WI, I 2, P2. 10 यतः WI. 1 तमुकर्ण पिर I 2, P2%B कराव ऋषिर P1; किं च । कृषि WI, IA; वेदपितरं PI(not वेदः पितरं WI, I4; वेद omitted in I 2, P2) must be read in order to make sense of this passage in the Bri. Dev., from which this line is quoted. 12 See, in comm. to Mand.V, 61, Itihasa of Syavasva (sloka 10), quoted by Shadg. from the Bri. Dev. 13 Rigv.x, 66, 14 (author,Vasukarna).

Page #89

॥ वेदार्थदीपिका ॥
59
योज्यवेदभागानां संबंधिनां ब्राह्मणादीनां ज्ञाता। याजनाध्यापनाभ्यां। करणाभ्यासाभ्यां। श्रेयःप्रशस्यतरमनपुत्रादिमोक्षांतं फलं । अधिगळतीति पाठादाधिक्येन गच्छति लभते । अथाहं निंदति ॥
४. एताभ्यां याजनाध्यापनाभ्यामनेवंविदः सानुक्रमण्यज्ञस्यैव पुनयातयामानि । यातः प्राप्नो यामः फलरक्षाविषयमौदासीन्यं यैस्तानि यातयामानि । नास्य तारका वेदा इत्यर्थः । अथवा यातयामो जीणे भुक्तोलिष्टेऽपि चेति निघंटौ । जीर्णे भुक्तोच्छिष्टे वानादौ वर्तते । यातयामशब्दो नीरसत्वादिसाम्याच्छंदःसु वर्तते । छंदांसि वेदाः । भवंति संपद्यते ॥ ___५. सत एवानेवंवित स्थाणुं वृक्षादिनातिमृच्छति प्राप्नोति । वा खलु । गर्ने नरके कूपे पंकवारिमध्ये मास्यमंडूककच्छपादिनातिषु पात्यते । अधश्चाल्पते । कैः । देवैः । यद्देवा देवहेलनम्। अपभती रपसो दैव्यस्येति श्रुतेः। प्रमीयते वा । कदाचिदपि न वेदोक्नमायुर्भजते । उक्तं हि । अनभ्यासेन वेदानामाचारस्य च वर्जनात् ।
सालस्यादवदोपाञ्च मृत्युर्विप्रानियांसति ॥ इति भगवता मनुना । पापीयान भवतीति । दस्युम्लेच्छादिजातिषु जायते । इति विज्ञायते । इत्येवं सामवेदायब्राह्मण साम्नातं । विज्ञायते विशेषेण ज्ञायतेऽवगम्यते सर्वमहर्षिभिः ॥
सतो महर्षयः सर्वे वेदविदो इति स्थिताः।
अधीयते कर्शयंति देहं मृत्यु न भुंजते ॥ इति सानुक्रमण्यारंभः समर्थितः॥
२,१. अथेति प्रस्तावे। सामान्येनर्पयः प्रस्तूयते । अथ अषय इति । ऋत्यकः ॥ २. आद्यमंडलस्था ऋषयः शर्चिन इति संज्ञिताः । ऋचां शतं शत५ । आद्यस्यर्षेक्शतयोगेन धन्विन्यायेन शतर्चिनः सर्वे । प्राधिकेऽपि शतोक्तिबर्बाहुल्यात् ॥ उक्तं हि। शर्चिसंज्ञा विज्ञेया याद्यमंडलदर्शिनः।
ददर्शादौ मधुच्छंदा बाधिकं यदृचां शतं ॥ तत्साहपर्यादन्येऽपि विज्ञेयास्तु शर्चिनः ।
अच्छवाछन्त्रिणैकेन यथा वै छन्त्रिणोऽभवन् ॥ नासदासीयात् पूर्व महासूक्तं परं क्षुद्रसूक्तं । सूक्लदर्शित्वादत्ये दशमे मंडले स्थिता ऋषयः शुद्रसूक्तमहासूक्तनामानः । द्वितीयादिनवमांतेषु मध्यमेषु मंडलेषु स्थिता माध्यमनामान ऋषयः॥
३. पथ परिभाषते । एवंभूतस्यगोत्रानुक्तो तमांगिरसं विद्यात् सर्वानक्रमणीजिज्ञासुरवगच्छेत् । ब्रह्मर्षिमिति । अश्वमेधनृमेधतरंतपुरुमीळ्हादिराजर्षिनाममु मा भून् । प्रस्त्रियमिति ।
1 WI; अरसौ रक्षा I 2, P2 ; उपरामो रक्षा PI; उपरमः फलरक्षा I 4. 2 Not in Yaska's Nighantu. वेदैः WI, I4; दोषैः I 2, P1, P2. 4 Ath.-veda VI, II4. • Rigv. II, 33, 7. Manuv, 4. 'Arsheya Br. I, I; see M.M., A.S. L., p. 226, note 2. Pan.VI, i, 128. Rigv.x, 129.

Page #90

60
॥ वेदार्थदीपिका ॥ उर्वश्यादिस्त्रीनामसु मा भूत् । क्वचिदविशेषितं । पूर्वत्र परत्र वाविशिष्टश्चेत् स एव सः। ऋषभस्तो वैश्वामित्राविति परत्र दर्शनाद्वैश्वामित्रत्वं । कथंचिदविशेषितं । कथादिना । गायिन ऋषेः कौशिकत्वं कथया । विशेपितम् अनुपपादितं । अनुक्लगोत्रत्वेऽपि नारायणस्य गोषं नास्ति यथोपदेशमिति संबंधादुपदेशेषु चानुपलब्धगोत्रस्य । अथ कोऽयमृपिरित्याह ॥
8. उक्तं च । ऋषिदेर्शनादिति ॥ ५. तेन याक्येन यत्प्रतिपाद्यं वस्तु सा देवता ॥
७. अर्षिच्छंदोदेवतानां संबंधमाह । अर्थ्यत इत्यर्थः । अर्थः फलमन्नपुत्रादिमोक्षांतं । अर्थमात्माधीनं कर्तुमिळतो मधुच्छंदःप्रभृतयः संवननांता ऋषयो देवताः सूक्तहविर्भागिनीश्चंदोभिगायत्र्यादिभिरूपायभूतैस्तद्युक्तमंत्रैवाभ्यधावन् । श्रद्धयागच्छन् । अर्थस्य प्राप्तावयमेवोपाय इति दृढसंकल्पाः। यादृगिव वै देवेभ्यः करोति तादृगिवास्मै देवाः कुर्वेति । भद्रा इंद्रस्य रातयः स्तोतृणामुत भद्रकृत्य इंद्राय सुनवामेत्याह' येपामिंद्रस्ते जयंति अव स्तोमेभी रुद्रं दिषीय' न मृषा श्रांतं यदवंति देवाः याकामास्ते जुहुमस्तनो अस्तु' भुवासो अस्य कीरयो जनासः10 पूषन्तव व्रते वयं न रिष्येम कदा चना न स जीयते मरुतो न हन्यते न हन्यते न जीयते त्वोतो नैनमंह1 इत्यादिश्रुतिशतेभ्यः समाधितरक्षणं देवाः कुर्वतीति दृढबुद्धयः प्राप्तवंत इत्यर्थः ॥ देवता अभ्यधावनिति प्रसंगाद्देवता आह ॥
1. धियंति निवसंत्यत्रेति पृथिवी क्षितिः। भूमिस्वर्गयोरंतरा मध्येऽमूर्ततयानुपलंभादंतरा शांतमित्येवमंतरिक्षं । क्रीडादानादिसंयुक्ता नित्यतृप्ता अत्रासत इति द्यौः खर्गः । सूर्यो नो दिवस्मातु वातो अंतरिक्षादग्निर्नः पार्थिवेभ्यः1 तमू अकृण्वन त्रेधा भुवे कं16 बहुधा वदंत्यग्निं यमं मातरिश्वानमाहुर्" इति लिंगानिस एव देवताः । अग्निहपतिरिति हैक आहुरित्यादितश्च ॥
९. उतक्रमदेवतायोगितया व्याहृती: प्रस्तौति । देवता इत्येवमुक्तक्रमादुक्तदेवतासंबंधिन्यः प्रोक्ताः॥ १०. भूरादीनां समस्तानामिति दर्शनावितेति शेषः ॥
११. सोमिति शब्दः सर्वदेवताभिधायित्वेन सर्वदेवत्यः । ओंकारः परमेष्ठिनं वाभियते । परम उत्कृष्ट तमे स्थाने तिष्ठतीति परमेष्ठी । ब्राझो वेत्येव । ब्रामदेवत्यो चौंकारः। दैवो वा । देवदेवत्यो चौंकारः। शरीरवर्तिप्रत्यगात्मनोऽभिधायको चौंकारः। प्रासंगिकं समाप्य प्रकृतमनुसरति ॥
१२. बृहद्देवतायां निरुक्तशास्त्रव्याख्येयदेवताकांडे च पृथिव्यादिस्थानभेदेन पठ्यमाना अन्या देवतास्तविभूतयः । सान्यादीनां विभूतयो विकृतय इत्यर्थः ॥ ___ तथा हि । माद्यं नैघंदुकं कांडं द्वितीयं नैगमं तथा ।
तृतीयं दैवतं चेति समानायस्त्रिधा स्थितः ॥
1 Cp. sætra on III, 13, 14 and IX, 71. 2 Nirukta, II, 11. 3 Rigv. VIII, 62, 1. + VIII, 14, II. IV, 25, 4. VIII, 16, 5. II, 33, 5. I, 179, 3. 9x, 121, I0. 10 VII, 100, 4. 11 VI, 5409. 12 V, 547. 13 III, 59,2. 14 Cp. Nirukta, II, I0. 16 Rigv.x, 158, I. 16x, 88, 10. 17 I, 164, 46. 18 Bri. Dev. I, 69-85.

Page #91

॥ वेदार्थदीपिका॥ गौराद्यपारपर्यंतमाद्यं नैघंदुकं मतं । जहाद्युल्बमृबीसांतं नैगमं संप्रचक्षते ॥ भग्न्यादिदेवपन्यतं देवताकांडमुच्यते । नत्राग्न्यादिदेव्यूजीहुँत्यंतः क्षितिगतो गणः।। वाय्वादयो भगांता: स्युरंतरिक्षस्थदेवताः। सूर्यादिदेवपान्यता धुस्थानदेवता इति ।
गौरादिदेवपत्न्यंतं समानायमधीयते ॥ वृहद्देवतायामपि निघंटुवत् । ननु च । अन्याश्च देवताः संति बपः । नेत्याह ॥
१३. हीति प्रसिद्धौ। वृत्रवधसमाश्रितरक्षणवर्षणदहनपवनपचनद्योतनादिव्यापारभेदान पृथग्नामानः पृथक्स्तवा बहुरूपाश्च ता एव तिस्रो देवता भवंति । तथा हि । नामानि ते शतक्रतो विश्वाभिगीभिरीमहे इंद्रो मायाभिः पुरुरूप ईयते नहि नु ते महिमनः समस्य 10 न ते महिवमन्वनवतित भुवनस्य पितरं गीर्भिराभि:12 आस्य जानंतो नाम चिद्विवक्तन18 यस्येमे हिमवंतो महित्वा सहस्राणि सहस्रशो ये रुद्रा अधि भूम्याम् इत्यादिश्रुतिशतेभ्यः । अभिधानं नाम गुणवच्छिन । गुणसंकीर्तनं स्तुतिः॥
___उक्तं हि । स्तुतिः स्तुत्यप्रभावोक्तिः स्तोतृभिस्तु सभक्तिका ॥ १४. एका वा देवता न तिम्रः । तस्या नाम महानात्मेति च । श्रूयते हि । तस्य नाम महद्यश इति । आत्मा वा इदमेक एवाग्र भासीदिति । कः स एक इत्याह ॥
१५. उक्तत्रिकात्मिकः सूर्यो यः स एक इति वेदविदो वदंति । एतमेव बढ़चा महायुक्ये मीमांसंत इत्यारण्यकश्रुतेः । अथोक्कमर्थमुपपादयति ॥
१६. स सूर्य सर्व इति नैय्यायका: 18 पठति प्रमाणत्वेन ॥ १७. ऋषिणा कुत्सेन मंत्रेण वा तदर्थरूपमुक्तं प्रतिपादितं । पुराणे च ।
दिव्यं ज्योतिः सलिलपवनैः पूरयित्वा त्रिलोकी । एकीभूतं पुनरपि च तासारमादाय गोभिः॥ अंतलींनो विशसि वसुधां तद्वतः स्तूयसेऽन्न ।
तच प्राणास्वमिति जगतां प्राणभृत्सूर्य आत्मा ॥ इति । जगतो जंगमस्य । तस्थुषः स्थावरस्य ॥
Adhyâyas 1-3. ? Adhy. 4. 3 Adly. 5. 4 $$ 1-3. 56. See M. M., Rigv. vol. i, p.38; A.S. L., p. 155 and p. 157, note.. Rigv. III, 37. 3. 9 VI, 47, 18. 10 VI, 27, 3. 11 VII, 99, I. 12 VI, 49, 10. 13 I, 156,3. 14 X, I21, 4. 15 Vag. Samh. XVI, 53,54. 16 Ait. Ar. II, 4,1; cp. M. M., Upanishads, Sacred Books of the East, vol. xv, p. xvii. 17 Ait. År. III, ii, 3, 12. 18 [ऐतरेयकाः?]; I 2, PI, P2; स सूर्यः स्वग्रंथतयारण्यकं पठति प्रमाणत्वेन WI, I4. 19 II, PI, P2; वसुधांतर्गतः सूर्य से नं तद्वत् W1; घसुधा तज्ञतं सूर्य से नं तद्वत् 14.
5654-6.

Page #92

62
॥ वेदार्थदीपिका॥
१६. देवताकांडत्रयवर्तिन्यः सूर्यव्यतिरिक्ता या अग्निवाय्वाद्यास्तद्विभूतयः । तस्य सूर्यस्य विभूतय इत्यर्थः॥ १९. तदिति वाक्योपन्यासे । एतदर्थरूपमृचैव स्पष्टमुक्तं । कथमित्याह ॥ २०. उभयं मा भूदित्याहुरिज्युक्तं ।। इह च। रससिद्धं यथा ताम्रमानोति हि सुवर्णतां ।
एवमर्थोऽप्यूचा स्पष्ट इति वेदे च बुध्यते ॥
सत्यं वै वागृचा स्पष्टेत्यत्र ज्ञातं महर्षिभिः ।
- ऋगुदाहरणं तस्मादामणे बहुशः कृतं ॥ सूत्राणि च ब्राह्मणवच्छुतेः सूत्रयंतेऽन्वयं ॥
२१. नैकेन सूर्यशब्देन न त्रिभिरग्निवायुसून पर्यायैः किंवभिधानमुपदेशं मंत्रद्रष्टणामनन्तिक्रमेणानुक्रमिष्यामः ॥ ___ २२. रेंद्रसूक्ते मरुतः प्रायेण बाहुल्येन निपातभाजो भवंति । ऐंद्रे तु प्रायेणानेंद्रे त्वल्पश इति प्रायशब्दार्थः । निपातो ह्यागतपूजनमित्यनुक्रमणीविदः । अपि च यथेंद्रमेवात ऊर्ध्व छंदः शस्यते तद्धि सर्व मरुत्वतीयं भवत्ति मंत्रलिंगात । तेनादह सधामन्विति मारुतपदान्वयेऽपि युंजति अभ्रमरूपमित्यस्येंद्रस्य ब्राह्मणाच्छंसिविनियोगः सिद्धो भवति ॥ ___ २३. दानस्तुति 10 प्रति संबंधिनो राजानः । चकारोऽवधारणे । विभिंदोर्दीनं तुष्टावेत्यादौ विभिंद्वादीनां राजत्वं विधीयते ॥
३, १. अथेति प्रस्तावे । अनंतरं छंदांसि प्रस्तूयंत इत्यर्थः । अथैतेषां छंदसामेव चतुर्दश नामान्याह ॥
२. एषां गायत्र्यादीनां शब्दानामितरेतरयोगे द्वंद्वः । संज्ञाप्रदेशाः प्रथमं छंदस्त्रिपदा गायत्रीत्येवमादयः । अथ तेषामेवाक्षरसंख्यामाह ॥
३. चतुर्विशत्यादि चतुरुनरवृद्या घट्सप्नत्यंतानि छंदांसि भवंति । चतुर्विंशतिर्गायत्री । अष्टाविंशतिरुणिक् । द्वात्रिंशदनुष्टुप् । पत्रिंशदधारा बृहती। चत्वारिंशदक्षरा पंक्तिः । चतुश्चत्वारिंशदक्षरा त्रिष्टुप् । अष्टाचत्वारिंशदक्षरा जगती । द्वापंचाशदयरातिजगती । षट्पंचाशछक्करी ।
1ौनत्यं 12, PI, P2. तारविद्धं I 2, P2; चारविद्धं Pr[धारविड]. A marginal note in MS.WI, आश्वलायनारण्यके, apparently refers to ब्राह्मणे बहुशः कृतं। 4 °ववृति सत्रायते वयं WI; °वत् श्रुति सूत्रायते स्वयं 14; सूत्राणि ब्राह्मणवत्सूत्रायंते न्वयं I 2, PI, P2. 5 WI; I 4 also, but ending °देशं तदुष्टणामनुक्रमेणानुक्रमिष्यामः। P2, I 2 एकेन सूर्यशब्देन त्रिभिरग्निवायुसूर्यैः किंतु उपदेशे मंत्रदृष्टनामभिः क्रमेणानुक्रमिष्यामः। Pr the same, but ending उपदेशमंत्रदृष्टुणामति क्रमेणानुक्रमिष्यामः। 6 Rigy. I, 6, 4. मारुतः PI; मारूत्यः the rest; cp. Sayana, vol. I, p. 95. 8 Rigv. I, 6. og MSS. 10 of 14: व्रत I 2, PI, P2. 11 See satra on VIII, 2. 1254, I.

Page #93

॥ वेदार्थदीपिका ॥
63 पष्टिरतिशक्षरी। चतुःषष्टिरष्टिः । अष्टापटिरत्यष्टिः। द्वासप्रतिधृतिः । पट्माततिरतिधृतिरित्यर्थः । पत्र विशेषमाह ॥
४. रकेनाधरेणोनेनैपामेव निगायत्री निवृष्णिम् निवृत्पदपंक्तिर्निवृत्ककुभ्यंकुशिरा नि
जगतीत्यादि सर्वसंज्ञाः म्युः । तथाधिकेनैकेन भुरिएगायत्रीत्यर्थः । त्रयोविंशतिर्निचद्वायत्री पंचविंशति रिग्गायत्रीत्यादि । यथा। अग्निः पूर्वेभिषिभिरिति निवृद्वायत्री । विद्वांसावितुरः पृच्छेदिति भुरिग्गायत्री ॥
५. जनाधिकेत्येव । द्वाभ्यामक्षराभ्यामूनाभ्यां विरागायत्रीत्यादि सर्वसंज्ञाः स्युः । तथा द्वाभ्यामधिकाभ्यां स्वरागायत्रीत्यादीत्यर्थः । द्वाविंशतिविरागायत्री । पड्रिंशतिः खराङ्गायत्री विराडुष्णिग्वा । यथा राजंतमध्वराणाम् इति विरागायत्री । इंद्र जुषस्व प्र वहा याहीति' खराडनुष्टुप सूत्रपठिता । अत्र शास्त्रे निवृदादिविशेषणचतुष्टयस्य क्वचिदप्पनुक्तिीयवार्था । इतरयेदमिदमिति प्रतिष्पक्तयुक्तौ बहुवक्तव्यतया शास्त्रं गुरुतरं स्यात् । न खल्वेतद्विशेषणचतुष्टयास्पृष्टं किंचिदपि सूक्तं प्रायेण विद्यते । तथाप्पस्माकमेतञ्चतुष्टयं सामान्योक्तावपि सति न्यूनाधिकाभावेऽवश्यं ज्ञातव्यमेवातो योगद्वयादुपदेशेषु क्वचित्कथंचिदुपलंभाच्च । तथा हि छंदोऽनुक्रमण्यां । हिरण्यपाणिः सविता विचर्षणिर् इतीयमुत्तमस्य सूक्तस्य नवमी जगती निवृदित्युच्यते । तथा हि प्रातिशास्॥
ददी रेक्ण" इति त्वेषा ककुभ्यंकुशिरा निवृत ॥ त्रयो द्वादशका यस्याः सा होव॑बृहती विराट् ।
महो यो अधीन तं मासीनानमिदजीजनः ॥ इति च। अथोनाक्षरेपु गायत्र्यादिव्यवहारसिद्धये पादनिवाहप्रकारमाह ॥ ६. प्रसंयोगो यकारवकारसंयोगः । यासंयोग इत्यन्ये । कुत एतत् । यण हि क्षिप्रे भवति । क्षेप्रो दध्यत्रेत्यादावेकमात्रामर्धमात्रां करोतीति । एकः पूर्वपरयोरित्यधिकारे संपन्नः संधिरेकाक्षरीभावः । तत्र पूर्व द्वे अक्षरे एकमहरं क्रियत इति । एतान्पादपूरणार्थे व्यूहेत पृथक्कुर्यात् । यकार यूहेत् । दिवस्मृथिव्याः पर्योज उद्भुतं प्रत्नो होता वरेण्यः1 तत्सवितुर्वरेण्यं" इत्यादौ । वकारं प्यूहेत् । दुनः सर्पिरासुतिर18 दिवं गच्छ स्वःपत इत्यादौ । रेफ व्यूहेत । एवा त्वामिंद्र वन्निवत्र । पाहुणं 20 व्यूहेत उपेदमुपपर्चनं इंद्रो ब्रझेंद्र ऋषि: । एवं वृद्धिं व्यूहेन । प्र ब्रह्मैत्विति । रङः
_1 Rigv. I, I, 2. I, 120, 2. I, I, S. A Sama-v. II, 3, 1, 22, I. 5W1; सूत्रे पठिता 143; अनुष्टुप् पतितत्वात् I 2, PI, P2. Rigy. I, 35, 9. VIII, 46, 15. See M. M., Rigy. Pr. 892. Ibid. 907 and comm. PI, P. 11 प्रतिज्ञाम 12, 14, Pr, P2. 12 Cp.Vag. Prat. IV, 146. 13 Pan. VI,i,84. 14 Cp. Rigv. Pr.973 and Uvala in commn. Is Rigv.VI, 47,27. 16 II, 7,6. 11 III, 62, 10. 18 II, 7, 6. 19 IV, 19, I. 20 Pan. VI, i, 87. 21 VI, 28, 8; ep. Rigv. Pr. 90. 22 Rigv. VIII, 16, 7. 23 VII, 36, I.

Page #94

॥ वेदार्थदीपिका ॥
पदांनादतीति पूर्वरूपं व्यूहेत् । अयासा मनसा कृतोऽयासं हष्यमूहिषेज्या नो धेहि भेषजं । इंद्र वाजेषु नोऽव इंद्रं सखायोऽनु सं रभवमिति च । सवर्णदीर्घ व्यूहत् । वदन ब्रह्मावदतो वनीयान अद्याद्या श्वः श्व इति च । साहुणं व्यूहेदित्पाघेकाहारीभावस्योदाहरणं ॥
७. तुशब्दोऽवधारणे। चतुर्दशसु च्छंदःखाद्ये तु सप्तवर्गे गायत्र्यादिजगत्यंत एव पादविशेषात्संज्ञाविशेषा भवंति नोतरसप्तकप्रतिजगत्याद्यतिधृत्यंते । आधे सप्तके पादविशेषासंज्ञायुक्ता ऋच इति पुनर्वेदनीयमित्याह ॥
.. तान्पादकृतसंज्ञाविशेषानेवानुक्रामंतोऽग्निं नव मधुच्छंदा वैश्वामित्रो' वायो वायव्यमित्यादि प्रतिसूक्तमृष्यादि परिपाटी वदंत उदाहरिष्यामः । न पुनः सामान्यगायत्र्यादिशब्दान् ॥ __e. त्रिष्टुभश्चतुश्चत्वारिंशदधरत्वे प्राप्ने सति बहुभिरक्षरैरूना होना अपि विरापा विराट्स्थानाश्च त्रिष्टुबधिकारोक्तास्त्रिष्टुभ एव स्युः । नवको वैराजस्त्रैष्टुभश्च द्वौ वा वैराजौ नवकस्त्रैष्टुभश्च विराट्स्थानकादशिनस्त्रयोऽष्टकश्च विराड्रपति1 चैकोनचत्वारिंशचत्वारिंशदेकचत्वारिंशदिति पंचभिश्चतुर्भिस्त्रिभिरक्षरैरूना अप्पधिकारात्रिष्टुभ एवेत्यर्थः । किमर्थमिदमुच्यते । असत्यस्मिन्योगे ोकोनचावारिंशतो निचत्यंक्तित्वं चत्वारिंशतः पंक्तिवम एकचत्वारिंशतो भरिक्पंक्तित्वं च स्यात । इत्युद्देशः । इतिशब्दः प्रकारे । उद्देशः संक्षेपः । पूर्वोक्तप्रकारो बहूनेषु तत्तदधिकारानदात्मकः सः छंदःसु गायत्र्यादिष्वभिमत इत्यर्थः । तेन त्रयः सप्तकाः पादनिदित्येकविंशत्यक्षरापि गायत्र्येव 12 मध्यमः षदश्चेदतिनिर्देिति च विंशत्यक्षरापि गायत्र्येवेत्यादि सिद्धं भवति । न वा एकेनाक्षरेण च्छंदांसि वियंति न द्वाभ्यामिति । न होकरमादक्षराबाधयंतीति च। तत्र वियंतीत्यन्यत्वं गच्छंतीत्यर्थः। बाधयंतीति नश्यतीत्यर्थः । बोकयोरुपलक्षणवादहूनेष्वपि भवति । तत्राद्यसप्लके गायत्र्यादिजगत्यंते वक्ष्यमाणे वेदितव्यं । अस्य चानंतरसूत्रे प्रयोजनाभावादनादेशेऽष्टाक्षरा इत्यादि पूर्वसप्तक एव नोतरसप्तक इति वक्तुं तत्रोपयोगः । तेनातिजगत्याद्यतिधृत्यंते यथाध्ययनं पादाक्षारसंख्याष्यवस्थेति सिद्धं । व्यवहारलाधवाय संज्ञां करोति ॥
१०. पादानामिति शेषः । अक्षरशब्दस्य प्रत्येकं संबंधः । दशाक्षरस्य पादस्य संज्ञा वैराज इति । एकादशाक्षरस्य पादस्य त्रैष्टुभ इति । द्वादशाक्षरस्य पादस्य जागत इति वैराजादिप्रदेशाः । नवको वैराजस्त्रैष्टुभश्च त्रिजागतोलबृहतीत्येवमादयः । सूत्र्यते पिंगलेनापि ह्ययमों महात्मना। विराजो दिशः। त्रिष्टुभो रुद्राः। जगत्या आदित्या इति । दशाक्षरा विराट् । एकादशाक्षरा त्रिष्टुप् । द्वादशाक्षरा जगतीति 20 श्रुतिरपि पादाभिप्रायेणैव ॥
1 Pan.VI, i, 100. 2Cp. Asv. Sr.-sutra, I, xi, 13. Rigv. 1, 7,4. 4x, 103,6. Pan.VI, i, 102. 6x, II7, 7 VIII, 61, 17. WI, I43; न पुनश्चोदनीयमित्याह I2, PI, P2. Satras on I, I and 2. 10 WI, I43; परिपाद्यां वदंत I 2, PI, P2. 1159, 5-6; cp. Rigv. Pr. 926 and 928. 12 Ibid. 880. 1354, 5. 14 Rigv. Pr. 881. 15 Ait. Brāhm. I, 6. 16 See sutra II. 1759,5. 1867,6. 19 Pingala, Khandah-satra, III, 4-6. 20 Ait. Br. I, 5.

Page #95

65
॥ वेदार्थदीपिका ॥ ११. अक्षरसंख्यानुक्तौ पादोऽष्टाक्षरो भवतीति पूर्वसप्तके । तेन त्रिपदा गायत्रीत्यादौ त्वष्टकेत्यादि सिद्ध।
१२. तत्रानादेश इत्येव । आद्यसप्तकेऽनुक्तपादसंख्या ऋचश्चतुर्भिः पादैर्युक्ता भवति । तेन तृतीयमनुष्टुबित्यत्र चतुष्पदा ऋचो भवंति । अथादितः सप्त छंदांसि पादविशेषासंज्ञाविशेषान्विविच्य दर्शयितुमुपक्रमते ॥
४,१. चतुर्दश छंदसामादिभूतं गीतासु च स्वयं साधाद्भगवता गायत्री छंदसामहमित्युक्तत्वात्प्रधानभूतं च । गायतां चाणाद्वायत्रीति निरुक्तं नाम छंदसः । त्रिपदा पादत्रययुक्ता। त्रित्वं चतुष्कनिवृत्त्यर्थं । पादाच त्रयोऽष्टाचाराः । उदाहरणम् अग्निमीके पुरोहितम् इत्यादि । गायत्रीति प्रागुष्णिहोऽधिकारः। प्रथमं छंद इति श्रुत्यनुकरणं । एवमुत्तरत्र द्वितीयमित्यादि सप्तममित्यंतं । सकलश्रुतिदशी ह्ययमाचार्यः॥
२. गायत्रीत्येव । अत्र संजिनौ द्वौ पदपंक्तिरिति संज्ञा । आदितश्चत्वारः पादाः पंचकाः पंचमः षडक्षरः । एषा पदपंक्तिर्गायत्री । अधा ह्यग्ने । इयं वा पदपंक्तिः। आदितस्त्रयः पंचकाश्चतुर्थश्चतुरक्षारः पंचमः षडक्षर इति । अग्ने तमद्य ॥
३. प्रायेकान्वयिनः कनो लुक् छांदसः । षटुः सप्तक एकादशक इति त्रयः पादा यस्या उष्णिग्गी सा। ता मे अश्यानां ॥ ४.
सा हि पानिवृद्यस्यास्त्रयः पादास्तु सप्तकाः ॥ युवाकु हि शचीनाम् अभी पु णः सखीनां ॥ ५.
आद्यपादस्तृतीयश्च सप्तको मध्यमो यदि ।
मडक्षरः सा विज्ञेया गायत्र्यतिनिवृत्विति ॥ पुरूतमं पुरूणां स्तोतृणां विवाचि । ननु च।
पट सप्तकमध्येऽष्टावतिपादनिविति ।। पैंगलसूत्रिते शास्त्रे' तत् किं नैवेह सूत्र्यते ॥ यथा निवृत्पादनिचद्वर्धमानादि सूत्र्यते। उदाहृतिश्च प्रेष्ठं वः10 प्रेष्ठमु प्रियाणामिति ॥
1 Bhagavadgita, X, 35. Rigv. I, I, I. 3 IV, 10, 2. 4 IV, I0, I. See Rigv. Pr., sůtra 877, where the order of the pâdas is not determined in the latter form of the padapankti, while the former is called padapankti bhurig. Katyayana apparently does not recognise a third form of this metre, consisting of five pâdas of five syllables, as Saunaka does in the above-mentioned sútra. 5 Rigy. VIII, 25, 23. See Rigv. Pr. 887 and comm. Rigy. I, 17, 4. ' IV. 31,3; cp. Rigv. Pr.880. Rigv. VI, 45, 29; cp. Rigv, Pr. 881. 9 Pingala's Khandah-sútra, III, 11; cp. Ind. Stud. VIII, pp. 239-241. 10 Rigv. VIII, 84, I. 11 VIII, 103, 10%; cp. Rigv. Pr. 882.
[III. 4.]

Page #96

॥ वेदार्थदीपिका ॥
s
उच्यते । प्यूहेनैते हि गायत्र्यावित्यत्र तत्र सूयते ।
सावित्रीति तदित्याद्या गायत्री व्यूहनाद्यथा ॥ ६. मध्यम इत्येव।
वाद्यः पादस्तृतीयश्च सप्तको मध्यमो यदि ।
दशाक्षरः सा गायत्री यवमध्या प्रकीर्तिता ॥ स सुन्वे यो वसूनां ॥
यस्याः पादाः क्रमेण स्युः पटूसारकाष्टकास्त्रयः।
सा गायत्री वर्धमाना पादैकाक्षरवर्धनात् ।। त्वमसि प्रशस्यः त्वमग्ने यज्ञानामिति ॥
अष्टकः सप्रकः षद् इति यस्यास्तु पादकाः। क्रमेण सा प्रतिष्ठोक्ता त्वमग्ने व्रतपा ससि ॥ द्वौ षटौ समकश्चात्यः प्रेष्ठं सा तु इसीयसी ।
इति पादविभागेन नव गायत्र्य ईरिताः ॥ ५, १. उष्णिगिति प्रागनुष्टुभोऽधिकारः । अत्र चतुरुनरवृद्यारंभादू नियतीत्युष्णिगिति निरुच्यते । उक्ताद्यपेक्षया गायत्र्याश्च चतुरुत्तरवृद्यान्वयेनोष्णिकवं पंकजादिवद्योगरूढित्वात् । अंत्यो द्वादशक इत्यष्टाधरत्वापवादः । त्रिपदेति चतुष्पदापवादः परिभाषयैव सिद्धत्वात् ।
आद्यावष्टाधरौ पादौ तृतीयो द्वादशाक्षरः ।
सोष्णिगुदाहृतिः प्रोक्ता य इंद्र सोमपानमः10 ॥ २. द्वादशक इत्येव ।
आद्यो द्वादशकः पादस्त्वष्टकावपरौ यदि । पुरउष्णिगिति प्रोक्ता सा सप्खंत उदाहतिः ॥
1 इति अत्र न सूत्र्यते I 2, I 4, PI, P2; इति तत्र तत्सूयते WI. 2 Rigv. III, 62, 10. IX, 108, 133; Rigy. Pr.886. 4 Rigv.VIII, II, 2. EVI, 16, 1; Rigv. Pr. 883. Rigy. VIII, 11, 1. ' VIII, 103, 10. This verse is twice quoted in the Rigv. Pr., 882 and 1000. In the former sætra it is represented as consisting optionally of pâdas of 6 +8+7 (Shadg., 54, 5:7+6+7) syllables, with vyúha of the second pada, instead of 6+6+7, as in 1000. In the latter sutra it is said to be shorter (at4at) than another verse. This expression may probably, as M. M. suggests, have originated the name given to it by Kâtyâyana. It is to be noticed that of these nine gâyatrî metres, two (pratishtha and hrasîyasî) are not mentioned in the Prâtisåkhya, whereas the latter has six which are omitted in the Sarvânukramanî (cp. the list of metres, p. ccclvi in M. M.'s Rigv. Pr.). Cp. Rigy. Pr. 888. 10 Rigy. VIII, 12, I. "I, 23, 19.

Page #97

॥ वेदार्थदीपिका ॥
३. द्वादशक इत्येव ।
हादशाक्षरको मध्ये त्वष्टकावभितो यदि । सोष्णिककुबिति प्रोक्ता वयम् वामपूयं ॥ एकादशाक्षरस्वाधो द्वितीयो द्वादशाक्षरः।
चतुष्कोऽपीति यस्यां सा ककुभ्यंकुशिरा मता ॥ ददी रेक्णस्तन्वे ददिर्वसु । ननु चतुर्यारण्यके ददी रेक्ण इति द्विपदा नूनमयेत्येकपदे येतद्विरुध्यते । न । एतस्या एव क्रावर्थे द्विपदैकपदावविधेः॥
एकादशाक्षरावाद्यौ तृतीयस्तु घडक्षरः।
यस्याः सैषा तनुशिय प्र या घोप उदाहृतिः ॥ पटू इत्येव ।
एकादशाक्षरः पदः पुनरेकादशाक्षरः। सा पिपीलिकमध्योक्ता हरी यस्येत्युदाहृतिः ॥ साधः पंचाक्षरः पादस्त्रयस्त्वष्टाक्षराः परे। अनुष्टुब्गी सा प्रोक्ता पितुं नु स्तोर्पमित्यसौ ॥ चतुर्भिः सप्तकैः पादैर्युक्ताप्पुष्णिगिहोच्यते ।
नदं व बोदतीनां' मंसीमहीत्युदाहृतिः ॥ द्वितीयमुष्णिक त्रिपदात्यो द्वादशक इत्यत्र चतुःसप्तका चेति लाघवाय वाच्येऽत्र गुरुसूत्रकरणं चतुःसप्तकोष्णिहोऽल्पप्रयोगत्वसूचनार्थमित्याहुः । कथं पुनः प्र प्र वस्त्रिष्टुभमिपम् अर्चत प्रार्चन 10 यो व्यतीरफाणयद इति तृचाननुक्रम्य प्रज्ञाता अनुष्टुभः शंसतीति ब्राह्मणं तृचा आनुष्टुभा इति च सूत्र नदं 44 इत्यस्या उष्णिक्वं नोपपद्यते । नेपु हीयमपि पठ्यते । उच्यते ।
अनुष्टुप्पादसाम्येन गुणवादोऽयमुष्णिहः ।
रहस्यब्राह्मणेऽप्येवं संयगानायते खलु ॥ नदं व सोदतीनामिन्युष्णिगधरैर्भवत्यनुष्टुप्पादैरिति ।
इत्युष्णिहोऽष्टावुद्दिष्टाः सम्यक् पादविभेदतः ॥
Rigv. VIII, 21, 1. ? VIII, 46, 15; Rigy. Pr., 982, calls this verse fare because the number of syllables is 27 instead of 28. 3 Ait. År. V, ii, 5. Rigv. I, 120,5; Rigy. Pr.894. Rigv.x, 105,23 Rigv. Pr.893. Rigv.I, 187, 13 Rigv. Pr.895. ? Rigv. VIII, 69, 2. 8X, 26, 4; Rigv. Pr. 891, where this metre is said to be anushtubh by pâdas or ushnih by syllables. Rigy. VIII, 69, 1. 10 VIII, 69, 8. 11 VIII, 69, 13. 12 Ait. Br. IV, iv, 4; cp. Haug, Ait. Br., vol. ii, p. 261. The words 79776 HRY do not occur in the text of either Haug or Aufrecht (op. comm.). 13 Âsv. Sr.-sútra, VI, ii, 9. 14 Rigv. VIII, 69, 2. 15 The Rigv. Pr. 891 says the same of this verse as well as of X, 26, 4. 16 The Rigv. Pr. has exactly the same eight varieties of ushnih.
K2

Page #98

68
२.
६, १. आ बृहत्या अनुष्टुबधिकारः ।
३.
8.
५. चेदित्येव ।
चतुर्भिरष्टकैः पादैर्युक्तानुष्टुविहोच्यते ॥ गायंति त्वा गायत्रिण' इंद्रं विश्वा अवीवृधन् । अनादेशाच्चतुष्पात्वं पादाश्राष्टाक्षरास्तथा ॥ पंच पंचाक्षरा यस्याः षष्ठचैकः पडक्षरः । सोक्ता महापदपंक्तिस्तव स्वादिष्ठयुदाहृतिः ॥ डादशाक्षरकावाद्य तृतीयोऽष्टाक्षरः कृतेः । मा कस्मै धार्तमित्येषा कृत्यनुष्टुबुदाहृतिः ॥ यस्याद्वादशकस्त्वाद्यस्तथाष्टद्वादशाक्षरौ । सा पिपीलिकमध्योक्ता पर्यं पुत्युदाहृतिः ॥
ता विद्वांसा हवामहे वां" ॥ ६. पादैर्युक्तेति शेषः ।
नवाक्षरो द्वादशको नवाक्षरक एव वेत् । इति पादास्त्रयो यस्याः सा प्रोक्ता काविराडिति ॥
॥ वेदार्थदीपिका ॥
वि पृच्छामि पाक्या३न देवान् ॥
७.
नवाक्षरो दशाक्षर स्त्रयोदशाक्षरस्तथा । इति त्रयो हि यत्रैव नष्टरूपा तथेह सा ॥
पिबा सोममिंद्र मंदतु त्वा ॥ t. त्रय इत्येव विराडिति च ।
दशाक्षरास्त्रयः पादा यस्याः सा हि विराड् भवेत् । त्रयो ग्रहस्त्वनादेशाच्चतुष्पात्त्वं तु मास्म भूत् ॥
दुहीन्मित्रतये युवाकु 10 ॥
एकादशाक्षरा यस्यास्त्रयः सापि विराङ्गवेत् ।
इत्यनुष्टुभ उद्दिष्टा अष्टौ पादप्रभेदत: 11 ॥ ७, १. आ पंक्ते बृहत्यधिक्रियते ।
आदितiserat पादौ तृतीयो द्वादशाक्षरः । चतुर्थोऽष्टाक्षरति बृहती खलु वै भवेत् ॥
5 ० द्यो
9 VII,
8 I, 120, 4.
SIV, 10, 5. 7I, 120, 3. 11 The eight forms of anushtubh are identical with those
1 Rig.IO, 2 I, II, I. अथ MSS. 6 Rigv. IX, 110, I. I, 120, 9. of the Rigv. Pr. 896-903.
10
22, I.
4
I, 120, 8.

Page #99

॥ वेदार्थदीपिका ॥
अभि त्वा शूर नोनुम' उत्तिष्ठ ब्रह्मणस्पते' । अष्टाक्षर चतुष्पात्मनादेशेन लभ्यते ॥
२. द्वादशक इत्येव ।
द्वादशाक्षर आदौ काश्च परे त्रयः । पादा यथा हि सा प्रोक्ता पुरस्तादृहतीति वै ॥
महो यस्पतिः शवसो असाम्या' कुह श्रुत इंद्र: ॥ ३. द्वादशक इत्येव ।
आदितोऽष्टाक्षरः पादो द्वितीयो द्वादशाक्षरः । पादावपाष्टको सोक्ता त्रिभिरेव तु नामभिः ॥ ऋषीणां मतभेदो हि नामभेदेऽस्ति कारणं । पिंगलस्य मते चेयं महर्षेय कुसारिणी ॥ स्कंधोग्रीवी क्रोष्टुकेश्च यास्कस्योरो बृहत्यपि ।
"
मत्स्यपायि ते महः । इंदुरिति रेफव्यूहेन तृतीयोऽष्टाक्षरः 7 ४. द्वादशक इत्येव ।
आदितस्त्वष्टका यस्यास्त्रयो त्यो द्वादशाक्षरः । उपरिष्टात्येषा न तह उदाहृतिः ॥
५. चेदित्येव । अष्टास्य संतीत्यष्टी ।
mera ये पादौ स्यातां दशाक्षरी । विष्टारवृहती सोक्का युवं ह्यास्तमुदाहृतिः ॥ त्रयो द्वादशका यस्याः सा होर्ध्वं बृहती मता ।
६.
11
अजीजनो अमृत मर्त्येष्वा 10 दिवः पीयूषं पूर्व्यं यदुक्थ्यं ॥ यदि ह्यष्टाक्षरो मध्ये त्रयोदशकयोर्भवेत् । सा पिपीलिकमध्योक्ता बृहती द्विस्त्रयोदशात् ॥
9.
अभि वो वीरमंधस्रो मदेषु गाय 12 ॥
t.
नवाक्षरोsटावरच तथैवैकादशाक्षरः ।
1 Rigv. VII, 32, 22. Pr. 905.
2 I, 40, I. Pingala, Khandah-sûtra, III, 26. 907 and comm.; Ind. Stud. VIII, 95, 243-4
5
10
9
Rigv. I, 120, 7; Rigv. Pr. 908. Rigv.Pr.906-7, where this metre is called urobrihati virat. 46, 14.
3
X, 22, 3.
X, 22, 1; Rigv.
7
Cp. Rigv. Pr.
8
I, 175, I. RigvX, 126, 1; Rigv. Pr. 907. Rige. IX, 110, 4. 11_IX, 110, 8; 12 Rigv• VIII,
4
69

Page #100

70
॥ वेदार्थदीपिका ॥
चतुर्थोऽष्टाक्षरचेति पादा यस्यास्तु सोच्यते । बृहत्येषा तु विषमपदेति खलु बहूचैः ॥
सनितः सुसनितरु' ॥
९.
तं त्वा वयं पितो वचोभिः ॥
चतुर्थ बृहती तृतीयो द्वादशक' इत्यत्र लाघवाय चतुर्नवकाश्चेति वाच्येऽल्पप्रयोगसूचनार्थं गुरुसूत्रकरणमित्याहुः । तथा च सूत्र्यते हि भगवता पिंगलेन पाणिन्यनुजेन + कचिन्नवकाश्चत्वार इति । तत्र क्वचिदिति हि प्रयोगाल्पत्वं सूच्यते ।
चतुर्भिर्नवकैः पादैर्युक्तापि बृहती मता ॥
३.
तस्य पथि वेधा अपाय 10 ॥
४.
इति बहुचसिंहेन बृहत्पो नव कीर्तिताः ॥
१. त्रिष्टुभः पंक्त्यधिकारः । अत्र पंचपदेत्युक्तैश्चतुष्पात्तं मास्म भूत् । अष्टाक्षराः पंचपादा यस्याः सा पंक्तिरुच्यते । इंद्रो मदाय वावृधे इत्या हि सोम इन्महे ॥
२. पंक्तिरुच्यत इति शेषः । अथेत्यधिकारे । तेन विराड् दशकैरित्यादौ चतुर्भिः पादैरिति सिद्धं भवति । असत्यस्मिन्योऽनादेशसिद्धचतुष्पादत्वस्य पंचपदाधिकारेण बाधः स्यात् ॥ दशाक्षरैश्चतुर्भिस्तु पादैः पंक्तिर्युता विराट् ॥
तृतीया द्वादशकौ द्वतीयांत्यौ तथाष्टको । यस्याः सतोबृहत्येषा न त्वावानित्युदाहृतिः ॥
५. जागतावित्येव । द्वितीयांत्यौ द्वादशकौ तृतीयाद्यौ तथाष्टको । यस्याः सा विपरीतेति नाम्नोक्ता बहूचोत्तमैः ॥
य ऋष्यः श्रावयत्सखा 12 ॥
3
4
1 Rigv VIII, 46, 20. 21, 187, 11; Rigv. Pr. 909, where M. M. remarks that this verse is considered an anushtubh by the Sarvânukramanî; all the MSS. however agree, in the sútra on I, 187, in the statement that it is anushtubh or brihati. Sayana in his quotation of the sútra omits बृहती वा. Sutra, § 7, 1. MSS. (W 1, I 2, I 4, P 1, P 2), not पाणिनीयानुजेन as Weber, Ind. Stud. VIII, pp. 160 and 248. 5 Pingala, Kh.-sútra, III, 33. 6 Identical with the nine forms in Rigv. Pr. 904-912. 7 of MSS. 8 9 RigvI, 81, 1. I, 80, 1. 10 VI, 44, 8; in the sutra on this hymn (q. v.) this verse is stated to be virâg or trishtubh. Rigv. Pr. (922) gives another example (VIII, 96, 4). 11_Rigv. VII, 32, 23 ; Rigv Pr. 922 has I, 84, 20 12 Rigv. VIII, 46, 12.

Page #101

॥ वेदार्थदीपिका ॥
६. जागतावित्येव । आद्यौ द्वादशकौ पादावष्टको च परौ यदि । प्रस्तारपंक्तिः सा प्रोक्तोच्छ्रंचखेत्याद्युदाहृतिः ॥ ७. जागतावित्येव । आद्यावष्टाक्षरौ पादौ ततो द्वादको परौ । यस्याः सास्तारपंक्तिः स्यादाग्निं त्याद्युदाहृतिः ॥
b. जागतावित्येव । द्वादशाक्षरयोर्मध्ये पादावष्टाक्षरौ यदि । यस्याः संस्तारपंक्तिः स्यात् पितुभृतो न तंतुमत् ॥ ननु च । आ याहि वनसा संहेति द्विपदाः शंसति आ याहि वनसा संहेमा नु कं बधुरेक इति द्विपदासूक्तानीति ब्राह्मणसूत्राभ्याम् आ याहि संवर्त उपस्थं द्वैपदमिति सर्वानुमण्यां च द्विपदासूक्ते पितुभृत इत्येषा पठ्यते । तत्कथमियं चतुष्पदोदाह्रियते । उच्यते । द्विर्द्विपदा ऋचः समामनंतीति द्वयोर्द्विपदयोरध्ययन एकचत्वमत्रैव वक्ष्यते । तेन चतुष्पात्त्वमित्यदोषः ॥
९. जागतावित्येव । यस्यास्त्वष्टकयोर्मध्ये भवेतां द्वादशाक्षरौ ।
8.
विटारपंक्तिः सा प्रोक्ता लग्ने तव श्रवो वयः " ॥
इति पंक्तय उद्दिष्टा अष्टौ -2 शिष्टेष्टपुष्टिदाः । बहूचाचार्यसिंहेन कात्यायनमहर्षिणा ॥
२.
९, १. आ जगत्यास्त्रिष्टुव धिकारः । त्रैष्टुभमित्यनादेशाष्टाक्षरनिवृत्त्यर्थ । पादाय चत्वारोऽनादेशात् । चत्वार एकादशकास्तु पादा यस्याः सोक्का त्रिष्टुबाचार्यविशिष्टैः । कस्य नूनं 1 3 ॥ यस्याद्वादशकौ पादावत्या वेकादशाक्षरौ । त्रिष्टुब् जागतसूक्तस्था सोच्यते जगतीति वै ॥ इमं स्तोममिदं सूक्तं जागतं त्वियमत्र च । यस्मै त्वमायजसे 15 ॥
1
सैव त्रैष्टुभसूक्तस्यात्रिष्टुबित्युच्यते यथा । यूपत्रस्का 10 ये वाजिनम्" इत्येतत्सूक्तं हि त्रैष्टुभं ॥ यस्या दशाक्षरौ पादौ ततो वै द्वादशाक्षरौ । सोक्ताभिसारिणी त्रिष्टुब् यो वाचा वीत्युदाहृतिः ॥
71
2
Rigv. X, 18, 11; Rigv. Pr. gives X, 93, I. Rigv. X, 21, 1; नेत्यादिसूक्तकं W 1, I 4. 8 X, 172, 3; ep. Rigy. Pr. 922, note. 4 Rigv. X, 172, 1. 5 Ait. Br. V, xvii, 10 ; ep. Ait. Ar. V, 1, 2, 9. 6 X, 157, I. 7 VIII, 29, 1. 8 Asv. Sr.-sútra, VIII, vii, 24; ep. Sayana on X, 172. 9 See sûtra on X, 172 and comm. § 12, 10. Rigv. X, 140, 1. The eight forms of pankti are identical with those given in the Rigv. Pr., 913-921. Rigy. VIII, 84, 7. I, 94. I, 94, 2. This metre, in Rigy. Pr. 924, is called upagagati, a name not occurring in the Sarvanukramani. 16 I, 162, 6: in the sūtra on this hymn verse 6 is said to be gagati; it is not quoted in the Rigv. Pr. Rigy. X, 23:5; Rigy. Pr. 925.
10
11
12 13
14
15
17
18
Ibid., ver. 12.

Page #102

72
4.
॥ वेदार्थदीपिका ॥
यस्या नवाक्षरौ पादौ तृतीयो दशकस्तथा । एकादशाक्षरो ंत्यश्च विराद्स्याना तु सा मता ॥
स्वस्ति न इंद्रो वृद्धश्रवाः ॥
यस्या दशाक्षरावाद्यौ तृतीयश्च नवाक्षरः । एकादशाक्षर त्यो विराट्स्यानैव सापि च ॥ धी हवमिंद्र मा रिषण्यः ॥ वेति प्रकारविकल्पार्थं ॥
9.
एकादशाक्षरा यस्याः पादाः स्युस्त्रय आदितः । चतुर्थश्चाष्टकः सोक्ता विराडूपेति बहूचैः ॥
तुभ्यं श्रतंत्यभिगो शचीवः श्रुतं मे मित्रावरुणा हवेमेति च ॥ नात्र क्रमादर आ वो रुवण्युर्मित्पृचि तृतीयस्याष्टकत्वदर्शनात् ' । बहुवचनस्य त्रित्वाद्यनेकविषयत्वेऽपि कपिंजलाधिकरणन्यायेनानादेशे चतुष्पदाश्चच इति परिभाषया चैकादशाक्षरपादत्रित्वे सिद्धे त्रय इति न्यायप्राप्तानुवादः । श्रुत्यनुकरणं वा ॥
यस्या द्वादशकाः पादास्त्रयः क्वाप्यस्ति चाष्टकः । एपा ज्योतिष्मती' त्रिष्टुबुत्तरत्र युदाहृतिः ॥
t. यत इति सप्तम्यर्थे तसिल् । तत इत्यनुकरणे । पुरस्ताद्वा मध्ये वोपरिष्टाद्वा यत्राष्टकोऽष्टावरः पादस्तेन युक्तो ज्योतिःशब्दो नाम भवेत् । पुरस्ताज्ज्योतिर्मध्येज्योतिरूपरिष्टाज्ज्योतिरित्येताः संज्ञा: पैंगलेsपि शास्त्रे दृष्टा हि । तद्यथा । पुरस्ताज्ज्योतिः प्रथमेन । मध्येज्योतिर्मध्यमेन । उपरिशज्ज्योतिरंत्येन । तत्र पुरस्ताज्ज्योतिरुदाहरणं वेदांतरे । इमे त इंद्र ते वयं ये त्वारभ्य चरामसीति । अस्माकं वियम् इमे त इंद्र ते वयं पुरुष्टुतेति पाठाज्जगत्येव । मध्येज्योतिः । यद्वा यज्ञं मनवे संमिमिक्षy : 13 ताभिरा यातं वृषणोप मे हवमिति च । तृतीयाष्टकेन पादेन मध्येज्योतिर्वेदांतरे । तदश्विना भिषजा रुद्रवर्तनी सरखती वयति पेशो अंतरं । अस्थि मज्जानं मासरैः कारोतरेण दधतो गवां त्वचि ॥
5
4
1 RigvI, 89, 6. 2 II, 11, 1; Rigy. Pr. 926. 3 Cp. Rigy. Pr. 928, which does not prescribe the order of the pâdas. Rigv. III, 21, 4. I, 122, 6. 6 WI alone adds this remark, which, though apparently contradicting Shadg.'s own words above (एकादशाक्षरास्त्रय आदितः), agrees both with the vagueness of the Rigy. Pr. and with the actual facts; ep. the third pada in I, 122, 5, and the first in V, 19, 5 ( quoted in Rigv. Pr.). Rigv. I, 122, 5. § 3, 12. Rigv, Pr.929. 10 Pingala, III, 52-54; Ind. Stud. VIII, pp. 250, 251. 11 This verse ( = the following with a omitted) does not occur in the text of any of our recensions of the other three Vedas; it must be the reading of another Sâkhâ.
8
9
7
12 Rigv. I, 57, 4; Sâma-v. I, 15 Vâg. Samh. XIX, 82.
iv, 2, 4, 4.
13 VIII, 10, 2.
14 VIII, 22, 12.

Page #103

॥ वेदार्थदीपिका ॥
73
इति । उपरिष्टाज्योतिः । अग्निनेंद्रेण वरुणेन विष्णुने याद्याः । तावानं महिपं विश्वदर्शनैमिति च । पूर्वत्र तु क्रमाविवक्षयेह त्वनेसंज्ञार्थोऽयमारंभः । एतदेव ज्ञापकं भवत्यन्यत्रोक्तक्रमविवक्षेति ॥ ___e.
चत्वारोऽष्टाक्षाराः पादाः क्वाप्यन्यो द्वादशाक्षरः।
यस्यास्तु प्रोच्यते नाना सा महाबृहतीति वै ॥ सत्रापि क्रमो न विवक्षितः। तेनादितो द्वादशकोततो द्वादशकः सिध्यति । तत्रादितो द्वादशकः । नमोवाके प्रस्थिते अध्वरे नरा। अंततो द्वादशकः। नवानां नवतीनामि १०. जागत इत्येव ।
आद्यावष्टाहारी यस्यास्तृतीयो द्वादशाक्षरः ।
पुनीवष्टको चेत्सा यवमध्या प्रकीर्तिता ॥ सं मा तपंयभितः ॥ ११. आद्यौ दशाक्षरौ यस्यास्त्रयश्चाष्टाक्षराः परे ।
पंक्त्युत्तरा विराट्पूर्वी तस्या वे नामनी इमे ॥
द्विनामत्वं ब्राह्मणेषु चोक्तिद्वेधोपलंभनात् । एवेंद्राग्निभ्यामहावि हव्यं ।
इति त्रिष्टुभ उद्दिष्टा दश कात्यायनर्पिणा ॥ १०, १. मा प्रगाथाजगत्यधिकारः। जागतेत्यष्टाहारनिवृत्त्यर्थं । अनादेशे चतुष्पात्वं ।
यस्याः पादास्तु चत्वारो द्वादशाहारसंयुताः । जगती नाम सा प्रोक्ता इमं स्तोमभुदाहृतिः ।
1 Rigy. VIII, 35, 1; Rigv. Pr. 929.
Rigv.x, 140, 6. 3 Satra 7. + WI, I 4 (omits इह); पूर्वक्रमाविवक्ष्याद्या त्वेक 12, P2; पूर्वत्र क्रमाविवक्षाद्या त्वेक° PI. 6 WI; विवक्षितः 143; अन्यथा उक्त क्रम वेति जपति 12, P2; अन्यतोतक्रमं वेव जयति (sic) Pi. Cp. with this statement sätra 6 and comm. (note 6). Rigy. VIII, 35, 23; Rigy. Pr. 932. Rigv. I, 191, 13. Uvata in his comm. on Rigv. Pr. (972) calls this verse a pahkti. 8 Rigy. I, 105,8; W I alone adds मूषो न शिश्ना (apparently to indicate that X, 33, 2 is not meant). The Rigv. Pr. (931) quotes VI, 48, 7, which in the text of the Sarvānukr. is simply called a mahabrihati.
ढे आनी इमे I 2, PI, P2. 10 WI, PI; ब्राह्मणेतु 14; च P2, 12. 11 तस्माद्वेदोपलंबनात WI, 14; उक्तिद्वेषापलंभनात् I 2, P2 ; कृतं वेधोपलंभनात् PI. 12 Rigv.V, 86, 6; in Rigv. Pr. 1028 called mahâsatomukhâ. 13 Identical with those given in Rigv. Pr. 922-31. 14 14; °महर्षिणा the rest. 15 Rigv. I, 94, I.
[III. 4.]

Page #104

74
॥ वेदार्थदीपिका ॥ यस्यास्वष्टाक्षराः पादास्त्रयो द्वौ द्वादशाक्षरौ। महास तोबृहत्युक्ता सा नात्रोतक्रमादरः ।
आ यः पनौ भानुनेति तृतीयाद्यौ हि जागतौ । तत्र खावित्यात्मीयौ जागतावित्यर्थः । कुतः । प्रकृतत्वाजगत्याः ॥ ३. वेति प्रकारविकल्ये।
भादावष्टाक्षरौ यस्याः सप्तकोऽथ पडक्षारः।
दशाक्षरोग्य नवकः सा महापंक्तिरुच्यते ॥ सूर्य विषमा सजामीति तिम्रः ।
अष्टाहारा पा यस्याः पट् सा महापंक्तिरेव हि । अव द्वके अव त्रिका' उभे यदिंद्र रोदसी ॥ तिम्रो' जगत्यस्तु प्रोक्ता कात्यायनमहर्पिणा ॥ इति च्छंदांसि सनेह व्याख्यातानि विभागशः।
एषु च्छंदोहर्ययुताः संज्ञा वक्तुं विजृभते ॥ ११, १. अयशब्दोऽधिकारार्थः । सूत्रसंख्यानुवर्तत इत्यतः प्राक् प्रगाथा अधिनियंत इत्यर्थः । प्रगाथ्यते संमेल्यते' छंदसा छंद इति प्रगायः॥ ___२. प्रगाथ इत्येव । बार्हतः प्रगाय इत्युक्तः । आदौ बृहती ततः सतोबृहती। 'छंदोडयं मिलितं विद्यात् । चतुर्थ बृहती तृतीयो द्वादशकोऽयुजौ जागतौ सनोबृहतीत्युक्ते । अयं दश प्रागायमित्यादावयं वामिति बृहनी त्रिवधुरेणेति4 मतोबृहतीत्येवमादि । बार्हत इति सोऽस्यादिरितिछंदसः प्रगायियण । एवं काकुभादिष्वपि द्रष्टव्यं ॥ ___३. बृहतीस्थाने ककुप् चेन काकुभः प्रगाथः । मध्यमश्चककुबित्युक्तं" । उन्नरा सतोबृहत्येव पूर्ववत् । वयम् त्वाls काकुभः प्रगाय इत्यादौ वयम् त्वा ककुभम् उप त्वा कर्मन्निति सनोबृहतीं विद्यात् ॥
४. प्रगाय इत्येव । एते चत्वारोऽटका जागतश्च महाबृहत्यष्टिनस्त्रयः खौ च द्वौ महा
? Rigv. VI, 48, 6; Rigv. Pr. 937. ? Cp. Rigv. Pr. 937, note 3. 3 Rigv. I, I9I, I0. 4I.e. the three verses 10-12. Rigy.x, 59,9; Rigv. Pr. 935 (cp. also 975, comm.) quotes VIII, 37, 2 and VIII, 41, 1. Rigv. X, 134, 1; Rigv. Pr. 937. ' Identical with those given in Rigy. Pr.933-7. I 2, P2; छंदोऽन्वय WI, P1; छंदस्वथ I4. WI; प्रगाथ्यंते समेल्यते ... प्रगाथा:14; प्रगाथ्यंते संमिलति I2, P2; प्रगाथांते संमेलंवे (sic) PI. 10 57, I. 11 68, 4. 12 See satra on I, 47. 18 Rigv. I, 47, 1. 14 1, 47, 2. 16 Rigv. Pr. 1003 gives four examples, not the above. 16 Pan. IV, ii, 55. 1755, 3. 18 Rigv.VIII, 21, I. 10 VIII, 21,239 Rigy. Pr. 1003 quotes this and VIII, 19, I-2.
2059,9.

Page #105

॥ वेदार्थदीपिका॥
सतोबृहतीत्युक्ते । उत्तरपदवृद्धिश्चांदसी । अन्यथा माहाबृहत इति हि प्राप्नोति । यज्ञायज्ञीये' महाबाहतवाहतौ प्रगाथाविपत्र बृहगिरन* इति द्वौ॥
५. प्रगाथ इत्येव । बृहती विपरीता सतोबृहती च । साभ्यां विपरीतोतरः प्रगायो भवति । युजौ चेहिपरीतेयुक्तं । त्वावतीये विपरीतोत्तरः प्रगाथ इत्यत्र नहि ते शूरेति द्वे॥
६. अत्र शास्त्रे स्माभिरनुष्टुम्मुखास्तृचा इत्युक्त आनुष्टुभः प्रगाथः प्रत्येतव्यः । अत्र चाचानुष्टुब् वे गायत्र्याविति विद्यात् । अत्रानुष्टुप् च गायत्री चेत्यनुष्टुब्गायत्र्याविति द्वंद्वो मा विज्ञायोति । हवे ह्येकानुष्टुबेका गायत्री स्यात् । आ वैकोना प्रियमेध आदावनुष्टुम्मुखास्तृचाश्चत्वार इत्या वा रमित्यनुष्टुप तुविशुप्मेति द्वे गायत्र्यावित्यादि । अनुष्टुम्मुखास्तृचा इत्युक्त इति वचनं गायति हादशानुष्टुमित्यनुष्टुबेका गायत्रीद्वयं चेति मा भूदिति । अथ च्छंदांसीयुपातचतुर्दशच्छंदासु गायत्र्यादिजगायंताद्यसप्तवर्गे भेदा उक्ता:12 । उत्तरसमवर्गेऽतिजगत्याद्यातिधृत्यतेऽक्षरसंख्यैव न पादविशेषासंज्ञाविशेषाः। पादाश्चानुक्रमण्यंतरसिद्धा उच्यते ।
पादा अतिजगत्यां तु त्रयो द्वादशकाः परौ। अष्टको शक्करीपादाः सवाष्टाक्षरास्तु ते ॥ अतिशावरपादौ द्वावादितः पोडशाक्षरी। जागतोऽथाष्टकावष्टिपादाः षोडशकास्त्रयः॥ अष्टको चात्यष्टिपादौ जागतौ चाटकास्त्रयः। जागतश्चाष्टकश्चाथ धृतिपादास्तु जागतौ ॥ पादास्त्रयोऽष्टकाचाथ षोडशाक्षर एव च । अष्टकश्शायातिधृतौ हौ पादौ जागतौ ततः18 ॥ त्रयोऽष्टका जागतश्च तथाष्टाक्षरकावपि । पूर्वसप्तकपादास्तु प्रसंगाखयमीरिताः ।
1610, 2. माहाबाहत WI, P2; महाबाहत PI, I23; महाबृहत I 4. 3 Rigv. VI,48. 4 VI, 48,1-10%; Rigv. Pr. 10155 58.5. Rigv.VIII, 46. VIII, 46,11-12; Rigv. Pr. 1016, where this metre is called fattain. 8 Sätra on VIII, 68. 9 Ver. I. 10 Ver. 2. ll Sutra on I, IC. 12 WI, I 4; अत्र अथ छंदांस्युच्यमानेषु चतुर्दशछंदसु गायत्र्यादिजगत्यंते आये सप्तके भेदो वर्गे उक्त P2, I 2; PI also except छंदांस्युसीचात्वे (sic) and °जगत्यंताद्य°. Besides these four, the Rigv. Pr. specifies 23 other pragathas; ep. sutras 1002 to 1030. 13 Padanukramani, $ 1 (MS. B). 14 B;
घराश्च ते PI, P2, I 2; °क्षराः स्मृताः WI, I 4. 15 पादौ तु WI, I 4. 18 °शात्राथ B. 17WI, I 4; पोळशक एव च B; चतुर्दशक एव च P2, 12; त्रयोदशक एव च PI. 18 Marginal correction by the same hand in W1; जागतः पोडशाक्षर all the MSS. Marginal correction by the same hand in WI; द्वावष्टको जागतश्चतष्टाधर
L2

Page #106

76
॥ वेदार्थदीपिका ॥
तत्रातिजगत्याधतिधृत्यंतोदाहरणानि प्रदश्यते । अतिजगती । प्र वो महे मतयो यंतु । शक्करी । प्रो ष्वस्मै पुरोरयं । अतिशवरी। साकं जातः ऋतुना । अष्टिः। त्रिकदकेषु महिषो यवाशिरं । अत्यष्टिः । अग्निं होतारं मन्ये । धृतिः । अवह इंद्र दाहि श्रुधी नः । अतिधृतिः । स हि शों न मारुतं । इत्येतस्यां शाकल्यसंहितायामेतावंति चतुर्दश छंदांस्येव संतोति पुरस्ताञ्चोक्तादिपंचकस्य परस्ताच्च कृत्यायुत्कृत्यंतस्य समकस्य चानुक्तिरिति वेदितव्यं । तत्र च । उक्तम् भयुक्तं मध्य प्रतिष्ठा सुप्रतिष्ठेति10 चतुरुतरवृया चतुरक्षारादिविंशय हारांतं पुरस्ताच्छंदःपंचकं परस्ताच्छंदःसप्तकं तु कृतिः प्रकृतिराकृतिविकृतिः संकृतिरभिकृतिरुत्कृतिरित्यशीत्यक्षरादि चतुरुत्तरवृया चतुरधिकशतांतं । एतान्यपि भगवता पिंगलनागेन1 सूत्र्यते । उक्तं । साति। मध्यं । प्रतिष्ठा । सु च । चतुःशतमुत्कृतिः । चतुरश्चतुरस्त्यजेदुात्कृतेः । तान्यभिसंव्याप्रेभ्यः कृतिः । प्रकृत्या चेति । अथोक्तादिद्वादशकस्योदाहरणानि प्रदश्यते । तत्रोक्तं नाम छंदः । नूनम येत्येकपदा । तथा हि चतुर्थारण्यके सूच्यते । नूनमत्येकपैदेति । अत्युक्तं । अग्निज्योतिज्योतिरग्निरिति द्विपदा । मध्यं । सग्निज्योतिः सूर्यो ज्योतिः प्रजा ज्योतिरिति त्रिपदा । प्रतिष्ठा । अग्ना३६ पत्नविंसजूदेवेन त्वष्ट्रा सोमं पिबेति त्रिपदा । सुप्रतिष्ठा । पुरूतमं पुरूणां स्तोतृणां विवाचि वाजेभिवाजयतामिति त्रिपदा। मध्यमः षट्श्चेदतिनिवृद्गायत्रीमिमां वयं ब्रूमः ।
arafa (sic) I 4; 79918 grafa all the other MSS. The reading of all the MSS. (except the marginal corr. in W 1) gives only 72 syllables instead of 76 for atidhriti; cp. M. M., Rigv. Pr. pp. ccclviii and ccexxy. Rigv.V, 87, 1; यंतु omitted in B; Rigv. Pr. 950 quotes VIII, 97, 13. 2 Rigv. X, 133, 1; gerai onnitted in B. 3 Rigv. II, 22,3; Rigy. Pr. gives I, 137, I.
4 Rigy. II, 22, 1; यवाशिरं omitted in B. Rigv. I, 127, 1; Rigv. Pr. gives IX, 111, 1. Rigv. I, 133, 6; Tuta: omitted in B; Rigv. Pr. gives IV, I, 3. ' Rigv. I, 127,6%; here ends the quotation from the Padanukramant. WI (which however reads पुरस्तानो and परस्ताव); पुरस्तानोलानि । उक्तादिपंचकं नोक्तं पुरस्तात्कृत्यायुाकातस्य च सप्तकस्यानवतिरिति वेदितव्यं P2, I2% पुरस्तात्रोक्तानि पंचकस्य पुरस्तावन्न कृत्याद्युत्कृत्यंनंतस्य च सप्तकस्यानवतिरिति वेदितव्यं PI; पुरास्ताननोक्तादि पंचकस्याननं कृत्याधुत्कृतिपर्यतस्य च सनकस्य चानुक्तिरिति वेदितव्य I 4. 9 Cp. Ind. Stud. VIII, pp. 113, 283. 10 W 1, I 4; the intervening words are omitted in PI, P2, I 2. 11 WI, I4: महर्पिणा PI, P2, I2. 12 साति only in PI, P2, 12; साति । सति WI, IA. 13 WI; मध्यां 14; मध्यमं PI, P2, I 2. 14 PI, P2, I 2; सुवा WI; युवा I 4; ep. Ind. Stud. VIII, 283. 1 Pingala, IV, 1-4; Ind. Stud. VIII, p. 281. 16 Rigv. VIII, 46, II. 17 Ait. Ar.V, ii, s. 18 Vâg. Samh. III, 9; Sâma-v. II, 1, 1, 8, 1; Sankh. Sr.-sûtra, II, 9. 19 Vâg. Samh. VIII, I0. 20 Rigv.VI, 45, 29. 1 Cp. comm. to $4, 5, and sutra on VI, 45.

Page #107

॥ वेदार्थदीपिका ॥
उक्तादि पंचकं कैश्चिद्वायत्रीत्येव कथ्यते । यथा पतिजगत्यादि त्वतिच्छंदः प्रवर्यते ॥
उक्तादिपंचकस्योक्तं कृतीनामथ वक्ष्यते ॥ तत्र कृतिः । त्रिशुग्धों विभातु मे । आकृत्या मनसा सह । विराजा ज्योतिपा सह । यज्ञेन पयसा सह । ब्रह्मणा तेजसा सह । छत्रेण यशसा सह । सत्येन तपसा सह । तस्य दोहमशीमहि । तस्य सुनमशीमहि । तस्य भष्क्षमशीमहि ॥
प्रकृतिः । भगो अनु प्रयुक्तामिंद्रो यातु पुरोगवः । यस्याः सदो हविर्धाने। यूपो यस्यानुमीयते । ब्राह्मणा यस्यामर्चति । ऋग्भिः साना यजुर्विदः। युध्यते यस्यामृत्विजः। सोममिंद्राय पातवे । सा नो भूतिर्दक्षिणाया सुशेवा यज्ञे ददातु सुमनस्यमानेति पंचावसाना ॥
भाकृतिः। तच्चक्षुर्देवहितं पुरस्ताच्छुक्रमुच्चरत् । पश्येम शरदः शतं । जीवेम शरदः शतं । नंदाम शरदः शतं । मोदाम शरदः शतं । भवाम शरदः शतं । शृणवाम शरदः शतं । प्रब्रवाम शरदः शतं । सजीताः स्याम शरदः शतं । ज्योक् च सूर्य दृश' इति ॥
विकृतिः। इमे सोमाः सुरामाणः। छागैर्न मेपैर्ऋषभैः। सुताः शष्पैर्न तोकाभिः। लाजैर्महखंतो मदा। मासरेण परिष्कृताः। शुक्राः पयखंतोऽमृताः। प्रस्थिता वो मधुश्रुतः। तानविना सरस्वती। इंद्रः सुत्रामा वृत्रहा । जुपंतां सोम्यं मधु । पिबंतु मदंतु व्यंतु सोमं । इति दशाष्टाक्षराः पादा एक एकादशाक्षरः॥
संकृतिः । देवो अग्निः स्विष्टकृत । मुद्रविणा मंद्रः कविः । सत्यमन्मा यजी होता। होतु)तुरायनी यान । अग्ने यान्देवानयाट् यानपिनः । ये ते हो। अमासत । तां ससनुषी होत्रां देवंगमा । दिवि देवेषु यज्ञमेरयेमं । स्विष्टकृच्चाग्ने होताभूः । वसुवने वसुधेयस्य नमोवाके वीहीति ॥
अभिकृतिः । देवो अग्निः खिष्टकृद्देवान्यक्षद्यथायथं होताराविंद्रमश्विना वाचा वाचं सरस्वती अग्निं सोमं स्विष्टकृत विष्ट इंद्रः सुत्रामा सविता वरुणोऽभिषगिष्टो देवो वनस्पतिः स्विष्टा देवा भाज्यपाः विष्टो अग्निरग्निना होता होवे खिष्टकृयशो न दधदिद्रियमूर्नमपचितिं स्वधा । इति त्रयोदश गायत्रपादाः॥
उत्कृतिः । छागस्य हाँवष आन्नामद्य मध्यतो मेद उद्धृतं पुरा द्वेषोभ्यः पुरा पौरुषेय्या गृभो घस्तां नूनं घासे अन्नाणां यवसप्रथमानां सुमाक्षराणां शतरुद्रियाणामग्निष्वानानां पीवोपवसनानां पार्श्वतः श्रोणितः शितामत उत्सादतो अंगादंगादवतानां करत एवंद्राग्नी' जुपेतां हविरिति ॥
॥ इति छंदांसि संप्रोच्य त्वथायं परिभाषते ॥ १२, १. सूक्त ऋचां संख्या सूत्रसंख्या । सा पूर्वमुक्तान्यस्याः सूक्तसंख्याया आ अधिक्रियत
1 WI, I4; प्रवर्तते P2, 12; प्रवर्ण्यय॑ते (sic) PI. 3 Taitt. Ar. IV, xliv, 323; cp. Vag. Samh. XXXVI, 24. where the text reads होतर्यज instead of सोमम् (all the MSS.). 6 Vâg. Samh. XXI, 58. MSS.; text एवाश्विना.
2 Taitt. Ar. IV, xxi, I. + vag. Samh. XXI, 42,
" Taitt. Br. III, 7, 9, I. Vag. Samh. XXI, 43.

Page #108

॥ वेदार्थदीपिका ॥ इति वेदितव्यं । आइ मर्यादायां । वायो वायव्येंद्रयायवमैत्रावरुणास्तुचा' इत्यत्राग्निं नवेयतो नवेत्यनुवर्तत इत्यर्थः । इह यत्र सूक्तग्रहणमसूक्तगतसंख्याया अवधित्वमधिकारश्च मा भूदिति ।
नादहत्येताः परमारुत्य इति पदसंख्याया नाधिकारो नाप्यवधित्वमिति । मुरूपकृनुं दशैंद्रर्मिति दशसंख्यैवानुवर्तत इति सिद्धं ॥
२. अनुवर्तत इत्यनुवर्तते । अन्यस्मादृपेरा' प्राक् प्रकृतर्पिश्चाप्यनुवर्तते । स चेद्वाविशिष्टो न भवति । वाशब्देन विशेषो यदुक्तौ वाशब्दोऽस्ति यथाप्यस्त्रितो वेति स इत्यर्थः । इंद्रं विश्वा अवीवृधनियतः प्राग् वायवा याहीत्यादौ मधुच्छंदा इत्यादि निदर्शनं । अवाविशिष्ट इति वचनं । चंद्रमा एकोनापयस्त्रितो वेति याविशिष्टस्त्रितः । इंद्रं मित्रं वरुणमग्निमूतय1 इति नास्यानुवृत्तिरिति । अथ निपातविशेषान्वयेन तत्परिभाषते ॥
३. तु हि ह वै तद् इति पंचभिः शब्दैविशिष्टानि संबद्धान्यूपिदैवतच्छंदांसि यथासंख्यं द्वित्रिचतुःपंचषट्सूक्तभांजि सूक्तान्वयवंति भवति । कदा नरस्तु देवरातो वारुणं तु" गायंति द्वादशानुष्टुभं विति तुशब्दोक्लावृपिदैवतच्छंदोभिर्दिसूक्तान्वयं विद्यात् । एवं हिशब्दयोगे त्रित्वं । हयोगे चतुष्कं । वैयोगे पंचतां । तच्छब्दयोगे पदमिति द्रष्टव्यं । तत्र भांजीति । भजो विः । अत उपभायाः20 । शौ नुं ॥
४. स्वरूपेणोक्ता निरुक्ता पंच नवेत्यादि । पंचोना पंचाधिकेत्यादि विशेषणरूपेणोक्ता स्वरूपेणानुक्तानिरुक्ता संख्या विंशतिरिति वेदितव्यं । यथा। कस्य पंचोनेति पंचोनविंशतिः पंचदशेति । रवं च निरुक्तशब्दः । इदं विंशतिरूपस्यम् इत्यादिषु विंशतिग्रहणानि चार्थवंति भवंति । अन्यथानुवृत्तिसंख्यानिरुक्तसंख्याविंशत्योविषयविभागोऽपि न ज्ञायेत । किं च । एवं चानादेशे विंद्रो देवतेत्युतरत्रानादेशग्रहणं चार्थवद्भवति । इतरथात एवानिरुक्तेत्येवानुवर्तिष्पत इति ॥
५. देवानामनुक्तौ तु ज्ञेय इंद्रो देवता । तेना तुम युंनंतीयादाविंद्र एवेति सिद्धं भवति । तुशब्दोऽवधारणे। सुरूपकृत्यूँ दशैंद्रम इत्यादावनुरेवैद्रत्वे सिद्धे मंडलादिष्वाग्नेयमैंद्रादित्याग्नेयावय॑मैंद्रग्रहणं । एवमुतराण्यपि दशेंद्रग्रहणानि वेदितव्यानि ॥ ___Satra on I, 2. I,I. P1, 12, 143; यत्र P2; उभयत्र WI. WI, 14; ख्यायां PI, P2, I 2. Satra on I, 6. 6I, 4. PI, P2, I2; मा omitted in WI, I4. Satra on I, I05. WI, I4; बाविशिष्टो (न PI) वाशब्देन विशेषितः यद्युक्तो (12) वाशब्दोऽस्ति यथा अत्यस्त्रितो वा । त्रितो वा भवति स इत्यर्थः PI, P2, I 2. 10 Sutra on I, II. ll I, 2. 1 I, 105. 13 I, 1o6. 14 WI; इति मास्मानुवर्तत इति I 2, 14, PI; इत्यादिषु कुत्स एव P2.
WI, I 2, 14 °न्वयेन परिभाषते PI, P2. 16 Satra on VI, 35. In sutra I, 24. 18 I, 10. 19 Pan. III, ii, 62. 20 Pan. VII, ii, 116. 1 Cp. Pan. VII, i,72.
24 Satra on I, 24. 23 WI, I4; एवं विंशतिशरः P2, I2; एवं च तिशब्दः PI.
24 Satra on I, I13. 25 चायवद् WI, I 4. 26 12, 5. 7 satra on I, 5. 28 I, 6. 29 I, 4. 30612, 12. 31 PI, P23°द्यर्थ 143 पवादाWI, I2.

