Page #1
--------------------------------------------------------------------------
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ yugavIra-nibandhAvalI prathama khaNDa ( maulika nibandha ) lekhaka jugalakizora mukhtAra 'yugavIra' sasthApaka 'vIra-sevA-mandira' [jainamAhie aura itihAsa para vizada-prakAza, jainAcAryokA zAsana bheda, grantha-parIkSA Adike lekhaka , svayambhUstotra, yuktyanuzAsana, samIcIna-dharmazAstra, adhyAtma-rahasya, tattvAnuzAsanAdi granthoke viziSTa anuvAdaka, TIkAkAra eva bhASyakAra , anakAnnAdi. patrI aura samAdhitantrAdi granthoke sampAdaka ] vIrasevAmandira-TrasTa-prakAzana
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzaka darabArIlAla jaina koThiyA mantrI 'vIrasevAmandira TrasTa' 21, dariyAgaja, dillI prathama saMskaraNa eka hajAra prati phAlguna sa02016 mArca san 1663 pRSTha saMkhyA mUlya mAtra pA~ca rupaye kula 484 mudraka - sanmati - presa 230, galI kujasa, darIbA kalA, dillI
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17.. 7 . TA zrImAn mAnanIya sAha zAntiprasAdajI jaina
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ samarpaNa mudhArapriya, udArahRdaya, vidyA-sAhitya-premI. sAhityoddhAraka, guNijanAnugagI, guNa-grAhaka, matkArya-sahAyaka, sacce arthoMme dAnavIra, samAjake mahAn mevaka, dhama-karmame niSThAvAn, madahita, lokahitaiSI, sarala-saumya-prakRti aura apane priya bandhuvara zrI sAhU zAntiprasAdajI jainako yaha lokahitAnurUpA kRti sAdara samarpita / jugala vizora murantAra
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya yaha 'nibandhAvalI' AcArya zrIjugalakizorajI mukhtAra 'yugavIra'ke sAhitya aura itihAsa viSayaka una nibandhoMse pRthak hai, jinakA eka sagraha 'jainasAhitya aura itihAsa para vizada prakAza' nAmase, prathama khaDake rUpa meM, 750 pRSThakA, prakAzita ho cukA hai, dUsarA vaDa prAya utane hI pRSThokA prakAzita hone ko hai, aura tIsarA khaDa jainagranthokI una parIkSA prose sambandha rakhatA hai jinhone mahAn prAcA ke nAma para prati kucha jAlI granthokA bhaMDAphoDa kiyA, dUsarokI kRtiyoko apanI kRti banAnevAlokA pardA phAza kiyA, samAjame asAdhAraNa vicAra krAnti utpanna ko aura aneka bhUla-bhrAntiyo tathA mithyA dhAraNAo ke viSayame samAjake vivekako kAphI jAgrata kiyA / isa khaDakA pRSTha-parimANa aura bhI adhika hai / isa nibandhAvalIko jisame itastata bikhare hue sAmAjika tathA dhArmika nibandhokA sagraha hai, do gvaDome vibhAjita kiyA gayA hai, jiname yaha pahalA khaDa vividha viSayake mahatvapUraNa maulika nibandhoko liye hue hai, jinakI sakhyA 41 hai / dUsare khaDame nibandhoko 1 uttarAtmaka, 2 samAlocanAtmaka, 3 smRti-paricayAtmaka, 4 vinodazikSAtmaka aura 5 prakIraNaka-jaise vibhAgoM me vibhakta kiyA gayA hai aura unakI makhyA 60 se Upara hai / pahale khaDame prathama nibandhako choDekara zeSa nibandhoko usI kramase rakhA gayA hai, jisa kramase unakA nirmANa huA hai| isakA vizeSa paricaya sAthame dI gaI nibaMdhasabase sahaja hI prApta ho skegaa| dUsare vaDame bhI nibanvoko apane-apane vibhAgAnusAra kAla-kramase rakhanekA vicAra hai /
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ yugavIra-nibandhAvalI nibandhAvalIke nibandhokA sazodhana kArya svaya mukhtArazrIke hAtho sampanna ho sakA hai, yaha atyanta harSakI bAta hai aura isase unakA mUlya aura bhI bar3ha gayA hai / mukhtArazrIke lekha nibandhoko jinhone bhI kabhI paDhA-sunA hai unhe mAlUma hai ki ve kitane khoja pUrNa, upayogI aura jJAnavardhaka hote haiM, ime batalAnekI AvazyakatA nahI hai| vijJa pAThaka yaha bhI jAnate hai ki ina nibandhone samayasamaya para mamAjame kina-kina sudhAroko janma diyA hai aura kyA kucha cetanA utpanna kI hai / kitane hI nibandha to isa khaDame aise bhI hai jo ekA'neka-vAra pustakAkAra chapa cuke hai aura jinakI maoNga barAbara banI rahatI hai / imase sabhI pAThaka eka hI sthAna para upa. labdha ina nibandhose aba acchA lAbha uThA skeNge| yaha nibandhAvalI skUlo,kAlijo tathA vidyAlayoke vidyaarthiyo| ko paDhaneke liye dI jAnI cAhiye, jisase unhe samAjakI pUrvagatividhiyo eva spandanokA kitanA hI parijJAna hokara kartavyakA samucita bhAna ho sake aura ve khojane, parakhane tathA likhane AdikI klAme bhI vizeSa naipuNya prApta kara skeN| antame mai apanI tathA sasthAkI prorase DA. zrI hIgalAlajI jaina ema000, elaela0bI0, DI.liT prophemara va adhyakSa saskRta. prAkRta-bhASA-vibhAga vizvavidyAlaya jabalapura (ma.pra.) ko hArdika dhanyavAda bheTa karatA hU~ jinhone isa nibandhAvalAke liye 'naye yugakI jhalaka' nAmase mahatvapUrNa prastAvanA limbanekI kRpA kI hai| darabArIlAla jaina, koThiyA hindU vizvavidyAlaya, vaagrnnsii| (nyAyAcArya, ema0e0) 15 pharavarI, 1966 matrI, 'vIrasevAmandira-damTara
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ naye yugakI jhalaka yadi bhUlatA nahI hU~ to san 1922 kI bAta hai jaba dillIme pratiSThA-mahotsavake avasara para jainiyokA eka acchA melA bhara gayA thaa| di. jaina mahAsabhAkA adhivezana bhI vahA~ thA / prathama divasakI kAryavAhIme hI jaina gajaTake samAdaka vake sambandhame sudhArako aura sthitipAlakoke bIca kaDA virodha upasthita ho gayA / usI rAtriko eka anya khememe ekatra hokara sudhArakadala di0 jaina pariSadake nAmase apanA svatatra magaThana taiyAra karane kA vicAra kara rahA thaa| maiM bhI apane naye u sAhase vahA~ko kAryavAhI me kucha bhAga le rahA thaa| akasmAt mere samopa khAdIkA caddara proDhe baiThe hue eka sajjanane mujhe kucha prasagopayogI bAte batalAte hue unhe sabhAme upasthita karaneke liye kahA / kinnu pAricita aura kucha-kucha apaDhase dikhAI denevAle vyaktiko do huI sUcanAmoke AdhAra para una bAtoko prAmANika rUpase sabhAmeM upasthita karanekA merA sAhasa nahI huA / kintu zIghra hI mere prAzcarya aura harSakA pAgavAra na rahA jaba maiMne jAnA ki mujhe vaha sujhAva denevAlA vyakti anya koI nahI vikhyAta lekhaka aura
