________________
प्राकृतव्याकरणे
निकष, स्फटिक और चिकुर शब्दों में क का ह होता है । उदा० - चिहुरो । दुर्ग के मतानुसार, चिहर ऐसा शब्द संस्कृत भाषा में भी है ।
खघथधभाम् ॥ १८७ ॥
स्वरात् परेषामसंयुक्तानामनादिभूतानां खघथधभ इत्येतेषां वर्णानां प्रायो हो भवति । ख । 'साहा । मुहं । मेहला । लिहइ । घ । २ मेहो । जहणं माहो । लाहइ । थ । नाहो । आवसहो । मिहुणं । कहइ । ध । साहू | वाहो । बहिरो । बाहर | इंद- हण । भ । " सहा । सहावो । नहं । थणहरो । सोहइ | स्वरादित्येव । संखो । संघो । कंथा । बंधो। खंभो । असंयुक्तस्येत्येव । "अक्खइ । अग्घइ । कत्थइ । सिद्धओ | बंधइ । लब्भइ | अनादेरित्येव । गज्जन्ते खे मेहा । गच्छइ घणो । प्राय इत्येव । सरिसव - खलो | पलय- घणो । अथिरो । जिण धम्भो । पणट्ठभओ । नभं ।
...
-
स्वर के आगे होने वाले, असंयुक्त, अनादि होने वाले ख् घ थ् ध् और भू वर्णोका प्रायः ह होता है । उदा० -ख ( का ) - साहा लिहइ । घ ( का ह ) - मेहो... लाहइ । थ का ह) – नाहो कहइ । ध ( का ह ) - साहू इन्दधणू । भ ( का ह) – सहा सोहइ । स्बर के आगे होने पर ही ( ख् धु इत्यादि का ह होता है; पीछे अनुस्वार होने पर, ऐसा ह, नहीं होता है । उदा० ) संखो "खंभो । असंयुक्त होने पर ही ( ख् ध् इत्यादि का ह होता है; वे संयुक्त होने पर, ऐसा ह नहीं होता है । उदा० --) अक्ख इ 'लन्भइ । अनादि होने पर हो ( ख् घ् इत्यादि का ह. होता है; वे आदि हो, तो ह, नहीं होता है । उदा०--- - ) गज्जेते ( खु ध् इत्यादि का ह. ) प्रायः ही होता है; । कभी कभी उदा० ) सरिसव 'नभं ।
घणो ।
ऐसा है, नहीं होता है ।
१. क्रमसे -- शाखा । मुख । मेखला । लिखति ।
२. क्रमसे - मेध । जघन । माघ । श्लाघते ।
५१
३. क्रम से - नाथ | आवसथ | मिथुन । कथयति । ४. क्रमसे - साधु । व्याध | बधिर । बाधते । इन्द्रधनुस् । ५. क्रम से - सभा | स्वभाव । नभस् । स्तनभर | शोभते ।
६. क्रम से - शंख । संघ | कंथा । बंध | स्तं ( स्कं ) भ ।
७. क्रम से -- आख्याति, राजते ( सूत्र ४.१०० अनुसार, राज् का आदेश भग्ध है ),
कथ्यते ( सूत्र २. १७४ देखिए ), सिद्धक, बध्नाति लभ्यते ।
८. क्रमसे - गर्जन्ति खे मेघाः । गच्छति धनः ।
९. क्रम से ---- सर्षप - खल प्रलय धन । अस्थिर | जिनधर्मं । प्रणष्ट भय । नभस् ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