Page #109

॥ वेदार्थदीपिका ॥ ६. अनादेश इत्येव । छंदोऽनुक्तौ त्रिष्टुप् छंदो भवति । तेनेंद्रस्य पंचोनेत्यादौ छंदोऽनुक्की त्रिष्टुप छंद इति सिद्धं । देवरातो वारुणं तु त्रैष्टुभम् इत्यत्रानुक्तेरेव त्रैष्टुभत्वे सिद्धे त्रैष्टुभमित्यादौ गामत्रं प्राग्धैरण्यस्तूपीयादिति गायत्रत्वापवादः॥ ___9. अनादेश इत्येव । अयं दश प्रागाथम् इत्यत्र विशेषानुक्तौ बृहतीसतोबृहत्यौ बार्हत इत्युक्तो बाहत एव प्रगाथो भवति । तेन युजः मतोबृहत्योऽयुजो बृहत्य इति सिद्धं ॥
t. हिपदा विंशत्यक्षराः परिमाणतश्छंदस्तो विराज इति विद्यात् । यथा । पश्वा दश पराशरः शाक्यो द्वैपदमित्यादौ ॥ ___९. या एकपास्ता दशाक्षराः परिमाणतश्छंदस्तः पूर्ववद्विराज इत्येव विद्यात् । यथा । अंत्यैकपदेति । तदर्धे विंशत्यमित्यर्थः । अथ प्रसंगाविपदाबंध्ययनकाले विशेषमाह ॥
१०. अचोऽध्ययने त्वध्येतारो हे वे द्विपदे एकैकामूचं कृत्वा समामनंति समामनेयुः। सधीयीरन् । नाभ्यासे11 । लिङ्का लेट् । पाघ्रादिना शपि मनादेशः । वे द्विपदे यासां ता अचो द्विद्धिपदाः । समामनंतीति वचनाच्छंसनादौ न भवंति 14 । तेन पश्वा न तायुमिति द्वैपदमिति शंसने दशर्चवम् आसां चाध्ययने तु पंचत्वं भवति ॥ ___११. समामनंतीत्येव । अयुट्वेकादशादिषु डिपदास्वत्यैव द्विपदा भवेवान्यथा । यथा । वनेमैकादशेत्यंत्र साधुन गृभुरित्यादि ॥
१२. आ ऍट्राद ऐंद्रसंशब्दाप्राङ् मंडलादिष्वाग्नेयं विद्यात् । यथा। अग्निं नव मधुच्छंदौस्त्वमग्ने जागतं वित्यादिषु ॥
१३. यस्य सूक्तस्यांते त्रिष्टुबित्युच्यते तस्य सूक्तस्य नहर्ने शिष्टा अन्या ऋचो जगत्यो वेदितव्याः। यथा । आग्नेयं त्रिष्टुबंत्याष्टमीपोळश्यौ चेति ॥ ___१४. संहितादौ त्वमग्ने यूना हिरण्यस्तूप इति हिरण्यस्तूपसंशब्दनात्माक छंदो गायत्रीति विद्यात् । छंदसः प्रत्ययविधाने नपुंसके स्वार्थ उपसंख्यानमिति गायत्र्येव गायत्रं । संहितापेक्षमादित्वं । अन्यत्र हिरण्यस्तूपस्यानुलंभात संहितायाः परमप्रकृतत्वाच ॥
॥ इति द्वादशखंडी24 तु परिभाषा प्रवर्णिता 25॥
1 sutra on 1, 22. 2 In shtra on I, 24. 3612 IAL 4 Satra on I, AM. EPI. P2, I 2; इत्यादौ WI, I 4. FII, 2. 7 Satra on I, 65. For Yaska's view of the ekapadâ, cp. Rigv. Pr. 993 and Ind. Stud. VIII, pp. 133, 144, foot-notes. Satra on V, 4I. 10 WI, 14 °पदाध्ययनकाले I 2, PI, P2. 11 WI, IA; नाभ्यासे PI3B omitted in P2, I 2. 12 Pan. III, iv, 73; छंदसां लिङर्थे लेट P2, I 2. 13 0p. Pan. VII, iii, 78. 14 12; भवति WI, I 4. 15 Satra on I, 65. 1 WI; नान्या 143 नान्या: PI, P2, I 2. 17 Satra on I, 70. 18 Ver.1. 1 संशब्दस्वात् WI, 20 Sutra on I, I. 1 II, I. 22 I, 31. 23 I, 31. 24 1 4, PI, P2 ; कंडी W1; खंडेषु I 2. 25 WI, 14; प्रवर्तिताः PI, P2, I2.

Page #110

80
॥ वेदार्थदीपिका ॥
अग्निमीले इत्यादि खिलरहितसप्रदशाधिकसूक्त सहस्रस्य प्रतिसूक्तमादिसूक्तप्रतिज्ञानमृष्यादिकं दर्शयितुमुपक्रमते । अत्र च सूत्रेष्वनुक्तं परिभाषातो गृहीतव्यं । अत्र शास्त्रे सर्वत्र नवार्था ज्ञातव्याः । सूक्तादिः । ऋक्संख्या । छंदः । पादः । अक्षराणि । दैवतं । ऋपेनीम । गोत्रं च । क्वचित्कथेति च ॥
११. अग्निमिति सूक्तादिः । ईले पुरोहितं । नवेति सूक्तस्य ऋक्संख्या । मधुच्छंदा इत्यृपेनाम | वैश्वामित्र इति तस्य गोत्रं । अत इञो ऽपवादः । ऋष्यण्" । आदौ गायत्रं प्राग्धैरण्यस्तूपीयादिति गायत्री छंदः । मंडलादिष्वाग्नयमैंद्रादित्यग्निर्देवता सुरूपकृत्तुं दशैंट्रमित्यतः प्राक् । त्रिपदा गायत्री पादाचाष्टाक्षराः । प्रथमं छंदस्त्रिपदा गायत्र्यंनादेशेऽष्टाक्षराः पादा" इति । एवमुत्तर'चापि सर्वत्रोक्तादन्यत्परिभाषातो ग्राह्यं । सूक्तादिरेव सर्वत्र स्थिरः । अन्यद्विचार्य । अत्राग्निः पूर्वेभिपिर्भिरे कोनत्वानिवृगायत्री वेदितव्या । एवमुत्तरत्राप्युणिगादावे कोनत्वे निवृत्त्वम् एकाधिक्ये 10 भुरिक्तं ह्यूनत्वे विरादत्वं द्याधिकये " खरादत्वं च । ततश्छंदः सु स्वयमेव 12 वेदितव्यमित्याचार्यवमपि नाभिदध्मः ॥
२. नवेत्येव । ऋषिः स एव । छंदच तदेव । वायव्यं । वाय्वृतुपिनुषसो यत् 14 । सोर्गुण: 15 । Saint प्रत्यय इति वांतादेशः । इंद्रवायु मित्रावरुणाभ्यामण्यादिवृद्धिः । देवताद्वंद्वे चैत्यानङ् । उभयत्र वायोः प्रतिषेध:19 1 दौर्घाच्च वरुणस्य 20 । ऐंद्रवायवः । मैत्रावरुणः । ऋचि त्रेरूत्तरपदादिलोप इति संप्रसारणं । ऋक्पूरित्यैप्रत्ययस्तृचः । देवतानिर्देश आग्नेयत्वापवादः । एवमुत्तरत्रापि ॥
३. तृच्चा इत्येव । मधुच्छंदाः । गायत्रं । अवडंडाज्जातत्वादैश्वा वैश्विनौ । अत इर्निं । देवतानानीनयनपत्य इति प्रकृतिभाव अश्विनः । सरस्वत्या अण् सारस्वतः । एता वाय्वाद्याः सरस्वयंता वायवायाश्विनेति 'सूक्तद्वयवर्तितृचसमकस्तुत्याः प्रउगस्य देवताः । प्रउगं नाम होतुः प्रातः सर्वानिकं द्वितीयं शस्त्रं । एता इत्येतावत्संख्याः संनिहिता वास्वादय एव स्युः । वायो सैका गायत्रमुक्ता देवताः प्रणेत्यत्रैतत्क्रमोक्तदेवता समकज्ञानार्थमिदं ॥
1
4 Introd.
Cp. Pân. IV, i, 95.
सुस्थिर: W1.
Rigv. I, 1, 2;
9 हिद् W1;
● ष्णिहादौ न्यूनत्वे I 2 (corr.); त्राप्पां
12 W 1, I 2
5 Ibid. § 3, II. § 4, I. ep. comm. on Introd. $3, 4. नाद P1, P 2, I 2, I 4. 10 एकाधिके WI, I2. 11 0धिके WI. (तत्र I 2 ) ; तत्र छंद : सुखत एव P1; तत्रछंदः सुखत्रातं इति (sic) P2; तत्तछंदोमुखत एव 14. 13 P 1, P2, 12; चार्यवचनद्वयमपि 14, W1 (वचन corr. W1). 14 Pán. IV, ii, 31.
18 Pân.
17
Cp. Pan. VII, iii, 21. 20 Pân. VII, iii, 23.
21 Cp.
23143
15 Pan. VI, iv, 146. 16 Pân. VI, i, 79. 19Cp. Vart on Par. VI, iii, 26. VI, iii, 26. Vart. to Pán. VI, i, 37. अत्र ज्ञातत्वाद् P2; अस्तद्वंद्वाज्जातत्वाद् P1; सत्र द्वंद्वजातत्वाद I 2; अवद्वंद्वाज्ञातत्वाद W1
22
Cp. Pan. V, iv, 74; °त्यकारः । तृच: P1, P2, I 2.
25 Cp.
24
अवस्थाव् I 4; दृष्टाव् W1.
(corr. to ° जात). Pan. V, ii, 115.
P 2, 1 2; अस्थाव् P 1; 26 Pân. VI, iv, 164.
27 Satra on II, 41.
2
Cp. Pan. IV, 1, 114. • ज्ञातव्यं W1.
7
3 Sutra on I, 4.
8

Page #111

॥ वेदार्थदीपिका ॥
81 ४. मधुच्छंदाः । गायत्रं । अवध्यर्थ मैंद्रपदमिन्युक्तं ॥
६. दशेत्येव । श्रादह खधामन्वित्याद्याः पट्टचो मरुद्देवत्याः । आसु च वी चिदारुजत्नुभिरिंद्रेण सं हीयेते ऐयौ चकारामारुत्यौ च । पट्सु द्वितीयाचतुर्थो हि ते। शिष्टा द्यः॥
१०. तुशब्दो द्विरुक्तभावीति परिभाषासिद्धं। तेनेदं चोत्तरं च हे सूक्ते भानुष्टुभे अनुपुग्छदस्के । गायत्रत्वापवादः॥ ११. मधुच्छंदःसुतो जेता नामर्पिः॥ १२. मेधातिथिनीमर्षिः काण्वगोत्रः । अत इनोऽपवाद ऋष्यण । आग्नेयं । अग्ने क् । अग्निदेवयं सक्तं । अग्निनाग्निः समिध्यत इति पादो अग्निदेवतः। द्वावग्नी देवते यस्य सः । कौ द्वौ। निर्मथ्य आहवनीयश्च । निर्मथनेन प्राप्तव्योऽरणीभ्यां सोऽग्निरिन्युच्यते । एत्य हूयते यस्मिन् स आहवनीयः । हु दानादानयोः । अधिकरणेज्नीयर । सोऽग्निरियुक्तः ॥ . १३. अत्र सूक्त आद्याया इध्मोऽग्निर्देवता समिद्धोऽग्निवी । अथ तनूनपात् । अथ नराशंसः । सडः (जस)। अथ बहिः । अथ देवीहारः । जसद्वयं । अथोषासानक्तौ । अथ दैव्यौ होता। एतदेव व्याचष्टे प्रचेतसाविति प्रकृष्टज्ञानबलाविति । तो चाग्न्यादित्यावग्नीवरुणौ वरुणादित्यो वा। अथ तिम्रो देव्यः । नास्तिस्रः स्वयमाह सरस्वतीकाभारत्यः । सरखती ब्रह्मपत्नी । इडा विष्णुपत्नी पृथिवीत्यर्थः । भरतस्यादित्यस्य पत्नी भारती। अथ त्वष्टा । अथ वनस्पतिः । अथ खाहाकृतयः। का रताः । विश्वे देवाः । तथा हि ब्राह्मणं । तदाहुः का देवताः स्वाहाकृतय इति विश्वे देवा इति ब्रूयादिति । इत्येवं प्रत्यूचम् अचमृचं प्रति देवताः । यथासंख्यमन्वयो हि लौकिकः । यथा।
पोदुमृगमातंगपुंस्कोकिलकलापिनः।
वक्तकांतीक्षणगतिखरके शैस्त्वया जिताः॥ इति लक्ष्मी प्रति नारदस्तोत्रे दर्शनात् । एतत्सूक्तमानीसंज्ञकं भवति । अग्रीभिरामीणाति होता यजत्याग्रीभिरिति ब्राह्मणसूत्रविनियोगस्यान्वयार्थमिदं ॥
एतेनान्यान्युक्तदैवतानि । अस्मिञ्छास्त्रे समिद्ध आप्रिय इत्याद्याप्रमियुक्तान्यन्यान्याप्रीसूक्तान्यतेन सूक्तेन प्रतिपादितदेवतानि भवति । एतत्क्रमकैत हेवतानीत्यर्थः ॥
एकादशकानीत्यादि । अस्मिन्छास्त्रेऽस्माभिराममित्युक्तानि सूक्तानि नराशंसयुक्तानि तनूनपाद्वर्जितान्येकादशचर्चानि भवंति । यथा । समिद्ध एकादशामित्यादावाप्रशब्दोक्लान्यतनूनपांतीति सिद्धेरन्यद्विस्पष्टार्थे । तत्र तत्र युक्तरेकादशत्वं सिद्धं परिशेषाच्च नाराशंसतेति ॥
1 Pan. IV, i, 95. 2Cp. Pan. IV, i, II4. 3 Pan. IV, ii, 33. 4 Ver. 6. "PI, P2, I 2, 143; रणिज: WI, I 2 (corr.).
WI, I 2 (corr.); इत्य PI, P2%B omitted in 14. W1; affamato P1; sfanfarto P1, P2. 8 Ait. Br. II, xiii,3-4. Ait. Br. II, iv, I. 10 Asv. Sr.-sutra, III, iin.
WI; प्राप्रिय इत्याद्या इत्युकान्य 12, I 4, PI, P2. 12 WI; रत क्रमदेवतानीत्यर्थः 143 क्रमकैतदेव P1; °क्रमके दे° P2, I 2. 13 Sutra on II, 3.
[III. 4.]

Page #112

82
॥ वेदार्थदीपिका ॥
___१५. ऋतव्यं । वास्तुपित्रुषसो यत् । ऋतुदेवत्यं । ऋतवो वसंताद्याः । तत्र देवत्ये सूक्त आवेंद्रदेवत्या । अथ मारुती । अथ त्वाष्ट्री । अयाग्नेयो । अथेद्री । अथ मैत्रावरुणी । दीर्घाच वरुणस्य युत्तरपदवृद्धिनिषेधः। अथ चतम्रो द्रविणोदसे । एतन्नामकदेवताभिधायिन्यः । द्रविणोदस इति तादर्थ्य हे। अथाश्विनी । अथाग्नेयी ॥ __ इयतुदेवताः सर्वत्र । रेंद्रीत्यारभ्याग्नेयीपर्यंता द्वादश देवता एतत्क्रमका ऋतुदेवत्ययुक्तदेवा इति वेदितव्याः । सर्वत्र चैवं भवंति । तत्र तुभ्यं पकृत्तव्यं तु जागतं तु मंदखेत्यत्रोपतिष्ठते । सूत्रे च । ऋतुयाजैश्चरंतीति ॥
१७. युवाकु हि शचीनामिति त्रिसप्तके द्वे ऋचौ । शिष्टा गायत्र्यः । इंद्रावरुणदेवत्यं ॥ १. अत्र नवर्चसूक्त आदितः पंचों ब्रह्मणस्पतिदेवत्याः। चतुर्थ्यामृचींद्रश्च सोमश्च चकारावाणस्पतिश्च देवतात्वेन स्थिताः । पंचम्याचि दक्षिणा चकारागाह्मणस्पतिश्च । अन्याः शिष्टाश्चतस्रः सादसस्पत्याः । सदसस्पतिदेवत्याः । नाराशंसी वांया । नवम्याः सदसस्पतिर्नराशंसो वा देवता विकल्प्यते ॥
१९. अग्निश्च मरुतश्च देवता अस्येति ॥१॥ २०. अभुदेवायं ॥
२२. सैका । एकया सहिता विंशतिः। अनिरुता संख्या विंशतिरियुक्तं । आदितश्चतम्रोऽश्विदेवयाः । तथा चतम्रः सावित्र्यः । अथ द्वे अग्निदेवत् । अथैका देवीनां संबंधिनी12 स्तुतित्वेन । सथैकेंद्राणीवरुणान्यग्नायीनां । इहेंद्राणीमित्येषा तिम्रो देवताः स्तौति । इंद्राणी वरुणानी । इंद्रवरुणेत्यादिना स्त्रियां पुंयोगे डीपानुको । अग्नायीति वृषाकप्पग्नीति ठीप ऐत्वं । अथ मही द्यौरिति हे द्यावापृथिवीदेवत्ये । द्यावापृथिवीसुनासोरेति यत् । अथ पृथिवीदेवत्या पार्थिवी । अथ पड़चो विष्णुदेवत्या वैष्णव्यः । विष्णोदेवताण्योर्गुण:18 । पतो देवा अवंतु न19 इत्युग्दैवी देवदेवत्या वैष्णवी वा।
अतो देवा इति दैवी सूक्तशेपं तु वैष्णवं ॥ 1 Pan. IV, ii, 31. Pan. VII, iii, 23. Wi; चतम्रो द्रविणोदोनामकदेवताभिधायिन्यः I 4.4 तादर्थे • WI, I 2, P2; तादयें ड PI; तादर्थे चतुर्थी I 4. satra on II, 36, 37. यशपं [शेष तिष्ठते I 4. Sankh. Sr.-sutra, VII, viii, 13 Ait. Br. II, xxix, 1; Schol. Pân. VII, iii, 62; Âsv. Sr.-sůtra, V, viii, r. and 5. 9 P1, P2, I 2, 14; fegfa: W. 10 A marginal note in WI adds इंद्रसोमौ च. 11 Introd. , 12, 4. 12 धिन्या WI; अ---ग्निदेवत्यौ पथ । देवीनां देवसंबंधिन्यौ । स्तुतित्वेन P1; अग्निदेवत्यौ । देवीनां देवसंबंधिन्यौ स्वस्तिनत्वेन (sic) P2, 12; अथ वे अग्निदेवत्ये । अथ देवीनामेका I 4. 13 Ver. 12. 14 Cp. Pan. IV, i, 49. 15 Cp. Pan. IV, i, 37. 16 Ver. 13. 17 Pan. IV, ii, 32. 18 Pan. VI, iv, 146. 10 Ver. 16.

Page #113

॥ वेदार्थदीपिका ॥
83 इति देवतानुक्रमण्यां । सापद्यतो देवा अवंतु न इति जपेदपि वान्यां वैष्णवीमिति सूत्राञ्च विकल्पः । तत्र सन्यामित्यनेन पूर्वस्या अपि वैष्णवीत्वं साध्यते ॥ .' २३. पूर्वत्र सैकेतियञ्चतुरधिकेति वाच्ये चतुर्विंशतिरित्युक्तेरविशेषानयुत्वे विस्पष्टत्वाच्चास्य लाघवार्थ हि परिभापणं । तर्हि सचतुष्केति वाच्यमिति चेद वैचित्र्यमेव प्रयोजनं । आद्या वायुदेवत्या । एकेति इंद्वभ्रमनिवृत्त्यर्थं । वायव्येंद्रवायव्याविति द्वंद्वेऽनादेशानृतीयेंद्री हि स्यात् । अथ डे ऐंद्रवायव्याविंद्रवायुदेवत्ये। अथ मित्रावरुणदेवत्य एकस्तृचः। अथ मरुत्वगुणेंद्रदेवत्य इति । कुत एतद महावतीपस्तृच इत्युक्ते महत्वगुणेंद्रदेवत्य इति । मरुत्वास्विंद्रो देवतेति वक्ष्यमाणत्वात् । मरुद्भिस्तहानिति गम्यते । महत्वतीय इति मृङ् प्राणत्यागे । मृत्योरुदिति मरुत झय इति मतुपो वत्वं । तसौ मत्वर्थ इति भवं । द्यावापृथिवीसनासौरत्यादिना छः । अथ वैश्वदेव एकस्तृचः । विश्वेदेवदेवाय इत्यर्थः । अथ पूपदेवाय एकस्तृचः। अथ शेषा आप्पः । उक्तपंचदशकादन्या अब्देवत्याः । अंत्याध्याग्नेयी ।, पयखानित्यर्धचंयुक्ता सं माग्ने वर्चसेत्येमाग्निदेवत्येत्यर्थः । तत्राखंतः" पुरउष्णिक । साहितिकः कंप ऐकश्रुत्ये नास्ति । पराप्सु मे सोमो अब्रवीदित्याद्यापश्च विश्वभेषजीरित्यंतानुष्टुप् । अनुष्टुप्छंदोयुक्तत्यर्थः । तिम्रश्चात्याः । अनुष्टुबित्यनुवृत्तमनुष्टुभ इति विपरिणम्यते । एकविंशी प्रतिष्ठा । शिष्टा गायत्र्यः॥
२४. आजीर्तिः । अजीगतशब्दाद मत इनोऽपवाद अप्पणि प्राप्ने बाहादित्वादिम् । अजीगतपुत्रो जन्मना शुनःशेपो नाम । शेपपुच्छलांगूलेपु शुनः संज्ञायां । पठ्या अलुक् । शुनःशेपः कृत्रिमः क्रियया निवृत्तः । डुकृत करणे । शितः त्रिः1 । मनित्यं 1 । वैश्वामित्रः। दनपुत्रतया14 विश्वामित्रपुत्रो देवरातो नाम । देवै रातो दनः । रा दाने । श्रूयते हि । देवा वा इमं मामरासतेति स ह देवरात इति । इदं चोतरं च द्वे सूक्ते वरुणदेवत्ये । त्रैष्टुभमिदं सूक्तं । प्राग्घिरण्यस्तूपाद्यथाप्राप्तगायत्रत्वापवादः । अत्र चादो कायी कदेवत्या । कशब्दात्प्रजापतिवचनाद्देवताणि कस्येदितीत्व वृद्धिः । अण डीप् । अणो यस्येति चेति लोपः । ननु ब्राह्मणे 20 स प्रजापतिमेव
1 WI; आपदि omitted in the other MSS.; cp. Say. on ver. I6. See sutra on I, 165. 3W1B मृत्योरिति महत्व इति I4; मृत्योरिति मरुत्य इति PI; मृत्योरिति मरुत्वत्य इति P2, I 2. Pan. VIII, ii, 10. Pan. I, iv, I. Cp. Pan. IV, ii, 32. 7 Ver. Ig.
W1; एकश्रुत्ये नास्ति 12; नास्ति 14; एव नास्ति P1; एव खास्य (sic) FF P2, Pan. IV, i, 95. 10 Cp. Pân. IV, 1, 114. 11 W1; क्रियया निवृत्तः 143 क्रियाया निवृतः PI; क्रियायो निवृत्तः P2, I 2. 12 Pan. III, iii, 88. 13 Pan. IV, iv, 20. 14 P2, I23; यत त्वपुत्रतया WI; यदपुत्रतया [43 यदत्र पुत्रतया PI, 15 देवरातः । देवदतः WI. 16 Ait. Br. VII, xvii, . 17 घेरण्यस्तपाद WI; see sutra on I, 31; Introd. $ 12, 14. 18 Pan. IV, ii, 25. 19 Pan.VI, iv, 148. 20 कल्पसूत्रे I 4; all except Wr omit ननु.
M %

Page #114

84
॥ वेदार्थदीपिका ॥ प्रथमं देवानामुपससारेति प्रजापतिदर्शनात्प्राजापत्येयं भवितुमर्हति कस्य नूनमिति न तु कायी। उच्यते । प्रजानां पतिरित्यर्थः । क एव तत्रायुक्तः । अथ द्वितीयाग्नेयी । अथ सावित्रस्तृचो गायत्रः । अभि त्वा देव सवितरिति तृचः सवितृदेवत्यो गायत्रीछंदस्कश्च । गायत्र इत्यत्र विहितत्रैष्टुभावापवादः । अस्य सावित्रस्य तृचस्यांत्या भगभक्तस्यत्येषा भगदेवत्या सावित्री वा। शिष्टा दश वारुण्यः।
भवेतिहासः श्रुत्युक्तः सम्यगेव प्रवर्यते । हरिश्चंद्रो ह वैधस इत्यादि ब्राह्मणेरितः । राजसूये क्रतावेष शौनःशेप इति श्रुतः ॥१॥ शतभार्यो हरिश्चंद्र ऐश्वाकः पुत्रकाम्यया । नारर्दश्रुतपुत्रार्थों वरुणात्मतमानवान् ॥२॥ जाते पुत्रे त्वामनेन यध्ये हर्मिति चोक्तवान् । परुणस्तनये जाते निर्दशे जातदंतके ॥३॥ युतदंते पुनीतदंते वर्मभरे 10 तथा । मध्यस्थे। तदवस्थोऽसाविति राजा प्रतारितः ॥४॥ निर्वध्य स नृपं प्रोचे पुत्रेणाद्यैव मां यज । इत्युक्तो1 वरुणेनोचे स्वपुत्रं रोहितं नृपः15 ॥५॥ एनं यक्ष्ये त्वयाद्येति नेति सोऽभ्यद्रवदनं । वनस्थो रोहितः श्रुत्वा नृपं जातमहोदरं ॥६॥ दिदृशुः पंचवर्षेषु विप्ररूपेंद्रवारितः। षष्ठेश जीगर्तनामानं त्रिपुत्रं बाधितं क्षुधा ॥७॥ सासाद्यास्य शुनःशेपं मध्यमं जगृहे सुतं । गवां शतेन पितरं पुरस्थं दृष्टवान्नसुतः ॥६॥
1 Ait. Br. VII, xvi, 3. 2 Ait. Br. VII, iii. This story is quoted from Shadg. by the Nitimaigari (N). WI, I 2; °वय॑ते P1; वक्ष्यते 1 4; °वर्तिते P2; प्रवर्तते N. + इति ब्राह्मण ईरितः WI; इति कल्पसूत्र ईरितः 14, i.e. in the Sahkh.-sutra; ep. M. M., A.S. L., P. 408 and App. शुनःशेप WI. श्रुतेः P2, I 2. दाछुत° WI, I 4; °दशत° P1; °दःशत° P2, I 2; नारदोक्ताद्धि पुत्रार्थे N. यध्यैनमिति I 4, PI; यक्ष्येनम् P2, I 2. निर्देशे I 4 ; निर्देशे WI, C, P2, I 2; निर्द” PI. 10 PI, N, 14; TÀT W 1,0; qÅHCT P2, I2. 11 W1; 120° the rest. P1; राजा I 4, P2, I 2. 13 ते WI. 14 °णेनासौ 14; नात्र P2, I 2. 15 देहि तं नृपं PI, P2, I 2, 14. 16 पटुवर्षेषु N. 17 सप्तमे N.

Page #115

॥ वेदार्थदीपिका ॥
85
मया कार्यमनेन त्वं कुरु तातेति चाब्रवीत् । वरुणोऽपि नृपेणोक्तः शुनःशेपपशुं ऋतुं ॥९॥ राजसूयं सोऽनुमेने तेनायष्ट च भूमिपः । जदांभिषेचनीयेऽह्नि शुनःशेपनियोजने ॥१०॥ भन्याभावाहोशतार्थी त्वनीग” युयोज तं । पुनर्विशसनं कर्तुं पिता जग्राह गोशतं ॥११॥ यूपे बद्धः शुनःशेपो जिघांसुं पितरं ततः। ऊचे तिष्ठाहमेवान्या उपधावामि देवताः ॥१२॥ सस्तोकादावग्निं च सवितार भगं च सः । वरुणं पुनरप्पग्निं विश्वान्देवानथो खलु ॥१३॥ इंद्रं च पूर्वव्यापारसंप्राप्तस्तुतिसुप्रियं । हिरण्मयरयस्यापि स्वस्मै दातारमेव च ॥१४॥ अश्विना उपसं चापि तृचाभ्यामंततस्तदा । प्रतिप्रीतियुतैर्देवैस्तै,पान्मोचितस्तदा ॥१५॥ ऋत्विग्गणै:10 प्रार्थितोऽसावंजःसवमकारयन् । गतरोगं हरिश्चंद्रं यत्र ग्रावेति 11 सूक्तत:12 ॥१६॥ अंजःसवो राजसूये प्रयोगः पश्विष्टिदौदिविहीन एकः । यतोजसाभिष्टवतेऽत्र सामा1 यच्चांजसा देवतास्तं भजते ॥१७॥ स पित्रा प्रार्थितस्पना तातं गायिसुतं गतः । पुत्रत्वेन गृहीतश्च विश्वामित्रेण धीमता ॥१॥ देवरात इति प्रोक्तो देवैर्दनो यतः स्वयं18 । दनपुत्रवियोगाद्वैश्वामित्रः स कृत्रिमः ॥१९॥
1 WI; °क्तं the rest. शुनःशेपं पशुं WI, PI, I4; °शेपं पशु P2, I 2. ऋतौ I 4. Slokas 10 and 11 are omitted in P1, P2, I 2, 14, and N, which also omits 9. 4 atfy Wr. हमव युप° WI; दृष्ट्वासिमहमेवान्या N. ' क्रमाद [ 2, I 2. तस्मै P2, 12, IA. उपसश्च WI. जपान्मो° PI, P2, I 2, 14. 10 143 °ण: प्रा० P1, P2, I 2; 9°W1. 11 Rigv. I, 28. 12 N quotes no further. 13 Wr omits. 14 W1; द्रव्यादि PI, P2, I23 °ष्टिरित्यादि 14. 15W1B भिष्टुतोत्र सोमो IA, PI; भिष्टुतोत्र सो P2, I2.
16 WI; तत: the others. 17 ख्यातो WI. 18 PI, IA; यतस्त्वयं WI; ततः खयं P2, I2.
19 WI; ofafruf t the rest.

Page #116

86
॥ वेदार्थदीपिका ॥
आर्पानुक्रमणे चोक्तं कस्य नूनं शुनःशेषः । आजीगर्तः ' कृत्रिमस्तु वैश्वामित्रो देवरातः ॥ २० ॥ इति कृत्रिमपुत्रत्वं देवरातत्वमेव च । अजीगर्तसुतत्वं च वैश्वामित्रत्वमेव च ॥ २१॥ शुनःशेषमहर्षेस्तु सम्यगत्र प्रवर्णितं ।
बंधक्षयकरी पाशमोचनीयं कथेरिता ॥ २२ ॥
२५. त्वमग्ने प्रथमो ंगिरा' इत्यतः प्राक् शुनःशेपार्षे वेदितव्यं ॥
२७. सप्तभिरूना विंशतिः । त्रयोदशेत्यर्थः । गायत्रे सूक्ते त्या त्रयोदशी देवी देवदेवत्या चंदसा त्रिष्टुप् । गायत्र इत्यनुवादः । त्रिष्टुवंतस्य सूक्तस्य शिष्टा जगत्य' इति जगतीत्व निवृत्तये । ननु । स विश्वान्देवांस्तुष्टाव नमो महयो नमो अर्भकेभ्य इत्येतयर्खेत " ब्राह्मणंदर्शनाद्वैश्वदेवीयं स्थान तु देवी । उच्यते । तत्र विश्व इति 10 सर्वशब्द इति पर्यायः । न तु विश्वेदेवगणोऽभिप्रेतः ॥ २. पडनुष्टुभ आदौ यस्य तत्सूकं घडनुष्टुवादि अत्र मध्यमस्यैडकारस्य ककारं बहूचा विदुः । मध्यमस्यढकारस्य 12 ऴहकारं 13 वै यथा खलु ।
ईके 11 मृळ 15 पुरोका इळा " साळ्हा निदर्शनं ॥
4
अन्यथा तु पडनुष्टुबादि स्यात् । अस्य सूक्तस्यानादेश इंद्रो देवता । यच्चिद्धि गृहेगृह इति द्वे 10 उलूखलदेवत्ये । उलूखलादणो ङीष्पौयणौ । परे मुसलदेवत्ये । चकारादुलूखल्यौ च । त्या प्रजापतेः प्रजानां पत्युर्हरिचंद्रस्य क्षत्रियस्य स्तुतिरधिषवणचर्मप्रशंसा वा । इयं सोमस्य चर्मणो वास्तुतिः । हरिश्चंद्रः प्रजापतिश्चैर्म सोमौ चेति बृहद्देवताविदः । तत्र हि ।
चर्माधिषवनीयं वा सोमं वांत्या प्रशंसति" ।
1 W1; the others insert स.
2 प्रवर्त्तितं P 1, P2, I 2.
5 Introd. §§ 12, 13.
9
Satra on I, 31. ● W 1; इत्यनुवर्त्तते the others. तयची omitted in W1. 8 Ait. Br. VII, xvi, 8. कल्पसूत्रे दर्शनात् I 4. श्वानिति हि W1. 11 मध्यमस्य WI; अंतर्ममध्यस्थ° P1, P 2, I 2, I 4. डकारस्य W1; अंतर्मध्यस्थ डकारस्य P 1, P2, I2; अंतर्मध्यडकारस्य I 4.
13 हकारं corr.
to लकारं W 1; लकारं P1; ककारं P2, I2; नकारं I 4. 14 W1; इडा I 4 ; इमे P1; 16W 1, I 4 ; मृड्डु P 1, P 2, I 2. 10 W 1; रहा P1, P2, I 2 ; omitted Cp. Rigy. Pr. 53. 18P 1, P2, I 2; विद्यात् W1; पळनुष्टुबादि न स्यात् I 4.
17
इम P2, I 2. in I 4. 19 Vers. 5-6. 200 पतिरिति corron margin to पतिवर्मसोमौ चेति W1; हरिचंद्रस्य प्रजापतेरिति P1; हरिश्चंद्रस्य प्रजापतिरिति P 2, 12; हरिचंद्रस्य प्रजापतित्वं वृ° 14.
21 MSS. of Bri. Dev., Adhyaya III, sloka 411 (M 1), 383 (M 2 and M 3).
30 नेयं W1.
" इत्ये
10 fa
12 मध्यमस्य

Page #117

॥ वेदार्थदीपिका॥
87 इत्युक्तं । अथैनं द्रोणकलशमित्यादिना ब्राह्मणेन सोमस्तुतित्वमेवास्या लक्ष्यते । इयं तु देवतानुक्रमणीस्थां देवतामनुवदति । तत्र ह्येवं ।
प्रजापति हरिशंदं चर्म वांत्या प्रशंसति । हरिश्चंद्रस्य प्रजापतिरिति विशेषणं । प्रस्कण्वहरिश्चंद्रावृपी' इति निपाततः सुट् प्रस्कण्वो ब्रह्मर्पिमा भूदिति । आद्याश्चतस्र इंद्रदेवत्याः । अंत्यास्तिम्रो गायत्र्यः॥
२९. पंक्वेरिदं पक्तिं । तस्येदर्मित्यण । आदिवृद्धिः ॥ ३०. अस्माकं शिप्रिणीनामित्येपा पादनिवृत्रिसप्ताक्षरपादयुक्ता । शरदिंद्र इति त्रिष्टुप् । प्राग्घिरण्यस्तूपगायत्रत्वापवादस्त्रिष्टुबिति । इंद्रो देवता । तत आश्विनस्तृचः । ततः परस्तृच उपस्य उपोदेवायः । गायत्राधिकारस्यावधिः पूर्णः॥
३१. झूना विंशतिः । अष्टादशर्च । हिरण्यस्तूप इत्यपिनाम । आंगिरसोऽयं गोत्रतोऽनुक्तगोत्रत्वात् । सूक्तमग्निदेवत्यं । अंत्याष्टादशी त्रिष्टुप् । अष्टमीपोडश्यौ च त्रिष्टुभौ । शिष्टाः पंचदश जगत्यः । त्रिष्टुवंतस्य सूक्तस्य शिष्टा जगत्य इति परिभाषातः सिद्धं ॥
३२. पंचदशर्च । त्रिष्टुप् । अनादेशे विंद्रो देवता त्रिष्टुप् छंद इति चंद्रः । आंगिरसो हिरण्यस्तूपः ॥२॥
३४. अश्विदेवत्यं । हिरण्यस्तूपः । नवमी त्रिष्टुबत्या च त्रिष्टुप् । शिष्टा जगत्यः॥
३५. सवितदेवयं सक्तं । नवमी जगायाद्या च जगती । सालिंगोक्तदैवतपादा । लिंगेनाभिधानसामर्थ्येनोकाः प्रतिपादिता अग्निमित्रावरुणरात्रिसवित्राख्या देवताः पादेषु यस्याः सा॥
३६. कण्वो नार्षिोरपुत्रः । अग्निदेवत्यं सूक्तं । प्रागाथं । प्रगाथा बाहता इति । ऊर्ध्व ज पुण ऊतय ऊों नः पााहस इत्येते हे यूपदेवत्ये ॥
४०. ब्रह्मणस्पतिदेवत्यं । पत्यंताद्यक् ॥ ४१. वरुणमित्रार्यम्णां स्तुतित्वेन संबंधीदं सूक्तं11 । मध्ये तृवश्चतुर्थीदिरादित्येभ्यः । तादर्थ्य भ्यः । आदित्यानां स्तावकं ॥
४३. रुद्रदेवत्यं । तृतीया मित्रावरुणदेवत्या । चकाराद्रौद्री । अंत्यस्तृचः सोमदेवत्यः । सोमा व्यण ॥ ४४. प्रस्कण्वो नाम काण्वः । कण्वपुत्रः । प्रगतः कण्वादिति । प्रस्कण्वहरिश्चंद्रेति सुए
1 अभ्यवनिनाय added in P2, I 2. 2 Ait. Br. VII, xvii, I. WI; देवतानुक्रमणीमनुसरति the rest. 4 Pan. VI, i, I53. FWI; निपातितः the rest... The following in I 4 only. Pan. IV, iii, I20. Introd. $12, 13. Tbid. $12, 5-6. 10 Op. Pân. V, i, 128. 11 W1; fafy He the rest. 12 This is overlooked in M. M.'s Index. 13 Pan. IV, ii, 30. 14 WI; प्रस्करावः 14; प्रशस्तः P1; प्रशास्ते P2, I 2. 15 WI, I43 °शंद्रत्वे सुण PI, P2, 12; cp. Pan.VI, i, I53.

Page #118

88
॥ वेदार्थदीपिका॥
निपात्यते । आद्यो दृचः । वे ऋचौ। ऋक्तरित्यकारः । ऋचि बेरुत्तरपदादिलोप इति संप्रसारणविधौ त्रेरित्युपलक्षणमुक्ता तृचयद् दृचशदं प्रयुंजते । यथा तृचाः प्रतिपदनुचरा दृचाः प्रागाथा इति तद्वदत्राप्याद्यो दृच इति । स पाश्विनोरुपमश्च चकारादग्नेः स्तावकः ॥
४९. चतुष्कं चतुर्थीचं ॥ ५०. सौर्य सूर्यदेवत्यं । सूर्यागस्ययोश्छे च ट्यां चेति नियमान सूर्यतिष्यागस्त्येति यलोपो न भवति । पाद्या नव गायत्र्यः । भानुष्टुभत्वापवादः। अंत्यस्तृचो रोगनो रोगशांतिकरः । उपनिषत् । एकस्मै शपव एकेन वक्तव्यमिति गुह्यमुपनिषदित्युच्यते । सूत्र्यते हि चतुारण्यके । हय्येवंक एकस्मै प्रयादिति ह स्माह जानूकण्यों न वत्से च न तृतीय इति । उपनिपत्संज्ञायामारण्यकधर्मः प्राप्यते तर्हि दिवारण्येऽस्याध्ययनं प्राप्नोति' । इष्टमेवैतासंगृहीतं । सूर्यत्वादेवास्याध्ययनं दिवैव । उक्तं हि सौयाणि प्रतिपद्यते सूर्यो नो दिव' इत्यादौ सूत्रे । सूत्रवृत्तौ सूर्यत्वे लिंगतः सिद्धेऽप्यत्र सौर्याणीति शब्दत एघां10 दिवैवाध्ययनं यथा स्यादिति वै कृतमिति । उत्तरत्राप्युपनिषदित्युक्तरेतदेव प्रयोजनं । यथा। आद्या गर्भम्राविण्युपनिषदित्यादि । उपेत्य नियमयुक्ताय सद्यत12 उपदिश्यत इत्युपनिषत् । निपूर्वात पड्ड विशरणगत्यवसादनेवित्यस्मात्संपदादित्वात्कर्मणि विप् । सदिरप्रतेरिति पात्वमिति झुपनिषच्छब्दो निरुच्यते । असत्युपनिषत्व
एकः श्रोता दक्षिणतो निषीदेवौ वा भूयांसस्तु यथावकाशं । इति प्रातिशाख्ये दर्शनादध्ययने यथाकामिता प्राप्नोति न त्वेकस्मा एकेनैव वाच्यं स्यात् ।। ___५१. सव्यः । व्यम् संवरणे । सर्वमात्मीयं तेजसा संवृणोतीति । पृपोदरादिः । गोत्रत सांगिरसः क्वचिाकथंचिदिति सूत्रत:18। अंते द्वे चतुर्दशीपंचदश्यौ त्रिष्टुभौ यस्य सूक्तस्य तहित्रिष्टुबंतं । शिष्टास्त्रयोदश जगत्यः । अनादेशादेंद्रं । अत्रेतिहासमाह । अभ्यध्यादिति प्राप्ने लङि शभावश्छांदसः20 । तपसा युक्तो देवताश्चिंतितवान् । सव्य इति नाना खयमेवेंद्रोऽन्यो मनुल्यो जगति
10p. Pan.v, iv, 74. Vart. to Pan. VI, I, 37. 314; तथा। तृवाः प्रतिपदनुचराः। दृचाः प्रगाथ इति WI; यथा । तृचा प्रतिवदानुचराः दृचाः प्रगाथ इति P1; यथात चारु प्रतिपदनुचरा दृचाः प्रगाथा इति P2, I 2. 4 Cp. Pan. VI, iv, 14). Wi; सर्वशांतिकरः PI, I 4, P 2, I 2; द्विपंतं मह्ममर्धचे जपेच्छवुनिवारणं added by I 4 only. • Ait. Ar.v, iii, 3. तहरण्ये दिवाध्ययनं प्राप्नोति PI, IA, P2. Asv. Sr.-sutra, VI, v, 17-18. 9 W1; forma: omitted in the rest. 10 W1; Tui omitted in the rest. ll Satra on I, IOL. 12 WI; युक्ता प्रसज्यते PI, P2, I 2, IA (उपेत्य being omitted by I4). 13 WI, I 4; सदादित्वात् P1; संपदेदादित्वात् P2, I 2. 14 Pan. VIII, iii, 66. 1snigy. Pr. 830. 16 WI; यथाकाममिति the rest.. सव्यः सव्यनामाप्पेतत्संवत्सरण P1; सचरण P2, 12; सव्येनाये तत्संवत्सरेण I 4 18 Introd. 52, 3. 19 P1; अभ्यध्यायदिति P2, I 2; अभ्यधावदिति WI. 20 लङि शभाव: W1; लङि शक्लक्लाव [शनुक्भाव ?] छांदसः PI, P2, I 2; लशि उक ब्राव छांदसः I 4.

Page #119

॥ वेदार्थदीपिका॥
89 मा भूदित्यस्यांगिरसः पुत्रत्वेनाजायत प्रादुर्भूतवान् । तथा चास्य सत्यस्यगंगिरसत्वं सम्यगुपपत्रं ॥ ___५३. साहितिकः कंप ऐकश्रुत्ये नास्ति । उपांत्याप्पंत्यासाहचर्यादंत्या । यथा प्रथमयोः पूर्वसवर्ण इति द्वितीयापि प्रथमा । ५६. नोधा नामर्षिः। गौतमः । गोतमादृष्यण । अंते चतम्रस्त्रिष्टुभो यस्य तत्सूक्तं चतुस्त्रिष्टुबंतं । ५९. वैश्वानरीयं । वैश्वानर इत्यग्नेर्गुणः । वृद्धाच्छः ॥ ६१. नोधाः । श्रूयते हि । अस्मा इदु प्र तवसे तुरायेति नोधास्त एते प्रातःसवन* इति ॥४॥
६४. अत्र परिभापते । इत्या पोळशेंद्रमित्यत ऐंद्रसंशब्दनात्प्रागतः परमग्निदेवत्यं । असत्यस्मिन्सूबेनादेशादेंद्रं हि स्यात् । पंचदशकृत्व आग्नेयग्रहणं कर्तव्यं स्यात् । पराणि पंचदशाग्नेयानीत्युक्ती च गुरुत्वं स्यात् । तर्हि लाघवादेवं सूत्रं । इत्या पोळशेत्यत्रावध्यर्थमैंद्रपदमकृत्वा पश्वा दश पराशरः शात्यो द्वैपदं तदाँग्नेयं तद्धि तदिति वाच्यं स्यात् । तद्धि तदिति पंचदशेत्यर्थः । सत्यं । सुखप्रतिपत्तये तथा न कृतं ॥
६५. पराशरो नामर्षिः । शाक्त्यः । शक्तिपुत्रः । शक्तेर्गगादित्वाद यम् । अनंतरस्य गोत्रत्वोपचारः । जामदग्न्यः परशुराम इतिवत् । अन्यथानंतरत्वादृष्पणि' शाक्त इति स्यात् । पराशरस्य शक्त्यनंतरापात्यत्वं पुराणेषु स्मयते हि ।
वसिष्ठस्य सुतः शक्तिः शक्तेः पुत्रः पराशरः।
पराशरस्य दायादः.कृष्णद्वैपायनो मुनिः॥ द्वैपदं द्विपदासूक्तं । विंशतिका द्विपदा विराज इति युक्तं । अतो विंशत्यधाराश्छंदस्तो' विराजः स्युः । द्विपिदास्वृचः समामनंतीयुक्तत्वादध्ययने द्वे द्वे द्विपदे एकगर्भवति । शंसने तु यथाप्राप्नं । सूत्र्यते । पश्वा न तायुमिति द्वैपदमिति । तदिति पडित्यर्थः । अतः परं षट् सूक्तानि द्वैपदानि तुहादिसूत्रतः । अग्निदेवत्यं ॥
७०. प्रयुट्वंत्या द्विपदैवेति साधुन गृभुरिति द्विपदैवाध्ययने । पूर्वास्तु दश! भवंति । इति पड़ द्वैपदानि सूक्तानि ॥
७९. आधस्तृचस्त्रैष्टुभः । द्वितीय भौष्णिहः । पूर्वस्तृचस्त्रैणुभो मध्यमस्थानाय वैद्युताग्नये
1 न तथा PI, P2, I 2. 2 Pan. VI, i, 102. Ibid. IV, ii, II4. 4 Ait. Br.VI, xviii, 4-5. Sutra on I, 80. PI, I 4 omit the rest. Cp. Pan. IV, i, Iog. WI; अनंतरस्या गोत्रोपचार: P1; आनंतरस्य गोत्रापवादः 14; अनंतपरस्य गोत्रापवादः P2; अनंतरस्य गोत्रोपचार: I2. अन्यथा अनंतरवा ऋष्यणि WI; अन्यथातत्वाद 143; अन्यथाननापणि P2, 12%; अन्यथांननात्वात Pt. 10 Introd. 612, 8. 11 ते corr. to "तो WI; वेति PI, P2, I 2, I 4 12 Introd. $ 12, 10. 13 WI, I4; हे (once) PI, P2, I2. 14 Asv. Sr.-satra, VIII, xii, 24 10 Introd. 612,3. 18 Ver.6.
[III. 4.]

Page #120

90
॥ वेदार्थदीपिका ॥
शुखाग्नये वा। तादर्थ्य के । मध्यमो थामच्छद्गुणोऽग्निरित्येके । हिरण्यकेशो रजसो विसार इति सूत्रे' थामच्छद्गुणेऽग्नौ विनियोगदर्शनादिति तदनुपपन्न । तत्र हि धामच्छदग्नौ त्वं त्या चिद धामन" इति द्वे याज्यानुवाक्ये' उक्ते हिरण्यकेश इति दृचस्तु शुद्धाग्नरेव । न हि धामच्छदे' याज्यानुवाच्याद्वयं 10 विकल्प्यते । किं तु तत्र शुद्धोऽग्निरग्निवा धामच्छदिति विकल्प्यते । तस्माद्वैद्युत एव मध्यमः11 ॥
आग्नेयाधिकारस्य पूर्णोऽवधिः॥ ८०. ऐंद्रमित्याग्नेयावध्यर्थे । अन्यथानादेशाद्रत्वं सिध्यति ॥५॥ . ४. आदितोऽनुष्टुभः पट् । अयौष्णिहस्तृचः । अथ पांक्तस्तृचः । अथ गायत्रस्तृचः । अथ त्रैष्टुभस्तृचः । अथ बृहती। भय सतोबृहती॥ ।
९०. विराट्स्थान अजुनी तीति । ऋत्यका इति हस्खप्रकृतिभावो । यथा । पर ऋणा सापोरिति । अष्टौ पिंडाकृत्व ऋतमग्र इति गृह्ये ॥
९१. पंचमीप्रभृतिद्वादशों गायत्र्यः । अथोष्णिक सप्तदशी । चेत्यथेपर्थः ॥ ९२. चतस्रो जगत्य भादौ यस्य तच्चतुर्जगत्यादि । षडुष्णिहोते यस्य तत्पडुष्णिगंतं । अंत्यस्तृघोऽश्विदेवत्यः॥
९३. अग्निश्च सोमश्च । ईदग्नेः सोमवरुणयो:1 । अग्नेः स्तुत्स्तोमसोमा" इति पत्वं । द्यावापृथिवीत्यादिना छः । भादितोऽनुष्टुभस्तिमः । नवम्याद्यास्तिस्रो गायत्र्योऽष्टमी जगती वा त्रिष्टुब्वा । यो अग्नियोमा हविषा सपर्यादिति कथं जगतीत्वं । आबैकादशपादद्वयव्यूहेन । असत्यस्मिन् द्वाभ्यां विरादवराजाविति अक्षराधिक्यात स्वरादत्रिष्टापवं स्यात । शिष्टाः पंच त्रिष्टुभः॥ ___ex. कुत्सः । अनुक्तगोत्रत्वादांगिरसोऽयम् । तदिति पडित्युक्तं । अत्र सूक्ते पूर्वो देवा भवतु सुन्वतो रथ 20 इति त्रयः पादा देवदेवत्याः । तन्नो मित्रो वरुणो मामहंतामित्यर्थंचों लिंगेनाभिधानसामर्थ्येन प्रतिपादितमित्रादिषड्देवत्यः । यद्देवत्यं वा सूक्तं तद्देवत्यो वायमर्थः । तेनात्राग्नेः प्राधान्यं मित्रादीनां निपातभावेनाप्राधान्यं । अंत्योऽर्धर्च इति वाच्ये तन्नो मित्रो ग्रहणमुत्तरत्राप्य
1 Asv. Sr.-satra, II, xiii, 7. 2 WI; °गुणे को P1; गुणकाविति I 4; °छद्वैगुणको P2, I 2. WI, PI; वियोग° P2, 12; यागे द°I 4. 4 PI, P2, I 2 ; तदुपपन्न WI, I 4. Rigv. VI, 2, 9. IV, 58, H. याज्या पुरो नुकाक्ये I 4. 8 WI; उक्त, विकल्प्यते, तत्र, वा omitted in the rest. SWI, PI; दो P2, I 2. 10 युगहयं WI. 11 Cp. Sayana on I, 79, introd. 12 If satras 8y and go are written without an intervening pause. 13 Pân. VI, 1, 128. 14 Rigv. II, 28, 9. 15 Asv. Grih.-sutra, I, Y, 4. 16 Pan. VI, iii, 27. 17 Pan.VIII, ii, 82. 18 Cp. Pan. IV, ii, 32. 19 Introd. $3.5. 20 Ver. 8. l Ver. 16, 3-4. 22 WI; निपातत्वे न प्राधान्यं 14; निपातने न प्राधान्यं PI, P2.

Page #121

॥ वेदार्थदीपिका ॥
91
स्यैवमिति वक्तुं । यद्देवत्यं वेतीद मिति वाच्ये' सूक्तग्रहणं चास्यैवार्थस्य पोषाय । तेन नासत्याभ्यामित्यतः प्राक तत्तत्सूक्तदेवत्यो ऽप्ययमों वा भवति ॥६॥
९५. इंद्रदेवद्विवचनं प्रगृह्ममिति प्रगृह्यत्वं । नन लाघवाय नवोनेति वाच्यं नैकादशति । न ह्यत्र हयाम्येकादशेत्यादिवासंधितः समाक्षरत्वं । सत्यं । शैलीयमाचार्यस्य सर्वत्रैकादशेत्येवेति ।
औपसाय । उपसिभवाय प्रातराहुतिभोजिनेऽग्नये शुद्धाय वेदं सूक्तं स्तावकं । अग्नय इत्यौषसत्वगुणविशेपितत्वात् । यथा पूर्वोऽग्नये वा मध्यमाययित्र मध्यमगुणविशेभितायाग्नय इति । अयं चाग्निरुत्तरत्र गुणविशेपितत्वायानुवर्तते 11 । तेन स प्रत्नथा नव द्रविणोदस1 इत्यादावग्नय इति सिद्धं भवति । तदित्युक्तेवानुवृत्तेश्च यावत्सयोवृषीयं शुद्धाग्नेयत्वं च वा भवति । औषसायेति । उपःशब्दागवार्थेऽण ॥
९६. द्रविणोदस्त्वगुणयुक्तायाग्नय इदं स्तावकं शुद्धाय वा ॥ ९७. अग्नय इत्येव । वेति च । तादर्थ्य के । शुचिगुणाग्न्यर्थमिदं शुद्धाय वा ॥ et. तिम्र ऋचो यत्र सूक्ते तवृचं । तच्च वैश्वानरगुणाग्निदेवत्यं । शुद्धाय वा ॥
९९. एकर्चमिदं सूक्तं । जातवेदोगुणाग्निदेवत्यं शुद्धाग्निदेवत्यं वा । जातवेदःस्तावकत्वेन भवं । भवे छंदसीति यत् । मारीच: कश्यप ऋषिः । कुतः । कश्यपामिति वक्ष्यमाणत्वात् । रतज्जातवेदस इत्येकर्चमादियेषां तान्येतदादोनि सूक्तान्येकभूयांस्येकर्वबहुतराणि दृचं तृचं चतुडूंचं पंचर्चमित्यादि सहसच तान्यत्र संति । तान्येतावंतीत्याह । सक्तसहसमिति। एतासक्तसहस्रं कश्यपार्षमिति । आर्ष दर्शनं कश्यपस्य यत्र ताकश्यपाईं । अयं च कश्यपो मरीचिपुत्र इति वक्ष्यते । मारीयः कश्यप इति ।
खिलसूक्तानि चैतानि त्वाद्यै कर्चमधीमहे । शौनकेन स्वयं चोक्तमृप्यनुक्रमणे विदं ॥ पूर्वात्पूर्वासहस्रस्य सूक्तानामेकभूयसां । जातवेदस इत्याचं कश्यपार्षस्य शुश्रुम ॥ इति ॥
___1 P1, I 4; वाच्य P2, I 2; °दमपि सूक्त WI. WI; पौष्ट्याय PI, P2, 123 पौष्णाय I 4. 3 Satra on I, II6. 4 WI; प्राक्तनसूक्तदेवत्योप्प PI, P2, I 2, I 4 (IATA I 4). This ardharka is repeated at the end of each sûkta from 94 to 115, except 97, 99, and 104. Pan. I, i, II. Sutra on I, 34 8 उपसाय PI, P2, I 2, WI; ओपसाय I 4. विशेषित्वाय WI. 10 Satra on I, 79. 11 P2, I 4; शेपितयानुवर्तते WI; °दोषिवायानु° PI. 12 Satra on I, 96. 13 1, 100. 14 Pan. IV, iv, IIO. 16 See sutra on VIII, 20. 16 WI, PI; त्वायै 143; भूत्वायै० P2, I 2. IT I 4, Wr (corr. on margin to इत्यनुक्रम); इत्यनुक्रमणीस्वियं P2; °णी त्वियं 12; इत्यनुक्रमणेस्त्वियं PI. 18 PI, I4; कश्या WI; कश्यपार्ष स P2, I 2.
___N

Page #122

92
॥ वेदार्थदीपिका॥
सयोवृपीयांना वेदमध्यास्वखिलमूक्तगाः । ऋचस्तु पंच लक्षाः स्युः सैकोनशतपंचकं ॥ आद्यंतपादातमित्यार्यभट्ठसंख्यया।
यकादिदति च पंचपंचाशद्दुच्यते ॥ भानायोक्तेरेव च्युतत्वेऽपि खिलस्य कश्यपपैरनेकमूक्तदर्शनेन माहाम्पज्ञानार्थोऽ यमुपदेशः प्रासंगिकः । इतरथैकर्चसूक्तदर्शित्वं स्यात् ॥ ___ १००. वापीगिरा वृपागिरो नाम महाराजस्यापत्यभूताः । ऋत्राश्वः । अंबरीपः । सहदेवः । भयमानः । सराधाः । इति पंच राजर्पयासहद्रष्टारः । अत्रैव सूक्त एतत्त्पन इंद्रेत्यत्रोक्ताः । उक्तं ह्यापर्षानुक्रमण्यां।
सूक्तं स यो वृपेत्येतत् पंच वार्यागिरा विदुः ।
__नियुक्ता नामधेयैः स्वैरपि चैतत्त्वदित्यूचि ॥ इति ॥ १०१. कुत्सो नामांगिरसोऽयं । भाद्या गर्भस्राविणी । अस्या जपान्मुखं गीः सवंतीत्यर्थः । उपनिषदित्युक्तार्या ॥
१०५. आप्यः । अप्यपुत्रः । ऋप्पण । यस्येति च । त्रितो नाम । वेत्युक्तेः कुसेन विकल्पो भवति । एष चाप्यस्त्रितो वाविशिष्टत्वादुत्तरत्रानुवर्तितुं नेष्ट: । कुत्स एवानुवर्तते नासत्याभ्यामत:14 प्राक। त्रितः कूपेऽवहितो देवान्हवत इति बितोक्लो कुत्सोक्तौ च संगतत्वाद्विकल्पः । उक्तं पापीनुक्रमण्यां।
चंद्रमाःसूक्तमाप्त्यं च त्रितं प्रतिवभावृषि। पंक्तिश्छंदः । अंत्या त्रिष्टुप् । पक्तिमिति शिष्टा जगत्य इत्यपवादः18 । अष्टमी महाबृहती यवमध्या । चत्वारोऽष्टका जागतश्च महावृहतीत्युक्ता मध्ये चेद्यवमध्येोथुक्लेत्यर्थः । तेन दशकश्चेद्यवमध्येत्याचंन्यासां यवमध्यानां निवृत्तिः॥ १०७. तिम्र ऋचो यस्मिन्सूक्ते तन्तृचं ॥
११२. आश्विनमिदं सूक्त । आद्यः पादो द्यावापृथिवीदेवत्यः । द्वितीयोऽग्निदेवत्यः । उक्तं हि देवतानुक्रमण्यां।
1 स यो वृषा MSs. जातवेदे मध्यमस्थलसूत्रगाः WI; जातवेदमध्यस्वस्तिर्लसूक्तगाः 14; जातवेदमध्यस्वपिलसूक्तगा: P1; जातवेदमध्यास्त्वखिलसूक्तशः P2, I 2. ३०का P2, 12. 4WI; आद्यंतवदार्यर्द्धहतम I 4, P1; साद्यंतं चडार्यहनं P2, °हतम् । 2. 5 °भट MSS. W1; यद्येक° P2, I 2; पधैका P1; दोघेका I 4. Ver.17. 8 P1, P2, 14; वियुक्ता I 2; निरुतना WI.
MSS. Cp. comm. to I, 50. 10 Pan.VI, iv, 148. 11 P1; ते P2, 12; को 14. 12 कुत्सो न P1, P2, I 2; कुत्सेत 14. 13W1B नेष्टे PI, IA; व तु न निवर्तते P2, I 2. 14 I, 116. 15 Ver.17. 16 वा PI. 17 Cp. Nirukta, IV.6. 18 जगत्यपवादः Mss. 19 Introl. $9, I0.

Page #123

॥ वेदार्थदीपिका॥
93
ईले द्यावापृथिव्योराधःपादः परोजानय आश्विनं तच्च सूक्तं ॥ अंत्ये द्वे त्रिष्टुभौ । शिष्टास्त्रयोविंशतिर्जगत्यः । आंगिरसः कुत्सः ॥७॥ ___११६. दीर्घतमस ऋषेः पुत्रः कक्षीवानामर्पिः। स उशिक्प्रसूतः। अंगराजस्य या महिषी तस्या या प्रधानदासी सोशिङ्गाम । उशिग वष्टेः कांतिकर्मणः । पृषोदरादिः। पुरा किल गंगायामंगराजो युवतिभिः स्वपत्नीभिः मह जले चिक्रीड । तत्समीपं स्रोतसा वृद्धोऽयो दुर्बलो दुर्गधो ऽशक्नो ऽयमिति पतिद्वेपिण्या भार्यया पुत्रैर्दाश्च लवे बद्धो गंगायां मध्ये प्रक्षिप्तः सर्वज्ञो महर्षिदीपतमा आजगाम । तं दृष्ट्वांगराजोऽपि बंधादुन्मुच्य स्थानं चास्मै कल्पयित्वा हे भगवनपुत्रस्य मम ज्येष्ठमहिण्यां पुत्रोत्पत्निं कुर्विति ययाचे । स च तथेति प्रतिपदे । अथ राजापि महिषीमुवाच । ऋषि गच्छेति । सा चायमृपिद्धोधो दुर्बल: सुगंधेतरगंधाय' इति मत्वा राजश्च भीतास्मै खदासी प्राहिणोत । सा चांगराजमहिप्या प्रेरिता सर्वज्ञेन दीर्घतमसा दासीति ज्ञात्वा मंत्रपूतजलाभिपिका महातेजखिन्यूपिपल्यभूत् । स तस्यां कक्षीवंतमुत्पादयामास । स एवार्थः समानायते । कक्षीवंत य
औशिन इति तदेतदाह । उशिक्प्रसूत इति ॥ आश्विनं वै । इदमादीनि पंच सूक्तान्यश्विदेवत्यानि । तुह्यादिसूचे वैशब्दः पंचेत्यर्थ इत्युक्तं ॥
१२०. अश्विदेवत्यं । कक्षावान् । अध स्वप्नस्य निर्विद इत्यंत्या दुःस्वप्ननाशिनी दुःस्वप्नजनितदोषदुःखं नाशयति परिहरतीत्यर्थः । अत्राद्या गायत्री त्रिपदा । द्वितीया ककुबुणिक । तृतीयाचतुर्थी द्वे क्रमेण काविराणनष्टरूप्यौ। पंचमी तनुशिरा । षष्ठ्यप्दारैरुणिक । षष्ट्यूगष्टाविंशत्यक्षरसंख्ययोणिस्त्वं संपादनीयं न तु पादभेदात् । अथ सप्तमी व्यूहेन विष्टार बृहती । अथाष्टमी कृतिरनुष्टुप् । अथ नवमी विराट् । अथ दशम्याद्यास्तिस्त्रो गायत्र्यः1 । [आदितो वे गायत्र्यौ। अथ द्वे अनुष्टुभौ । भयोणिहौ । दृचा इति पङ्गताः। अथवा विद्वांसाविहुर इत्येपोष्णिक । ननु च । चतुर्विशतिगीयत्र्यष्टाविंशतिरूपिणगित्ति लक्षणमुक्तं । तत्किं विद्वांसाविहर इत्यस्य गायत्रीत्वमुष्णिनं वोच्यते । इयं हि पंचविंशत्यक्षरा। किं च । जनाधिकेनैकेनेति सूत्रे भुरिग्गायत्र्युदाहरणं चैपेत्युक्तं । उच्यते। ब्राह्मणद्वयदर्शनादेवमुक्तं । व्यूहेन चाक्षरसंपत्तिः। सर्वश्रुतिदर्शी ह्ययमाचार्यः। आसां तृतीयादितिसृणां
1 ईले द्यावापृथिवी आधः पादः परो ग्नयः आंश्विनं चैव सूक्तं PI, P2, I 2; ईळे द्यावापृथिवी पूर्वचिन्तये द्यावापृथिव्योराद्यः पादः परोऽग्नये आश्विनं तच्च सूक्तं W1; ईळे द्यावापृघिवी यु आद्यः पादः परो ग्नं यः (sic) I 4, omitting the rest. दुर्घरो Wr. दुरिजासतो PI, P2, I 2, I 4. 4 WI; जगाम PI, P2, I 2, I 4. W 1; वृद्धौ जन्य इति P2; वृद्धोऽधो दुर्बलः जन्य इति I 2 ; वृद्धो धोऽजन्य इति 1 4, PI. WI; दुर्गधतरगंधादयः 14, P2, I 2. WI; भीत्वा I 4; भाचा PI, P2, I 2. 8 ला WI; °भिक्षिता 12; भ्युदिता P1; °भ्युता 14; भ्युक्षिता P2. 9 Rigv. I, 18, I. 10 P2, I 2, IA; the whole of the comm. on this hymn is omitted in Pi.
11 Introd. $ 3, 4, and
comm.

Page #124

94
॥ वेदार्थदीपिका ॥
ताननुक्रामंत एवोदाहरियाम' इति वचनात्काविराडादिविशेषण एव वाच्ये पूर्वविकल्पेन गायत्रानुष्टुभौष्णिहा द्वचा इति वचनं सामान्यसंज्ञाविज्ञाता अदृष्ट फल प्रदा इति वहुं] ॥2
१२१. पंचदश । इंद्रो वा विश्वे देवा वा तत्र देवताः । वेत्यनादेशसिद्धंद्रत्वार्थ नाश्विनविकल्याथै । आश्विनं वा इति पंचसूक्कान्वयस्य पूर्वत्रैव पूर्णत्वानिवृत्तौ हि तौ ॥८॥
१२२. आ वो रुवण्युमित्ति विराडूपे। प्र वश्चेति विश्वेदेवानुकर्पणं चकारेण न कृतं । वेत्यनुवृतिमी भूदिति ॥
१२५. राज्ञां च दानस्तुतय' इति वनयस्य राजत्वं । तस्येंद्रसखस्य दानं प्रस्तूयते कक्षीवता। उप हरंति सिंधव इति हे जगायौ ॥ __ १२६. इतिशब्द आद्यर्थे । दानेन तुष्टः कक्षीवान भावयव्यं स्वनयं पंचभिग्भिस्तुष्टाव । भावयव्य इति वनय एवोच्यते तत्पुत्रत्वात् । यथा । आ रुद्रास इति रुद्रपुत्रा मरुतः । उप मा श्यावाः खनयेन दना' इति दर्शनात् । अयमेव हि तत्र सूक्ते सिंधावधि क्षियतो भाव्यस्येति प्रस्तुतः । लाघवाय तमस्तौदिति वाच्ये भावयव्यं तुष्टावग्रहणमनुक्रमण्यंतरानुकरणं । तथैव ऋक्षीवान्ग्रहणं । प्रकृतत्वातस्यैव हि कर्तृत्वं सिद्धं भवति । ते च भावयव्यरोमशयोंर्दै पत्योीयापत्योः संवादः सरसवाक्यप्रबंध:10 । रोमशेति वनयभार्याया हि नाम । या तेनोच्यते सा देवतेति संवादेषु सर्वत्र वक्तृप्रतिसंबंधिनोर्देवतात्वमिति । यस्य वाक्यं स ऋपिरिति वनोरनयोरेवपित्वं ॥ ।
१२७. दिवोदासस्य राज्ञः पुत्रो दैवोदासिः। परुच्छेपो नामर्पिः। पारुच्छेपं परुच्छेपराजर्षि दृष्टं सर्व प्राग्वेदिपद 13 इत्यस्मादात्यष्टम् अत्यष्टिच्छंदसा व्याप्तं । तत्र पारुच्छेपेऽतिधृतिः पष्ठी। पारुच्छेपमात्यष्टमित्यस्मिन्नसत्यनादेशे त्रिष्टुप्त्वं स्यात् । बहुश उक्तौ च गुरुत्वं स्यात् । सर्वमित्यसति प्र सु सप्त मैत्रावरुणं त्वंये लिंगोक्तदेवत्ये अंत्या त्रिष्टुबिति शिष्टानां जगतीत्वं स्यात् ॥
१२९. षष्ठींददेवत्या। इंदोर्दैवताण्योगणो डीप। प्रप्रा वो अस्मे स्वयशोभिरिति हे अतिशक्झर्यो। अष्टेः सर्वतोऽक्तिवादित्येक इति न डीप । अंत्येंद्र याहीत्यादि पररूपं । समिधाग्निं दुवस्यतेयू पु ब्रवाणि त1 इति सूत्रे दर्शनात् ॥
१३२. युवं तमिंद्रापर्वतेत्यर्धर्च इंद्रापर्वतदेवत्यः । इंद्रश्च पर्वतश्चेति देवताद्वंद्वे" चेत्यानङ् । अण्यादिवृद्धिः । उत्तरपदवृद्धिन18 च्छंदोवद्भावात् ॥
1 Introd. $3,8. The comm. enclosed in brackets is that of WI, corresponding to the various reading in the text of that MS. It will appear that the only practical difference in the two readings is that verse 2 is stated in W 1 to be ushnih or gâyatrî. 3 See sûtra on I, 116. Introd. $ 2, 23. 5 Cp. Sâyana on Rigv. I, 125, 1; Sankh. Sr.-satra, XVI, xi,. Rigv.V,57, I. I, 126,3. 8 Ver. I. Cp. comm. on III, 43. 10 WI, PI; प्रतिबंधः 14; संबंध: P2, I2. 11 Introd. 52,5. 12 Introd. $ 2,4. 13 Sätra on I, 140. 14 I, 136. 15 Referring to the Sandhi between sûtras 120 and 130. 16 Asv. Sr.-satra, II, viii, T. 17 Pan. VI, iii, 26. 18 WI, 143

Page #125

॥ वेदार्थदीपिका ॥
95
१३३. आदौ त्रिष्टुबेका । अथ तिस्रोऽनुष्टुभः । अथ गायत्री । अवर्मह इंद्रेतीयं धृतिः । अंत्यायष्टिः । प्रथमातिक्रमे हेत्वभावादादाविति विस्पष्टर्थे ॥
१३५. चतुर्थ्याद्या अष्टम्यंताः पंचंद्रदेवत्याः । चकाराद्वायव्यश्च । उपांत्ये सप्तम्यष्टम्याष्टी । शिष्टा अत्यष्टयः | आदितस्तिस्रोऽत्या च शुद्धवायव्याः ॥
१३६. अंत्येष्ठीसप्रम्यौ स्वसामर्थ्य प्रतिपादितदेवतायुक्ते । सप्तमी त्रिष्टुप् । शिष्टा अत्यष्टयः । पारुच्छेषं सर्वमात्यष्टमित्यत्र सर्वग्रहणानात्र शिष्टानां जगत्वमाशंकनीयं ॥ ९ ॥
१३७. पष्ट्यक्षरातिशक्करी । तस्येदमंण्युत्तरपदवृद्धिश्छांदसी ॥
१३. चतुर्नृचं । संख्याया अतिशदंतायाः कन् ॥
१३९. आद्या वैश्वदेवी । अथ मैत्रावरुणी । अथ तिस्रोऽश्विदेवत्याः । ऐंट्री षष्ठी । सप्तम्याग्नेयी । अष्टमी मारुती । नवम्पैंद्राग्नी । दशमी बार्हस्पत्या | एकादशी वैश्वदेवी । त्या त्रिष्टुप् । पंचमी बृहती । अन्या अत्यष्टयः ॥
एतत्सूक्कं वैश्वदेवं । तर्हि मैत्रावरुण्यादिवार्हस्पत्यांतः प्रत्यृचं देवतानिर्देशः किमर्थमित्याशंक्य परिहारत्वेन' पुरस्ताच्चैभिर्वैश्वदेवम्' अग्निरुक्ये मनुर्वैवस्वतो वैश्वदेवं हेति च प्रोच्यमानवैश्वदेवशब्दस्यार्थमाह ॥
_अन्या सामन्यदेवतासंबंधिनीनामप्यृचां सूक्तप्रयोगे सूक्तरूपविनियोगे सत्यन्यत्राप्येवं वैश्वदेवत्त्वं वेदितव्यं । सूक्तभेदप्रयोग ऋग्रूपविनियोगे यल्लिंगं विनियुक्ताया ऋचोऽर्थेन यत्प्रतिपादितं सा तस्या देवता । अत ऐभिरग्ने दुव इति वैश्वदेवमिति सूचितं । सूक्तविनियोगे' वैश्वदेवमिदं । अत्रैव वि श्वेभिः सोम्यं मध्विति यो॑ज्येत्यृग्रूपविनियोगेऽस्या अग्निदेवतात्वं भवति । यथा बधुरेक 12 इति द्विपदासूक्तानीत्यच वैश्वदेवत्वं । अस्या एव बभ्रुरित्यनुक्रमण्यामृग्रूपे विनियोगे " सोमदेवत्यं । ऐभिर्वेश्वदेवमित्यादित एवास्मिन्नर्थे वाच्येऽप्यत्र वचनं बहुदेवतासंभवादनुक्रमण्यंत रानुकरणाचे 17 चेत्याहु: 18 । अत्यष्ट्यधिकारो निवृत्तः ॥
2
पदवृद्धिर्न P1; उभयपदवृद्धिश् छंदोवद्भावात् P2, I in the text; W 1 has a caret mark below the & 1 This is overlooked by M. M. in his Index. iii, 120. 6 Sûtra on I, 14.
4
9 W1;
Pan. IV, Pân. V, i, 22. 5 P 1, P 2, I 2, I 4 ; शंक्याहा परिहारत्वेन W 1. 7 VIII, 27. 8 Asv. Sr.-sútra, VIII, x, 5. वैश्वदेवमिति सूक्ते च विहिते सूक्तविनियोगे सोमदेवत्यं the rest; all that intervenes between सूक्तविनियोगे ' and विनियोगे " being omitted by them. 10 Rigv. I, 14, 10. 11 Asv. 12 Rigv.
VIII, 29. 16 WI;
Sr. sutra, V, x, 10. 14 अस्या एव स बभ्रु° W1. बहन्यदेवता साहचर्याद् P 2, I 2.
18 W 1; चेत्याह P 1, P 2, 12, 1 4.
Of all the MSS. only I 4 has ° पर्वत Shadg. must have read ऐंद्रापर्वतो.
2 Sutra on I, 127.
13 Asv. Sr.-sûtra, VIII, vii, 24. बहुदेवतासत्वाद्द 14; बहून्यदेवता सहाबाद P1; 17 W1; I 4; °नुक्रमण्यनुकरणं P1, P2, I 2.

Page #126

96
॥ वेदार्थदीपिका ॥
१४०. दीर्घतमा नामौचथ्य उचयपुत्रः । अनंतरापाये गोत्रवारोपाद गर्गादि यम् । शाक्यः पराशरः। पाराशर्यो व्यासः । जामदग्न्यो राम इति । उचथ्यादृष्यंधे पण वा । द्वित्रिष्टुपंतं तु । द्वे त्रिष्टुभावंते ययोः सूक्तयोस्ते इमे इदं चोतरं च । त्रिष्टुब्दशमी का पो। शिष्टा जगत्य इत्यपवादः। शिष्टा दश नित्यं जगत्यः॥ ___१४२. रतेनान्यान्युक्नदेवतानीत्युक्तवाद इमाधा देवताः । इंद्रदेवत्या त्रयोदशी । नाराशंसतनूनपायुक्तमिदं सूक्तमाप्रिय इत्युक्तेः । आप्रशब्दोक्तौ हि तनूनपाहजे ॥ ___१४३. तुह्यादिसूत्रेण तु वे तत् पडिति तु तदिव्यष्ट । इदमादीन्यष्टसूक्तान्यग्निदेवायानि । अष्टाविति वाव्ये लाघवाय तु तदित्युक्तं । झाक्षरत्वे समेऽपि मात्राधिक्यात् । तु तदिति हि मात्राः सार्धास्तिमः । अष्टेति चतसः । अष्टाविति पंच। किंच। तु तदित्यसत्याग्नेयानीति स्यात् । तच्च गुरु॥
१५५. अत्रादितस्तिस्र रेयः । चकाराद्वेषणव्यश्च । उत्तरस्तुचो वैष्णव एव ॥ १५. ऊदिति प्रगृह्यत्वं ॥
१६२. अनेनोतरेण च सूक्तेनाश्वमेधिकोऽश्वः स्तूयते । कुतः। पडिंशतिरस्य वंक्रय इति या मा नो मित्र इत्यावपेत तमवस्थितमुपाकरणाय यदकंद इत्येकादशभिः स्तोतीति च सूत्रे दर्शनात ॥
१६४. द्विपंचाशत् । वे पंचाशच्च । विभाषा चत्वारिंशत्प्रभृतौ सर्वेपामित्यात्वं विकल्प्यते । पल्या स्तुतिः स्तवो यस्मिन्नेतामूक्तमल्पस्तवं । अन्येष्वसवल्पस्तुतिविशेषस्तुशब्देन द्योत्यते न द्वित्वं । सस्यादिभिरयोगात् । अत्र सूक्ते प्रायेण बाहुल्येन संशयोत्थापनप्रश्नप्रतिवाक्यानि संनि । संशय उत्थाप्यते येन तासंशयोत्थापनम् अचिकिवाञ्चिकितुप इत्यादि । प्रश्नः । पृच्छामि त्वा परमंतं पृथिव्या इत्यादि । प्रतिवाक्यं । इयं वेदिः परो अंतः पृथिव्या इत्यादि । ज्ञानमोक्षाक्षारप्रशंसा च प्रायेणास्ति । ज्ञानमोठाक्षराणां प्रशंसा चात्र क्वचिदस्तीत्यर्थः । तत्र ज्ञानप्रशंसा । य ई चकार न सो अस्यत्यादि । मोक्षो ब्रह्मसाक्षात्कारः । तस्य प्रशंसा । अपश्यं गोपामित्यादि । अक्षरं ब्रह्म न धरतीति ।
धारः सर्वाणि भूतानि कूटस्थोऽधार उच्यते। .
अक्षरं ब्रह्म परमिति1 गीतोपनिपच्छुतेः1 ॥ तस्य प्रशंसा हा सुपर्णेत्यादि । पंचपादं पितरं साकंजानां सप्तपमाहुर्यगायत्रे अधि23 अयं स
उचथ्य MSS.; उचय marg. corr. by the same hand in WI.
For उक्थ read उचथ in the Gana गर्गादि (Bohtlingk's Pan., vol. ii). WI only; अनंतरा ....राम इति omitted in all the rest. 4 WI; उचथ्यादुप्पण PI, P2, 12; ऋष्पण I4. 6 Paribhasha to I, 13.
धुक्तदेवत्याः WI.
Cp. Paribhasha to I, I3. 8 Introd. $ 12, 3. Asv. Sr.-satra, x, viii, T. 10 Rigy. I, 163. 11 Asv. Sr.-sutra,x,viii,5.
- Pan.VI, iii,49.
13 Ver. 6. It Ver. 34. 16 Ver. 35. 18 Ver. 32. 17 Ver. 31. 18 WI, IB परमम् PI, P2,12. 19 Bhagavadgita, VIII, 3, which reads परमम.
20 Ver. 20.
21 Ver. I2. 22 Ver. I5. 23 Ver. 23.