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ yugavIra-nibandhAvalI mere parokSa suparicita vidvAn paM0 jugalakizorajI mukhtAra haiN| mukhtAra jIne jo sAhitya-sevA kI hai aura vizeSata' janasAhityake AlocanAtmaka adhyayanakI jo paramparA sthApita kI usake vivaraNa denekA na to yaha avasara hai aura na umakI aavshyktaa| jinhe jaina sAhitya va samAjakI pragati, halacalo va pravRttiyome samparka hai ve bhalIbhAti jAnate hai ki mukhtArajI ima kSetrame eka yugAntarasthApaka kahe jA sakate haiM / mujhe apane tathA anya kucha mitroke mambandhame to yaha kahaneme koI makoca nahIM ki hamase purAnI pIDhIke vidvAnomeM svargIya zraddheya nAyUrAmajI premIke anantara zrIjugalakizora mukhtArakA hI nAma smaraNa grAtA hai jinhone apane lekho aura pustako-dvAga hame mAhitya-sevAme pravRtta honekI sphUrti pradAna kI tathA adhyayana va lekhanakI ucita dizAkA mArga-darzana kgyaa| isI kAraNa maiMne apanA parama saubhAgya samajhA chaba ina vayovRddha sAhityasevI vidvAnne apane lekhoke ima magrahakI prastAvanA-rUpame kucha likha deneke liye mujhe prAmatrita kiyaa| aAjase koI 6-7 varSa pUrva san 1656 me mukhtArajIkA 'jainasAhitya aura itihAsa para vizada prakAza' zIrSakase unake 32 lekhokA saMgraha prakAzita hayA thaa| usake prakAzakIya vaktavyameM kahA gayA thA ki "mukhtArajIke lekhokI sakhyA itanI adhika hai ki yaha magraha kaI khaDome prakAzita karanA hogaa| isa prathama daDame hI 750 ke lagabhaga pRSTha ho gaye hai / dUsare vaDAme bhI prAya itane-itane hI pRSThokI sabhAvanA hai|" usa prathama vaDake lekhome hI adhyetAno va sAhityakAroko baDI sahAyatA milii| mukhtArajIkI jina pUrva bojo-zodhoko jAnaneke liye jainahitaiSI va anekAnta Adi patrikAmoMkI purAnI phAile DhUMDhaneme baDI hairAnI uThAnI par3atI thI, vaha aba nahIM rahI / imI suvidhAke vistAra ke liye mukhtArajIke zeSa levoke mana
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ naye yugako jhalaka hakI bhI loga baDI utsukatAse pratIkSA kara rahe the| kintu jahAM taka mujhe jJAta hai, unake lekhokA koI dUsarA sagraha aba taka prakAzita nahIM ho paayaa| zreyaskara kAryameM aneka vighna Ate haiM / idhara kaI dinoMse mukhtArajIke vRddhatvako dekhate hue yaha AzA kSINa hotI jA rahI thI ki aba unhIMke kara-kamaloMse sagrahIta unakA koI anya lekha-sagraha bhI hame prApta ho skegaa| ise pratadevIkI mahatI kRpA hI samajhanA cAhiye ki usane mukhtArajIko yaha preraNA dI aura bala pradAna kiyA ki ve apanA eka aura lekha-magraha jJAnopAsakoko pradAna kare / isIkA pariNAma yaha mukhtArajIkA lekha-sagraha upasthita hai| prastuta khaDame mukhtArajIke una 41 lekhokA magraha hai jo san 1687 aura 1952 ke bIca 45 varSome bhinna-bhinna samaya para likhe gaye the, aura jainagajaTa, janahitaiSI, satyodaya, anekAnta Adi patrapatrikApromeM prakAzita hue the / yaha samasta kAla bhAratIya rAjanIti, samAja va saskRtike kSetrame asAdhAraNa utkrAnti-pUraNa rahA hai / vizeSata dezake svatatra honese lagAkara gata 15-16 varSoMme to yahAMkI gatividhiyo va vicArome AkAza-pAtAlakA antara paDa gayA hai / ataeva Azcarya nahI jo prastuta lekhokI aneka bAte aba kAlAtIta ho gaI ho / kintu pAzcarya to isa bAtakA hai ki yahA~ kahI gaI aneka bAte aisI haiM jo mAno vartamAna sthitiko hI dRSTime rakhakara likhI gaI ho| udAharaNArtha 'bhAratakI svatatratA, usakA bhar3A aura kartavya' (26) zIrSaka lekha dekhiye jahAM kahA gayA hai ki "bhAratakI svatatratAko sthira-surakSita rakhane aura usake bhaviSyako samujjvala banAneke liye isa samaya janatA aura bhArata
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ yugavIra-nibandhAvalo hitaiSiyokA yaha mukhya kartavya hai ki ve apane netAmoko unake kAryoMmeM pUrNa sahayoga pradAna kareM aura aisA koI bhI kArya na kare jisase netAprokA kArya kaThina tathA jaTila bne| isake liye sabase baDA prayatna dezame dharmAndhatA athavA majahabI pAgalapanako dUra karake pArasparika prema, sadbhAva, vizvAsa aura sahayogakI bhAvanAproko utpanna karanekA hai / isIse antaraGga zatruprokA nAza hokara dezame zAnti eva suvyavasthAkI pratiSThA ho sakegI aura milI huI svatatratA sthira raha sakegI" ityAdi / yaha lekha san 1947 ke mArcaapraila mAsame svAtatrya-prAptikI pRSThabhUmime likhA gayA thA / hamArI gata pandraha-solaha varSakI yAtrAke pratikUla idhara hae sAmpradAyika jhagaDo aura aba cInI aAkramaNake prakAzame jAna paDatA hai, hama pUna usI majila para pA khaDe hae hai jahA~se usa samaya cale the| ___ isI prakAra prathama lekha 'sudhArakA mUlamatra' hI le lIjiye jo san 1917 me likhA gayA thaa| vahA~ paDhiye__'yadi Apa yaha cAhate hai ki hindI bhASAkA bhAratavarSame sarvatra pracAra ho jAya, aura Apa use rASTrabhASA banAnekI icchA rakhate haiM to Apa hindI sAhityakA jI-jAnase pracAra kIjiye / svaya hindI likhiye, hindI boliye, hindIme patra-vyavahAra, hindIme kArobAra aura hindIme vArtAlApa kIjiye / hindI patro aura pustakoko paDhiye, unhe dUsaroko paDhaneke liye dIjiye, athavA paDhaneko preraNA kIjiye / hindIme lekha likhiye, hindIme pustakeM nirmANa kIjiye, hindIme bhASaraNa dIjiye, aura yaha saba dUsarose bhI kraaiye| dRDhatAke sAtha aisA yatna kIjiye ki hindIme saba viSayo para uttamotama grantha likhe jAya / hindI lekhakokA utsAha baDhAiye / unheM lekho tathA pustakoMke taiyAra karaneke liye aneka prakArakI sAmagrIkI sahAyatA dIjiye, aura taraha-tarahake lekho, citro, vyAkhyAno,
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ naye yugakI jhalaka 11 vArtAlApo aura vyavahAroke dvArA hindIkA mahattva prakaTa karate hue sarva-sAdhAraName hindIkA prema utpanna kIjiye / sAtha hI, hindI grantho tathA hindI patrokI prAptikA mArga itanA sugama kara dIjiye ki unake liye kisIko bhI kaSTa na uThAnA paDe / yaha saba kucha ho jAne para Apa dekhege ki hindI rASTrabhASA bana gaI / " isa lekha ke likhe jAnese prAja 45-46 varSa ho jAne para bhI hindI ke rASTrabhASA banane-banAnekI samasyA jaisIkI taisI banI huI haiM, aura lekhakakI vaha lalakAra grAja bhI utanI hI sArthaka hai / usame una logoke liye eka cunautI bhI hai jo svayaM apanA kartavya pUrA na karate hue ukta viSaya para sarakArakI upekSAkI zikAyata kiyA karate haiM / 'hamArI yaha durdazA kyo ?" zIrSaka chaThe lekhame bhAratake samujvala aura samRddha bhUtakAlakA citraNa karake Ajake zakti hrAsake sambandha me kahe gaye zabda dhyAna dene yogya hai - 46 ' aura Aja usI bhAratavaSame hamAre cAro tarapha prAya aise hI manuSyokI sRSTi naz2ara AtI hai jinake cahare pIle paDa gaye haiM / 1213 varSakI avasthAme hI jinake keza rUpA hone prArambha ho gaye hai / jinakI A~khe aura gAla baiTha gaye hai| muMha para jinake havAI uDatI hai / hoTho para haradama jinake khuzkI rahatI hai / thoDAsA bolane para mukha aura kaTha jinakA sUkha jAtA hai / hAtha aura pairoke talunose jinake agni nikalatI hai| jinake pairome jAna nahI aura ghuTanome dama nahI / jo lAThI ke sahAre calate hai aura ainaka ke sahAre dekhate hai / jinake kabhI peTa darda hai, to kabhI sirame cakkara | kabhI jinakA kAna bhArI hai, to kabhI nAka / zrAlasya jinako dabAye rahatA hai / sAhasa jinake pAsa nahI phaTakatA / vIratA jinako svapname bhI darzana