Page #127

॥ वेदार्थदीपिका ॥
97
शिंके येन गौ:1 सप्तागभी भुवनस्य रेतो गौरीमिमाय सलिलानीति जगत्यः । शिष्टास्त्रिष्टुभः । एतदंतं । गौरीमिमाय सलिलानि तक्षतीत्येतदंतं वैश्वदेवमिति । श्रूयते यारण्यके । अस्य वामस्य पलितस्य होतुरिति वैयदेवं बहुरूपं बहुरूपं वा एतदहरेतस्याह्नो रूपं गौरीमिमाय सलिलानीत्येतदंतमिति सूत्र्यते । वैश्वदेवानिविद्धानादस्य वामस्य पलितस्य होतुरिति सलिलस्य दैर्घतमस एकचत्वारिंशतमिति। अथ तस्याः समुद्रा इत्यादिना व्याचक्षाणो देवता दर्शयति । अधि विक्षरंति ॥
इतिशब्दो वेत्यर्थे । समुद्रा इत्युक्ता वाचः । वाचो जस् । आपोऽक्षरं । ततः छरत्यछरमित्यक्षरशब्देनाप उच्यंत इत्यर्थः । तेनाद्योऽर्ध) वाग्देवत्यः। द्वितीयोऽब्देवत्यः । सा तस्या1 इत्यादिक प्रस्तारपंक्तिः । शकमयं धूममारादपश्यमित्यर्धर्चेन शकधूमः । शकधूम इत्युच्यते । उक्षाणं पृश्चिमपचंतेत्यर्चेन सोम इत्युच्यते । तेन शकमयमित्यस्या ऋचः शकधूमसोमो देवते । त्रयः केशिन
तत्यचाग्निः सूर्यो वायुश्च केशिन इत्युक्ताः । एतेनास्या देवता अग्निः सूर्यो वायुश्चेत्येव सिद्धे पुनः केशिन इति वचनमेपां केशिसंज्ञार्थ । संज्ञा चैकचर्चा: केशिन इत्याद्यर्थी । चत्वारि वाग्वाच इति चत्वारि वाक्परिमितेत्येमा वाचं स्तौति । तादर्से के । तेनैपा वाग्देवत्या । इंद्रं मित्रं सौर्यो । इंद्रं मित्रं वरुणमग्निमाहुः कृष्णं नियानमित्येते सूर्यदेवाये । द्वादशेति संवत्सरसंस्थं । द्वादश प्रधयश्चक्रमेकमित्यनया संवत्सरामा संयस्थितः कल्यः कालरूपचक्रेण वर्ण्यते 18 । संस्थ इति । आतश्योपसर्ग1 इति । यस्ते सरखत्यै । यस्ते स्तनः शशय इत्यनया सरस्वती स्तूयते । तादर्से के। यज्ञेन साध्येभ्यः । यज्ञेन यज्ञमयजंत देवा इत्पनया साध्याः स्तूयते । पूर्ववत्साध्येभ्यस्तादर्थे । परानुष्टुप सौरी । समानमेतदुदकमित्येषानुष्टुप् सूर्यदेवत्या । पर्जन्याग्निदेवता वा । पर्जन्याग्निश्च पर्जन्याग्नी तौ देवते यस्या सा वा । अंत्या सरस्वते सूर्याय वा। दिव्यं सुपर्णमित्येषा सरखंतं देवं स्तौति सूर्यं वा । तादर्थ्य उद्वयं । तत्रानुक्तच्छंदस्काः शिष्टाचतुश्चत्वारिंशबिष्टुभः॥
१६५. संवादः । केषां । अगस्येंद्रमरुतां । संवादः संभूयभाषणं । तत्र तृतीयापंचमीसप्तमीनवम्यो महतां वाक्यं । त्रयोदश्याद्यास्तिस्रोऽगस्त्यस्य वाक्यं । शिष्टा युज आद्या चैकादशी चेंद्रस्य वाक्यं ।
संवादेषु च सर्वेषु स ऋषिर्यस्य वाक्यं तत् ।
मस्तवेपु य ऋषिदेवता स एवोच्यते ॥
1 Ver. 29. Ver. 36. Ver. 4I. 4WI only has the intervening words; I 4 reads simply वैश्वदेवमित्यारभ्य; P2, I 2 °देवं चारभ्य; PI देवश्चारभ्य. FAit. Ar. I, 1, 3, 7-8. PI, P2, 14; सूत्रे I 2; omitted in Wr. Ait. Ar.v, iii, 2,14 8 Ver. 42. P2, I2, 143; अतिशब्दो PI; धरतीति अधिशब्दो WI. 10 Ver. 42. 11 Ver. 43. 12 Ver. 13 कैशिनं WI. 14 Ver. 45. 15 Vers. 46-7. 10 Ver. 48. IT W1; संवत्सरात्मना समकृतः काल[:] चक्ररूपेण PI, P2, I2; समाकृत कालचक्ररूपेण IA. 18 WI, I4; वर्त्य ते P1; वर्तते P2. I 2. 19 Pan. III, i, 136. 20 Ver. 49. 21 Ver. . 22 Ver. 51. 23 सैवोच्यते PI, P2,I2, IA; सैव उच्यते wr.
[III. 4.]

Page #128

98
॥ वेदार्थदीपिका ॥
तेन वाक्येन यः प्रतिपाद्यते स स्याँदेवता । तत्रेति देवतानुक्रमण्युपदेशात् । या तेनोच्यते सा देवतेति स्वयमुक्तेशागस्येंद्रमरुतां सर्वेषां देवतात्वे प्राप्त माह मरुत्वास्त्विंद्रो देवतेति । मरुद्भिस्तहानिंद्रो देवतास्य सूक्तस्य । तृतीयादीत्ययुगुक्तिराधाया मा भूदिति । एकादशी चेत्युक्तवान्मरुतां वाक्यमस्या मा भूदिति । तुशब्दो विशेषार्थः । गुणाद्धि पर श्रूयते । मरुदगस्त्यदेवतानिवृत्तिरूपश्च विशेषः । त्रिष्टुप् छंदः । यस्य वाक्यं स अपिरिति परिभाषया पूर्वोक्तदेवतानुक्रमण्या च वक्तार एव सर्वत्रर्षयः ॥११॥
१६६. अगस्यो नाम मैत्रावणिः । कुतः । वक्ष्यमाणावात् । अथागस्त्यस्य गोत्रं वक्तुमिच्छति । यज्ञार्ये दीक्षणीयेष्टिं कृत्वा स्थितयोः । उर्वशीं । उरुणा सृष्टा । पशू व्याप्तौ व्यानिशात्र सृष्टिरूपा। पृषोदरादिः । बदर्याश्रमवासिना भगवता नारायणेन समाधिभेदार्थमिंद्रप्रेषिताप्सरसां क्रीडार्थमात्मीयोरुप्रदेशामृष्टा हि सेतीतिहासविद आहुः । अप्सरसं स्वर्गलोकवारयोपितं यदृच्छयागतां दृष्ट्वा सभायामवलोक्य स्थितयो रेतः शुक्र यासतीवराख्यजलापारे कुंभेऽपतत् । ततः कुभान्महाघटादगस्त्यवसिष्ठावजायेतां प्रादुरभूतां । हयेजायीर्यसूक्ते तु कथैषा संप्रचक्ष्यते । तेनागस्यस्य मैत्रावरूणिचं सिद्ध । तथा सप्तममंडलस्य द्रष्टुर्वेसिष्ठस्य प्रसंगान्मैत्रावरूणित्वं सिद्धं ॥
१६९. द्वितीया विराड् दशकचतुष्टययुक्ता ॥ १७०. यजमानेनागस्यर्षिणेंने हविषीद्राय निरुने हविपि मरुतामर्थे मरुज्य इत्यर्थः । उद्यते होतमुत्क्षिने सतीद्रागस्त्ययोः संवादः । इंद्रपरिदेवनातच्छमनार्थीगस्त्यवाक्यरूपः । तदुक्तं निरुते । अगस्य इंद्राय हविर्निरूप्य मरुभ्यः संप्रदित्सांचकार स इंद्र रत्य परिदेवयांचवे। न नूनमस्तिनो श्व इति । रेंद्रः । इंद्रदेवत्यः । इंद्रवाक्यस्यागस्यदेवतानिवृत्त्यर्थमिदं । अथ विषादशांतये कया शुभीयमभूत् । श्रूयते हि । याकया शुभीयमेतेन ह वा इंद्रोऽगस्यो मरुतस्ते समजानतेति ॥
अत्र संवाद साधा तृतीया चेंद्रस्य वाक्यं । चतुर्थीद्रस्य वागस्त्यस्य वा । प्रादौ बृहती तिम्रो अनुष्टुभः । अनुक्तेरंत्या त्रिष्टुप् । अगस्पः खवास ऋषिः । इंद्रश्च स्ववाक्ये । सर्वत्र चेंद्रो देवता ॥
१७१. अंत्याश्वतम्रो महावदिंद्रदेवत्या महावास्विंद्रो देवतेति दर्शनात् प्रायेणेंद्रे मरुत" इति च। आदितो वे मारुत्यौ ॥ १५. इदमादिद्वे सूक्ते भानुष्टुभे ते च त्रिष्टुबते । भानुष्टुभं वित्ति शिष्टा जगत्य इत्यपवादः1 ।
1 येन WI. 20mitted by PI, P2, I 2, I 4. 3 P1; सा स्या Wr; शस्या 143B शंस्याद P2, I 2. 4 Introd. 52,57 ep. Ind. Stud. vol. i, p. II6. WI; मरूदगस्यदेवतात्वं मा भूनिवृत्तिरूपश्च the rest. Introd. $ 2, 4. 4, P2, I 2; वमिति PI; वनुमितिहासयति Wr. Cp. Naigh. II, I8. ° Rigv. x, 95. 10 Cp. VII, 33. 11 Nirukta, I, 5. 12 Ibid. Naigama, I, 6. 13 Rigv. I, 165.' 14 Ait. Br.V, xvi, 14 15 WI, PI, I43 श्राद्या तृतीया चतुर्थी इंद्रस्य वाक्यं अगस्यस्येत्यन्याः P2, I 2; चतुर्थ्यामिंद्रो वागस्यो वा I 3. 16 See satra on I, 16g. in Introd. 52, 22. 18 Introd. $12, 13%3 जगत्यपवाद: MSS.

Page #129

॥ वेदार्थदीपिका॥
99 भाद्या स्कंधोग्रीवी । द्वितीयो द्वादशक इतरे त्रयोऽष्टकाः । तदुरिति व्यूहेन रेफेण तृतीयस्याटाक्षारत्वं॥
१७९. जायापत्योः । जायायाः पत्युश्च । क्योः । लोपामुद्राया अगस्यस्य च । संवादमाचं दृचद्वयं संपनरतिप्रयोजनं । अंतेवासी । अगस्यशियो ब्रह्मचारी श्रुत्वांत्यं हृचमपश्यत् । ततश्चाद्यो हृचोज्गस्यभार्याया लोपामुद्रायाः । द्वितीयोऽगस्त्यस्य । तृतीयो ब्रह्मचारिणः । रतिर्देवता । सा हि षट्सूच्यते ॥ १t9. इदमादिढे सूक्ते गायत्रछंदस्के । श्राद्यानुष्टुगी ।
तृतीया पंचमी षष्ठी सप्तम्येकादशी तथा।
अनुष्टुभस्तु पंचैता बृहत्पत्यापि वा भवेत् ॥ भन्नस्तुतिः । अन्नमस्य देवतेत्यर्थः ॥ __१tt. सामीसूक्तस्य देवता अत्र ।
१९१. उपनिपदित्युक्ला । अमृणसौर्य । आपस्तृणानि सूर्यश्च देवताः कीर्तिताः । पाणसूर्यमिति प्राप्त उन्नरपदवृद्धिश्चांदसी । विपशंकावान् । शंका भयं । शंका वितर्कभययोरिति निघंटुः । विषभीतोऽगस्यः प्राब्रवीत् । उच्चैरुच्चारणं कृतवान् । विपदोपनिवृत्त्यर्थे । न केवलमदर्शदेव । दशम्याद्यास्तिस्रो महापंक्तयः । अथ त्रयोदशी महाबृहती। चत्वारोऽष्टका जागतश्च महाबृहतीत्युक्तं । इति पंचमो द्वादशकः । श्राद्यानां चतुणी पादानामष्टाक्षरत्वं व्यूहेन । शिष्टा द्वादशानुष्टुभः । चेत्ययेत्यर्थः ॥
॥ शर्चिनां मंडलं तु समाप्तं प्रथमं विति ॥ २. द्वितीयं मंडलं व्याख्यातुं तदुपर्जन्मविवक्षयेतिहासमाह । आंगिरसकुले शुनहोत्रपुत्रो भूत्वा यज्ञेऽसुरैर्गृहीतो मुक्तः । पश्चादिंद्रेणोक्नगृत्समदनामा भृगुकुले शौनकः शुनकपुत्रोऽभवत् स द्वितीयं मंडलमपश्यत् । शौनकेनापीदमुक्तमृप्यनुक्रमणे हि ।
त्वमग्ने तु10 गृत्समदः शौनको भृगुतां गतः । शौनहोत्रः प्रकृत्या तु स आंगिरस उच्यते ॥
व्याख्यातेयं कथा पूर्व शौनकाचार्यवर्णने" ॥ एतच्च सूत्रमगस्यापवादस्य गृत्समदस्मैवर्णित्वाय ॥
1Cp. comm. on Introd. 57, 3. 2 Cp. comm. on Introd. 57, 9. Cp. comm. on I, 142. 4 Cp. comm. on 1,50. 614; & the rest. W1; अमृण° the rest.
Not in Yaska's Nighantu. 8 See Introd. $ 9,9. इंदण मोचितः marg. corr. by the same hand in WI. 10 त्वमग्न इति PI, P2, I 2, I4; त्वमग्ने WI (no particle). II At the beginning of Shadg.'s Introd. quoted by M. M., A.S. L., pp. 230-9.
0

Page #130

100
॥ वेदार्पदीपिका ॥ १. मंडलादिष्वाग्नेयमैंद्रादित्या श्रुधीहवीयादग्निर्देवता ॥ ३. आप्रमिति वचनात्सनराशंसं तनूनपाद्वर्जितमिदं । एकादशकानि तु नाराशंसान्याप्रशदोक्लान्यतनूनपांतीति झुक्कं । सप्तमी जगती । शिष्टास्त्रिष्टुभः ॥ ४. सोमाहुतिर्भार्गवो भृगुवंश्य इदमादीनि चत्वारि सूक्तानि ददर्श ॥
११. सैका विंशतिः। रेंद्रमित्याग्नेयनिवृत्त्यर्थ । विराट्स्थानाछंदस्कं । अंत्यैकादशी त्रिष्टुप् । ऋते विना।
उसेरम् व्याययाच्छंदोवद्भावाच्छंद एव च ।
अन्यारादित्यूतेयोगे' पंचमी सूयते खलु ॥ २०. स नो युवेंद्र इत्येपा विराडूपा ॥
२२. अष्ट्यादि । अष्टिरादिः प्रथमा यस्मिंस्तत् । अतिशाचरं । अतिशयरीछंदस्कं । उत्तरपदवृद्धिरणि छांदसी। चतुर्थ्यष्टिरतिशक्करी वा । व्यूहनाष्टित्वं । श्रुतिदर्शनाद्विकल्पः ॥ ___२३. ब्राह्मणस्पत्यं ह । इदमादीनि चत्वारि सूक्तानि ब्रह्मणस्पतिदेवत्यानि । तत्र बृहस्पते देवनिदा इत्यादि दृष्टबृहस्पतिशब्दाबृहस्पतिदेवत्याः ॥१४॥
२४. अंत्या त्रिष्टुब् द्वादशी च त्रिष्टुप् । मा द्वादशोंद्रदेवाया ब्रह्मणस्पतिदेवत्या च ॥
२७. गृत्समदः कूर्मों नामेदमादिपु त्रिपु वाशब्देन गृत्समदेन सह विकल्प्यते । अयं तु वाविशिष्टत्वादन्नरत्रानुवर्तित नष्टः । गत्समद इष्ट एव11 ॥
३०. पष्ठोंद्रासोमदेवत्या । देवताद्वंद्वे चेत्याना । उभयपदवृद्धिः । सरस्वति त्वमस्मानिति सरस्वतिदेवत्योऽर्धर्चः । यो नः सनुत्य इत्येषा बृहस्पतिस्तवः । तं वः शमित्येषा मारुती॥ __३२. द्यावापृथिव्यैका । आद्या द्यावापृथिवीदेवत्या। तत्रैकशब्दः प्रथमपर्यायः । एकेऽल्पप्राणा एको गोत्र" इति यया । यथा य एक इवव्यश्चर्पणीनामिति । द्वे द्वितीयातृतीये इंद्रदेवत्ये त्वष्टुदेवत्ये वा । ततः सिद्धेऽप्येका द्वे इति पदद्वयं द्वंद्वशंकानिवृत्यर्थ । तदन्यतरेण सिद्धं चेदनुक्रम
____1 Introd. 512, 12. Rigv. II, II. See satra on I, I3. 4 Paribhasha to I, 13. 12, P2; पष्ठीप्रभृति षड् जगत्यः । आदौ पंच त्रिष्टुभः PI, I 4, W1; a marg. note by the same hand in W I says : षष्ठ्यादि जगत्यौ इति केचित सुपाठः । सप्तमी जगतीत्यन्ये । पठ्यादि जगत्य इति तु चिंत्यः । ep. Aufrecht, note on this hymn in his Index. " WI; वा the rest.
WI; अन्यारादितरते इति PI, P2, I 2, I4; ep. Pin. II iii, 29. पंचमी सूच्यते omitted in all but WI. The words स नो विराडूपा are omitted in the text and there is no comm. in PI, P2, I 2; no comm. in I 4. 10 Ver. 8. 11 P2 reads उपांत्या दुःस्वप्ननाशिनी in the text, but has no comment, nor have P I, I4; यो मे राजनिति दुःखननाशिनी 13.
12 Pan.VI, iii, 26. 13 Ver. 8a. 14 Ver. 9. 15 Ver. II. 16 Cp. Schol. on Pan. I, i, 9. 17 Pan. IV, i, 93. 18 nigv. VI, 22, I.

Page #131

ION
॥ वेदार्थदीपिका ॥ ण्यंतरानुकरणं । वे द्वे राकासिनीवाल्योः। ऋचाविति शेपः। चतुर्थीपंचम्यौ राकास्तुतिः। षष्ठीसप्तम्यौ सिनीवाल्पाः स्तुतिः । अंत्या गुंग्वादिषड्देवत्या॥ ३३. अनादिमोक्षांतफलप्रसिझै तुष्टो मुनि[समदाभिधानः।
त्रिष्टुपछंदःपंचदशर्चकेन भिपतमं रुद्रमस्तौन्महात्मा ॥१॥ आतेपितीयं यदि रुद्रसूक्तं मरुद्गणः कीर्यते द्विः किमत्र । त्रयोदश्यामाद्यमंत्रे च रुद्रः सर्वत्र वा मारुते स्तूयते किं ॥२॥ निपातभाजो मरुतो न चात्र प्रायेणेंद्रे मरुतः सूत्रदृष्टेः । नैतद रुद्रो मरुतां यत्पितासीनिपातभाजो मरुतस्ततोऽत्र ॥३॥ निपातभाङ् मारुते न तु रुद्रः प्रायेणेंद्रेत्यादि सूत्रं च तत्र । इंद्रेण सख्यातिशयादनुक्तं तेषां च तस्यापि च सख्यमेतत् ॥४॥ हनिष्यंत वृत्रमन्ये पुरेंद्रं हित्वा जहुर्मरुतोऽवर्धयस्तं । प्रायेणेंद्रेत्यादिसूत्रेऽपि वाच्यं रौद्रे चेति खलु किं तत्र नोक्तं ॥५॥ प्रायग्रहो बहुलाथै यतोऽत्र तस्मादेंद्रे बहुशो योग एपां। भनेंद्रेषु त्वल्पशो योग एपामित्येषोऽर्थो वेदितव्यो हि तत्र ॥६॥ कथं ह्यभून्महतां वै पितृत्वं जगद्गुरोदेवदेवस्य शंभोः । यथा रुद्रो मरुतां वै पितासीतयेतिहासः प्रतिदय तेऽत्र ॥७॥ शतक्रतोरसुगरेर्वधार्थ दितिस्तु गर्भ लभते स्म भर्तुः । शुश्रूपमाणः किल तामचंद्रो मायाविदामग्रणी रंभदशीं ॥४॥ प्रकीर्णकेशी च दिति प्रसुप्तामालक्ष्य बनी ह्मणुमात्ररूपः । प्रविश्य कुझिं प्रबिभेद गर्भ मा रोद रोदेति वदंस्तु गर्भ ॥९॥ भित्या गर्भ निर्गते वै महेंद्रे प्रबुध्या सा रोदिति स्मार्तरूपा। अत्रांतरे त्वंतरिक्षे तदासीजगजनित्री झखिलेशपत्नी ॥१०॥ वृषंद्रमारुह्य गिरींद्रपुत्री सुरेंद्रवंदैरभिवंद्यमाना। नद्याहृतः पंकजकुंडलायेहारेण संभूपितसर्वदेहा ॥११॥ संसारवृक्षस्य कुठारकेण शशांकचूडामणिमंडितेन ।
__1 WI, PI; त] P2, I 2; पितरिकं 14. * PI, WI, I4; अन्यैः P2, I4. सुरेंद्र WI. 4 WI, I4; हित्या P1; हत्वा P2, I2. WI, P1; वर्धयंस्ते P2, I 2 ; वृद्धयस्ते 14. 614; रुद्रे चेति PI; रुद्रं चेति P2; रौद्रे वै खलु WI. 'प्रतिदयतेऽधुना W1; प्रदयतेऽधुना (--); प्रदयते only, PI, P2, I 2. P2, 12, 14; केशीरुदिति W1; केशी रुदिति PI. WI; अवेक्ष्य P1; मेवेक्ष्य 143 मेवैक्ष्य P2, I2. 10 W 13 बुद्धा the rest. 11 भूज° WI.

Page #132

102
॥ वेदार्थदीपिका ॥
देवेन सार्धं सुरसिद्धसंधैः स्त्रीणां गणैश्राप्यभिपूज्यमाना 2 ॥१२॥ गर्भस्य मातुश्च तदा नादं शुश्राव चाकाशगता यदृच्छया । सुरांगनानामवलोक्य वृंदं कृपापरा साथ हरं ययाचे ॥ १३ ॥ वज्रेण भिन्नानि तु यानि देवखंडानि गर्भस्य तनूनि चापि । सप्तात्मके समकभेदने न बहूनि खंडानि बहूनि संति ॥ १४ ॥ एकैकमेषां लभतां शरीरं मदर्थमेतत्क्रियतां महेश । स्युश्चैव सर्वे तरुणाः सदैव खलंकृतास्तव पुत्रा भवंतु ॥१५॥ मा रोद वादान्मृतियोगतो वाख्याताश्च लोके मरुतश्च नाना । सख्यं च तैरस्तु सुरेश्वरस्य सुरेरतुल्यं नियतं ' महेश ॥ १६ ॥
ज्येष्ठता नापि कनिष्ठतैषां वेषो वयचैव समानमेषां " । घृणत्वं व्यक्तमेवं तव स्यान्मयि प्रीतिचातुला वै महेश ॥१७॥ पादादिकेशांतमलंकृताश्च भवत्वेते सर्वमेतन्ममास्तु । तथेति देवः प्रतिपन्नवाक्यो देव्या यथोक्तं प्रचकार सर्व ॥ १८ ॥ इत्यं तु सिद्धं मरुतां पितृत्वं जगद्गुरोर्देवदेवस्य शंभो: । अथापरे वर्णयतीतिहासं यथा रुद्रो मरुतां वै पितासीत् ॥ १९ ॥ इमां हि' गोरूपधरां तु' पृश्निं वृपोऽथ भूत्वा रमयन्महेशः । अजीजनन्मरुतः पृश्चिपुत्रा रुद्रस्य पुत्रा अपि ते बभूवुः ॥ २० ॥ रौद्रेषु 10 सूक्तेष्वथ मारुतेषु कथाद्वयं श्रूयते तत्र तत्र ॥ ३५. अपोनप्रियं । अपोनपांनमृभ्यां घः । छ च पाच्छन्दस्यापोनतृभावः प्रत्ययसंनियोगेन हि निपात्यते ॥
३६. इदमादिडे सूक्ते ऋतुदेवत्ये जगतीछंदस्के च । ऋतुदेवताः सर्व त्रेत्युक्तेरिंद्रादिमित्रावरुणांताः पद् प्रत्यृचं देवताः ॥१५॥
तु — तु the rest. 1, 15.
३१. ऋतव्यं । तत्र द्रविणोदसश्चतस्रः । अश्विनोः पंचमी । अग्नेः षष्ठी। इंद्रावर न्यं तद्वादशकस्य प्रतिसूक्तमृतव्यत्वप्राप्तौ सत्यां सामर्थ्याद्वयोः सूत्रयोर्द्वादशस्वृक्षु निवेशः । ऐंद्रीयादिदेवताशब्दानामृगन्वयित्वदर्शनात् । अर्धर्चपादान्वयश्च दुर्घटः । तथा च सूत्रकारोऽपि । ऋऋतुयाजेषु द्वादशेति सूत्रयति । तुभ्यं हिन्वानो वसिष्ठ गा अप इति द्वादशेति ॥
। अपांनपाद्देवत्यं । वरुणवाचिनोऽपान
1 W1;
स्त्रीगणैश्च the rest. 20 सेव्यमाना W 1. 3 MSS.; hypermetric by one syllable (identical in scansion with the last pâda of ver. 7 in the var. lect. of W 1). 4 रूपाणि P1, P2, I 2. 6 W1; महेश्वरस्य सुरेव तुल्यं मरुतां the rest. 6 वेषे वयस्येव I 4. समानतैषां P1. 8 W 1; युक्तम् the rest.
9 fz-fz W1;
12 Sûtra on
11 Pán. IV, ii, 27-8.
10
रौद्रेयसूक्तेध्व° W1.
13 Asv. Sr.-sutra, VIII, i, 8.

Page #133

॥ वेदार्थदीपिका॥
103 ४०. सोमपौष्णं । देवताद्वंद्वादुभयपदवृद्धौ प्राप्तायां पूर्वपदवृद्धभावश्चांदसः । अंत्योऽर्धर्चः सोमापूष्णोरदितेश्च ॥
४१. एकविंशतिः । उक्ला देवताः प्रउगेण । वायुरिंद्रवायू मित्रावरुणावश्विनाविंद्रो विश्वे देवाः सरस्वतीति प्रउगदेवताः सप्त क्रमेण देवता भवंतीत्यर्थः । तत्राद्यदेवतायास्तृचभावांपवादमाह । आये तु तृचे द्रवायवीति । तुशब्दो विशेषार्थः। आद्ये तृचे वायुदेवत्ये प्राप्नेऽयं विशेषः । आदितो वे वायुदेवाये । तृतीयद्रवायवी। मित्रावरुणादिसरखत्यंता: पंच देवता अयं वां मित्रावरुणेत्यादिपंचतचभाज एव । इत्यष्टादश गताः । त्यस्तचो द्यावापथिवीदेवत्यो हविर्धानाख्य एकदेवत्यो वा। प्रेतां यज्ञस्य शंभुवेत्यादि ब्राह्मणे सूत्रे चोभयत्र विनियोगो दृश्यते । प्रेतां यज्ञस्य शंभुवेति द्यावापृथिवीयमिति प्रेतां यज्ञस्यति तृचं द्यावापृथिवीयमन्वाह । तदाहुर्यद्धविधानाभ्यामित्यादि च । अभि त्वा देव सवितः प्रेतां यज्ञस्य शंभुवाऽयं देवाय जन्मन' इति तृचा1 इति द्यावापृथिव्याः। युजे वां ब्रह्म पूर्ये नमोभिः1 प्रेतां यज्ञस्य शंभुवा यमे इव यतमाने यदैतमिति हविधीनयोरिति । अत्र तृतीयः पादोऽग्निं च हव्यवाहनमित्यग्निदेवत्यो वा । तत्रांवितमे नदीतम इति सारखते तृचे षष्ठे छंदोविशेषमाह । आदितोऽनुष्टुभौ तृतीया बृहती चेत्यर्थः ॥ नन्वेवं कमान व्याख्यायते। आद्यो दृचो वायव्यः । तृतीयाद्याश्चतस्र इंद्रवायुदेवत्याः । अथ मित्रावरुणावश्विनाविंद्रो विश्वे देवा इति चतस्रो देवतास्तृचभानः । सप्तमतृवस्य देवतांतरदृष्टत्वात्सरखतीति निवर्ततामिति । उच्यते । वायो ये ते सहस्रिण इति प्रउर्मिति. ब्राह्मणं व्याचदाणेन सूत्रकारणेद्रवाय्वोरेकर्चत्वस्य सारखततृचसंभवस्य चात्र दर्शित्वात् तथा हि सूत्र्यते । वायो ये ते सहस्रिण इति द्वे तीव्राः सोमास आ गहीत्येकोभा देवा दिविस्पैशेति । शुक्रस्याद्य गवाशिर इत्येकाऽयं वां मित्रावरुणेति पंच तृचा गार्समदं प्रउगमित्येतदायक्षात इत्येष हि तृचभाग्भ्यः समभ्यः प्रउगदेवताभ्यस्तृचं प्रयच्छन्नयं वां मित्रावरुणेति पंच तुचा इति मित्रावरुणादिसरस्वत्यंतेभ्यश्चत अष्टादश्यंतान पंच तुचान्दत्त्वेवात्मैकीय हि वायवे लबैक भ्यां द्वाभ्यामिंद्रवायुभ्यां च तीवा इति वायव्यामुभेत्येंद्रवायव्यौ । च यथाक्रमं ददाति । मंत्रे लिंग23 चेत्येवमनुस्तृतं भवति ॥
1 This comment in Wr only. See satra on I, 3. तृचत्वोक्ताव WI. 4 Ver. 4. B Ver. I9. Ait. Br.V, xvii, 9. Ibid. I, xxix, 3-4. Rigv. I, 24, 3. I, 20, I. 10 Asv. Sr.-sutra, VIII, ix,s. 11 Rigv.x, 13, I. 12x, 13, 2. 13 Asv. Sr.-shtra, IV, ix, 4. 14 Ver. 16. 1 WI; सप्तमस्तुचः यद्देवतांतरावष्टव्यत्वात् सरस्वती निवर्ततामिति PI, P2, I 2. 16 Ait. Br. IV, xxxi, 6. 17 There is a lacuna in Wr between उच्यते and वायो. 18 Rigv. I, 23, I. 19 Ibid. ver. 3. 20 Asv. Sr.-shtra, VII, vi, 2-3. 2l WI; °सरस्वत्यंता: PI, P2, I 2, I 4, all of which omit the rest of the comm. on this hymn. 22 W I, which is corrupt in this passage, reads : तृचां दत्वा इव आत्सा एकभावे हि वायवै तब्बैक भ्यां वार्येमिंद्रवायुभ्यां च तीव्रा इति वायव्याटुभयत्यद्रवायव्यौ (sic). 23 लिंगे WI.

Page #134

104
॥ वेदार्थदीपिका ॥ ४३. तुचमित्येव । द्वितीयातिशचर्यष्टिवी । कनिक्रददित्यादिसूक्तद्वयस्य देवतामाह । एताभ्यां प्रदक्षिणित् कनिक्रददित्येताभ्यां सूक्ताभ्यामृपित्समदोऽध्वनि मार्गे वाश्यमानं (वा” शब्दे । दिवादि । अनुदानेत) शकुतं कपिंजलाख्यं पक्षिरूपिणमिद्रं तुष्टाव । अस्तौदिति लाघवेन वाच्ये तुष्टावेत्युपदेशप्रायभिज्ञानार्थे । उक्तं हि वृहद्देवतायां व्यक्तं ।
स्तुतिं तु पुनरेवेच्छविंद्रो भूत्वा कपिंजलः । ऋषेजिंगमिपोराशां ववाशास्थाय दक्षिणां ॥ स तमार्पण संप्रेक्ष्य चक्षुषा पशिरूपिणं ।
एताभ्यामभितुष्टाव सूक्ताभ्यां तु कनिक्रदत् ॥ इति । एतान्यामिति योगविभागेन भगवानपीमां कथामसूचयत् । सूक्तद्वयं स्वस्पयनमित्याहुव्रअवादिनः । तथा च सूत्र्यते गृह्ये । वयसाममनोज्ञा वाचः श्रुत्वा कनिदजनुषं प्रब्रुवाण इति सूक्ते जपेदिति ॥
॥ गार्समदं द्वितीयं मंडलं समानं ॥ ३. अथ तृतीयमंडले' सत्यपवादे स्वयमृपित्वमनुभवतो विश्वामित्रस्य गोत्रविवक्षयेतिहासमाह।
इपीरथसुतस्त्वासीकुशिको नाम नामतः । इंद्रतुल्पः सुतो मे स्यादितीच्छनकरोतपः ॥१॥ ब्रह्मचर्य तु चरतस्तस्मादिंद्रोऽभ्यजायत । मासमोऽन्यो न चैव स्यादहमेवास्य पुत्रतां ॥२॥ गच्छामि सम्यगेवं स्यादिति मत्वा शतक्रतुः । स गाथी नाम कुशिकादिषीरथसुतादभूत ॥३॥ इंद्ररूपाहाथिनस्तु विश्वामित्रोऽपि जसिवान् ।
तृतीयं मंडलमिदं तपसा सोऽथ दृष्टवान् ॥४॥ इपीरथाद्वाहादित्वादि । गाथिन इतीणंतादण् । कुतः । तस्मान्नत इति वानुक्तेः । गाषिशब्दादणि गाथिविदयोति प्रकृतिभावः॥
१. अग्निः । मंडलादिष्वाग्नेयमैद्रादिति ॥ है. इध्मादिखाहाकृत्यंता आमीदेवताः ॥ ५-६. इत्याग्नेययोः । प्रत्यग्निः प्र कारव इत्यग्निदेवत्ययोः सूक्तयोरन्यासामपि देवतानां 1 M 1-3; वाचा संस्थाय WI; ववाश स्थाप्य P1; प्राय [प्राप्प] 14; ययाशे दर्पण (sic) P2. तत्र स तमूपिः प्रेक्ष्य WI.
पराभ्याम M 1-3. 4 मपि W. Bri. Dev. IV, 501-2 (M 2-3), 470-1, Mr. Åsv. Grihya-sútra, III. x. O. TWITतीयं मंडलं दर्शिनो the rest. Cp. M. M., vol. ii, p. x]. 9 WI; गत्वा the rest. 10 थ Wr. 11 Pan. VI, iv, 165. 12 Introd. $12, 12.

Page #135

॥ वेदार्थदीपिका ॥
105
द्यावापृथिव्यादेवपितृमित्राख्यानां निपातोऽभ्यागतभोजनभाक्त्रं दृश्यत उपलक्ष्यते । उक्तं हि बृहद्देवतायां।
ढे सग्नय' उत्तरे त्वस्य सूक्ते । द्यावापृथिव्यौ तु निपातभाजावापोऽथ देवाः पितरश्च मित्रः ॥ इति ॥१६॥
1. यूपः स्तूयते । पठ्याद्याभिर्बहवो यूपाः स्तूयंते । किमर्थमिदं पठमाद्याभिर्बहव इति । यूपस्तुतैरेव सिद्धावायूपदेवतात्वस्य षष्ठ्यादेविनियोगो यूपैकादशिन्यां नैकयूप इति । यत्रैकतंत्रे बहवो सपशवोऽत्यं परिधाय संस्तुयादनभिहिंकृत्य यान्वो नरो देवयंतो निमिम्युरिति पइभिः पंचभिर्वेति सूत्रोक्तप्रयोगविशेषदर्शनार्थे । अंत्या व्रश्चिनी । अधिकरणे न्युट् । यत्र स्थाणौ यूपो वृक्णः स स्थाणुः स्तूयते । देवताण्यादिवृद्यभावश्च्छांदसः । कोप । अष्टमी वैश्वदेवी वा यौपी वा ॥ ___१३-१४. इदमादिद्वे सूक्ते ऋषभो ददर्श स च वैश्वामित्रः । वक्ष्यति । ऋषभस्तो वैश्वामित्राविति ॥
१५. उत्कीलो' नाम कात्यः । कतगोत्रः । गर्गादिभ्यो यन् । अयमिदमादिद्वे सूक्ते सपश्यत् ॥ १९. गायी नामायं कौशिक इदमादीनि चत्वारि सूक्तानि ददर्श ॥ २०. द्वितीयाद्यास्तिस आग्नेय्यः। प्रथमपंचम्यो विश्वेदेवत्ये॥
२१. आद्याचतुर्थी त्रिष्टुभौ । द्वितीयात्रितीये अनुष्टुभौ । पंचमी विराडूपा सतोबृहती च । एकादशिनस्त्रयोऽष्टकश्च विराट्रंपति लक्षणाभावेऽपि श्रुतिदर्शनाद्विराडूपेत्युक्तं । सर्वश्रुतिदर्शी ह्ययमाचार्यः । एपा हि लक्षणतः सतोबृहत्येव । अयुजौ जागतौ सतोबृहतीति । छंदोनुक्रमण्यामपि सतोबृहत्येपा । तथा चोक्तं ।
सतोवृहत्यौ तत्र द्वे12 ओजिष्ठं ते दश क्षिप ॥ इति ॥ २२. पुरीप्पेभ्यः । पुरीप्यनामकाग्नीनामर्थाय । पुरीप्पसंज्ञका अग्नयो देवता इत्यर्थः । पुरीषमिति चयनस्याभिधानं । भवार्थे यत ।
२३. भरतगोत्रे देवश्रवा देववातश्चेत्युभावृषी॥ २५. विराट् छंदः । उपांत्याग्न इंद्रश्चेत्येचंद्राग्निदेवत्या । आनङ् । अण्यादिवृद्धिः । नेंद्रस्य परस्येति नोन्नरपदवृद्धिः । भाद्गुण:10 । शिष्टा आग्नेय्यः ।
1 आग्नेये M 1-3. त्वत्र M 1-3. द्यावापृथिव्या उपस्यौ निपातायौ निपातभाजाविति P2, I 2; द्यावापृथिव्यावुपसो निपाता M 1-3. Bri. Dev. IV, 504 (M 2-3). 0 W 1; guregard the rest. Âsv. Sr.-sdtra, III, i, 10-11. ?W1; yaqa: P2, I 2; यूपो वृक्षः 14; रूपो वृविक्णः (sic) PI. Satra on IX, 7I. ° Pr and P2 read कात्योत्कोलस्तु in the text. 10 Introd. $ 9, 6. 11 Ibid. 68, 4. 12 MS. of Khando'nukramani; सतोबृहत्यावत्र WI; सतोबृहत्यौ त - - - PI; सनोबृहत्यत: P2, I 2; सतोबृहत्यंत (lacuna) I 4. 13 Rigy. II, 23, 3. 1 WI adds तिम्रः. 1 Pan. VII, iii, 22. 16 Ibid. VI, i, 87.
[III.4.]

Page #136

106
॥ वेदार्थदीपिका ॥
२६. पाधौ तृचौ जागतौ । प्रथमस्य वैश्वानरोऽग्निर्देवता । द्वितीयस्य मारुतोऽग्निः । शिष्टास्त्रिष्टुभः । अग्निरस्मीति दृचस्याग्निः परं ब्रह्म वा । नवम्या उपाध्यायस्तुतिः । सममीवर्जस्य सूक्तस्य विश्वामित्र ऋषिः । सप्तम्या ब्रह्मवाक्यत्वाद्यस्य वाक्यमिति' न्यायेन ब्रह्मर्षिः ॥ २९. पंचम्युत्त्विग्देवत्या वा ॥१७॥ ३०. ऐंद्रमिति मंडलादिष्वाग्नेयमैद्रादित्यपवादः ॥
३१. ऐषोरथिः कुशिकः । स हेक्षांचक्रे विश्वामित्र इत्यादि । अभि तष्टेव दीधया मनीषामित्यादि ब्राह्मणश्रुनिदर्शनादधिकृत एव गायिपुत्रो विश्वामित्रो वा । सर्वत्र श्रुतिमूलत्वेऽप्पत्र श्रुतिरिति प्रत्यक्षश्रुतिरिति वक्तुं । एवेति पौनर्वचयीयको वाविशिष्टत्वादस्योन्नरत्र निवृत्तिमा भूदिति । मांडलिको ह्ययं । उक्तं चापीनुक्रमण्यां।
कुशिकं शासदित्याहुर्विश्वामित्रं' यथाश्रुति ॥ इति ॥ ३३. उतितीविश्वामित्रस्य नदीभिः सह संवादोऽस्मिन् सूक्ते प्रतिपाद्यते। तत्र संवादे चतुर्थी षष्ठ्यष्टमी दशमी चेति चतम्रो नदीनां वाक्यं । शिष्टा विश्वामित्रस्य । षष्ठ्यां सप्तम्यां चंद्रः स्तूयते । षष्टीसप्तम्योस्विंद्रस्तुतिरिति पठ्यां विश्वामित्रदेवत्वं सप्तम्यां नदीदेवत्वं च मा भूदिति ।। ___३६. उपांत्यां दशमी घोर आंगिरसोऽपश्यत् । सा च दशम्यक् शस्यमाना यज्ञेषु निदेहेत्सर्वमिति हि श्रूयते श्रुतिषु । उक्तं चापानुक्रमण्यां।
गेकास्मे प्र यंधीति घोरस्यांगिरसस्य तु10 ।
निर्दहेच्छस्यमानेति श्रूयते सा न शस्यते ॥ इति । सूयतेऽच्छावाकशस्त्रे । इमामू वित्युपोतमामुद्धरेत्सर्वत्रेति । सर्वत्र श्रौते कर्मणीत्यर्थः । सापि निर्दहेदिति श्रुतिदर्शनादेवं झुद्धारं विदधाति । शस्यमानेति विशेषणं गृह्ये जातकर्मण्यंसाभिमर्श इंद्र श्रेष्ठानि द्रविणानि धेाँस्ने प्र यंधि मघवनीषिन्निति चेत्यंत्र निर्दहो नास्तीति वक्तुं । न यत्रांसाभिमर्शनं शंसतीति चोदितं ॥
३. प्रजापतिनामर्षिः। स वैश्वामित्रो वाच्यो वा । वाचोऽपत्यं वा। वाङ्मतिपितृमतामिति16 ण्यः। द्वौ वा तौ । वाच्यवैश्वामित्र प्रजापती सहापश्येतां वा । न वैकोऽपि । एनयोर्मध्य एकोऽपि नापश्यदिति वा । अत्र पक्षे गाथिपुत्रो विश्वामित्र ऋषिः । उक्तं चाप नुक्रमण्यां।
1 Introd. $ 2, 4. Ait. Br. VI, xviii, 2. WI; °रि-त्यक्षश्रु° PI; °ति त्यक्षश्रु I4; °रित्यक्षरशु° P2, I2. 4WI; अत्र मूलमिति वक्तुं the rest. Wi; पौनवाचिको P2, 12; पौनवेचनिको P I, I 4. WI; °तरनि° the rest.
त्रो the rest. W1; °श्रुतेरिति the rest. 9 WI; अगस्मै the rest. 10 WI; गिरसोऽपश्यत् I 4, P2, I 2 ; °गिरस्यत् PI. 11 Asv. Sr.-satra, V, xvi, 2. 12 WI; देवत्पद्वारं विदधाति PI, P2, I 2; अन्यत्रैतामृचं विदधाति I 4. 1 Rigv. II, xxi, 6. 14 Asv. Grihya-satra, I, xv, 3. 15 Vart. on Pan. IV, i, 85.

Page #137

॥ वेदार्थदीपिका ॥
I07 इमं त्रीण्यभितष्टीयं वैश्वामित्रः प्रजापतिः ।
वाच्यः प्रजापतिवा स चतुर्थमुभयोन वा ॥ इति । तत्रेमं मह' इत्यादि त्रीणि सूक्तानि चतुर्थमभितष्टीयमित्यर्थः ॥
५१. आदितस्तृचो जागतः । अंत्यास्तिम्रो गायत्र्यः । मध्ये पट् त्रिष्टुभः॥ ५२. आदितश्नतम्रो गायत्र्यः । षष्ठी जगती । शिष्टास्त्रिष्टुभः॥ ५३. सचतुष्कोपनुक्तिर्वैचित्र्याय । आबेंद्रापार्वतदेवत्या । पंचदश्यादिवे वाचे ससर्प । समर्परी नाम वाक । तादर्थे रे।
ससर्परीडचे प्राहुरितिहासं पुराविदः । सौदासनृपयज्ञे वै वसिष्ठात्मनशक्तिना ॥१॥ विश्वामित्रस्याभिभूतं बलं वाक च समंततः। घासिष्ठेनाभिभूतः स हवासीदच्च गाषिजः ॥२॥ तस्मै बायीं तु सौरों वा नाना वाचं ससर्परीं । सूर्यवेश्मन आहृत्य द?10 जमदग्नयः ॥३॥ कुशिकानां ततः11 सा वागमति 1 तामपानुदत 1 । उप प्रेतेति कुशिकान विश्वामित्रोऽन्वयोजयत् ॥४॥ लभा वाचं च हृष्टात्मा जमदग्नीनपूजयत् ।
ससपरीरिति द्वाभ्यामृग्भ्यां वाचं स्तुवन्स्वयं ॥५॥ इति । अथ चतम्रो रयांगस्तुतयः । रथांगानि रथावयवा इत्यर्थः । अंत्याश्चतस्रोऽभिशापार्थाः । अभिशापोऽप्रियशंशनमर्थो यासां ताः । ताश्च वसिष्ठद्वेपिण्यो18 नाम । प्रयोजनं शौनकोपदेशे च ।
W1; fawaifta: the rest. ?W1. 3 Rigv. III, 54. , qua est W1. WI; वाक्य I 45 वाक् स P2, 12; च omitted in PI. WI, P1; यवासीदथ P2, 12; भूतश्श सत्यवाचीद गाधिजः (sic) I 4. The preceding three lines are adapted from Bri. Dev. 517: सुदासश्च महायज्ञे शक्तिना गाथिसूनवे । निगृहीतं बलाञ्चेतः सोऽवासीदहिचेतनः॥ The following three slokas are quoted from the BD. (518-20); तस्या M 1-3. सूर्यधयादिह M 1-3. 10 ददुस्ते M 1-3. 11 WI, M 1.3; मति I 4; मतिं PI, P2, I 2. 12 WI, M 1-35 सा वागामति I 43 सा घाममतिं PI, P2, I 2. 1 WI, PI; तामुपानुदन P2, I 2,143 अपाहनत MI-3. *उपति चास्या M3; उपेति चाख्यां M 1-2. 13 PI, I 43; न्ववोजयत WI; त्वयोजयत् P2, 128 बुबोधयत M 1-3. 16 तानपीन्प्रत्यपूजयत M I-3. 17 Cp. Ind. Stud. vol. i, pp. II9-20. 18 Cp. BD. 522: पराश्चतम्रो यास्तत्र पसिष्ठद्वेषिण्यः स्मृताः । विश्वामित्रेण याः प्रोक्ता अभिशापा इति स्मृताः॥
PA

Page #138

108
॥ वेदार्थदीपिका ॥
वसिष्ठद्वेषिणः पठन्नित्यादि । ताश्च न वसिष्ठाः शृवंति । लिङो लट् । यदि शृणुयुः शिरः शतधा भिद्येत । तथा बृहद्देवतायां ।
शतधा भिद्यते मूर्धा कीतितेन श्रुतेन वा ।
तेषां बालाः प्रमीयंते तस्मात्तास्तु न कीर्तयेत् ॥ इति ॥
५४. प्रजापतिर्ऋषिः । स चाभितष्टीयसूक्ते प्रतिपादितगोत्रद्वयः । वैश्वामित्रो वाच्यो वेति । ननु च क्वचित्कथंचिदिति सिद्धेरुक्कगोत्र इत्येतन वक्तव्यं । वक्तव्यमवश्यं । किं । नियमार्थे । नासत्सम प्रजापतिः परमेष्ठी भाववृत्तं त्विति परमेष्ठिगुणस्य' वक्ष्यमाणस्य प्रजापतेर्वैश्वामित्रत्वं वाच्यत्वं व मा भूदयमेवोक्तगोत्रो यथा स्यादिति ॥
६२. मित्रावरुणदेवत्यस्तृचो जमदग्न्याप वैश्वामित्रो वा । आर्य इति तस्येदर्भय् । जमदग्निर्ऋर्षिर्वेत्यर्थः । जमदग्न्यार्थं इति वचनं देवताभ्रांतिनिवृत्त्यर्थ ॥
॥ तृतीयं मंडलं समाप्तं ॥
अथासत्यपवादे चतुर्थमंडले वामदेवस्यर्थित्वायाह 10 वामदेवो गौतमश्चतुर्थे मंडलमपश्यत् ॥ ४,१. आद्याष्टिः । चतुःषष्ट्यक्षरा झर्धची। द्वितीयातिजगती डिपंचाशदक्षरा । तृतीया धृतिर्द्विसप्तत्यक्षरा त्र्यर्धची । चतुर्थ्याद्याः समदश त्रिष्टुभः । उपाधा द्वितीयाद्याश्चतस्रो वरुणदेवत्याश्च वा । अग्निवरुणदेवत्याः शुद्धाग्निदेवत्या वेत्यर्थ: 11 । पुरस्ताच्च परस्ताच्च षोडश शुद्धाग्निदेवत्या एव । मंडलादिष्वाग्नेयद्रादिति युक्तं ॥
३. अग्निः । संत्राद्या वो राजानमित्येषा यजुर्वेदे ऽग्नये रुद्रवत 12 इत्यारभ्य दर्शनाद्रुद्रगुणाग्निदेवत्या । अस्माकं तु बहुचानामियं शुद्धाग्निदेवत्या । अग्नेरेव विशेषणं रुद्र इति । रोरूयमाणत्वाद्र इति निर्वचनमिति नैरुक्ताः । युद्धेषु शत्रून् रोदयंतीत्यैतिहासिकाः 15। सामवेदे 10 त्वियं भगवतो रुद्रस्यैव प्रतिपादिका । सैषा रौद्री संहितेति सामगाः समामनंति । तत्र हीयमन्यथास्नायते 18 |
2
1
3
Rigvidhāna, II, iv, 2. W 1, P 1; कीर्तिता च P2, 12; कीर्तनेन I 4, M 2; atafat M 1; कीर्तिस्तेन गुणेन वा M 3. तस्मात्तास्तु न कीर्तयेत् omitted in W1, P 1, 4 See sútra on III, 38. 5 किमर्थं W 1. 6 Satra on 8 Pân. IV, iii, 120. Cp. M. M., Rigv. vol. vi, p. xxii. Taitt Br. II, viii, 6, 9. 13 Cp. Nir. X, 5. -न्ये दयती P1; शुद्धेषु अन्ये दयती° P2, 12; 15W1, 14; ●तिज्ञासिकाः
9 जमदग्निदृष्टो W. 1. 12 Taitt.
I4; BD. 524X, 129. 7 गुणविशिष्टस्य WI. 10 W1, P1; त्वमाह I 4, P2, I 2. Samh. II, ii, 2, 3; ep. ibid. I, iii, 14, 1; 14 14; युद्धेषु शत्रुं नादयंती W1; शुद्धेपु ep. Samavidhana Br. I vili, 14 ; also Arsheya Br. I, 69. P1; °तिज्ञासिकार : P 2, I 2. 16 Sâma-v. I, i, 2, 2, 7. 17 Samavidh Br. I, iv, 16. 18 14; मनायते W1; 'प्याम्नायते P1; गीयमानमप्याम्नीयंते P2, I 2. What follows is omitted in P1, P 2, I 4 up to यथा गाव° etc.
11

Page #139

॥ वेदार्थदीपिका॥
109
आ वो राजा तद्वोवर्ग' इति । एकस्यैव हि मंत्रस्य वेदभेदेन देवताभेदो दृश्यते । यथा। गावश्श्रिद्धा समन्यव इति बचानां मारुती सैव सामवेदविदां गोदेवत्या गवां तृणमुष्टिदानदर्शनात् ॥
है. राक्षोनं । रक्षोत्यग्नेर्गुणः । देवताणि पपूर्वहनियलोपः। हो हंतेरिति कुत्वं धकारः। आदिवृद्धिः ॥२०॥ ५. वैश्वानर इत्यग्नेर्गुणः । वैश्वानरोऽग्निः ॥ १०. पदपंक्तिच्छंदकं । पंचमी महापदपंक्तिः। संपोष्णिक । चतुथीं षष्ठी सप्तमी वेति विकल्पेनोष्णिहस्तिमः। सप्तम्यष्टम्योः पंक्तित्व उष्णिवे चानुक्तरूपत्वादवश्यं क्षेयत्वाच्च पाव्यवस्थामाह। सप्तम्या इत्यादि । सप्तम्या मुख्यौ प्रथमद्वितीयौ पादौ पंचाक्षरौ । तृतीयः सताक्षरः । चतुर्थो नवाक्षरः । अष्टम्याः प्रथमः पादः पंचाक्षरो द्वितीयश्चतुरक्षरस्तृतीयः समाधरचतुर्थ एकादशाक्षरः। तद्यथा । कृतं चिद्धि मा। सनेमि द्वेषः । अग्न इनोषि मात् । इत्या यजमानादूतावः ॥ शिवा नः सख्या । संतु भ्राता । अग्ने देवेषु युप्मे। सा नो नाभिः सदने सस्मिधन ॥ असति पाव्यवस्थावचने सप्तम्याः पदपंक्तित्वे पंचकाश्चत्वारः पश्चैकश्चतुर्थ1 इति पादव्यवस्था स्यात् । अस्या एवोष्णिक्नेऽष्टको दशाधर इति स्याद विराडुष्णिगिति13 कृत्वा । अष्टम्यास्तूष्णिक्वादष्टको द्वादशक इति स्यात् ॥
१३-१४. इदमुत्तरं च द्वे सूक्ते लिंगोक्तदेवते । खसामर्थ्यप्रतिपादितोषःप्रभृतिदेवत्यमेके वदति । अपरे तु सिद्धाग्निदेवत्यमेव ॥
१५. ऋषिवामदेवः। बोधद्यन्मा हरिभ्यामित्याभ्यामृग्भ्यां सहदेवस्य पुत्रकं सोमकं राजानमभ्यवदद पाशीर्भिरपूरयत् । पराभ्यामेष वां देवावश्विनेत्याभ्यामृग्भ्यामस्य सोमस्य राज्ञ श्रायुजीवनं शतसंवत्सरलक्षणमश्विनौ देवते प्रार्थयांचके । सोमको हि राजा वामदेवस्य याज्यवादिनातिबंधु:1। सोमकस्य राजत्वं ब्राह्मणे" स्पष्टमीरितं । एतमु हैव प्रोचतुः पर्वतनारदो सोमकायेत्यादिना सर्वे हैव
1 Sâmavidh. Br. I, iv, 16. ?W 1 here adds in the text, and I 2 on the margin, the following quotation, which is evidently corrupt, and to which I have been unable to find any clue either in the Brahmanas of the Sama-veda or elsewhere : एतदभिप्रायं च पुराणवचनं । मंत्रा ऊचुः सुरा यूयं (सुरापितं I 2) तमोऽपहर चेतसः (पहरेत स: WI)। येनाध्वरस्य राजानं न ये सध्वे महेश्वरं (I)॥ इति। 123 देवता । भेदेन WI. 4 Rigv. VIII, 20, 21. सैव omitted in WI. सामविदां WI; Sama-v. I,v, I, 2,63B cp. Samavidh. Br. III, ii, 6. WI; तृणमग्नि PI, P2, I2, I 4. Cp. Pan. VI, iv, 135. Ibid. VII, in, 54. 10 चानूक्त°WI; चानुरूपत्वाद°I4; वानुक्त PI; चानुरुक्क P2. Il WI; °श्यज्ञे PI, I 4; °श्याग्ने° P2. 12 Introd. 54, 2. 13 Cp. ibid. 55, I. 14 Ibid. IB Vers. 6 and 7. 16 WI; °नातिस्तिक्यबं० PI; नास्तिक्यं बं. P23 °नातितरां बधु:14.
17 °णेन PI. 18 Ait. Br. VII, xxxiv, 9.

Page #140

IIO
॥ वेदार्थदीपिका॥
महाराना भासुरित्यनेन । बोधदिति दृचेन सोमकः स्तूयत एष वामिति हृचेनाश्विनौ स्तूयेते शिष्टाभिः षड्भिरग्निः स्तूयते ॥
१६. रेंद्रमिति मंडलादिष्वाग्नेयावध्यर्थे ॥ १७. असिनयां यजमान इत्येकपदा दशाक्षरा। विंशतिका द्विपदा विराजस्तदर्धमेकपदे त्युक्तं ॥ १. अत्र। गर्भस्थो ज्ञानसंपन्नो' वामदेवो महामुनिः।
मतिं चक्रे न जायेयं योनिदेशातु मातृतः॥१॥ किंतु पाश्वोदितति ज्ञात्वास्य जननी विद । दथ्यौ शांत्यै शची देवीमदितिं विंद्रमातरं ॥२॥ अदितिस्विंद्रसहिता गर्भिणीमभ्यगाहने। अदितींद्रवामदेवाः संवादमय चक्रिरे ॥३॥ संवाद इति सूत्रेण कथा सैषात्र" सूच्यते । नोक्तो वक्तृविशेषोऽत्र युपदेशेष्वनुक्तितः ॥ अर्थतस्ववगंतव्यो वभेद इति स्थितिः॥४॥ इंद्रोऽदितिषिश्चास्मिन्मियः सूक्ते समूदिरे । गर्ने शयानं सुचिरं मातुर्गीदनिर्गतं ॥५॥ वामदेवं प्रति ब्रूत आद्ययची शतक्रतुः । द्वितीयादिभिरपर्चेपिरवाह पंचभि:10 ॥६॥ न ही न्वस्येति सप्त स्युरर्धी अदितेर्वचः। ममञ्चन त्वा युवतिरित्यूचः पंच वै मुनेः॥७॥ दौर्गत्यशांतिमत्राह वामदेवस्तांत्यया। एवमर्याद्वक्तृभेद इति बचशासनं ॥४॥ अर्थो1 विवेकस्पष्टत्वादुपदेशेषु नेरितः । ऋषिदैवतसिद्य विवेकवेऽर्थ इतिः ॥९॥२१॥
- 1 Ait. Br. VII, xxxiv, 9. Introd. $ 12, 9. ३०पूर्णो WI. W1; पश्चादितश्चेति I 4; पार्थादितिश्चेति PI, P2, I 2. 5 WI; ज्ञात्वा तु the rest PI, P2, I 2; सूक्तेन I 4; वाक्येन WI. WI, I 4; °नुसू° P2, 128 °वसूयते P1. In place of this sloka W 1 and P I have the following half sloka : wegala featurais: पंच वै मुनेः; I A has it as well. Wr omits the three slokas 6-8. 10 Sloka 6 is omitted by PI. 11 अयं I 2. 12 WI, I निरिज: P1; नोदितः P2, 12. 13 विवेकावे व PI; विवेकादर्थ P2, 12; विवेकल्वर्य WI. 14 Sâyana quotes this story in his introduction to Rigv. IV, 18.

Page #141

॥ वेदार्थदीपिका ॥
III
२३. उपांत्यास्तिस्र ऋतस्य होत्याद्या ऋताख्यदेव्यो वा । ऋतस्य देवे ऽभिधायकत्वेन साधना वैद्यो वा । भवे छंदसीति यत् तत्र साधुरिति वा॥ - २६. ऋषिवामदेव आधाभिस्तिसृभिरात्मानं स्वयमिंद्रमिव स्तुतवान् । स्वयं केंद्र आत्मानं तुष्टाव । ततश्राद्ये तृच इंद्रवामदेवयोपित्वं विकल्प्यते । इंद्रवामदेवात्मनोर्देवतात्वं च । परा नव । चतुर्थाशाचतस्रः पंचर्चान्तरसूक्तं च श्येनस्तुतिः। श्येन इति सुपर्णात्मनो ब्रह्मणो नाम । स श्राभिः स्तूयते । अथ नव श्येनस्तुतिः। किंवष्टौ। अत्र पक्ष उत्तरसूक्तस्यांत्या श्येनस्तुतिरेंद्री वा। उन्नरसूक्तस्यापत्रैव देवताभिधानं लाघवार्थे । तथा हि । परा नवेत्यादिके वसति वचनेऽत्रैव पराः श्येनस्तुतिरियुक्त उत्तरसूक्तेऽपि गर्भो नु पंचांत्या शक्करीत्यस्यानंतरमाद्याश्चतस्रः श्येनस्तुतिः सी वेति वाच्यं स्यात् । सप्तापि त्रिष्टुभः । चतुर्थादिचतुष्कं नित्यं वामदेवा ॥ . २t. ऐंद्रासौम सूक्तं । इंद्रश्च सोमश्च । भानङ् । अण्यादिवृद्धिः। उन्नरपदवृद्धभावश्चांदसः। शुद्धद्रदेवत्यं वा॥
३०. चतुर्विंशतिरित्युक्तौ चोचं नीवाश्चतुर्विशतिरित्युक्तं परिहतं च । दिवश्चितॄच इत्युषोदेवत्यकारार्दैद्रश्च ॥ ३१. अभी षु णः सखीनामिति पादनिचत् ॥
३२. त्रयोविंशोचतुर्विशीभ्यामैंद्रयोरश्वयोः स्तुतिः क्रियते ॥२२॥ . ३३-३४. इदमादीनि पंच सूक्तान्यभुदेवत्यानि । आर्भवं वा अभुर्विश्वेति सूत्रयोः संधावायादेशे शाकल्पलोपे प्र ऋभुभ्य इत्यृत्यक इति एखप्रकृतिभावौ॥ ३८. इदमादोनि त्रीणि सूक्तानि दधिक्राख्यदेवताया अभिधायकानि ॥
४२. पुरुकुत्सस्य पुत्रस्त्रसदस्यू राजर्षिः । यरुणत्रसदस्यू राजानाविति वक्ष्यति । स आदितः पडिभरात्मानं तुष्टाव । शिष्टा ऐंद्रावरुण्यः । पुरुकुत्सो गीदिः1 ॥
४३. सुहोत्रपुत्रौ पुरुमीळहाजमीळहौ हावृपी सूक्तस्य चोन्नरस्य च ॥ ४६. आद्या वायुदेवत्या । इदमाद्यावर्जमुनरं चंद्रवायुदेवायं ॥ ४७. आद्या वायव्या । ऐंद्रवायवं तु सूक्तं । एवं तीघा वायव्येत्यनुत्ता पूर्वसूत्र एव वायव्यादि
___ 1 Verses 8-10. WI; ऋतदेव्यो the rest. P1; तस्य देव P2, 12%3B स्योपदेशे 14; omitted by WI. 4 WI; अभिधायकवेन भावः । साधा वा PI; अभिधायत्वेन भावः । साधु वा P2, I23 भिधायकत्वनेष्ट्यभावः। साधवो I. Pan. IV, iv, II0. Pån. IV, iv, 98.
91 in W 1 only.
8 Satra on I, 239 Verses 9-II. 10 Cp. Introd. $4, 4, comm. 11 WI, I4; °वयादेशे PI, P2, 12. 12 Cp. Pan. VIII, iii, Ip. 13 प्र ऋभुभ्य: omitted in WI, PI, 143; ऋत्यक इति omitted in P2, I2. 14 Pan. VI, i, 128. 15 Sutra on V,27. 16 For पुरुकत read पुरुकुस in the Gana गादि (Bohtlingk's Pan., vol. ii).

Page #142

112
॥ वेदार्थदीपिका ॥
त्वद्रवायचं त्विति वाच्यं लाघवं भविष्यतीति कृत्वा । सत्यं । तथा तु न कृतं । किं कुर्मः । प्रतिपत्तारो हि वयं न कर्तारः ॥
५०. दशम्येकादश्याविंद्रदेवत्ये चकारागृहस्पतिदेवत्ये च ॥ २३ ॥
५५. अष्टम्याद्यास्तिस्रो गायत्र्यः । उत्तरं च सूक्तं त्रिगायत्र्यंतं ॥
: ५७. क्षेत्रपतिदेवत्या आदितस्तिस्र: । क्षेत्रपतिशब्दात्पत्युत्तरपदाख्यापवादे श्रपत्यादित्वादि ङीप् । जसि यण्" । अथैका चतुर्थी शुनाख्यदेवतार्था । शुन इति वायोरभिधानं । आहुर्बृहद्देव
I
ताविदः ।
वायुः शुनः सूर्य एवात्र' सीरः शुनासीरौ वायुसूयै वदति । शुनासीरमिंद्रं यास्कस्तु मेने सूर्येद्रौ तु मन्यते शाकपूणिः ॥
4
इति । परा पंचमी पुरउष्णिक् । सा पंचम्यष्टमी व शुनासीराभ्यां शुनासीरदेवतार्थे स्तुतित्वेन । उपांत्ये षष्ठी सप्तमीच सीतास्तुत्यर्थे । सीता लांगलपद्धतिः । ते उपांत्ये अनुष्टुभौ । प्रथमाचतुर्थी चानुष्टुभौ ॥
५. अग्निदेवत्यं सूर्यदेवत्यं वाब्देवत्यं वा घृतं वा स्तूयते ॥
॥ इति चतुर्थं मंडलं समाप्तं ॥
4. नमोऽत्रिभ्यः । अत्रिशब्दात्पूजायां बहुवचनं । नमः स्वस्तीति चतुर्थी । अत्रये भगवते नमस्कुर्मः । अथवा बहुवचनेनात्रिवंश्या गृह्यंते । कथं । इतश्चानित्र" इत्यचेकि तस्यात्रिभृगु कुत्सवसिष्ठ गोतमगिरोभ्यति बहुषु लुग् अत्रयः । चत्रिश्चात्रिश्चैकशेषोऽत्रयः । तेभ्यो नमस्कुर्म इति । अत्र पुरस्ताच्च कृतेनानेन नमस्कारेण श्रुतिमहाभारतानुक्रमण्याद्युक्तमत्रिमाहात्म्यं सूचयति भगवान् कात्यायनः । श्रूयते हि ।
यं वै सूर्य स्वर्भानुस्तमसाविध्यदासुरः । अत्रयस्तमन्वविंदत्ब्रह्मन्ये अशक्नुवन् ॥ इति । महाभारते चात्रिमाहात्म्यमुक्तमर्जुनजन्मनि ।
Rigv.V, 40, 9.
1 Cp. Pán. IV, 1, 84 ; °त्यादित्यणि W1. 2 W1; क्षेत्रपशिब्दात्पत्युत्तरपदाख्यः । तदपवादो वपत्यादित्वादणि ङीप् जस् अण् 14; पत्युत्तरपदाख्युः । पदख्यपवादश्वपत्यंताद्यवि ङीप् जस् । यण् P 1 ; पत्युत्तरपदात् स्यः पण्यवापदश्च पत्यंतार्थच्चाचीति ङीप् । जस् । य‍ P 2, 12; according to this Shadg. must have read क्षैत्रपत्य:, though all the MSS. read क्षेत्रपत्या: in the text. W 1 in a marginal note referring to क्षैत्रपत्याः remarks, दीर्घचिंत्यः. वायुः शुनः सी: सूर्य: W1; वायुः शुनः सूर्यः व सीर: P 1, 14; सूर्य नुः सीर: P2; सीर: सूर्य: 12. 4 शुनासीरं यास्क इंद्रं तु M 1-3- 5 W1; स्वस्तीत्यादि P1; स्वस्तीत्यादिना 14; नमस्करोतीत्यादि चतुर्थी P2, I 2. ● W1; सत्र P1, I 2, I4; अत्र बP 2.
3 M 1-3;
7 Pan. IV, i,
8 Ibid. II, iv, 65.
9W1; पुरस्ताच्च वचनेन 14; पुरस्तात्परस्ताच्च P 1,
122.
10
P 2, I 2.

Page #143

॥ वेदार्थदीपिका॥
II3
भरद्वाजः कश्यपो गोतमश्च विश्वामित्रो जमदग्निर्वसिष्ठः ।
यश्चोदितो भास्करोऽभूाप्रतिष्ठः सोऽप्यत्रात्रिभगवान संबभूव ॥ इति । नमस्कार एवापानुक्रमण्यां प्रयुक्तः । नमोऽत्रिभ्यस्त्वबोधीति । अत्रशब्दयोगादत्रिनामेति बृहदेषताविदः । तथा हि।
विसांवत्सरिकं सत्रं प्रजाकामः प्रजापतिः ।
हरासहितः साध्यविश्वैश्चैवेति नः श्रुतं ॥१॥ तत्र वाग्दीक्षणीयायामाजगाम शरीरिणी। तां दृष्ट्वा युगपत्तत्र कस्याथ वरुणस्य च ॥२॥ शुक्रं चस्कंद तद्वायुरग्नौ प्रास्यद्यदृच्छया। ततोऽर्चिभ्यो' भृगुर्जज्ञेगारेष्वंगिरा ऋषिः ॥३॥ प्रजापति सुतौ दृष्ट्वा तुष्टा' वागभ्यभाषत । श्राभ्यामृषिस्तृतीयोऽपि भवत्वत्रैव मे सुतः ॥४॥ प्रजापतिस्तथेत्याह भाषमाणां तु भारतीं।
ऋपिरत्रिस्ततो जज्ञे सूर्यानलसमद्युतिः ॥५॥ इति । अत्रशब्दोऽस्यास्तीत्यत्रिः । पृषोदरादित्वाद अत इनि नलोपे10 चात्रिः । अयात्रे!त्रमाह । भौमो त्रिः । भूम्या अति निर्दिष्टे प्रदेशे जात एप हि । अथ पंचममंडलवर्तिनामनिर्दिष्टगोत्राणां क्वचिकथंचिदित्यादिपरिभापोक्तमांगिरसत्वं निरस्यन् गोत्रमाह । पंचमे मंडले अनुक्तगोत्रमात्रेयं विद्यात् । पंचम इति प्रथमादौ मा भूत । अतश्चमं षोडश कुत्स12 इत्यांगिरसत्वमेव भवति । मंडल इति विशेष्यत्वाय । पंचमे मंडल इत्युत्तरत्राप्यनुवर्तते। किमर्थ । तं गूधय यो यजात्यग्निनेंद्रेणेति सूक्तत्रयस्य पंक्त्यंतत्वेऽप्यपंचममंडलवर्तित्वाच्छेषमानुष्टुभं मा भूदिति वक्तुं । अनुक्तगोत्रमिति वृशो वा जान इत्युक्तगोत्रस्य वृशस्यात्रेयत्वं मा भूदिति विद्याद् अवगच्छेत्सवानुक्रमणीजिज्ञासुः ।
1 WI; प्रनष्टेः PI, P2, I2; omitted in I.
W1; यत्रिरत्र PI, P2, I 2. 3 WI; प्रत्युक्तः PI, P2, I 2. 4WI, P2, I 2; वार्षीक्षणांया P1; वषीक्षणायाम् 14. (PI; त्रिभ्यो WI, IA, P2, I2. WI, IA: आंगिरेवं PI; अंतरेष्वं P2, I2. 7W1; दृष्ट P2, I2; omitted in IA, PI. This story is not to be found in the passage in the BD. referring to this hymn. Cp. Pân. V, ii, 115. 10 y इन अलोपे WI; अत इति नलोपे PI; अत इति न लोपे P2, I 2; अत इत्रि नलोपे I 4. Cp. Unadi-sutra, IV, 68. 11 WI; निरस्यन्नांगिरसं । अनुक्तगोत्रमाह I 4; निरस्यन् सांगिरस: उक्तं च गोत्रमाह PI, P2, I 2. 12 Sutra on I, 94. 13 PI, I4; विशेषत्वाय Wr; विशेष्यत्वात् P 2, I 2. 14 WI; °त्र चानु the rest. 15 Rigv. VIII, 19, 31, and 35. 16 See satra on V, 2.
[III. 4.]

Page #144

114
॥ वेदार्थदीपिका ॥
पंक्त्यंतस्य च सूक्तस्य शेषमानुष्टुभं । विद्यादित्येव । अस्मिन् पंचमे मंडले सखाय इषः पंक्त्यंतम् ' इत्यादौ शिष्टsage विद्यात् । इति परिभाष्यारभते ॥
१. बुधश्च गविष्ठिरश्च द्वावृपी आत्रेयौ । मंडलादिष्वाग्नेयमेंद्रादित्यग्निर्देवता ॥
1
२. कुमार इत्यृपेनामात्रेयो जननाम्न ऋषेः पुत्रो वृशो वा । उभौ वा वृशकुमारौ सह वेत्यर्थः । कमेतं त्वं वि ज्योतिषेत्यृचौ वृश स्वापश्यत् । न कुमारो न चोभौ ॥
५. प्रमित्युक्तेनत्र तनूनपात् । अत्राप्रीसूक्तदेवताः ॥
९. गयो नामात्रेयः पंचमे मंडलेऽनुक्तगोत्रत्वात् । ननु क्वचित्कथंचिदित्यादेर्ह्ययमपवादः पंचमे iss गोत्वमिति तत तस्यांगिरसत्वं नास्ति परावतस्त्र्यूना गयः प्रात इति प्रातस्य " वक्ष्यमाणत्वादस्य प्रातत्वमेव नात्रेयत्वमिति । नैवं । तस्माद्वयादयमन्यो गयः । तत्र" च हेतुरत्र प्रातत्त्वानुक्तिः । न चोत्तरत्र प्रातत्वोक्तावृषभस्तौ वैश्वामित्राविति परत्र वैष्ठामित्रत्वोक्ताविव लाघवं॰ भवतीत्यात्रेयोऽयं गयोऽत्रान्यस्मादृपः । अत्र मंडले त्वेकस्य दर्शित्वाभावात्पूर्वोक्तैव परि भाष ऋषिश्चान्यस्मादिति । न प्रात इति सिद्धं ॥
१०. चकार: ॥ पंक्त्यनुकर्षणार्थः । अंत्या सप्तमी चतुर्थी च द्वे पंक्ती ॥
१५. आंगिरस इत्यात्रेयनिवृत्त्यर्थे ॥
१. मुक्तवाहा इति विशेषणमात्रेयत्वसिद्धार्थे द्वितस्य । गोत्रतोऽयमात्रेय एव । मृक्तवाहोविशेघणमन्यत्र प्र पुनानाय पर द्वित आप्य 12 इति वक्ष्यमाणस्य द्वितादन्यस्मादन्यत्वार्थं । असत्यस्त्रियमाप्य एव स्यान्नात्रेयः । क्वचित्कथंचिदविशेषित विषयांगिरसत्वापवादे नात्रेयविधानादस्य चोत्तरत्राभ्य इति विशेषितत्वात् । एवं तर्हि गयस्योत्तरत्र प्रातत्वोक्त्रेरिहात्रेयत्ववदे तस्याप्युत्तरचाप्योक्तेरस्याप्याचेयत्वं सिद्धमिति चेद अनुक्रमण्यंतरानुकरणं ब्रूमः । उक्तं ह्यार्पानुक्रमण्यां । मृक्तवाहा द्वितः प्रातः प्र पुनानाय चाप्तिजः । इति । मृक्तः । गतः । परिचरणेन प्राप्तो वाहो वह्निर्येन 13 स मुक्तवाहा इति विशेषणार्थः । वहसो वा वाहा गताविति 14 नैघंदुकाः ॥
२०. प्रयवंत इति जतं प्रयस्वंतो हवामह 10 इति मंत्रलिंगाद् एतच्चर्षेनाम । प्रयवंत कृपय आत्रेयाः संभूयापश्यन् ॥
5
9
10 Introd.
1 Sūtra on V, 7. 4 Satra on X, 63. IX, 71; ep. III, 13. § 12, 2.
marg. corr, in the same hand in W1.
11 W 1; चेति the rest.
12 Sûtra on IX, 103. 18 ग्निर्येन W 1 ; प्राप्तेति चरणेन प्राप्तो वह्निर्येन P1; प्राप्तेति चरणो न प्राप्तो वह्नित्त्वेन 14; प्राप्तेति चरणाम प्राप्तो विह्निर्येव P2, I 2. 14 W 1; वहसौ वहा जगराविति P1; जगाराविति I 2; वाहा सौ वहा जगराविति P 2. Yaska's explanation, Nirukta, TV, 16, 16 This comin, is omitted in P1, P 2, I 2, I 4.
वहसो वा जगराविति I 4; वहा
वहा
15 Ver. 3.
is different.
2 Verses 2 and 9.
6
प्रातत्त्वस्य WI.
MSS.; सातत्त्वं
3 Introd. $ 2, 3; ep. comm. on V, 28. नाशंका W1. 7 अत्र WI. Sutra on

Page #145

३२.
॥ वेदार्थदीपिका ॥
प्रमात्रमेव सूक्तादि' प्र सप्तोनेति वै यथा । विश्वसमेत् नम स चात्रेयो हि गोत्रतः ॥
115
२३. द्युम्नो नामात्रेयः । विश्वचर्षणिरिति विशेषणमनुक्रम ण्यंतरानुकरणमेव मृक्तवाहोवत् । विश्वे सर्वे चर्पणयो मनुष्पा बंधवो यस्य स विश्वचर्षणिरिति विशेषणार्थः ॥
२४. बंध्वादयश्चत्वार ऋनृपयो यथाक्रममेकचः' । एक मृग्दृश्या यस्य स एकर्चः ॥
२५. वसूयव इति जस्त्वम् ' एवाँ अग्निं वसूयवः सहसानं ववंदिमेति मंत्रलिंगात् । वसूयवो नामर्पय आत्रेयाः संभूयापश्यन् ॥
२६. नवेत्येव । वसूयवः । गायत्री । अग्निः ॥
1
२७. त्रिवृष्णपुत्रस्त्रैवृष्णः स च त्र्यहणाभिधानः पुरुकुत्सपुत्रस्त्रसदस्युनीम राजानौ च भरतyatsवमेधश्च राजेति त्रयोऽपि संभूयैतत्सूक्कमपश्यन् । चेति राजत्वानुकर्षणार्थः । राजानाविति द्विवचनादेव सिद्धेावित्यनुक्रम एवं तरानुकरणं । सर्वास्वृवत्रिमेवर्षि मन्यते केचित् । कुत इत्याह । नात्मने दद्यादिति । न ह्यात्मा स्वयमात्मने स्वस्मै ददातीत्यस्माद्धेतोः । तथा हि । यो मे शता यणाय मेरुणो ददाति तस्मै व्यरुणाय शर्माग्ने देहीत्यर्थोऽनुपपन्नः । अतोऽचिरेव सर्वास्तृपौ राजानो दातारस्त्यरूणादयः । तेभ्यः शर्माग्ने प्रयच्छेत्यत्रिरग्निं प्रत्याह । अत्रिम इति । पूर्वस्मिंस्तु पक्ष आत्मकृतपुण्यपापयोरात्मन्यध्यारोषात्
आत्मैव ह्यात्मनो बंधुरात्मैव रिपुरात्मनः " । इत्यादावात्मानमेव प्रत्यात्मनो बंधुरिपुत्वोक्तिवदत्रापि गवादिलाभ हेतुभूतकर्मणार्जकोपायमात्मने गवादि ददाति । तस्मै व्यरुणाय महद्यमग्ने शर्म देहीति संबंधोपपत्तिवर्तित्वाद्राज्ञामेवर्षित्वमुक्तमित्याहु: ॥
२९. विश्ववारा नामात्रेय्यृषिका । आत्रेयी । अत्रिगोत्रजा । गोत्रोक्तिः पंचमे मंडल इत्यस्य क्वचित्कथंचित्सूत्रविषयत्वात् तत्र चस्त्रियमित्युक्तेः ॥
२९. ऐंद्रमित्याग्नेयावध्यर्थे । अत्र सूक्त उशना यत्सहस्यैरयातमिति पाद उशनोदेवत्यः ॥
३० वा
1 This comm. (all MSS.) shows that Shadg. read प्र निश्वसामा only in the text, though 2 Satra on I, 62.
वाहाः स च द्वित: P2, I2.
57-60.
WI.
all the MSS. (P 1, P2, I 4 also) have the fuller pratika. हावत् W 1; °वाहस्त्ववद्दित: I 4; वाहास्त्ववत् द्वित: Pr; 4 As to the Gaupáyanas and Laupayanas, see comm. on X 5 यथाक्रमैकचः 6 Only in W 1. जसंतं WI. 8 Ver. 9. 9 P 1, P 2, I 4 read in the text अग्ने गायत्रं only, and the above is the whole of the comm. on this hymn in all the MSS. 10 Ver. 2. 11 Mahabharata, XI, 80; XIII, 321 (quoted in Indische Spriüche); cp. Manu, VIII, 84. 12 W1; पतित्वाद 14; ° पत्तिमत्वाद् P1, P2; • पतिं मत्वा I 2. 13 ° चिदेतत्सू° W 1. 14 तत्रा च Wr; तथा the rest.
15 Ver. 98.
Q2

Page #146

I16
॥ वेदार्थदीपिका ॥
३०. अत्र सूक्त ऋणंचयो नाम राजपिरपि बभ्रुणा स्तुतः । न हि केवलमिंद्र एव ॥ ३१. उग्रमयातमवहां ह कुत्समिति पादः कुसदेवाय ऐंद्रो वा। सं ह यहामिति पाद सौशनस ऐंद्रो वा । पर ऋगिंद्राकुत्सदेवाया ॥ ३२. हशि चेत्युत्वेनादर्दो द्वादशेति प्राप्ने प्रातिशाख्ये
दीधरभारवरीवरदर्ददर्दरदर्थरजागरजीगः ।
वारपुनः पुनर। इति रेफित्वाद् अददद्वादशेत्युक्तं प्रकृतिवदनुकरणं भवतीति ॥२५॥
४०. अस्य सूक्तस्य नवम्यनुष्टुम्मध्ये वर्तमाना या सा चानुष्टुप् । यत्वा सूर्येत्येषा । किंच सौरी सूर्यदेवत्या । सौरोत्यंनंतरं तदादीयुक्तावादत्रिदेवत्यत्वं मा भूदिति । पंचम्यनुष्टुप्सूर्यदेवत्येति यावत् । तदादीनिहासः । भत्रिर्देवः । कुतः। अत्रेः स्तुतिं प्रति कर्मत्वात् । अत्रिौत्र स्तूयत एवेति कर्मार्थे । पठ्यादिचतुर्ऋचत्रिदेवत्यं । अत्र्यापेयमेवेति यथाप्राप्तमेवोक्तं । षष्ठ्यात्रिदेवत्यमिति वाच्य न्यासर्वे विस्पष्टार्थे । न ह्यन्यत्रेतिहासो देवतात्वहेतुश्च वर्ण्यते ॥
४१. वै तत् । एकादशेत्यर्थः । तुह्मादिसूत्रे' वै पंच तत् पडित्येवमीरितं । एतदादीन्येकादश सूक्तानि वैश्वदेवानि ॥
४२. एकादशी रौद्रीति वचनं सूक्तरूपविनियोगेऽप्येवमन्यासामपि वैश्वदेवत्वमिति प्राप्तस्य वैश्वदेवत्वस्य निवृत्त्यर्थं । ऋग्रूपविनियोगे हि सूतभेदप्रयोग इत्येव रौद्रत्वं सिद्धं ॥
४२-४३. एतयोरूपांत्यैकपदा । एतयोः सूक्तयोर्ययाक्रममुपांत्या सप्तदशी पोडशी चैकपदे । लाघवार्थमिदं । अन्यथा प्र शंतमा स्नैकादशी रौद्री सनदश्येकपदा धेनवस्त्रूना पोळश्येकपदेति वाच्यं स्यात् । द्विवोपांत्यैकपदेति । तर्हि सूत्रमिदमंतिममकृत्वा प्र शंतमा स्नैकादशी रौछुपांत्यैकपदा विति' सूत्र्यतां।
एवं न सूत्रितं येन पृच्छ कात्यायनं तु तं ॥ ४४. अत्र सूक्ते ये दृष्टलिंगका अधीतस्वनामकाः सदापृणयजनबाहुवृक्तश्रुतविनयादयस्ते चर्पिवेवासारेण समुच्चीयंते स्वनामवतीवृक्षित्यर्थः ॥ ४६. अंत्यो दृचो देवपत्नीस्तवः । देवपल्यः स्तूयंत इत्यर्थः ॥२६॥ ४९. अंत्या तृणपाणिः। पंचमीमधीयानः पाणौ तृणं गृहातीत्यध्ययनद्वारेणेयं तृणपाणिर्भवति । अतोऽत्रार्थादध्येतुस्तृणपाणित्वं विधीयते । किमर्थे । रक्षसां हननाय । अधीत्यांते तच्च तृणमग्नावसूपरे वा प्रक्षिपेत् । नान्यत्र । यज्ञायज्ञीये! तृणपाणिसूक्त अग्विधाने तथा दर्शनात् । उपदेशस्तूपदेशमुपोडलयतीत्यतः ।
__1 Ver. 8c. 2 Ver.8d. 3 Pan. VI, i, II4. 4 Rigy. Pr. 104. Ver.5. " WI; एव omitted in the rest. ' Introd. $ 12, 3. p. Paribhasha to I, 139. 9 WI; पदेति the rest. 10 च ऋषयो WI. 11 ° सूपिरे PI, P2, I 2, I4; प्मु रे WI. 1" विपेत् Wr. 13 Rigy. VI, 48. 1 WI, P2, 12%
3°द्वलायती 14; हयत्यती PI.

Page #147

॥ वेदार्थदीपिका ॥
II7
तथा हि । तृणपाणिजपेत्सूक्तं रहोघ्नं दस्युभिर्वृतः ।
न भयं विद्यते किंचिद्रक्षोभ्योऽरिभ्य एव च ॥ पाणिना तृणमादाय यज्ञायज्ञति योऽभ्यसेत् । सोऽधीतस्यास्य सूक्तस्य फलं प्राप्नोति पुष्कलं ॥ सूक्तांते च तृणं त्वग्नाविरिणे वोदकेऽपि वा।
निष्क्षिपेनत्प्रयत्नेन त्यक्तान्यत्र भयावहं ॥ इति ॥ ५०. स्वस्यात्रेयो नामात्रेयः ॥ ५१. एकादश्याद्यास्तिम्रो व्यूहेन जगत्यस्त्रिष्टुभो वायूहेन । वैश्वदेवत्वस्य पूर्णोऽवधिः । अंत्ये इति विस्पष्टार्थ पारिशेप्यादेव सिद्धेः॥ ५२. ह तद् दश । पष्ठी पोडशी मप्नदशी च पंक्तयः । शिष्टाश्चतुर्दशानुष्टुभः ॥
५३. चतुर्दशी विष्टारपंक्तिरिति केचित् । तत्र पाठे गायत्री मतोबृहती विष्टारपंक्तिः ककुप मनोबृहती । एवं ककुबादिसतोबृहत्यंतानी युक्तं । आद्यापंचमीदशम्येकादशीपंचदश्यः ककुभः पष्ठीसममीनवमीत्रयोदशीचतुर्दशीपोडश्यः सतोबृहत्योऽष्टमीद्वादश्यौ गायत्र्यौ द्वितीया बृहती तृतीयानुष्टुप् चतुथीं पुरउष्णिगियुक्तावैन्यथा समुच्चितग्रंथच्छंदःकथनेन15 ग्रंथगौरवमक्षरकृतं प्रतिपनिकृतं च ग्रंथगौरवं 16 स्यादित्युभयलाघवाय यथाक्रम छंदोऽभिधानं ॥
६०. आग्नेयं च वा । आग्निमारुतं वेदं सूक्तं केवलं मारुतं वा । चेत्यसति केवलाग्निदेवत्यं पक्षे स्यात् । वेत्यसत्ति शुद्धमारुतं पक्षे न स्यादित्याग्नेयं च वेत्युक्तं ॥
६१. अत्र सूक्ते श्यावाश्व ऋषिः । विददश्वस्य राज्ञः पुत्रौ वैददश्वी तरंताख्यं राजानं पुरूमीळ्हाख्यं च राजानं दत्भस्य राज्ञ:19 पुत्रं रथवीतिनामानं च तृतीयं 20 मरुतश्चात्मनो दनरुक्माभरणान्दानतुष्ट:21 स्तुतवान् । तरंतस्य वैददश्वेर्महिषीमधिराज्ये सहाभिषिक्तां च शशीयसी नाम
1 PI, P2 ; जपन्न Rigvidhāna. विंदते Rigvidh. 3 क्वचिद् Rigvidh. + भ्यस्येत Wi; omitted in I 4, in which the rest of the quotation is corrupt. नातृण: Rigvidh. 60वरण्ये P2. WI, Rigvidh.; प्रक्षिपेत् PI, P2, I2. PI, P2, Rigvidh.; त्य Wr. Rigvidh.; भयावहं । भवेदिति PI, P2, I 2, 14; भयं भवेदिति WI. 10 Meyer, Rigvidhana II, xxii, 2-4. 11 °दश्यश्च पंक्तयः WI; °दश्यश्च पंक्तिः 14; पष्ठी सप्तदशी च पंक्तिः PI, P2, I 2, which read अंते च in the text; पष्ठीसप्तदश्यो पंक्ती 1 3 (Gagannatha). 12 WI, IA; पंचदश PI, P2, I 2. 13 तादिति । उक्तं P1; तादित्युक्तं PI, 12; ताद्रत्युक्तं 1 4; Wr omits this passage (from केचित). 14 Wr omits from अन्यथा to च ग्रंथ (incl.). 15 ग्रंथनेन added in PI. 1 महास्यात् WI. 17 WI; उत्तर° the rest. 18 चेदं 14; देवं PI, P2, I 2; पक्षे Wr. 19 दास्यस्य WI; दत्भराजपुत्रं PI; दत्तराजपुत्रं P2, I 2. 20 W 1; नयं the rest. 21 WI; दत्तकराभरणं दानं तुष्टावात्मानं PI, P2, I 2; दतहमाभरणदानं तुष्टाग्व । आत्मन I 4.

Page #148

118
॥ वेदार्थदीपिका ॥
पूर्व विस्मृत्य पुनर्बुड्डा स्तुतवान् । शशीयसी हि श्यावाश्वाय बहु वसु दत्तवती । प्रकृते श्यावाश्व इतिहाससूचनार्थे (वैददश्वी इति । विददश्वशब्दादत इञ्' । दल्भाद्यञ् " ण्यो वा १) श्यावाश्वस्येतिहासोऽयं वैशद्याय प्रदर्श्यते ॥
राजर्षिरभवद्दाल्भ्यो रथवीतिरिति श्रुतः । स यक्ष्यमाणो राजानमभिगम्य प्रसाद्य च ॥१॥ आत्मानं कार्यमर्थे च ख्यापयन्प्रांजलिः स्थितः । वृणीतामित्रेयमार्त्विज्यायाचनानसं ॥२॥ स सपुत्रोऽभ्यगच्छत्तं राजानं यज्ञसिद्धये । श्यावाश्वस्त्वत्रिपुत्रस्य पुत्रः खल्वर्चनानसः ॥ ३ ॥ सांगोपांगान्सर्ववेदान् यः पित्रांध्यापितो मुदा । अर्चनाना: 10 सपुत्रोऽच गत्वा " नृपमयाजयत् ॥४॥ यज्ञेऽथ 12 विततेऽपश्यद्राजपुत्रीं यशस्विनीं ।
पामे राजपुत्री स्यादिति तस्य मनोऽभवत् ॥५॥ श्यावाश्वस्य च तस्यां वै सतमासीत्तदा मनः । संयुज्यस्व मया राजनिति याज्यं 13 च सोऽब्रवीत् ॥ ६ ॥ श्यावाश्वाय सुतां दित्सुर्महिषीं स्वां नृपोऽब्रवीत् । किं ते मतमहं कन्यां श्यावाश्वाय ददामि हि ॥ ७ ॥ त्रिपौत्रो दुर्बलो हि जामाता त्वावयोरिति । राजानमब्रवीत्सापि नृपर्षिकुलजा ह्यहं ॥ ॥ नानृपिन तु जामाता नैष मंत्रान् हि 16 दृष्टवान् । ऋषये दीयतां कन्या वेदस्यांबा 10 भवेद्यथा ॥ ९॥
1 Pan. IV, i, 95. 2 Cp. Pân. IV, i, 105. दलभाद्यञ् । ण्यो वा I 4; दाल्भ्याद्यञ् - ण्यो वा P2, I 2.
अर्थे P1, 7 सव
पुत्रानध्या W1;
11
3 P1; दा इति दायाद‍ W1; 4 राजर्षि N. P2, I 2, I 4. " च ख्यापयत्प्रांजलि: 14; च ख्यापयत्प्रांजलि the rest. रिष्टात्रिं P 1, P 2, I 2, I 4. # श्यावाश्वस्यात्रि P1, P2, I 2, I 4. P 2, I 2, I 4; यः पुत्रानध्या° Pr. 10 अनानसपुत्रो P1, P 2, I 2, I 4. मत्त्वा P1, P2, I 2, I 4. 12 च WI. 13 M1-3, N, I 2; राजन् - P1; राजन् निति याराज सोमब्रवीत् P2; निविज्याज्यं C, W 1 (वि° corr. margin); I 4 omits this sloka. 14 पुत्रो MSS. मैष ताभिर् P2; मै मंत्राग्निर् I2; मंत्रानपि च I4; नैष मित्रापि C.
- राजमब्रवीत्
to °रुप° on
15
MI; मैप मंताभि P1; 10 वेदस्यां वा
17 P 1, P2, I 2, I 4 ; तथा M 1,
M1, W1, P1, I4; देवस्यां वा P2, I2; चेदस्यां C.
W1;
भावयेतथा C.
9

Page #149

॥ वेदार्थदीपिका ॥
119
ऋषिर्मत्रदृशं वेदपितरं मन्यते यतः । इति तद्वचनं श्रुत्वा प्रत्याचष्ट मुनिं नृपः ॥१०॥ अनृपिर्नेव जामाता कश्चिद्भवितुमर्हति । प्रत्याख्यान ऋपिस्तेन वृत्ते यज्ञे न्यवर्तत ॥११॥ श्यावाश्वस्य तु कन्यायां मनो नैव न्यवर्तत । तेन स्वस्थो वसेन्युक्तो नृपोऽगान्मंदिरं प्रति ॥१२॥ अर्चनानाः सपुत्रोऽथ याज्यावस्य' नृपौ पथि। तरंतपुरुमीळ्हाख्यौ1 प्राप्य पुत्रमदर्शयत् ॥१३॥ तौ चक्रतुस्तयोः पुनां विददश्वसुतौ नृपौ' । तरंतमहिपी तत्र नाम्नाख्याता शशीयसी14 ॥१४॥ तस्यै स दर्शयामास त्वृषिपुत्र16 महानृपः । तरंतानुमता सास्मै18 प्रादा_हुविधं वसु ॥१५॥ अजाविक गवाश्वं च महिपी सा शशीयसी 20 ।
त्रिं याज्यार्चितौ गत्वा पितापुत्रौ स्वमाश्रमं ॥१६॥ अभ्यवादयतामत्रिं महर्षि दीप्ततेजसं । श्यावाश्वस्य मनस्यासीन्मंत्रस्यादर्शनादहं ॥१७॥ न लब्धवांस्तु तां कन्यां हंत सर्वांगसुंदरों।
1 P2, 12; ऋषिं VI, PI, IA. MI; वेदः पितरं WI, C, I43 वेदं पितरं PI, P2, I 2; cp. var, lect., p. 58, note ir. M 2 and M 3 omit slokas 7-10 a. M 3 has the marg. note : अस्य सानु .. वृत्तावन्यथा पाठः. 4 PI, I4; °नं राजा P2, I25 °नाद्राजा WI. तदा WI; प्रत्याचष्टे स तं राजा सह संमंत्र्य भार्यया M 1-33; प्रावोचवथ तं राजा सह सामंत्र्य भार्यया N. 6PI, P2, I 2, 14 omit this line. कन्याया M I, M3. P1, P2, I 2, I 4; स्वपुरं WI. This line does not occur in the MSS. of BD. WI; अत्रिपौ I 4; अर्विनृपो PI; अर्जिनृपो P2, I 2. 10 ततस्तौ तु निवाशु तावतावभिजग्मतुः M 1-3. ilळ्हौ तु M 2-3, N. 12 राजानौ वैददश्विनौ M 2-3; राजानौ वैददश्यूपी N; शशीयसी तरंतं च पुरुमीळ्हं च पार्थिवं M I. 13 ताभ्यां तो चक्रतुः पूजामृषिभ्यां नृपती स्वयं M 1-3, N. 14 This line is omitted in M 1-3. 15 Wr; च PI, 143 व P2, I2. 16 WI; अत्रिपौत्रं PI, P2, 123B अत्रिपुत्रं 1 4. महातपाः WI; पिपुत्रं महिष्याश्च दर्शयामास तं नृपः M 1-3, N (वै नृपः N). 18 चैव M I-3, N. 19 अदाद M 2-3. 20 श्यावाश्वाय M 1-3, N. 21 16 b-18 omitted in M I-2, N. 22 लयवा सुतां PI, P2, I 2; लघवान्सुतां 143; Marathi M1, W1. 23 PI, P2, 12, 14; शोभनां WI, M I.

Page #150

120
॥ वेदार्थदीपिका ॥
पप्यहं मंत्रदशी स्यां भवेद्धर्षों महान्मम ॥१॥ इत्यरण्ये चिंतयतः प्रादुरासीन्महहणः। ददर्श संस्थितान्पार्श्वे तुल्यरूपान्महात्मनः ॥१९॥ समानवयसो रुक्मवक्षसः पुरुषाकृतीन । श्याषाश्वोऽविस्मितोऽपश्याकेष्टानरचतुष्कतः ॥२०॥ ततः स मरुतो देवान रुद्रपुत्रानबुध्यत । यई वहंतेत्यादिभिर्बुड्डा तुष्टाव तानृपिः11 ॥२१॥ अतिक्रमं हि तं मेन अपिविपुलमात्मनः । यच्च दृष्दैव तुष्टाव यच्च के टेति पृष्टवान् ॥२२॥ अथास्य मरुतो रुक्मान स्ववक्षोभ्योऽवमुच्य ते । कंठे चासज्य' त्रिदिवं प्रययुस्तस्य पश्यत:18 ॥२३॥ महामु तु प्रयातेषु श्यावाश्वः सुमहायशाः । रथवी ते?हितरमगच्छन्मनसा तदा ॥२४॥
पित्वमात्मनस्तत्र विवाद रथवीतये । एतं मे स्तोममित्याभ्यां दूत्ये रात्रि न्यवेदयत् ॥२५॥
1 अथाहं 14, Mr. 2 MI, WI; भवेदों P2, I 2; न वेदर्थो PI; नावेदोर्महात्मने I 4. ३ इत्यारण्यके PI, P2, 2. 4 इवात्मनः M I-3. समानवयसश्चैव महतो रुकावक्षसः । तांस्तुल्पवयसान्दृष्ट्वा देवान पुरुषविग्रहान् M 1-3, N. WI, M 1-3, N; धिष्ठितो PI, P2, I 2, I 4. 'पृच्छाके ष्ठेति मरुतस्तदा M 1-3, N. मुनून M I-3, N. 9 अबोध्यत PI, I 4; अबाध्यत P2, °त I 2. 10 य ई वहंत इत्याभिः M 1-3; this line is omitted in N, PI, P2, I 2,IA. 11 तथा M 1-3. 12 M 2-3, P1, 143; तन्मने
M1; ते मेने P2, 12; वै मेने WI. 13 WI; यत्र IA, M I-3; येन P2, I 2; यंन PI. 14 WI; यांश्च M 1-3; दृष्ट्वाथ यस् P2, I 2; दृष्ट्वा यास्के I 4; यष्वाय यस् PI. 15 M 1-3 and N add the line स्तुताः स्तुत्या तया प्रोता गच्छंतः पृश्निमातरः। 16 वमुच्यत WI; वमुंचत PI, P2, I 2, I 4. IT WI; वसति P1; वसतिं I 4; वसवस् P2, I 2. 18 Instead of this sloka, M I-3 have the line अवमुच्य स्ववक्षोभ्यो रुक्म तस्मै तदा ददुः । N, अवमुच्य खकंठेभ्यो रुका तस्मै ददुस्तदा, with which words the story ends in the Nitimaigari. 19 च PI, P2, I2, I 4. 20 Slokas 24-25, 28-33 are quoted by Sayana (Rigv.V, 61, 18). 21 आगच्छन् PI, P2, I 2, I 4. 22 कृतां PI, I 4. 23 PI, P2, I 2, 143; स सद्य ऋषिरात्मानं WI, M 1-3. 24 WI, C; °क्षा PI, P2, I 2, I43; प्रवक्ष्यन MI-3. 26 न्ययोजयत् M 1-3.

Page #151

॥ वेदार्थदीपिका॥
I2I
रात्रावनिद्रां जानासि मम रात्रि महायुते । रणवीतिमहिया मां मंत्रयुक्तं निवेदय ॥२६॥ रणवीतिमपश्यंत संप्रेक्ष्यार्पण चक्षुषा। रम्ये हिमवतः पृष्ठ एम क्षेतीति चाब्रवीत् ॥२७॥ ऋषेर्नियोगमाज्ञाय देव्या राज्या प्रचोदितः। आदाय कन्यां तां दास्थ्य उपेयायांचेनानसं ॥२॥ पादौ तस्योपसंगृह्म स्थित्वा प्रहः कृतांजलिः । रथवीतिरहं दाल्भ्य इति खं नाम चाब्रवीत् ॥२९॥ मया संगतिमिछंतं त्वां प्रत्याक्षि यत्पुरा । तन्क्षमस नमस्तेऽस्तु मा च मे भगवन् क्रुध:10 ॥३०॥ ऋषेः पुत्रः स्वयमृषिः पितासि भगववृषेः। हंत प्रतिगृहाणेमां सुपामित्येवमब्रवीत् ॥३१॥ पाद्यार्थ्य1 मधुपके च शुक्रमश्वशतं तथा । पूर्व दत्वात्रिपुत्राय श्यावाश्वाय ददौ सुतां13 ॥३२॥ रुक्माभरणयुक्तं तु सोऽत्रिर्दृष्ट्वा स्वपौत्रकं । महान प्रसादो मरुतामिति हृष्टो बभूव ह ॥३३॥ अयात्रिः पुत्रमित्येव श्यावाश्नं बहमन्यत । श्यावाश्वः कृतदारोऽस्तोत्खोपकारकरान बहून ॥३४॥
अतः प्रष्टव्यरूपेण वाच्यत्वे मरुतां स्तुते: । 10मि WI, C. 2 Wi; रणवीतिमहिमानं च युक्तमत्र निवेदयत् PI, P2, I2; I4 and M I-3 omit this sloka. 3 WI; तिं न प° the rest. आस्थाय P2, I 2. BI 4,M I-33; उपेयाद WI, C, PI; उपादाय P2, 12. 6 स्थितः M 1-3. 7P2, 12; चाब्रुवान P1; खं नाम चोक्तवान् WI, C, I4; नाम शशंस च M.1-3. WI, M 1-33; संयोगम् the rest. प्रत्याचक्ष M 1-2; °चक्ष्मि M I; प्रत्याचक्षीय PI, P2, 12, 14; प्रत्याचिक्षिपत्युरा WI, C. 10 क्रुधाः M 1-33; कुधीः S. 11 पादार्घ्य WI; पाद्यमये I4%B पाद्यार्थे PI, P2, I 2. 12 पुरा WI, C. 13 पाद्यायमधुपर्कश्श पूजयित्वा स्वयं नपः। शुक्म श्वशतं दत्वानुजज्ञे गृहान् प्रति ॥ M 1-3, which have the following sloka in conclusion: शशीयसी तरंतं च पुरुमीळ्हं च पार्थिवं। पड्भिः सनादिति स्तुत्वा जगामर्पिरपि हायं ॥ 1 Wr;
खपुत्रकं PI, P2, I 2, I 4. 15 P1; महाप्रसादो WI, P2, 12; मा प्रादात्स I 4. 10 मरुत WI. 17W1; हृष्टा P1; दृष्टा P2, I 2 ; प्य I 4. 18 पौत्रम् WI. 19 WI; स्तोत्स्व ° P1; सौ ख° P2, I 2; सौ सूI 4. 20 WI, I 4; पृष्टव्य° P1; , 12. 21 W.. वाच्यता 1 WI; वाच्यत्वान् PI, I43; वाच्यतां P2, I2.
WIB स्तुते PI; स्तुतौ 1 4 ; तु ये P2, I 2.
[III. 4.]

Page #152

122
॥ वेदार्थदीपिका ॥ चतुष्के देवताः के छ य ई पट्टे च ते स्तुताः ॥३५॥ सनासाश्चचतुष्के च तरंतमहिषी स्तुता। उत मे पुरुमीळहस्तु स्तुतो यो मे तरंतकः ॥३६॥ एतं मे तनचे दाल्यो रथवीतिः स्तुतस्तथा ।
उक्ता बृहद्देवतायां शौनकेन कथा त्वियं ॥३७॥ ७३. पुरादयं पौरः । न पौरोऽयं बाहुवृक्तो यथा नाम्ना बाहुवृक्तः । पुराख्यों न स्तः । पिनामापि नोच्यते ॥
७६. अत्रिनाम भौमः । भौमोत्रिरिति युक्तं । ननु पंचमे मंडलेऽनुक्तगोत्रवादात्रेयत्वं यदि हि स्याद10 भौमोऽत्रिरिति सूत्रमनपकं स्यात् । तद्धि पंचमे मंडलेश्वेरात्रेयावं मंडलांतर सांगिरसत्वं च मा भूदित्येवमर्थे । मंडलांतरस्थात्रीमत्वार्थे तञ्चेदत्र वचनमसंगतं । परिभाषात्वेन तत्रैव भौमत्वं वाच्यमित्यत्राप्यत्रे मात्वं भविष्यतीत्येतच्च नास्ति । तत्रोक्तावप्पत्रेः क्वचित्कथंचिदिति भौमत्वमन्यत्र स्यादेव । किंच । न पत्रिरात्रेयोऽत्र्यपत्यं भवति विरोधान्न च द्वावत्री स्तोऽन्यायश्चानेकार्थत्वमिति । तहि सर्वत्रात्रे मत्वमेवेति । ननु भौमोत्रिरिति सूत्रमकृत्वा सीखत्रिमिति केचिदित्यत्र भौममित्युवा क्वचित्कथंचिदित्यादिना सर्वत्रात्रे मत्वं साध्यं । एवं चैकमविग्रहणं न कार्य स्यात् । सत्यं । तया तु न कृतं । किं कुर्मो वयं ॥ अत्रिस्त्रिष्टुवश्विनौ । सूत्र्यते हि । भा भात्पग्निरित्यारभ्य तदु त्रैष्टुभमिति ॥
9t. संत्याः पंचानुष्टुभः । वि जिहीष्वेत्याद्याः । ता एव गर्भस्राविण्युपनिषञ्च । पंचर्चसमुदायोपदेष्टत्वाद्वेदाः3 प्रमाणमितिवदेकत्वं । एतासां हि जपामुखप्रसवो भवति । अथानुष्टुभो गर्भमाविण्युपनिषदिति सिद्धे पंचांत्या इति शक्यमकर्तुं । इहापकामंतु गर्भिण्य इत्युक्ता पंचैता
1 WI; षः स्तव I4; प- P1; वहते थ P2, I2. 2 WI; यं the rest. P2; मे त्ये ततृचे PI, I 4; ततृचो WI; तदृचे I 2. + BD.V, 580-604. W1; यथा मिना P1, P2, I 2, I 4. PI; पुराख्यापी P2, I 2; पुराख्याप ॥ 1.4; पुरापी WI. 'न स्तो पिना° MSS. Introd. to Mand.v. WI; त्वम् the rest. 10 °त्रेय विद्याद् I 4. 11 WI; वचनं संगतार्थ P2, I43; वचनसंगतार्थे PI.
12 WI; त्यत्रयोक्तरवा P1; त्यत्रोक्तरत्रा P25 ते त्रा°IA. 13 See, however, satra on X, 143, where the author is stated to be अत्रिः सांख्यः. 14 WI, PI, I 43; °र्य इति P2, I2. 15PI, 14 of Pa, I2,WI. 16 °त्यन्यत्र WI. 17 भौम इति I4. 18 WI, P1; चैवम् P2, I 2; चैकत्रा I4,C. 10 Asv. Sr.-sutra, IV, xv, 2. 20 According to Sayana, only the last three verses. 21 °स्योप P1, P2. 22 WI. PI, P2, I 2; °दिष्टत्वाद् I 4. 3 WI; वेधा PI, P2, I 2; वेधो I 4. 24 W1; सकृद्वाक्यमक I 4; सकृति दाक्यमवर्तु PI; सकृति वाक्यमकर्नु P2; प्रकृतिवाक्यमकर्तुं I 2.

Page #153

123
॥ वेदार्थदीपिका ॥ सधीयते श्रवणमात्रेण किल गर्भध्वंसं मन्यमानाः । न चैतत्सुष्टु । न ोताः श्रवणमात्रेण गर्भिणीधिते । किंवतदनुमंत्रितजलपानेन सुखप्रसवकारिण्यः प्रसववेदनानां । उक्तं झुग्विधाने ।
वि जिहीष्व वनस्पते तदिदं च्यावन स्मृतं । यं च्यायितुकामः स्याच्यावयेत्रमिदं जपन् ॥१॥ द्विपंतं वा पदाक्रम्य भूमौ पांशुमयों कृति।। निष्पेक्ष्यन्निव संग्रामास्यवते 13 नात्र संशयः14 ॥२॥ स्त्रियं गर्भप्रमूढां वा पाययेदनुमंत्रितं ।।
उदकं च्यावनेनैव गर्भः प्रच्यवते सुखं ॥३॥ इति ॥ किंच । यत्र हि श्रवणं नेच्छति तत्र ब्रवीति । यथा न वसिष्ठाः शृण्वंतीति । न चैवमत्रोक्तं न हि गर्भिण्यः शृण्वंतीति । अत्र च गर्भम्राविण्युक्तेरुपांशुत्वमिच्छतः प्रजापते न त्वदित्येतस्याः क्रियमाणमुपांशुत्वं न घटते 22 । उपनिषदक्तेरुपांशुत्वं चेद्द्यन्नॅचस्यात्मोपनिषत्संहितोपनिषदात्मकस्याप्युपांशुत्वं स्यात् । एतेन प्र मंदिन28 इत्येषा व्याख्याता ॥ ४७. अतिजागतं । अतिजगतीचंदकं । अण्युत्तरपदवृद्धिश्छांदसी ॥
॥ इति पंचमं मंडलं समाप्तं ॥ ६. भरद्वाजः। अपवादानुक्तावयमेवर्षिः। षष्ठे मंडले वाविशिष्टत्वं चास्य न बाधकमित्यर्थः॥
1 PI, P2, 1 2 ; °यंते WI, I 4. 2 तोदक WI. WI, I 43; प्राशनेन P2, 128 पायसेन PI. 4 °दनां PI, I4: दिनां P2, 12; दनामधिते: WI, C. ख्यापनं PI, P2, I 2. यः ख्याप P2, I 2. ख्यापयेत P2, I 2. तमिमं WI,C%3; तदिदं P 2, I 2. 9 WI; जपेत् P2, I 2. 10 WI; चापदं क्रम्य P2, I 2. 11 WI; पांसुमधीकृतं P2, I 2; मपीकृतं PI, which omits the rest of this line as well as I b. 12 निःपीपंनिव संग्रामाच WI; निष्पेनिव सग्रामान P1; निधेष्येदनिच संग्रामान P2; निशेपंनिव संग्रामान I 2. 13 WI, C; मुच्यते P1; मुत P2, I 2. 14 WI, C, P1; नामा प्रसंशयः P2, I 2. 15W1; च्याव C (after which follows a great lacuna extending into Mand. IX); चवनेनैव P1; वचनेनैव P2, I 2. 16 पथ्यवते IA. 17WI. IA: स्वयं । सुखमिति PI, P2, I 2. 14 has only the beginning and the end of this quotation: वि जिहीष्व वनस्पते तदिदं॥ गोंधण्यवते सखं. 18 Meyer, Rigvidhana II, xvii, I-4. 19 See shtra on III, 53. 20 WI, P2, I 2; this sentence is omitted in PI, I 4. 21 Rigv. X, I2I, To. 22 WI, PI, P2, I 2; °वं स्यात् I 4 (which reads : वसिष्ठाः शृण्वंतीयुक्तरूपांशुत्वं भवति ॥ प्रजापते etc.). 23 WI; तदुप° PI, P2, I 2. 24 WI, Pr; चेन P2, I 2. 25 Rigv. I, 50, II-II. 26 °चस्यास्य WI; °चस्यात्मौ• P1;
चस्यांत्यो धों. P2, I 2. 27 14 omits this sentence. 28 Rigv. I, Ior. 29 WI, 14 अवाविशिष्टत्वं PI, P2, I23; cp. Introd. $ 12, 2.
R2

Page #154

124
॥ वेदार्थदीपिका ॥
१. पिबासोममभीयात्प्राङ् मंडलादिष्वाग्नेयद्रादित्याग्नेयत्वं ॥२॥
७. वैश्वानर इत्यग्नेर्गुणः । इदमादिषु त्रिषु ह्यग्निर्वैश्वानरोऽस्ति ॥
१५. वीतहव्यो नामांगिरसो ऽथवर्षिः प्रकृतो भरद्वाजः । ननु वीतहव्यो वेत्येतदेवास्तु । तस्मिन्विकल्पिते मांडलिको भरद्वाजः स्वयमेव संपत्स्यते । किमृषिरिति । विस्पष्टार्थे । तर्हि वाविशिष्टत्वाद्वरद्वाजस्योत्तरत्रानुवृत्तिर्न स्यात् । नैतत् । वाविशिष्टत्वं चास्य न बाधकमिति युकं । किंचारण्यकेऽपि पिवा सोममिति द्वे तदु भारद्वाजीयमीमनंति ॥ बृहत्या उपांत्ये इत्यावादेशे शाकल्यवलोपे' पूर्वत्रासिद्धर्मित्यागुणाभावः । यथा । उभा उ नूनमिति ॥
१६. सप्तविंश्यनुष्टुप् । ते ते अग्न इत्यनुष्टुप् । आ ते अग्ने अग्निं देवास इति द्वे च । तयोः पूर्वा त्रिष्टुप् । त्रिष्टुम्पूर्वे । वीती यो देवमिति त्रिष्टुष्ययोः पूर्वी ते इत्यर्थः । मंडलाद्यग्नेः पूर्णो ऽवधिः ॥ २९ ॥
१७. ऐंद्रमित्याग्नेयावध्यर्थे । पंचदश्यया वाजमिति द्विपदा । नन्वनादेशपरिभाषया त्रिष्टुभि प्राप्तायां त्रैष्टुभग्रहणं व्यर्थमिति चेद् द्विपदांतमित्युक्तेऽनादित्वेनाया वाजमिति द्विपदाया विंशतिका द्विपदा विराज इति विंशत्यक्षरविरादत्वं मा भूदित्येतदर्थं त्रैष्टुभमिति । तथा चात्यैकादशाक्षरा त्रिष्टुद्धिपदेति सिद्धं भवति । तत्या द्विपदा त्रिष्टु द्विपदांत्या त्रिष्टुप् कस्मात्त्रोक्ता । शृणु । एवमुक्तादितश्चतुर्दश जगत्यः स्युः । त्रिष्टुवंतस्य सूक्तस्य शिष्टा जगत्यः परिभाषिताः ॥
२०. वि पिप्रोरहिमायस्येति दशकचतुष्कयुक्ता विराट् । सप्तमी विराडित्यनुक्तिलाघवे विशेषाभावाद्विस्पष्टाञ्च ॥
२७. इयाँ अग्न रथिन इत्यष्टम्यां चायमाननाम्नो युद्धेऽभिमुखगमनात्प्राप्ताभ्यावर्तित्वगुणस्य चायमानस्य राज्ञो दानं स्तौति । अभ्यावर्युक्तिरभ्यावर्ती चायमानो ददातीति दर्शनात्प्रशंसाथी ॥
२७. गव्यं गोदेवत्यं । द्वितीया गव्या । ऐंद्री वा । सूक्तांत्यपादवेंद्रः । द्वितीयाया ऋचो त्य इति संबंधे कृते कृतकरकत्वाद्वैयर्थ्ये स्यात् ॥३०॥
३१. सुहोत्रो नाम भारद्वाजोऽयं । कुत एतत् । वक्ष्यति हि । सुहोत्रादयोऽनुक्तगोत्रा भारद्वाजा इति । सत्यपि लाघवे शक्र्युपांत्येत्यनुक्तौ प्रयोजनं चिंत्यं ॥
४४. तिस्रश्च विराजः । अथ तिम्रो विराजः । अथार्थे चेति । आसां तिसृणां मध्यमैव 11
1 Rigv. VI, 17. यमा° P2. VIII, ii, 1.
2 W 1, P 1, P 2, I 2 ; तदुभे 14. 5 Cp. Pan. VIII, vi, 19.
4
Cp. Ait. Ar. I, ii, 6, 6-8.
7 RigvX, 106, 1. 8 ' W1; अनादेशादेव त्रैष्टुभत्वे सिद्धे त्रैष्टुभत्वमिति । या वाजमित्यत्याया द्विपदाया विंशतिका द्विपदा विराज इति विंशत्यक्ष रविराट्त्वं च मा भूदिति । किं तर्हि । येकादशाक्षरत्रिष्टुप्त्वं च यथा स्यादिति the rest.
" प्राप्ताव° W 1 (with
a stroke over व to indicato its omission); ° प्राप्ताभ्याम° P 1, P2, I2; युद्धाभिगमनात्प्राप्ताभ्याम° I 4.
11
10 Paribhashä to VI, 53.
W: the rest add वा.
3W1, P 1, I 2, 14; भारद्वाजं ।
Ibid.

Page #155

॥ वेदार्थदीपिका॥
125
सूक्तस्याप्टम्य॒तस्य पीत्येपैव' विराट् । न सप्तमीनवम्पो । ते त्रिष्टुभावेव । शिष्टाः पंचदश त्रिष्टुभ इत्यर्थः ॥
४५. पुरूतमं पुरूणां स्तोतृणामित्पतिनित् । अंत्ये तृचेऽधि बृयुः पणीनामित्यत्र बृचुनीम तक्षा दैवतं देवता । अयं हि बृबुस्तक्षंद्रभक्तः शंयोर्बधुरिति श्रूयते ॥ ___४७. अगष्यूति क्षेत्रमागन्मेत्यर्थों लिंगोक्तदेवतः । देवान भूमिं च स्तोतीत्यर्थः । उक्तं हि बृहद्देवतायां ।
भगव्यूति स्तौति देवान् पादो भूमिमयोत्तरः। इति । लिंगोक्तदेवतवचनं लापवाय । अगव्यूतीत्यर्धचें पादौ देवभूमिदेवत्याविति हि गुरू स्यात् । अगप्यूत्यर्धों दैवभौम इत्युक्तावपि पादद्वयस्यापि द्विदेवायत्वं स्यात् । अर्धर्च इत्यकृत्वागव्यूतिपादौ दैवभौमावित्यस्तु । अत्रापि पूर्वोक्त एव दोषो यथासंख्यमिति नियमाभावात् । तद्री मारुती त्वाष्ट्रीत्यादित उक्तरेव क्रमसिद्धिरिति चेद् विस्पष्टार्थे । प्रस्तोक इन्नु राधसस्त इंद्रेति त्रिष्टुप् । अनुवादोज्यं । न त्वनुष्टुवादिवद्विधिरनुक्तसिद्धेः । असत्यस्मिन् प्रस्तोक इत्यस्या अनुष्टुप्त्वमित्यादिदोष: स्यात् । दशाश्वानित्यनुष्टुबित्याद्युक्तौ दानस्तुत्यादि प्रस्तोक इति नोक्तं स्यात् । ततो दशाश्वानित्यनुष्टुप् । दश रयान्प्रष्टिमत इति गायत्री । महि राध इति द्विपदा बोकादशिका । कुतः । वक्ष्यति हि त्रिष्टुष्ट्रिपदेति । इतिशब्द आद्यर्थः । प्रस्तोक इन्वित्याधुक्तच्छंदस्वश्चतुर्झच:16 मुंजयपुत्रस्य प्रस्तोकनाम्नो राज्ञो दानस्तुतिः। परौ तृचौ वनस्पते वीडंग" उप श्वासय पृथिवीमिति यथाक्रमं रथटुंदुभिदेवत्यौ । श्रूयते हि । वनस्पते वीइंगो हि भूया इत्यस्य रथोपस्थमभिमशेदिति । गृह्ये सूत्र्यते । उप श्वासय पृथिवीमुत द्यामिति तृचेन दुंदुभिमभिमशेदिति । समश्वपर्णाश्चरंतीति दुभितृचस्यांत्योऽधैर्च इंद्रदेवत्यः । यजानो हरिता रथ इति बृहती । त्रिष्टुट्रिपदा पूर्वमुक्ता महि राप इति द्विपदा त्रिष्टुब्रोकादशका न तु विंशतिका द्विपदा विराज इति विंशत्यक्षरा विराट् । तर्हि तत्रैव द्विपदा त्रिष्टुप् त्रिष्टुष्ट्रिपति वास्तु । नैतत् । त्रिष्टुब्ट्रिपदे त्युक्तौ महि राध
1 WI; the rest add वा. : Sayana (introd. to this hymn) interprets the words of the Sarvânukr. as meaning, 'verses 7-9 are virât, verse 8 virât or trishtubh,' instead of ' verses 7-9 are virât, or only verse 8 is virât, 7 and 9 being trishtubh. 3 Cp. comm. on Introd. 54, 5. 4 PI, P2, I 2, 14; बृहद्देवतायां हि WI. 5 The BD. merely says : य आनयदिति त्वस्य तृचोऽधीति बृबुस्तुतिः। V, 617.
Ver. 20. 7 BD. V, 620. WI; देवभूमीत्यु PI, I 4; देवभूमिरियु° P2. WI; देवभूमाव् the rest. 10 Paribh. to I, I5. 1l Ver. 22. 12 WI; शेष the rest. 13 Ver. 23. 14 Ver. 24 15 Ver. 25. 16 WI; उक्तछंदस्काशतीचः 14: उक्तछंदसः चतुझंच: P1; उक्तं छंदसः चतुर्ऋचं P2, I 2. 17 Ver. 26. 18 Ver. 29. 10 °ति च PI, I 4. Ait. Br. VII, ix, 2; cp. Asv. Gri-satra, II, vi, 5.7. 20 Asv. Gri..sotra, III, xii, 17. 2l Ver. 19. 22 Introd. $12, 8.

Page #156

126
॥ वेदार्थदीपिका॥
इत्यस्यास्त्रिष्टुत्वं वनस्पत इत्यस्या द्विपदात्वं पंचानां दानस्तुतित्वं च स्यात् । द्विपदा त्रिष्टुवित्युक्तौ वनस्मत इत्यस्यास्त्रिष्टुभः प्रस्तोकस्य दानस्तुतित्वं स्यात् । नैप दोपः । प्रस्तोकादिपंचर्चस्य दानस्तुनित्वे परौ तृचावियुक्तिनॊपपद्यते दानस्तुतिपंचर्चात्परस्य तृचद्वयस्य सूक्तेऽभावात् । अतो वनस्पत इत्यस्या न दानस्तुतिा नाप्पस्या द्विपदात्वं स्वरूपादेव । न हि चतुश्चत्वारिंशदक्षरा चतुष्पदा द्विपदा भवति । तत्किं त्रिष्टुष्ट्रिपदेति पृथगुक्तं । सायं । पृच्छ कात्यायनं येन द्विः कृतं द्विपदेति ह । वयं हि प्रतिपत्तारो न कारोऽस्य चांजसा । एकत्र त्रिष्टुट्रिपदाशब्दयोः पृथगर्थत्वावबोथापनोदार्थमिति ब्रूमः॥ दिवस्पृथिव्या इत्येषा जगती । सप्तविंश्यनुक्तिः प्रतिपत्तिलाघवाय ॥३१॥
४. यदत्र तृणपाणित्वे वाच्यं तस्य तत्पूर्वमोरितं । प्र ये वसुभ्य इत्यस्यास्तृणपाणित्वं वर्तते । पृश्निसूक्तं पृश्निदेवत्यं । पृश्निनाम मरुतां माता। सा देवता ॥ आसामिति सूक्तांत्यत्वनिवृत्त्यर्थ । अथ काकुभः प्रगायः । अत्र पूर्वत्र च प्रगाथमिति शक्यमर्तु । काकुभ इत्येव प्रगाथप्रतीतेः । अत्र त्रयोऽपीतिकरणाः समापयाः । दश पंच चतम्र' इति वाच्यार्थाः । अंत्या द्वाविंश्यनुष्टुप्सतो' द्यावाभूम्योवा पृश्नेवी स्तुतिः । पृश्नेवी बृहती महाबृहती यवमध्या । ननु चादौ पृश्निसूक्तमित्युक्ता बहती महाबृहती यवमध्यानुष्टुपिति पृश्नरंत्या द्यावाभूम्योर्वेति कस्मात्रोक्तं लाघवाय । विशेषाभावात् । किंच । अनुक्रमण्यंतरानुकरणार्थ च ॥
४९. पंचोन ऋजिश्वा हेति । ऋत्यका इति हुस्ख प्रकृतिभावौ ॥ ५१. युष्णिगनुष्टुबंतमिति कर्मधारयद्वंद्वबहुव्रीहिः। तिम्र उष्णिह एकानुष्टुब यस्येति विग्रहः।
५२. अजिश्वा । विश्वे देवाः । अस्यैषां च पूर्णोऽवधिः । अथाभूरेकः महोत्रस्चित्याद्येवमंतोक्तानां सुहोत्रादीनामनुक्तगोत्राणां गोत्रादिविशेषणमाह । सुहोत्रशुनहोत्रनरगर्गऋजिश्वान इत्येते सुहोत्रादयः । अनुक्तगोत्रा इति शंयोबार्हस्पत्योक्तगोत्रस्य भारद्वाजनिवृत्त्यर्थे । भारद्वाजा भरद्वाजपुत्रा इत्यर्थः । विदादिभ्यो18 बहुषु लुक् । एते च बृहस्पतेः पौत्राः । दुःप्पंतनृपपुत्रस्य भरतस्य वा पौत्राः। भारद्वाजा इत्येव गोत्रज्ञाने सिद्धे पौत्रत्वविकल्पोपदेशोऽदृष्टार्थो रोगनोपनिषदित्यादिवत् । • एतत्पौत्रा रत इति ज्ञानेऽपि महदभ्युदयरूपं फलमस्तीति कथमेतान्प्रति द्वयोः पितामहत्वं विकल्पेनोपपद्यते । द्वैमातुरा हि दृष्टा न द्विपितृकाः ।
1 WI; पक्रवस्य परस्य PI, P2, I 2 ; पलर्चस्य परस्य I 4. 2 PI, P 2, I 2, 1 4; स्य चांजसा omitted by WI. 3 पृथक्त्रा WI. 4 Rigv.V, 49,5; cp. comm. 6 2 of (!) L. 6 W 1: 91921ht: the rest. 7 W1; Fl the rest. SWI; यवमध्यावत P1, P2, 128 °ध्यात् 14. 9 WI; पृश्ये त्या P1; पद्यावा 14; पनेवी द्या P2, I 2. 10 WI; लाघवं PI, P2, I 2; लाघवाविशेषभावान I 4. ll Pan. VI, i, 128. 12 अंत्ये I 4; अवाते PI, P2. 13 Sutra on VI, 31. 14 WI; वर्मतमता PI, IA: वेमंत उक्ता P2, I 2. 1 Sutra on VI, 44. विदाद्यंतोऽपवादः। P1; विदाद्यातो पवादः P2; विदाद्यत्रोपनादः 14; ep. Pan. IV, i, 104 and II, iv, 65. 17 WI, P2, 12; ज्ञाते PI, I 4.
16 WI;

Page #157

॥ वेदार्थदीपिका ॥
127
मुहोत्रादिमहषीणां पौत्रत्वस्य विकल्पनात् । इतिहासो हेतुभूतो विस्पष्टार्थ प्रययते ॥१॥ प्रजापतेः पुत्र आसीदंगिरा नाम वै मुनिः । तस्य पुत्रास्त्रयस्त्वासंस्त्रेताग्निसमतेजसः ॥२॥ उचथ्यो ज्येष्ठ इत्येव मध्यमस्तु बृहस्पतिः । संवर्तस्तु कनिष्ठोऽथ ज्येष्ठो गुणगणैर्भुवि ॥३॥ यः संवों मत इति प्रथितो भारते भृशं । उचथ्यभाया ममता नाम्नासी_रवर्णिनी ॥४॥ उचथ्याहितगीती10 चकमेऽथ बृहस्पतिः । उचथ्यपुत्रो ममतागर्भस्थोऽवोचदुत्तरं ॥५॥ ज्येष्ठ पत्नी मातृतुल्यां मैनां गंतुं मनः कृथाः । अहो कामस्य दौरात्म्यं यदि मां त्वमिहागतः ॥६॥ किंचाहमत्र प्रविष्टः क्वते गर्भो निधीयताम । अमोघरेतास्वं चासि न द्वयोरिह संभवः ॥७॥ द्वितीयस्तात मा मैवमकार्यं च कृथा महत् । इति गर्भवचः श्रुत्वा शशापैनं बृहस्पतिः ॥६॥ दीर्घ तमस्वं प्रविश मद्वाक्यादंध एव च। ततो दीर्घतमा नाम हुँचथ्यतनयोऽभवत् ॥९॥ शप्वा गर्भ ममतया संबभूव बृहस्पतिः । ततो बृहस्पतेर्गर्भो ममतायामभूतथा18 ॥१०॥ पूर्वगर्भो दीर्घतमास्तदयाच्यावय_लात् । स्वमातुरूदरागर्भः स्वयं च निरगाततः ॥११॥
5 त्र WI. भवन I 4.
1 WI; °वं विकल्प्यते 14; त्वस्य विकल्पः PI, P2.
W1B टाय IA, P1; टार्थ: P2. प्रकीयते I.
4 रतेषां WI. 6143; मत Wr, मनीये P1; स्ति मनीये 12; स्ति मत्तीये P2. ४ महता P2. भूद. 10 भी तां WI. 11 °गों WI. 12 जठर WI. 13 ब्रवीत तं WI. 14 WI, P1; कुतो 14; केन P2, I 2. 15WI; मे the rest. 16 WI; नाम उच° the rest. 11 PI, P2, I 2; ममतायां W1;
तायाः I4. 18 W1; agt the rest. 19 W 1, P1, P2; AUT I 2, 14. 20 WI; °भ्यापवद P1; भ्यावपद् P2, I 2; °भ्यावर्द्धद I 4.

Page #158

128
॥ वेदार्थदीपिका ॥
बृहस्पतेः स पुत्रो वै भरद्वाज इति श्रुतः । अत्रांतरे तु भरतो दौःतिचक्रवार्यभूत ॥१२॥ स पुत्रेषु मतेष्वातों बहस्पत्यपदेशतः। दनपुत्रविधानेन भरद्वाजं गृहीतवान् ॥१३॥ दौ:पतेर्भरतस्यासीहरद्वाजः सुतस्ततः । स्वपन्यां पुष्करिण्यां च पंच पुत्रानजीजनत् ॥१४॥ महोत्रं शुनहोत्रं च नरं गर्गमृजिश्वनं ।
इति सिद्धं सुहोत्रादेः पौत्रवस्य विकल्पनं ॥१५॥ ५३. यां पूषन्ब्रह्मचोदनीमित्येषानुष्टुप् । अष्टम्यनुष्टुवियुक्तौ प्रतिपत्तिगौरवं स्यात् ॥ ५७. चकारात्पौष्णं च । इंद्रापूर्वदेवत्यमित्यर्थः॥ ६१. सारखतं सरस्वतीदेवत्यं सरस्वतीमा विवासेमेति लिंगात ॥३२॥
६३. साहितिकः कंपो नैकश्रुत्य इति कत्येति नोक्तं । न ह्यन्यं 10 व्युषा आव इति च सूत्रे यथा । आ वां सुम्न इत्येकादशी त्रिष्टुबेकपदा । कुतः । त्रैष्टुभमित्युक्तेः । तद्धि12 तदर्धमेकपदेति13 दशाक्षरविराट्त्वं मा भूदिति । सूक्तं मनुक्तेरेव त्रैष्टुभं भविष्यति ॥
६९. ऐंद्रावैष्णवं । देवताण । ओर्गुण" इति च । देवताद्वे चेत्यानङ् । उभयपदवृद्धिः ॥
७२. ऐंद्रासौमं पूर्ववत् । वृयान॥ ___४. सोमरौद्रमिति पूर्वपदादिवृद्यनुक्तिश्छांदसी । सोमरौद्रं तु बना इति मानवे शास्त्रे 20 यथा21॥
७५. भरद्वाजपुत्रः पायुनीमर्षिः। पा रक्षणे । कृवापानीयुणि युक् । सूर्तदर्शनेन सर्वानाको युद्धेषु पाति रक्षतीति पायुः । एवं हि श्रूयते । पुरा खलु भरद्वाजस्य याज्यभूतौ चाय__1 तेस्तु 4 गर्भो Wr. ३ दौष्यंति WI. 4 L 4, P1; स्वपुत्रे तु मृतेष्व WI; स पुत्रे यं मृत त्व° P2, I2. दौष्यंते Wr. P2, I 2, I4; ततः सुतः WI; सुतस्तुत: P1. इदमैंद्रापौष्ण I 4, PI. Ver. 2. व त्येत्युक्तौ 14. 10 1 4; न ह्यष्टौ PI, P2 ; न झन्यं बळाकरमित्यष्टौ WI. See satra on VIII, 80. 11 Satra on VII, 75 (युपा अष्टा). The word अष्टौ is apparently transposed from this quotation to the previous one in P I, P2,WI. 12 WI, PI, I 4; तर्हि P2, I 2. 13 Cp. Introd. $ 12, 9. 14 WI; 'रावि PI, P2, I 2. 1 WI; सूक्ते PI, P2, I 2. 16 P2, I 2 (as well as Gagannatha, I3) add आद्या विराद. 17 Pin. VI, iv, 146. 18 Ibid. VI, iii, 26. 19 W1; CATETERüctaafa: P1, P2, I 2. 20 Manu, XI, 254 21 14 omits the whole of this comm. 22 Cp. comm. on Pan. III, iii, I. 23 रतामूक्त WI. 24 सर्वरा I 4. 26 युद्धे WI. 26 पाति in Wr only. 27 किल WI. 28 भरद्वाजपुत्रस्य WI.

Page #159

129
॥ वेदार्थदीपिका॥ मानप्रस्तोकास्यौ पारशिखाख्यैः' प्रबलैः शत्रुभिर्युद्धे जितौ भरद्वाजं स्वगुरुमुपेत्योचतुः । भगवनावां भवत्पुरोहितौ संतौ पारशिंयुद्धे जितौ । ततश्च यथावां जयेव तथा कुर्विति । भरद्वाजोऽपि वपुत्रं पायुमुवाच । एतौ विजयिनौ कुर्विति । ततः पायुस्तदर्थमेतामूक्तदर्शी सन्' संग्रामांगानि कवचादीन्यूग्भिस्तुष्टाव तौ चैतसूक्ताभिमंत्रितैः11 संग्रामांगैस्तान्नित्वा सपुत्रं भरद्वाजमुपेत्य महतनं ददतुरिति । तदेतदाह संग्रामांगान्यृक्शोऽभितुष्टावेत्यादि । संग्रामांगानि युद्धोपकरणानि वर्मादीनि । ऋक्श एकैकय अग्भिः । अस्तौदिति वाच्ये तुष्टावेत्यनुक्रमण्यंतरानुकरणं । अंगानि तानीमानीत्याह । वर्मेत्यादि । वर्म कवचमाद्ययास्तोत् । धनुश्चापि18 द्वितीययास्तोत् । ज्यां मौवीं तृतीयया । भात्नी ज्याबंधको द्वौ चतुर्थ्यी । इपुधिं शरकोशं पंचम्या । एताः पंचविष्टभः । उत्तरा पष्ठी रथे तिष्ठन्नित्येषा 20 जगती । तस्या जगत्याः पवाधै सारथिमस्तौत । उन्नराधे रश्मीन अभीशून। अथ सप्तम्याद्याभिस्तिसृभिस्त्रिष्टुभिर्यथाक्रममश्वान रथं च रथगोपान रथरचितूंश्च । इति नव गताः। अथ दशमी ब्राह्मणासः पितर इति जगती । तया लिंगोक्तदेवता प्रस्तोत् । ब्राह्मणपितृसोम्यद्यावापृथिवीपूष्णोऽस्तोत् । अथ द्वाभ्यामेकादशीद्वादशीभ्यामिपूशरा स्तोत् । अथ त्रयोदश्या प्रतोदभश्वप्रेरकं । अथ चतुर्दश्या हस्तनं२७ । अथ द्वाभ्यां पंचदशीषोडशीभ्यामिषूशरानस्तोत् । अतः परा यत्र बाणाः संपत्तीति पंक्त्यादयः सनदश्याद्यास्तिस्रो लिंगोक्नदेवताः । युद्धभूमिकवचबंधनब्रह्मणस्पत्यदितिसोमवरुणदेवब्रह्मदेवत्याः । संग्रामाशिपश्च योधानाभाशीभिः पूरयित्र्यश्च रोगप्तप्रायश्चित्तादिवत् । संग्रामाशीरूपमपि30 ज्ञेयमित्युच्यते । अंत्या सूकस्यांत्या यो नः खो अरण इत्येपानुष्टुप् । ऋजीते परि वृधि न आ
1 WI; पारशिकाख्यौ PI, P2, I 2; पाशराख्यौ I 4.2 WI; प्रबंध PI; प्रवध° P2, 12; प्रवर्द्ध 14. WI; युद्धेषु the rest. 4 PI; शिखाख्यै WI; पारिशेपै° P2, I 2; पाशरकाख्यौ I 4. WI: भवानावां PIB भगवानावा P2, I2; भगवावा IA. माचष्ट WI. Wromits रतो. P2, I 2; तव PI, I 4; स च WI. PI, P2, 12; दर्शयन् 1 4; ददर्श WI. 10 W1; अक्शो भि. P1, P2, I 2; ऋक्सौभि 14. 11 WI; °°P1; °त: P2, I 2; °मंत्रि I4. 12 W1; स्वपुत्रं the rest.. 13 W1; •मेत्य the rest. 14 This sentence in Wr only. 15W1; ऋच एकाभि» the rest. 16 WI, I43 °नुक्रमण्यनुकरणं PI, P2, I 2. 17 WI; कानीमानी PI, I4%; कानि नामानी P2, I 2. 18 WI; चायं the rest. 19 WI; °चापं P2, I 2; °वापं P1; शरधिं I 4. 20 WI, I43; त्येव PI, P2, 12; त्ये च 12. च omitted in W I. 22 W1; रथरक्षितन ormitted in the rest. 23 WI; पितर इति या लिं° P1, 14; इति सा लिंP2, I 2 24 पूषणम PI, P2; प्रपणो 14; रूपेण WI. 25 W13 शरान omitted in the rest. 20 Wr has the marginal note : अत्र धन्विनः प्रकोष्ठे बंधनीयस्य हस्तमस्य स्तुतिः। 27 WI; पंक्तिः PI, I 4; omitted in P2, I 2. 28 यो नाम् PI. 29 PI, P2, I 2, 14; चितवन WI. 30 °मवि• PI. 31 Ver. 12.
[III. 4.]

Page #160

130
॥ वेदार्थदीपिका॥
नंति सान्वेषामिति च हे अनुष्टुभौ । आलाला या रूरूशीणी अवसृष्टा परा पतेति च द्वे अनुष्टुभौ । द्वे वे इति वचनं प्रतिप्रतीकं द्वित्वार्थे । शिष्टास्त्रिष्टुभः ॥
॥इति षष्ठं मंडलं समाप्नं ॥ ७. अथ सप्तमस्य प्राधान्येन द्रष्टारमाह । सप्तमं मंडलं वसिष्ठोऽपश्यत् । मैत्रावरूणिर्वसिष्ठ इत्युक्तं मित्रावरुणयोदीक्षितयोरित्यंत्र ॥
१. अत्र सूक्त आदितोऽष्टादश विराजः । ताश्च अकादशकाः । शिष्टास्त्रिष्टुभः । अस्य सूक्तस्य नानाछंदस्त्वमस्मदाह्मणे सूत्रे च सूच्यते । ता उ विच्छंदसः संति विराजः संति त्रिष्टुभः । अष्टादशोतमे विराज1 इति च । तत्र ह्युनम इत्यग्निंनरीयमुच्यते । मंडलादित्वादग्निः ॥३३॥
२. आप्रमित्युक्तेर्द्वितीयात्र नाराशंसी न तानूनपाती ॥ १७. सप्तापि द्विपदा होकादशकाः । त्रैष्टुभमिति विंशतिका द्विपदा विराज इति मा भूदिति । आग्नेयाधिकारस्य पूर्णोऽवधिः ॥ ___१६. अवध्यर्थेमेंद्रमित्युक्तं। अस्यात्याभिश्चतसृभिवाविंश्यादिभिः पिजवनपुत्रस्य राज्ञः सुदानानो दानं स्तूयते ॥
२२. आदितोऽष्टौ विराजः । दशकास्त्रयः । अंत्यामृते । उसेरम् व्यत्ययाच्छंदोबद्भावाछंद एव वा । सा त्रिष्टुप् । ऋते त्यामिति लाघवात् । त्रिष्टुबंतम् अंत्या त्रिष्टुविति हि गुरुः ।
३१. दशम्याद्यास्तिम्रो विराजोऽते यस्य तमूक्तं त्रिविराडतं । ताश्च त्र्येकादशकाः ॥
३२. तृतीयाया बृहतीत्वे चतुर्थ्याः सतोबृहतोत्वे च क्रमात्सप्तविंश्याश्चानादेशाविष्टुत्व एकपुरोडाशेष्ट्युपांशुयाजन्यायेनाद्योपादानांत्यलोपन्यायेन वा बृहतीत्वे प्राप्त आह तृतीया द्विपदेति । विंशत्यक्षरा विराद ॥ इंद्र ऋतुं न आ भरेति पड़िश्यादिप्रगाथे कथामपिविकल्पायाह सौदासैरित्यादिना । पुरा किल।
वसिष्ठस्य सुतः शक्तिः पुष्पाद्यर्थं ययौ वनं । राज्ञः सुदासो दासास्तु वासिष्ठं ददृशुश्च तं ॥१॥ विश्वामित्रप्रयुक्तैस्तु रक्षोभिर्वेष्टिताते। वनाग्नौ प्राधिपंश्चैनं देवभक्तोऽयमित्युत ॥२॥
_1 Ver. 13. 2 Ver. 15. Ver. 16. WI, I4; रते च P1, P2, I 2. 5 च added in P1, P2, I2. W1; द्वित्वं विस्पष्टार्थ PI, P2, 12; प्रतिप्रतीक स्मष्टार्थ 14. 7 See satra on I, 166. WI; श्रूयते हि PI, P2, I 2; श्रूयते I 4. Ait. Br. V, v, 17. 10 Asv. Sr.-shtra, VIII, viii, 4. 1 जनूनपाती WI; तनूनपात् PI, I4; omitted in P2, I2. 12 Cp. Nir. II, 24. 13 Cp. comm. on II, II. 14 W13 एके पुरोद्वादशेष्ट्यु° PI, P2, I 2; एकपुत्ररोडशे झु14. 15 वसिष्ठपुत्र: Wi. 1 W1; च the rest. 17 WI, 14; वेपिताश PI; विपिताश्च P2, I2.

Page #161

॥ वेदार्थदीपिका ॥
13I.
आस्तिकोऽयं वसिष्ठस्य पुत्र इत्येव च क्रुधा। प्रक्षिप्यमाणः सोऽ पश्यदिंद्र ऋमिति दृचं ॥३॥ अर्धमुक्तवानाद्यं ततोऽदात सोऽग्निना। चिरायमाणे पुत्रे तु पुत्रस्नेहपरितः ॥४॥ मार्गविक्षिप्तनयनो वसिष्ठोऽभ्यागमद्वनं । दग्धं सुतमथ श्रुत्वा भूतेभ्यः शोककर्शितः ॥५॥ ज्ञाचा तु दृष्टशिष्टं तु शिक्षा णादि समापयत् । यद्यधर्चत्रयं शिष्टमद्रक्ष्पन्मम वै सुतः ॥६॥ अजीविष्यदयं संयक् सुखी च शरदां शतं । इत्युक्त्वा धृतिमालंव्य प्रययावाश्रमं पुनः ॥७॥ एवं तु शाट्यायनकं वदंति ब्राह्मणं किल । आद्यार्चमेव शक्तिर्दृष्टवान्दग्ध एव सः ॥६॥ दृचं सर्व वसिष्ठस्तु दृष्टवानिति तांडकं ।
इति ब्राह्मणवैमत्यं विकल्पाय प्रदर्शितं ॥९॥ अच। इंदचे शक्तिरार्ध विकल्पितः12 ।
__ ऋपिर्वसिष्ठः सूक्तस्य देवता विंद्र एव हि ॥१०॥ पत्रारेभ इति रभ राभस्ये भापूर्वः। अत्र पश्यत्तिकमी धातुष्टुमिति वा शेप:14 । ततो लिट् । तस्यात एकहल्मध्य इत्येत्वाभ्यसलोपौ । प्रक्षिप्यमाणः । कर्मणि लटि यकि शानचि मुक । पदह्मत कर्मणि लङ् । समापयत । आपू व्यानो संपूर्वः । हेतुकर्मणि णिच । लङि णिचश्त्यात्मनेपदं लङः । दृचो हि समाप्निं गच्छति । तमसौ गमयतोति । शाट्यात फक वुन् च1 शाठ्यायनक1 । तांडिनामानायस्तोडकं ॥
1 शक्तिरिंद्र ऋतुं दृचं Wi. 2 मार्गे P2, I 2. 3 WI, PI; दग्धशिष्टं 14; शिक्षितुं शिष्यं I 2; P2, the same corr. for fui. 4 W1; am the rest. 6 W1, 14; दृक्षन PI, P 2, I 2. WI; स सुखी the rest. शरदः WI. I4; आद्यार्धचांत्यैव PI, P2, I 2; आद्याधी!ऽत्रैव corr. to आद्यार्थीचीत्यैव WI. P2, I 2; ब्राह्मणद्वौ वध्यं 14; ब्राह्मणं वै सत्यं PI, WI. 10 W I only. 11 WI, I 43; ऋतु P P2I2. 12 W 1: vysverain: the rest. 13 In all the MSS., except
WI, this sloka comes after ra. 14 पश्यतिकर्मा । द्रष्टुमिति वा शेप: WI; पश्यतिकर्मी धातुष्टी कशेष: PI, P2, I2, I. 1 Pan. VI, iv, 120. 16 Ibid. I, iii, 74. 17 लदुःWI. 18 शायः फक् आयनि वुन च WI. The comm. beginning शानचि मुक् and ending with वु च in WI only. 19 WI; शाळ्यायनमतं शाट्यायनकं the rest. 20 तांडिनानायस्तांडकं VI; तांडिनो मतं तांडक the rest.
52

Page #162

132
॥ वेदार्थदीपिका
३३. वसिष्ठस्य सपुत्रस्य संस्तवः सहस्तुतिः परस्परस्तुतिरित्यर्थः । आदितो नवभिर्वसिष्ठः खान्पुत्रपौत्रान स्तुतवान् । विद्युतो ज्योतिरित्यादिपंचभिस्ते वसिष्ठं स्तुतवंतः । अथवा वसिष्ठस्येंद्रेण सह संवादः । स्वान्पुत्रपौत्रानादितो नवभिः स्तुतवान् वसिष्ठो विद्युतो ज्योतिरित्यादिभिः पंचभिरिद्रेण स्तूयते स्मेत्यर्थः । संवादः परस्परसंभाषणं । संवादे वकृविवेकानुक्रम उपदेशेष्वनुक्तेः ॥ ___३४. आद्या एकविंशतिर्द्विपदाः । श्रादित एकविंशति चो विंशत्यक्षरा विराज इत्यर्थः । द्वाविंश्याद्याश्चतस्रस्त्रिष्टुभः । श्रूयते हि ब्राह्मणसूत्रयोः प्र शुक्रेत्यारभ्य ता उ विच्छंदसः संति द्विपदाः संति चतुष्पदा इत्येकविंशतिर्वेश्वदेवसूक्त इति च । अत्र हि द्विपदा इति वर्तते द्विपदा एकादश मारुत इत्यतः' । अत्र चाजामुक्थैरहिं गृणीष इत्पर्ध! हिनानो दैवतस्य स्तुतिः । मा नोऽहिर्बुध्न इत्पर्धचों 105हि बुध्यनानो दैवतस्य । वैश्वदेवत्वादेव ऋग्रूपविनियोगोक्नदेवतावे सिद्धेऽनयोर्देवतयोरुपदेशः सूतविनियोगेऽपि स्मरणार्थः॥
३५. सर्वशांतिकरं सूक्तं रोगमत्वादिवदयमपि गुणो ज्ञातव्य इत्युक्तं ॥३५॥
३८. अंत्ये सप्तम्यष्टम्यौ वाजिनां स्तुति:14 । वाजिनो वाजिनात्यहविर्देवताः । केचिद्देवताविशेपाः । भगमुग्रो वस इत्यर्थचों भगदेवत्यः । वेत्युक्तेः सावित्रो वा ॥
४१. आद्या जगती लिंगोक्तदेवता । अग्नोंद्रमित्रावरुणाश्विभगपूषब्रह्मणस्पतिसोमरुद्रदेवयेत्यर्थः ॥ ४४. आद्या जगती लिंगोलदेवता । दधिकाश्शुपोऽग्न्यादिस्वसामर्थ्यप्रतिपादितदेवतेत्यर्थः ॥ ४८. अंत्या चतुथीं वैश्वदेव्यार्भवी वा । ऋभुदेवयं ॥ ५०. चतुर्थी गंगादिसर्वनदीस्तुतिः॥ ५१. श्रादित्यदेवत्यं । आदित्या नामादितेः पुत्रा आदित्या 18 मादित्यानामिति लिंगात् । आदित्यग्रहेण चरंतीति सूत्रे॥ 48. वास्तोष्पतिदेवत्यं । पत्यंताण्यः ॥ 1 WI; पुत्रान्पौत्रान् the rest. 2 क्रममुप WI, I 4, P2, I 2 ; क्रमप° PI. ना अतिछं० WI. 4 Ait. Br.V,v, IO-II. Wromits चतुष्पदाः . Asv. Sr.-satra, VIII, viii, 5. 6 W1; the rest. P1, P2; &: I 4, W1; see Åsv. Sr.satra, VIII, viii, s. Ver. 16. WI; देवस्य the rest. 10 उन्नरोहिबुध्यायेत्युत्तरोग्र्धों Wr. I WI; वैश्वदेवत्वादेव --पय (°देवायं वि॰ P2, I2) विनियोगे वैश्वदेवाचे PI, P2, I 2; वैशृदेवत्वादे वास्य स्तुतिः । उपदेशविनियोगे विश्वेदेवत्व I 4. 1 Wr; नयोः the rest. 19 P1; सूक्त WI; सूक्तं P2, I 2; omitted in I 4. 14 वाजितः स्तुती WI. 16 WI, P2, 12; वाजिनाख्या PI, IA.
16 केचन WI. 17 Wr; tho rest ald आर्भव (भव I 4) इति विधिगर्भानुवादः । आर्भवमंत्येत्यनुक्तिलाघवार्थे । 18 पुत्रः आदित्य: WI; omitted in the rest. 10 Asv. Sr.-sutra,V, xvii, 1. 0 Cp. Pan. IV, i, 85.

Page #163

॥ वेदार्थदीपिका ॥
133
५५. आद्या गायत्री वास्तोष्पतिदेवत्या । शेषाः । शिषोऽसर्वोपयोगे कर्मणि घञ् । शिष्टा इत्यर्थः । ताः प्रखापिन्य उपनिषत् । प्रखापिन्यः प्रखापिनः स्तुतय उपनिषञ्च' भवति । ताश्च च्छंदस्तस्युपरिष्टादृहत्यादयोऽनुष्टुभः । तिस्र उपरिष्टादृहत्यः सस्तु मातेत्याद्याश्चतस्रोऽनुष्टुभ इत्यर्थः ।
आसां प्रवापिनीत्वं तु कथासु परिकल्प्यते ॥ afgस्तृषितो 'sarर्थी त्रिरात्रालब्धभोजनः । चतुर्धरात्रौ चौर्यार्थे वारुणं गृहमेत्य तु ॥ १ ॥ कोष्ठगारप्रवेशाय पालकश्वादिसुप्रये ।
यदर्जुनादि सप्तच ददर्श च जजाप च ॥ २ ॥ इति ॥
५६. अत्र सूक्त आद्या एकादश द्विपदाः । विंशतिका द्विपदा विराजः । अथ चतुर्दश त्रिष्टुभः । श्रूयते हि ब्राह्मणसूत्रयोः । क ई व्यक्ता इत्यारभ्य ता उ विच्छेदसः संति द्विपदाः संति चतुष्पदा इति द्विपदा एकादश मारुत" इति च ॥
५९. अंत्या द्वादश्यनुष्टुप् । एकाक्षराधिकेयं भुरिगनुष्टुवेदितव्या । रुद्रदेवत्या । मृत्युविमोचनो । पूर्णो मरुतामवधिः ॥ ३६ ॥
६३. इति । आदौ । अर्धर्चपंचमाः सार्धचा: ' सूर्यदेवत्याश्चतस्रः । चेति सौर्य इत्यनुकर्षणाय । अथ त्रयोऽर्धची मैत्रावरुणाः ॥
६६. चतुर्थ्याद्यास्त्रयोदश्यंत्या दशादित्या आदित्यदेवत्या: 12 ॥
७५. सांहितिक: कंप ऐकत्ये नास्तीत्युक्तं ॥
७९. कंपाभावः पूर्ववत् ॥
tt. अंत्या पाशविमोचनी ॥
९०. अत्र सूक्ते या ऋचो द्विवदुक्ता वामित्यादिद्विवचनांत पदयुक्तास्ता ऐंद्र्यश्चकाराद्वायव्यश्च । अत एव ब्राह्मणसूत्रयोः प्रउगे वायव्यत्वाय प्र वीरया शुचयो दद्रिरे त23 इति वामिति द्विवचनस्य स्थाने त इत्येकवचनपाठः कृतः । वामित्युक्तावेंद्रत्वं च स्यादिति । द्विवदुक्ता इति द्वित्वमर्हतीति च द्विवचनं । द्विशब्दो भावप्रधानः । यथा ह्येकयोरिति 14 तदुकं । यास्तु ता द्विवदुक्ता य ivarasaनयुक्तीद्या च । ते सत्येनेति पंचम्याद्यास्तिस्रद्रवायव्या इत्यर्थः ॥
९५. सरखत्या अण् न सरस्वच्छन्दात् । अत एव हि तृतीया सरखत इत्युक्तं । सरस्वती धरुणमिति 10 लिंगात् । स वावृध इति तृतीया सरस्वते सरस्वदर्थं ॥
1 ताः प्रस्वापिन्य उपनिषत् omitted in W1; प्रखापिन्यः to उपनिषच्च in Wr only. मुपरि कल्पते W1. धितो W1. 4 W 1, I 4, P1; गोष्ठा ° P2, I 2. Ait. Br. V, V, 13-14 . 7 Asv.
6
8
Sayana, Introd. to Rigv. VII, 55. viii, 5. Cp.comm. on VII, 34. सार्धश्चतस्रः WI. 100 : W1. sútra, VIII, xi, 1.
This sentence omitted in W1. 11 सत्र WI. 12
14
Cp. Pan. I, iv, 22.
15 0 युक्ता आद्या च W1.
'
Cp. comm. on VIII, 47.
2 कथा
5 Quoted by
Sr.-sûtra, VIII,
आदावर्धपंचमाः
13 Asv. Sr.
16 Ver. I.

Page #164

134
॥ वेदार्थदीपिका ॥ ९७. बृहस्पतिदेवत्यमैद्यादि च । ऐयादिर्यस्य तासूक्तं । अंत्या दशम्यद्री च बार्हस्पत्या च । इंद्राबृहस्पतिदेवत्येति यावत् ॥ __e. अंत्या सप्तम्यद्री चेति पूर्वसूत्र एवोक्तदेवता । इंद्राबृहस्पतिदेवत्येत्यर्थः । सैव पत्र पुनराम्रायते ॥ ९९. उरुं यज्ञाय चक्रथुरित्याद्यास्तिस्र ऐश्चकाराद्वैष्णव्यश्च । रेंद्रावैष्णव्य इत्यर्थः ॥
१००. ननु चैतत्सूक्तवर्तिन्योः प्र तन्ने अद्य किमिन्न' इत्यनयोविष्णोः शिपिविष्टगुणवं किं नोच्यते यथा क्या इन्सप्न वैश्वानरीयमित्यग्नेर्वैश्वानरत्वं । दृष्टश्चानयोः सूत्रे शिपिविष्टगुणकविष्णोविनियोगः । कथं पुरस्ताचंद्रमसेत्यारभ्य वषट् ते विष्णवास आ कृणोमि प्र तने अद्य शिपिविष्ट नामेति' त्रिरुच्यते । अयं हि क्रत्वों1° गुणविधिर्न सार्वत्रिकः । यथा । उप ते स्तोमान्पशुपा इवाकरमिति द्वे1 इत्यत्र रुद्रस्य पशुमगुणवं पशुपतिगुणत्वं चेति मन्यते । किंच। यथोयदेशमित्युक्तेर्देवतानुक्रमणीबृहद्देवतयोः शिपिविष्टगुणत्वादेर्शनानैतदादरणीयमिति । नन्वाश्वलायनोपदेशो वांगीकृत एव । अपि वान्यां वैष्णवीमिति" लिंगोलता18 । अतो देवा दैवी वेत्यत्र वैष्णवीत्वोक्तेः । सत्यं । अत्र त्वतो देवा अवंतु न इति जपेदित्युक्तेः कर्मविशेषसंबंधान 20 सार्वत्रिकमेवेत्यत्रापि वाच्यमेवेति मन्यते । तस्माकर्मविशेपादियोगिषु गुणवचनादि ताकीवधिकमेव न सावैत्रिकं । यथा हिरण्यगर्भ इति षड्चस्य कदेवत्यस्य हिरण्यगर्भ समवर्तताय इति पद प्राजापत्या23 इति प्रजापतिदेवतात्वं पश्ववधिकमेव । यथा कया नश्चित्र आ भुवदित्येंद्रोंद्राग्नी 4 मरुतो वरुण: क इति कदेवत्यत्वमिति सर्वमनवद्यं ॥३॥ ____१०१-२. एते हे सूक्ते अग्निपुत्रः कुमारनामा ददर्श वृष्टीच्छाविशिष्ट:27 प्रकृत एव वा वसिष्ठः । नन्विदं सूत्रमकृत्वा तिसः षट् पार्जन्यं त्वाग्नेयः कुमारस्तु वसिष्ठ एव वा वृष्टि काम इति सूत्र्यतां । एवं हि लघु । सत्यं । तथा न कृतं प्रतिपत्रिसुखाय हि 3 ॥
1 Verses 4-6. WI; चात्र the rest. Verses 5-6. 4 Sutra on I, 59. 5 WI; वैश्वानरसं दृष्टयोः the rest. Vers. 7 and 99, ver. 7. Ver. 5. Seo Asv. Sr.-satra, III, xii, I3-14. ' च WI. 10 क्रत्वर्थे सूक्ने धयों गु° P2, I 2. 11 Rigv. I, IIA O. 12 Asv. Sr.-shtra, IV, xi, 6. 13 Introd. 51, I. 14 W13;
त्वद° the rest. 15 चैतद 14. 16 WI; नाश्वलायनोऽगीकृत एव 14; नत्वाश्वलायनोगीकृत एव PI, P2, I 2. 11 Cp. comm. on I, 22. 18 लिंगोक्त एव P2, I 2. 19 Sutra on I, 22. 20 W1; न omitted in the rest. 21 योगेषु P2, I2. • 22 Rigv.x, 121.
23 Asv. Sr.-sutra, III, viii, I. 24 Rigv. IV, 31, I. 25 Asv. Sr.-satra, II, xvii, 14. 26 WI, I 4; सर्वमवदानं PI, P2, I 2. 27 कृष्टि कामो वा वसिष्ठः WI. 28 वा omitted in W I. 29 लाघवं खलु VI. 3" Neither text nor comm. state ver. 2 to be padanilkrit.