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 yugavIra - nibandhAvalI nahI detI / jo svayaM apanI chAyA se prApa Darate haiM / " ityAdi, ityAdi / yaha jo hamAre navayuvakokI nirbalatAkA citraraNa Ajase arthazatAbdI pUrva kiyA gayA thA, kyA vaha Aja bhI satya nahI hai ? isa sthitiko sudhAraneke jo upAya lekhame batalAye gaye haiM ve prAja bhI dhyAna dene yogya haiM / isa prakAra pAThaka dekheMge ki ina purAne lekhome aitihAsika mahatva ke atirikta vartamAna paristhitiyoM ke mabandhame bhI mArga-darzana kI pracura sAmagrI upalabdha hai / , prastuta graha ke jaina itihAsa, dharma aura samAja-viSayaka lekha to usa-usa kSetrame ruci rakhanevAle pAThako va legvakoko atyanta upayogI siddha hoge, kyoki uname eka kuzala, anubhavI vidvAna aura niSpakSa samAlocakake vicAra nihita hai| mahAvIrakI tIrtha-pravartana tithi (26) zrIdhavalama to eka hajAra varSoMse nirdiSTa thI, kintu mukhtArajI ne usa ora samAjakA dhyAna mana 1936 me vizeSa rUpase AkarSita kiyaa| itanA hI nahIM, kintu unhone usa dina rAjagRhake vipulAcala parvata para jahA~ bhagavAna mahAvIrakA upadeza huA thA, eka mahotsava manAnekI prathA pracalita karanekA bhI prayAsa kiyA / 'mahAvIrakA sarvodaya - tItha' (40) likhakara unhone jainadharmake anekAnta siddhAntake pracArakI eka prazasta bhUmikA nirmAraNa kI / 'sarvodaya ke mUlasUtra' (81) me unhoMne 120 vAkyoMme anekAnta middhAntakA nicoDa bhI rakha diyA / "jainI nIti" (23) me amRtacandrAcAryakI gvAlinakI upamA-dvArA anekAntakI sAragrAhiNI zaktikA unhone acchA paricaya karAyA aura varSo taka anekAntameM usake citraNa va lekho dvArA usakA khUba pracAra kiyaa| "jinapUjAdhikAra - mImAsA' (8), 'upAsanA-tattva' (14), 'upAsanAkA Dhaga'
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ naye yugakI jhalaka 13 (15) 'vItarAgakI pUjA kyo ?" (31) va 'vItarAgase prArthanA kyo ?' (32) jaise lekho dvArA mukhtArajIne tatsambandhI jaina dRSTikoNakA zAstrIya eva nirvikAra rIti se pratipAdana kiyA va pracalita dhArarAmro aura vidhiyome pariSkAra karAnekA prayatna kiyA / jaina dharma apane maulika svarUpa va rIti-nItime prajAtatrAtmaka hai / vaha manuSya vargame janmata nIca uMcakA bheda svIkAra nahI karatA aura sabhIko dharma pAlanakA samAna adhikAra pradAna karatA hai| kintu durbhAgyata jaina samAjame bhI nIca U~cakI bhAvanAe aura jAti-pAMtike nAnA bheda-bhAva utpanna ho gaye / mukhtArajIne apane 'jainiyome dayAkA prabhAva' (7) va 'jainiyokA atyAcAra' (6) jaise lekhoM-dvArA isa vikArakI ora sabakA dhyAna AkarSita kiyaa| unhone 'jina'pUjAdhikAra mImAmA' (8) 'jAtibheda para zramitagati' (18) tathA 'jainI kauna ho sakatA hai ? ' (24) Adi lekho me zAstrIya pramANose bhale prakAra siddha kara dikhAyA ki varNa va jAti eva dassA - bIsA - jaise prarthahIna bheda-bhAva ke prAdhArase kisIko jainadharmakA pAlana karane va mandirome darzana-pUjana ke adhikAra se vacita rakhanA sarvathA anucita hai| 'cArudatta seThakA zikSAprada udAharaNa' (12) 'vasudevakA zikSAprada udAharaNa' (13) 'gotra- sthiti va sagotra vivAha' (16) 'prasavara va zrantarjAtIya vivAha' (20) Adi lekhome unhone paurANika udAhararaNa de dekara siddha kiyA ki nIca U~ca va gotra - mUra Adi bhedabhAva sArahIna hai va unakA jaina paramparAtmaka vivAha saMbadhI niyamo me koI sthAna va mahatva nahI he / samAjake sthiti - pAlaka kahe jAnevAle dalako mukhtArajIke sudhAraka vicAroMse baDI Thesa pahu~cI; kintu Aja taka bhI koI una ke zAstrIya pramANoM evaM tadAzrita yuktiyoM aura tarkoko kATa nahI skaa| aura aba to prAya ye sabhI sudhAra bahujanasamAjame mauna
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 yugavIra-nibandhAvalI "pUrvaka svIkAra kiye jA cuke haiN| isa prakAra hama pa0 jugalakizorajI mukhtArako jainasamAjameM naye yuga-nirmAName eka mahAn agraNI kaha sakate haiM, jisake pracura pramANa unake prastuta lekhome vidyamAna haiN| jo koI jainasamAjakI gata ardha zatAbdIkI gatividhikA itihAsa samajhanA cAhe, va usa viSaya para kucha likhanA cAhe, usake liye yaha lekha-sagraha anivAryarUpase upayogI siddha hogA, aura vaha paDitajIkI vidvattA va samAja-sudhArakI zuddha aura sudRDha bhAvanAkA lohA mAne binA nahIM rahegA / adha-vizvAso va ajJAnapUrNa mAnyatAprokI kaThora AlocanAke sAtha sAtha zAstrIya AdhAra aura sthira AdarzokA pakSapAtatathA nava-nirmANakA sAvadhAnI pUrNa prayatna paDitajIkI apanI vizeSatA hai| apanI kahI haI bAtokI puSTi ke liye pramAraNo, tarkoM va dRSTAntokI unake pAsa koI kamI nahIM / unakI bhASA sarala aura dhArAvAhinI, tathA zailI takapUrNa aura projasvinI hai| saskRta va phArasIke moha va Agrahase rahita va aimI subodha hindI likhate haiM jisake viSayame kisIko koI zikAyata nahIM honI caahiye| ina saba guNose paDitajIkA apanA 'yugavIra' upanAma, jo unaka pUre nAmakA hI sAragarbhita makSepa hai, pUrNata sArthaka siddha huA pAyA jAtA hai| hamArI abhilASA aura prAthanA hai ki itadevIkA yaha parama pujArI cirAyu ho| vizvavidyAlaya, ) (DA.) hIrAlAla jaina jabalapura (ma0pra0) 16-2-1963 ) ( ema.esa, DI0 liTa)
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ nibandha-sUcI [ isa sUcImai ba kaTake bhItara yaha mUcita kiyA gayA hai ki kauna nibandha kaba-kahA~ prathamata' prakAzita huA hai aura jima nibandhakA ThIka nirmANa-kAla mAlUma ho makA hai, usakA vaha samaya nibandha-nAmake anantara tathA bevaTake pUrva diyA gayA hai|] 1 sudhArakA mUlamatra, 25 apraila 1917 (janatiSI julAI 1917) 2 pApoMse bacanekA gurumatra (jainagajaTa 24 julAI 1907) 3 mithyA dhAraNA (jainaga0 8 agasta 1907) 4 mahAjanI matra (jainaga0 8 agasta 1907) 5. upavAsa (jainaga0 16 agasta 1607) 6 hamArI yaha durdazA kyo? (kAmadhenu 30 sitambara 1610) 7 jainiyoMme dayAkA abhAva (jainahi0 jUna 1611) 8 jina-pUjAdhikAra-mImAsA (prathamAvani, apraila 1913) / jainiyokA atyAcAra (janahi0 apraila-maI 1913) 10 vivAha-samuddazya, 21 pharavarI 1916 (prathamAvRtti, apraila 1616) 11 naukarose pUjana karAnA (janahi0 navambara 1917) 12 cArudatta seThakA zikSAprada udAharaNa (satyodaya akTUbara 1918) 53 vasudevakA zikSAprada udAharaNa (satyodaya aprala 1916) 14. upAsanA-tattva,25 janavarI 1921 (prathamAvati,bhASADha ma 05666) 15 upAsanAkA Dhaga, 21 janavarI 1921 (jainajagata 16 agasta 1926) 16 dezako vartamAna paristhiti aura hamArA kartavya,minambara1921, (jainahi0 bhAga 15 aka 12 man 1921) 17 apamAna yA atyAcAra, 11maI1924(paravArabandhu jalAI 1924) 18 jAtibheda para amitagati, 16 disambara 1924 (anekAnta 1-2) 26 gotra-sthiti aura sagotra-vivAha (vivAhakSetraprakAza, prathamAvRni, jalAI 1925)