Page #165

॥ वेदार्थदीपिका ॥
१०३. तेन पर्जन्यस्तोत्रेण संहृष्टान् अस्माकं वृष्टिर्भविष्यतीति संयुक्तान्मंडूकान् संपर्जन्यस्तुत्यनुमोदकानृपिस्तुष्टाव । कः । वसिष्ठः । वाविशिष्टत्वेऽपि मांडलिकत्वादस्यैवानुवृत्तिर्युक्ता । पनेनोत्तरार्थं प्रकृतत्वसूचनाच्च । अन्यथा वसिष्ठो वा वृष्टिकाम इत्येव वक्तव्यं । अथवा वाविशिष्टो मांडलिकवसिष्ठो निवर्ततां । केवलवसिष्ठो मांडलिकोऽनुवर्तिष्यते । यद्वा' वेति कुमारेण संबध्यते । वसिष्ठ इति तु वृष्टिकामगुणविशेषित्वाय ॥
१०४. रक्षोहेतींद्रा सोमयोर्गुणः । राक्षोनमैंद्रासोममिदं । रक्षसां हंताराविंद्रासोमावस्य देवतेत्यर्थः । ऐंद्रासोममित्युभयपदवृद्धौ प्राप्तायामुत्तरपदवृद्धभावश्चंदसः । शाप आक्रोशश्छांदसः । असतो दोपस्याध्यारोपो ऽभिशाप: 10 । एतौ शापाभिशापावत्र प्रायो बहुलं भवतः ॥ सप्तमी त्रिष्टुजगती वेत्यर्थः । सप्तमी वेति नोक्तं गुरुत्वात् । एकविंशीत्रयोविंश्यौ च जगत्यौ । अष्टादशी मरूद्देवत्या सती च जगती । चकारो जगत्यनुकर्षणार्थः । सप्तदशी ग्राव्णी ग्रावदेवत्या । अणोऽणीति प्रकृतिभावाभावश्छांदसः । ग्राव्य्यश्मनि दैवते देवतावाच्ये तद्विते व्यंतं न तु ङीतं । प्रवर्तय दिवो अश्मानमिति चतस्र इंद्रदेवत्याः । मा नो रक्षो अभि नडिति त्रयोविंश्या पूर्वार्धच वसिष्ठस्यात्मन आशीः प्रार्थना । उत्तरोऽर्धर्चः पृथिवी नः पार्थिवादिति पृथिव्यंतरिक्षदैवतः ॥ ॥ इति वासिष्ठं सप्तमं मंडलं समाप्तं ॥
न चात्राट मंडल मित्यनुक्तेः सप्तममंडलस्या समाप्तिराशंकनीया मा चिदन्यदित्यारभ्य स्वादिष्ठयेत्यंतस्याष्टमं मंडलमिति प्रसिद्धेः । किंचानुवाकानुक्रमण्यां मंडलस्थानुवाकसूक्तयोः संख्याने 12 दशाममिति द्वे चैव सूक्ते नवतिं च विद्यादथाष्टममिति 14 चोक्लेमी चिदित्यादेरष्टमत्वमेव संगच्छते । थोपाकर्मणि मंडलांत्यानामृचामनुक्रमणे 15 प्रति च विश्वेत्येवापि गृह्यते । कुपुंभकादिमंडलतर्पणे" च वसिष्ठस्य पावमानीनां च 18 मध्ये प्रगाथ इति मंत्र उच्यते । आरण्यके च तस्माद्वसिष्ठस्तस्मात्पा मान्य " इति सप्तमनवममंडलस्य प्रशंसामध्ये तस्मात् प्रगाथा 20 इति हि 21 समामनंति । यद्येवमेभिरेव हेतुभिरन्यत्रापि मंडलग्रहणं न कर्तव्यं । सत्यं । यत्र यत्र क्रियते 2 तत्र तत्रान्ययो
Shadg. Cp. BRs. v. अभिशाप. 12 W 1; संख्या the rest.
15
13 Cp. M. M., A. S. L.., p. 218, note. P 1, P 2, I 2; तर्पणो I 4.
20 Ibid. 3. 21 No fe in W 1. तत्रान्यदेतत् 14; तत्रान्यदेव प्र° P1, P 2, 12.
2 P 1,
1W1; संहृन् P 1, P2, I 2; I 4 omits both text and comm. to VII, 103.
3
P2, I 2; कां प° WI.
See previous sutra. ● W1; यथा P1, P2, I 2.
4 वसिष्ठो P 1, P2, I 2. 7 W1; P1, 2, 12. 10 Durga (who
5 W1; °लं P1, P 2, I 2. 80 काम इति वि° Wr.
9 W 1, P 1, I 4 ; अध्याहारो P2, I 2.
reads अध्याहारो) in his comm. on Nir. VII, 3, apparently borrows this definition from 11_P 1, P 2, I 2, I 4; प्रायेण संभवत: W1.
Anuvakānukramani, ver. 32.
16
Rigy. VII, 104, 25. 19 Ait. Ar.
18 च in W1 only.
22 W 1 ; प्रयोजनं the rest.
135
14 Ibid., ver. 35.
17 W 1; तर्पणं
II,
ii, 2, 2 and 4.
23 W1;

Page #166

136
॥ वेदार्थदीपिका ॥
जनमस्ति । किं तत् । असत्यपवादे सामान्यर्षित्वादिति । अयोनार्च परिभाषते । परं गायत्रं प्राग्वासप्रेः । प्र देवं दश वत्सप्रीभीलंदन' इति वक्ष्यति । दिवस्परि द्वादश वत्समीराग्नेयं विति तु* न गृह्यतेऽवरत्वात् । अतो वत्सप्रिसंशब्दनात्मागतः परं छंदोऽनुक्तौ गायत्रं छंद इति वेदितव्यं । तेनेदं वसो द्विचत्वारिंशदित्यादौ गायत्री छंदः । परमिति शक्यमकर्तुं ॥ ऋषिश्चानुक्तगोत्रः प्राङ् मास्याकाण्वः । त्यानु सैका मास्यः सांमद इति वक्ष्यति । अतो मास्पसंशब्दनात्मागतः परमनुक्तगोत्रोऽत्रर्पिश्च' काण्वः करालगोत्र इति वेदितव्यं । तेन वक्ष्यमाणमेधातिथ्यादयः काण्वा भवंति। चेति प्रागिति च शक्यमकर्तुं । परमित्यनुकर्षणार्यस्तु चकारो न भवति पूर्वत्रैव तस्य व्यत्वात् । प्राक पंचम्याः प्रत्यासनेश्च लभ्यते । यथा । स्त्रीपुंसाभ्यां नम्खनो भवनात् ॥
t,१. मेधातिथिर्मेध्यातिथिश्च हावृषी सहापश्यतां तौ च कायौ10 । अत्र मेधातिथेः काण्वत्वं न विधेयम् अग्निं द्वादश मेधातिथिः काण्व इत्युक्तेरेव सिद्धेर्मेध्यातिथेस्तु विधेयमेव । रेंद्रमिति मंडलाधाग्नेयत्वनिवृत्त्यर्थे । अत्राद्यं दृचं प्रगायो नामर्पिरपश्यत् । अपश्यदिति विस्पष्टार्थ । न च प्रगायशब्दस्य बृहतीसतोबृहतीत्वं निवर्पर्मिनामत्वार्थता द्विप्रगाथादीत्येव तस्योक्तावाद आद्यं दृचं प्रगाथ इत्यनन्वयाच्च ।
भारण्यके तर्पणे च प्रगाथा इति यद्वचः । तवान्येषामप्पीणां प्रगायत्वमनेन हि ॥ मंडलादेर्दर्शकेन साहचर्याच्छतर्चिवत् ।
व्याख्यातं हि शर्चिवमाधमंडलदर्शिनां ॥ अथ प्रगाथस्य घोरपुत्रस्य कण्वभ्रातुः पुत्रत्वमुंपपादयति । स गौर इत्यादि । स प्रगायो घोरपुत्रः सन् भवन्15 भ्रातुज्येष्ठस्य कण्वस्य पुत्रतां पुत्रत्वं प्राप्तवान् । कथं । अत्रेतिहासः ।
प्रगायो घोरतनयः कण्वे ज्येष्ठे तु निर्गते । प्रविश्य तगृहं श्रांतस्तत्पत्त्यके निषणवान् ॥१॥ सुष्वाप च ततः कण्वः क्षुधितोऽभ्यागतो वनात् । पत्नीमपृच्छत्क्रोधांधस्त्वदंके कः स्वपित्ययं ॥२॥ सोवाच त्वाकनिष्ठोऽयं पुत्रवलालितो मया।
युष्मजनन्यंकमाया18 विश्वस्तः स्वपिति प्रभो ॥३॥ 1 °त्वादि WI. 2 Satra on IX, 68. Satra on X, 45. W1; वत्सfufrago 7 the rest. 5o W. Satra on VIII, 67. 7 W1; o prav 14; °वश्चर्षिः PI, P2, I 2. Wr only. Pan. IV, i, 87. . 10 WI; कारावावित्युक्तं the rest. ___ll sutra on I, 12, 12 W1; तीत्वर्षिनामत्वार्थ the rest. 13 Wr, PI, I 4; बहुचः P2, I 2. 14 WI; करवत्वं the rest. 18 भवन Wr only. 16 W 1; stia: the rest. 17 W 1, P2, I 2 ; mate P1; 1979 14. 18 W 1; oria 39 the rest.

Page #167

॥ वेदार्थदीपिका ॥
137
जहि कोपं शाम्य मुने पुत्र एवावयोरिति । इति पल्या वचः श्रुत्वा गतकोध उवाच सः॥४॥ सद्य प्रभृति न भ्राता मम पुत्रो भवत्विति ।
इत्थं भ्रातुस्तु कण्वस्य प्रगाथः पुत्रतामगात् ॥५॥ अथ स्तुहि स्तुहीदेत इति चतुर्ऋचस्यान्वस्य स्यूरमित्यंत्यायार्षिदैवर्तविशेपज्ञानार्थमितिहासमाह । लायोगीयादि । प्लायोगिः योगनाम्नः पुत्रश्चासंगो नामासीत् । तं विशिनष्टि । यः स्त्रीत्यादि । *य प्रासंगो देवशापात्पूर्व स्त्रीभूत्वा पश्चातपोबलेन पुमानेवाभूत् । स एवंभूत मासंगो मेधानियये महर्षये बहु दानं12 दत्वात्मानं खांतरात्मानं दत्तदानं स्तुहि स्तुहीति चतसृभिग्भिः नुतवान् । अस्यासंगस्य पत्नी च भर्तुः स्त्रीत्वेन खिन्ना सती शश्वती नामांगिरस्यंगिरसः13 पुत्री तपोबलेन लग्यपुंस्त्वं प्रजननमुपलभ्य प्रीतेनमासंगमंत्ययान्वस्य स्थूरमित्येतया तुष्टाव स्तुतवती ॥
२. खादवः सोमा आ याहीत्येषानुष्टुप् । शिक्षा विभिंदो इत्याभ्यां काण्वो मेधातिथिरेव प्रियमेधरहितो विभिंदोर्महाराजस्य दानं स्तुतवान् । अनयोरयमेवर्षिः। न प्रियमेध इत्यर्थः । सर्वत्रास्तौदिति वाच्ये तुष्टावेत्यनुक्रमण्यनुकरणमेव ।। ।
३. एकविंश्यनुष्टुप् । अथ द्वे गायत्र्यौ। अथ बृहती । रताश्चतस्रोऽत्याः कुरुयाणपुत्रस्य पाकस्थाम्रो राज्ञो दानस्तुतिः ॥
४. स्थूरं राधः शताश्वमित्यंत्यस्तच:15 पुरउष्णिगंतः। स एव तुचः कुरूंगस्य राज्ञो दानस्तुतिः । तत्पूर्वाः कुरुंगदानदेवत्यतृवात्पूर्वभूताश्चतसः पंचदश्याद्याः पूपदेवत्या इंद्रदेवत्या वा । न चात्र देवतानुक्रमण्यां" देवात्तिथैर्य चेत्यादौ पूपदेवत्यत्वविकल्पार्दर्शनाद्यथोपदेशभिंति प्रतिज्ञावाधः शंकनीयः । बृहद्देवतायां ।
___पोष्णी प्रेति प्रगायौ द्वौ मन्यते शाकटायनः । इत्युपदेशात् ॥३९॥
1 शांत° 14. WI, P2, I 2; स्वयं त्विति P1, I 4. This story is similar in substance to that related in the BD.VI, 693-7. Wr only. 'देवततद्विशे० WI. ०ज्ञापनार्थमि P2, I 2. P2, I 2; प्रा WI, P1. All the MSS. (including P1, l'2) except W2 read to in the text. In I 4 the initial of the word is corrupt in both text and comm. 8 P2, I 2 ; 7° W 1, P1, I 4. The following story is told by Sâyana, VIII, 1, 1, but in other words.
10 भूत: WI. 11 WI; एवं त PI, P2; एवं 12; एव IA. 12 देयं Wr. 13 आंगिरसपु. Wr. 14 WI; प्राप्तम् I 4; प्रीतम PI, P2, I 2. 15 ° त्याद्यस्त च: WI. देवतानुक्रमः the rest. 17 कल्पदर्श° MSS. 18 Introd. $ I, I. 19 M 1-3; gift omitted in all the rest. 20 BD. VI, 701.
[III. 4.]
_16 WI;

Page #168

138
॥ वेदार्थदीपिका ॥
___५. आश्विने । अश्विदेवत्ये । द्विवृहत्यनुष्टुबंते । वे बृहत्यावनुष्टुप् चांते यस्य तस्मिनेव विशिष्टे सूक्ते त्या अर्धचर्चाः पंच चैद्यस्य चेदिराजपुत्रस्य कशुनानो नृपस्य दानस्तुतिः । चेदिशब्दाद वृद्धकोसलाजादाभ्यः चैद्यः॥
६. संत्यस्तृचः पशुनामराजपुत्रस्य तिरिंदरनाम्नो राज्ञो दानस्तुतिः । पर्शोरैपत्ये प्राप्तस्याणो ण्यः । ओर्गुण: ॥ ९. चतुर्दश्याद्ये । चतुर्दशी पंचदशी च ॥
१०. छंदःसांकर्यबाधार्मपश्यदिति कीर्तितं । प्रगायशब्दे संदेहश्छंदो वाप्पपिरिति । अन्यथोत्तरप्रगाथस्याप्यूपिनामत्वमाद्यस्य च्छंदोवाचित्वं च स्यात् । तत्र द्वितीया सतोबृहती पठ्यास्तारपंक्तिरिति प्रसज्येत ॥
११. गायत्र इत्यनुवादो न विधिः । स च त्रिष्टुबतत्वप्राप्तशिष्टाजगतीत्वनिवृत्त्यर्थं ॥४०॥ १४. गोपूक्तिशाश्वसूक्तिश द्वापी । ती गोत्रतः काण्व्यायनौ । करावशब्दाहीदित्वाधन यनिप्रोश्चेति1 फक् । आपत्यस्य च तद्धिते नातोति यलोपाभावः । इदंते नामनी नैव नाते इति विनिर्णयः । गोषूक्तिश्चाश्वसूक्तिश्चेत्येवं सामसु12 दर्शनात् ॥
१५. उष्णिगवरैर्भवति । उष्णिह्या सविता सं बभूवेति चाम्नायते ॥
१t. अष्टम्यश्विभ्यामश्विनोरथाय । परा नवम्यग्निसूर्यानिलानां स्तुतित्वेन संबंधिनी । तत्रा. निलो वायुः । शिष्टा विंशतिरादित्यदे वत्याः ॥
१९. सूक्तस्यांये पत्रिंशीसप्तत्रिंश्यौ यथासंख्यं ककुप्पंको सत्यौ त्रसदस्युनाम्नो राज्ञो दानस्तुतिः। तत्पूर्वे त्रसदस्युदानस्तुतिहचात्पूर्वं चतुस्त्रिंशी पंचत्रिंशी च यथाक्रममुष्णिक्सतोबृहत्यौ सायावादित्येभ्य आदित्यानामर्थाय ॥
२४. अंत्यस्तृचः मुषामाख्यराजपुत्रस्य वरुनानो राज्ञो दानस्तुतिः । सुपामशब्दादपत्येऽणि न मपूर्वोऽपत्य इति न प्रकृतिभावः ॥ २५. दशम्याद्यास्तिस्रो द्वादश्यता वैश्वदेव्यः ॥
1 Pan. IV, i, ITI. WI, P2; पशुनी I 2; परश्व° PI; परशु° 14. W1; पार्शोः I 2; परशो: PI, P2, I4. 4 Pan. VI, iv, 146. WI; °साकर्यपश्यदिति I 4;
साकर्यनाधर्यण पश्यदिति P1; शाकटायनाचार्येणा(!) पश्यदिति P2, I 2. Cp. comm. on VIII, 1. 7 W1; fuftrara P1, 14; °fa P2, I 2. 8 Cp. Introd. paribhasha to
Mand. VIII. ° Introd. $ 12, 13. 10 Pan. IV, i, IOI. 11 Ibid. VI, iv, Ig. 12 Cp. Årsheya Br. II, 122, and Paikav. Br. XIX, 4. 13 Rigv. X, 130, 4. 14 This is the comm. in all the MSS. The words चतुर्थांद्याशतम्रोऽदिते: in Wr are marked with little double horizontal strokes above the line to intimate that they are to be omitted. 16 Pan. VI, iv, 170. 18 W1; avaqat al Pa, I 2; a včan: onnitted in P1, 14,

Page #169

॥ वेदार्थदीपिका ॥
139
२९.
२६. युटव हीति वायष्यानामादिभूता विंश्यनुष्टुप् । यद्येवं पूर्वत्रैव विंश्यनुष्टुबाद्या वायथ्या इत्युच्यतां । न चौद्यानां तिसृणां वायव्याचप्रसंगस्तत्पूर्वी इत्यसंगतः । सत्यमुक्तं । पुनर्विशीवचनार्थोऽत्र विचिंपतां ॥ २७. मनुनीम विवस्वतः सवर्णीयां* सरण्यूछायायां जातः ।
यं सवी मनुं नाम लेभे पुत्रं विवखतः । इति बृहद्देवतादर्शनात् ॥
२९. चतुर्थी पुरउष्णिक । शिष्टाश्वतम्रो गायत्र्यः । मनुः। विश्वे देवाः । श्रूयते च । ये त्रिंशति त्रयस्पर इति वैश्वदेवमिति । तानि गायत्राणि गायत्रतृतीयसवन एप यह इति च ॥
___ मारीचत्वं कश्यपस्य किं नोक्तं जातवेदसि ।
तत्रोक्तावत्र काण्वत्वं स्यादस्योत्पत्र कथ्यते ।
क्वचिदित्यादिनोक्तत्वानेति चेतर्हि पृच्छतं ॥ दशापि शंसने द्विपदा विंशत्यक्षरा विरानः। श्रूयते च । बभ्रुरेको विपुणः सूनरो युवेति द्विपदाः शंसतीति । अध्ययने चैता द्विर्द्विपदाः पंचर्चः समामनेयुः ॥ ___३०. आद्या गायत्री । द्वितीयाद्याः पुरउष्णिवृहत्यनुष्टुभ इत्यनुक्तिलीघयाय । अनुवर्तते मनुवैवखतो न कश्यपो मारीचो वाविशिष्टत्वात् ॥
३१. अत्रादितश्चतुर्ऋचमिज्यास्तवो यज्ञस्तवो यजमानप्रशंसा चास्ति यष्टारश्च स्तूयते । येत्यादिपंचम्यारंभादत्रेति तु पूर्वचतुर्ऋचोक्तिः प्रतीयते । या दंपतीत्याद्याः पंचों दंपत्यो यापत्योः प्रशंसा । जायाशब्दस्य दंभावः । पतिशब्द उणादिकः13 । शिष्टा इति वा अंत्या इति वा शक्यमकर्तुं ॥४२॥ ___३४. पोडश्याद्यास्तिम्रो गायत्र्यः । तं गायत्रं तृचं वसुरोचिनामांगिरोगोत्रा ऋषयः सहस्रं संभूयापश्यन् । संगिरस इति बहुवचनेनागिरोवंश्या गृह्यते । कथं । अंगिरःशदादृष्यण् । तस्यात्रिभृगुकुत्सवमिष्टगोतमांगिरोभ्यश्चेति बहुवचने लुक । तेनांगिरसा इत्यर्थः । अतो गायत्रेत्ये तृचे नीपातिथिरपोद्यते ॥
1 किंचा I 4. तत् in Wr only. ३०गतः 14. WI; सुवनीवां PI; सुपर्णावि P2; सुचनीचां 14 गतः 14. W1; यं सुवीम सुवीमा लेभे पुत्रं बृहस्पतेरिति ( हस्पत इति PI) PI, I 4; सुपी नाम मनुवैचनमालेभे बृहस्पत इति P2, I2; M 1-3 read यं सरण्यू मनुनीम लेभे पुत्रं विवस्वतः। वैश्वदेवानि पंचैतान्यग्निरुक्ये जगाद सः॥ 7 BD. VI, 719. Ait. Br. V, xxi, 14-15 ° Cp. comm. on I, 99. 10 Ait. Br. V, xxi, I3. 11 Cp. comm. on Introd. $ 12, Io. 1 WI; रंभा पूर्व PI, I43 रभ्य पूर्ववत् P 2, I 2. 13 शब्दो णादिक: WI; °शब्देनोदितः Pr; °शब्दे प्रण आदितः वृद्धिः (!) P2, I 2. Cp. Unadi-shtra, IV, 57. " Pan. II, iv, 65.
___TD

Page #170

140
॥ वेदार्थदीपिका ॥
३५. औपरिष्टाज्ज्योतिषं । उपरिष्टाज्ज्योतिश्छंदसा व्याप्तं । उभयेपदवृद्धिश्चांदसी ॥
४०. द्वितीया शक्करी घट्पंचाशदक्षरा । इयं च सप्तपदा। श्रूयते हि । द्वितीया सप्तपदा भवति तां गायत्री चानुष्टुभं च करोतीति ॥
•
४२. आत्रेयोऽर्थनाना ऋषिरिदमपश्यदथवा प्रकृतः कावो नाभाकः । अथवास्य सूक्तस्यात्यं तृचमा वां ग्रावाण इत्यादिकमश्विदेवत्यमनुष्टुप् छंद स्कमेवापश्यदर्चनाना न पूर्व वारुणं त्रैष्टुभं तृचमपि । प्रथमं वाग्रहणं पक्षे नाभाकप्राप्त्यर्थे । द्वितीयं त्वर्चनानसः पूर्वतृचदृष्टत्वबाधनार्थं सदाचैनानसो मुक्तेन भाकत्व प्रदर्शनार्थे ॥
४४. गायत्रमग्निः । सूत्रे ऽपि च दृश्यतेऽस्य पूर्वस्य च गायत्राग्नेयत्वमिमे विप्रस्येति सूक्ते इति ॥ ४६. वशो नामावपुत्रः । अश्वादृष्यण गर्गादियञ्' । वृद्यभावश्छांदसः । अत्र चा स तु य वदेत्यादिभिः कनीतपुत्रस्य पृथुश्रवःसंज्ञकस्य' राज्ञो दानस्तुतिः क्रियते । आ स आदीत्यत्र भिस लुक् छांदसः । आ स आदिभिरित्यर्थः । न हि स्तुतिरादीति संगच्छते । दृश्यते हि बृहद्देवतायां । वाया यत्प्रादात्कानीतस्तु पृथुश्रवाः ।
तदत्र संस्तुतं दानमा स एत्वेवमादिभिः ॥ इति । त्रयोदशी चतुर्विंशिका चतुर्विंशत्यक्षरा द्विपदा । उत्तरे । द्वे आ स एतु षष्टिं सहस्रेत्येते एकविंशीद्वाविंश्य पंक्ती ॥
४७. त्रितो नामाप्यः अप्यपुत्रः । ननु चंद्रमा एकोनाप्यस्त्रितो वेत्येव त्रितस्यापत्यत्वं सिद्धं । असत्याप्यवचनेऽत्राधिकारात्कारणत्वं स्यादिति चेन्न तत् क्वचित्कथंचिन्यायेनानुक्तगोत्रविषयत्त्वात्कारवत्वस्य । एवं तर्ह्यप्य इति विस्पष्टार्थे । आदित्येभ्यः । आदित्यानामर्थयेदं सूक्तं । आदित्यमित्यनुक्तिरदितेः स्यादिति शंकानिवृत्त्यर्थे । तदित्यानां तृचमादित्यमित्यच यनिर्देशेऽप्यादित्यप्रतीतिवदत्राप्यस्तु । न च तत्रादित्यानामित्यादित्यशदश्रवणात् स्पष्टादित्यप्रतीतिरिति वक्तुं युक्तमत्राप्यादित्या अव हि ख्यतेति 18 श्रवणात् । तर्हि वैचित्र्यार्थ चतुर्थ्या निर्देश: । चतुर्दश्याद्याः पंचोपसेsपि । उपसोऽप्यर्थाय । महापक्तिं । उत्तरपदवृद्धिश्छांदसी ॥
11
3 W1; न पूर्वः वा त्रैष्टुभं P 1, P 2, 12;
4
10 W1;
1 उत्तर° W1. 2 Ait. Ar. I, v, I, TO. पूर्व वा त्रैष्टुभं 14; न omitted in I 4. • नसमुक्ते ° W1; 'नसमित्युक्ते P1; 'नसमित्युक्ते I4; सदचे नामभ्यासमित्युक्तेनाभाक: P2, I 2. W1; नाभाक: the rest. Gagannatha has the comment: अर्चनाना वात्रेयो वारुणमंत्यस्तृच आश्विनस्तं वै वाचनाना ऋषिः । 6 Asv. Sr.-sútra, IV, xiii, 7. 7 W1; अपत्यादृश्यादिना वत् P1; अपत्यवृष्यणादिना वन् 14; अपत्यादिना यत् P 2, I 2. 8 Wr only. · पृथुश्रवसो W 1. ● ख्याय the rest and M 1-3. on I, 105. स्याद WI only. 17 W1; तत्रादित्यानामादित्यास इति श्र° the rest.
13 Sûtra
12 BD. VI, 729.
स इत्येवेम° M 1-3
15 तर्हि W1 only. 16 Sûtra on VII, 51.
14
18 Ver. II.
19 P2 and I 4
omit the Khilas; P 1, however, has both text and comm., omitting only 58.

Page #171

141
॥ घेदार्थदीपिका ॥ ६३. गायत्रे सूक्ते सत्यंत्या देवदेवत्या सती त्रिष्टुप् । गायत्र इत्यनुवादः । पूर्व गायत्रमिति शक्यमकर्तुमनुवादेनैव सिद्धेः ।।
६७. मस्पो नाम सांमदः । संमदाख्यमहामीनराजपुत्रः। अथवा मित्रावरुणपुत्रो मान्यो नामर्पिः। अथवा बहवो जालनद्धा आनाये बद्धा मस्सा अपय आदित्यान् खोपद्रवशांतयेऽस्तुवन स्तुतवंतः। मास्थानां गोत्रं नास्त्यनुपदेशात् । ऋषीणामेव विकल्पो न देवतायाः । तेन सांमदमान्ययोरादित्या एव स्तुत्याः ॥४४॥
६. मूक्तस्यादितश्चत्वारस्तृचा अनुष्टुम्मुखाः। अनुष्टुब्गायत्र्यौ चानुष्टुभोऽनुष्टुम्मुखास्तृचा इत्युक्तं । उप मा पडित्याद्यंत्याः षडचश्चतुर्दश्याद्या अशाश्वमेधयो राज्ञोदीनस्तुतिः । श्रादाविति किं । तृचचतुष्टयस्यांत्यतृचद्वयस्य च दानस्तुतित्वं मा भूत् । एवमिष्टं चेदंत्या अक्षाश्वमेधयोर्दीनस्तुतिरित्येवावल्यदिति चेत् तर्हि विस्पष्टार्थे । ननु बृहद्देवतायां ।
ऐंद्राणि त्रीणि सूक्तानि स्तोत्यृतूर्नुप मेति पट् ।
अक्षाश्वमेधयोरत्र पंच दानस्तुतिः पराः॥ इत्युच्यते । तत्कथमत्र पणामपि दानस्तुतित्वमुक्तं । सत्यं । अयं वृक्षस्तुतिमपि राजदानस्तुतिशेषां मन्यते देवतानुक्रमण्यां पदस्य दानस्तुतित्वस्यैवोक्तेः । तथा हि ।
उप मेत्यासु चंद्रोऽतोऽश्वमेध ऋक्ष एव च ।
प्रीतो यहदतुर्वितं प्रियमेधस्तदब्रवीत् ॥ इति पठ्यते ॥ ६९. अपादिंद्रो अपादग्निरित्यर्धों वैश्वदेवः । अतः परे वरुण इदिहेत्याद्यास्त्रयोऽर्धी वरुणदेवत्याः ॥ ७१. सुदीतिः पुरुमीळ्हश्चेति द्वावांगिरसौ सहापश्यतां । अथवा तयोरन्यतरोऽपश्यन् ॥ ७२. अग्निः। अथवा हवियां स्तुतिः॥ 58. त्रयोदश्याद्यास्तिम्रोऽत्या अनुष्टुभः सत्य ऋर्शनामराजपुत्रस्य श्रुतर्वनाम्नो राज्ञो दानस्तुतिः । पारिशेष्यसिद्धेस्तिम इति प्राप्तानुवादः । छंदोवचनं गायत्रावापवादः । आत्रेयो गोपवनोऽनुवर्तते न तु सप्तवधिः । स हि वाविशिष्टः॥ ___०. एक नीम नोधसः पुत्रः। गायत्रे सूक्ते सत्यंत्या देवदेवया सती त्रिष्टुप् । गायत्र इत्यनुवादः शिष्टाजगतीत्वापवादः॥
_1 PI reads as Wi in the text, P2 and I 4 as I 2. The comm. is the eame in all. * Omitted in WI. Gagannatha says : दशम्येकादशीद्वादशीष्वदितिः। 4 Introd. $ II, 6. ऐंद्राण्या त्वा रथं त्रीणि M 1-3. M 1-3; स्तोतनूभूमु° P1; स्तोतनुभूमु I 4; स्तुतवतो भूमु° P2, I 2; सूक्ता न्युप मेति पद WI. BD.VI, 736. कात्या marg. corr. in WI. अक्ष in Wr only ; स्तुतिमपि the rest. 10 W1; एवेति च the rest. 11 Ver. 11a. 12 In the text P 1 and I 4 read mi a: tfargerilookयोवान्यतर; P2 as I 2. 13 पार्ष.P.

Page #172

142
॥ वेदार्थदीपिका ॥
११. कुसीदी नाम कारावगोत्रः॥४५॥ ४४. उशना नाम कवेः पुत्रः । गादित्वाद्य ॥ १६. विश्वको वा नाम कृष्णपुत्रः । ऋष्यणपवादो' बाहादित्वादिम् । वेत्युक्तेरांगिरसः कृष्ण एव वा ॥ ४७. द्विवेत्युक्तेः प्रकृत आंगिरसः कृष्ण एव वा। वाविशिष्टत्वात्र तु कार्णिविश्वकः प्रकृतोऽपि ॥
t. नोधा गौतमः । नू चिन्नव नोधा गौतम इति झुक्तं ॥ १९. नुमेधपुरुमेधौ सहापश्यतां तौ चांगिरसौ ॥
९१. आपाला नामर्षिका कन्यात्रिपुत्रिका । इंद्रमधिकृत्यापाला नाम तपशुचार सामगा' समामनंति । ऐंद्र इतिहासः । अत्रावगंतव्य' इति शेषः । इतिहासश्चायं ।
अपालात्रिसुता त्वासीकन्या त्वग्दोषिणी पुरा । अत एव दुर्भगेति भत्री त्यता सती पथि ॥१॥ सौम्याद्रसादिंद्रतृपिरिति यज्ञस्य वाक्श्रुतेः । अन्विच्छंती सोमलतां जलायावतरतदा ॥२॥ सोममप्पविदाकन्याथाभ्यगापितुराश्रमं । तामिंद्रश्शकमे दृष्ट्वा विजने पितुराश्रमे ॥३॥ तपसा बुबुधे सातु सर्वमिंद्रचिकीर्पित। मुपाव स्वमुखे 13 सोमं वैदैतैग्रीवभिस्विति ॥४॥ तस्या भक्त्यतिरेकेण पपाविंद्रश्च तन्मुखात् ।। निरगास क्वचित्पूर्व भक्षयित्वा गृहान्मुनेः ॥५॥
उदकुंभं समादाय तेन सार्धं तु" साप्पगात् । 1 WI; कुसीदी नामा P2, I 2 ; कुसोदिनीम P1; कुसी नाम I 4. Cp. Nirukta, VI, 32. * In Gana गर्गादि read कवि for कपि (Bohtlingk's Pan. vol. ii). 3 WI; आतंतपाद PI, I43 अनंतया P2. बादादिलक्षण इन Wr. Sutra on I, 58. कन्या Wr only. यामधि MSS.; यां मधिहत्य I 2. माना WI; साम नाम P1; सोम नाम P2, 12; समा नाम I 4. 9 WI; अत्रोच्यते the rest. 10 Shadg.'s version and that of the BD. (eight lines being almost identical in the two) are printed in M. M.'s Rigv. vol. iv, pp. 46-47; cp. also various readings, pp. 43-46. Many expressions are taken verbatim from the Satyayana Br. Sâyana quotes the story from the Br. 11 WI; यज्ञस्तु-या--भूत P1; यज्ञस्तुत्युपायो भूत P2, 12; यज्ञस्तुतिः-- या भूत I 4. 12 °यागात् WI; °धागा PI; °द्यागाद्यत् P2; °द्योगाद्यत् I 2; 'यां गा I 4. 13 W1; सासुपातमुखे P1; साश्रुपातमुखे P2, I 2; सा सुतया मुखे I 4. 14 WI; स्विह the rest. 15 कुवित् Wr. 16 गृहात्पुनः WI. IT WI; अपामर्थे च PI; पानार्थे प्ययमप्यगान P2, I 2; पानार्थ साथगात् I 4.

Page #173

॥ वेदार्थदीपिका ॥
143
ग्भिः स्तुत्वा जगादेंद्रं कुरु मां सुत्व विति ॥६॥ रच्छिद्रे गतामिंद्रः शकटस्य युगस्य च। प्रक्षिप्य निश्चकर्ष त्रिः सुत्वक सा तु ततोऽभवत् ॥७॥ तस्याः पूर्वहता' या त्वग्जातिः सा शल्यको ऽभवत् ।
उत्तरा त्वभवबोधा कृकलासस्तयोतमा ॥६॥ इति ॥ ९५. अांगिरस इति शक्यमकर्तु॥ ९६. तिरशीनामांगिरसः । अथवा द्युतानो मरुतां पुत्रः॥ ९७. बृहतीछंदकं । अत्र चांततः पणां छंदोविशेषमाह । अंततः। अंत भाद्यादित्वाससिः ॥४६॥ १००. उपांत्ये दशम्येकादश्यौ वाच्यौ वाग्देवाये । वाचो देवताणि ङीयौटि यण् ।
१०१. अत्र प्र यो वा मित्रावरुणेति तृतीया गायत्री । न यः संपृच्छ इति चतुर्थी सतोबृहती। तृतीयाधुक्तिश्चतुर्थ्यो । द्वितीयदृचस्य बृहतीस्थाने गायत्रीवचने10 संयोगशिष्टत्वात्प्रगाथस्य चतुर्थाः सतोबृहत्तीत्वं दुर्लभमिति सतोबृहतीवचनं । स्तोत्रं राजसु गायतेति पूर्वगैतपादेन सपादा पादसहिता ते हिन्विरे अरुणमिन्गादित्यदेवतेत्यर्थः । इत्यनेनेत्यध्याहृत्यात्र नेयं । अथ वे अश्विदेवत्ये हे वायुदेवत्ये द्वे सूर्यदेवाये । अथेयं या नीचीति बृहती सत्युपोदेवत्या । अत्र त्रित्रिष्टुबंतमिति चतुर्दश्यास्त्रिष्टुवचनेन प्रगाथस्य निवृत्तत्वान्त्रयोदश्या बृहतीत्वं दुर्लभमिति बृहतीवचनं । अथवा सूर्यप्रभानया स्तूयते । अथ पवमानदेवत्या । माता रुद्राणामिति द्वे गोदेवत्ये ॥
१०२. भगगोत्रः प्रयोगो नामर्षिः । अथवा बार्हस्पत्यः पावकविशेषणोऽग्निषिः । अथवा महोनाम्नः पुत्रौ गृहपत्ति यविष्ठसंज्ञावग्नी सहापश्यतां । अथवा तयोरन्यतरः॥ ___ १०३. अष्टम्यादि युनः । अष्टमी दशमी द्वादशी चतुर्दशी चेति चतम्रो यथाक्रमं ककुगायत्रीककुबनुष्टुबिति स्युः । जसो लुगिति स्युरित्यध्याहृत्य नेयं ॥
॥ इत्यष्टमं मंडलं समाप्नं ॥ 1 WI; सुत्वक् सतो भगवत् PI, I 4; सुत्वक सघ्रः स वै भवत् P2, I 2. पूर्वगता IA PI, P2, 12; वल्पको 14 शवको WI. कुकलासंस्तथोत्रमति WI;
कलस्थायोतमे P1; कलासंस्तथोक्षमे P2, I2; कलासास्थाप्योत्तमे I 4. इति in WI only. Cp. BD.VI, 742 b-748a.
WI; °वक्त the rest. A marg. note in WI: साहितभाप्ये आ त्वा नव निरवीरानुष्टुभमिति पाठः. 14, P2, I23 मारुतस्य corr. to मरुतां WI; मारुतिः पुत्रः PI. WI; अंते आदिआदित्यादित्वात् PI, I 43; संते आदित्यादित्वात् P2, I 2. Cp. Vart. to Pan.V, iv, 44.
W1; चतुर्थीक्यनुक्यों P1; चतुर्थोक्यनुक्यर्थः P2, I 2; चतुर्थीत्वस्य I 4. 10 W 1; °नेन च PI, P2. 11 Wi; इत्यनेनाध्या I 4 ; इत्यनेने ध्या PI; इत्यने ध्या' P2, I 2. 12 अत्र Wr only. 13 The comm. अत्र त्रि° to बहतीवचनं in W only. 14 यविष्ठ्यसंज्ञौ WI; यविष्ठ्यौ इति संज्ञो the rest, which in the text read °यविष्ठ. 15 All the MSS. read गायत्री in the comm.; PL reads गायत्री in the text also; P2 and 14 हूसीयसी in the text.

Page #174

144
॥ वेदार्थदीपिका ॥
९. अथ नवमं मंडलमधिकृत्य परिभाषते । नवमं मंडलं पावमानं सौम्यं । वक्ष्यमाणं नवमं मंडलं सोमदेवायं । स च सोमः पवमानगुणः। पावमानमिति विशेपणस्य पृथक्करणं वचिसोमापवादभूताग्न्यादेरपि पवमानगुणत्वार्थे । तथा च लिंगं सूक्तेऽग्नेः पवमानस्य । अग्न आयूंपि पवसे उग्ने पवस्वेति हे दृष्टे । मंडलमित्यसत्यपवादेऽत्र सौम्यत्वाय । नवममिति द्वितीयादिवद्विस्पष्टार्थमेव ॥
५. असितो नाम काश्यपो गोत्रतः । अथवा देवलो नाम सोऽपि काश्यपः । भवति हि प्रवरः काश्यपासितदैवलेति । विंशतिः सूक्तानि । इदमादीन्यपश्यदिति वाक्यशेषः । अत्राद्यमिदमेकादशर्च सूक्तमाप्रियं । भानिदेवताः समिद्धादिखाहाकृत्यंता देवताः । अत्र तनूनपाद्वितीयो न तु नराशंस आणमित्यनुक्तेः।
नवमे मंडलेऽनुक्तेरासां न पवमानता । इहातिदिष्टा अन्यत्र व्युत्पन्ना:11 सविशेपणा:12 ॥१॥ ननु विंशतिः सूक्तानीत्यवाच्यमनुवृत्तितः ।
न" मधुच्छंदसा ह्यादौ दशसूक्तग्रहः कृतः ॥२॥ सत्यं । असितस्यानुवृत्तिः स्याद्वान्वयाद्देवलस्य न ।
इत्पषिद्वययोगार्थ विंशतिग्रहणं कृतं ॥३॥ तर्हि विंशतिः सूक्तानीत्यनुक्ता प्राग् दृढच्युतात् ।
इति वाच्यं लाघवार्थमिति चेत पृच्छ तं मुनिं ॥४॥ २४. असितदेवलयोः काश्यपयोः पूर्णोऽवधिः॥ ६०. तृतीयेति न तु प्रोक्तं लाघवादागुणोक्तितः ॥ ६५. भृगुनीम वारुणिवरुणपुत्रः। श्रूयते हि । तस्मात्स भृगुवारुणिरिति' भृगु वारुणिरिति श्रुत्यंतरं । तेन वरुणगोत्रो" भृगुवा जमदग्निर्वेति नैव शंका ॥ ६६. वैखानसा अपयः शतं संभूयेदं सूक्तमपश्यन् ।।
1 सूत्रे MSS. 2 Rige. IX, 66, 19. 3 Ibid. ver. 21. WH; ति दृष्टे PI, P2, 12; ति दृष्टं I 4. FWI; काश्यपगोत्र: the rest. WI; देवलनामापि the rest. 7 काश्यपासितो दैवलेति WI; काश्यपोसितो देवलो वेति P2, I 2, I 4; काश्यपोऽसितो देवलेति P1. सूक्तान्यपश्यदिति शेष: WI. See Asr. Sr..shtra, XII, x, 8; M. M., A.S. L., p. 385 WI, P2,12; आप्रियः 14 आध्यः P1. 10 W1B इह चिदिष्टा PI, I 4; इह चिदृष्टा P2, I 2. 11 अन्यत्रोत्पन्नाः WI. 12 W I only. 13 W1;
नीति वाच्यं the rest. 14 न in P I only. 1 WI, I 4; °सो P1; °दो P2, I 2. 16 Pan. VI, i, 87. IT Ait. Br. III, xxxiv, I. 18 WI, PI, [ 4; श्रूयते P2, I 2; Sat. Br. XI, vi, I, I (where the reading is भृगुर्ह वै). 19 WI, I 4; °गोत्रे PI, P2, I 2.

Page #175

॥ वेदार्थदीपिका ॥
145
नैपामांगिरसत्वं स्यादुपदेशेष्वदर्शनात् । यथा हि पौरुषे सूक्त ऋषेनीरायणस्य तु ॥ यथोपदेशमित्येतत्सर्वत्रैवानुवर्तते ।।
पवस्खेत्युपयः सूक्तं शतं वैखानसा विदुः ॥ इत्येतावदेव ह्यापीनुक्रमण्यां । तत्रांष्टादश्यनुष्टुप् । प्राप्तगायत्रत्वापवादः । ततः परास्तिम एकोनविंशीविंश्यकविंश्योऽग्निदेवायाः । सोम एव बाध्यते न तु पवमानगुणः । तमग्निर्लभते ॥
६७. आदौ भरद्वाजाद्याः सप्तर्षयः। तृचाः । तिम्र ऋचो दृष्टा यैरिति । आदितः प्रत्येकं क्रमेण तृचदर्शिन इत्यर्थः । इति ह सप्त ऋषयः । इति क्रमतो नामभिः' परामृश्यते । हेति प्रसिद्धौ । एवं नामक्रमका एते सप्तर्पय इह शास्त्रे ग्राह्या इत्यर्थः । एतञ्च परीतः पड्रिंशतिः सप्तर्षयः' प्रागापम् उत देवाः सप्तर्षय एकचइत्यत्र चैपामेवं नामक्रमकाणामेव ग्रहणार्थे । असत्यस्मिन्नत एव तत्र पठितव्याः स्युः । केवलसप्तर्पितः14 प्रसिद्धेस्तेपामेव ग्रहणेऽप्येप क्रमो दुर्लभः स्यात् । शास्त्रांतरेषु क्रमन्यायेनान्यत्र पददर्शनात् । अत्र तु नास्त्युपयोगः । उक्तिगणनयैव सिद्धेरे के विंशतिर्गताः । अथ शेप एकादशचे पवित्रो नामर्षिरांगिरमो मैत्रावरूणिर्वसिष्ठो वा । अथवा पवित्रवसिष्ठौ सहापश्यतां । शेष इति पूर्वेकविंशत्यूच ऐतयोरनन्वयार्थ । अत्र च पवस्व सोम मंदयनियाद्यास्तिम्रो गायत्र्यो नित्यद्विपदाः । नित्यमध्ययने द्विढिपदनिवृत्त्यर्थ । गायत्र्य इति विंशतिका विराजो 20 मा भूवनिति । अविता नो अजाश्व इति तिम्रः पूषदेवत्याः पवमानसोमदेवत्या वा । यते पवित्रमचिपीत्याद्याः पंचर्चाग्निदेवत्याः। आसां पंचानामत्यास्तृतीयाद्यास्तिम एव सावित्र्यग्निसावित्री वैश्वदेवी वेति । उभाभ्यां देव सवितरिति सवितृदेवत्या । त्रिभिष्ट्रमित्यग्निसवितृदेवत्या । पुनंतु मामिति वैश्वदेवीत्यर्थः । अत्र त्रिंशी त्रिंशतः पूरण्यलाय्यस्येत्येषा पुरउष्णिक । पुनंतु मां देवजना इति सप्तविंश्यनुष्टुप् । यः पावमानीरध्येति पावमानीयों अध्येतीति हे एकत्रिंशी द्वात्रिंशी चानुष्टुभौ । ते चांये ऋचौ पावमानीनां नवममंडलवर्तिनीनामृचामध्येता
1 WI, I43 Wथा P1, P2, I 2. Rigv.x, 90.
3 वयते WI. W13; अत्र च the rest.. पावक WI. प्रत्येक P1. 7W1; इति नामांनि P2, I 2; नाक्रम नामनी परामृश्यते I 4; नाकमनी परामृश्यते P1. क्रमतो WI. इह शास्त्र to सप्तपेयः in Wr only. 10 Satra on IX, 107. 1l sutra on X, 137. 12 °कानां WI. 13 एततृचाः [4. If WI; सप्तयुक्तौ the rest. 13 क्रमनानात्यत्यदर्शनात PI; क्रमन्याय्येनान्यत्वपददर्शनात P2, I 2; क्रमनामान्यावदर्शनात I 4; शामांतरेपु to °नान omitted in W I. 16 गणनैव WI. 17W1; सिद्धेरित्य° the rest... 18 WI, I 4; त्यूचेन तयोर° PI; तितृचेन तयोरन्वयार्थ P 2, I 2. 19 WI; offer fæo the rest. Cp. Introd. $ 12,10. 20 Ibid. $ 12,8. 21 W1; aifa the rest.
[III. 4.]

Page #176

146
॥ वेदार्थदीपिका ॥
प्रस्तुतिं कुरुतः। अनुक्तच्छंदसां गायत्री। अनुक्तदेवतासु सोमः । सोमदेवताः पवमानगुणवत्यः । प्राग्वत्सप्रेायत्रत्वस्य पूर्णोऽवधिः । अथोत्तरार्थ परिभाषते । जागतमूर्ध्वं प्रागुशनमः । प्रतु नवोशनेति वक्ष्यति । प्रागेतस्माद्शनःसंशब्दनादित ऊर्ध्वं यत्सूक्तनातं तत्सर्वमसत्यपवादे जगतीछंदकं विद्यात 10 । तेन हरि मृति मक्के द्रप्सस्योत्यादौ जगतीछंदस्त्वमिति सिद्ध । प्र देवमित्यादिसक्तचतुष्टये त्रिष्टबंततया शिष्टाजगतीत्वसिडेल योदाहतं14 । तर्हि तत्र वाच्यं स्यादिति चेद अत्र तत्र वोक्तौ न लाघवं । त्रिष्टुबंतसूक्लाश्रयोऽपि हि स्तुतिः । ऊर्ध्वं प्रागिति सिद्धे व्यर्थमुभयमिति चेत्सत्यमेतत् ।
भाचार्यस्य तु शैलीयं यत्नागित्यवधिग्रहः । प्राग्यसप्रेः प्राग्घेरण्यस्तूपादित्यशृणोन किं ।
विस्पष्टार्थमूर्ध्वमिति प्रोक्तं नान्याप्रयोजनं ॥ ६.. वत्सप्रीम भलंदनस्यापत्यं ।
७०-७१. तो वैवामित्रौ । तायुक्तौ रेश्वृषभौ विश्वामित्रपुत्रौ। श्रूयते हि । अथ ह विश्वामित्रः पुत्रानामंत्रयामास।
मधुच्छंदाः शृणोतन ऋषभो रेणुरष्टक: । इति ॥ १२. इति त्रिष्टुबंते । इत्येते प्रकृते प्र सोमस्यासावीति पूर्वे सूक्ते त्रिष्टुबंते न केवलनागते ॥
18. नन्वभि तष्टेवेत्यत्र प्रजापतेवीच्यत्वमुक्तमेव किमिति पुनरुच्यते । तत्र हि वैश्वामित्रत्वमप्युक्तं । तन्मा भूदिति ॥ ___E६. दशा ऋषिगणाश्चत्वारोऽ पश्यन् । दशर्को दृष्टा यैस्ते । प्रथमेऽत्र दशर्चे द्रष्टारोऽकृष्टा इति मापा इति च द्विनामानः । द्वितीयदश सिकता इति निवावरी इति च द्विनामानः । तृतीयदशचे पृश्नयोजा इति च द्विनामानः । एषां द्विनामत्वं चावश्यज्ञेयमदृष्टार्थ । चतुर्थे दशर्चेऽत्रय
1 W1; °ध्येतारं प्रति स्तुतिं the rest. 2. छंदस्सु I 4. सोमपवमानदेवत्याः WI. 4WI, I4; अत उ° PI, P2, I 2. 5 Sätra on IX, 87. 6 W1; | HAT ET added in the rest. ' प्रागेव तWI. 8 P1, P2, 12; शब्दनाद WI; °शनस प्राक I.
W1; जागतं the rest. 10 W1B वेदितव्यं the rest. 11 Rigv. IX, 72. 12 Ibid. IX, 73. 13 WI; °स्क I 4; जगती छंद PI, P2, I 2. 14 जगतीत्वे सिद्धेऽपि P2, I 2. 1 त्रिष्टुबंत सूक्ताश्रयोपि द स्तुतिम् PI; त्रिष्टुबतसूक्तश्रयो पि दस्तुतिम् I 4; त्रिष्टुवंतं सूत्रादस्तुतिः P 2, I 2; त्रिष्टुवंतं सूक्लाश्रवो पि ह स्तुतिर C; written on margin in WI, apparently the same as in C, but partly illegible.
16 WI; ऊर्ध्व प्रागिति चेत् the rest. 17 श्रवणान किं I 18 WI, IA; वत्सप्रिः PI, P2, 12, in both text and comm. Cp. Aufrecht's note in his Index. 19 Ait. Br. VII, xvii, 7. 20 W 1; aforatu h the rest. Rigy. III, 38. 21 व WI, C. 22 च in WI only. 23 WI; °श्यं the rest. 24 143; दशचे अत्रय WI, C; दशर्चे अत्र P2, I2; दशर्ने त्रयो प्यत ऋषिगणाः पश्यन P1.

Page #177

॥ वेदार्थदीपिका॥
147
इति नामानः । इति चत्वारिंशद्वताः । एप गोत्रमुपदेशेष्वनुक्तेनोंक्तं यथा पूर्वत्र वैखानसशतस्य । अथ पंचात्रिीमो ददर्श । अथांत्यास्तिम्रो गृत्समदोऽ पश्यत् । स चांगिरसः शौनहोत्री भूत्वा भार्गवः शौनकोऽभवत् ॥
९६. दिवोदासराजपुत्रः प्रतर्दनो नाम राजर्षिः ॥ ___e७. आद्यं तृचं मैत्रावरूणिर्वसिष्ठो दृष्टवान् । अथ नव तृचान्वसिष्टपुत्रा नव पृथगपश्यन्। ते चंद्रप्रमत्यादिनामानः । पृथगिति नवानामपि नवसु तृचेषु संभूयदर्शित्वं मा भूत् । वसिष्ठा इत्यूष्यणोऽत्रिभृग्विति' लुक् । एतच्चंद्रप्रमत्यादीनां गोत्रार्थ ॥ ___et. अंबरीपो नाम वृषागीरांजपुत्रः। ऋजिश्वा नाम भरद्वाजपुत्रः । बृहस्पतिपौत्रो वा भरतपौत्रो वेत्युक्तः । चेति महत्वाय । तौ सहापश्यतामित्यर्थः ॥
९९. रेभसूनुनामानौ हावृपी काश्यपौ सहेदमपश्यतां ॥ १०१. अंधीगुनीम श्यावाश्वपुत्रः। अत इनोऽपवाद ऋष्पण्यपवादबाहादी। ययातिनीम राजा नहुपपुत्रः । नहुपोऽपि राजा मनुपुत्रः । मनुरपि राजा संवरणपुत्रः । इत्येते चत्वारस्तृचास्तिम्र
चो दृष्टा यैः । इति द्वादश गताः। शेपे चतुर्ऋचे प्रजापतिश्रृषिः । वैश्वामित्रो वाच्यो वेत्युक्तः । शेष इति शक्यमकर्तुं पारिशेष्पादेव सिद्धेः ॥
१०४. पवेतनारदो सहापश्यतां । तौ कारावावित्युक्तौ । अथवा कश्यपपुत्र्यौ शिखंडिनीनाम्यावसरमौ सहापश्यतां । वे इत्यनुक्रमण्यंतरींनुकरणं ॥
१०५. पर्वतनारदावित्यनुवर्तते । नाप्सरसौ शिखंडिन्यौ । वाविशिष्टे हि ते ॥
१०६. अग्निीम चक्षुनीनः पुत्रश्चधुनीम मनुपुत्रो मनुनीमाप्सुनाम्नः पुत्र इति ते त्रयस्तृचाः । तिम ऋचो दृष्टा यैः। इति नवर्यों गताः । अथ पंच!ग्निनीमापश्यत् । अयमपि चाशुष एव । इदानोमेव ह्युक्तमग्निश्चाक्षुष इति । पंचेति शक्यमकर्तुं पारिशेप्यादेव सिद्धेः॥
१०७. समर्पयो भरद्वाजः कश्यपो गोतमोऽत्रिविश्वामित्रो जमदग्निमिष्टा इत्युक्ताः । तत्रैवैतेषां गोत्राणि व्याख्यातानि । एते चेदं सूक्तं संभूयापश्यन् पृथग्दर्शनहत्वाभावात् । इदं च सूक्तं बार्हतप्रगायव्याप्तं । तत्र तृतीयैकविंशत्यक्षारत्वारिग्विराड् द्विपदा । पोडशी च विंशत्यधारा विराड् द्विपदा । अष्टमीनवम्यौ बृहत्यौ ।
१०. गौरिवीतिः शाक्त्यो दृचमपश्यदिति शेषः । शक्तिरेका । तृतीयां वासिष्ठः शक्तिरपश्यत् ।
1 एवं WI. WI; तथा the rest. Cp. sutra on IX, 66. Cp. Introd. to Mand. II. Cp. Pam. II, iv,65. वृषागिररा W1B वृषागीनामरा the rest. Cp. shtra on VI, 52. I 4. वेति PI, I 4. 10 WI; सहतत्वाय the rest. 11 °सूनौ W1; °सूनू ° the rest. 12 WI; न्यौ नाम चा° the rest. 13 WI; °क्रमण्यनुक° the rest. 14 WI; °करणमेतत् the rest. 1 Satra on IX, 67. 16 WI; तत्र तेषां the rest.

Page #178

148
॥ वेदार्थदीपिका ॥
१०.
ऊनामांगिरस ऋजिश्वा नाम भारद्वाज ऊर्ध्वसना नामांगिरसः कृतयशा नामांगिरस अणंचयो नाम राजर्षिरित्येते पंचर्पयो दृचा हे ऋचौ दृष्टे यैः । इति त्रयोदश गताः। अथ तिम्रः शक्तिवासिष्ठोऽपश्यत् । तिम्र इति शक्यमकर्तुं पारिशेप्यादेव सिद्धेः॥
१०९, अग्नयो नामर्पयो धिष्ण्या यज्ञवेदौ सदसि धिष्ण्यवंतः । ऐशरयः । ईश्वरपुत्राः । बाहादित्वादिम् । एते सहापश्यन् । द्वैपदं सूक्तं । विंशतिका द्विपदा विरानः ॥
नवमं मंडलं चेदं पावमानं प्रवर्णितं । इदानीं दशमं सम्यग्यतुमेप विजृभते ॥
॥ नवमं मंडलं समाप्तं ॥ अग्र इत्यादि दशमं मंडलं तु प्रसिद्धितः । अनुवाकानुक्रमणीप्रोक्तसंख्यान्वयादपि। भाचार्यस्तु स्वयं नेदं प्रोक्तवानिष्फलं ततः ।
मंडलाद्याग्नेयतादिसिधै ज्ञेयं तथापि तत् ॥ .. तृचोऽत्य इंद्रदेवत्यः । ऐंद्रवचनं मंडलादिष्याग्नेनिवृत्त्यर्थे । अत एवाय इत्यादि दशम मंडलमनुमीमहे । अन्यथाग्र इत्याग्नेय्यः पंचपंचाशदित्यवक्ष्यत् । रेंद्रत्वमनादेशादेवासाधयिष्यन् ॥
९. वेयुक्तः प्रकृतस्त्वाष्ट्रस्त्रिशिराः । अब्देवत्यं ॥ १०. विवस्व सुतयोर्यमयम्योः परस्परं संवादः। कथमित्याह । षष्ठीत्यादि । वैवस्वती यमी वैवस्वंतं भ्रातारं मिथुनार्थ मैथुनार्थ (अण्यादिवद्यभावश्चांदस:10) पक्ष्यच न्याभिशापुग्भिः प्रोवाच । प्रणयेनोक्तवती । अवश्यं कुरु मास्मानवबाधिष्ठाl इति । ततः स च यमस्तां यमी स्वसारं नवम्यचीन्याभिश्च युग्भिरनिच्छन्मनसैवाकार्यमिति रतिस्पृहारहितः सन्प्रत्याचष्टे । प्रतिकूलमेवोक्तवान् ।
1 WI; ये यज्ञसद P1; ये यज्ञसदसि P2, 12; ये यज्ञ सहसि I4. 2 WI; अथ आद्य-- ईश्वरपुत्रा: P1; अथ आद्य ईश्वरपुत्रा P2, I2; अथाद्याईश्वरपुत्राः 14. ऐश्वरयो is the reading of P1, P2, I 4 in the text. 3 Corr, for argalę at W1; gráfafest (sic) 14; पाद्वादिसूत्र - PI; omitted in P2, I 2.
P I here adds एकादशर्चमेके धिष्ण्या नामाग्नयो पश्यन् । (what follows also in P 2 on the margin) कावेरीप्रभृतिपु पोळसु नदीपु उत्पना माह्वनीयधिष्णिपु व्यभिचारेण । तथा च पुराणकारेणोक्तं (पुराक्त P1) । व्यभिचारास्मृता धिष्ण्यास्तासूत्पवास्तु धिष्णियः (तास्तु - वास्तु PI) धिष्णिपु जज्ञिरे यस्मानतस्ते धिष्णियः स्मृता इति। PI, I2 (marg.): ईश्वर इति गुणतो (त्ये P1) विशेषणं. WI; प्रकीर्तितं 14; प्रवर्तितं PI, P2, I 2. WI; चेदं PI, I 4; omitted in P2, I 2. 7 Wr; AA: the rest. 8 The comm. nats 7 to 10: in W 1 only. W1; यदि पंच the rest. 10 वद्धिः एव छांदसी W. 11 WI, IA; मानवताः पिठमा P1; °स्मानवता षष्टा P2, I 2.

Page #179

॥ वेदार्थदीपिका ॥
149
मास्म मां बाधिष्ठा' अन्यं भनस्वेति । ततश्च पठ्याद्ययुषु यमो देवता । यमी चान्यासु देवता । यमो युटु नवम्यां चर्पिः । अन्यासु सा यमीति ॥
११. अंगस्यापत्यं । वाहादित्वादिन् ॥
१३. विवस्वानामादित्य अदितिपुत्रः । अदितेयः । अथवा प्रकृत एवांगिर्हविर्धानः । हविधीनाख्ये ये वे शकटे तहेवायमिदं ॥
१४. षष्ठी लिंगोक्तदेवता । लिंगोलानांगिरःपित्रर्वभृगवः । अतः पराश्च तिम्रो लिंगोक्तदेवताः । वेति लिंगोक्तदेवत्याः पितृदेवत्या वा । अथ तृचः । श्वानो सरमापुत्रौ जनमार्गमभितः स्थितौ स्तौति । भ्यामिति तादर्थ्य चतुर्थी ॥
१५-१९. अथ परे पंच वक्ष्यमाणा ऋषयो गोत्रतो यामायना वेदितव्याः । यामस्य नडादित्वात्फक । यामायनशब्दस्य पंचकृत्व उक्तौ गुरुत्वं स्यादिति गुरुत्वाल्लघुत्वार्थमिदं॥
१७. आदितो हे सरण्यदेवते । सरण्यूनामनी देवता ययो चोस्ते । सारण्याविति वाच्ये सरण्यदेवते इति वचनमूकारांतमिदं सूर्यपन्यभिधानमिति वक्तुं । तद्धित ओर्गुणे कृते किमिदं हुस्खांतमुत दीर्घातमिति संशेरते । अथ चतस्रः पूषदेवत्याः । अथ तिसः सरस्वतीदेवत्याः । सरस्वत्या अण् न सरस्वतः12 सरस्वीलिंगात ॥ ___१४. आदौ चतम्रो मृत्युदेवत्याः । मृत्युर्देवता यासां ता मार्तव्या इत्यवचनं वैशिष्ट्याय । पितृमेधाः पितृयज्ञाभिधायिन्यः । अंत्या चतुर्दश्यनुष्टुप् सती प्राजापत्या प्रजापतिदेवत्या वा । सा चानिरुक्ता । 1 अप्रकाशंदेवताभिधाना। यद्यप्रकाशितदेवताभिधायित्वादनिरुक्ता त्र्यंबकमित्यस्यामश्रुतरुद्रपदायां हंसः शुचिपदित्यदृष्टसूर्यपदायां चानिरुक्तेति वक्तव्यं । न वक्तव्यं । अस्या एवानिरुतत्वं ज्ञेयं श्रुतिषु चोदितमिति मन्यते । अत एव शं नः करतीत्यस्याः सानिरुक्ता रौद्री शांतेति ब्राह्मणकथिताया
___1 मास्मानवबाधिष्वा WI. WI, I 4: अदितेभ्यः PI, P2, I 2. P2, 128 pa afů° W1; REIGO P 1; omitted in 14. 4 W1; at the rest. 9 to at omitted in I 4. विश्वभ्यामिति PI, P2. Wr only; याम does not occur in the Gana नडादि in B.'s edition. TW1; the rest merely शंखाद्याः पंच ऋषयो यमपुत्राः। 8 W1; सरण्यूनीमन PI; सरण्यूनीमना P2, I 2; सरण्यूनीम I 4. सारण्ये WI; सरण्याविति the rest. Cp. Pan.VI, iv, I. 10 W 1; सूर्याभिधानं the rest. 11Cp Pan. VI, iv, 146. 12 14; न सरस्वत्यं PI, P2; सारखतः WI (no न). 13W1B सरस्वतीमिति लिंगात the rest. 14 WI; वैस्पष्ट्याय the rest. 15 च omitted in W I. 16 PI here adds तथा चोक्तं । मंत्रेषु यनिरुक्तेषु देवतां कर्मतो वदेत् । मंत्रतः कर्मणा चैव प्रजापतिरसंभवेत्। 1 WI; अभिप्रकाशित the rest. 18 WI; य अप्र PI; अप्र° P2; आप I 4.
19 Rigv. VII, 50, 12; WI, I43 पंचकम् P1; वाचकम् P2. 20 W 1; °श्वमत° PI, P 2, I 2 ; दृष्ट I 4. 21 Rigv. IV, 40, 5. 22 तव्यम् P2, 12. 23 मन्यते PT. 24 Rigy. I. 43,63; करदिति MSS. 25 Ait. Br. III, xxxiv,8.

Page #180

150
॥ वेदार्थदीपिका॥
सप्यनिरुक्तत्वमनेन नाभ्यधायि । न हि ब्राह्मणाभिदृष्टमित्येव वा अवश्यं ज्ञेयं । किंतु तयोपदिष्टं तदेवेति ॥४॥
१९. मथितो नाम यामायनः । अथवा भृगुनीम वरुणपुत्रः । यद्वा च्यवनो नाम भार्गवः । क्वचिन्यायेन भृगोवारूणित्वे सिद्धे वारुणिरित्यनुक्रमण्यनुकरणं । यामायनत्वं हि निवृत्तं ॥
२०-२६. ददर्शति शेषः । अत उत्तराणि सप्त सूतानि वक्ष्यमाणानि विमदो ददर्श । स चेंद्रः प्राजापत्यो वा । वसुकृत्राम वसुपुत्रो वा ददर्श ॥
२०. आद्यर्गेकपदा । तदर्धमेकपदेति दशाक्षरा विराट् । अथवा नेकपदेयं । किं10 तर्हि । पाद एव वा । अत्र च पधे लिंगं । पादश्च पारणं संप्रकीर्तितं सपादं मुनिभिः पुरेत्याद्यनुक्रमणीव्यवहारः । उभयपछे13 शांत्यर्थः । पुंस्त्वमविवक्षितं । सदा शांतिरत्र प्रयोजनं । न तु शांत्याग्नेयत्वं बाध्यते 14। न हि शं नः पंचोना शांतिरित्यत्र वैश्वदेवत्वं बाधितं ॥
२१. आस्तारपांक्तं । आस्तारपंक्त्या व्याप्तमिदं । उभयपदवृद्धिश्छांदसी ॥ २२. पुरस्ताद्वाहतं । पुरस्ताद्वृहत्या व्यानमिदं । उत्तरपदवृद्धिश्छांदसी ॥
२४. आस्तारपांतमिदमुत्तरं च । पूर्ववत्प्रतिवक्तव्यं । अंत्याश्चतुर्थ्याद्यास्तिस्रोऽश्विदेवत्याः सत्यो अनुष्टुभः ॥
२६. तत्र प्रथमाचतुर्थावृष्णिहौ" ॥
२१. इंद्रवसुक्रयोः पितापुत्रयोः संवाद ऐद्रः । इंद्रवाक्यभूता वसुक्राभिधायिन्योऽप्पच रेंद्रे कर्मणि विनियोक्तव्या इत्यर्थः । तथा चारण्यकब्राह्मणसूत्रयोः । रेंद्रे महाव्रते महत्त्वतीये शस्त्रे असासु मे जरितः साभिवेगः सत्यध्वातमिति शंसति । असाम मे जरितः साभिवेगः पिबा सोम मभीति 20 च विनियोग उपपनो भवति । अर्पिज्ञानाय वक्तृविशेषमाह । इंद्रनुपा वसुक्रपत्नी। सूक्तस्य प्रथमया विश्वो हीत्यनया संनिहितमेवंद्रं ज्ञात्वा परोक्षवदसंनिहितवदाह वदति। अनयति वाच्ये सूक्तस्य प्रथमयेति विस्पष्टार्थ । द्वितीयादियुजश्चतुर्थीवर्जमिंद्रस्य वाक्यमिति शेषः । शिष्टा
1 अपि in Wi only. न in Wr only. WI; ब्राह्मणादिदृष्टम् the rest.
WI; इत्यसा - ज्ञेयं P1; इत्यासा ज्ञेय I 4; इत्यादिना ज्ञेयं P2, I 2. Wi only. 6 WI, PI; तयोपादंष्टं (sic) 14; ततोपदिष्टं P2, 1 2. Cp. M. M., note on Sahkusuka, Rigv. vol. v, p. li.
W 1; 977 # the rest.
Introd. $ 12,9. 10 WI; नेयम्--P1; नेयमृक P2, I 2, I 4. 11 Anuvakānukramami, ver. 43. 12 Ibid. ver. 44. 13 f added in P1, P2, 1 2; f4 in 1 4. 14 W1; Axrat the rest. 15 satra on VII, 35. 16 P2, 12; °वर्तव्यं P1; यसव्यं 14; omitted in WI. 17 PI and I4 read आद्या चतुर्थी च in the text. 18 युक्तव्या WI. 19 Ait. Ar. I, ii, 6, 1. This quotation in WI only. 20 Ait. Âr. V, i, 1,8. 21 W 1; nantia the rest. 22 WE; स्वयमेवेंद्रमाजा I 2; शामवंद्रमज्ञा Pr; शामद्रयज्ञे I 4. 23 WI; पंद्रवा° the rest.

Page #181

॥ वेदार्थदीपिका ॥
151
स्तृतीयाद्ययुजश्चतुर्थों चर्वसुक्रस्य वाक्यं । तेनाद्यायां वसुक्रपल्यषिका । द्वितीयादीनां चतुर्थीवर्जितानां युनामिंद्र ऋषिः । तृतीयादीनां चतुर्थीसहितानामयुजा वसुक्र ऋषिः । सर्वाखिंद्रस्त्रिष्टुभः । अत्रेतिहासमाहुः । इंद्रपुत्रे वसुक्रनाम्नि यजमाने सति यज्ञमिंद्रः प्रच्छन आजगाम । तदागमनमिंद्रनुषा वमुक्रपत्नी नामावबुध्य ततः सा श्वशुरेंद्रागमनकांक्षिणी परिदेवयांचक्रे । अयेंद्र: प्रकाशभूतस्तस्याः प्रोत्यै स्वपुत्रेण वसुक्रेण सह संवादमकरोदिति ॥
३३. अत्र चाद्ययानादेशात्रिष्टुभा विश्वे देवा स्तूयंते । अथ द्वितीयादिरिंद्रदेवाय एकः प्रगायो बार्हतः । अतः पराश्चतुर्थाद्याः पड़ गायत्र्यः । तासु चादितो द्वाभ्यां त्रासदस्यवस्य त्रसदस्यवस्य पुत्रस्य कुरुश्रवणनानो महाराजस्य दानं स्तूयते । अथ पराभिश्चतसृभिः षष्ठ्याद्याभिग्भिीपिरैलूपः कवपो मित्रातिथिनाम्नि राज्ञि मृते परलोकं गते शोकाभिभूतमस्य भित्रातिथेः पुत्रंमुपमश्रवोनामानं मित्रातिथिस्नेहादुपमश्रवःस्नेहाद्वाभ्येत्य व्यशोकयत् । विगतशोकमकरोत् । तत्करोतीति णिच् । टिलोपः । लङ् । संग्राम युद्ध इति' नियमात् । वेः पुरोऽडागमः । उक्तं च ।
___ यस्येति सूक्तशेषेण मृते मित्रातिथौ नृपे।
उपमश्रवसः स्नेहादृषिः शोकमपानुदन ॥ इति ॥ ३४. ऐलूपः कवप ऋषिः । अथवाक्षो नाम मौजवान मूजवत्पुत्रः । अपत्याणि तस्य लोपे ऽप्यादिवृद्धिो12 सौविष्टकृदिति 13 यथा । अत्र चाक्ष कृपि प्रशंसा च क्रियतेऽक्षकितवनिंदा च क्रियते । तत्राक्षान्द्वादशी स्तौति । नवम्याद्या च सप्तमी त्रयोदशी कृषि स्तौति । कितवं चानुशास्ति । शिष्टाभिर्नवभिस्त्वधाः कितवश्चैव निंद्यते ॥
३६. मुष्कवगुण इंद्र पिः । मुष्कवान सवृषण इत्यर्थः । ऋरिंद्रस्य विशेषणं विज्ञेयमित्येवोक्तं । अस्य च गोत्रं नास्यनुपदेशात् । न चौगिरसत्वमब्रह्मर्षित्वात् । देवताजातीयोऽसौ देवताकांडे पाठात् । तीयं देवता भवतु सौर्योऽभितपा अपिस्विति चेन् न तद्धितचतुर्थ्यभावाद पापीनुक्रमण्यामिंट्रोऽस्मिन्मुष्कवानियुक्तर्देवतानुक्रमणीबृहदेव तयोरभावाञ्च ॥
३९. घोपा नाम कक्षीवतो दुहिता ॥
TWI; आद्यया PI, I 2; प्राधाय IA. W1; सास्त्रिष्टुभः the rest. WI; ge the rest. 4 W1; ai the rest. W1; pia: added in the rest. ° Omitted by W I. संग्रामयुद्धो नाम इति WI; संग्रामयुद्धमिति the rest. Cp. Schol. on Pan. III, i, 12, and Dhatupatha, $ 35, 68. पुरोडाशम: P1; पुराडाशेमः I 4; पुरोडाशमत I 2. ५०शेषण WI. 10 I4; उपा° PI, I 2; अपाकरोद WI. 11 WI; मुज° the rest.. 12 Asv. Grihya-shtra, II, iii, 4. 13 WI; एप्वेव नात्र I 2; पृश्ने नात्र Pr; omitted in I 4. 14 P I inserts अत्रेतिहास छंदोगे द्रष्टव्यः. 15 इंद्र WI. 16 इदं WI. 17 च omitted in WI. 18 न वा WI. 19 °ब्रह्मत्वात WI. Cp. Introd. $2, 3.

Page #182

152
॥ वेदार्थदीपिका ॥ ४५. वात्सप्रीनीम' भालंदन इत्युक्तं ॥५६॥
४७. सप्तगुर्नामांगिरमो वैकुंठमिंद्रं तुष्टावाभिस्त्रिष्टुभिः । विकुंठाया अपत्यमिति शिवादिभ्योऽण । इंद्रमिति वैकुंठविशेषणत्वाय' । अनादेशादेवैद्रत्वं सिद्धं । ससत्यस्मिन्विकुंठीदेवतात्वं स्यात् । ननूतरत्र सप्तगुस्तुतिसंहृष्ट इति दर्शनादस्यानैद्रत्वं नास्तीति चेत् तर्हि वैकुंठमिंद्रं तुष्टावेति पदत्रयमप्पकर्तुं शक्यं । अथेंद्रस्य वैकुंठत्वमुपयिपादयिपुरितिहासयति । असुरीत्यसुरजातिः । डीए । तपः कृच्छ्रचांद्रायणादिकं तेपे कृतवतो । अस्याश्च मासमोऽन्यो मा स्म भूदिति स्वयमेव पुत्रो जज्ञे जातवान् । जनी प्रादुर्भावे । इत्येवमिंद्रस्य वैकुंठत्त्वं सिद्धं । अथास्यैव वैकुंठस्य सप्तगुस्तुतस्येंद्रस्योत्तरसूक्तत्रयदर्शित्वं स्तुत्पत्वं चाह । जगृभ्मादिसूक्तदर्शिनः सप्तगुनाम्न ऋषेः स्तुत्या सुप्रीतः स वैकुंठ इंद्रो विस्मितः स्वमाहाम्यं बुद्दर्षिमध्य आत्मानमहं भुवमित्यादिसूक्तत्रयेण तुष्टाव' । एवमहमित्यादिसूक्तत्रये देवतात्वमृषित्वं चंद्रस्येति सिहं भवति ॥
५०. द्विजगत्याद्यंतं । आदावंते च हे जगत्यौ यस्य तत् । कर्मधारयद्वंद्वगों बहुव्रीहिः । अथ महन्नदुल्बमित्यारभ्य सूक्तत्रयस्यर्षिदैवतज्ञानार्थे कथामाह । स्वभ्रातृष्वग्निहोत्रिणा वपदारण वनभूतेन वृक्णेषु छिन्नेषु सत्वेषां कनिष्ठः सौचीकैनामाग्निपदारहविर्वहनाभ्यां भीतोऽपः प्रविश्य नष्टः । तत्र वाचा प्रदर्शितः सवन्वेष्टमागतैर्देवैः सह समवदन संवादमुन्नरसूक्तत्रयेण । वषदारहँविवहनभीतिः कनिष्ठत्वं च श्रुत्यंतरात् । अग्नेस्त्रयो ज्यायांसो भ्रातर आसंस्ते देवेभ्यो हव्यं वहतः प्रामीयंते त्यादिभिः समामनंति ॥
५१-५३. अत्र नवचे द्वितीयादियुजश्चतम्र ऋचो विश्वे देवाः शास्तनेत्युत्तरसूक्तं च पचमिन्यूचो दशाग्निवाक्यं । तत्रैवायुजः प्रथमाद्याः पंचों यमैच्छाम मनसा सोऽयमित्युत्तरमूक्तं चैकादशकमिति पोडश देवानां वाक्यं । तत्र पोडशमु तदद्य वाचः प्रथमं मसीयेत्याद्यो हृचोभनेवाक्यं । अत्र च महत्तदुत्वमित्यादिसूक्तत्रयवर्तिन्यस्त्रिष्टुभः । तत्र तृतीयसूक्त एकादशचे तंतुं तन्वन्नित्याद्या जगत्यः । अत्रापि सूक्तस्याष्टमी त्रिष्टुप् । अग्न्युक्तिर्देवदेवत्या । देवोक्तिस्त्वग्निदेवत्या । नात्र गुरुलाघवं चोदनीयं ब्राह्मणानुकरणत्वात् । इत्युत्तरमित्यादि व्यतिरिक्तमस्ति ॥
५४. बृहदुक्यो नाम वामदे व्यः । गर्गादिभ्यो यन् ॥
1 Pr in both text and comm.; the rest वत्सप्रिः ; but I 4 reads वत्सप्री: in the comm. on the next sætra. 2 Sätra on IX, 68. 3 Pân. IV, 1, 112. 4 W1; विशेषित्वाय the rest. वैकुंठ° WI. स्यां नंद्रत्वं WI, C. TWI; सूतवान P1. ऋपिमध्य omitted in WI. PI here adds a quotation of 9 slokas from the Brihaddevata (see note). 10 Promits this sentence. 11 °द्वंद्व omitted in W1, 12 W 1; o f the rest. 13 W 1; Ofarte the rest. 14 Cp. M. M., vol. vi, p. 3. 15W13 °ग्निवप° P2, I23 °ग्निर्न वपढ़ार PI, I 4. 16 PI, P2, I 2; °रः हवि 143; °काराद्ध WI. 11 WI; नष्टत्वं च the rest. 18 Taitt. Samh. II, vi, 6, 1. 10 दिषु WI. 20 देवतानां WI. तिW.

Page #183

॥ वेदार्थदीपिका ॥
153 ५७-६०. अत्रिदृष्टे पंचमे मंडले बोध्यग्निः समिधेत्यादौ द्वैपदे द्विपदामूनेने त्वं नो अंतम इत्पत्रर्षयोऽग्ने त्वं गौपायना लौपायना वा बंधुः सुबंधुः श्रतबंधुर्विप्रबंधुश्चेत्येवमस्माभिरुक्तास्ते पराणि चत्वारि सूक्तान्यपश्यनिति शेषः । अथ कथां कथयन्नेव सूकचतुष्ट यस्य ज्ञातव्यं सर्वमाह । अथ ह खलु पुरैवाक इक्ष्वाकुपुत्रः । इत्वाकोरण्यंत्यलोपो दांडिनादौ निपात्यते । राजाभिपिक्तोऽसमातिनामा । अत्रैपां लौपायनत्वं न कर्तव्यं । अपि तु गौपायनत्वमेवेति वनुमुक्तं' । गौपायनानिति पूर्वमात्मनैव वृत्तान् बंध्वादीन बंधुसुबंधुश्रुतबंधुविप्रबंधूंस्यक्वान्यौ मायाविनौ' किरातौ कुली10 इति बृहद्देवतोक्तनामानौ मायाविनौ श्रेष्ठतमौ मत्वा पुरोदधे पुरोहितत्वेनावृणीत । तमसमातिमितरे बंध्यादयोऽभिवहरभिचरितवंतः। अथ मायावहितपुरोहितो कपोतो14 भूत्वेति बृहद्देवाविदः । सुबंधोः प्राणानीवितं । पुंसि भून्यसवः प्राणा इति नैघंदुकाः । आचिक्षिपतुः । आँच्यावयतां । अथानंतरं । हेति खेदे । अस्य मृतस्य सुबंधोधीतरस्त्रयो बंधुश्रुतबंधुविप्रबंधयो मा प्र गाम पथो वयमिति पट्टचं गायत्रं स्वस्ययनं नष्टप्राणानां पुनःप्राप्तिहेतुं वैश्वदेवं जवा जपित्वा छांदसत्वादनित्त्व18 । ततो यत्ते यममिति द्वादशर्चमानुष्टुभं मनावर्तनं मनसो जीवितस्य देहावितस्य पुनर्देहप्रवेशहेतुं मनोदेवत्यं जेपुः । किंच प्रतारीति दशर्चस्यादितशतम्र ऋचो नित्यपनोदनाथ । देहात्प्राणानामाच्यावयित्री देवता नितिः । तन्निवृत्त्यर्थे जेपुः । तत्र चतुर्थी नितिनिवृत्त्यर्थे जपंत एव सोममप्यस्तुवन् । मृत्योरपगमाय निवृत्तये। उत्तराभ्यां पंचमीषष्ठीभ्यामसुनीतिनाम्नी4 देवतामस्तुवन् । सप्तम्यां लिंगोक्तदेवताः पृथिवीधुरंतरिक्षसोमपूपपथ्यावस्याख्या अस्तुवन् । इति गताः सप्त त्रिष्टुभः । अथाष्टम्यादिभिः शिष्टाभिस्तिसृभिः पंक्तिमहापंक्तिपंक्त्युत्तराभिद्यावापृथिव्यावस्तुवन् । समिंद्रेरय गामित्यनेनार्धचेंद्रं वा द्यावापृथिव्यौ
' Rigv. V, I. Sutra on V, 24. अथ खलु पुरा ऐवाकुपुत्र: WI. + Cp. Pan. VI, iv, 174. Wi; नाकामां P1; नाकाची P2, I 2 ; नाकान् I 4. U WI; लोपाति कर्तव्यः I 4; लौपायनिक स्मर्तव्यः PI, P2, I 2. उक्त in Wr only. 8 I. e. in sutra on V, 24. WI, I4; मायाद्विजो P1; द्विजो P2, I 2. 10 कुलि इति WI; द्वौ किरातौ कुली नाम ततो मायाविनौ द्विजौ । असमातिः पुरोधन BD. VII, 858. 11 WI; श्रुत्वा the rest. 12 तेति Wi. I WI; तामपि नवपुरोहितो P1; तावपि नवपुरोहितो P2, I 2; तानपि नवपुरोहिते I 4. 14 काश्यपौ तौ WI; omitted in the rest. 1 तो कपोतो द्विनौ भूत्वा गत्वा गौपायनानभि BD.VI, 8z9. 1 अ°WI corr. for आ. IT WI; अविनाशप्राप्तिहेतुं the rest.. 18 वादनि इत्वं W1; छंदसादित्वादिह P1; छंदमादित्वाह PS, I2; onmitted in I4 19 Omitted in WI. 20 देह onmitted in WI. 21 WI; प्राणानच्यावयतीति PI, P2; प्राणायावनयतीति I 4. 22 P1; तं नि WI, P2, 12; स्वं नि°I 4. 23 WI; तत्र मो पुण: सोमेत्यस्मानितिनिवृत्त्यर्थ the rest. 24 °सुनीतीतिनाम्नी WI. 25 WI; देवीम the rest.
[ III. 4.]

Page #184

154
॥ वेदार्थदीपिका ॥ वास्तुवन् । समिंद्रेरयेति दशमी पंक्त्युत्तरा । एकाधिका भुरिग्विशेषणेयं वेदितव्या । आ जनं त्वेष संदृशमिति द्वादश आनुष्टुभ आदितश्चतसृभिरसमातिं राजानमंस्तुवन् यदभिचारात्सुबंधोम॒तिः । सर्वमूलभूते राज्ञि प्रसन्ने सर्वे प्रसन्नं भवेदिति । अयेंद्रक्षात्रेति पंचम्येंद्रमस्तुवन् । अगस्यस्य नया इति षष्ट्यागस्त्यस्य खसैषां बंध्वादीनां माता राजानमसमातिं स्वपुत्रानुग्रहार्थमस्तोत् । पराभिरयं मातायं पितेत्यादिभि: पंचभिः सुबंधोम॑तस्य शयानस्य जीवं जीवितं दूरस्थमालयन पाहयंत । अथांत्ययायं मे हस्त इत्येतया हस्तस्तुतिरूपया लमसंज्ञं लभप्राणं सुबंधुमस्पृशन स्पृष्टवंतः । अत्र गौरवं न चोदनीयं । ब्राह्मणवाक्याभिप्रायेणात्र पठ्यत इति ॥
६२. आद्याः षडंगिरसां स्तुतिवा विश्वे देवा एव वा। श्रूयते हि । इदमित्या रौद्रं गूर्तवचा ये यज्ञेन दक्षिणया समक्ता इति वैश्वदेवं नाभानेदिष्ठं शंसतीति ॥
६३. गयो नाम प्लतेः पुत्रो न तु लतस्य । एवा प्लतेः सूनुरवीवृधर्दिति लिंगात् । सातवचनं वामग्ने गय इतिवदस्यात्रेयत्वं' मा भूत् । स्वस्ति नस्त्रिष्टुवा त्रिष्टुबतन्यायेन जगती वा। स्वस्ति नः पथ्याखितोयं पंचदशी सहोनरया खस्तिरितीत्यनया सह पथ्यावस्तिदेवत्या । उभे अपि पथ्यास्वस्तिदेवत्ये इत्यर्थः । श्रूयते हि । वस्ति नः पथ्यासु स्वस्तिरिद्धि प्रपथे श्रेष्ठेति पथ्यावस्तेस्त्रिष्टुभाविति ॥
७०. आणमित्युक्तेराप्रीदेवताः। द्वितीयस्तनूनपाद्वय॑ ते तस्थाने नराशंसः ॥ ७१. बृहस्पतिनामांगिरसः । ज्ञानं स्तूयते । तुष्टावेत्यनुक्रमण्यनुकरणं । उक्तं हि बृहदेवतायां ।
यज्योतिरमृतं 12 ब्रह्म यद्योगात्समुपाश्नुते ।
तज्ज्ञानमभितुष्टाव सूक्तनाथ बृहस्पति:14 ॥ इति ॥५॥ ७२. लौक्यः । लोकनानोऽपत्यमिति गर्गादियम् । दाहायणी । दयाद सत इन ततः फक् खार्थे । जातौ डीम् । गोत्रं च चरणैः सहेप्ति जातित्वं ॥
७३. गौरिवीतिनीम शाक्तयः । अर्यमा पंचोना गौरिवीतिः शाक्त्य" इति युक्तं! । श्रूयते हि । गौरिवीतिर्ह वै शाक्त्यो नेदिष्ठमिति ॥
1 W1; at the rest. Cp. M.M., vol. vi, p. xxiv.
2 Omitted in W1. 3 सुबंधुर्मृतः 14. 4जीवातवे Wi. WI; यममुष खाइयं P1; यममुपाइयन P2, I 2; यमपुरत्येक्तं वाइयन I. Ait. Br.V, xiii, 12-xiv, I. Ver. IT. Satra on v, . WI; इति गयस्य प्रातत्वं the rest. 10 Ait. Br. I, ix, 1 (where the reading is पथ्यायाः स्वस्तेः ). 11 WI; वर्ज the rest. 12 WI, M I-3; परमं the rest. 13 अपि 7° WI. 14 BD.VII, 877 15 Pân. IV, 1, 95- 16 See kârikâ quoted by Boht., Pan., vol. ii, p. 462, s.v. जाति. 17 satra on V, 29. 18 P1; इत्युक्तं P2, I2, I 4; इति सूक्तं Wr. 19 Ait. Br. III, xix, 4.

Page #185

॥ वेदार्थदीपिका ॥
155
७६. सर्पो जातितः । जरत्कर्णो नामेरावतपुत्रः । ग्राव्णः प्रस्तरान् ' अस्तोत्' स्तुतवानित्यर्थः । तद्देवत्यमिदं सूक्तं ॥
४१. वैश्वकर्मणं । विश्वकर्मदेवत्यं । अख्यनिति प्रकृतिभावः ॥
५. सूर्या नामर्घिका सवितृसुता । आत्मदैवतं स्वदेवत्यं सोमाद्यपवादाभावे । अनुष्टुभं सूक्तमपयदिति शेषः । पश्यादिभिरेकादशभिः खविवाहमस्तोत् । विंश्याद्या नव नृणां मनुष्याणां प्रायेण विवाहमंत्राविवाहविषया मंत्रा आशिपश्च भवति । ततः परा देहि शामुल्यम् अश्रीरा तनुर्भवतीति द्वे वध्वा विवाहकालपरिहितवाससो यः स्पर्शस्तस्य' मोचिन्यौ । विवाहकालपरिहितं वासो न स्प्रष्टव्यमित्याहुरित्यर्थः । अथ ये वध्वश्चंद्रं वहतुमित्यादि दंपत्योर्यक्ष्मणः क्षयरोगस्य नाशिती ॥ ५९ ॥
1
६. वृषाकपिन में द्रस्य पुत्रः शचीसपत्न्यां जातः । इंद्राणींद्रपत्नींद्रश्च स्वयमिति त्रयः समूदिरे संहत्योदिरे ' विवादं कृतवंतः । पक्तिं पंचपदया पंक्त्या व्यानं ।
उपदेशे नुक्तेश्च वक्तृभेदो न दर्शितः । अथाप्यृप्पादिज्ञानार्थमर्थतस्त्वत्र 10 वयते ॥
12
16
वह सोतोरित्याद्रस्य वाक्यं । परा हींद्र किमयं त्वां यमिमं त्वं प्रिया तष्टानि न स्त्रीत पंचें।ण्याः । उवे अंबेति 22 वृषाकपेः । किं सुबाहो इतद्रस्य । अवीरामिव संहीत्रमिति द्वे इंद्राण्याः । इंद्राणीमासु नाहमिंद्राणीति 15 द्वे इंद्रस्य । वृषाकपायीति वृषाकपेः । उष्णो" होतोंद्रस्य । वृषभो न न सेशे यस्य रवते न सेशे यस्य रोमशम् अयमिंद्रेति18 चतस्र इंद्रायाः । अयमेमि धन्व च यत् पुनरेहि यदुदंच" इति चतस्र इंद्रस्य । अर्ह नामेत्यंत्या त्रयोविंशी वृषाकपेरिति । सर्वं सूक्तकेंद्रं । श्रुतौ तु वार्षाकपे हि वृषाकपिं शंसतीत्यादिरेकदेश 29 ऋषिणास्य सूक्तस्य व्यवहारः ॥
tt. मूर्धन्वान्नाम । अस्य गोत्रं विकल्पयति । आंगिरसो वामदेव्यो वेति । आंगिरसत्वेऽनुक्तसिद्धेsपि वचनं पायुनानोऽनुवृत्तिमा भूदिति । असत्यस्मिन् मूर्धन्वान् वामदेव्यो वेत्युक्तेः पायुभीरद्वाजो वेति प्रसज्येत । सौर्यवैश्वानरीयं । सूर्यदेवत्यं वैश्वानरगुणाग्निदेवत्यं चेति वक्तुं समासनिर्देश: ॥
2
1
Wr; पाषाण the rest.
4
स्तु to end omitted in Wr. W1; अत्रिति I 4, P2, I2; अनचिति P1. W1; सूक्तशप: the rest. two marginal notes: मंत्रप्रतिपाद्योऽर्थो देवता and तत्र प्रतिपाद्योऽर्थो देवता.
added in Wr.
"मोचन्यौ P1. ' संहत्य ऊदिरे MSS. 13 Ver. 8.
10
W1;
18 Verses 15-18. in Wr.
14 Verses 9-10. 19 Verses 19-22.
W1; पुनर्न स्पष्टव्यम् 14; न पुनर्द्रष्टव्यं P1, P2.
11 Verses 2-6.
त्वच the rest.
12 Ver. 7. 17 Ver. 14.
21 Omitted
15 Verses II-12.
16 Ver. 13.
20
Cp. Ait. Br. V, xv, and VI, xxii.
X 2
अणि अन्विति
5 WI has
6

Page #186

156
॥ वेदार्थदीपिका ||
९०. नारायणो नाम । नास्य गोत्रमुपदेशेष्वनुक्तेः । यथोपदेशमिति युक्तं । पौरुषं पुरुषदेवत्यं । इतिहासादिसिद्धोऽयं पुरुषः पंचविंशकः । उक्तं हि ।
इतिहासादिसिद्धो यः पंचविंशः पुमान् स तु ।
इह योग्यतया स्तुत्यो न जातिपुरुषोऽश्ववत् ॥ इति ॥
९२. शार्यातो नाम मनुपुत्रः । वैश्वदेवमिदमुत्तरं च । जगतीछंदस्कं । श्रूयते हि । यज्ञस्य वो रथ्यं विश्पतिमित्यारभ्य तदु शार्यातमित्यंतं ॥
९३. नान्वो नाम पार्थः पृथुपुत्रः । पृथोरणपत्यार्थे । प्रस्तारांतं । उत्तरपदवृद्धिश्छांदसी । ९४. सर्पा जातितोऽर्बुदो नामतः काद्रवेयः । कट्टा: स्त्रीभ्यो ढकि ढे लोपो कट्टा" इति निषेधः । ग्राव्णः शस्य लोपोनः । पंचमी सप्तमी चतुर्दशी चेति तिम्रस्त्रिष्टुभः । अंत्यापंचमीसप्तम्यस्त्रिष्टुभ इति नोक्तं विशेषाभावात् । तथानुक्तेवं किमिति चेच्छिशुभावोऽयं ॥६०॥
९५. उर्वशीं नामाप्सरसं । ऐलः । मनोः पुत्रस्येलस्य वरुणेशापात्प्रतिवर्ष प्राप्त मासिस्त्रीत्वकाले" बुधेन जनितः पुत्रः पुरूरवा नाम महाराजः । पूर्वोषितां खनगरे प्रतिष्ठानाख्ये चत्वारि वर्षाणि कृतवासां " स्वसमयभंगादात्मानं त्यक्त्वा गतामितश्चेतश्च । कामादत्यं ताभिलाषादन्वेषणं कुर्वन् कदाचिन्मानससरस्तीरे दृष्ट्ा । तामासाद्य पुनरपि स्वप्रासादेऽवरोद्धुं वासयितुमिच्छन्दुराशां कृतवान् । सा चोर्वशी तेन प्रार्थ्यमानानिच्छंती निःस्पृहा प्रत्याचष्टे प्रत्याख्यानं 14 कृतवती । न वयक्तं मया करिष्यत इति । ये जाये । इपुर्न श्रिय इपुधेः " । या सुजूर्णि: 17 । कदा सूनु: 18 | सुदेवो अद्य | अंतरिक्षप्रां रजसः । सचा यदाखित्याद्यास्तिस्रश्चेति नवैलस्य पुरूरवसो वाक्यं । शिष्टा नवोर्वेश्या वाक्यं । ऐलवाक्यमित्युपसमस्त मध्यपेक्षया संबध्यते । यस्य वाक्यं स ऋषिः । या नोच्यते सा देवता |
16
लोर्वशीतिहासोऽत्र वैस्पष्ट्याय प्रवर्ण्यते 23 | मित्रश्च वरुणचोभी दीक्षितौ प्रेक्ष्य चोर्वशीं ॥१॥ चलचित्तौ ततश्चैतौ24 कुंभे निहित शुक्रकौ ।
25
25
4 °त्यादि W1.
3 Ait. Br. IV, xxii, 6-7.
1 Introd. $ 1.
2 WI यं the rest. Pan. IV, 1, 120, and VI, iv, 147. • तथा मुक्चैवं W1; तथा मुक्तैवं 14; तथा उक्तैवं P2, I 2;
5
तथा सुक् PT. 7 W1; शिशुपाचोद्ययसि P1; शिशुपाचौद्ययं P2, 12; शिशुमाचोद्ययसि 14.
10 W 1 ; प्राप्त ते । प्राप्तवते
8 पुत्रस्यैलस्य MSS.
14;
प्राप्तषते P2, I. 2. 12 W1; वास PI; I4; प्रत्या
9 W1; रुद्राणी° the rest. 11 W1; उमासस्त्रीत्वस्य स्त्रीत्वकाले तु P1, P 2, I 2, I 4. 13 W1; गर्भाद् the rest. 14 W 1, 17 Ver. 6. 22 W1; इति
16 Ver. 3. 15 Ver. 1. 21 Verses 8-10.
18 Ver. 12. the rest. सद्यस् I 4.
24_W 1; चलितौ तदुक्तेश्च P 1, P 2, I 25 रेतः सिमिचतुः P1; निहितरेतसौ P2, 12; तत्कुंभे न्यदधुस्तदा 1 4.
• वासं P 2, I2; वासी I 4.
-पा- PI; प्रत्याभापणं P2, I 2. 19 Ver. 14.
20 Ver. 17.
23 प्रदर्श्यते W1.
Wr; निहित

Page #187

157
॥ वेदार्थदीपिका ॥ तां शमयंती मनुष्यभोग्या भूम्यां वसेति ह ॥२॥ अत्रांतर इलो राजा मनुपुत्रैश्च संयुतः । मृगयां संचरन्साश्वो देव्याः क्रीडं विवेश ह ॥३॥ यत्र देवं गिरिसुता' सर्वेभीवैरतोषयत् । अत्राविशन्पुमान स्त्री स्यादित्युक्त्वा तत्र चाविशत् ॥४॥ स्त्रीभूत्वा ब्रीडितः सोऽगाधरणं शिवमंजसा। इयं प्रसाद्यतां राजनियुक्त:10 शंभुना नृपः ॥५॥ जगाम शरणं देवीमात्मनः पुंस्त्वसिद्धये। अकरोत्सा नृपं देवी षण्मासाप्राप्नपुंस्त्वकं ॥६॥ ततः कदाचिस्त्रीकाले बुधः सौंदर्यमोहितः। अप्सरोभ्यो विशिष्टां तां चकमे नृपयोपितं ॥७॥ तत्रेलायां सोमपुत्राज्जातो राजा पुरूरवाः । तमूर्वशी तु चकमे प्रतिष्ठानपुरे14 स्थितं ॥१॥ तल्पादन्यत्र नग्नं त्वां दृष्ट्वा यामि यथागतं । मुताधरण को तत्र समीपे18 कुरु मे दृढं 19 ॥९॥ इति सा समयं कृत्वा रमयामास तं नृपं । चतुरन्दे गते रात्रौ देवैरुरणकद्वयं ॥१०॥ हृतं 2 तस्य ध्वनिं श्रुत्वा नग्न एव स भूपतिः। उत्याय जित्वागच्छेयमित्येवं तल्पतोऽन्यतः ॥११॥ विद्युता दर्शितोऽथास्यै नग्न एव पुरूरवाः ।
1P1; मनुज I4; मानुष्य WI, P2, I2. IA, P1; भोग्य WI, P2, I 2.३०पुत्रोच PI, I 4; पुत्रश्च P2, I 2; पुत्रेश्च WI. 4 P1, I 4; स्वश्च P2, I 2; सार्श्वे WI.
W1; देवीं 14 देवी PI, P2, 12. तत्र WI. देवी गिरिसुतां P2, I 2. 8 °शत WI. भूतो WI. 10 WI, I 4 ; नेत्युक्तः PI, P2, I 2. 11 WI, 14; स्त्रीत्व PI, P2, I 2. 12 WI; तां---म नृपयापियां तं P1; तामिला तां नृपयोपितां P2, I 2 ; तामिलां संगतवान्मुदा I 4, marg. corr. in WI. 13 तदे°I 4. 14 WI, I 4; प्रतिष्ठानगरी• PI; प्रतिष्ठाननगरी P2; प्रतिष्ठानपुरी I 2. 15 WI; तदन्यत्र PI; तदन्यां च तथा P2, I 2 ; तदान्यत्र च I 4. 16 WI, P1; सुता उरणको I 4; सुतावरणको P2, 2; उरण उणीवान भवति marg. note in WI. 17 W: तस्य PI, P2, I 2; त्वं च I 4. 18 WI; समीपं the rest.. 10 WI; दृशं P1; द्रुतं P2, I 2, 14. 20 हाँ WI. 21 WI; जित्वा भावागछ ---ल्पतो न्य-त: P1; जित्वा वा गच्छेत्येवं जल्पति को न्यतः P2. IP: जित्वा भगवन गछेत्येवं जयन्यतः I

Page #188

158.
॥ वेदार्थदीपिका ॥ अथ सा नष्टेसमया झुवंशी तु दिवं ययौ ॥१२॥ तत उन्मत्रवद्राजा दिदृशुस्तामितस्ततः। कुर्वनन्वेषणं तोरे सरसो मानसस्य तां ॥१३॥ विचरंतीमैप्सरोभिः सहापश्यत्पुरूरवाः । पुनः स चकमे भोनुर्वशी पूर्ववन्नृपः ॥१४॥ सा स्वशापस्य मुक्तावाप्रित्याचष्टे व्रजेति तं ।
इत्युर्वश्यैलेंसंवादमिममेषोऽप्यसूचयत् ॥१५॥ ९६. बरुनामांगिरसः । अथवा सर्वहरिनाम स 3द्रः । इंद्रस्य पुत्रः । हरिस्तुतिः । हरिरितींद्राश्वनाम । हे त्रिष्टुभावंते यस्य तत् । शिष्टा जगायः । बरौ रोहेनन्महासूक्तं जागतं चेति तु ब्राह्मणं जगतीनां भूयस्त्वात् ॥ ९७. भिषनामापर्वणः पुत्रः । अत्रणीति प्रकृतिभावः । ओषधयोऽत्र स्तूयते ॥
९. देवापिनीम ऋष्टिपेणपुत्रः । देवान बृहस्पतिमित्रादीन वृष्टिकामः सन सस्यवृद्धये स्तुतवान14 ॥
१०१. बुधो नाम सोमपुत्रः । पितरि देवतावपचारात सोमाद्यण । ऋत्विक्स्सुतिवी वैश्वदेवं घा15 । ऋत्विक्स्तुतिरिति बृहदेवतायामुक्तेदॆवतानुक्रमण्यां वैश्वदेवत्वोक्तेश्च विकल्पः ॥ __ १०२. मुगलो नाम भार्ग्यश्वः । भृभ्यश्वनाम्नः पुत्रः18 । द्रुघणेन मुद्रेण । ऋपभेण बलीवर्दैन च । आणि युद्ध । जिगाय जितवान् । इति हेतौ । अतो हेतोर्द्रघणदेवत्यं । वेयुक्रेंद्रं वा।
मुहलस्य हृता गावश्चोरैसपना जरहवं ।। स शिष्टं शकटे कृत्वा युवैकत्र जरगवं 2० ॥१॥
1 WI; दुष्ट the rest. PI, I 43; no particle WI, P2, I 2. 3 WI; विहरंतीम् the rest. WI; च पुरूरवाः the rest. WI; साश्वः सापश्यदुक्का च 143 साश्वः सापश्यदुत्ता च P2, I2; साश्वः सापश्यमुक्ता च PI.
नां P2, I2. श्यैव WI. संवादं मन्यते यास्क इतिहासं तु शौनक: BD. VIII, 916. This story is quoted by Sayana. See also M. M., vol. vi, p. 18. 10 PI adds : आयुधं वाहनं वापि स्ततो यस्येह दृश्यते । तमेव च स्तुतं विद्यालस्या बहधा हि सः। 11 14; आरोदमीति तिम्रस्त्रिष्टुभोऽते तेनेदं त्रित्रिष्टुबंतं P1; एकादशी द्वादशी त्रयोदशी त्रिष्टुभः अंते यस्य तत् P2, I 2. 12 14; आदौ दश Pr; आधा दश P2. PI, P 2, I 2 read त्रित्रिष्टुबंतं in the text... 13 Ait. Br. VI, xxv, 5. 14 An itihasa (12 slokas) is here quoted in PI from BD. VII, 916-920, VIII, 921-927.
15 तुशब्दाद्वैश्वदेवं मृत्विक्स्तुतिवी PI. 16 BD.VII, 828. 17 उक्त: added in P2, I 2, I 4. This comm. omitted in PI. 18 भ्रभ्यश्चपुत्र: WI. Cp. Nirukta, IX, 24. 19 WI; मुगलेन the rest. 20 W1; युक्तक ऋजुराहव the rest.

Page #189

159
॥ वेदार्थदीपिका॥ दूघणं युयुजेऽन्यत्र चोरमार्गानुसारतः ।
दुषणं चाग्रतः कृत्वा चोरेभ्यो जगृहे स्वगाः ॥२॥ इति कथात्र सूचिता ॥ " १०३. अप्रतिरथो नामेंद्रपुत्रः। उपांत्या द्वादश्यप्वादेवी । सम्वाख्या देव्यत्र स्तूयते । नघृतश्चेति कबभावश्चांदसः ॥ १०४. अष्टको नाम विश्वामित्रपुत्रः । श्रूयते हि । विश्वामित्रः पुत्रानामंत्रयामास ।
___ मधुच्छंदाः शृणोतन ऋषभो रेणुरष्टकः। इति ॥ १०५. कौत्सः कुासपुत्रो नाम्ना दुर्मित्रः । दुर्मित्र इत्यस्य नामेत्यर्थः । गुणतः सुमित्रः । एष्वयमेव सुमित्र इत्युच्यते शुभमित्रयोगात् । एतद्वा विपरीतं । नाना सुमित्रो गुणतो दुर्मित्र इति दुर्ज्ञानगुणानि यस्य' बहुगुणत्वादिति । विकल्पितस्य च लिंगं । शतं वा यदसुर्य प्रति त्वा सुमित्र इत्यास्तौडुर्मित्र इत्यास्तौदित्यर्थानवधारणं । आपीनुक्रमण्यां चात एव नामचिकल्यः ।
दुर्मित्रो वा सुमित्रो वा कौत्स: 10 सूक्तं कदा वसो। इति । तत्रापि सुमित्रो दुर्मित्रो वेत्येषोऽर्थोऽस्विति चेटुर्मित्रनाम्नः स्तोतृत्वे सुमित्रनाम्नः स्तोतृत्वायोगात् । ऋगर्थस्यासंबंधता मा प्रसांक्षीदित्यन्यतरस्यां गुणतयैव योगो वाच्य एवेति हि मन्यते ॥ इदं चौष्णिहं । तत्र हरी यस्य सुयुजा14 वनं यश्चक्र' इति पिपीलिकमध्ये । उष्णिगधिकार न त्वनुष्टुबृहत्यधिकारे । कुत एतत् । औष्णिमिति बुद्मनुसंधानासाहचर्याच्च । साहचर्यादपि सर्थनियम इति । रामशब्दो हि कृष्णलक्ष्मणकतवीर्यसाहचर्यादेवतीरमणं जानकीकांतं जामदग्न्य च बोधयति ॥६१॥ ___१०१. दिव्यो नामांगिरस ऋषिः । दक्षिणा नाम प्रजापतेः सुता वर्षिका । दक्षिणां यजमानै विग्भ्यो दीयमानां नहातून दक्षिणाया दातून यजमानान वास्तौद्याजकादित्वात् । तृनकाभ्यां कर्तरीति 20 न षष्ठीसमास प्रतिषेधः॥
W1, 14; *: P1, P2, 12. 2 W1; faqat the rest. 3 Quoted by Sayana ; ep. Nir. IX, 23. 4 Pan. V, iv, I53. Ait. Br. VII, xvii,n. WI; सुमित्रगुणयोगो त्र the rest. WI; °गणान्यस्य मित्राणि व° the rest. Wr; विकल्पस्य च लिंगं PI, I43 विकल्पच लिंगात P2, I2. W1; त्यस्यानवधारणं PI, P2, 12%त्यस्यमेवधारणं I. 10 कौत्स: comes before सुमित्रः in WI. 11 W1; एषो पि स्थिति चेना P1; एपोपस्थिते चेवाना P2, I2; एपो पि स्थितित्वा IA. 12 WI;
त्वयोगात् PI, P2, I2; वगान I 4. 13 WI; प्रजीद PI, I4; प्रजाद P2, I 2. 14 Ver. 2. 15 Ver.1. 16 WI; °कारजे the rest. 17 WI, P1% वुध्यनुबंधनात I 4 ; इत्यबुध्यनुसंधानाच्च P2, I2. 18 WI; साहचर्यमप्पथै नियमय वि P1; साहचर्यमप्पथं नियमाय वि P 2, I2; साहचर्य्यमध्याव्यर्थी नियमय विI 4. कृतव्रत° PI; कृतव्रण P2, I 2; कृत° I4. 20 Pan. II, ii, 15.
19 W1B

Page #190

160
॥ वेदार्थदीपिका ॥
१०६. अर्थार्षदेवताज्ञानाय कयां कथयति । कथा चैवं । पुरा खलु बृहस्पतेरिंद्रपुरोहितस्य गावो बलासुरधूकुटीतटैः पणिनामकासुरैर्हता बलपुरं प्राप्य सुगुनस्थाने स्थापिता आसन् । अथ बृहस्पतिप्रेरितेनेंद्रेण नष्टान्वेषणं कृत्वा सरमा नाम देवशुनी प्रहिता बभूव । सा च बलपुरेसमोपे' रसाख्यां महानदीमुनीर्य बलपुरं प्राप्य सर्व विचिंय गुप्ने स्थाने ता गा ददर्शति । तत्र पणिनामभिरसुरैबृहस्पतिगृहादाहृत्य निरूळहा बलपुरे गुप्ताः स्थापिता गा अन्वेष्टुम् अन्वेपितुम् (तीपुसहेति विकल्पितः) इंद्रेण प्रहितां सरमां देवशुनी श्वजातीयां13 देवतां मृगयादिविंद्रस्य साधनभूतामस्य सूक्तस्यायुग्भिग्भिः16 पंचभिराधातृतीयादिभि:17 पणयो मित्रीयंतो देवशुन्या सह मित्रत्वमात्मन इच्छंतः (मित्रात् काचि ईत्वं 18 शतरि जसि च रूपं) प्रणयपूर्वकमूचुरुक्तवंतः । सा च देवशुनी तान युग्मात्याभिर्युग्माभिर्द्वितीयाचतुर्थ्यादिभिरेकादश्या चेति पनि प्रत्याचष्टे ।
पण्युक्तौ सरमा देवी तदुक्तौ पणयस्तथा ॥ १०९. ब्रह्मणो जाया जुहूर्नामर्पिका । अथवा ब्रह्मपुत्र ऊर्ध्वनाभा नामर्पिः॥ ११०. जमदग्निनाम भार्गवः । अथवा तत्सुतस्तस्य जमदग्नेः पुत्रो रामो नाम परशुराम इत्याख्यातः । आप्रीसूक्तमिदं । भाप्रीत्युक्तेस्तनूनपावितीयं । अथोत्तरसूक्तदर्शिनामृषीणां चतुणी गोत्रमाह । पो चत्वारो वैरूपाः । अत अपेः परे चत्वार ऋषयो गोत्रतो वैरूया वेदितव्याः । लायवार्थमिदं । प्रत्यृषिवैरूपोक्तेरिदं हि लघु । तर्हि प्रारधाद्वैरूपा इत्येवास्तु प्राङ् मास्याकाण्व 22 इतिवत् किं परे चत्वार इति । ननुक्रमण्यंतरानुकरणं ॥
११४. सधिनीम वैरूपः । अथवा धर्मो नाम तपसः पुत्रः ॥ ११५. उपस्तुतो नाम वृष्टिहव्यपुत्रः । इति त्वाग्ने वृष्टिहव्यस्य पुत्रा उपस्तुतास अपयोऽवोचन्निति किं बहुवचनं । पूजार्थमित्यनुमन्यते 24 । उपपन्नं चेदमापीनुक्रमण्यामपि नयेव दर्शनात् ।
1 WI; भु° P2, I 2; भृ° PI, I 4. 2 गुने WI. WI (corr. for दत्वा ), I 43; दत्वा PI; ज्ञात्वा P2, I 2. 4 प्रेरिता P2, I 2. WI, I4;-- त्या PI; आगत्य P2, I 2. WI; पुर° the rest. गत्वा added on the marg. in WI. WI; सर्वत्र विदित्य PI, PI2; सर्वत्र विहित्य I. गता WI. 10 WI; आगत्य the rest. 11 P1; for LDOET P 2, 1 2, W1; TOORT I 4. 12 Cp. Pân. VII, ii, 48. 13 W1; अजातीयां PI; जातीयावद् P2, I 2; अजातीपी I 4. 14 W1; °ता the rest. 15 मृगयादींद्र WI; मृगादिष्विं PI; मृगादिविं143; मृगादेवतादिविंP2, I 2. 18 ऋग्भिः omitted in W I. 17 आद्यातृतीयादिभिः in WI only. 18 Cp. Pan. VII, iv, 33. 19 14; युग्मांताभि: PI, WI; omitted in P2, I 2. 20 WI; देवतं PI, P2, I 2; देवता 14. 21 wt 7°W1; far the rest. 22 Introd. paribhâshâ to Mand. VIII. 23 Verse ). 24 VI; इति तमनाते PI, P2, 12; तमनोते I 4. 25 W1B उपयंनं चैतन P1; उपयमनं चैतत् P2 ; नुपयं चैतन् । 4.

Page #191

॥ वेदार्थदीपिका ॥
उपस्तुतो वाहियो नवकं चित्र इच्छिशोः । इति ॥
११६. स्यौरः स्थूरं नाम्नः पुत्रः । अग्नियुतो नाम । अथवा स्थार एवाग्नियूपो नाम ॥ ११७. भिक्षुनामांगिरसो धनस्यान्नस्य च दानं प्रकर्षेणादातृनिंदापूर्वकं प्रशशंस स्तुतवान् ॥ ११. उरुक्षयो नामामहीयवः । अमहीयुंगोत्रजः । रक्षोहेत्यग्नेर्गुणः । गायत्रमिदमुत्तरं च । श्रूयते हि । स यदि न जायेत यदि चिरं जायेत राक्षोघ्यो गायत्र्योऽनूच्या" अग्ने हंसि न्यत्रिणमित्येता इति ॥
११९. 10 इंद्रस्यायमित्यैद्रः । तत्स्वीकृतत्वात् । लबो लबरूपमात्मानं स्वयमेव स्तुतवान् । इंद्रो हि लबरूपमास्थाय सोमच्ऋजीषं पिवन्नृषिभिर्दृष्ट: 11 सोमस्यातिप्रियत्वं स्ववैभवं च वै वर्णनात्मानमनसून स्तुतवानितिहासविदः प्राहुः 13 । एवं च 14 लाबमैंद्रं ततः 15 कायमिति देवतानुत्रमणीयं 18 संगच्छते । इति वै लाभद्रमिति 17 बृहद्देवता 18 च ।
।
तथा । उरुक्षयो " लवस्वेंद्र इति वा इति मे मनः ।
इत्यार्घानुक्रमणी२° ॥६२॥
20
१२१. हिरण्यगर्भो नाम प्रजापतिपुत्रः । कार्य । कदेवत्यं । हिरण्यगर्भः समवर्तताग्र इति षट् प्राजापत्या इति सूत्रं प्राजापत्य इडादधः प्रजापते न त्वदेतान्यन्य 22 इतिवत् कायत्वापवादः । अत एव कया नश्चित्र आ भुवर्द्धिरण्यगर्भः समवर्तताग्र इति 24 कदेवत्ये विनिर्युक्ते । प्राजापत्यया चर्चेति ब्राह्मणं तु सुकीर्ति वृषाकपिवरुनाभानेदिष्ठव दूषिणा निर्देशः ॥
१२४. उत्तमेंद्रदेवत्या । अंत्येत्यनुतिश्चित्रार्था । अग्निवरुणसोमानां निहवस्तुत्युक्तिः । कर्तरि षष्ठी । हेर् स्पर्धायां शब्दे च । व्हः संप्रसारणं च न्यभ्युपविवित्यम् । तत्राद्याग्निदेवत्या । अथ
viii, I. 25 Pân. III, iii, 72.
1 W1; नवक: P1, P 2, I 2. The quotation is omitted in I 4. 3 P 1, P 2, I 4, both text and comm.; °यूतो W1. Gagannatha: अग्नियुतो वाग्नियूपो वा स्पौरः. दानपूर्वक: P1; प्रकर्षेण दातृनिदानपूर्वक: P2, 12; I4; ही P1; हीयुव° P2; °हियव° I 2. 8 Ait. Br. I, xvi, 9-10. 9 एता इति in W 1 only. in Pr. 11 W1; भिर्दृष्ट सन् P2, I 2; 13 W 1; आहु: the rest. W 1; लाघर्मेंद्र ततः I 4. ला मैंद्रं सदिति I 4; लबमैंद्रं । तदिति P2, I 2. तयोरुयोर P1; तयोरुभयोर P2, I 2, I 4.
W1;
22 Ibid. II, xiv, II-12.
स्पुर P1. Cp. Aufrecht's note in his Index. 4 दातृप्रशंसा W1. ८ प्रकर्षेणादातृनिप्रकर्षणादातृनिंदां दानपूर्वकं I 4.
6 WI,
7 P 1, 14; अनूच्याग्ने W 1, P2, I 2. 10 लबो पश्यदिंद्रपुत्रः here inserted जीतृसं पिबनदृष्टः ऋषिभिर्दृष्ट सन् P1; जिपहसं पिवनदृष्टः । ऋषिजीपीप नृसं पिवनदृष्टः । ऋषिभिर्दृष्टः सन् I 4. 12 चावर्णयन् W 1. 14 W1; इति च the rest. 15 P1, P2, I 2; लाबमैंद्रतः out the rest. 17 W1; ला मैंद्रं तदिति P1; 18BD. VIII, 956. 20 शीति W1. Rigv. IV, 31.
16
19 W1;
23
Y
161
21 Asv. Sr. III, 24 Asv. Sr. II, xvii, 15.
[III. 4.]

Page #192

162
॥ वेदार्थदीपिका ॥
तिम्रोऽग्नेरात्मस्तवः । आसामग्निपिर्देवता चेत्यर्थः । शिष्टा ऋचो यथानिपातं । यो यत्र स्तुत्यत्वे निपतति स तत्र स्तुत्य इत्यर्थः । आद्यां पंचम्यादिपंचेति पद संभूयापश्यनग्निवरूणसोमाः॥ १२५. वाङ्गामांभृणी। अंभृणस्य महर्षेः पुत्री । आत्मानं तुष्टाव । स्वयमेवैर्षिका देवता चेत्यर्थः ॥
१२६. कुल्मुलंबर्हिषो नाम शिलूपपुत्रः । बाहादित्वादि । उपरिष्टाद्वार्हतं । उत्तरपदवृद्धि श्चांदसी॥ ___ १२७. कुशिको नाम सोभरिपुत्रः । अथवा रात्रिीम भरद्वाजस्य पुषिका । रात्रिस्तवं । रात्रिदेवतायाः स्तवं स्तुतिर्यत्र सूक्ते तत् ॥
१२९. प्रजापति म परमेष्ठी गुंणविशिष्टः। विशेषणं च वाच्यत्वं वैश्वामित्रत्वं चास्य प्रनापतेमी भूदिति । अन्यथा क्वचित्कथंचिन्यायेन प्रसज्येत । प्रजापतिरगोत्रोऽयमुपदेशेष्वनुक्तितः। भाववृत्तं । भावानां पदार्थानां वृत्तिः सृष्ट्यादिप्रवृत्तिर्यस्य देवता तद्भाववृत्तीयमिति प्राप्ने छार्थेऽण ॥
१३१. सुकीर्तिनीम कधीवतः पुत्रः । सूक्तस्य मध्ये या चतुर्थी सानुष्टुप् । उत्तरा पंचमीति वे अश्विदेवाये ॥
१३५. कुमारो नाम यमगोत्र:11 । नडादित्वात्मक ॥ १३९. विश्वावसुनीम । एप च देवानां गंधर्वो गायकत्वेन देवानां संबंधी जानितश्च गंधर्व इत्यर्थः । पूर्वार्धं तृतीयार्थे । अस्य सूक्तस्य पूर्वार्धेन । आद्यतृचेनेति यावत् स्तुतवान् सवितारं । उन्तरेण तृचेनात्मानमस्तोत् ॥ १४०. सूक्तस्यादौ हे विष्टारपंक्ती12 । अथ तिम्रः सतोबृहत्यः । पठनपरिष्टाज्ज्योतिः ॥
___1 W1; स्तुत्यत्वेन PI, P2, I 2; स्तुतित्वेन I 4. WI; संख्याया° the rest. WI, P2, 12; पुत्रा P1; दुहिता I4. 4 स्वयमस्य Wr. (कुल्मुल°P: कुल्मल° P2, I 2. I 4, both text and comm., WI in comm. only. Gagannatha reads कुल्मुल. Sic MSS. 'च omitted in WI. WI, I4; ज्येत् PI, P2, 12. 9 WI, P2, 12; पदानां PI, I4; वियदादि marg. note in WI. 10 Wi; °वृत्तिर the rest. WI adds on the margin: वियदादीनां सष्टिस्थितिप्रलयादीनामत्र प्रतिपाद्यत्वादत्र परमात्मा देवतेत्यर्थः, apparently taken from Sayana. Ph here adds : महाप्रलयाद्युपपर्णमेव भाववृत्तं वदंति तत. Cp. Aufrecht, note. 11 पुत्रः PI. 12 P1; आधे विष्टारपंक्ती 14; आद्ये हे विष्टारपंक्ती Gagannatha; आद्या विष्टारपंक्ति: WI, P2, I2. Wi has a marg. note : मूलभाष्ययोर्भमः । आये विटारपंक्ती इति युक्तातरः पाठः । अत्र संहिताभाष्येऽपि भ्रमः । 13 WI, 14, P2, 12; ऊर्जा नपादिति तिम्रः सतोबृहत्यः PI; तृतीयाद्यास्तिमः सतोबृहत्यः 13; P2, I 2 add तृतीया चतुर्थी पंचमी सतोबृहत्यः. 11 P2, I 2, 14; अतावानामित्युपरिष्टाज्ज्योतिस्त्रिष्टुप् PT; अंत्या उपरिष्टाज्योतिषस्त्रिष्टुप् 1 3; पंचम्युपरिष्टाजोतिः । अंत्यानुक्ते त्रिष्टुप WI.

Page #193

॥ वेदार्थदीपिका ॥
163
१४२. शाङ्गी जातितः । शाङ्गा इति पक्षिविशेषस्याख्या। ते चत्वारो दृचाश्च प्रत्येकं कमेण दृचदर्शिनः । तेपामाद्यो जरिता नाम । द्वितीयो द्रोणः । तृतीयः सारिसक्तः । चतुर्थः स्तंबमित्रः ॥६३॥
१४३. अविनीम संख्यस्यापत्यं भौमत्वापवादः । अत्रिरन्यो ह्ययं भौमानुपदेशेषु दर्शनात् ॥ १४४. सुपर्णो नाम तायपुत्रः । अथवोर्ध्वकृशनो नाम यामायनः ॥
१४५. इंद्राण्यपिका। उपनिपासंझं सत् ' सपत्नीबाधनं च। मपत्नी बाध्यतेऽनेन सूक्तेनेह जपादिना । तेनास्य तदेव देवता ॥
१४६. देवमुनि म । इरंमदपुत्रः । अरण्यानों महारण्यार्भिमानिनी देवतां तुष्टाव । हिमारण्ययोर्महत्व इति डोप आनुक च ॥ ___१४७. सुवेदा नाम शिरीषपुत्रः । बाहादित्वादि ॥ १४. पृथुनीम वेनपुत्रः । अणो यन् ॥
१५१. श्रद्धा नामर्पिका। सा च कामायनी'। कामावडादिभ्यः फकि जातिङीष् । गोत्रं च चरणैः सहेति जातिवं ॥ १५३. देवजामयः । देवानां स्वसृभूता इंद्रमातरो नामर्पिकाः ॥ १५५. अलक्ष्मीनं ।
अलक्ष्मीनाशकं10 सूक्तं जपहोमादिभिस्विदं । तत्राद्योपांत्ययोरशीनाश एव प्रकीर्तितः ॥१॥ द्वितीया च ततीया च ब्रह्मणस्पतिदेवते ।
उपाद्ये इति किं नोक्तमिति चेत्पृच्छ तं मुनिं ॥२॥ १५७. भुवननामाप्त्यपुत्रः । अथवा भुवनस्य पुत्रः साधनसंज्ञः। द्विपदया व्याप्नं द्वैपदं । विंशत्यधारा विराजो मा भूवनिति त्रैष्टुभमित्युक्तं । श्रूयते हि । इमा नु कं भुवना सीपधामेति द्विपदाः शंसतीति ॥ *१५t. चतुनीम सूर्यपुत्रः । सौर्य इति मानवनिवृत्त्यर्थ । चक्षुर्मानव इति युक्तं ॥
१५९. पुलोमतनया शची नामेंद्रस्य महिपृषिका भूत्वा स्वयमात्मानमेव तुष्टाव स्तुतवतो ॥ १६१. यक्ष्मनाशनो नाम प्रजापतिपुत्रः । राजयक्ष्मानमिदं । राजयक्ष्मा क्षयव्याधिः । राजय114°*: in text, &: in comm.
2 प्वद° 14. Cp. comm. to v,76. 3 °कृशानो P2, I 2. 4WI; उपनिषत्संज्ञमिदं । उपनिषत्संज्ञकमिदं P2; उपनिपत रहस्यविद्यासंज्ञमिदं PI. WI, I 4; महारण्यामति° PI, P2, I 2. Cp. Pan. IV, i, 49. कामायिनी I 4, text and comm.; PI comm. काम does not occur in the Gana 731F (B.'s Pânini). See kârikâ quoted in B.'s Pân., vol. ii, p.462. 10 WI; अश्रीनं नाशकरं the rest. 11 Ait. Br. V, xix, 12. 12 In shtra on IX, 106. 13 पत्नी WI.

Page #194

164
॥ वेदार्थदीपिका ॥
मेति च सर्वव्याधिप्रशमनं । गृह्ये हि सूयते । अथ व्याधितस्यातुरस्य यक्ष्मगृहीतस्य वा पळाहुतिश्शरुर्मुचामि त्वा हविषा जीवनाय कमित्येतेनेति । अनादेशादिंद्रो देवता । अत्र बृहद्देवतायां विकल्प उक्तः ।
ऐंद्राग्नं मन्यते यास्क एके लिंगोक्तदैवतं । इति । नैतदस्ति । अत्रान्येषां मतमुक्तं । स्वयं शौनकस्येंद्रः । एक इत्यादेशाद्रत्वमेवाने नांगीकृतं ॥
१६२. रक्षोहा नाम ब्रह्मपुत्रः । गर्भसंम्रावे गर्भस्य निहितस्य नावे पातविषयभूते तस्य प्रायश्चित्तं समाधायकं । गर्भसमाधानमत्र देवता ॥
१६३. विवृहा नाम काश्यपगोत्रः' । यक्ष्मन्नं । यक्ष्मा क्षयरोगः । तस्य नाशनमस्य वाच्यं ॥
१६४. प्रचेता नामांगिरसः । आदितो वे चतुर्थी चानुष्टुभः । त्रितीया त्रिष्टुप् । पंचमी पंक्तिः। दुःखमनमिति तत्फलमुपचारेणोक्तं । दुःस्वप्ननाशनं ॥
१६५. कपोतो नाम नितिपुत्रः। कपोतेन गृहादेरुपहताभिभवे सति जपहोमाभ्यां प्रायश्चित्तमिदं1 । गृह्येपि सूत्र्यते । कपोतश्चेदगारमुपहन्यादनुपनेद्वा देवाः कपोत इति प्रत्यूचं जुहुयाजपेद्वेति ॥
१६६. कृपभो नाम । वैराजोऽयं शाक्वरो वा । अत्र चाण प्रकृतिस्तु विराट् । वैराजो शक्करो वा । नात्र कैश्विनिरणायि । सपत्ननं । शत्रुनाशनमनेनोच्यते 13 ॥
१६७. तृतीया सोमस्य राज्ञ इत्येषा वरुणधातृविधातृसोमबृहस्पतिलिंगोलदेवता1 ॥ १६. अनिलो नाम वातगोत्रः" । वातानडादिफक 1 ॥ १६९. शबरो नाम कक्षीवगोत्र: । गोदेवायमिदं ॥
1 गृहे हि सूच्यते P1; गृह्य हि सूत्र्यते 1 4; गृह्ये सूत्र्यते P2, I 2; गृह्यादी सूयते W1. पंच WI. Asv. Grihya-satra, III, vi, 3-4. 4 BD. VIII, 979. W1; एक इत्ययमादेशाद्रत्वमेवानेन खीकृतं I 4 ; एतेष्ट इत्ययमादेशादैद्रत्वमेवानेनाशीहृतं (°त: P2, I 2), PI, P2, I2. मंत्र PI, IA. WI; कश्यपपुत्रः the rest.. यक्ष्म राजयक्ष्मरोगः W1. 9 WI; °हते PI, P2, I 2. 10 PI, P2, I 2 here add: तादोनाच्छव्यमायुघृतमिति शेषः PI; तादा ताछष्ट्य आयुर्घतमितिवन P2, I 2. 11 WI; यथा गृह्ये f P1, P2, I 2. 12 Âsv. Grihya-sútra, III, vii, 7. Instead of this comm., I 4 has कपोतोपहतौ यदि गृझं प्रविशेन । अनेन सूक्तेनाज्यं होतव्यं. 13 शत्रुक्षयकरदेवत्यं I 4, which adds हंतारं शत्रूणामिति लिंगात. 14 धातु in W I only. 15 P1; °तिलि Wr; बृहस्पत्यनुमति° P2, I 2; इत्येपा लिंगोक्तदेवता I 4. 16 P 1, P2, I 4 add वा in the text, with the comm. ऐंद्री वा PI, P2, I 2; पक्षे इंद्र एव देवता I 4. Cp. M. M., vol. vi, p. 24. 17 afanya: W1. 18 This comm. omitted in W1. at does not occur in this Gana. 19 काक्षीवतगोत्रजः Wi.

Page #195

॥ वेदार्थदीपिका॥
165
१७२. संवों नामांगिरसोऽनादेश
हाभिषेकेण संवर्त आंगिरसो महतमाविक्षितमभिपिपेचेति ॥ १७३. भुवो नामांगिरसः । राजस्तुतिरिदमुत्तरं च । उक्तं हि बृहद्देवतायां ।
आ त्वा राज्ञेऽभिषिक्ताय हे सूक्ते अभिमंत्रणे । इति ॥ ११५. ऊर्ध्वग्रावा नामार्बुदसर्पपुत्र ऋषिः । अत इनोऽपवाद अप्पणोऽपवादो बाहादित्वादि । ग्राव्णोऽस्तोत् स्तुतवान् ॥
११६. सूनुनीम । अभुपुत्रः । तत्राद्य देवया ॥ १99. पतंगो नाम प्रजा १७. अरिष्टनेमिनीम तायपुत्रः । नायादृष्यण । तायदेवत्यं । तायाद्देवताण । श्रूयते हि । त्यमूपु वाजिनं देवजूतमिति तायोऽच्युत इति ॥
१७९. उशीनरपुत्रः शिविनीम। काशिराजः काशीनां राजा प्रतर्दनो नाम। दैवोदासिः प्रतर्दनः। रुशदश्वपुत्रो वसुमनाः । इतीमे त्रयो राजानः । एकचीः । एकैकस्या अचः क्रमेण द्रष्टारः॥
१०. जयो नामेंद्रपुत्रः । अत इम्। न हींद्र ऋषिः । ननु संवाद इंद्रादितिवामदेवानामिद्रागस्त्ययोः संवाद इंद्राणींद्रश्च समूदिर' इति दर्शना दृषिरेवेंद्र इति चेन्नहि16 बाहादित्वादिम् ॥ ११. अस्याप्षयश्चैकचीः प्रथसप्रथधमाः । एते च वसिष्ठभरद्वाजसूर्यपुत्राः॥ १३. प्रजावानाम प्रजापतिपुत्रः । अन्वृचं । अचमृचमनु क्रमेण प्रत्यूचमित्यर्थः । अक्पूरित्यकारः । यजमानस्य पन्या होतुश्चाशिप:18 । तथा च सूत्रं । अपश्यं त्वेत्येतस्याद्यया यजमानमीक्षते द्वितीयया पत्नी ततीययात्मानमिति । होरिदं विधानं ॥
१४. गर्भाणां कर्तृभूतस्त्वष्टा नामर्षिः। नास्य गोत्रमनुपदेशात् । अथवा प्रजापतिपुत्री विष्णुनीमर्पिः। गभीर्याशीरत्र प्रार्थ्यते । विष्णुस्त्वष्टा प्रजापतिः सिनीवाली सरस्वत्यश्विनाविति लिंगोक्तदैवतमिदं ॥
_1 Ait. Br. VIII, xxi, 12. The quotation is omitted in I 4. 2 उक्तं to ला (incl.) in Wr only. चानुमंत्रणे M 1-3. 4 BD. VIII, 987. 5 अर्बुद सर्पऋषिपुत्रः
WI. अत इनपवादे ऋष्पण ॥ बाहादीन् WI. ' WI; ग्राव्णां प्रशंसा स्तुतवान् 14; राजशास स्तुतवान P1; राज्ञा शास:ग्रावाणं स्तुतवान् P2, I 2. सोमाभिषवार्थात् marg. note in WI. ताय आदित्यः marg. note in WI. Ait. Br. IV, xxxi, 14. 10 रुशदश्व WI, PI, P2, I2; रुशिदश्व I 4. रौशदश्व is the reading of P2, I 2, रोशिदश्व of I4, पेशाश्व° of Pr, in the text. W रौशि° corr. to रौश°; ° श° corr. to हि in the margin. The copyist of C, misunderstanding the correction, has रोहिपद श्व. 11 °F: corr. to •द्रिः in Wr (marg.). The rest °द्रः in the text. 12 Pan. IV, i, 95. 13 See sutra on IV, 18. 11 See sutra on I, 170. lix, 86. 16 तर्हि in Wr only. 17 Cp. Pan. v, iv, 74. 18 यजमानादयो देवता: marg. note in WI. 1. Asv. Sr.-sutra, IV, vi, 3.

Page #196

166
॥ वेदार्थदीपिका ॥
१५. सत्यधृतिनाम वरुणपुत्रः । वरुणाद्वाहादित्वादि । न त्वृषित्वादत इ । निहवो ऽग्निवरुणसोमानामिति वरुणस्यर्मित्वस्य दृष्टत्वात् । आदित्यं । अदितिदेवत्यं । यस्मै पुत्रासो अदितेरिति लिंगात् । स्वस्ययनं । अविनाशगमनसाधनं । सूत्र्यते गृो । महि त्रीणामित्यनुमंत्र्यैवमतिसृष्टस्य न कुतश्विद्धयं भवतीति विज्ञायत इति ॥
१tt. श्येनो नामाग्निपुत्रः । जातवेदा इत्यग्नेरधिकृतस्य गुणः ॥ १९. सार्पराज्ञी नामर्पिका । आत्मदेवायं । स्वदेवत्यं यथा तथापश्यत् । सूर्यदेवत्यं वा यथा नयापश्यत् ॥ १९०. भाववृनदेवत्यं । भाववृत्तार्थ उक्तः ॥
१९१. संवननो नामांगिरसः । संज्ञानं सम्यग्ज्ञानं । ततोऽण । तृतीया त्रिष्टुप् तृतीया त्रिष्टुबिति शास्त्रांते द्विरूक्तिः समाप्तिसूचनार्थी । यथा पाणिनीयांते अ012 इति । परे पूर्ण परे पूर्णमिति छंदोविचित्यंते। तथ च सूत्रांते प्रकृतिभावे प्रकृतिभावे । नमो ब्रह्मणे नमो ब्रह्मणे । नम आचार्येभ्यो नम आचार्येभ्य इति । तथा च गृह्मांते । मध्यमियान्मध्यमियात् । नमः शौनकाय नमः शौनकायेति । तथा चतुर्धारण्यकांते । ब्रह्म भवति ब्रह्म भवतीति । रते च ब्राह्मणाभिदृष्टमेवानुकुर्वतीति । तथा हि । क्षिामं हैवैनं स्तृणुते स्तृणुत1 इति दृश्यते । ब्राह्मणारण्यकसूत्रगृह्मचतुर्यारण्यकेषु तु प्रत्यध्यायसमाप्नावपि द्विवनं दृष्टं । वागुदिता भवति भवतीत्यादि।
अथ ऋग्वेद इत्यादि तृतीयात्रिष्टुबंतकं । इदं शास्त्रमधीयानः प्रणवाद्यर्थतामियात् ॥१॥ ऋषिच्छंदोदैवतादि विज्ञानं फलमुच्यते । ऋपिनीमार्पगोत्रज्ञ ऋषे: संस्थानतामियात् ॥२॥ एकैकस्य अपेीनासहस्राब्दा स्थितिर्भवेत् ।
1 WI and I 4 omit this remark. See sutra on x, 124. Asv. Grihyasutra, III, x, 7-8. ब्रह्मवादिनी added in PI. WI; omitted in P2, I2; आत्मस्तवमित्यर्थः PI. सार्पराज्ञीदेवत्यमित्यर्थः marg. note in WI. यथा तथापश्यत् in Wr only.
See comm. on X, 129. Pı here repeats the former comm. 8 W. W 1 only. 10 शास्त्रसमा PI, P2, I 2; शास्त्रपरिसमा I+ 11 °थै P I, P2, I 2. 12 Pan. VIII, iv, 68. 13 Pingala Khandah-sâtra, VIII, 33. 14 Âsv. Sr.-sútra, XII, XV, 12-13. 16 Asv. Grihya-shtra, IV, viii, 43-44. 16 Ait. Ar. V, iii, 3, 19. 17 ब्राह्मणामृष्ट 271° P1, P2, I 2, 14. 18 This remark omitted in W1. 19 Ait. Br. VIII, 28, 20. 20 This quotation omitted in W1.
21 Ait. Br. I, vi, 12. This quotation in PI and I 4 only. 22 °तानि WI. 23 अपनी WI. 24 WI: संस्थानं P1; ऋषिसंस्थितिमित्ययत् P2, I 2; omitted in I 4. 25 PL, I 4; नाना P2, 12; दिव्य WI. 20W1; सहस्राद्वातिथिर्भवेत् PI, P2, I 2, I 4.

Page #197

॥ वेदार्थदीपिका ॥
167
छंदसां चैव सालोक्यं छंदोज्ञानादवाप्नुयात् ॥३॥ तस्यास्तस्या देवतायास्तद्भाव प्रतिपद्यते ।
यां यां विजानाति नरो देवतामिति निर्णयः॥४॥ किं च। ऋष्यादिविज्ञानफलमनुभूय सुपूजितः।
खाध्यायस्य फलं पशाच्छुत्यादत्तं प्रपद्यते ॥५॥ ज्ञानस्मरणसंयुक्तो जायते यदि जायते । नोतज्ज्ञानसूत्रेण चादावेव' महात्मना ॥६॥ उक्तमन्यस्य नैष्फल्यं सर्वकर्मसु सर्वदा। किंच खयं शौनकोऽपि ब्रवीत्यत्र फलं महत् ॥७॥
पिनामार्पगोत्रज्ञऋषिभ्योऽस्तु सदा नमः । शंपीणां विषयवस्तु यः शरीरात्प्रमुच्यते ॥६॥ सोऽतीत्य तमसः पारं स्वर्गलोके महीयते । सहमयुगपर्यंतमहर्यवाह्यमुच्यते ॥९॥ नाकस्य पृष्ठे तं12 कालं दिवि सर्येव13 रोचते । खाध्यायं मुनिर्योऽधीते 14 मंत्रदैवतविकृते:1 ॥१०॥ सह अद्भिवसे स्वर्गे तत्र18 सद्भिरपीब्यते । सर्वानुक्रमणी सैषा कात्यायनमुनेः कृति:20 ॥११॥ तस्या वृत्तिरियं चापि समाप्ता पगुरोः कृतिः। वेदार्थदीपिका नाम षड्गुरूणां प्रसादतः ॥१२॥
1 P2, I 2; नु चं 143; तु P1; छंदसामूत° WI.
WI; तावद्भाव्यं प्रपद्यते 14 खाभाव्यत्वं प्रपद्यते P1; ताद्भाव्यत्वं प्रतीयते P2, I 2. W1; श्रियं वांछति I 4; देवfaxfa P2,1 2; fafa Pı. 4 W 1 omits this line and the following. P2, I 2; जाति Pr, I 4. WI, P2, I 2; न तदनुज्ञानसूत्रेण PI, I 4. See Introd. FT. 7 Wr:-रैवं PI, I4; समन्वैव P2, 12. 8 WI; महास्य PI, P2--स्याज्ञाने I 4.
____10 WI; भवतीत्यत्र फलमाह the rest. 11 WI; ब्रायं यद् PI, 14; ब्राह्मणं P 2, I 2. 12 नाकपृष्ठे वसेत् P2, I 2. 13 सूर्य इव PI, WI, I4; सूर्यविराजते P2, I 2. 1 मुनयो धोते P2, I 2; मनुयो धोते PT : मुनयो धीय I 4; मुनयो पीते Wr. 15 °वच्तुति: P1; निछुतिः P2; °विष्कृतिः 1 2; °वठुतिः I 4; °विहिपी WI. 18 स तत्र WI; स तस-143 मतस्य - P1; स तं सति P2, I 2. 17 दिवस W1; सदिग्व PI, I43; दिग्वसेन P2, 12. 18 सत्र W1; सत PI, I43; स तं P2, I 2. 19 WI; अधिर the rest. 20 W I here adds पष्टित्र्येकाध्ययवती; PI, P2, I 4 समानकाध्यायवती (०पयैकाध्ययनकैः P2.12) पट सप्तत्रिकदाप्टिका (व्यपा I). नाना WI.

Page #198

168
॥ वेदार्थदीपिका ॥
खगोत्यान्मेषुमायेति कल्पहर्गणने सति । सवीनुक्रमणीवृत्तिजीता वेदार्थदीपिका ॥१३॥ लक्षाणि पंचदश वै पंचपष्टिसहस्रकं । सद्वात्रिंशच्छतं चेति दिनवाक्याथै ईरितः ॥१४॥ विनायकः शूलपाणिर्मुकुंदः सूर्यो व्यासः शिवयोगीति परे । नमामि तान् सर्वदा पातु मां ते या पडिः सप्त विद्यास्तु दनाः ॥१५॥ भाद्या सर्वानुक्रमणी द्वितीया महाव्रतं चोपनिषड्यं च । महाव्रतं सूत्रमासां तृतीया चत्वारिंशद्रामणं वै चतुर्थी ॥१६॥ सूत्रं पंचम्यत्र 10 षष्ठी तु गृह्म शाकल्यस्य संहिता सप्तमीति । इमा दना विद्यास्तु सद्भिः षड्भ्यो गुरुभ्यो हि नमोऽस्तु तेभ्यः ॥१७॥ इति घनरूशिष्येण कृता वेदार्थदीपिका।
सानुक्रमणीवृत्तिः समानेष्टार्थपुष्टये ॥१॥ ॥ इति पद्गुरुशिष्पविरचितायां सानुक्रमणीवृत्तौ वेदार्थदीपिकायां प्रथमोऽध्यायः समान:13 ॥
__1 WI; गांत्यांमेषमासेति P1; गणांत्यामेषमासेति P2, I 2 (T 4 omits verses 12-18).
कल्यहोगणने W1; कलिशुद्धदिनहोगणने PI; किलशुद्धदिनहोगणने P2, I 2. WI; ल-पंचदश वै PI; लक्षपंचदशपदैः P2, I 2. 4 WI; oर्थ हीरित: PI, P2, I 2. These two slokas (13 and 14), which give the date of the Vedârthadîpika, are fully explained by Weber, Ind. Stud. vol. viii, p. 160, note. P1, P2, I 2; F IAT W 1. In the Introd. to Shadg.'s comm. (Weber's Catal., p. 14) Sûlapâni is called Salanka, and Mukunda is called Govinda. घड्भ्यो PI, P2, I 2; पड्भ्यो WI. PI, Wr; प्रदत्ताः P2, I2. PI, P2, 12; आद्यानुक्रमणी WI. शं PI. 10 WI; सूत्रं पंचम्युPI; तद्वत्सुत्रं पंचमी वै निरुतं P2, I 2. 11 PI, P2, I 2 add सप्त. 12 WI; चार्यपुष्टये P1; आत्मतुष्टये P2, I 2. 13 PI, I 4 add समाप्तमिदं शासं समाप्ता चेयं वृतिः सानुक्रमणीवृत्तिः।

Page #199

॥ अथ पगुरुशिष्यविरचितानुवाकानुक्रमणीवृत्तिः ॥
३. तादर्थ्य प्रणम्य । प्रयतः । जितेंद्रियः । द्विविधं शौचं । मृजलाभ्यां बाह्यं । सांतरमर्थशुद्धिः । प्रणम्य । ततः किं॥
४. ऋजु । वर्तमानानां च अजु' । अतंद्रितः । तारकादिभ्य इतच ॥ ५. आदि सूक्तपरिमाणं । परीदीर्घश्चांदसः । संख्यां' सर्वविषयक्रममेव च । इदमस्यापरमिति । यावंतः । अनुवाकाः ॥
६. तत्सर्वं वक्ष्यामीत्यन्वयः । अनुवाकस्य नित्याध्ययने प्रयोजनमित्याह । 9. ब्रह्म कृण्वंतः परिवासरीणमिति श्रुतेः । अस्य तु नित्याध्ययनस्य ॥
. देवान प्रजापत्यादीन मंत्रस्य । ऋषीन् । शतादिमहासूक्तांतान् । पितॄन सुमंत्वादि प्रतिपुरुपं पितृनित्यं तान् । तदर्थे ॥ ___e. शैशिरीयायां । शिशिरनाममहर्षिप्रोक्तायां । शिशिर समाप्पायामित्यन्ये । शाकलस्य14 संहितायामित्यर्थः । प्रमाणं निबोधनं 1 प्रतिपादनमित्यर्थः । शास्त्र उक्तं हि ।
प्रमाणं बोधनेयतामयादाशास्त्रहतुषु ।
सम्यगुक्तावेव18 च ॥ इति । अनुवाकानां सूक्तैः । सहेति शेषः । शृणुत हे शाकलाः । के ते । सर्वेषां शाकलत्वमाप्रीद्वारेण वनुमाप्रीद्रष्टनाह ॥ ___१०. भाप्रोद्रष्टार रते । इदं शास्त्रं शाकलानामेव 20 संबंधनमित्यन्ये । जमदग्निरयोहरं । दशममाप्रीसूक्तं जमदग्निर्ददर्श । प्राजापत्ये पशौ सर्वेषामाप्रियो जामदग्न्य इति सर्वे शाकलाः॥
११. सुसमिद्धो न आ वह 23 । समिद्धो अग्न आ वह 4 । समिद्धो अद्य राजसि । समिद्धो
जर्व WI,C. 2 WI,C%3 ऋजुः 01. See Kasika Vritti on Pan.V, ii, 36. + WI, C,CI. WI,C; परि . 6 °स WI,C,CI. ता added in WI, C, C.. SEGHEIT W1, C; TGPHRIT C1. Rigy. VII, 103, 8. 10 Introducing the next verse. 11C1B प्राजापत्यादेव WI, C. 12 Asv. Grihya-shtra, III, iv, 4-5. 13 °समाप्यम् WI, C; समाप्याम् CI. 14 शाश्वरस्य WI, C,Cr. 15 बोधनं WI, C. 16 CI; शास्त्रे मुक्तं WI, C. 17 बोधनेयता CI. 18 सम्यगुक्तैरिवे च MSS. 19 °द्रष्टुम् WI, C; द्रष्टम् CI. 20 शाकलाय नामेव CI. 21 संबद्धम् CI. 22 Cp. Asv. Sr.-sutra, III, ii, 8. 23 (12) Rigy. I, 13.
24 (13) I, 142. 25 (u) I, 188.
[III. 4.]

Page #200

170
॥ अनुवाकानुक्रमणीवृतिः ॥
अग्निर्निहितः । समित्समिसुमनाः । सुसमिद्धाय शोचिषे । जुषस्व नः समिधमग्ने सद्य । समिद्धो विश्वतस्पतिः । इमां मे अग्ने समिधं जुषस्व । समिद्धो अद्य मनुषो दुरोणे' । अथारभते ॥
१५. अग्निमीळे त्रिसूक्तस्तु । अनुवाकविशेषः । सुरूपेंद्र चतुःसूक्तौ । अनुवाकविशेष इत्यादि यथायोगमुत्तरत्रापि वेदितव्यं । सुरूपकृनुमूतये । एंद्र सानसिं रयिं10 । अग्निं दूतं 11 । सोमानं खरणं12 । कस्य नूनं ॥
१६. पंचकं । अनुवाकं पंचसूक्तं । त्वमग्ने प्रथमो अंगिरा:14। प्र वो यह । अग्ने विवस्वद अभि त्यं नूचिदिति ये त्रयोऽनुवाकाः सप्तसूक्तकाः । अग्ने विवस्वदुषसः1 । अभि त्यं मे" । नूचित्सहोजाः1 ॥
१७. पश्वा न तायुं1 । उप प्रयतो अध्वरं 20 । एकादशसक्तं विद्यादित्येव । नन्वत्र मध्ये खिलमाषानुक्रमण्यादिवत् 22 किं नोच्यत इत्याह । अस्मिन्ननुवाकानां ग्रंथे खैलिकानामनुवाकानामनादेशः । अनुक्का हि॥ ___१. योऽनुवाकश्चीयते सम्यगभ्यस्यते । चर्चेवाचरतीति क्यङ् । यद्वा चर्चयाभ्यसनेनायते । आभिमुख्येन बद्धः । यमु बंधने क्तः । वेदे । वेदपारायणाध्ययने तस्य संख्या विज्ञेयेति । नः । अस्माकं । श्रुतिः । उपदेशः। अतोऽत्रोत्तरवापि खिलवर्नमृगुच्यत इति भावः ॥ प्र ये शुभंते जनयः । इमं स्तोमं ॥
१९. इंद्रं मित्रं वरुणं । अत्र दश सूक्तानि । नासत्याभ्यां बर्हिरिव । कदित्या नृन् । अग्निमित्यपरोऽनुवाकः सप्तसूक्तकः । अग्निं होतारं मन्ये । आ त्वा जुवो रारहाणा:31 ॥
२०. वेदिपदे प्रियधामाय । अबोध्यग्निम:33 । कया शुभा । त्रिपंचसूक्तः । पंचदशसूक्त इति यावत् । युवो रजांसि ॥
२१. चत्वारो विंशतिश्चैव । अनुवाकाः । अथ बाष्कलकेऽस्य विशेषमाधमंडल आह । उपप्रयंतो नासत्याभ्याम् अग्निं होतारं इमं स्तोमं वेदिषद इति बाष्कलकः क्रम इत्यर्थः । उपप्रयंत इमं स्तोमं नासत्याभ्याम् अग्निं होतारं वेदिषद इति शाकलकः क्रमः । अत्रैवमुक्तरुत्तरमंडलनवकेऽनुक्रमविपर्यास:38॥
॥ इति प्रथमं मंडलं समाप्तं ॥
1 (u) Rigy. II, 3. 2 (1) III, 4. (u)V, 5. 4 (II) VII, 2. 5 (11) IX, 5. (11) X, 70. ? (11) X, 110. 8 There is no commentary on the last five lines of the Introd. Rigv. I, 4. 10 1, 8. 11 I, 12. 12 I, 18. 13 I, 24. 14 I, 31. 15 I, 36. 16 1, 44 1 7 I,SI. 18 I,58. 19 1,65. 20 1,74 1 C1; यत्र WI, C. 22 Cp. Meyer, Rigv., p. xx, note. 23 MSS. add किमिति. 24 Cp. Ind. Stud. III, 251. 25 Rigv. I, 85. 26 I, 94. 7 I, 106. 28 I, II6. 29 I, 121. 30 I, 127. 31 I, 134. 32 I, 140. 33 I, 157. 34 I, 165. 35I, 180. 36 °क अस्या WI,C,CI. 37 This comm. omitted in CI. 38 See M. M., A. S. L., p. 229, note.

Page #201

सोमस्य मा तव २३. इच्छति त्वा
॥ अनुवाकानुक्रमणीवृत्तिः ॥
171
२२. त्वमग्ने द्युभि:' । यो जात एव । गणानां त्वा । आ ते पितः । गणानां तृतीये सूक्तानि दश । त्वं यो त इत्यन्ये त्रयोऽनुवाका एकादशसूक्तकाः ॥ ॥ इति द्वितीयं मंडलं ॥
त्वां ने सदमित्" । भद्रं ते अग्ने । यन्न इंद्र: 12 ॥
२४. प्रभुभ्यो दूतमिव । अयं पिबेत्येष चापि त्रयोदश । अयं पिब मधूनां 14 ॥
॥ इति चतुर्थ मंडलं ॥
अबोध्यग्निः समिधा 15 । प्र वेधसे कवये 10 ॥
२५. महि महे। विदा दिवो विष्यन् । तथा द्वादशक इति यावत् । आ रुद्रास इंद्रवंत : 19 | यदा स्प: 20 पंचदश ॥
। प्र वो देवाय " ॥
। इंद्रं मतिर्हृद आ वच्यमाना । पंचदशक इत्यर्थः । इमं महे विदथ्याय ' ॥ ॥ इति तृतीयं मंडलं ॥
॥ इति पंचमं मंडलं ॥
त्वं लग्ने प्रथमो मनोता " । त्वमग्ने यज्ञानां । वृषा मद इंद्रे । यो रयिवो रयिं तमः 24 ॥ २६. हुवे वो देवीं द्वादश । स्तुषे नरा " षष्ठे मंडले यः षष्ठोऽनुवाकञ्चतुर्दशसूक्तः ॥ ॥ इति षष्ठं मंडलं ॥
अग्निं नरो दीधितिभि: । त्वे ह यत्पितरः 28 । प्र शुका ॥
29
२७. क ई व्यक्ता नरः ३ । अप स्वसुरुषस 1 एकोनविंशतिः । प्रवीरया शुचयः ॥ ॥ इति सप्तमं मंडलं ॥
1 Rigv. II, 1.
मा चिदन्यहि शंसत । अथ सप्त । महाँ इंद्रो य ओजसा " । अष्ट । इंद्र सुतेषु । वयमु वामपूर्व्यं ॥
36
6 III, 13.
11 IV, 11.
16 V, 15. 22 VI, 16.
27VII, 1.
32 VII, 90.
38
२८. यो यजाति" । इमे विप्रस्य । हकारः पूरणः । अग्न आ याह्यग्निभिः " । यो राजा चर्षणीनां° । उतेति पूरणः । आ तू न इंद्र शुमंतं " । गौर्धयति महतां । विद्यादिति शेषः ।
21.
41 VIII, 81.
7 III, 30.
12 IV, 22.
17 V, 33.
2 II, 12.
23 VI, 24. 28 VII, 18.
37 VIII, 31.
33 VIII, I.
42 VIII, 94.
18 V, 45.
3 II, 23. III, 39. 13 IV, 33.
24 VI, 44.
29 VII, 34. 34 VIII, 6.
38 VIII, 43.
19 V, 57.
%2
4 II, 33.
9 III, 54. 14 IV, 46.
20 V, 73. 25 VI, 50.
30 VII, 56.
35 VIII, 13.
39 VIII, 60.
5 III, 1. 10 IV, I. 15 V, I.
21 VI, I. 26 VI, 62. 31 VII, 7I. 36 VIII, 40 VIII, 70.

Page #202

172
॥ अनुवाकानुक्रमणीवृत्तिः॥ यस्तमिति च । अष्टममिति च । अतः परो दशको गौधयतीत्यर्थः । तमष्टममंडलस्यांतं विद्यात् । अतः पंचाशको गौधयत्ययमित्यन्ये पठति ॥
॥ इत्यष्टमं मंडलं ॥ २९. स्वादिष्ठया मदिष्टया चतुर्विंशतिसूक्तः । पवस्व दक्षसाधनः । त्रिंशत् सपटुः । स्त्रीत्वाभावश्चांदसः । पत्रिंशसूक्तकः । अया वीती परि सब । प्रदेवमछा' । प्रत आशवः । अस्य प्रेपा हेमना । सखाया नि पीदत10 ॥
॥ इति नवमं मंडलं ॥ ___३०. अग्रे बृहनुषसां । त्वष्टा दुहित्रे । प्र देवत्रा ब्रह्मणे13 । अछा म इंद्रं । इदमित्या रौद्रं । भद्रा अग्ने:10 | सत्येनोनभिता" । सं जागृवद्भिः18 । इंद्र दृह्मा ॥
३१. तमस्य द्यावापृथिवी सचेतसा20 । नासदासीदित्येष परोऽनुवाकस्त्रयोविंशतिसूक्तकः । अस्मिन्मंडले द्वादशक ऋग्वेदांत्यो योऽनुवाकः शास इत्येत्यादि तत्रानुवाके सूक्तानि चत्वारिंशत् । शास इत्था महाँ असि22 ॥
॥ इति दशमं मंडलं ॥ ३२. अथ मंडलेष्वनुवाकसंख्यामा । यत् । तत्रेति शेषः । द्वितीयं मंडलं यच्चतुरनुवाकं । वे पंचके । अतः परमित्येव । अतः परे । तृतीयचतुर्थमंडले पंचानुवाके भवतः । पराणि त्रीणि मंडलानि पंचमषष्ठसप्तमानि घडनुवाकानि । अष्टमं । तत्र दशानुवाकाः संति । नवमं यत्नत्र समानुवाकाः । दशममंत्यं मंडलं यत्नत्र द्वादशानुवाकाः ।।
३३. अथ मंडलेषु सूक्तसंख्यामाह । एकनवत्यधिकशतं सूक्तानि भवंतीत्यर्थः । द्वितीयं त्रिचत्वारिंशात्सूक्तं । हे सूक्ते । अधिकषष्टिरिति यावत् ॥ ___३४. अपि तु घचतुर्थ जत्राष्टाधिकपंचाशसूक्तानीत्याहुः । अतः परं स्यात् । अत: पंचम मंडलं । पंचाधिका सप्ततिरुत्तरं तु । उत्तरं षष्ठं । वासिष्ठं सप्तमं मंडलं चतुरधिकं शतं सूक्तं ॥
३५. अष्टमं । द्विनवतिः 24 सूक्तानि यानि । नवमं मंडलं शतं भवेद् अथ5 यानि चतुर्दश सूक्तानि चात्राहुश्शतुर्दशाधिकशतं भवेदित्याहुरित्यर्थः । अथाधिकानोति ।
वष्टि भागुरिरल्लोपमवाप्पोपसर्गयोः । चतुर्दश त्वाहुरथाधिकानीत्यन्ये पठंति । एकनवत्यधिकशतं सूक्तानि वदंति दशमे मंडल इत्यर्थः ॥ _1 गौर्धयदित्यर्थः WI. Rigv. IX, I. C1; तिः WI, C. 4 Rigv. IX, 25. । स्त्रीवादाव WI, C. Rigv. IX, 61. IX, 68. IX, 86. IX, 97. 10 IX, 104. 11x, I. 12 x, 17. 13 x, 30. 11 X, 43. 15x, 61. 16x, 69. 17x, 85. 18 X, I. 19x, 100. 20 x, II3. 21 X, I29. 22 X, I52. 23 योन । अष्ट WI; 2 तन अष्ट°CI. 24 ofत Mss. 25 अथो W1; omitted in CI. FCI; शतानि Wr. 27 अथो यानीति MSS. 28 C1B Rोपयमवास्योरु WI. 29 See karika, giving a rule of Bhaguri, quoted by Sayana, Rigv. II, 4, 5, and III, 26, 1.