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ gugavIra-nibandhAvalI 20. asavarNa aura antarjAtIya vivAha / upayukta vivAhakSetraprakAza) 21 jAti-pacAyatokA daDa-vidhAna ( anajagata 16 sitambara va 1 aktUbara 1625) 22 hama dukhI kyo haiM ? (paravAra bandhu aprela 1927) 23 jainI nIti, navambara 1926 (ane0 na0 1 ki0 1) 24 jainI kauna hosakatA hai ? (jainaja0 1 navambara 1930) 25 bhaktiyoga-rahasya, 27 janavarI 1633 (siddhimopAna,prathamAvRtti, apraila 1933) 26 mahAvIrakI tIrthapravartanatithikA mahatva, 15 mArca 1936 (vora aprela 1936) 27 sakAma-dharmasAdhana, 7 janavarI 1636 ( ane. pharI 1936) 28 sevA-dharma (ane0 1 navambara 1936) 26 holIkA tyauhAra aura usakA sudhAra (ane0 3 mArca 1940) 30 sva-para-vairI kauna ? ( ane0 phaurI 1641) 31 vItarAgakI pUjA kyo ? (ane0 mAca 1641) 32 vItarAgase prArthanA kyo ? (ane0 aprela 1941) 33 puNya-pApakI vyavasthA kaise ? (ane* jana 1641) 34. parigrahakA prAyazcitta (ane0 aktUbara 1951) 35 choTApana aura baDApana, 31 agasta 1943 (ane0varSa 6 ki01) 36 bar3ese choTA aura choTese baDA, 30 sitambara 1943 (ane06-2) 37 baDA dAnI kauna ? 24 navambara 1943 ( ane0 6-4) 38 baDA daan| aura choTA dAno, disambara 1950 ( anekAnta-rama laharI, prathamAvRti janavarI 1950) 36. bhAratakI svatatratA usakA jhaMDA aura kartavya (ana0 mArca 1647) 40. mahAvIrakA sarvodayatIrtha, janavarI 1952 (ane0 mArca 1952) 41. sarvodayake mUlasUtra (ane0 mArca 1952)
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ sudhArakA mUlamantra pAThaka jana kyA Apane kabhI vicAra kiyA hai ki, eka manuSya jo abhI dUsareke prANa leneke liye tayyAra thA, zAnta kyo hogayA ? eka bAlaka rote rote ha~sate kyo lagA ? eka AdamI jo abhI ha~sIkhuzIkI bAte kara rahA thA, zokame magna yo ho gayA ? sabhAke saba manuSya baiThe biThAe ekadama khila-khilAkara kyo ha~sa paDe 2 kala jo kAyara aura Darapoka bane hue the, ve Aja dhIra kyoMkara bana gaye 2 mUrkhatA aura asabhyatAkI mUrtiyoM vijJAna aura sabhyatAkI mUrtiyome kaise pariNata ho gaI? jisa kAryase kala hame ghRNA thI,Aja usIko hama premake sAtha kyoM kara rahe haiM / Ananda aura sukhake denevAle padArtha bhI kaise kisIko du.khadAyaka aura acikara ho jAte haiM 2 Apasame vera-virodha kyoMkara paidA hotA aura bar3ha jAtA hai 2 eka acche kulakA bhalA AdamI cora aura Dakaita kaise bana jAtA hai 2 kisa prakAra eka asadAcArI sadAcArI aura sadAcArI asadAkAla ho jAtA hai ? 'kale jI bhaMgI vo camAra yA kaheM Aja IsAI banakara yA phaujamai bhartI hokara brAhaula aura kSatriyo-jaisI bAte kyo karane lagatA hai / eka manuSya jise apane prANIkA bahuta mauha kA, saharSa prAraNa dene ke liye kyoMkAra tayAra ho jAtA hai koma hamArI zAntara ko bhaMga kara detA haiM ? kauna hamAre hadayoM meM prema tathA mayAkA saMcAra
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ yugavIra-nibandhAvalI kara detA hai ? aura kauna kisI zAMtimaya rASTrameM viplava khaDA kara detA hai ? uttara ina sabakA eka hai aura vaha hai-sAhitya-zaktikA prabhAva / jisa samaya jaise jaise sAhityakA prAbalya hamAre sAmane hotA hai usa samaya hamArA pariNamana bhI usI prakArakA ho jAtA hai / sAhityase abhiprAya yahA kisI bhASA-vizeSase nahIM hai aura na kevala bhASAkA nAma hI sAhitya ho sakatA hai, balki bhASA bhI eka prakArakA sAhitya hai athavA sAhityake pracArakA sAdhana haiN| sAhitya kahate hai bhAvAMka vAtAvaraNako aura vaha vAtAvaraNa zabdo, bhASAo, vArtAlApo, vyAkhyAno, ceSTAo, vyavahAro, vicAro, lekho, pustako citro AkRtiyo, mUrtiyo aura itara padArthoke dvArA utpanna hotA hai athavA utpanna kiyA jAtA hai| isaliye sAhityake ina saba sAdhanoMko bhI sAhitya kahate hai| athavA ye saba sAhitya pracArake mArga hai| sAhityake sAmAnyata kSaNika-sthAyI, cara-sthira, unnata-avanata, sabala-nibala aura prauDha-aprauDha aise bheda kie jAsakate hai| parantu vizeSakI dRSTise usake zAnti-sAhitya, zoka-mA0, prema-sA0, hAsya-sA0, bhaya-sA0, kAma-sA0, dveSa-sA0, rAga-sA0 vairAgya-sA0, sukha-sA0, dukha-sA0, dharma-sA0, adharma-sA0, prAtma-sA0,manAtma-sA0, udAra-sA0, anudArasA0, deza-sA0, samAja-sA0, yuddha-sA0, kalaha-sA0, IrSyA-sA0, ghRraNA-sA0, hiMsA-sA0, dayA-sA0, kSamA-sA0, tuSTi-sA0, puSTisA0, vidyA-sA0, vijJAna-sA0, karma-sA0, krodha-sA0, mAna-sA0, mAyA-sA0, lobha-sAhitya, ityAdi pramakhyAta bheda haiN| balki dUsare zabdoMmeM yo kahanA bhI anucita na hogA ki sthUlarUpase bhAvoMke jitane bheda kiye jA sakate haiM sAhityake bhI prAya. utane hI bheda haiN| zAnti-sAhitya ke sAmane prAnese, cAhe vaha kisI bhI dvArase pAyA ho, yadi vaha prabala hai to hama zAnta ho jAte haiM hamArA koSa jAtA rahatA hai / zoka-sAhityake pramAvase hama rone lagate haiM-hamArA dherya
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ sudhArakA mUlamatra chUTa jAtA hai| prema sAhityake prasAdase hama prema karaneke liye taiyAra ho jAte haiM-dUsaroMke prati hamArA anurAga aura vAtsalya baDha jAtA hai / haMsIkA sAhitya hameM haMsane yA muskarAneke liye bAdhya kara detA hai| bhayakA sAhitya hameM bhIra aura Darapoka banA detA hai hama bAtabAtame Darane, ghabarAne aura kA~pane laga jAte haiN| kAma-sAhityake prAbalyame aneka prakArakI kAma-ceSTAe~ hone lagatI haiM aura dveSasAhityake prabhAvase hama laDane-laDAne, ghRNA karane tathA eka dUsareko hAni pahuMcAneke liye AmAdA aura tatpara ho jAte haiM / yuddha meM kyA hotA hai ? yuddha-sAhityakA pracAra / arthAt yuddha-sAmagrIko ekatrita, sacita aura surakSita karaneke sivAya yuddhakI mahimA gAI jAtI hai-yuddha karanA kartavya aura dharma ThaharAyA jAtA hai / apane deza, dhama aura samAjakI mAna-rakSAke liye prANokI bali denA sikhalAyA jAtA hai| apamAnita jIvanase maranA zreSTha hai, yuddhame marane vAlokI kIrti amara ho jAtI hai aura unake liye haradama svarga yA vaikU ThakA dvAra khulA rahatA hai, isa prakArakI zikSAeM dI jAtI haiM / zatruoMke asat vyavahAroko dikhalAte hue unase ghRNA paidA karAI jAtI hai aura unhe daDa deneke liye logoko uttejita kiyA jAtA hai| sAtha hI, sainikoko aura bhI aneka prakArake protsAhana die jAte haiM, vIrokA khUba kIrtigAna hotA hai aura kAyarokI bharapeTa nindA bhI kI jAtI hai| natIjA isa sampUrNa sAhitya-pracArakA yaha hotA hai ki murdome bhI eka bAra jAna par3a jAtI hai unakI mubaI huI prAzA-latAeM phirase harI-bharI hokara lahalahAne lagatI haiM aura ve kAyara bhI, jo abhI taka yuddhase bhAga rahe the athavA jinhone hathiyAra DAla die the, yuddha meM zatrumo para vijaya prApta karaneke lie jI-jAnase lar3ane-- khuzIse apane prANo takakI mAhuti deneke lie taiyAra ho jAte haiM, pUrNa utsAhake sAtha zatra para dhAvA karate haiM, khUba jama kara lar3ate haiM paura anta meM zatruko parAsta bhI kara dete haiN|
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ yugavIra nibandhAvalI isase pAThaka samajha sakate haiM ki sAhitya-pracArameM kitanI zakti hai / jina pAThakoMko isa viSayakA adhika anubhava prApta karanA hI unheM maMDalake itihAsakA adhyayana karanA cAhiye / itihAsakA adhyayana unhe batalAegA ki sAhitya-pracArame kitanI bar3I zakti hai aura usake dvArA samaya samayapara kaise kaise mahAna ulaTaphera hogae haiN| siksamAja tathA usake dharmakI prArambhameM kyA dazA thI aura phira kaise kaise sAhityake prabhAvase usakI kAyApalaTa hokara vaha kSatriyatvame DhalagayA, ye saba bAte bhI itihAsavettAo se chipI nahI haiM / vAstavame samasta dezoM, dharmoM tathA samAjokA utthAna aura patana sAhityapracArake AdhAra para hI avalambita hai / jisa deza, dharma yA samAjameM jisa samaya jisa viSayake sAhityakA adhika pracAra hotA hai usa deza, dharma yA samAjameM usa samaya usI viSayakI tUtI bolane lagatI hai / viSayake utthAnAtmaka honese utthAna aura patanAtmaka honese patana ho jAtA hai| jApAna dezakI prAse prAya 100 varSa pahale kaisI jaghanya sthiti thI aura Aja usakA kitanA cakita karanevAlA utthAna hogayA hai, yaha saba usake utthAnAtmaka sAhityake prasArakA hI phala hai| bhAratavarSakA patana kyo huA ? aura vaha kyo apanI sArI guNa- garimA kho baiThA ? isIliye ki usake sAhityakI avasthA acchI nahI rahI, vaha apane satsAhityako sthira nahI rakha sakA, athavA samayake anukUla nayA sAhitya utpanna nahI kara skaa| usakA sAhitya premazUnya hokara pArasparika IrSyA, dveSa, ghRraNA aura nindAse tathA niSphala kriyAkADase bhara gayA / usameM ajJAnatA, akarmaNyatA. svArthAndhatA kAyaratA, andhazraddhA, anaitikatA aura vilAsa-priyatA chAgaI aura sAthahI usane lokopakAra, lokasaMgraha, vicAra- svAtaMtrya aura sahoyogitA jaise mahatva tattvoko bhulA diyA / dezake sAhityakI aisI avasthA ho jAnese hI bhAratavarSakA patana huA / bhinna-bhinna dharmoM tathA samAja ke utthAna Sa
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ sudhArakA mUlamatra aura patanakA bhI prAyaH aisA hI rahasya hai / unakA utthAna aura patana bhI unake sAhitya-pracArakI hAlata para avalambita hai|' mApa kisI deza yA samAjako jesA banAnA cAheM usame vaise hI sAhityakA pUrNa-rItise pracAra kara dIjiye, vaha usI prakArakA ho jAyagA / udAharaNa ke liye,yadi Apa yaha cAhate haiM ki hindI bhASAkA bhAratavarSameM sarvatra pracAra hojAya maura Apa use rASTrabhASA banAnekI icchA rakhate haiM togrApa hindI sAhityakA jIjAnase pracAra kIjiye. svaya hindI likhiye, hindI bolie. hindIme patravyavahAra hindImeM kArobAra aura hindIme vArtAlApa kIjiye,hindI patro aura pustakoko paDhiye,unhe dUsaroko paDhaneke liye dIjiye athavA paDhanekI preraNA kIjiye. hindIme lekha likhiye, hindImeM pustake nirmANa kIjiye, hindImeM bhASaNa dIjiye aura yaha saba kucha dUsarose bhI kraaiye| dRDhatAke sAtha aisA yala kIjiye ki hindIme saba viSayopara uttamottama grantha likhe jAya / hindI-lekhakokA utsAha baDhAiye, unhe lekho tathA pustakoMke tayyAra karaneke liye aneka prakArakI sAmagrIkI sahAyatA dIjiye aura taraha-tarahake lekho, citro. vyAkhyAno vArtAlApo aura vyavahAroMke dvArA hindIkA mahatva pragaTa karate hue sarva-sAdhAraName hindIkA prema utpanna kiijiye| mAtha hI, hindI-grantho tathA hindI patrokI prAptikA mArga itanA sugama kara dIjiye ki unake liye kisIko bhI kaSTa na uThAnA pdde| yaha saba kucha ho jAne para prApa dekheMge ki hindI rASTra-bhASA bana gii| __isI taraha yadi Apa apane deza yA samAjakA utthAna cAhate haiM aura usake sudhArakI icchA rakhate haiM to Apa usame utthAnAtmaka aura sudhAra-viSayaka sAhityako sarvatra phailAiye arthAt apane deza va samAjake vyaktiyoko svAvalambanakI zikSA dIjiye, unheM apane pairo para khar3A honA sikhalAiye, bhAgyake bharose rahane kI unakI Adata chur3Aiye, bhIkha mAMgane tathA Izvarase vastuta, yAcanA aura prArthanA karanekI
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ yugavIra-nibandhAvalI paddhatiko uThAiye, 'koI gupta daivI zakti hameM sahAyatA degI' isa khayAlako dilase bhulAiye, akarmaNya aura AlasI manuSyoko kamaniSTha aura puruSArthI banAiye, pArasparika IrSyA,dveSa, ghRNA nindA aura pradekhasakA bhAvako haTAkara ApasameM premakA sacAra kIjiye, niSphala kriyAkADo aura numAyazI (dikhAveke ) kAmome honevAle zaktike hrAsako rokiye, dravya aura samayakA sadupayoga karanA batalAiye, vilAsapriyatAkI daladalame phaMsane aura andhazraddhAke gaDDheme giranese bacAiye, aneka prakArake kala-kArakhAne kholie, udyogazAlAe~ aura prayogazAlAe~ jArI kIjiye, zilpa vyApAra aura vijJAna-unnatikI ora logoko pUre taurase lagAiye, milakara kAma karanA, eka dUsareko sahAyatA denA tathA deza aura samAjake hita ko apanA hita samajhanA mikhalAiye, bAla, vRddha tathA anamela vivAhokA mUloccheda hosake aisA yatna kIjie,saccaritratA aura satyakA vyavahAra phailAiye, vicAra-svAtantryako khUba uttejana dIjie, yogya AhAra-vihAra dvArA balADhya bananA sikhalAiye, vIratA, dhIratA nirbhIkatA, samudAratA, guNagrAhakatA, sahanazIlatA aura dRDhapratijJatA Adi guNokA sacAra kIjiye, ekatA aura vidyAme kitanI zakti hai isakA anubhava karAiye, dharmanIti, rAjanIti aura samAjanItikA rahasya tathA bheda samajhAiye,samudra-yAtrAkA bhaya haTAiye, videzome jAnekA sakoca aura hicakicAhaTa dUra kIjiye, aneka bhASAprokA jJAna karAiye, taraha tarahakI vidyAe~ sikhAiye aura zikSAkA itanA pracAra kara dIjiye ki deza yA samAjame koI bhI strI, puruSa bAlaka aura bAlikA azikSita na rahane pAve / ina saba bAtoke sivAya jo jo rIti-rivAja, prAcAra-vyavahAra athavA siddhAnta unnati aura utthAname bAdhaka ho, jinameM koI vAstavika tattva na ho aura jo samaya samaya para kisI kAraNavizeSase deza yA samAjame pracalita ho gae ho una sabakI khule zabdoMmeM AlocanA kIjie aura unake guNa-doSa sarvasAdhAraNa para