Page #203

॥ अनुवाकानुकमणीवृत्तिः ॥
173
३६. अथ सर्वमंडलसूक्तसंख्यामाह । एतत्सूक्तजालं सप्तदशाधिकं सहस्रं सूक्तानि । बाष्कल के 1 संहितापाठेऽतः शाकलादधिकान्यष्टौ सूक्तानि पंचविंशत्यधिक सहस्रमित्यर्थः । खिलेष्वनुवाका नेत्युक्तं । तद्वैस्पट्या' पुनराह । तानुक्तानुवाकाशाकले शैशिरीये पारायणे वेदपारतीरकर्म समाप्तौ । करणे ल्युट् । अन्नादिमोशांत फलपारप्राप्तिहेतौ । शिशिरशब्दाद गहादिछात्' प्रोक्ताद्यण्" स्वार्थे । शिष्टाः परमहर्षयो" विप्रा मेधाविनः । शिष्टा अनुवाकानें स्मिशाकल एवं वदंति न खिलेवित्यर्थः । अतः खिलानामनुवाको नोक्त इति भावः । तान्पारणे शाकले शैशिरीया वदंति शिष्टा न खिले विप्रा इति पत्यन्ये ॥
३७. सर्वमंडलमिलितानुवाकसंख्यामाह । दाशतये 14 । दशमंडलयेोगिनि 15 वेदे । संख्याया अवयवे तयप्" । ततः स्वाद्येऽण् । ऋग्वित् । ऋगर्थैवित् । वेदतोऽधीते सः । वेदिताध्येता च । नाकपृष्टं स्वर्गं । शश्वत् सदा । भजते भजेत । लिङर्थे लट् । ह प्रसिद्धौ । इतोऽमुं लोकमेत्य तस्मान च्यवते " होत्यर्थः ॥
३८. वर्गीः पडधिकद्विसहस्रमित्यर्थः ॥
३९. खिलरहितसूक्तानि सप्तदशाधिकसहस्रं । संख्यातं । पुरा महर्षिभिरिति शेषः । वयमपि तच्छाकल्पदृष्ट इत्यादिना वक्ष्यामः ॥
४०. एकचैः । जातवेदसे । नवर्च एको वर्ग: । आपो हि ष्टा मयोभुव: 20 । हृचौ । अग्ने त्वं नो अंतमः 21 | आ याहि वनसा सह । तृचवर्गः सप्तनवतिः । उत त्यं चमसं नवमित्यादि ॥
४१. चतुर्ऋचैवर्गजातं चतुःसप्तत्यधिकशतं । यदंग दाशुषे त्वमित्यादि । समाधिकशतद्वय सहस्रं पंचक वर्गाः । अग्निमीत्यादि ॥
1 C 1; बाष्कले W1.
४२. अश्विना यज्वरीरिष 27 इत्यादि । सप्तकानां । एकोनविंशत्यधिकशतं सप्तचः। यचिद्धि सत्य सोमपा इत्यादि । एकोनषष्टिरष्टकवर्ग : 29 । ऊना पष्टिरष्टकानामित्यन्ये पठति । इंद्र विश्वा अवीवृधन्नित्यादि ॥
४३. सहस्राण्यृचामिति संबंधानुकरणं छंदोऽनुवाकानुकरणं पारणं वेदसमापनकर्मर्षिभिः संप्रकीर्तितं । पादश्च भद्रं न इति ॥
● के C 1. Wr, C.
11 Cr; शिष्टा महर्षयः W1, C.
14
18
C; °न्ये पठति CI. 17 WI; प्रच्यवते C
2
5 Ver. 17. ० शब्दानुग्रहादिवान् MSS.
21V, 24. I, 1, 6. 30_Rigv. I, 11.
1.
C1 ● पाठ WI.
6 W1; °ष्टाय Cr.
9
दृष्टेत्या° MSS. See verse 45
28
22X, 172. 23 I, 20, 6. 26 I, 1. 27 1, 3. I, 29. 31 X, 20. Cp. A. S. L.., pp. 220-221.
4 W1;
3 See A. S. L., p. 229.
7 नुवाकान् 1; नानुक्तानुवाकानां प्रोक्ता यण 1. 10 स्वार्थी MSS.
13 WI,
W1;
12 शिष्टाः अनुवाका: 1; शिष्टानुवाका W1.
20X, 9.
तय्ये MSS. 15 W1; ° गीन C . 16 Pán. V, ii, 42.
19_Rigv. 1, 99.
24 C 1 ; चतुर्धा च W, C.
25 Rigv.
29 0 1 ; अष्टवर्ग: W1, C.

Page #204

174
॥ अनुवाकानुक्रमणीवृत्तिः ॥ ___४४. मुनिभिः पुरा । दृष्टमिति शेषः । द्वात्रिंशदधिकशतद्वयाधिकमेकविंशतिसहस्रमर्धचर्चाः पादश्चैक इत्यर्थः ॥
४५. शाकल्प दृष्टे वेदे चर्चितान्यभ्यस्तान्यधीतानि पदानि पड्रिंशत्यधिकाटशतयुक्तत्रिसहस्राधिकपंचाशसहस्राधिकशतसहस्रमित्यर्थः ॥
४६. अथ क्रमसंख्यामाह । चर्चापदानि क्रमरूपेणाभ्यस्तानि पदानीत्यर्थः । चतुरधिकसप्तशतदशसहस्राधिकलक्षं क्रमसंख्येत्यर्थः ॥ वावेति खस्वित्यर्थः । द्वात्रिंशासहस्राधिकचतुर्लयामधाराणीत्यर्थः । द्विरूक्तिः समाप्निज्ञापनार्था । एष वा ऋग् एष वा अर्धर्च एप वै पदम' एप वा अक्षरमित्यादि सर्वेषां ब्रह्मरूपत्वोक्तरारण्यके । अत्रापि सर्वे संयक संख्यातं भगवता शौनकेन बहचसिंहेन वेदितव्यं ॥
॥ पगुरुशिष्यविरचितानुवाकानुक्रमणीविवृत्तिः समाप्ता ॥
1 वसि खस्वित्यर्थः WI, C; सि खत्खित्यर्थः C1; all three adding वावेति पाठेऽपि स एवार्थः। 2 CL; पाद WI. व्रत्य° CI. Ait. Ar. II, ii, 2, 7-10.

Page #205

APPENDICES.
I. EXPLANATORY NOTES. II. INDEX OF PRATÎKAS AS GIVEN IN THE SARVÂNUKRAMANI. III. INDEX OF METRES. IV. LIST OF VERSES FROM THE RIGVEDA, QUOTED BY SHAD
GURUSISHYA AS EXAMPLES OF METRES. V. LIST OF AUTHORS AND WORKS QUOTED BY SHADGURU
SISHYA. VI. LIST OF ITIHÂSAS RELATED BY SHADGURUSISHYA. VII. INDEX OF WORDS OCCURRING IN THE SARVÂNUKRAMANI,
THE ANUVÂKÂNUKRAMANÎ, AND IN SHADGURUSISHYA.

Page #206

Page #207

EXPLANATORY NOTES.
§ 1, 1. The quotation EtcufA za gÇif# TIPU: is from the Ait. År. II, i, 6, 4. (W1 alone reads igual.)
199 1 U1°: as to the thirteen books on which the Sarvânukramani is based, see A.S.L., p. 234. Note that the ten works of Saunaka are here mentioned under the generic term 'Anukramani.'
51, 3. महावलिम्: Bali the son of Prahlada. अपत्यप्रत्ययः: with reference to the importance here attributed to patronymic suffixes in connexion with the names of seers, a line is curiously enough introduced from the story of Syâvâsva in the Brihaddevatâ, containing the fanciful statement that'a secr considers the composer of hymns a father of the Veda.' 'This is supported by a forced interpretation of Rigy. X, 66, 1.4, which is understood to mean the Vasishthas composed this as fathers' instead of 'as their fathers dil before them. The realing fu:, which I have chosen because a subject is necessary both here und in the BD., is also supported by the corruption E U (P2, I 2); this no doubt stands for it, the author of the verse quoted. Probably the same name has been shortened to all in P i to force it into the metre. W 1 has to
$ 2, 3. afslapning at the reference is to the introductory sútra to mand. III. ATTUUR : cp. comm. to X, 90.
$ 2, 6. uçatuf HU 7 : none of the MSS. containing the commentary have this sûtra (except W 1, where it is written on the margin), nor is there any comment. It is, therefore, perhaps, a later addition, it being necessary for the sake of completeness, with reference to the three words risbi, daivata, khandah, mentioned in the first sätra of $1.
$ 2, 16. 014 : seems to have no point, and is probably a corruption for data : , l' being an incorrect MS. I cannot make any senst out of the reading of W 1, 1 4.
$ 2, 20. The conjectural reading UiT, 'acid,' is preferable to a vague word like TH (W 1, 14),‘liquid. All the MSS. have a long vowel in : 'the sûtras, like the Brahmanas, explain the connexion of the Veda.' $ 2, 22. ATT (V2, 1 2) is, perlaps, a preferalsle reading to that of the
Aa
[III. 4.]

Page #208

178
EXPLANATORY NOTES.
other MSS., 17° : besides this curious explanation of Nipâta, Shadg. gives another elsewhere (see comm. to III, 6). What follows I explain thus : 'moreover, if after this (scil. this introduction, i.e. in the main part of the Sarrânukramani which refers to the mantras) an Indra metro is to be recited, it is always connected with the Maruts, as the verse itself shows. Hence though Rigy. I, 6 contains six verses to the Maruts, the employment of it as an Indra hymn by the Brâhmanâkhamsi priest is undoubted.' This passage shows, I think, pretty clearly the connexion between MSS. P2 and P 1. ATF7471294 fu must be the correct reading. PI (1392 A.D.) reads
189: Farfa (97 having dropped out). The writer of P 2, who no doubt knew the pratîkas of the Rigveda by heart, being unable to make sense of the words as they stand, turned them into pię fatica (adding the last word), which is a Marut verse (VIII, 94, 11), but has no connexion whatever with the hymn here under discussion,
$ 3, 10. The quotation T etraga is from the Pankavimsa Br. XV, xii, 5, where the reading is विराधयंति.
$ 11, 4. FIETTER: the MSS. are all corrupt; this must, however, be what Shady. considered the correct grammatical formation : vriddhi of the first syllable of the first word, and no vriddhi in the second.
611,6. मा विज्ञायि: a rare use of the aorist passive as an imperative. अनुष्टुम्मुखास्तृचा:: the Sarvânukramanî (VIII, 68 and 74) agrees with the Khando snukramanî in stating that there are eight of these pragâthas in the Rigveda. These are not given in the table of metres in the preface (p. xviii); if they had been there mentioned, 8 would have to be subtracted from the total of the anushtubh, and 16 from that of the gâyatrí verses in mandala VIU.
Page 76, line 4. The MSS. are here corrupt, doubtless owing partly to the similarity of a and 7 when indistinctly written, and partly to the ambiguity of T . The passage as emended gives a perfectly clear and satisfactory meaning: 'It is to be understood that, because 14 is considered to be the number of metres in this Sakalya Samhitâ, there is no mention, either at the beginning, of the five metres ukta, etc., nor at the end, of the geven inetres beginning with kriti and ending with utkriti.'
P. 76, 1. 8. J ATA AXL fa i This sútra does not occur in the extant text of Pingala. Prof. Weber (Ind. Stud. VIII, p. 283) thinks it is impossible to reconcile two of these words with the names of the five metres just mentioned by Shadg., viz. J W Augfart ufagl. Their identity scems to me to be perfectly clear. T certainly does not occur in any of the MSS., but it may easily be restored without any violence; for that an ambiguous word like this, which might mean "it has been said,' should easily havo dropped out after 47, especially when not på

Page #209

EXPLANATORY NOTES.
179
follows, but n, is obvious; then alfa would be =# + fa [], a form quite in keeping with Pingala's style; Fu and afast show no variation, while the last words y are clearly= [favi] 7.
P. 77. rofa: 1 I have been unable to trace the verse quoted as an example of this metre: it is probably from the Taittiriya Brâhmana. (Cp. M. M., Rigv. Prâtis., P. cccxxvii.)
1, 23, 1. 6. The words AEGHE occur in Nir. IV, 25.
P. 85, verse 9. Fa:guas must be the correct reading: 'a râgasøya sacrifice in which Sunahsepa played the part of the sacrificial animal.' Ver. 12. The reading wa: (991:) is more natural than that of W1: the meaning being, ‘I will address myself to the other gods, not to Varuna, to whom he does not pray till afterwards (ver. 13).
1, 28. The MSS. are very corrupt in the three metrical lines, but the sense requires the emendations I have made.
1, 50. Hrqat: this is the only reference to another comm. (Ait. Âr.) in Shadg. 391497: the fanciful etymology of this word here given upa[itya) ni yuktaya) sad(yate] reminds one of the jocular derivation of 'cadaver' from ca[roj da[ta] ver[minibus]. 1,51.
W a n: the MSS. are so corrupt here that it is almost impossible to make out what the commentator meant. According to my emendation the meaning would be: 'instead of the impf. waun the aor. TT should have been used, the employment of the present base being Vedic: none of the MSS., however, read
fs, all pointing to fs. The point appears to lie in the use of the present stem, not in the difference of meaning in the tenses. Shadg. does here and there speak of one tense being wrongly used for another in the case of ZETT (see Index), which, he says, is owing to the influence of another anukramanî, and should have been VETA. This may, however, only be due to the fact that there is one mora less in this word. It is not clear to me whether Shadg. made a distinction in the meaning of the tenses.
1, 99. Shadg. comments at some length on the curious statement in the text that this hymn, consisting of one verse, is the first of a thonsand hymns composed by Kasyapa. He quotes the Arshâmkramanî as the authority for Kâtyâyana's statement. He says: 'These aro Khila hymns: we read (in the Rigveda) the first of them which consists of one verse; this is stated by Saunaka himself in the Rishi Anukramani, where he says, “gâtavedase" is the first of the hymns composed by Kasyapa, which increase (in the number of their verses) by one up to one thousand.' The verses, however, ending with the hymn "sa yo vrisha" (Rigv. I, 100, the following hymn. Shadg. uses anta with an excluding sense in the introd. to mand. VIII also, this mandala
Аа2

Page #210

180
EXPLANATORY NOTES.
being said to end with svâdishthaya, which is the first hymn of mand. TX] are in the midst of the Veda, appertaining to the Akhila siktas. [The MSS, are very corrupt in this line.] But the number of verses [contained in these 1000 hymns] will amount to 500,500 diminished by one (a half verse being subtracted at the beginning and the end), according to the calculation of Aryabhatta, just as the sum of (the arithmetical progression) 1 to 10 is stated to be 55 The sum of the progression I to 1000 is 500,500. Meyer, Rigvidh., p. xx, note, is therefore not right in saying that there is nothing to support the statement of Max Müller (Rigv., vol. ii) that the Khilas seem to have been mentioned in Saunaka's Arshânukramani. In fact this very point is distinctly stated in the comm. on the Anuvâkânukramanî (verse 17). Other references to the Khilas will be found in the Anuvâkânukramanî (see Index) and Meyer, Rigvidh., pp. xxi, note 2, and xxvii.
I, III. Perhaps it would have been better to retain the reading of the MSS., 3ufaपदित्युक्का supplying पदं to account for the nenter.
I, 120. The only practical difference in the reading which I have adopted (this being supported by all the MSS. except WI) is that W1 states verse 2 to be ushnih or gayatrî, while the rest state it to be ushwih (kakubb) only.
1, 132. It is clear from the comm. that Shadg, read
(without vriddhi of the second word), which should therefore be restored. The MSS. have followed Pânini.
1,164, p. 97, 1.4. refers to the sutra portion of the Aranyakas, this quotation being explained by the following quotation from the Brahmana portion (cp. comm. on I, 50, 1. 3, and X, 28, 1. 2). Line 11. ::, the reading of the remaining MSS., :, should be corrected to af from the sûtra on X, 136. The meaning is that the name Kesinah has the same signification as it has in that sûtra, where Agni, Sürya, and Vayu are the deities, and the hymn is stated to be केशिनं.
(W1), this word being quoted
I, 165. The structure of the three lines quoted from the Devatanukramani is irregular, and similar to that in the Anuvâkânukramani.
II, 33, verse 5. fel: fled and forsook him' (the one verb being intransitive, the other transitive,) while the Maruts assisted him.'
II, 41. The last three lines of the comm. are difficult, as the last part is in W I only, and besides being very corrupt, is written on the margin. In accordance with my emendations I explain the passage fe etc. as follows: Shadg. says that the Sutrakira by the sûtra VII, vi, 2-3 means 'in assigning a triplet to each of the praign deitios, each of whom claims a triplet, he gives five triplets or 15 verses (4-18) to the gods beginning with Mitrivarana and ending with Sarasvati; while as regards the first

Page #211

EXPLANATORY NOTES.
181
triplet, he assigns to Vâyu (who in Rigv. II, 41, 1-2 obtains two verses), as obtaining only one verse in 1, 23, 1, and to Indra-Vayu (who in Rigv. II, 41, 3 obtains one verse), as obtaining two verses in I, 23, 2-3, the verse at: (for Vayu) and the two verses 3HT (for Indra-Vậyu) respectively. The sense seems to require ati. I do not know what to make of the corrupt word वाम. द्वाभ्यां would be superfluous.
IV, 3. The quotation given in the foot-note from MS. I 2 is written on the margin in another hand. As it is not to be found in P2, the passage must have been copied from some other source. Its presence in this form does not invalidate the evidence that this MS. is a copy of P2.
IV, 18, ver. 9. faoina etc.: 'the meaning is explained because it is necessary to distinguish in order to ascertain who are the Rishis and who the deities.'
IV, 23. The comm. is corrupt. #TYFT:, if correct, is used like faytgat:,'these verses are aldressed to Rita because they mention him in the sense of a deity; or they are addressed to Indra. It is perhaps better to omita
IV, 33. It is necessary to read : owing to the grammatical remark which follows (this could not refer to the Sandhi of 91 :); but Shadg. does not otherwise comment on the Sandhi of the pratîkas of the hymns.
IV, 57. The comm. distinctly shows that Shadg. read : (not 47:), the fem. of 29.
V, 61, ver. 9. The last four words are corrupt, but make good sense as emended: A man who is not a Rishi cannot be our son-in-law; this man is not one) for he has not seen mantras ; let our daughter be given to a Rishi, in order that she may become a mother (at) of the Veda; for a seer (Vasukarna) considers that one who has seen mantras to be a father of the Veda.' This is of course very fanciful, but at the same time very Indian. (Cr. comm. on § 1, 3, p. 58.)
Ver. 30. grafa must be the correct reading though none of the MSS. have it: * because I refused you before.'
Ver. 35. alza: 'then, because it was necessary to praise the Maruts in the form of a question, those leitios are praised in the four verses ke shtha (V, 61, 1-4) and the six verses ya îm' (verses II-16).
V, 73. 'This seer is a citizen, from a city. He is not Paura by name as Bahuvrikta, for instance, is called Bâhuvrikta. There are no two Rishis having the name of Pura (i.e. I suppose there is no Kishi named Pura, nor one with the patronymic Paurn). The name of the Rishi is not even mentioned.' The MSS. have a fYGIATT Han. Tho corruption must have arisen from the being mistaken for an , which would then drop out after :.

Page #212

182
EXPLANATORY Notes.
सर्वास्खत्रिं केचित्
V, 78. The words effe are a quotation from the sûtra on V, 27. gçıdìal: the singular (upanishad) is used, as in the expression, "the Vedas are the authority," because he wishes to give (upada) the aggregate of five verses."
P. 123, 1. 2. The emendation I take as a bahuvrihi: 'of women in the travail of childbirth. Verse 2. The conjecture fag I derive from farfar in the sense of wishing to stamp out, annihilate.'
VI, 27.
66
:: of king Kayamana, who has obtained the epithet of the returning" hero, after having gone to meet his foes in battle."
VI, 52. r; this, he means, is not an uncommon thing, for a man may have a
step-mother; but how is fafus: to be explained? For according to the wellknown Indian custom a widow might not marry again. Verse 4. If is the correct reading, the meaning would be: 'the one called Samvarta was widely renowned in India as one of good repute."
P. 127, ver. 5. at: without being addressed. Cp. the biblical expression,
"answered and said.'
P. 131, last line. does not construe.
VII, 32. n°: I do not understand the reference. It is meant as an illustration from some sacrificial usage, to show that if two verses, a brihati and a satobrihatî, were left over, neither should be taken as the metre of a single verse at the end, but trishtubh, the regular metre when no other is specified, would take their place; while by applying another method of reasoning, that of taking the first of two and leaving the last, verse 27 would be brihati. This difficulty is, however, hypothetical only, for verse 3 being a virât, no single verse is left over to be accounted for at the end.
seems a necessary correction as the reading of the MS.
VII, 55. raft: Shadg. regularly puts the verb in the sing. after plural subjects, when it is immediately preceded by a noun in the singular. Cp. §3,6: एकमारं क्रियते 16g: हे द्विपदे एक भवति.
VII, 90. According to this comm. the first verse should also have Indra and Vâyu for their deities; this is not mentioned in the Indices of Aufrecht or Max Müller.
VIII, 1. Cp. with this discussion, showing that mandala VIII begins here, though it is not expressly stated in the Sarvannkramani, the introd. to mandala X, where the Anuvâkânukramanî is also referred to, as here.
VIII, 4. is a necessary correction because of the meaning. 'Katyayana must not be supposed to be infringing the rule "yathopadesam" owing to nothing being said about this in the Devatánakramani; for it is expressly stated in another authority, the Brihaddevatâ.'
VIII, 11. fare: a curious compound frequently employed by Shady.

Page #213

EXPLANATORY NOTES.
183
VIII, 14. Shadg. expressly states here that the names are properly Goshakti and Asvasakti (not ending in 71), because that is the form they have in the Sâmans. The names are quoted without in Ind. Stud. I, p. 293, but with in III, p. 215.
VIII, 15. I do not see the relevancy of the quotation.
VIII, 91. The readings are so corrupt in the first line that it is impossible to emend them satisfactorily. In the first place the sense requires instead of Mİ. ATAT: may be right: it might easily have become corrupted owing to the similarity of the following word. Cp. the passinge in Max Müller's Rigv. quoted in foot-note 10.
P. 146, 1. 1. t al. The verses which have Soma for their deity have the quality of 'pavamâna. All the MSS, but W i read hearT:; this would refer to what is said in the introd. to this mandala, that any other deity occurring in this mandala has this quality also. This reading is, therefore, after all, perhaps preferable to the other; it being less obvious, for Soma himself in the introductory paribhasha is expressly stated to be pavamâna. It is only an inference with regard to the other gods.
P. 146, 11. 4-6. Now follows a discussion as to the propriety of placing the paribhâshâ Fr ATTTTH: before 68 instead of before 72. It may be objected, says Shadg., that by placing it where it is, it states over again for these four hymns (68-71) what already follows from the paribhashâ about hymns ending in a trishtubh. But, he answers, nothing is really gained by placing it either in one place or the other. However, he adds, even if you lay stress on the argument as to sûktas ending in trishtubhs, it really implies a praise (scil. of Kâtyâyana in placing the sûtra here, because, I suppose, it confirms the paribhashâ, while nothing at all would be gained by placing it after the four hymns).
IX, 86. The mysterious word faarat must be a nom. plur. agreeing with fhaint:, and should, I suppose, be written with a visarga (i.e. farazifeft) as a Vedic plur., though the MSS. without exception read faalatt fn. ___x, 17. सारण्यो must be the correct dual fem. of the mase. सारण (not सारण्य), an adj. formed from Hry according to the analogy of any in Pân. VI, iv, 174.
X, 18. The reasoning appears to be this: 'If this verse is called aniruktâ because the namo of a god does not appear in it, then the same would apply to Rigy. VII, 59, 12, and to Rigv. IV, 40,5. But this is not so, because Kâtyâyana considers this to be anirukta as being enjoined as such in the Veda. Well then, he continues, Rigv. I, 43, 6 is in the Ait. Br. specially staled to be aniruktâ, and yet it is not mentioned by Kâtyayana. The answer is, that the verse under discussion must not be taken to be anirukta, because cited as such in a Brâhmana, but it (tad scil. aniruktatvam) is pointed out by the verse (tayâ) itself.' This verse has no meaning, being quite disconnected. (See Grassmann, Rigv., p. 468, note.)
P. 157, ver. 9. See on this Max Müller, Rigv., vol. vi, p. 18.

Page #214

184
EXPLANATORY NOTES.
X, 50. The quotation from the BD. is at the end of the comm, on this hymn (not 149), and is introduced with the words भाप्यांतरे पि वृद्धाचार्यों प्याह । वैश्वानरे गृहपतौ ofag at a grao etc. BD.VII, 839-855 (17 slokas, not 9).
X, 98. The quotation from the BD. in P1 is simply introduced with wafaETA: and begins with the words आटिपेण देवापि शंतनुशापि कारवौ (sic).
X, 105. g arjuta etc.: "called Durmitra as an epithet because his virtues are difficult to know owing to their great number.'
YURT etc.: 'Katyayana thinks the optional connexion of either name with the other epithet should be mentioned without urging the want of comexion in the sense of the verse.'
migrutat: etc.: ' by Asuras named Pani, protected by the frown of the Asura Bala;' Bala being their protector. All the MSS. read onz:. It may possibly be in corruption for 2: (= :), in which case the compound would mean' performing the (frowns=) commands of Bala,' i.e. the servants of Bala.
X, 106. P 1 alone at the end of the comm. introduces a short story of three lines with the words YaA: I Aigt: faims FF1A: FATfu aTT: 1 What follows is corrupt.
X, 121. The meaning seems to be: The hymn is sacred to Ka. A sátra, it is true, mentions this verse as pragapatya, which would be an exception to Ka. Hence this hymn, as well as Rigv. IV, 31, is employed as a Ka hymn, and when in a Brahmana it is spoken of in connexion with a prâgâpatya verse it is merely alludel to by the name of the Rishi, like Sukîrti and the rest.'
X, 140. The evidence of the MSS., both in the text and the comm., is altogether in favour of the two first verses being vishtârapankti, and the last therefore uparish - taggyotih.
X, 161. Shadg. thinks that Saunaka also, in the Brihaddevatâ, considering Indra to be the deity, quotes the opinion of Yâska and of certain persons (eke) merely to show that he differs from thein.
X, 166. The MSS. are very corrupt in the comm. W i reads are of ATISTIE शाकरी वा शाक्करं वा; PI, अब चाण प्रकृतिस्तु विराट् । वैराज वा शाक्करं वा । न कैश्चिदपि किरणायि; P2, अत्र चाण । प्रकृतिस्तु विराट् । वैराज वा शावर या नात्र कैश्चदण्यापि किरUfu; all the comm. in I 4 is why I fatty: 197 i sitt at :The passage as emended means: 'here we have the suffix Wu, while the base is fatit, but the meaning of "Vairâga or Såkvara" has been made out by no one.'
X, 179. There can be no doubt from the evidence of the MSS. in both text and comm. that the patronyinie is Rausadasva.

Page #215

EXPLANATORY NOTES.
185
X, 180. The y of Aindrih has dropped out of the text in all the MSS. Aindrah, however, would not be incorrect if Indra be considered a Rishi, which, as is here pointed out, he may be.
X, 185. P reals arefuata 37 (= a zafuratan 57); P2, 77 paatça 57. This remark is omitted in W1 and I 4, but corresponds to what is said in the comm. to X, 180.
X, 191. Hal ins W 1, P2 (Hati ---Pr; figa I 4); according to this the text should have सांज्ञानं.
P. 167, ver. II. FE AHT etc.: the readings of the MSS. in this line are very corrupt; the conjecture is not violent, and gives a good sense : ‘he will dwell in heaven with the good, and even be worshipped there by them.'
P. 168, ver. 16. HETAN must refer to the sůtra portion of the Aitareya Aranyaka, the Srauta and the Gribya Sûtra being afterwards mentioned as the fifth and the sixth branch of knowledge taught to Shadgurusishya by his six teachers.
ANUVÂKÂNUKRAMANÍ.
Verse 5. TICIETEICA:, 'the length of pari is Vedic,' shows that the text must have read UIHTUA originally.
Verse 9. JATT etc.; this is apparently a quotation from one of the Kosas. For the meanings of JAIT here given, cp. A. Borooah's Grammar of the Sanskrit Language, vol. iii, part i, p. 287; also the Sâsvata Kosa.
Verse 17. This reference to the mention of the Khilas in the Arshậnukramani confirms what Shadg. says in his comm. to Sarv. I, 99.
Verse 18. tatat : cp. Schol. to Pân. III, i, 10. The alternative explanation is that karkâyate is a compound of karka +âyate, loc. sing. of the past participle of â-yam.
Verse 21. The only difference in the order of the Bashkalas is that the hymns of Kutsa (beginning with Få 14) come last but one instead of second.
Verse 35. If the 7 of fu is dropped according to the rule of Bhâguri, the reading would of course be °धिकानि प्यावे. अथो यानीति, the reading of the MSS., makes no sense, and must be a corruption for warfaitaifa, under the influence, perhaps, of the words wit af in the previous line. The only point in which the reading of 'others' differs from that given in the text, is apparently the dropping of gfq altogether.
[III. 4.]
в ь

Page #216

186
EXPLANATORY NOTES.
Verse 36. Why Meyer, Rigvidhâna, p. xxvii, wishes to read faut wfery, I cannot understand, for no sense can be made out of the words if so divided.
fgfg IT etc.: the corruption of the MSS. is easily explained from falfa 217 TEICOTT. The meaning is clearly this: after the suffix of the gana gahâdi (Pån. IV, ii, 136) following the word fyfyrt, is added the suffix yu coming under the sůtra na uta (Pân. IV, iii, 101), without any change of meaning.' J would give fufpita, which wu changes to starta. The form graft, occurring in the gana gahadi, must be wrong for ffit.

Page #217

11.
INDEX OF PRATÎKAS AS GIVEN IN THE SARVÂNUKRAMANÎ.
akshibhyâm X, 163 agne tam adya IV, 10. apasyam (asya) X, 79; (två) aganma VII, 12. agne tava X, 140.
X, 183, agna a VIII, 60. agne tvam V, 24.
apa svasuh VII, 71. agna ogishtham V, 10. agne divah III, 25. apât VI, 38. agnâ yah VI, 14. agne naya I, 189.
apâyi II, 19. agnim (île) I, 1; (lûtam) I, agne bhava VII, 17. apûrvyâ VI, 32.
12; (hotaram) I, 127; agne mrila IV, 9. apehi X, 164. (narah) VII, 1; (hinvantu) agne sahasva III, 24. abudhram X, 35. X, 156.
agne hamsi X, 118. abodhi (agnih) I, 157; (agagnin vah VII, 3: agram IV, 46.
nih samidhâ) V, 1; (gâra) agnim stomena V, 14. agre X, 1.
VII, 9. agnim hotaram III, 19. akodasah IX, 79.
abhi tash/eva III, 38. agnih saptim X, 80. akkha V, 83
abhi tyam I, 51. agninâ VIII, 35. akkhâ me X, 43
abhi två 1, 78. agnim tam V, 6. akkhâ vah V, 25.
abhi nah IX, 98. agnim astoshi VIII, 39. agâtasatrum V, 34. abhi pra VIII, 49. agnim ushasam III, 20. añganti III, 8.
abhi priyâni IX, 75. agnirindrah X, 65. atârishma VII, 73
abhî navante IX, 100. agnirukthe VIII, 27. adardah V, 32.
abhîvartena X, 174. agnir hotâ (purohitah) III, adarsi VIII, 103.
abhûd idam I, 182. 11; (nah) IV, 15. adhi yat IX, 94.
abhûd devah IV, 54. agnîshomau I, 93. adhvaryavak (bharata) II, abhûr ekah VI, 31. agne (vivasvat) I, 44; (sa- 14; ('runam) VII, 98. abhyarasthâh V, 19. hantam) V, 23; (pavaka) adhvaryo IX, 51.
abhraprushah X, 77. V, 26; (sutasya) V, 51; anarvânam I, 190. amandan I, 126. (sardhantam) V, 56; (sa) anasvah IV, 36.
amîvaha VII, 55. VI, 3. anasvanta V, 27.
ayama (devậya)I, 20; (vẩm) agne akkha X, 141. apa nah I, 97.
1, 47; (sa yasya) X, 6; agne gushasva III, 28. apa prâkah X, 131.
(agne) X, 142. Bb 2

Page #218

188
INDEX OF PRATÎKAS.
ayam venah X, 123. asya I, 164.
â nah pavasva IX, 35ayam sa III, 22.
asya pratnam IX, 54. â nah stutah IV, 29. ayam somah (indra) VII, 29; asya presha IX, 97. à nûnam VIII, 9. IX, 88. asya me II, 32.
à no visvasu VIII, 90. ayam hi X, 144. aham X, 125
â pavasva IX, 63. ayam kriinu VIII, 79. aham dâm X, 49. âpo yan VII, 47. ayam gâyata I, 128. aham bhuvam X, 48. apo hi X, 9. ayam te (astu) III, 44; aham manuh IV, 26. â pra drava VIII, 82, (emi) VIII, 100. ahaska VI, 9.
â bhâti V, 76. ayam agnih III, 16. ahelamânah VI, 41. â mandraih III, 45. ayam iha IV, 7.
â mâm VH, 50, ayam panthâh IV, 18. â gantâ VIII, 20. â mitre V, 72. ayâ ruka IX, 111. å gâvah VI, 28.
â me VIII, 85 ayâ vîtî IX, 61.
å gomatâ VII, 72. âyam gauh X, 189. ayû somah IX, 47. âgnim na X, 21.
â yagñaih V, 17. aranyâni X, 146. â gha VIII, 45.
â yâlu (indrah) IV, 21; (inarâyi X, 153.
â karshaniprâh I, 177. drah svapatih) X, 44. arkantah V, 13. â kikitâna V, 66.
â yâhi (arvân) III, 43 ; (aarvak VI, 37. â ganam X, 60.
dribhih) V, 40; (sushuavitâ VIII, 36. â tu 1, 5.
mâ) VIII, 17; (vanas) asvam I, 27.
a tû nah (indra) III, 41; X, 172. asvavati I, 83,
(indra vritrahan) IV, 32; â rudrâsah V, 57. asvinâ I, 3
(indra kshumantam)VIII, a vah (indram) I, 30; (raasvinau V, 78.
81.
gânam) IV, 3; (vahishasat su X, 27.
â te (pitar) II, 33; (mahah) thah) VII, 37; (riñgase) asargi (rathyah) IX, 36; (va- VII, 25.
X, 76. kva) IX, 91.
â tvâ (vahantu) I, 16; (gu-â vâm (ratho asvina) 1, 118; asâvi (soma) I, 84; (devam) vah) I, 134 ; (ratham) (râgânau) VII, 84.
VII, 21; (somah) IX, 82; VIII, 68; (girah) VIII, â vâm ratham I, 119.
(somah puruhůta)X, 104.1 95; (aharsham) X, 173. â vâm rathah VII, 69. asrigran IX, 46.
â dakshina IX, 71. î vâyo VII, 92. asrigram IX, 7. âdityânâm VII, 51.
â vidyunmadbhih 1, 88. astabhnât VIII, 42. adityasah VII, 52.
âvih X, 107. astîdam III, 29. à devah VII, 45.
å visvavârâ VII, 70. astu sraushat I, 139. â dhenavah V, 43.
asuh X, 103, asteva X, 42.
â nah (bhadrâh) I, 89; (i/a-âsum IV, 39. asmâ id u I, 61.
bhih) I, 186; (indrah) IV, â subhrâ VII, 68. asmai VIII, 96.
20; (gantam) V, 70; (vi- â sur arsha IX, 39. asmâ û shu VIII, 41.
svâbhi/) VIII, 8; (deva) â satyah IV, 16. asmakam II, 31.
VII, 30; (devânâm) x, a haryatîya IX, 99. asmin nah X, 38.
â hotâ III, 14.
31.

Page #219

INDEX OF PRATİKAS
indråvaruwayo I, 17. indrâvarumi VII, 82. indrásomâ (mahi) VI, 72; (tapatam) VII, 104. indrehi I, 9.
indro rathâya V, 31. indhânah II, 25. indhe VII, 8.
janti III, 30.
iti vai X, 119. ittha I, 80. idam (resh/ham) I, 113: (kave) II, 28; (u tyat) IV, 51.
idam vaso VIII, 2.
idam vâm IV, 49. jam ha VIII, 18.
idam te X, 56.
idam ittha X, 61. inal X, 3.
indra (drihya) X, 100. indram (visvâ) I, 11; (vah)
VI, 29.
indram stava X, 89. indra (madiya) I, 81. indrah pûrbhit III, 34. indra suteshu VIII, 13. indra svåhâ III, 50. indra två III, 40. indram narah VII, 27. indra piba (tubhyam) VI, 40; (pratikimam) X, 112. indram aa IX, 106. indram it 1, 7indram matih III, 39. indram mitram I, 106. indra somam (piba) I, 15; (somapate) III, 32; mam) X, 24. indrasya 1, 32. indra ko vâm IV, AI, indrågnî (a gatam) III, 12; (yam avatha) V, 86; (yuvam) VIII, 40.
indrâ nu VI, 57. indráparvatâ III, 53. indraya (hi) 1, 131; (sama) VIII, 98; (soma) IX,
85.
imam (stomam) I, 94. imam nu VIII, 76. imam nah (yagiam) III, 21; (agne) X, 124. imam û shu VI, 15. imam mahe III, 54. imâ (rudraya) I, 114; (girah) II, 27; (rudrâya sthiradhanvane) VII, 46. imâ u (vâm) III, 62; (tvâ) VI, 21.
imâ u vâm VII, 74. imâm (khanâmi) X, 145imâni vâm VIII, 59. imâ nu kam X, 157imâm te I, 102. imam dhiyam X, 67. imâm û shu III, 36. imâm me (agne) II, 6; (agne samidham) X, 70. ime (viprasya) VIII, 43(i-iyam (adadât) VI, 61. iyam vam VII, 94ishur na IX, 69. iha (indrâgnî) I, 21. iheha vah III, 60. ihopa IV, 35.
ugrah VII, 20. uta devâh X, 137. uto hi IV, 38. uttishtha I, 40. uttishthata X, 179
189
ut te (sushmâso asthů) IX,
53.
ut te sushmâsah (îrate) IX,
50.
ut tvâ VIII, 64. ut sûryah VII, 62. udapruta X, 68. ud asau X, 159.
ud îratâm X, 15. udiráthâm VIII, 73ud u (brahmâni) VII, 23; (gyotih) VII, 76. ud u tyad VI, 51. ud u tyam I, 50. ud u sriye VI, 64. ud u shyah (devah) II, 38; (devah savita) VI, 71; (devah savita yayama) VII, 38.
înkhayanti X, 153igânam X, 132. fishva VIII, 23.
ile (dyâvâprathivi) I, 112; ubha hi VIII, 86. (agnim) V, 60. ubhe 1, 133
ud gha VIII, 93udbudhyadhvam X, 101. ud vâm VII, 61. ud v eti VII, 63upa nah (sutam) III, 42; (vâgâ) IV, 37. upa pra 1, 71. upaprayantal 1, 74. upamam VIII, 53upasadyâya VII, 15. upasmai IX, 11. upem II, 35. upo ruruke VII, 77. upo shu I, 82. ubhayam VIII, 61.

Page #220

190
INDEX OF PRATÎKAS.
ubhe yat X, 134
esha (devah) IX, 3; (pra | kim ikkhantî X, 108. ubhau X, 106.
kose) IX, 77.
kim u sreshthah I, 161. uroh V, 38.
esha dhiyâ IX, 15. kumâram V, 2. ushah (bhadrebhih) I, 49;/esha pra (pûrvih) 1, 56. kuvid anga VII, 91. (vâgena) III, 61. esha vâgî IX, 28.
kuha X, 22. ushasah III, 55.
esha syah IV, 45, kushthah V, 74. usha ukkhantî I, 124. eshâ syâ VI, 65
krinushva IV, 4. ushâsânakta X, 36. esho (ushâh) I, 46. kesî X, 136. usho na VII, 10. ehi vấm VI, 55.
ke shthâ V, 61.
ko adya IV, 25. ardhva û shu IV, 6. aibhih I, 14.
ko nu V, 41. ûrdhvah VII, 39.
ko vah IV, 55. o kit X, 10.
ko veda V, 53 rigunîtî I, 90.
o tyam VIII, 22. krânâ IX, 102. riguh II, 26.
o srushtih VII, 40. krîlam I, 37. ritam (devậya) II, 30; (ka
kva tyâ VI, 63. satyam) X, 190. ka îm VII, 56.
kva sya V, 30. ritasya V, 63
ka u sravat IV, 43. kshetrasya IV, 57 rituh II, 13.
kankatah I, 191. ritena V, 62. katarâ I, 185
ganânâm II, 23. ridhak VIII, 101.
kathâ (dâ sema) I, 77; (te garbhe nu IV, 27. ribhukshanah VII, 48. agne) I, 147; (mahâm) gâyat I, 173. ribhur vibhva IV, 34. IV, 23; (devânâm) X, 64. gâyanti I, 10. rishabham X, 166.
kada (bhuvan) VI, 35; (va-gaur dhayati VIII, 94. so) X, 105.
grâvâneva II, 39. ekah X, 5.
kad itthâ I, 121. eta I, 33. kad u (preshthau) I, 181;
gharma X, 114. etat te VIII, 54.
(priyâya) V, 48.
ghritavatî VI, 70. etâ u tyâh I, 92. kad dha I, 38.
kakshushah X, 82. eti pra I, 144. kad rudraya I, 43.
kandramâ I, 105. ete asrigram IX, 62. kanikradat II, 42.
karshanîdhritam III, 51. ete dhâvanti IX, 21. kanikranti IX, 95.
kitra it X, 115. ete somâh IX, 8. kam nah X, 99.
kitram I, 115. ete somâsah IX, 22. kanyâ vâh VIII, 91.
kitrah (vah) I, 172. enâ vah VII, 16.
kayâ (subhâ) I, 165; (nah) endra yâhi (upa nah) I, 130; IV, 31.
gagribhmâ X, 47. (haribhih) VIII, 34. kasya I, 24.
gagñânah VIII, 77. endra sanasim I, 8. ka te I, 76.
ganayan IX, 42. evâ IV, 19. kâ râdhat I, 120.
ganasya V, 11. esha u syah IX, 38. kâ sush/utih IV, 24. ganishthâh X, 73 esha kavih IX, 27. | kim asya VI, 27.
gâtavedase I, 99.

Page #221

INDEX OF PRATİKAS.
191
gîmûtasyeva VI, 75. tyam (kit) X, 143
divaskit I, 55 gushasva (suprathastamam) tyam a shu X, 178. divas pari X, 45.
I, 75; (nah) VII, 2. tyân nu VIII, 67. divi VII, 64. gohûtrah II, 10.
trikadrukeshu II, 22. dûtam vah IV, 8.
trimûrdhanam I, 146. dûrât VIII, 5. tam yungâthâm I, 183. trir asmai IX, 70.
dûre X, 55. tam vah (dasmam) VIII, tris kit I, 34.
devam vah V, 49. 88; (sathấyah) IX, IO5. trí rokana V, 6g.
devâh X, 165 tam vấm IV, 44. tryaryamâ V, 29.
devânâm (id avah VIII, 83; takshan I, 111.
tvam (mahân) I, 63. (nu vayam) X, 72. tam gürdhaya VIII, 19. tvam râgâ I, 174.
devấn huye X, 66. tatam I, 110. tvam soma I, 91.
dyâvâ X, 12. tat te I, 103.
tvam somâsi IX, 67. dyutadyâmânam V, 80. tat savitur V, 82. tvam hi VI, 2.
dyumni VIII, 87. tad asmai II, 17.
tvam hy agne VI, 1. dyaur na VI, 20. tad it X, 120. tvad visva VI, 13.
dve I, 95. tad devasya IV, 53 tvam tyam X, 171. tam två IX, 48.
tvam nah VIII, 71. dhartâ IX, 76. tan nu I, 166.
tvam agne (prathamah) I, dhânávantam III, 52. tam amrikshanta IX, 26. 31; (vasûṁr) I, 45; (dyu- dhârâvarâh II, 34. tam asya X, 113
bhih) II, 1; (varunah) V, dhîrâ VII, 86. tam u V, 58.
3; (yagñânâm) VI, 16; dhritavratâh II, 29. tam u shłuhi VI, 18.
(vratapâh) VIII, 11; (bri-dhenuh III, 58. tam prikkhata I, 145. had vayah) VIII, 102. tam pratnatha V, 44. tvam maháň IV, 17. nakih IV, 30. tam v abhi VIII, 15. tvaya I, 132.
na tat VI, 52. tarat sa IX, 58.
tvayâ manyo X, 84. na tam X, 126. tarobhih VIII, 66. tvashtà X, 17.
na tâ III, 56. tava tye X, 138.
tvâm hy agne IV, 1. na nûnam I, 170. tâm sự X, 54.
tvậm agne (manîshinah) III, namah X, 37. tâ vâm (adya) I, 184; (vis- 10; (vasupatim) V, 4; na vâ u X, 117. vasya) VIII, 25.
(ritâyavah) V, 8; (havish- na somah VII, 26. tishthâ harî III, 35.
manta) V, 9.
nahi vah VIII, 30. tisrah VII, 101.
ivâm idâ VIII, 99. na hy anyam VIII, 80. tîvrasya X, 160.
tvam id dhi VI, 46. nânânam IX, 112. tîvrâh I, 23. tva yugâ IV, 28.
nâsat X, 129. tubhyam II, 36.
tvåvatah VIII, 46. nâsatyabhyam I, 116. tubhyedam X, 167. tve ha VIII, 18.
ni kâvyâ I, 72. teryadan X, 109.
nirmathitah III, 23. te hi I, 160.
dadhikram VII, 44. ni vartadhvam X, 19. tyam su I, 52.
dadhikrâvnah IV, 40. ni hotâ II, 9.

Page #222

192
nû kit I, 58.
nu martah VII, 100. ny û shu I, 53.
patangam X, 177. param mrityoh X, 18. parâvatah X, 63. pari dyukshah IX, 52. pari pra (asishyadat) IX, 14; (dhanva) IX, 109. pari priyâ IX, 9. pari savânah (girishthâh) IX, 18; (harih) IX, 92. pari somah IX, 56. parîtah IX, 107. pareyivâmsam X, 14. parah VII, 99. parganyâya VII, 102. pary û shu IX, 110. pavasva (devavîr) IX, 2; (dakshasâdhanah) IX, 25; (vrishtim) IX, 49; (gogit) IX, 59; (visvakarshane) IX, 66; (devamâdanah) IX, 84; (madhumattama) IX, 108. pavitram te IX, 83. pasvâ I, 65.
pântam VIII, 92. pitum nu I, 187. piprîhi X, 2. piba (somam abhi yam) VI, 17; (somam indra) VII, 22; (sutasya) VIII, 3; (somam mahate) X, 116. punânah IX, 40. punîshe VII, 85.
puru I, 150. purûrunâ V, 70. purogitî IX, 101. purolâsam VIII, 78.
INDEX OF PRATIKAS
puro vah VI, 10. pûrvîh I, 179. prikshasya VI, 8. prithuh I, 123.
pra (manmahe) I, 62; (vis- pra nu VI, 59.
pra nûnam X, 188.
vasâman) V, 22. pra ribhubhyah IV, 33. pra kavih IX, 20. pra kâravah III, 6. pra kritâni VIII, 32. pra ketunâ X, 8. pra kshodasâ VII, 95. pra gâyatrena IX, 60. pra gha II, 15.
pra parvatânâm III, 33. pra punânâya IX, 103. prapra (pûshnah) I, 138; (vah) VIII, 69. pra brahma VII, 36. pra brahmânah VII, 42. pra mamhishthâya I, 57. pra mandine I, 101. pra mâ X, 33. pra mitrayoh VII, 66. pra me III, 57. prayagyavah V, 55. pra yat I, 39. pra yad vah VIII, 7.
pra nah IX, 44. pra tavyasîm I, 143. pra târi X, 59. prati (priyatamam) V, 75; (ketavah) VII, 78; (stomebhi) VII, 80. prati te VIII, 56. prati tyam I, 19. prati vah I, 171.
prati vâm (sûre) VII, 65; pra ye gâvah IX, 41. (ratham) VII, 67. pra râgâ IX, 78. prati shyâ IV, 52. pra tu IX, 87. pra te (sotârah) IX, 16; (yakshi) X, 4; (mahe) X, 96; (ratham) X, 102. pra te dhârâh IX, 57. praty agnih (ushasah) III, 5; (ushasâm) IV, 13; (ushasah) IV, 14. praty asmai VI, 42. praty u VII, 81. pratvakshasah I, 87. prathas ka X, 181. pradakshinit II, 43. pra devatrâ X, 30. pra devam IX, 68.
pra dyâvâ I, 159; VII, 52. pra dhârâh IX, 30.
pra navyasâ VI, 6. pra nimneneva IX, 17.
pra yungatî V, 47.
pra ye (sumbhante) I, 85; (âruh) III, 7.
pra vah (yahvam) I, 36; (pântam) I, 122; (pântam andhasah) I, 155; (satâm) II, 16; (devâya) III, 13; (vâgâh) III, 27; (spal akran) V, 59; (mitrâya) V, 68; (mahe) V, 87; (sukraya) VII, 4; (indrâya) VII, 31; (yagneshu) VII, 43; (grâvânah) X, 175.
pra vîrayâ VII, 90. pra vedhase V, 15. pra vo devam VII, 7. pra vo mahe X, 50. pra santamâ V, 42.

Page #223

INDEX OF PRATİRAS.
193
pra sardhaya V, 54. pro shu X, 133
mahat tat X, 51. pra sukrâ VII, 34. pro syah IX, 89.
mahah I, 169. pra sundhyuvam VII, 88.
mahân (indro nrivat)VI, 19; pra syâvâsva V, 52. babhruh VIII, 29.
(asi) VII, 11. pra samrågah VII, 6. bal itthâ (tad vapushe) 1,141; mahân indrah VIII, 6. pra samrâgam VIII, 16. (deva) V, 67; (parvata-mahi (mahe) V, 33; (dyâvâpra samrâge V, 85.
nấm) V, 84.
prithivî) X, 93; (trînâm) pra sasâhishe X, 180. brihat V, 16.
X, 185. pra sâkamukshe VII, 58. brihad indrâya VIII, 89. mahi vah VIII, 47. pra su (gyeshtham) I, 136; brihad u VII, 96. mahî IV, 56. (vah) X, 75.
brihaspatih X, 182. mahe V, 79. pra su gmantâ X, 32. brihaspate (prathamam) X, mâ kit VIII, 1. pra suvânah IX, 34.
71; (prati) X, 98. mâ nah (asmin) I, 54; (mipra susrutam VIII, 50, brahmanâ X, 162.
trah) I, 162. pra sûnavah X, 176. brahmâ nah VII, 28. mâ pra gâma X, 57. pra senânih IX, 96.
mitram I, 151. pra somasya IX, 81. bhadram (te) IV, 11; (nah) mitrah III, 59. pra somâsah (adhanvishuh) X, 20, 25.
muñkảmi X, 161. IX, 24; (svâdhyah) IX, bhadra X, 69.
mûrdhânam VI, 7. 31; (madakyutah) IX, 32; bhava I, 156.
mainam X, 16. (vipaskitah) IX, 33. bhavá nah III, 18. mo shu (två) VII, 32; (vapra svânâsah IX, 10. bhûyah VI, 30.
runa) VII, 89. pra hi X, 26.
bhûrit VIII, 55. pra hinvânah IX, 90.
ya anayat VI, 45. pra hotâ X, 46.
matsi (apâyi) I, 175. ya indoh IX, 114. prâgnaye (brihate) V, 12; matsi (nah) I, 176. ya indrah VIII, 12.
(tavase) VII, 5; (visva- mathîd yat I, 148. ya indragnî I, 108. suke) VII, 13; (vâkam) X, madhye hotâ VI, 12. ya imâ X, 81. 187.
madhvah (somasya) I, 117; ya ekah VI, 22. prâtah (rathah) II, 18; (ag- (vah) VII, 57.
ya enam VI, 56. nih) V, 18; (agnim) VII, manîshinah X, 111. ya ogishthah VI, 33. 41. manushvat V, 21.
yam rakshanti I, 41. prâtaryâvânâ V, 77. mandasva II, 37.
yak kit (hi te) I, 25; (hi prâtaryugâ I, 22. mandraya IX, 6.
satya) I, 29. prâtâ ratnam I, 125. mandrasya VI, 39. yagasva VI, 11. právepâh X, 34.
mama dvitâ IV, 42. yagamaha (vẩm) I, I53; prâsya IX, 29. mamágne X, 128.
(indram) X, 23. predam VIII, 37. . mayobhûh X, 169. yagñah I, 107. preshtham VIII, 84. marutah I, 86.
yagñasya (hi) VIII, 38; (vah) praite X, 94. marutvân III, 47.
X, 92. pro asmai VIII, 62. mahah sa I, 149.
yagñâyagña (vah samana) CC
[III. 4.]

Page #224

yagie VII, 97.
yagena II, 2.
yat te yamam X, 58. yatra grâvá 1, 28.
194
I, 168; (vo agnaye) VI, | yugate V, 81.
48.
INDEX OF PRATIKAS
yat soma IX, 19. yat stha VIII, 10. yatha manau (sånvaranau) VIII, 51; (vivasvati) VIII,
52.
yam agne V, 20.
(yam ritvigah) VIII, 58. yam aikhâmah X, 53. yavas yavam IX, 55yar keta V, 65. yas tastambha IV, 50. yas tigmasringah VII, 19. yas te V, 35.
yas te manyo X, 83. yas tvâm IV, 12. yasmin X, 135yasya VI, 43yå indra VIII, 97. yâ oshadhîh X, 97. ya te VI, 25. yukshva hi VIII, 75. yuge X, 13.
yuganti I, 6. yudhmasya III, 46. yuvam I, 152. yuvam devâ VIII, 56. yuva nard VII, 83yuvoh (ragâmsi) I, 180; shu) VIII, 26. ye trimsati VIII, 28. ye yagñena X, 62. yo atya iva IX, 43yo adribbit VI, 73yo gâtah II, 12.
yathâ hotâ VI, 4. yad akranda I, 163. yad adya (stha) V, 73; ya) VII, 60.
yad indra (itra) V. 39;
(prâk) VIII, 4; (aham) yo martyeshu IV, 2. VIII, 14; (prág apâg u-yo yagâti VIII, 31. dan) VIII, 65. yad u I, 181. yad dha syâ I, 178. yam trâyadhve VII, 59. yam tvam I, 129.
yo yagiah X, 130. yo rayivah VI, 44. yo râgâ VIII, 70. yo vâm X, 39.
yan na IV, 22.
(sûr-yonih (te indra nisadane) I, 104 (te indra sadane) VII, 24.
rakshohanam X, 87. ratham yintam X, 40. radat VII, 87. rayih I, 66.
rayir na I, 73. ratri X, 127.
vane na X, 29.
vanema I, 70. vaneshu I, 67.
vapur nu VI, 66. vayam gha VIII, 33vayam te II, 20. vayam VI, 53. vayam u VIII, 21. vayâ it 1, 59. varunam V, 64. vasishva I, 26.
vasum na X, 122. vasů 1, 158. vastnam X, 74
vahnim I, 60. vågayann iva II, 8. vitah X, 186. (u vâtasya X, 168.
vâyo (â yâhi) I, 2; (ye te) II, 41; (sukrah) IV, 47. vârtrahatyâya III, 37. vâstoshpate VII, 54. vidâ V, 45
vi pagasa III, 15. viprâsah X, 78. vibhrâf X, 170. viso viso vah VIII, 74. visvagite II, 21. visvah V, 50. visve X, 52. visveshâm VI, 67. visvo hi X, 28.
vishwuh X, 184. vishno I, 154vi hi (akhyam) I, 109; (hotrâh) IV, 48; (sotoh)X, 86. vrisha (madah) VI, 24; (vri
shae) X, 11. vrishâ soma IX, 64. vrishne I, 64. vedishade I, 140.
vairvânaram 111, 26. vaisvânarasya I, 98. vaisvânarâya (dhishanâm) III, 2; (prithupâgase) III, 3; (milhushe) IV, 5. vy ushâh (âvah) VII, 75; (âval pathyâ) VII, 79.
samsâ mahâm III, 49. sam nah VII, 35. saryanâvati IX, 113.

Page #225

INDEX OF PRATİKAS.
195
sâsah X, 152. sa pratnatha 1, 96.
semâm II, 24. sâsat III, 31. samânam X, 41.
somah (punânah) IX, 13; sisur na IX, 74. samit samit III, 4.
(ekebhyah) X, 154. sukrah I, 69.
samiddhah (agne â vaha) 1, somasya (ma) III, 1; (dhârâ) sukram VI, 58.
142; (adya) I, 188; (ag- IX, 80. sukim nu VII, 93.
nir nihitah) II, 3; (agnir somâ asrigram (indavah) snathat VI, 60.
divi) V, 28; (visvatah) IX, 12; (&savah) IX, 23. srat te X, 147.
IX, 5; (adya manushah) somânam I, 18. sraddhayâ X, 151.
X, 110; (kit) X, 150. somâpůshanâ II, 40. srînan I, 68. samidha VII, 14.
somârudrâ VI, 74. srudhi II, 11.
samidhâgnim VIII, 44. stîrnam I, 135. srudhî nah VI, 26.
samidhyamânah III, 17. stushe (ganam) VI, 49; srushthî vâm VI, 68. samudragyeshthâh VII, 49. (narâ) VI, 62. sreshtham II, 7. samudrât IV, 58.
srakve IX, 73. svityankah VII, 33. sam půshan (adhvanah) I, svasti X, 7.
42; (vidushå) VI, 54. svâdishthaya IX, 1. sa â gamat V, 36. sam bhânuna V, 37. svaduh VI, 47. samvatsaram VII, 103. sa yo vrisha I, 100. svadoh VIII, 48. sam vâm VI, 69.
savitâ X, 149. sam sam X, 191. sa sutah IX, 37.
hayah V, 46. sakhâyah (tva) III, 9; (sam saha I, 48.
haye X, 95. vah) V, 7; (a sishậmahi) sahasram I, 167.
harim IX, 72. VIII, 24; (â ni shidata) sahasrasîrsha X, 90. havih (krinudhvam) VIII, IX, 104
sâkamukshah IX, 93. 72; (pântam) X, 88. sam gâgrivadbhih X, 91. suta it VI, 23.
hinvanti IX, 65. sam ka tve VI, 34. surûpakritnum I, 4. hiranyakesah I, 79. satyena X, 85. sushuma I, 137
hiranyagarbhah X, 121. satrâ VI, 36.
sushvânâsa X, 148. huve (vah) II, 4; (vah sûsadyo ha III, 48. susamiddhah I, 13
num) VI, 5; (vo devîm) sana IX, 4.. susamiddhâya V, 5.
VI, 50. sa pavasva IX, 45. sûryarasmih X, 139. hotâ II, 5. sa pûrvyah VIII, 63. sûryo nah X, 158.
hvayami I, 35
сс2

Page #226

III.
INDEX OF
Gayatri (24).
Mandala I, 1, 1-9; 2, 1-9; 3, 1-12; 4, 1-10; 5, 1-10; 6, 1-10; 7, 1-10; 8, I-10; 9, 1-10; 12, 1-12; 13, 1-12; 14, 1-12; 15, 1-12; 16, 1-9; 17, 1-9; 18, 1-9; 19, 1-9; 20, 1-8; 21, I-6; 22, 1-21; 23, 1-18, 212; 24, 3-5; 25, 1-21; 26, 1-10; 27, 1-12; 28,7-9; 30, 1-15, 17-22; 37, 1-15; 38, 1-15; 41, 1-9; 42, 1-10; 43, 18; 46, 1-15; 50, 1-9; 74, 1-9; 75,15; 78, 1-5; 79, 7-12; 84, 13-15; 86, 1-10; 90, 1-8; 91, 5-16; 93, 911; 97, 1-8; 120, 1, 10-12; 133, 5; 172, 1-3; 187, 2, 4, 8-10; 188, [472] II, 6, 1-8; 7, 1-6; 8, 1-5; 41, 1-15, [37] III, 11, 1-9; 12, 1-9; 24, 2-5; 27, 115; 28, 1, 2, 6; 37, 1-10; 40, 1-9; 41, 1-9; 42, 1-9; 51, 10-12; 52, 1-4; 53, 13; 59, 6-9; 62, 4-18. [104] IV, 8, 1-8; 9, 1-8; 10, 1-3, 4, 6, 75; 15, 1-10; 30, 1-7,9-23; 31, 1-15; 32, 1-24; 46, 1-7; 49, 1-6; 52, I-7; 55, 8-10; 56, 5-7[119] V, 5, 1-11; 13, 1-6; 14, 1-6; 19, I2; 26, 1-9; 28, 5-6; 51, 1-4; 53,
I-II.
19-21.
METRES.
8, 12; 61, 1-4, 6-8, 10-19; 68, 15; 70, 1-4; 71, 1-3; 82, 2-9. [79] VI, 16, 17-26, 28-45; 45, 1-32; 47,
24; 52, 7-12; 53, 1-7, 9-10; 54, I10; 55, 1-6; 56, 1-5; 57, 1-6; 60, 4-12; 61, 4-12. [137] VII, 15, 1-15; 31, 1-9; 55, 1; 59, 9
11; 66, 1-9, 17-19; 89, 1-4; 94, 111; 96, 4-6; 102, 1-3. [61] VIII, 2, 1-27, 29-42; 3, 22-23; 5, 136; 6, 1-48; 7, 1-36; 9, 2, 3, 2021; 11, 1-9; 14, 1-15; 16, 1-12; 17, 1-13; 25, 2310; 26, 16-19, 21, 25; 28, 1-3, 5; 30, 1; 31, 1-8, 101113; 32, 1-30; 33, 16-18; 34, 16-18; 38, 1-10; 43, 1-33; 44, 1-30; 45, 1-42; 46, 1, 2-4, 6, 10, 23, 29, 33; [55, 1, 2, 4; 56, 1-4]; 63,2,3,6,8-11; 64, 1-12; 65, 1-12; 67, 1-21; 68, 2-3. 5-6, 8-9, 11-19; 69, 4-6; 71, 1-9; 72, 1-18; 73, 1-18; 74, 2-3, 56, 8-9, 11-12; 75, 1-16; 76, 1-12; 77, 1-9; 78, 1-9; 79, 1-8; 80, 19; 81, 1-9; 82, 1-9; 83, 1-9; 84, I-9; 85, 1-9; 92, 2-33; 93, 1-34; 94, 1-12; 101, 3; 102, 1-22; 103, 1012. [733] IX, 1, 1-10; 2, 1-10; 3, 1-10; 4, I10; 5, 1-7; 6, 1-9; 7, 1-9; 8, 1-9;
3 II pâdanikrit.
1 4 and 5 padanitrit. 2 Pratishthâ. pankti or ushazih. * 3 pâdanikrit. 'I and 6 vardhamânâ. 1 pratishthâ, 2 vardhamânâ. 1° Ushwiggarbha 11 Pâdanikrit.
Padapankti. (3) pada29 atinikrit, 31 pâdanikrit. 12 Hrasîyasî.

Page #227

INDEX OF METRES.
197 9, 1-9; 10, 1-9; 11, 1-9; 12, 1-9; VIII, 4, 21; 9,5", 12, 1-33; 13, 1-33; 13, 1-9; 14, 1-8; 15, 1-8; 16, 1-8; 15, 1-13; 18, 1-22; 19, 34, 3614; 22, 17, 1-8; 18, 1-7; 19, 1-7; 20, 1- 11";23,1-30; 24, 1-29; 25, 1-22, 24; 7; 21, 1-7; 22, 1-7; 23, 1-7; 24, 26, 1-15, 22–24; 28, 415; 30, 2; 46, 1-7; 25,1-6; 26, 1-6; 27, 1-6; 28, 516,157; 31, 1-3; 69, 2; 70, 13, 1515; 1-6; 29, 1-6; 30, 1-6; 31, 1-6; L 98, 1-1218; 103, 8, 1216 [228] 32, 1-6; 33, 1-6; 34, 1-6; 35, 1-6; IX, 60, 315; 67, 3015; 102, 1-8; 103, 36, 1-6; 37, 1-6; 38, 1-6; 39, 1-6; 1-6; 104, 1-6; 105, 1-6; 106, 140, 1-6; 41, 1-6; 42, 1-6; 43, 1-6; 14.
[42] 44, 1-6; 45, 1-6; 46, 1-6; 47, 1-5; X, 26, 1, 4; 105, 2-10 19; 132, 1. [12] 48, 1-5; 49, 1-5; 50, 1-5; 51, 1-5; 52, 1-5; 53, 1-4; 54, 1-4; 55, I
Anushtubh (32). 4; 56, 1-4; 57, 1-4; 58, 1-4; 59, 1-4; 60, 1, 2, 4; 61, 1-30; 62, 1
I, 10, 1-12; 11, 1-8; 23, 20, 22-24; 30; 63, 1-30; 64, 1-30; 65, I-30;
28, 1-6; 43, 9; 45, 1-10; 49, 1-4; 66, 1-17, 19-30; 67, 1-15, 19-26,
50, 10-13; 84, 1-6; 90, 9; 93, 128-29; 101, 2-3; 108, 13' (600]
3; 120, 32, 4°, 82, 93; 126, 6–7; X, 9, 1-7°; 19, 6; 20, 3-8; 33, 4-9;
133, 2-4; 142, 1-13; 149, 1-524; 57, 1-6; 60,1-5; 62, 10; 101, 4, 6;
158,6; 164, 51; 170, 2-4; 175, 2-5; 105, 18; 118, 1-9; 119, 1-13 ;
176, 1-5; 187, 3, 5-7, 11 25; 191, 1127, 1-8; 144, 1, 3-4; 153, 1-5;
9, 14-16.
[117] 156, 1-5; 158, 1-5; 171, 1-4; 175,
II,5,1-8; 8,6; 32,6-8; 41,16-17. [14] 1-4; 176, 2; 185, 1-3; 186, 1-3;
III, 8, 3, 7; 13, 1-7; 21, 2-3; 22, 4; 187, 1-5; 188, 1-3; 189, 1-3. [108]
9. 1-3. [108] 24, 1; 25, 1-528, 29, 1, 4, 10, 12; 33,
13; 37, 11; 53, 12, 20, 22. [27]
IV, 7, 2-6; 10, 597; 24, 10; 30, 8, 24; Ushrih (28).
37, 5-8; 39, 6; 47, 1-4; 48, 1-5; 1,23, 19"; 79, 4-6; 84, 7-9; 91, 17; 57, 1, 4, 6, 7.
[27] 92, 13-18; 120, 2", 59, 67; 150, V, 7, 1-9; 9, 1-4, 6; 10, 1-3, 5-6; 1-3; 187, 1
[21] 16, 1-4; 17, 1-4; 18, 1-4; 19, 3-4; III, 10, 1-9; 28, 1.
(10] 20, 1-3; 21, 1-3 ; 22, 1-3; 23, 1-3; IV, 10,8; 57,5
[2] 25, 1-9; 27, 4-6; 28, 4; 35, 1-7; V, 40,1-3; 51, 5-10; 53, 1, 10, 11", 4"; 38, 1-5; 39, 1-4; 40, 5, 9; 50, 172, 1-3; 78, 1-3.
[19]
4; 51, 14-15; 52, 1-5, 7-15; 53, VI, 43, 1-4; 48,13, 1819, 51, 13-15. [9] 3 ; 61,5; 64, 1-6; 65, 1-5; 66, 1VII, 66, 1613.
6; 67, 1-5; 73, I-IO; 74, 1-10;
1 Yavamadhya. Vardhamana, 7 pratishtha. 3 Or ushnih. Puraushwih. Kakubh. 6 Tanusira. Aksharaih. Anushłubcarbha. 9 Puraushnih. 10 (3) kakubh. 11 Puraüshnih. 19 Puraüshnih (2). 13 Puraüshnih. 1 Kakubh. 15 Puraüsbnih. 16 Kakubh. 17 Nyankusira. 1 %, 10, 11 kakubh ; 9, 12 puraüsbnih. 19 2 and 7 pipilikamadhya. 20 Kavirat. 21 Nash/arûpi. 22 Kriti. 23 Virât. 4 Virât. 25 Or brihati. 26 Virát. 27 Mahậpadapankti.

Page #228

[5]
198
INDEX OF METRES. 78, 5-9; 82, 1; 83, 9; 84, 1-3; 86, 179, 1; 184, 1-3; 190, 1-3; 191, 1I-5 (155) 2, 4.
[260] VI, 2, 1-10; 14, 1-5; 15, 17; 16, 27, - Brihati (36). 47, 48; 28, 8; 42, 1-3; 44, 1-6; 45,
| I, 120, 79; 139, 5; 170, 1; 175, 1";
I. 120. . 139 33 ; 47, 23; 48, 22; 51, 16; 53, 8;
179, 5. 56, 6; 59, 7-10; 60, 15; 75, 12-13,
II, 41, 18.
[1] 15-16, 19.
[45] III, 9, 1-8; 44, 1-5; 45, 1-5; 53, VII, 1, 1-18 '; 22, 1-8"; 31, 10-12;
[19] 55, 5-8 ; 59,12; 67, 1-7; 94,12; V, 53, 2; 56, 1, 4-5, 8-9.
[6] 103, 1; 104, 25.
[44] VI, 15, 18; 42, 4; 47, 19; 48, 5, 14, VIII, 2, 28; 3, 21; 5, 39; 8, 1-23; 9, 19-20; 59, 1-6; 60, 14. (14)
7-9, 11, 13, 16-19; 10,3; 22,8; 24, VII, 14, 1; 55, 2-4. 30; 26, 20; 30, 4; 31, 9, 14; 33, VIII, 1, 5-32; 3, 24; 5, 37-38; 9, 1, 19; 34, 1-15; 42, 4-6; 46, 8, 16";
4, 6, 14-15; 10, 1; 22, 7; 30, 3; (55, 3, 5); 63, 1, 4, 5, 7; 66, 15;
33, 1-15; 46, 7, 11, 14, 189, 19-20"; 68, 1, 4, 7, 10; 69, 1, 3, 7-10,12-15;
62, 7-9; 69, 17-18; 70, 7-12; 78, 70, 14; 74, I, 4, 7, 10, 13-15; 79,
10; 89, 7; 97, 1-9, 11-12; 101, 9; 89, 5-6; 91, 3–7; 92, 1; 95, 1
13; 102, 1-4.
[89] 9; 100, 7-9; 103, 14. [112]
IX, 98, 11; 99, 1; 107, 8-9; 110, 4IX, 5, 8-11; 66, 18; 67, 27, 31, 32; 9.
[10] 98, 1-10, 12; 99, 2-8; 100, 1-9; X, 14, 15, 17, 138; 22, 1-4, 6, 8, 10101, 1,4-16; 110, 1-3, 10-12% [55]
14°; 85, 3410; 93, 11", 1512; 101, X, 9, 8-9 ; 14, 13, 14, 16; 16, 11-14;
5; 102, 1, 3, 12; 126, 1-713; 132, 1 "); 17, 14; 18, 14; 19, 1-5, 7-8; 20, 2,
144, 2; 150, 1-3.
(32 99; 22, 5, 7, 9; 24, 4-6; 26, 2-3, 59; 58, 1-12; 60, 6–7, 10-12; 62,5,
Pankti (40). 8-9; 72,1-9; 85, 1-13, 15-17, 22, 25, 1, 29, 1-7; 80, 1-16; 81, 1-9; 82, 128-33, 35, 38–42, 45-47; 87, 22–25; | 5; 84, 10-12; 88, 1, 6'4; 105, 1-7, 90, 1-15; 93, 2-3, 13; 97, I-23; 9-18; 164, 4215; 169, 2 16 [61] 103, 13; 109, 6–7; 131, 4; 135, 1- III, 21, 597; 23, 318. 7; 136, 1-7, 137, 1-7; 141, 1-6; V, 6, 1-10; 7, 10; 9, 5, 7; 10, 4, 7; 142, 7-8; 143, 1-6; 145, 1-5; 146, 16, 5; 17, 5; 18, 5; 20, 4; 21, 4; 1-6; 151, 1-5; 152, 1-5; 154, 1-5; 22, 4; 23, 4; 35, 8; 39, 5; 50, 5; 155, 1-5; 159, 1-6; 161,5; 162, 1- 52, 6, 16-17; 53, 7, 9, 13-1419; 61, 6; 163, 1-6; 164, 1-2, 4; 166, 1-4; 918; 64, 7; 65, 6; 75, 1-9; 79, I173, 1-6; 174, 1-5; 176, 1, 3-4; 10.
[54]
92
18
1 Virât. Pipilikamadhya. Virât. Vishtarabrihati. 5 Skandhogrîvî. Uparishtadbrihati. ? Vishamapada. * Or anushtubh. (11) purastâdbrihati. 10 Urobrihati. 11 Nyankusârinî. 12 Purastadbrihati. 15 Uparishtadbrihati. 1 (2) prastarapankti. 15 Prastârapankti. 16 Katushpadâ virât. 17 Satobrihati and virâdrûpâ, v. comm. 18 Satobrihatî. (4) satobrihati.

Page #229

VI, 20, 7; 44, 7-9; 75, 17. VII, 96, 3.
INDEX OF METRES.
[5]
[1]
VIII, 10, 4; 19, 35, 37; 31, 15-18; 35, 22, 24; 46, 9, 125, 21, 22, 24, 32; [56, 5]; 62, 1-6, 10-12; 69, 11, 16; 91, 1-2; 96, 4'; 101, 4; 103, 7, 9, 11, 13.
[33]
IX, 108, 14; 112, 1-4; 113, 1-11; 114, 1-4.
[20] X, 18, 112; 21, 1-83; 24, 1-3; 25, 1-11; 59, 8; 60, 8-9; 86, 1-23; 93, 1, 4-8, 10, 12, 14", 9"; 132, 2, 62; 134, 7; 140, 1-2, 3-5'; 144, 5, 6; 145, 6; 164, 5; 170, 4°. [72]
* Virật.
6 (4) satobrihati. 11 Virâ/sthânâ.
15 Mahâbrihati.
Trishfubh (44)
31,
I, 24, 1-2, 6-15; 27, 13; 30, 16; 8, 16, 18; 32, 1-15; 33, 1-15; 34, 9, 12; 35, 2-8, 10-11; 51, 14-15; 52, 13, 15; 53, 10-11; 54, 6, 8-9, II; 58, 6-9; 59, 1-7; 60, 1-5; 61, 1-16; 62, 1-13; 63, 1-9; 64, 15; 71, 1-10; 72, 1-10; 73, 1-10; 76, 1-5; 77, 1-5; 79, 1-3; 84, 16-18; 85, 5, 12; 88, 2-510; 89, 61, 8-10; 91, 1-4, 18-23; 92, 5-12; 93, 4-7, 8, 12; 94, 15-16; 95, 1-11; 96, 1-9; 98, 1-3; 99, 1; 100, 1-19; 101, 8-11; 102, 11; 103, 1-8; 104, 1-9; 105, 813, 19; 106, 7; 107, I3; 108, 1-13; 109, 1-8; 110, 5, 9; 111, 5; 112, 24-25; 113, 1-20; 114, 10-11; 115, 1-6; 116, 1-25; 117, 1-25; 118, 1-11; 121, 1-15; 122, 1-15; 123, 1-13; 124, 1-13;
199
125, 1-3, 6-7; 126, 1-5; 130, 10; 133, 1; 136, 7; 139, 11; 140, 1o 12, 12-13; 141, 12-13; 143, 8; 145,5; 146, 1-5; 147, 1-5; 148, 1-5; 152, 1-7; 153, 1-4; 154, 1-6; 157, 5-6; 158, 1-5; 161, 14; 162, 1-2, 4-5, 722 163, 1-13; 164, 1-11, 13-14, 16-22, 24-28, 30-35, 37-40, 43-50, 52; 165, 1-15; 166, 14-15; 167, 1-11; 168, 8-10; 169, 1, 3-8; 170, 5; 171, 1-6; 173, 1-13; 174, 1-10; 175, 6; 176, 6; 177, 1-5; 178, 15; 179, 1-4, 6; 180, 1-10; 181, 19; 182, 6, 8; 183, 1-6; 184, 1-6; 185, I-II; 186, 1-11; 189, 1-8; 190, 1-8; 191, 1315. [742] II, 3, 1-6, 8-11; 4, 1-9; 9, 1-6; 10, I6; 11, 1-21; 12, 1-15; 13, 13; 14, 1-12; 15, 1-10; 16, 9; 17, 8-9; 18, 1-9; 19, 1-9; 20, 1-9; 21, 6; 23, 15, 19; 24, 12, 16; 27, 1-17; 28, I11; 29, 1-7; 30, 1-10; 31, 7; 33, 1-15; 34, 15; 35, 1-15; 38, I-II; 39, 1-8; 40, 1-6; 42, 1-3. [230] III, 1, 1-23; 4, 1-11; 5, 1-11; 6, I
11; 7, 1-11; 8, 1-2, 4-6, 8-11; 9, 9; 14, 1-7; 15, 1-7; 17, 1-5; 18, 1-5; 19, 1-5; 20, 1-5; 21, 1, 4; 22, 1-3, 5; 23, 1-2, 4-5; 26, 7-9; 28, 4; 29, 2-3, 5, 7-9, 13, 16; 30, 1-22; 31, 1-22; 32, 1-17; 33, 1-12; 34, I-II; 35, 1-11; 36, 1-11; 38, I10; 39, 1-9; 43, 1-8; 46, 1-5; 47, 1-5; 48, 1-5; 49, 1-5; 50, 1-5; 51, 4-9; 52, 5, 7-8; 53, 1-9, 11, 14-15, 17, 19, 21, 23, 24; 54, I-22; 55, I
2 Prastârapankti. *(9) prastarapankti.
* Astarapunkti. Aksharaik.
12 Or gagati. 13 Mahâbrihatî yavamadhyâ. 16 I-20 virâtsthânâ. 17 3 virâdrupa.
* Satobrihatî. 5 Viparîtâ. Vishtârapankti. 10 Ver. 5 virâdrûpâ.
14
5 and 6 virar på.