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ sudhArakA mUlamaMtra pragaTa kIjiye / sacI pAlocanAmeM kabhI sakoca na karanI cAhie / vinA samAlocanAke doSokA' pRthakkaraNa nahIM hotaa| sAtha hI, isa bAtakA bhI khayAla rakhiye ki ina saba kAryoMke sampAdana karane aura karAne meM athavA yaha saba sAhitya phailAnemeM Apako aneka prakArakI ApattiyA~ AvegI, rukAvaTeM paidA hoMgI, bAdhAe~ upasthita hogI, aura Azcarya nahI ki unake kAraNa kucha hAni yA kaSTa bhI uThAnA paDe, parantu una sabakA mukAbalA baDI zAnti aura dhairyake sAtha honA cAhie, cittame kamI kSobha na lAnA cAhie---kSomameM yogya-ayogyakA vicAra naSTa ho jAtA hai aura na kabhI isa bAtakI parvAha hI karanI cAhie ki hamAre kAryoMkA virodha hotA hai, virodha honA acchAhai,vaha zIghra saphalatAkA mUla hai / kaisA hI acchese acchA kAma kyo na ho, yadi vaha pUrva-saskAroke pratikUla hotA hai to usakA virodha jarUra huA karatA hai / amerikA Adi dezomeM jaba gulAmoko gulAmIse chuDAnekA Andolana uThA taba khuda gulAmone virodha kiyA thA / pAgala manuSya apanA hita karanevAle DAkTara para bhI hamalA kiyA karatA hai| isalie mahatpuruSoMko ina saba bAtoMkA kucha bhI khayAla na honA cAhie / anyathA ve lakSya-bhraSTa ho jAyeMge aura saphala-manoratha na ho skeNge| unhe apanA kArya aura Andolana barAbara jArI rakhanA cAhie / Andolanake saphala hone para virodhI zAnta ho jAyeMge, unhe svaya apanI bhUla mAlUma paDegI aura Age calakara ve tumhAre kAryoke anumodaka aura sahAyaka hI nahIM balki acche pracAraka aura tumhAre pUrNa anuyAyI bana jaayeNge| jaina granthoke chapAnekA samAjameM kitanA virodha rahA / parantu aba vahI loga, jo usa virodhame zAmila the aura jinhone chape hue zAstroko na paDhanekI pratijJApro para apane hastAkSara bhI kara diye the, khuzIse chape hue granthoko paDhate-paDhAte aura unakA pracAra karate hue dekhe jAte haiM / jidhara dekho, udhara chape hue granthoMkI mahimA aura
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ yugavIra nikAlI prazaMsAke gIr3a pAe jAte haiN| yadi usa samaya jhape granthokA pracAra karanevAloMke hRdayoMmeM isa virodhase nirbalA jAtI aura ve apane kartavyako chor3a baiThate to Aja chape granthoMkI kRpAse jaina samAjako jo asIma lAbha pahu~ca rahA hai usase vaha vacita raha jAtA aura usakA bhaviSya bahuta kucha adhakAramaya ho jAtA / isaliye virodhake kAraNa ghabarAkara kabhI apane hRdayameM kamajorI na lAnA cAhiye maura na phala prApti ke liye jaldI karake hatAza hI hojAnA caahiye| balki baDe dherya aura gAmbhIryake sAtha barAbara udyoga karate rahanA cAhiye dhaura naye - purAne sabhI mArgose, jisa-jasa prakAra bane, apane sudhAra viSayaka sAhityakA sarvatra pracAra karanA cAhiye / sacce hRdayase kAma karanevAlo aura sacce prAndolanakAriyoko saphalatA hogI aura phira hogii| unhe aneka kAma karanevAle, sahAyatA denevAle aura unake kAryoMko phailAnevAle mileMge / isalie ghabarAnekI koI bAta nahI hai| jo loga deza yA samAjake sacce hiteSI hote haiM ve saba kucha kaSTa uThAkara bhI usakA hita sAdhana kiyA karate haiM / isa tarahapara saba kucha sahana karate hue yadi Apa sudhAraviSayaka sAhityakA pracAra karake apane deza yA samAjake sAhityako sudhAraneme samartha ho jAyeMge to phira deza yA samAjake sudharaneme kucha bhI dera nahI lagegI / usakA sudhAra anivArya ho jaaygaa| yahI sudhArakA mUla maMtra hai / parantu itanA khayAla rahe ki sAhitya jitanA hI unnata, sabala aura prauDha hogA utanA hI usakA prabhAva bhI adhika par3egA aura vaha adhika kAla taka Thahara bhI skegaa| isalie jahA~ taka bane, khUba prabala aura puSTa sAhitya phailAnA caahie|
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ pApoMse bacanekA gurumaMtra isa saMsArameM iSTaviyoga aniSTasayoga aura rogAdi-janita jitane bhI dukha aura kaSTa haiM una sabakA mUla kAraNa pApa-karma hai| kyA bAlaka, kyA vRddha aura kyA javAna sabhI dukhose bhayabhIta aura ima bAtake utkaTa abhilASI haiM ki unhe kisI prakAra bhI dukhake darzana na hoveM, parantu du khoMke mUla kAraNa 'pApa' ko dUra karaneke liye prAya koI bhI yatheSTa prayatna nahIM karatA, ulaTA dukha miTAneke liye manuSya bahudhA pApakarmakA AcaraNa karate haiM jisase dukha dUra na hokara dukhakI paramparA uttarottara baDhatI rahatI hai| Ajakalake manuSyokI dazA ThIka isa zlokame varNita-jaisI jAna paDatI hai - puNyasya phalamicchanti puNya necchanti mAnavA / phalaM necchanti pApasya pApaM kurvanti yatnataH // arthAt-mAnava puNyakA phala jo sukha usako to cAhate haiM,parantu puNya tathA dharmakAryako karanA nahIM cAhate--usake liye sau bahAne banA dete haiM / aura pApakA phala jo duHkha use to nahIM cAhate-dukha ke nAmase bhI Darate haiM, paraMtu duHkhakA kAraNa jo pApakama hai use bar3e yatnase karate haiM- aneka jata mila-milAkara tathA salAha-mazavarA karake use baDe cAbase sampanna karate haiN| aisI sthitimeM kaise duHkhako nivRtti aura mukhakI prApti ho sakatI hai ? jisa prakAra zIta dUra karaneke lie zItalopacAra upayogI nahIM hotA usI prakAra duloko dUra karaneke lie pApA
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ yugavIra-nibandhAvalI caraNa kAryakArI nahIM hai / duHkhoM se bhayabhIta mAnavoko cAhie ki ve pApokA dUrase hI parityAga kare / prata Aja apane pAThakoko eka aisA 'gurumatra' batalAyA jAtA hai jisako hRdayameM dhAraNa karane, nitya smaraNa rakhane aura sadA vyavahArame lAnese sahaja hI samasta pApose bacA jA sakatA hai| gurumatrame pApoMse bacanekA aisA sugama tathA sarala mArga nirdiSTa kiyA gayA hai jisase kisIko bhI kisIse kucha pUchanekI z2arUrata nahI rahatI / pratyeka manuSya pApoMse bacanekA apanA mArga svaya nirdhArita kara sakatA hai aura usapara calatA huA svata pApose bacakara du khose mukta ho sakatA hai / vaha gurumatra isa prakAra hai prAtmana pratikUlAni pareSA na smaacret| 'jo jo bAteM, kriyAe~, ceSTAe~ tumhAre pratikUla haiM--dUsaroke dvArA kie hue jisa vyavahArako tuma apane liye pasanda nahIM karate, ahitakara aura duHkhadAyI samajhate ho unakA prAcaraNa-vyavahAra tuma dUsaroMke prati kisI prakAra bhI manase vacanase. kAyase tathA karane, karAne, anumodanAke rUpame mata kro|' isa gurumatrake anukUla AcaraNa karanevAlA manuSya saccA dharmAtmA eva nyAyaniSTha hotA hai, vaha pApose alipta rahakara dukhose sahaja hI chuTakArA pA jAtA hai / ata sukhArthI aura sukhAnveSI manupyoko cAhie ki ve jaba koI bhI kAma karanA cAheM yA kisI kAma karanekA vicAra apane maname lAe~ taba ve jhaTase isa matrakA smaraNa kara liyA kareM aura isa bAtapara gaharA vicAra kare ki yadi vaha kArya, jisako hama dUsaroMke prati karanA cAhate haiM, dUsare manuSya vaisI hI dazAme hamAre prati kare to vaha hamako iSTa hogA yA aniSTaacchA lagegA yA buraa| yadi vaha kArya apaneko aniSTa ( burA) pratIta hotA ho to hamako kadApi dUsaroMke sAtha usakA AcaraNa athavA vyavahAra nahIM karanA cAhie / jaba dUsarokI beImAnI, gAlI prAdi kuvacana aura asadvyavahArase hamAre cittako, duHkha
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ pApose bacanekA gurumatra pahuMcatA hai to hamako kaba ucita hai ki hama dUsaroMke sAtha beImAnI kare, unako gAlI Adi kubacana kaheM athavA unake sAtha asadvyavahAra kare ? yaha matra vaisA karaneko anucita batalAtA huA usakA niSedha karatA hai| sasArameM koI bhI manuSya yaha nahIM cAhatA aura na kisIko yaha iSTa hai ki koI dUsarA prANI usako satAve,dukha deve,mAre yA usakA badha kare,yaha bhI koI nahIM cAhatA ki dUsarA mAnava usake sAtha bhUTha bole, mAyAcAra kare, chala-kapaTa race, usako dhokhA deve, usakA mAla curAve yA anya kisI prakArase usako hAni pahu~cAve athavA koI narAdhama usakI bahU beTI Adiko bahakAve, unase vyabhicAra kare yA unako kudRSTise dekhe, na kisIko yaha priya tathA sukhakara mAlUma hotA hai ki koI usa para krodha kare, usakA tiraskAra yA apamAna kare, usakI nindA burAI yA cugalI kare, usake sAtha abhimAna kare, zatrutA rakkhe, usase apanA lobha sAdhe, usakI ha~sI uDAve, usako kisI prakArakA bhaya dikhAve usakI AjIvikA bigADe athavA karkaza kaThora aura marmavidAraka nidya zabda kahe, aura na koI manuSya isa bAtako pasanda karatA athavA apane apratikUla samajhatA hai ki dasarA manuSya usake sAtha vizvAsaghAta yA droha kare, usakI dharohara yA udhAra (karja) ko na deve, usake corI gae hue mAlako kharIde, usase baDhatI le leve aura usako ghaTato tola deve usako acchA mAla dikhA kara khoTA tathA milAvaTI mAla deve, usake calate tathA hote hue kAmame vighna kara deve, usakI dhana-sampatti tathA putra-kalatrAdiko dekhakara jale athavA usake kuTumbAdikA vighaTana aura vinAza caahe| yadi kisI manuSyako yaha mAlUma ho jAtA hai ki koI dUsarA vyakti usake pratikUla aisA koI kArya kara rahA hai, usake kisI kAryame bAdhaka hai yA kisI dUsare manuSyase upayukta kAryoMmeM se koI kArya usake pratikUla karA rahA hai yA karanekI preraNA kara rahA hai athavA usake
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ sugavIra-nibandhAvalI pratikala koI kArya hotA huA dekhakara khuza ho rahA hai-pAnanda manA rahA hai to usa manuSyako ghora mAnasika kaSTa evaM dukha utpanna hotA hai| aura vaha usavyaktiko apanA hitazatrU samajhane lagatA hai;phalataH paraspara vaira-virodha baDhakara anekAneka anartha paidA ho jAte haiM / ataeva manuSyoko cAhie ki ve kisIbhI prANIke sAtha upayukta kAryoMmeMse, jinheM ve apane pratikUla samajhate haiM,kisI bhI kAryakA AcaraNa, anuSThAna vyavahAra athavA bartAva na kare / __saMsArame uparyukta saba kArya pApa-kArya kahe jAte haiM aura prAya. yahI pApa-kArya haiM bhii| inhI pApa-karmokI vajahase saMsArame aneka prakArake dukha aura kaSTa uThAne par3ate haiN| pAThakajana jarA socie, aura samajhie yaha kitanA baDA anyAya aura andhera hai ki jisa kAmako hama svaya apane lie burA samajhe usakA AcaraNa tathA vyavahAra dUsareke lie kare aura hamArA hRdaya kucha bhI kampAyamAna na ho hama kisa muMhase taba yaha kaha sakate haiM aura kaunase hRdayase isa bAtakI icchA kara sakate haiM ki anya prANI hamAre sAtha nekI kare, acchA vyavahAra kare aura upayukta prakAra burAIse na pravarte ? kyA yaha nyAyasagata ho sakatA hai ki hama dUsarokoduHkha deve satAve aura phira unase sukha milanekI AzA rakve ? kadApi nahI / isalie hamako cAhie ki hama isa gurumatrakA zaraNa grahaNa kare aura apanI pUraNa-zaktike anumAra isa para prAcaraNa tathA amala kare jisase zIghra hI pApoMse bacakara uttama sukhokA anubhava kara sake / jitane jitane azome hama isa gurumatra para prAcaraNa karege utane utane prazome hama pApoMse baca jaaeNge| hamAre prAcAryona isa gurumatrameM aisI khUbI rakkhI hai ki isapara prAcaraNa karanevAloko pApoMke bheda-prabhedo aura unake lakSaNoko jAnane tathA yAda rakhanekI koI vizeSa prAkazyakatA nahIM rahatI,aura isa gurumatrake pracArase sahaja hI saMsArabharameM sukha-zAntikA pravAha phaila sakatA hai|
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ mithyA dhAraNA aAjakala bhAratavarSame bahutase hiMsaka tIvra-kaSAyI aura raudraparigAmI manuSya bhiraDa, tataiye, bicchU kAnakhajUre tathA khaTamala, pissU, macchara Adi choTe choTe dIna jantuoko mArakara apanI bahAdurI jatalAyA karate haiM aura bhirar3a-tataiyoMke chattome Aga lagAkara tIsamArakhA~ banA karate haiM / jaba unase koI karuNahRdaya vyakti pUchatA hai ki Apa aisA nirdayatAko liye hue hisaka kArya kyo karate hai ? to ve bar3e dapake sAtha, musalamAna na hote hue bhI, uttarameM yaha musalamAnI siddhAnta sunA dete haiM - katalula mUjI qabalula IjA" arthAt-IjA (dukha) pahuMcAnese pahale hI mUjI (dukha denevAle)ko mAra DAlanA caahiye| parantu ve kabhI isa bAtakA vicAra bhI nahIM karate ki jaba miraDa, tataiye prAdika thoDIsI pIDA pahuMcAne hI ke kAraNa sUjI aura badhayogya haiM to phira hama jo ki unako jAnase hI mAra DAlate haiM aura una jantumrokA gAMvakA gAMva (chattA) bhasma kara dete haiM unase kitane darje adhika mUjI aura badhayogya Thaharate haiM / / vAstavameM vicAra kiyA jAya to yaha saba unakI mithyA dhAraNA hai, ve ukta siddhAntakA bilkula durupayoga kara rahe haiM aura unhone usake prAzayako kucha bhI nahIM samajhA hai / unheM na so mUjIkI khabara hai aura
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 yugavIra - nibandhAvalI na Iz2AkI / yadi isa siddhAntakA vahI Azaya liyA jAya jaisA ki ve samajha rahe haiM aura tadanukUla pravarta rahe haiM-prarthAt yaha ki jo koI prAraNI kisI dUsare prANIko thoDAsA bhI dukha denevAlA ho to vaha mUjI hai, usako mAra DAlanA cAhiye to aisI hAlata me manuSya sabase pahale mUjI aura vaghayogya Thaharate haiM, kyoMki ye bahutase niraparAdhI jIvoko satA aura prAraNa-daDa dete haiM / parantu yaha kisI ko iSTa nahI / prata isa siddhAntakA sApha prAzaya aura asala prayojana yaha hai ki manuSyoko apane naphsako mAranA cAhie - apanI pA~co iMdriyo (havAsekhamasA,ko vaza karanA caahie| ye hI mujI hai, inhIke kAraNa isa zrAtmAko nAnA prakArake janma-jarA-maraNa roga-viyoga tathA naraka nigodAdike dukha aura kaSTa uThAne paDate haiM, inhIMke prasAdase zrAtmAka sAtha karma - bandhana hokara usake guNokA ghAta hotA hai, jisase adhika AtmAke lie aura koI IjA ( dukha-paramparA) nahI ho sakatI hai aura na inase adhika grAtmAke lie aura koI mUjI ho sakatA hai / ina iMdriyokA nigraha karane aura inakI viSaya-vAsanAko rokane tathA rAga-dveSarUpa pariNatiko haTAnese hI isa zrAtmAke dukhakI nivRtti hokara use sacce sukhakI prApti ho sakatI hai / nItikArone bahuta ThIka kahA hai - Apa kathitaH panthA iMdriyANAmasaMyamaH / tajjayaH sampadA mArgo yeneSTaM tena gamyatAm / / arthAt -- musIbata aura dukhoke prAnekA ekamAtra mArga indriyokA prasayama -- unakA vazame na karanA hai aura unako jItakara apane vazameM karanA hI sukhokA eka mAtra mArga hai / prata. jo mArga iSTa housapara calanA cAhiye / sukha cAhate ho to indriyoko apane zrAdhIna karo / duHkha cAhate ho to khuda indriyoke prAdhIna ho jaao|