Page #230

200
INDEX OF METRES.
22 ; 56, 1-8; 57, 1-6; 58, 1-9; 59,
1-5; 61, 1-7; 62, 1-3. [399] IV, 1, 4-20; 2, 1-20; 3, 1-16; 4, 1-15;
5,1-15; 6, 1-11; 7, 7-11; 11, 1-6; 12, 1-6; 13, 1-5; 14, 1-5; 16, 1-21; 17, 1-14, 16-21; 18, 1-13; 19,1-II; 20, 1-11; 21, 1-11; 22, 1-11; 23,1-II; 24, 1-9, 11; 25,1-8; 26, 1-7; 27, 1-4; 28, 1-5; 29, 1-5; 33, 1-11; 34, I-II; 35, 1-9; 36, 9; 37, 1-4; 38, 1-10; 39, 1-5; 40, 1; 41, I-II; 42, 1-10; 43, 1-7; 44, 1-7; 45, 7; 50, 1-9, 11; 51, 1-11; 54, 6; 55, 1-7; 56, 1-4; 57, 2-3, 8; 58, 110.
[403] V, 1, 1-12; 2, 1-11; 3, 1-12; 4, 1-11;
12, 1-6; 15, 1-5; 19, 51; 27, 1-3; 28, 1, 3 ; 29, 1-15; 30, 1-15; 31, I-13 ; 32, 1-12; 33, 1-10; 34, 9; 36, 1-2, 4-6; 37, 1-5; 40, 4, 6-8; 41, 1-15, 18-19; 42, 1-16, 18; 43, 1-15, 17; 44, 14-15; 45, 1-11; 46, 2, 8; 47, 1-7; 49, 1-5; 54, 14; 55, 10; 57, 7-8; 58, 1-8 ; 59, 8; 60, 1-6; 62, 1-9; 69, 1-4; 76, 1-5; 77, 1-5; 78, 4; 80, 1-6; 83, 1, 5-8,
10; 85, 1-8; 86,62 [284] VI, 1, 1-13; 3, 1-8; 4, 1-8; 5, 1-7;
6, 1-7; 7, 1-5; 8,7; 9, 1-7; 10, 1-6; 11, 1-6; 12, 1-6; 13, 1-6; 15, 10-14, 16, 19; 16, 46; 17, 1-14; 18, 1-15; 19, 1-13; 20, 1-6, 8-13 ; 21, 1-12; 22, I-II; 23, 1-10; 24, I-10; 25, 1-9; 26, 1-8; 27, 1-8; 28, 1, 5-7; 29, 1-6; 30, 1-5; 31, 1-3, 5; 32, 1-5; 33, 1-5; 34, 1-5; 35, 1-5; 36, 1-5; 37, 1-5; 38, 1-5; 39, 1-5; 40, 1-5; 41, 1-5; 44, 9-L
24; 47, 1-18, 20-22, 26, 28-31; 48, 21"; 49, 1-14; 50, 1-15; 51, 1-13; 52, 1-6, 13, 15-17; 58, 1, 3-4; 60, 1-3, 13; 61, 14; 62, 1-11; 63, 1-10; 64, 1-6; 65, 1-6; 66, 111; 67, 1-11; 68,1-8, 10; 69, 1-8; 71, 4-6; 72,1-5; 73, 1-3; 74, 1-4;
75,1-5, 7-9, 11, 14, 18. [478] VII, 1, 19–25; 2, 1-11; 3, 1-10; 4, 1*10; 5,1-9; 6, 1-7; 7, 1-7; 8,1-7;
9, 1-6; 10, 1-5; 11, 1-5; 12, 1-3; 13, 1-3; 14, 2-3; 18, 1-25; 19, III; 20, 1-10; 21, 1-10; 22, 9; 23, 1-6; 24, 1-6; 25, 1-6; 26, 1-5; 27, 1-5; 28, 1-5; 29, 1-5; 30, 1-5; 33, 1-14; 34, 22–25; 35, 1-15; 36, 1-9; 37, 1-8; 38, 1-8; 39, 1-7; 40,1-7; 41, 2–7; 42, 1-6; 43, 1-5; 44, 2-5; 45, 1-4; 46, 4; 47, 1-4; 48, 1-4; 49, 1-4; 51, 1-3; 52, 1-3; 53, 1-3; 54, 1-3; 56, 12-25; 57, 1-7; 58, 1-6; 59, 7-8; 60, 1-12; 61, 1-7; 62, 1-6; 63, 1-6; 64, 1-5; 65, 1-5; 67, 1-10; 68, 8-9; 69, 18; 70, 1-7; 71, 1-6; 72, 1-5; 73, 1-5; 75, 1-8; 76, 1-7; 77, 1-6; 78, 1-5; 79, 1-5; 80, 1-3 ; 84, 1-5; 85, 1-5; 86, 1-8; 87, 1-7; 88, 1-7; 90,1-7; 91, 1-7; 92, 1-5; 93, 1-8; 95, 1-6; 97, 1-10; 98, 1-7; 99, 1-7; 100, 1-7; 101, 1-6; 103, 2
10; 104, 8-17, 19, 20, 22, 24. [586] VIII, 1, 33-34; 9, 10; 10, 24; 11,10;
22, 12*; 35, 1-215, 236; 40, 12; 42, 1-3; 48, 1-4, 6-15; (57, 1-4; 58, 1-3]; 63, 12; 80, 10; 96, 1-3, 5-21; 97,14; 100, 1-5,10-12; 101, 14-16; 103, 57
[81]
1 Virådrůpå. rishtagsyotih.
Viratpurvâ. Mahâbrihati.
Yavamadhyâ mahâbrihati. Virâdrüpå.
Madhyegyotih.
Upa

Page #231

1 Abhisârinî. Uparishtâggyotih. • Mahapankti.
INDEX OF METRES.
IX, 68, 10; 69, 9-10; 70, 10; 71,9; 74, 8; 81, 5; 82, 5; 85, 11-12; 87, 1-9; 88, 1-8; 89, 1-7; 90, 1-6; 91, 1-6; 92, 1-6; 93, 1-5; 94, I-5; 95, 1-5; 96, 1-24; 97, 1-58. [149] X, 1, 1-7; 2, 1-7; 3, 1-7; 4, I-7; 5, 1-7; 6, 17; 7, 1-7; 8, 1-9; 10, 1-14; 11, 7-9; 12, 1-9; 13, 1-4; 14, 1-12; 15, 1-10, 14-16; 16, 110; 17, 1-12; 18, 1-10, 12; 20, 10; 22, 15; 23, 1, 5, 7; 27, 1-24; 28, 1-12; 29, 1-8; 30, 1-15; 31, 1-11; 32, 6-9; 33, 1; 34, 1-6, 8-14; 35, 13-14; 36, 13-14; 37, 10; 39, 14; 42, 1-11; 43, 10-11; 44, 1-3, 10II; 45, 1-12; 46, 1-10; 47, 1-8; 48, 7, 10-11; 49, 2, 11; 50, 3-5"; 51, 1-9; 52, 1-6; 53, 1-5, 8; 54, 1-6; 55, 1-8; 56, 1-3, 7; 59, 1-7, 10; 61, 1-27; 62, 11; 63, 15-17; 64, 12, 16-17; 65, 15; 66, 15; 67, 1-12; 68, 1-12; 69, 3-12; 70, I11; 71, 1-8, 10-11; 73, 1-11; 74, 1-6; 77, 1-4, 6-8; 78, 1, 3-4, 8; 79, 1-7; 80, I-7; 81, 1-7; 82, 1-7; 83, 2-3; 84, 1-3; 85, 14, 19-21, 23-24, 26, 36-37, 44; 87, 1-21; 88, 1-19; 89, 1-18; 90, 16; 91, 15; 94, 5, 7, 14; 95, 1-18; 96, 12-13; 98, I-12; 99, 1-12; 100, 12; 101, 1-3, 7-8, 10-11; 102, 2, 4-11; 103, 1-12; 104, I-11; 105, 11; 106, III; 107, 1-3, 5-11; 108, 1-11; 109, 1-5; 110, 1-11; 111, 1-10; 112, I-10; 113, 10; 114, 1-3, 5-10; 115, 8; 116, 1-9; 117, 3-9; 120, I-9; 121, 1-10; 122, 1, 5; 123, 18; 124, 1-6, 8-9; 125, 1, 3-8; 126,
23 and 4 abhisârinî.
7
Paiktyuttar Uparishaggyotik, 4 or gngat.
D d
8; 128, 1-8; 129, 1-7; 130, 2-7; 131, 1-3, 5-7; 132, 3-5; 133, 7; 139, 1-6; 140, 6; 142, 3-6; 147, 5; 148, 1-5; 149, 1-5; 150, 4-5'; 160, 1-5; 161, 1-4; 164, 3; 165, 1-5; 168, 1-4; 169, 1-4; 177, 2-3; 178, 1-3; 179, 2-3; 180, I3; 181, 1-3; 182, 1-3; 183, 1-3; 191, 3[901]
201
Gagati (48).
I, 31, 1-7, 9-15, 17; 34, 1-8, 10-11; 35, 1, 9; 51, 1-13; 52, 1-12, 14; 53, 1-9; 54, 1-5, 7, 10; 55, 1-8; 56, 1-6; 57, 1-6; 58, 1-5; 64, 1-14; 82, 6; 83, 1-6; 85, 1-4, 6-11; 87, 1-6; 89, 1-5, 7; 92, 1-4; 94, 1-14; 101, 1-7; 102, 1-10; 106, 1-6; 110,1-4,6-8; 111, 1-4; 112, 1-23; 114, 1-9; 119, 1-10; 125, 4-5; 140, 19, 11; 141, 1-11; 143, 1-7; 144, 1-7; 145, 1-4; 151, 1-9; 155, 1-6; 156, 1-5; 157,1-4; 159, 1-5; 160, 1-5; 161, 1-13; 162, 3, 6; 164, 12, 15, 23, 29, 36, 41; 166, I13; 168, 1-7; 182, 1-5, 7; 191, 10-12". [356]
II, 1, 1-16; 2, 1-13; 3, 7; 13, 1-12; 16, 1-8; 17, 1-7; 21, 1-5; 23, 114, 16-18; 24, 1-11, 13-15; 25, 15; 26, 1-4; 30, 11; 31, 1-6; 32, 1-5; 34, 1-4; 36, 1-6; 37, 1-6; 43, I, 3. [142] III, 2, 1-15; 3, 1-11; 26, 1-6; 28, 5; 29, 6, 11, 14-15; 51, 1-3; 52, 6; 53, 10, 16; 60, 1-7.
[50] IV, 7, 1; 36, 1-8; 40, 2-5; 45, 1-6; 50,10; 53, 1-7; 54, 1-5; 58,11. [33]
5
4 15 or gagatî. 3 viridrüpå. * Quoted as trish/ubh by Shadg.
[III. 4.]

Page #232

202
INDEX OF METRES.
11
232S
V, 8, 1-7; 11, 1-6; 28, 2; 34, 1-8; 142, 1-2; 147, 1-4; 166, 5%; 167,
36, 3; 44, 1-13 ; 46, 1, 3-7; 48, 1- 1-4; 170, 1-3; 177, 1. [351] 5; 51, 11-131; 54, 1-13, 15; 55, 1-9; 57, 1-6; 59, 1-7; 60, 7-8;
Atigagati (92). IV, 1, 2.
[1] 63, 1-7; 81, 1-5; 83, 2-4. [103]
V, 41, 16-17; 87, 1-9. [11] VI, 7, 6-7; 8,1-6; 15, 1-2, 4-5, 7-9;
VI, 48, 15 28, 2-4; 47, 27; 48, 6; 52, 14;
VIII, 37, 1; 97, 10, 1358, 2; 61, 1-3, 13; 68, 9-10; 70, 1-6; 71, 1-3; 75, 6, 10. [39]
Sakvarî (56). VII, 41, 1; 44, 1; 46, 1-3; 50, 1-3; IV, 27, 5.
82, 1-10; 83, 1-10; 89, 5; 104, 1- V, 2, 12. 6, 7, 18, 21, 23.
39] VI, 2, 11; 14, 6; 15, 3, 15; 31, 4; VIII, 9, 12; 36, 72; 37, 2-79; 39, 1-1 49, 15.
102; 40, 1, 3-11?; 41, 1-10?; 46, 17; 47, 1-18; 48, 5; 59, 1-7); VIII, 36, 1-6; 40, 2.
86, 1-5; 97, 15; 100, 6. [65] IX, 68, 1-9; 69, 1-8; 70, 1-9; 71, 1-8; 72, 1-9; 73, 1-9; 74, 1-7, 9;
Atisakvarî (60). 75, 1-5; 76, 1-5; 77, 1-5; 78, 15; 79, 1-5; 80, 1--5; 81, 1-4; 82, II, 22, 2, 3, 4"; 43, 2" 1-4; 83, 1-5; 84, 1-5; 85, 1-10; VI, 15, 6. 86, 1-48.
(166)
Ashti (64) X, 11, 1-6; 13, 5; 15, 11; 18, 13; 23, 2-4, 6; 32, 1-5; 34, 7; 35, I
I, 129, 11; 134, 6: 135, 7-8. 12; 36, 1-12; 37, 1-9, 11-12; 38,
II, 22, 1. 1-5; 39, 1-13; 40, 1-14; 41, 1-3;
IV, 1, 1. 43, 1-9; 44, 4-9; 48, 1-6, 8-9;
Atyashti (68). 49, 1, 3-10; 50, 1-2, 6-7; 53, 6-7, I, 127, 1-5, 7-11; 128, 1-8; 129, 19-11; 56, 4-6; 59, 9°; 62, 1-4; 7, 10; 130, 1-9; 131, 1-7; 132, 1– 63, 1-14; 64, I-II, 13-15; 65, 1- 6; 133, 7; 134, 1-5; 135, 1-6, 14; 66, 1-14; 69, 1-2 ; 71, 9; 75, 9; 136, 1-6; 138, 1-4; 139, 1-4, 1-9; 76, 1-8; 77, 5; 78, 2, 5-7; 6-10.
[80] 83, 1, 4-7; 84, 4-7; 85, 18, 27, 43; IX, 111, 1-3.
137 91, 1-14; 92, 1-15; 94, 1-4, 6, 813; 96, 1-11; 100, 1-11; 101, 9
Dhriti (72). I2; 107,4; 113, 1-9; 114, 4; 115,
I, 133, 6. 1-7; 117, 1-2; 122, 2-4, 6-8; 124,
$ 124. IV, 1, 3. 7; 125, 2; 128, 9; 130, 1; 132, 78;
Atidhriti (76). 133, 4-62; 134, 1-6?; 138, 1-6; | 1, 127, 6.
[1]
Or trishtubh.
Mahapankti.
Mahasatobrihati.
Or atigagati.
. Or ashti.

Page #233

31]
(27)
INDEX OF METRES.
203 Dvipada (20).
VI, 46, 1-14; 48,1-4, 9-10. [20] I, 65, 1-5; 66, 1-5; 67, 1-5; 68, 1-5; VII, 16, 1-12; 22, 1-2, 4-27; 59, 169, 1-5; 70, 1-6.
6; 66, 10–15; 74, 1-6; 81, 1-6; V, 24, 1-4. 1471 96, 1-2.
[64] VI, 10, 7; 17, 15'; 47, 25.
VIII, 1, 1-4; 3, 1-20; 4, 1-20; 10, VII, 17, 1-7; 32, 3; 34, 1-21; 56,
5-6; 17, 14-15; 22, 1-6; 27, 1-22; I-II.
[40] 46, 25-28; 49, 1-10; 50, 1-10; VIII, 19, 27; 29, 1-10; 46, 13, 30. [13] 51, 1-10; 52, 1-10; 53, 1-8; 54, IX, 67, 16-184; 107, 3, 16; 109, 1
1-8]; 60, 1-20; 61, 1–18; 66, 122.
14; 70,1-6; 71, 10-15; 77, 10-II; X, 157, 1-52; 172, 1-4. [9]
87, 1-6; 88, 1-6; 89, 1-4; 90, 1
6; 99, 1-8; 101, 1-2, 5-12; 103, Ekapada (10).
6-7.
[188] IV, 17, 15.
IX, 107, 1-2, 4-7, 10–15, 17-26. [22] V, 41, 20; 42, 17; 43, 16.
X, 23, 2-3; 62, 6-7. VI, 63, 11%
b. Kâkubha (28 and 40). X, 20, 1.
V, 53, 5-6, 15-16 Pragatha.
VI, 48, 11-12, 16-17.
VIII, 19, 1–26, 28-33; 20, 1-26; 21, a. Barhata (36 and 40).
1-18; 22, 9-10, 13-18. [84] I, 36, 1-20; 39,1-10; 40,1-8; 44, 1-14; IX, 108, 1-12, 15-16.
47, 1-10; 48, 1-16; 84, 19-20. [80] III, 16, 1-6.
c. Mahâbârhata (44 and 48). V, 56, 2-3, 6-7%
VI, 48, 7-8.
LILL
[2]
1 Trish/ubh. Dvaipadam traishtubham. Katurvimsika. Ekapadâ trishtubh. Not specially stated to be pragatha in the text.
Dvipada gâyatryah.
pd 2

Page #234

IV.
LIST OF VERSES FROM THE RIGVEDA,
QUOTED BY SHADGURUSISHYA AS EXAMPLES OF METRES IN HIS COMMENTARY ON THE INTRODUCTION TO
THE SARVÂNUKRAMANÍ, $$ 3-11.
Rig-veda. I, I, I, gâyatri, 8 4, I..
1, 2, gâyatrî nikrid, 3, 4. I, 8, virầd gâyatrí, 3, 5. 7, 4, (vyûha), 3, 6. 10, 1, anushtubh, 6, 1. 11, 1, anushłubh, 6, 1. 17, 4, gâyatrî pâdanikrid,
4, 4. 23, 19, puraüshnih, 5, 2. 35, 9, gagatî nikrid, 3, 5. 40, 1, brihatî, 7, 1. 47, 1, brihatî, 11, 2. 47, 2, satobrihati, 11, 2. 57, 4, gagatî, 9, 8. 80, 1, pankti, 8, 1. 81, I, pankti, 8, 1. 89, 6, virá/sthânâ, 9, 5. 94, 1, gagatî, 10, 1. 94, 2, gagatî, 9, 2. 105, 8, yâvamadhyâ, 9,
10. 120, 2, bhurig gâyatri,
3, 4. 120, 3, kâvirâd, 6, 5. I 20, 4, nashtarûpâ, 6, 6. 120, 5, tanusirâ, 5, 5.
I, 120, 7, vishfârabrihatî, 7, III, 21, 4, virâdrâpâ, 9, 6.
62,10, (vyûha ofy), 3, 6. 120, 8, kriti anushtubh, 62, 10, gâyatrî, 4, 5. 6, 3
IV, 10, 1, padapankti gâyaI 20, 9, virâd anushtubh, | trĩ, 4, 2, 6, 8.
IÓ, 2, padap. gây., 4, I. 122, 5, virâdrûpâ, 9, 6. 10, 5, mahậpadapankti, 122, 6, viradrûpâ, 9, 6. . 6, 2. 127, 1, "atyash/,' 11, 6. 19, 1, (vyûha of r), 3, 6. 127, 6, atidhriti,' 11, 6. 31, 3, pâdanikrid gâya133, 6, 'dhriti, 11, 6.1 trí, 4, 4. 162, 6, trishtubh, 9, 3. V, 86, 6, panktyuttarâ, or 162, 12, trishtubh, 9, 2. virâtpûrvâ, 9, 11. 175, I, nyankusira, or 87, 1,'atigagati,' 11, 6.
skandhogrîvî,' or 'uro- VI, 16, 1, vardhamânâ gâbrihatî,' 7, 3
yatrî, 4, 7. 187, 1, anushtubgarbhâ, 28, 8, (vyûha), 3, 6. -5, 7.
44, 8, pankti virât, or 187, 11, brihatî, 7, 9. trishłubh, 8, 3. 191, 10, mahapankti, 45, 29, atinikrid gâya10, 3.
trí, 4, 5. 191, 13, mahâbrihatî, 45,29,supratishthâ, 11,6. 9, 9.
47, 27, (vyûha of y), 3, 6. II, 7, 6, (vyûha of y), 3, 6. 48, 6, mahâsatobrihatî,
I, I, virutsthânâ, 9, 5. 10, 2. 22, 1, 'ashti,' 11, 6. 48,7-10, bârhata pra22, 3, 'atisakvarî,' 11, 6. gatha, II, 4.

Page #235

LIST OF VERSES FROM THE RIG-VEDA. 205 VII, 22, 1, virad anushtubh, VIII, 46, 12, viparîtâ, 8, 5. |IX, 110, 8, ürdhvabrıhatî, 6, 7.
46,14, pipilikamadhyâ 7, 6. 32, 22, brihatî, 7, 1. brihatî, 7, 7. X, 18, II, prastârapankti, 32, 23, satobrihatî, 8, 46, 15, kakum nyan- 8,6. 36, 1, (vyûha), 3, 6.
kusirâ, 5, 4.
21, 1, âstârapankti, 8, 7. VIII, 10, 2, madhyegyotih, 46, 20, vishamapada 22, 1, purastâdbrihatî, 9, 8. brihatî, 7, 8.
7, 2. II, 1, pratishthâ gâya- 61, 17, (vyûha), 3, 6. 22, 3, purastadbrihati, | trí, 4, 8.
68, 1-3, anushłum- 7, 2. 11, 2, vardhamânâ gâ
mukha, 11, 6. 23, 5, abhisârint trishyatrî, 4, 7.
69, I, 'anushtubh,' tubh, 9, 4. 12, I, ushnih, 5, I. -5, 8.
26, 4, ushnih, 5, 8. 16, 7, (vyûha), 3, 6. 69, 2, ushnih, 5, 8. 59, 9, mahậpankti, 10, 3. 21, I, kakubh, 11, 3. 69, 8, anushtubh,' 103, 6, (vyûha), 3, 6. 21, 1, ushnih kakubh,
105, 2, ushnik pipîlika5, 3.
69, 13, ushnih, 5, 8. madhyâ, 5, 6. 21,2, satobrihatî,11,3. 84, I, atinikrid gâya- 117, 7, (vyûha), 3, 6. 22, 12, madhyegyotih, trí, 4, 5.
126, 1, uparishtâdbri9, 8.
84, 7, trish/ubh, 9, 1. hatî, 7, 4. 25, 23, ushniggarbha 103, 10, atinikrid gâ- 133, 1,' sakvari,' 11, 6. gâyatrî, 4, 3
yatrî 4, 5.
134, 1, mahậpankti, 10, 3. 29, 1, 'dvipada', 8, 8. 103, 10, hrasîyasî gâ- 140, 1, vish/ârapankti, 35, I, uparishlâggyo
yatrî, 4, 9.
8,9. tih, 9, 8.
IX, 108, 13, yavamadhya 140, 6, uparishtậggyo35, 23, mahâbri hatî,
gâyatrî, 4, 9.
tih, 9, 8. 9, 9.
110, 1, pipilikamadhya 157, 1, 'dvipadâ,' 8, 8. 46, 11, uktam, 11, 6. brihatî, 6, 4.
172, 1, dvipadâ,' 8, 8. 46, 11-12, viparîtot- 110, 4, ûrdhvabrihatî, 172, 3, samstârapankti, tara pragatha, 11, 5. 7,6.
8, 8.
5, 8.
THE FOLLOWING VERSES ARE FROM OTHER VEDAS. Vagasaneyi Samhita.
Taittirîya Brâhmana. III, 9, atyuktam, 11, 6.
III, V, 9, I, sankriti, 11, 6. VIII, 10, pratishthâ, 11, 6. XIX, 82, madhyegyotih, 9, 8.
Taittirîya Aranyaka. XXI, 43, utkriti, 11, 6. XXXI, 42, vikriti, 11, 6.
IV, xxi, 1, kriti, 11, 6. 58, abhikriti, 11, 6.
xliv, 32, âkriti, 11, 6.

Page #236

LIST OF AUTHORS AND WORKS
QUOTED BY SHADGURUSISHYA.
The figures refer to the numbering of the sûtras and commentary corresponding to the hymns
of the Rigveda ; $ refer to the introduction of the Sarvânukramani.
(II, ii, 2, 7-8) A. 46. (III, ii, 3, 12) § 2, 15. (V, i, 1, 8) X, 28. (V, ii, 5) $ 5, 4 and § 11, 6 (p. 76). (V, ii, 2, 14) I, 164. (V, iii, 3, 6) I, 50.
(V, 1, 3, 19) X, 191. 2. Taittirîya:
(IV, xxi, 1) $11, 6. (IV, xliv, 32) $ 11, 6.
Anukramanîs. 1. Anuvâkânukramanî :
(Verse 32) VIII, 1.
(Verses 43-44) X, 1 and 20. 2. Arshậnukramanî:
I, 24 (p. 86, ver. 20), 99, 100, 105;
II, I; III, 31, 36, 38; V, 1, 18;
IX, 66; X, 38, 105, 115, 119. 3. Khandos nukramanî :
$ 3, 5; III, 21. 4. Devatânukramanî :
1, 22, 28, 112, 165; VII, 100;
VIII, 4, 68; X, 38, 101, 119. 5. Pâdânukramanî : $ 11, 6.
Aranyakas. 1. Aitareya:
(I, ii, 6, 1) X, 28. (I, ii, 6, 6-8) VI, 15. (I, v, 1, 10) VIII, 40. (I, v, 3, 7-8) I, 164, (II, i, 6, 4) $ 1,1 and § 2, 14, (II, ii, 2, 2-4) VIII, 1.
Rigvidhâna. (II, iv, 2) III, 53 (II, xvii, 1–4) V, 78. (II, xxii, 2-4) V, 47.
Nighantu.
§ 2, 12.
Nirukta. (I, 5) I, 170. (II, 10) 2, 7. (II, 1I) $ 2, 4. Quoted generally : Introd. § 2, 12.

Page #237

LIST OF AUTHORS AND WORKS.
207.
Naigama. (I, 6) I, 170. Quoted generally (as also the Devatâkânda, § 2, 18, and X, 30) $ 2, 12.
Panini. (VIII, iv, 68) X, 191.
Purâna. $ 2, 17.
Nrisimha. $ 1, 2.
Prâtisâkhya. Rigveda:
(53) I, 28. (104) V, 32. (830) I, 50. (880) $ 3, 9. (881) ibid. (892) $ 3, 5. (907) ibid.
(926 and 928) $ 3, 9. Vagasaneyî :
(IV, 146) $ 3, 6.
(I, ix, 7) X, 63. (I, xvi, 9-10) X, 118. (1, xxix, 3-4) II, 41. (II, iv, 1) I, 13. (II, xiii, 3-4) I, 13. (III, xix, 4) X, 73. (III, xxxiv, 1) IX, 65. (III, xxxiv, 8) X, 18. (IV, iv, 4) $ 5,8. (IV, xxii, 6–7) X, 92. (IV, xxxi, 6) II, 41. (IV, xxxi, 14) X, 178. (V, V, 10-11) VII, 34. (V, V, 13-14) VII, 56. (V, V, 17) VII, 1. (V, xiii, 12-xiv, 1) X, 62. (V, xv) X, 86. (V, xvi, 14) I, 170. (V, xvii, 9) II, 41. (V, xvii, 10) $ 3, 8. (V, xix, 12) X, 157. (V, xxi, 13-15) VIII, 28-29. (VI, xviii, 2) III, 31. (VI, xviii, 4-5) I, 61. (VI, xxii) X, 86. (VI, xxv, 5) X, 96. (VII, iii) I, 24. (VII, ix, 2) VI, 47. (VII, xvi, 3) I, 24. (VII, xvi, 8) I, 27. (VII, xvii, 1) I, 28. (VII, xvii, 3) I, 24. (VII, xvii, 7) IX, 71; X, 104. (VII, xxxiv, 9) IV, 15. (VIII, xxi, 12) X, 172.
(VIII, xxviii, 20) X, 191. Taittirîya :
(III, iv, 9, 1) $11, 6. Pañkavimsa:
(x, xii, 5) $ 3, 9.
Brihaddevata. ($ 1, 3); $ 2, 12 (twice); I, 28; II,
43; III, 5-6; 53 (twice); IV, 57; V, 1, 61; VI, 47; VII, 100; VIII, 4, 27, 46, 68, 91; X, 38, 57 (twice); X, 71, (98, note), 101, 119, 161, 173.
Brâhmanas. Ârsheya:
(1, 1) $ 1, 5. Aitareya:
(1, vi, 2) $ 3, 9. (I, vi, 12) X, 191.

Page #238

208
Satapatha:
(XI, vi, 1, 1) IX, 65.
Såmavidbâna:
(I, iv, 16) IV, 3
LIST OF AUTHORS AND WORKS.
(III, 11) § 4, 5. (III, 26) § 8, 3.
(III, 33) § 7. 9
Bhagavadgîtâ.
(VIII, 3) I, 164. (X, 35) § 4.1.
Manu.
(V, 4) § 1, 5. (XI, 254) VI, 74.
Mahabharata.
(I, 3623) § 1, 2. (XI, 80) V, 27. (Argunaganmani) V, 1.
Atharva:
(VI, 114) § 1, 5. Taittiriya:
Vâgasaneyi:
Samhitâs.
(II, ii, 2, 3) IV, 3. (II, vi, 6, 1) X, 50.
Samaveda:
(III, 9) § 11, 6.
(VIII, 10) ibid.
(XVI, 53-54) § 2, 13.
(XIX, 82) § 9, 8. (XXI, 42) § 11, 6. (XXI, 43, 58) ibid. (XXXVI, 24) ibid.
(I, i, 2, 2, 7) IV, 3. (I, v, 1, 2, 6) ibid. (II, iii, 1, 22, 1) § 3, 5.
Sutras.
1. Pingala Khandah: (III, 4-6) § 3, 10.
(III, 52-54) 9, 8.
(IV, 1-4) § 11, 6 (p. 76).
(Last sûtra) X, 191.
A quotation in § II, 6 is not to be found in present text of Pingala.
2. Asvalâyana Grihya:
(I, v, 4) I, 90.
(I, xv, 3) III, 36.
(II, iii, 4) X, 34. (III, ii, 8) A. 10. (III, iv, 4-5) A. 8. (III, vi, 3-4) X, 161. (III, vii, 7) X, 165. (III, x, 7-8) X, 185. (III, x, 9) II, 43(III, xii, 17) VI, 47. (IV, viii, 43-44) X, 191.
3. Asvalâyana Srauta:
(I, xii, 13) § 3, 6.
(II, vii, 7) I, 129.
(II, xiii, 7) 1, 79(II, xiv, 11-12) X, 121. (II, xvii, 14) VII, 100.
(II, xvii, 15) X, 121.
(III, i, 10-11) III, 8. (III, ii, 5) I, 13.
(III, ii, 8) A. 10.
(III, viii, 1) VII, 100; X, 121.
(III, xiii, 13-14) VII, 100.
(IV, vi, 3) X, 183.
(IV, ix, 4) II, 41.
(IV, xi, 6) VII, 100. (IV, xiii, 7) IX, 44.
(IV, xv, 2) V, 76.
(V, viii, 1) I, 15.
(V, x, 80) I, 139. (V, xvi, 2) III, 36.

Page #239

LIST OF AUTHORS AND WORKS.
209
(V, xvii, 1) VII, 51, (VI, ii, 9) $ 5, 8. (VI, V, 17-18) I, 50. (VII, vi, 2–3) II, 41. (VIII, i, 8) II, 37. (VIII, vii, 24) $ 8, 8; I, 139. (VIII, viii, 4) VII, 1. (VIII, viii, 5) VII, 34; VII, 56.
(VIII, ix, 5) II, 41. (VIII, X, 5) I, 139. (VIII, xi, 1) VII, 90. (VIII, xii, 24) I, 65. (X, viii, 5) I, 162. (X, viii, 7) I, 162. (XII, X, 8) IX, 5. (XII, XV, 12-13) X, 191,
Ee
[III. 4.]

Page #240

VI.
LIST OF ITIHASAS RELATED BY SHADGURUSISHYA.
Agastya', son of Mitra and Varuna, I, 166. Apâlâ (cured of skin-disease by Indra), VIII, 91. Asanga and his wife Sasvatî (their sex changed), introd. to mand. VIII. Urvasî 1 and Mitrâvarunau, I, 166; and Purûravå Aila, X, 95. Kakshîvân, son of Dîrghatamas and the slave Usig, I, 116. Gâthin (Indra), son of Kusika Aishîrathi and father of Visvâmitra, introd. to
mand. III. Gaupâyanas', household priests to king Asamâti, X, 57-60. Pâyu, son of Bharadvâga, renders Kâyamâna and Prastoka victorious over the
Pârasikhas, VI, 75. Pragatha", son of Ghora, is adopted by his elder brother Kanva, introd. to
mand. VIII. Maruts, 'sons of Diti, adopted by Rudra, II, 33. Vasishtha, son of Mitra and Varuna, I, 166. Vasukra', son of Indra, and his wife converse with Indra, X, 28. Vâk Sasarparî and Visvâmitra, III, 53. Vâmadeva, his conversation, before birth, with Indra and Aditi, IV, 18. Vikuntha', an Asurî, becomes the mother of Indra, X, 47. Visvâmitra and Vak, 1II, 53. Sakti', son of Vasishtha, burnt at the instigation of Visvâmitra, VII, 32. Sunahsepa, son of Agigarta, saved from the stake by the gods, cures king
Hariskandra, and is adopted by Visvâmitra, I, 24. Syâvâsva, son of Arkanânas, obtains the daughter of king Rathaviti, V, 61. Saramâ ? recovers the cows of Brihaspati, X, 108. Savya' (Indra) becomes the son of Angiras, I, 51. Suhotra', Sunahotra, Nara, Garga, Rigisvâ, the five sons of Bharadvâga, who, being
the son of Brihaspati, was adopted by Bharata, VI, 52. Saukîka Agni', X, 50.
1 Shortly told in the text of the Sarvânukramani also.

Page #241

VII.
INDEX OF WORDS OCCURRING IN THE SARVÂNUKRAMANI, THE ANUVÂKÂNU
KRAMANI, AND IN SHADGURUSISHYA.
A. refers to the Anuvâkânukramani. An asterisk indicates that the word occurs in Shadgurusishya
only; inverted commas, that it is to be found in a quotation. Nouns are often, verbs always, given as they occur, so that it may be seen at a glance what forms occur. The names of Rishis and Deities are, as a rule, excluded, because these are given in Max Müller's and Aufrecht's Indexes; the principal metres are also excluded, these being given in Appendix III.
Akrishtâh IX, 86. Angirah A. Io.
Atrimandala X, 56. akshakitivaninda X, 34. Angirasah VIII, 34; X, 62. adalyata VIII, 32. akshakrishiprasamsâ X, 34. *angikrita VII, 100; X, Aditeh II, 40. akshara A. 47.
161.
adhika $ 3, 4 aksharaparimâna § 2, 6. *akkhattra § 2, 2.
adhigakkhati § 1, 3. * aksharam $ 1, 2. Agâh IX, 86.
*adhishavanakarma I, 28. aksharair ushnih I, 120. agâyata 1, 51.
adhîte A. 37. aksharair pankti X, 93. *angasavana p. 85, ver. 16. adhîyate $ 1,5; 2, 12. * akhila 1, 99.
atanûnapât, adj., I, 14. adhyardha I, 23; X, 134. Agastya A. 10.
atandrita A. 4; *f 1, 2. adhyâpana § 1, 3. Agastyendramarutah I, 165. atigâgata V, 85.
adhyâya A. 38. agât VIII, 1.
atidhriti § 3, 2; I, 127. * adhyâhritya VIII, 101, Agni $ 2, 8 and 20. atinikrit § 4, 5; VI, 45. 103. Agniyuta X, 110. atipâdanikrit § 4, 5. adhvan II, 43. Agniyûpa X, 116. atisakvarî § 3, 2; I, 129;1 * anatikrama $ 1,1; 2, 21. Agnivarunasomâh X, 124. II, 43.
* anavadya VII, 100. Agnivâkya X, 151. atisâkvara I, 137; II, 22. anâdesa $ 3,11; 12, 5; A. Agnisâryânilâh VIII, 18. * atyuktam (metre) $11, 6. 17. Agnishomîya 1, 93. Atri A. 10.
anikkhan X, 10. agnau VII, 32. atridevata V, 40.
anikkhanti X, 95, 108. * agre' § 2, 14. Atribhyah V, 1.
anirukta $ 12, 4; X, 18. Еe 2

Page #242

212
INDEX OF WORDS.
130.
anuktagotra $ 2, 3; VI, 52; /* apatyapratyaya § 1, 3. ardharka, m., I, 45, 94, 113, VIII, 1.
apasyat I, 179; II, 1; III, 132; II, 32, 40; VI, 47; * anukramanidasaka $ 1,1. 1, 36; IV, 1; VI, 1; VII, VII, 32, 34, 36, 104; * anukramanîvid § 2, 22. 1, 102; VIII, 1, 10, 42. VIII, 5; X, 19,59; A.44. *anukramanyantara $ ir, apasyan VIII, 34; IX, 97; alakshmighna X, 155. 6; I, 126, 139; II, 32; X, 134.
alpastava I, 164. V, 18, 23; 27; VI, 48, * apodyate VIII, 34. * avadhârana § 2, 23; 3, 7. 75; VIII, 2; IX, 104; aponaptrîyam II, 35; X, avaroddbum X, 95. X, 19, 71, 110.
avâvisishła $ 12, 2. anukramât A. 8. aptrinasaurya I, 191.
** aviditvâ' 1, 2. anukramishyâmah $1, r; 2, Apvadevi X, 103.
aviseshita $ 2, 3. 21.
apsarah I, 166; IX, 104. * asvamedha § 2, 3. anukrâmantah $ 3, 8. abhavat II, 1.
Asvasûktin VIII, 14. * anupalabdhi § 2, 3. * abhikriti § 11, 6. asvastuti I, 162. * anupalamba $ 2, 8. abhikeruh X, 57.
asvân VI, 75. anuvartate § 12, 1.
abhitushtava VI, 75. Asvibhyam VIII, 18. anuvâka A. 4, 6, 7, 9, 17, abhidhâna $ 2, 13 and 21. Asvya VIII, 46. 26, 31, 32, 37.
* abhidhâ yaka $ 2, II. Asvyushasah I, 44. anuvâkânukramanîrûpa A. * abhidhâyitva $ 2, 11. ashti § 3, 2; I, 129, 134,
* abhimâninî X, 146. 135; II, 22. anushtubh § 3, 2; 6, 1; 11, abhisâpâh III, 53. asurî X, 47. 6, etc.
abhisârinî & 9, 4; X, 23, 50. asuraih X, 108. anush/ubgarbhâ § 5, 7; I, *abhihimkritya'$ 3, 8. astuvan VIII, 67; X, 57, 60. 187. abhût VIII, 1.
astaut VIII, 100; X, 60, 76, anushtummukha 11, 6; abhyadhavan $2,7 (var.lect.) 85, 94, 107, 139, 175. VIII, 68, 74.
abhyadhyâyat I, 51. astriyan $ 2, 3. anevamvid § 1, 4.
abhyavadat IV, 15. asprisan X, 60. antatah VIII, 97.
Abhyâvartin VI, 27. aharahah A. 7. antariksha 2, 8. * amayana 1, 2.
Ahirbudhnyâya VII, 32. * antarikshasthadevata $ 2,* amûrtatâ § 2, 8. 12.
* amogharetah VI, 52, ver.7. â $ 12, 1; 2, 12 ; I, 64. *antarlîna '$ 2, 17. ayakata IV, 15.
*akriti $11, 6. antevâsin I, 179.
ayug, adj., § 8, 4; 12,11; Agnimâruta I, 19; VIII, annastuti I, 187.
I, 165; VIII, 103; X, 103. anyatara VIII, 71, 102. 10, 52, 108.
Agnisâvitrî IX, 67. * anvaya $ 2, 20, 22, etc. *aranî I, 12.
Âgnisaurî VIII, 56. anvrikam X, 183. aranyânî X, 146.
Agneya $ 12, 12. anveshłum X, 108. * Argunaganma V, 1. Ângi X, 11. apah X, 50.
* artharûpa $ 2, 17, 19. Ângirasa g 2, 3. apagamâya X, 59. arthepsu § 2, 7.
akakshate § 2, 15. apatat I, 166.
ardhapañkamâh VII, 63. akârya A. 3.

Page #243

INDEX OF WORDS.
213
âkikshipatuh X, 57. * Âsvalâyana VII, 100. uktagotra III, 54. agim X, 102. Asvina I, 3, etc.
*uktatrikâtmika g 2, 15. Âgîgarti I, 24.
Asvinoshasya I, 30. uktadaivata I, 14. âtmadaivata X, 85, 189. âsâdya X, 95.
ukyate $ 2, 5. 'âtmane' V, 27.
Astârapankti § 8, 7; VIII, * unnâdika VIII, 31. âtmastava IV, 42; X, 124. 10; X, 21, 24, 170. Utkila III, 15. âtmastuti III, 26. aha X, 28.
* utkriti § 11, 6. Atmâ $ 2, 14. Ahavanîya I, 12.
* utkrishtatama $ 2, 11. **âtmadhîna'2, 7. áhuh 2, 20; A. 33, 35. uttitîrshu III, 33 âtyashtam I, 127; IX, 111. ahvayan X, 60.
udâharishyâmah & 3, 8. âtreya V, 1.
uddesa $ 3, 9. âtreyi VIII, 91.
ikkhan I, 51; III, 1. udyata I, 170. adityam VIII, 51. ikkhantî X, 47.
upakrama A. 8. Adityebhyah I, 41; II, 27; Vigyâstava VIII, 31. upakâra X, 164. VIII, 19, 46. itare X, 57.
upadesa § 1, 1. * ádyâdi VIII, 97. *itaretarayoge $ 3, 2. upanishat I, 50, 101, 191; Adhyâtmika $ 2, 11. itihâsa V, 40; VIII, 91. V,78; VII, 55; X, 145. * ânaya VIII, 67.
* itihasayati X, 47. * upanyâsa § 2, 9. *ânupûrvyâ $ 1,1. * itihâsavid I, 166; X, 119. * upapâdayatî § 2, 15. ânushtubha § 11, 6; I, 10, Indra $ 2, 20; 12, 5. * upapipâdayishu X, 47.
indratulya I, 51; III, 1; X, uparishtaggyotih X, 140, Apa IV, 58; VII, 47, 49; 147
1150. X, 9, 19.
Indramâtarah X, 153 uparishtâdbârhata X, 126. Apî I, 23; X, 17.
Indravasukrayoh X, 28. uparishladbrihatî $ 7,4; Apram II, 3; IV, 5; VII, Indravákya I, 170.
VII, 55; VIII, 46, 97. 2; X, 70.
Indrastuti III, 33. upalabhya VIII, 1. Âprasabdokta I, 14. Indrânîvarunânyagnâyyah * upasamasta X, 95. Apriyah I, 142, 188; III, 4; I, 22.
* upâkarman VIII, 1. VIII, 5; X, 110; A. 12. Indraditivamadevâh IV, 18. upâdhâvan $ 2, 7. Aprîsûkta I, 14.
Indrâsvau IV, 32. upadhyâyastuti III, 26. âmnaya g 1, 1. ** irina' V, 49.
upântya 1, 93, 135, etc. âyuh IV, 15. Ishîratha III, 1.
* upayabhûta 2, 7. * Aranyakasruti § 2, 15. ishu VI, 75.
* upodvalayati V, 49. ârtnî VI, 75. ishudhi VI, 75.
urobrihatî $ 7, 3; X, 85. Arbhava I, 20, 110, 161.
Urvasî * $ 2, 3; I, 166; X, * Aryabhatta I, 99. irita A. 14, 34.
95. ârsha III, 62; VII, 32.
Usikprasūta I, 116. Ârsheya § 1, 3.
*uktam (metre) $ 11, 6 (p. Ushase VIII, 46. âlebhe VII, 32.
Ushasya I, 92, 113, etc. âsishah VIII, 31. * uktam g 1, 2; 2, 2; 2, 13; ushniggarbhâ $ 4, 3 ; VIII, âsîh VII, 104. | X, 33, 90.
125.
etc.
76).

Page #244

214
ushwih $3,2; 5, 1, 8.
INDEX OF WORDS.
Ausanasa V, 29.
ekâdasinî III, 8. ekânnakatvârimsat VIII, 5. Ausiga A. 21. *ekibhuta § 2, 17. Aushasa (agni) I, 95
una § 3.4
ûrdhvabrihati § 7, 6; IX, ekonâ I, 100, 105; II, 23. aushniha I, 150. eko-pi III, 38.
110.
Ardham IX, 67. *ûshara V, 49.
riksak VI, 75riksamkhya § 1, 1. rigudâharawa § 2, 20. Rigveda § 1, 1.
rik VIII, 101.
rikkhati § 1, 4rigu A. 4.
Aindravâyava I, a. Aindrâkautsi V, 31.
Rigrårvåmbarishasahadeva- Aindrâgna I, 21, 108. bhayamânasurâdhasah I, Aindrâpârvata I, 131; III,
53.
ritvikstuti X, 101. ritvigbhyah III, 29. rishabena X, 102.
100.
Ritadevyah, adj., IV, 23. Aindråbárhaspatya IV, 49. Ritavya I, 15; II, 36; III, Aindrâbrâhmanaspatya VII,
kathamkit § 2, 3.
*kapota' X, 57 (p. 153, line 8); X, 165. kapotopahati X, 165. *kampa I, 23, 53; VI, 63;
VII, 75
27. 97. Ritudevata I, 15Aindrâvaruna I, 17. rite § 1, 2; 11, 11; VII, 22; AindrâvaruwabârbaspatyaII, X, 112. paushwasâvitrasaumyamitravarusâ 111, 83. Aindråvaishnava VI, 69. Aindrâsoma IV, 28; VII,
* karmaprithaktva § 2, 3. *karsayanti § 1, 5. Kasyapa A. 10. Kasyapârsham I, 79. kâkubha § 11, 3; VI, 48; VIII, 19; IX, 108. Kavyayana VIII, 14. Katya III, 15.
104.
Katyayana § 1, 1, etc.
A. 8.
rishiganâh IX, 85
rishayah § 2, 1. rishi § 1, 1; 2, 4; 12, 2, 3; aindrâsauma II, 30; VI, 72. Kâdraveya X, 94. kimât X, 95Kaya I, 24Karshi VIII, 86. kalalakravarwana I, 164. kavira §6, 5; 1, 120. Kavya VIII, 84. Käsiråga X, 179Kutsa § 2, 17; A. 21. kumbha I, 166. *Kuli' X, 57 (p. 153)* krikalâsa VIII, 91, ver. 8. kriti § 6, 3; I, 120.
*
ekapadá § 12, 9; V, 43; IV, 17; VI, 63 (trishJubh); X, 20. ekabhaya I, 99. ekarka V, 24; X, 136, 137, 179, 181; A. 40. ekavarga A. 40. ekâksharibhava § 3, 6. ekadaraka I, 14
aikarrutya 1, 23, 53; VI, 63; VII, 75
aikkkat X, 95aitihasika IV, 3. Aindavi I, 129.
* kantaka § 1, 2.
Aindra § 2, 22; 12, 12; I, Kanva A. 10. *Kata III, 15, 17.
3, 4, 6, 44, 170, etc.
Aindri X, 180. Aisvaraya IX, 109. Aishirathi III, 1. Ailavákya X, 95.
omkâra § 2, 11. oshadhistuti X, 17.
*aunnatya (var. lect.) § 2, 20. auparishfaggyautisham
VIII, 35. Aulûkhala I, 28.
aushwihapânktagayatratraishubha I, 84.
kakubh § 5, 3; 11, 3; V, 53; VIII, 9, 19, 22, 46, 98, 103.

Page #245

* kriti § 11, 6. kritima I, 24Kesinah I, 164. kairina X, 136. Kautsyausanasa V, 31.
2, 3.
Kausika III, 19. kausikatva 2, 3
IOI.
krama A. 5, 21. kruddha X, 57
* Grihya § 1, 1.
kvakitkathamkidaviseshita. § gotra § 2, 3.
20.
kshiti § 2, 8. *kshitigata § 2, 12. *kshipra § 3, 6. kshudrasukta § 2, 2. kshaitrapata IV, 57. kshaipra § 3, 6.
khila A. 7, 36. khailika A. 17, 39.
INDEX OF WORDS.
*Gitopanishakhruti 1, 164. klattrin § 2, 2. gunatah X, 105. *kkattrinyaya § 2, 2. *gunasankîrtana § 1, 13. khandah § 1, 1, 3, 4; 2, 6, 7, gunâvakkhinna § 2, 13. guru A. 3.
C
grihapati' § 2, 8. grihapatiyavish/hayoh VIII,
22; 3, 1; 4, 1; 12, 3, 6. *Ahandovadbhava § 1, 2; I, 132; II, 11; VII, 22. Khandovičiti X, 191. *khândasa § 1, 2; 4, 3; II, 4; 1, 51, 137, 191; II, 11, 22, 40; III, 8; IV, 28; V, 87; VI, 74; VII, 104 (twice); VIII, 35, 47. 96 (twice); X, 10, 21, 22, 57 (p. 153, line 12), 93, 103, 126; A. vers. 5 and 29.
*kshåraviddha(var.lect.)§a, *gobhih' § 2, 17.
Goshûktin VIII, 14.
* godhâ VIII, 91, ver. 8.
Gautama A. 21. Gaupâyanâh X, 57. grantha A. 17. grâvan X, 76, 94, 175. grâvnî VII, 104.
ghrinâbdhi A. I. ghritastuti IV, 58.
gamakatva 1, 3gargâdi I, 65, 140; III, 5; IV, 42; VIII, 14, 46, 84; X, 54, 71'garta' § 1, 5garbhakartri X, 184. garbhasamsråva X, 162. garbhasravint I, 101; V, 78. garbhartha X, 184gavya IV, 58; VIII, 101;
X, 19, 169. gahâdi A. 36. gâh X, 108.
168, ver. 16.
Gâthin § 2, 3
karkâpada A. 46.
gâyatrî § 3, 2; 4, 1; 11, 6; karkâyate A. 18.
karkita A. 45.
12, 14.
girirâgendraputrimahesva- karmaprasamsâ I, 28.
rapriyasûnu A. 1.
Kaidya VIII, 5.
*
kakâra II, 1.
katuruttaravriddhi§3,3; V, 1. Gaya X, 180.
'gagatan
2, 17.
Gagat 3, 2; 4, 19, 2;
10, I.
gagne III, 1; X, 47. gaptvå X, 57. Gamadagni A. 10.
gâgata § 3, 10; 5, 4. gâtavedasya I, 99; X, 188. gâyâpatî I, 179.
katuruttarâni § 3. 3. katurgayatryanta III, 59. Aaturgagatyadi I, 92. *katurthâranyaka § 1, 1; I, gâlanaddha VIII, 67. 50; X, 191. gigâya X, 102. katushka § 4, 2; 1, 49, 138; givam X, 60. II, 22, 26. Getâ I, 11. katushpada §3, 12; VIII, 2. gepuh X, 58, 59. * katushpåttva § 8, 8; 10, 1. ginam X, 71. katustrish/ubanta I, 58, 101. gñânamokshâksharaprasam*katvârimsadbrâhmana
p.
215
sâ I, 164. gyâ VI, 75. gyotih § 9, 8. gyotishmatî § 9, 7.
tattatsthâna § 2, 12. tatsnehât X, 33

Page #246

216
INDEX OF WORDS.
tadardham $ 12, 7. traish/ubha $ 3, 10; 5, 4; devapatnîstava V, 46. * tadâtmaka g 3, 9.
9, 3.
Devarâta I, 24. * tadgata g 2, 17.
traish/ubhapada $ 9, 1. devasunî X, 108. taddâtrín X, 107.
traish/ubhaushniha I, 79. devî I, 14, 22. tanusirâ $ 5, 5; I, 120. tryadhika I, 91.
daiva $ 2,11; VII, 104. Tanûnapât I, 13; A. 13 tryashtasûkta A. 29. daivata § 1, 1, 3; "2, 12; (emend.). tryûna II, 27.
12, 3; I, 94; VI, 45. tapah X, 47. Tvâshtri I, 15.
Daivodâsi IX, 96. * Taranta § 2, 3
Dauhshanti VI, 52. tarpayet A. 8.
dakshinâ I, 18; X, 107. Dyâvâprithivîya I, 158, 185; * tasthushah'$ 2, 17. dattva VIII, 1.
IV, 56; VI, 70; VII, 53. Tândaka VII, 32.
dadyât' V, 27.
dyu § 2, 8. * tâdarthya I, 15, etc. dampatî I, 126; VIII, 31; dyusthânadevatâ § 2, 12. * tâdris' § 2, 7.
X, 85.
dyauh g 2, 8. * tânûnapâta VII, 2. * Dalbha V, 61.
Dravinodase 1, 15, 96. * târaka § 1, 4.
dasarka IX, 86; X, 57. drughana X, 102. Târkshya X, 178. dâna VIII, 1, 2.
draughana X, 102. tushłâva I, 126; II, 43; dânatushta I, 126; V, 61. * dvâdasakhandi § 12, 14.
IV, 26; VII, 103; VIII, dânastuti & 2, 23; 1,125; V, dvâdasarka X, 58. 1,2; X, 47, 51, 98, 119, 28; VI, 47; VII, 18; VIII, dvitrish/ubanta 1, 51. 125, 146, 159.
3, 4, 5, 6, 19, 21, 24, 46, dvipadâ § 12, 8, 11; VI, 10, tuhihavaitakkhabda $ 12, 3. 55, 68, 74; X, 33, 62. 17, 47; VII, 32, 34, 56; trika $ 11, 6; 1, 2, 3, 23, Dalbhya V, 61.
VIII, 19, 46 (katurvimsi24, etc. dâsataya A. 37
kâ); VIII, 46; IX, 67, 107. trikam (sc. sûktam) I, 98, dîkshita I, 166.
dvirdvipada $ 12, 10. 107, 137, 172, etc. Dîrghatamâh A. 21. dvivadukta VII, 90. trikah (sc. rishi) IX, 67,101, duhsvapnaghna X, 164. dvishat A. 26. 108.
duhsvapnanâsinî I, 120. dvisaptaka A. 26. trinapâni V, 49. Durmitra X, 105.
dvrika I, 43, 179; III, 26; trinapânika VI, 48. * dridhabuddhi § 2, 17. V, 46; VIII, 21, 100; trinamushti IV, 3. * dridhasankalpa § 2, 7. IX, 108; X, 53. tepe X, 47. drisyate III, 6.
dvrika (sc. rishi) IX, 108; tyaktvå X, 57. drishtalinga V, 44.
X, 142; (sc. varga) A. 40. tripañkaka A. 25. drishtva I, 166.
dvaipada I, 65; V,24; VII, tripada $ 4,1; 5, 1. deva A. 8.
17 (traishtubha); VIII, **triloki' $ 2, 17.
devagandharva X, 139. 29; IX, 109; X, 56, 159 trish/ubanta $ 12, 13. devagâmayah X, 153. (traishtubha), 172. trish/ubh 3, 2, 9; 9, 1, 3; devatâ § 2, 5; 12, 5; 1, * dvaimâtura VI, 52. 12, 6.
13, 165.
dvyagnidaivata I, 12. Traivrishnapaurukutsyau * Devatâkânda $ 2, 12, 18; dvyadhika I, 30, 162. V, 27.
X, 38.
dvyûna I, 31, 92.

Page #247

INDEX OF WORDS.
217
dhanannadanaprasamsa X, * Nrimedha § 2, 3. pâda I, 12, 94, 112; II, 41; 117.
* Naigama § 2,
12 V , 29, 31; VI, 28; X, dhanuh VI, 75.
* Naighantuka § 2, 12; V, 20; A. 43 * dhâmakkhad I, 79.
18; X, 57 (p. 153, 1. 8). pâdanikrit § 4, 4; I, 17, 30; dhishnyah IX, 109. * Naiyyâyaka (var. lect.) $ 2, IV, 31; VII, 31, 46. dhriti $ 3, 2; 1, 133.
16.
pâdapûrana $ 3, 6. * Nairukta IV, 13. pâdavibhaga $ 4, 9. * nadầdi X, 15, 135, 151, nyankusirâ $ 5,4; VIII, 46. pâdavisesha § 3, 7. 168.
nyankusârini § 7, 3; X, 93, \ * pâdâbhiprâya $ 3, 10. nadibhih III, 33.
132.
* pâdyârghya V, 61, ver. 32. nadîvâkya III, 33.
pâpîyân' $ 1,5 nadîstuti VII, 50, 75- pankti $ 3, 2; 8, 1. pârana A. 36, 43. namah IV, 1.
panktyanta § 5, 1. Pârameshthya § 2, 11. Narâsamisa I, 13.
panktyuttara § 9,11; X, 59. * pâriseshya V, 51. nashtarûpå $ 6, 6. pañkaka $ 4, 2.
Pârukkhepa I, 127. nashtarupi I, 120. pañkapada § 8, 1.
Pârukkhepi IX, 1II. nâkaprishtha A. 37. * pañkavimsa X, 90. Pârganya V, 83 nâmnâ X, 105.
* pañkavimsaka X, 90. Pârtha X, 93. * Näradastotra I, 13. pañkâdhika I, 116. Pârthiva I, 22. Nára samsa I, 14, 18. paskona I, 31, 37, 46, etc. Pârsavya VIII, 6. * nâsadâsîya $ 2, 2. Panibhih X, 108.
pâvaka VIII, 101. * Nighantu & 2, 12; 1, 4, 191. pathet A. 7.
pâvamâna VIII, 101; IX, 1. nikrit $ 3, 4. pathyante A. 39.
pâvamânyadhyetristuti IX, nityadvipada IX, 67. patnî VIII, 1.
- 67. nipâta *$ 2, 22; III, 6; Pathyâsvastidevatya X, 63. pâ savimokanî VII, 88. X, 124. pada A. 46.
pitri A. 8. * nipâtabhâktva I, 94. padakrama A. 39.
pitridevarshisraddhebhyah * nipatabhag $ 2, 22. padapankti § 4, 2.
A. 3. *Nirukta § 2, 12.
padapankta IV, 10. pitrya X, 14, 15. * Nirukti § 1, 2.
padâksharasamâmnâya A.6. pipîlikamadhyâ & 5, 6; 6, 4; nirulha X, 108.
Parameshthi X, 129. 7, 7; VIII, 46 (brihati); nirrityapanodârtham X, 59. * paripâtî $ 3, 8.
IX, 110 (anushłubh); X, nirdahet' III, 36. parimâna A. 5.
105. Nirmathyâhavanîyau I, 12. Parukhepa A. 21. pumstva VIII, 1. * nirvâha § 3, 5
parokshavat X, 28. putra I, 51; III, 1; X, 32, Nivâvari IX, 86.
Parganyastuti VII, 103. 47 niskita A. 39.
Parganyâgnidevatâ I, 164. putratâ VIII, 1. *nisheka $ 1, 2. * paryâya § 2, 21.
putrokta VII, 32. nihava X, 124. pasu A. 14.
pumân VIII, 1. * nîrasatva g 1, 4. pânkta I, 29.
puraüshnih & 5, 2; I, 23; nrinâm X, 85.
pâtyate' $1,5.
1 IV, 57; V, 53; VI, 48;
[III. 4.)

Page #248

218
INDEX OF WORDS.
VII, 66; VIII, 4, 28, 30, pranamya A. 3.
49, 60, 66, 71, 87, 99, 70, 98; IX, 60, 67. * pratigñâ § 3, 5.
101; IX, 107. purastâdbârhata X, 22. i* pratipadanukara I, 44. Prâgâpatya X, 18. purastâdbrihatî § 7, 2; X, * pratipâdita $ 2, 17. * prânabhrit § 2, 17. 17, 93.
* pratipâdya $ 2, 5. prânâh *$ 2, 17; X, 57. purâna A. 37.
*pratipâdyate' I, 165. prâbravît I, 191. purîshebhyah (agnibhyah) | * prativyakti $ 3, 5. prâyaskitta X, 162, 165. III, 22.
pratishthâ (gâyatrî) $ 4, 8; prâyena § 2, 22; I, 164. * Purumilha & 2, 3.
I, 23; VIII, 11; X, 9. * prâsangika g 2, 11. purodadhe X, 57.
* pratishthâ (metre) $ 11, 6. prîta VIII, 1. purohita X, 57.
Pratishthâna X, 95. prokta $ 2, 9. pûrvâtmagîtâ III, 26. pratishthita A. 6.
prokuh X, 108. pûrvârdha III, 52 ; X, 139. pratîka $ 1,1.
provâka X, 10. pârvoshita X, 95. pratoda VI, 75.
Plâta X, 63. * prithakstava § 2, 13. * pratyagâtman § 2, 11. Plâyogi VIII, 1. prithagabhidhậnastuti § 2, pratyâkashte X, 10,95, 108. 13. pratyrikam I, 14.
* phalapradâna § 1, 2. * prithagnâman § 2, 13. * pratyekânvayin § 4, 3. prithivyantarikshadaivata pradesa $ 3, 10.
Bandhvâdayah X, 57. VII, 104. pramâna A. 9.
* Bali & 1, 3. Prisnayah IX, 86. * pramânatva § 2, 16. bahu III, 8. Prisnisûkta VI, 48. pramîyate ' $ 1,5- * bahutva g 1, 1. * prishodarâdi I, 51, 116, * pravara IX, 5.
* bahurûpa § 2, 13166; V, 1. pravarnyate A. 2.
* bahuvaktavyatâ $ 3, 5. pautra VI, 52. pravisya X, 50.
bahûna $ 3, 9. paura V, 73
prasasamsa V, 61. bahvrika A. 2, 14; *$ 2, 15. paurnamâsî A. 8. prasna I, 164.
bârhata (prag.) $11. 2; 12, Paushna I, 23 prasiddhi 1, 3
7; VI, 48. praüga II, 41. * prastara X, 76.
bârhaspatya I, 139, 190. praügadevatâ I, 3
prastârapankti 8 8, 8; I, 88, *bâhulya $ 1,1; 2, 2, 22. * prakâra $ 3, 9, etc.
164; VII, 96; X, 18,132. Bâhuvrikta V, 71, 73. * prakriti (metre) $ 11, 6. prastârapankta X, 93. * bâhvâdi 1, 24; III, 1; VIII, prakshipyamâna VII, 32. prasvâpinyah VII, 55. 84; IX, 101, 109; X,IT, Pragatha VIII, 1, 10. prahita X, 108.
126, 147, 175, 180, 185. pragâtha § 11, I; 12, 7; * Prahlâda g 1, 3.
buddhva V, 61. I, 84; VI, 48, 59, 66; prâk $ 12, 14; VI, 15; VIII, Bribuh (takshâ) VI, 45. VII, 96; VIII, 1, 10, 17, 1; IX, 67.
brihatî $ 3,2; 7, 1, 9; II, 22, 46, 54, 70, 77; X, Prâgâtha VIII, 60.
2, 5. 33, 62.
prâgatha I, 36, 39, 43, 47; brahmakarya III, 1. * pragathyate $ 11, 1. III, 16; VI, 46; VII, 16, brahmakârin I, 179. Pragâpati § 2, 10.
32, 74, 81; VIII, 2, 27, brahmagâyâ X, 108.

Page #249

INDEX OF WORDS.
219
brahmarshi § 2, 3. * mahaduktha'2, 15. Mriktavâhâh V, 18. Brâhma § 2, 11.
* mahadyasah' $ 2, 14. mrita X, 33 brâhmana, n., § 1, 3; A. 7;1 * maharshi 1, 5; $ 2, 20. mrityu X, 157.
X, 121; m., A. 3. mahâtman A. 37. mrityudevatâ X, 18. Brâhmanaspatya I, 18, 40; mahâpańkti $ 10, 3; I, 191; mrityuvimokanî VII, 59. II, 24.
VIII, 36; X, 59, 166. Maitravaruna I, 2. * brâhmanâkkhamsi 2, 22. mahậpadapankti § 6, 2; IV, Maitrâvaruni VIII, 67. brâhmanânukarana X, 51. 10.
Maitrî I, 154 mahâpâňkta VII, 39, 46; Maugâvân X, 34. bhagate A. 37.
X, 133, 134. . Mausala I, 28. Bhaga I, 24.
mahâbârhata $ 11,4; VI, 48. Bhârmyasva X, 102. mahâbrihatî 9, 9; 11, 4; yakshmaghna X, 163. bhavavritta X, 129,154,190. I, 105(yavamadhyâ), 191; yakshmanâsana X, 161. * bhâvavrittîya X, 129. VI, 48 (yavamadhyâ); yakshmanâsinî X, 85. Bhashkalaka A. 21, 36. VIII, 35.
yagamânapatnihotrâsishah * bhuktokkhishta § 1, 4. *mahâvrata X, 28.
X, 183. bhurig $ 3, 4.
mahâsatobrihatî $10,2; 11, yagamânaprasamsa VIII, bhûtva II, 1.
4; X, 132.
31. bhûr § 2, 10. mahâsúkta $ 2, 2.
Yaguhsruti A. 13. bhratri VIII, I; X, 50, 57. mahishỉ V, 61.
yatharshi' A. 14. mâtri X, 60.
yatharshipaksha A. 14. mandala § 2, 2; A. 38. Madhukkhandasah I, 11. * yathadhyâyana g 3, 9. mandaladih $ 12, 12. madhyama $ 2, 2.
yathânipata X, 124. mandûka VII, 103. mânyava X, 83
yathâbhidhânam § 2, 21. matvà X, 57.
mâyâbheda X, 177. yathâsankhyam 12,3; A.II. matsya VIII, 1, 67. mâyâvin X, 57
yathopadesam $1, 1. Madhukkhandah A. 4; I, 1. Mârîka VIII, 29.
yaddevatya I, 94. * madhyam (metre) $ 11, 6. Mâruta I, 6.
yavamadhyâ § 4, 6; 9, 10; madhyama (agni) I, 79. * mârutasha/ka $ 2, 22. I, 105 (mahâbrıhatî) IX, madhyegyotih VIII, 10, 22. Maruti VIII, 96.
108 (gâyatri). manaâvartana X, 58. Mashah IX, 86.
* yâgakantaka § 1, 2. mantra $1, 3. Mitra $ 2, 20.
yâgana § 1, 3. * mantrakantaka § 1, 2. mitrîyantah X, 108. * yâgyânuvâkya I, 79. * mantradris'§ 1, 3. mithunârtham X, 10. yâtayama 1, 3. * mantralinga $ 2, 22. * mîmâmsante § 2, 15. *yâdris'$ 2, 7. * mantravigarhaka § 1, 3. Mukunda p. 168, ver. 15. Yâma X, 135. Marutah § 2, 22. mukhya IV, 10.
Yâmâyana X, 144. marutvatiya *$ 2, 22; I, 23, * mudgara X, 102.
Yaska' X, 161. 171; * X, 28. Mudgala X, 102.
yugma X, 108. Marutvân (Indra) I, 165. muni A. 44.
yug, adj., $ 8,5; VIII, 103; mahat X, 47
mushkavân X, 38. 1X, 10, 28, 51.
Ff 2

Page #250

220
INDEX OF WORDS.
yûpa III, 8.
Vatsapreh VIII, 1. * Vibhindu § 2, 23. yûpastuti III, 8. vadanti A. 36.
vibhûti $ 2, 12, 18. * yoga $ 3, 5, 9; 5, 1. vadhavâsahsamsparsamoka- virât $ 3, 5; 6, 7; 8, 3; 12, yaupa I, 36.
nî X, 85
8; I, 120, 169 (pankti); Varuna $ 2, 20.
VI, 20, 44; VII, 1, 31, ratyartham I, 179.
Varunamitrâryamnâm I, 41. 68; VIII, 9, 46, 96; IX, rathagopâh VI, 75. varga A. 38.
110; X, 20. rathadundubhi VI, 47. vargam X, 53.
virâtpûrvâ & 9,11; V, 86. rathângastuti III, 53. * varna § 1, 2.
virâtsthanam II, II. rasmi VI, 75.
vardhamânâ $ 4, 7; VI, 16;! virâtsthânâ $ 9,5; 1, 88. *rasasiddha (var. lect.) $ 2,
VIII, II; X, 9. virâdrûpå $ 3, 9; 9, 5; I, 20. Vasishtha A. 10, 13.
122 ; II, 20; III, 21; V, Râkâsinîvâlyoh II, 32. râkshoghna IV, 4; VII,
Vasishthadveshinyah III, 53. 19; VIII, 103; X, 132.
Vasishthah III, 53. vivâha X, 85. 104; X, 87, 118. vâ'$ 1, 5.
vivâhamantrâsîhprâya X, 85. râgan $ 2, 23. vaginyau VII, 38.
* vivikya $ 3, 12. râgayakshmaghna X, 161. Vâtâyana X, 168.
Visvâmitra A. 10. râgarshi § 2, 3. Vâyavya I, 2, etc.
vishamapadâ (brihati) $ 7, râgâ V, 30; IX, 110; X, Vayu § 2, 8.
8; VIII, 46. 33, 57, 60, 173.
Vâruni IX, 65; X, 19, 185. vishasankâvân I, 191. rấtristava X, I27. vâva A. 47.
vishtârapankti § 8, 9; X, râtreh I, 113. vâsyamâna II, 43.
140, 144. * rûdhitva g 5, 1. vâsatîvara I, 166.
vishtârabrihati & 7, 5. retah I, 166.
Vastoshpatya VII, 54, 55. vrikna X, 50. rogaghna I, 50. * vâhah V, 18.
vrishlikama VII, 102; X, 98. Raudra I, 43, 114; IV, 3, etc. Rausadasva X, 179.
vimsatika $ 12, 8. ** vedapitri' $ 1,3. Vikuntha X, 47.
* vedavid § 1,5; 2, 15. laba X, 119. * vikriti § 2, 12.
* vedântara $ 9, 8. labdhasañga X, 60. * vikriti (metre) $ 11, 6. *Vedârthadîpikâ p. 167, vers. * lângalapaddhati IV, 57. vigñayate § 1, 5.
12, 13, 18. linga I, 139. * Vidadasva V, 61.
Vaikuntha X, 47. lingoktadevata I, 94, 112;* vidâdi VI, 52.
Vaikhânasâh IX, 66. II, 32; V, 26; VI, 47, viduh A. II.
* Vaitasa (rishi) $ 1, 3. 48, 75; VII, 41, 44; X, vidyât $ 2, 3; V, 1. Vaidadasvi V, 61. 17, 59, 132, 167.
Vinayaka (1) A. 1. Vainya X, 113. lingoktadevatya I, 136. Vinayaka (2) p. 168, ver. 15. * vaimatya VII, 32 (ver. 9).
Vinayaka (2) P. 108, ver lingoktadaivata IV, 13; X, * viniyoga $ 1,2; 2, 22, etc. * vaiyarıhya VI, 28. 184. viparsta $ 4, 8.
vairâga 3, 10; I, 149; III, lingoktadaivatapâda 1, 35. viparîlâ § 8,5; 11, 5. 25; VII, 22.
viparítottara (prag.) $ 11,5; Vairâga X, 166. Vatsaprîh IX, 68; X, 45. VIII, 46.
Vairûpa X, 110.

Page #251

INDEX OF WORDS.
221
Vaivasvata VIII, 27; X, 10. * sivâdi X, 47.
sharka $ 4, 2; X, 52. * vaisadya V, 6r.
Sish/a (1) VIII, 31; X, 28, shalanushtubâdi I, 28. vaisvakarmana X, 81. 59, 95, 124.
shalushniganta I, 92. vaisvadeva I, 3. sishta (2) A. 36.
shalânâ I, 44, 161. vaisvadevatva I, 139. *sishtâgagatîtva VIII, 80. Vaisvânarîya I, 59,98 ; VI,7. sukaye I, 97.
samvatsarasamstha I, 164. Vaisvâmitra 1, 1. Sunaka A. 10, 13.
* samvanana § 2, 7. Vaishnava I, 22. Sunâya IV, 57.
samvada I, 126, 165, 170, * vyatirikta $ 2, 18. Sunâsîrâbhyam IV, 57. 179; III, 33; IV, 18; * vyavahâra $ 3, 5. Sûlapâni p. 168, ver. 15. VII, 32; X, 10, 28. vyasta $ 2, 9. srinuta A. 9.
samsayotthâpana I, 164. Vyâsa p. 168, ver. 15. srinvanti III, 53
samstava VII, 32. vyâhriti § 2, 9.
sesha V, 1; VII, 53; IX, samstârapankti § 8, 8. * vyûha $ 2, 22.
67, 101; X, 132. Samhitâ A. 9; * p. 168, ver. * vyûhana $ 4, 5. Sairîshi X, 147
17. * vyûhet § 3, 6. Saildshi X, 126.
samhrishła VII, 103; X, 47. vraskini III, 8.
Saisirîya A. 9, 36. * sankriti § 11, 6.
Saunaka II, 1; *I, 99; * III, sankhyâ § 12, 4; A. 5, 18. sakunta II, 43.
53; *V, 61 (ver. 37); *X, sankhyâta A. 38, 39. sakvarî & 3, 2.
161; * p.167 (ver. 7). *"sangrâma' X, 33. satam IX, 66. * smâsâna $ 1, 2.
sangrâmângâni VI, 75. satarkin § 2, 2.
Syâvâsvi IX, 101. sangrâmâsishah VI, 75. * sarîravartin § 2, 11. Syena X, 188.
sañgñâ § 3, 10. * salyaka VIII, 91, ver. 8. syenastuti IV, 26.
sangñâna X, 191. sasvat A. 37. * sraddhâ & 2, 7.
* sañgrâpradesa $ 3, 2. *sasyate $ 2, 22. sraddha X, 151.
sangñâvisesha $ 3, 7. "sasyamâna' III, 36. sravana A. 8.
* sasgñita § 2, 2. * Såkalâyana VIII, 4. sruti A. 18.
* sangõin 8 4, 2. Sâkala A. 9, 36.
* srutidarsana $ 2, 22. satobrihatî § 8, 4; II, 2; Såkalaka g 1, 1.
srutisatebhyah § 2, 7, 13. III, 21, 23; V, 53, 56, Såkalya p. 168, ver. 17. sruteh VIII, 31.
61; VIII, 46, 101, 103; Sâkalyadrishta A. 45. 1 * srutyanukarana & 4, 1. X, 140, 144. * Sâkalyalopa IV, 33; VI, 15. * srutyantara X, 50. * sadakâra g 1, 2. Sâkvara X, 166. srutva I, 179.
* sadyate I, 50. Sâlyâyanaka VII, 32. srûyate III, 36; * II, 14; san VIII, 1. sânti VII, 35.
*VI, 45, 75.
sapatnaghna X, 166. sântyartha X, 20. sreyah g 1, 3.
sapatnîbâdhana X, 145. sâpâbhisâpaprâya VII, 104. sreshthatama X, 57. sapâda VIII, 101; A. 44. sârnga X, 142. srauta § 1, 2.
saputra VII, 32. * Sipivishta VII, 100. * svapatyâdi IV, 57. saptarishayah III, 13; IX, * Sivayogin p. 168, ver. 15. svabhyâm X, 14. | 67, 107; X, 137

Page #252

222
INDEX OF WORDS.
saptavarga g 3, 7.
Sâdasaspatya I, 18. Surya (2) p. 168, ver. 15. saptonâ I, 27, 50, 62, etc. sâdhyebhyah I, 164. Süryaprabhâstuti VIII, 101. saphala A. I.
* sâpekshatva $ 1, 3 saikâ I, 22, 25; II, 11, etc. samavadat X, 50. * Sâmaga IV, 3.
Somâpaushna II, 40. samasta $ 2, 10.
* Sâmavedârsheyabrâhmana Somâraudra VI, 74. samâpâyata VII, 32.
$ 1,5.
Somârkau X, 85. samâpya A. 8.
* sâmânyokti $ 3, 5. Saukika X, 50. samâmananti § 12, 10. sârathi VI, 75.
Saudása VII, 32. * samumnaya 2, I2. sârasvata I, 3; II, 30; VII, Saumya I, 43; X, 101. * samâsritarakshana $ 2,7.
95.
Saurya I, 50. samâhita A. 6.
* sârvatrika VII, 100. Sauryavaisvânarîya X, 88. samiddhasûkta A. 13. Sâvitrî I, 22.
Saushâmna VIII, 24. samirita A. 5. Sikatâh IX, 86.
skandhogrîví § 8, 3; 1, 175. samûdire X, 86. Sitayai IV, 57.
stuta IV, 32; V, 30. * sampadâdi I, 50. * su' $11, 6.
stuti § 2, 13; VIII, 72; X, samprakîrtita A. 43. * sugandhetaragandhâdhya 47, 62, 173. * sammelyate $ 11, 1. 1, 116.
stutikarmatva V, 40. * sayovrishîyam I, 95. suta VIII, 101; X, 110. strîbhùtva VIII, 1. Saranyûdevatâ X, 17. * supratishthâ $ 11,6. sthânu § 1, 5; * III, 8. Sarama X, 108. Sumitra X, 105.
sthâna § 2, 8. Sarasvate (sûryâya) I, 164; * suvarnatâ § 2, 20. snushâ X, 28. VII, 95, 96.
Suhotrâdayah VI, 52. * smaryate § 1, 2; 1, 65. Sarpa X, 76, 94.
sûkta § 1, 1; 1, 94 ; V, 1; * smârakatâ § 1, 3. sarvadevatya § 2, II.
VIII, 5; X, 28. smarta $ 1, 2. sarvapakshatâ A. 13. * sûktadarsitva § 2, 2. sva s ro, 2. sarvabhūtâtmâ § 2, 16. sûktaprayoga I, 139. * svara § 1, 2. * Sarvânukramanî § 1, 1; sûktabhậg $ 12, 3. svarât $ 3, 5.
1,2; 1, 4; 2, 3; p. 167, säktabhedaprayoga I, 139. svasri X, 60.
vers. 11, 13, 16, 18. sûktasankhya § 12, 1; A. 6. svastyayana X, 51, 185. Savitâram X, 139. suktasahasram I, 99. Savya I, 51.
* sûktahavirbhấgin $ 2,7. hataputra VII, 32. sasarparyai (vâke) III, 53. * sûtra g 2, 21; 3,5; 1, 22. Haristuti X, 96. sahasram VIII, 34; A. 39. sätratah A. 14.
havih I, 170; VIII, 72. Sâmhitika I, 23, 53; VI, * sâtrapalhita $ 3, 5. hastaglına VI, 75. 65; VII, 75.
* sûtravritti 1, 50. hâvirdhana II, 41; X, 13. Sânkhya X, 143
* sâtrâyate (var. lect.) $ 2,20. Hiranyastîpîya $ 12, 14. * sâti' $ 11, 6.
Sûrya (1) $ 2, 8, 15, 17. hrasîyasî $ 4,9; VIII, 103.

Page #253

CORRIGENDA.
The figures in parentheses refer to the numbers of the satras.
Page I, line 6, for °गच्छतीति read गच्छति
, 10, line I, for ककप read ककुप » 13, line 10, dele the figure 3
16, third line from the bottom, read 079° for T o „ 17, second line from the bottom, read Hai for "ATH
24, line 8 (74), read TAO for HITA 27, line 8 (104), read oth for at
27, third line from the bottom, read it for FRI , 28, third line from the bottom, read कागव्यायनौ for कारावायनौ
31, line 6, insert गायत्रे after चानुष्टुभो » 33, line 9 (1), read AY SIET: for AST: , 36, line 1 (104), read #154 T for gaat , 41, line 1, read Tauratfa for TTATAIFA
45, line 9 (165), dele & after auf ___46, line I, read रोशदश्वो for रोहिदश्वो
46, line 2 (180), read tfs: for : ,, 19, line 3, read गायत्रं for गामत्रं , 96, line 5, read नराशंस for नाराशंस ,, 97, line II, read कैशिनं for केशिन
, 106, line 8, read °वचनीयको for °वचयीयको ,, 111 (46), read ago for it ,, 112 (50), read बृहस्पति° for वृहस्पति ,, 155 (86), line 6, read संहोत्रम for संहीत्रम , 157, verse 8, read तमुर्वेशी for तमूर्वशी

Page #254