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ mithyA dhAraNA 15 kavi 'joka' ne bhI naphsa ko bar3A mUjI qarAra dete hue usIko mAranekI preraNAkI hai - kisI bekasako ai bedAdagara / mArA to kyA mArA ? jo khuda hI mara rahA ho usako gara mArA to kyA mArA ? na mArA Apako jo nAka ho aksIra bana jAtA / agara pAre ko ai aksIragara / mArA to kyA mArA ? baDe mUjIko mArA nase ammArAko gara mArA / nahago majadahAo zerenara mArA to kyA mArA ? dUsarA Azaya isa siddhAntakA yaha bhI nikAlA jAsakatA hai ki jaba taka jJAnAvaraNIya prAdika karma, jo AtmAke parama zatru haiM aura isa prAmAko sasArame paribhramaraNa karAkara nAnA prakArake kaSTa dete hai, udayame grAkara isa AtmAko dukha aura kaSTa deve athavA IjA pahu~cAve usase pahale hI hamako tapa sayamAdirUpa dharmAcaraNake dvArA unako mAra DAlanA cAhie- unakI nirjarA kara denI cAhie jisase ve hamako IjA ( dukha na pahu~cA ske| ina dono prAzayoMke atirikta uparyukta siddhAntakA yaha zrAzaya kadApi nahI ho sakatA hai ki kisI prANadhArIkA badha kiyA jAve / aisA zrAzaya karanese dayAdhamake siddhAnta meM virodha prAtA hai / vaha siddhAnta taba dharmamayI ho jAnese sarvathA heya ThaharatA hai aura kisI bhI dayAdharmake mAnanevAleko usa para dyAcaraNa nahI karanA cAhie / yaha kaisI khudagarjI aura anyAya hai ki jisa bAtako hama apane pratikUla samajheM yA jise hama apane lie pasanda na kare usakA prAcaraNa dUsaroMke prati kare / isIse eka phArsI kavine mI kahA hai- "brAMca bara khuda na pasandI bara dIgarA mapasanda " / arthAt jisa (vyavahAra) ko tU apane Upara pasanda nahI karatA use dUsaro ke Upara pasanda mata kr|
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAjanI maMtra mahAjanI hindIme sabase prathama jo akSara paDhAe jAte hai unakA uccAraNa kramaza: isa prakAra karAyA jAtA hai -- "rA, meM, sai, te, sU, re, sai, tI o, nA, mA, sI, dh|" prAya saba loga isako varNamAlA samajhate haiM aura isIse isakA isa prakAra pRthak-pRthak uccAraNa karate haiM,parantu vastuta vicAra kagnese mAlUma hotA hai ki yaha varNamAlA nahIM hai, kyoMki varNamAlA isake pazcAt jaba pRthaka rUpase par3hAI jAtI hai aura upayukta saba akSara usame pAte haiM taba isako vaNamAlA kaise mAnA jA sakatA hai ? dUsare isI varNa-samUhame kaI akSara-jaise rakAra, makAra, sakAra aura takAra-kaI kaI bAra pAe haiM yadi yaha varNamAlA hotI to eka akSarake kaI-kaI bAra pAnekI kyA AvazyakatA thI ? isase sApha taura para siddha hotA hai ki yaha prakSara-samUha varNamAlA nahIM hai, balki kucha aura hI vastu hai aura vaha hai deva-guru-zAstrake smaraNasvarUpa aura siddhoMko namaskAra rUpa eka matra yA magalAcaraNa, jo sabase pahale magalake lie bAlakoko par3hAyA jAtA thA aura usakA ubAraNa isa prakAra hotA thA tathA honA cAhie - __ " rAma santa sarasvatI oM namaH siddhaM / " parantu aphasosa hai ki Ajakala isake uccAraNako aisA bigAr3a
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAjanI maMtra diyA gayA hai aura isa uccAraNakI aisI prabala rUDhi paDa gaI hai ki kisIkoM isake maMtra yA magalAcaraNa honekA svapname bhI dhyAna nahI AtA paura vicAre bAlaka isa kalyANakArI matra tathA magalapAThase vacita rakkhe jAte haiN| isa azuddha uccAraNake kAraNo para jahA~ taka vicAra kiyA jAtA hai to mukhyata do kAraNa sAmane Ate haiM / eka to yaha ki isa mahAjanI hindIme mAtrAe~ nahIM hotI, jisase eka akSarakA uccAraNa aneka prakAra ho jAtA hai| jaise ki ukta akSara-samUhame rakArakA uccAraNa eka sthAna para 'rA' aura dUsare sthAna para 're' kiyA jAtA hai, isI taraha sakArakA uccAraNa 'sai"sU''sI'ke rUpame tIna prakAra aura makArakA uccAraNa meM' tathA 'mA'ke rUpame do prakAra kiyA jAtA hai| sArAMza yaha ki ima lipime cAhe kisI akSarako kisI mAtrAke sAtha paDhalo, cAhe binA mAtrAke / isI liye isa mahAjanI hindIko 'gandI' kahate haiM, jisakI aneka lokoktiyA~ pracalita haiM * / dUsarA kAraNa yaha jAna paDatA hai ki isa mahAjanIko paDhAne vAle prAya avidvAn pAdhA loga hote haiN| ve vicAre isa bAtako kahA~ pahuMca sakate haiM ki yaha koI matra athavA magalAcaraNa hai| ve to prAya yaha bhI nahIM jAnate ki rAma, santa aura sarasvatI kisako kahate haiM aura siddha kisakA nAma hai| phira ve bAlakoMse kisa prakAra aisA zuddha uccAraNa karA sakate haiM ? isIse yaha upayukta prakAra se pRthak pRthak akSaroMke uccAraNakI ruDhi paDa gaI hai| * eka lokokti yaha bhI prasiddha hai ki kisI munImane lAlAjIke ajamera jAnekI sUcanA aura bar3I bahIko AvazyakatA hone para usake bhejanekI preraNA karate hue jo likhA thA ki "lAlAjI majamera gaye bar3I bahIko bheja do" vaha "lAlAjI mAja mara gaye baDI bahUko bheja do" ke rUpame par3A gayA, aura aisA par3hate hI vahAM hAhAkAra maca gayA /
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 yugavIra-nibandhAvalI ata. hamAre bhAIyoko cAhiye ki ve isa kharAba ruDhiko dUra karanekA zIghra prayatna kare, jisase prArabhameM hI bAlakoko maMtramaya mAMgalika zabdoMke uccAraNakA avasara mile aura uname acche saMskAra pdde| isake liye pAThazAlApromeM jo pAdhA loga paDhAte ho unhe samajhAkara hidAyata kara denI cAhiye ki ve AgAmI bAlakoko prArambhame 'rAma santa sarasvatI bhaoM nama. siddha' aisA magalamaya zuddha pATha paDhAyA kre|
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ upavAsa upavAsa eka prakArakA tapa aura vata honese dharmakA aga hai| vidhipUrvaka upavAsa karanese pAco indriyA~ aura bandarake samAna cacala mana ye saba vazame ho jAte haiM, sAtha hI pUrva karmoMkI nirjarA hotI hai / sasArame jo kucha du kha aura kaSTa uThAne paDate hai ve prAya indriyokI gulAmI aura manako vazame na karaneke kAraNase hI uThAne paDate haiM / jisa manuSyane apanI indriyo aura manako jIta liyA usane jagata jIta liyA, vaha dharmAtmA hai aura saccA sukha usIko milatA hai| isaliye sugvArthI manuSyokA upavAsa karanA pramukha kartavya hai| itihAso aura purANoke dekhanese mAlUma hotA hai ki pUrva kAlame isa bhAratabhUmi para upavAsakA baDA pracAra thaa| kitane hI manuSya kaI-kaI dinakA hI nahI, kaI-kaI saptAha, pakSa tathA mAsa takakA bhI upavAsa kiyA karate the| ve isa bAtako bhalI prakAra samajhe hue the aura unhe yaha dRDha vizvAsa thA ki - "karmendhana yadajJAnAt saMcitaM janma-kAnane / upavAsa-zikhI sarva tadbhasmIkurute kSaNAta // " "upavAsa-phalena bhajanti narA bhuvanatraya-jAta-mahAvibhavAn / khalu karma-mana-pralayAdadhirAdajarA'mara kevala-siddha-sukham / / "
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ yugavIra-nibandhAvalI 'sasArarUpI vaname ajJAnabhAvase jo kucha karmarUpI-iMdhana sacita hotA hai usako upavAsarUpI agni kSaNamAtrame bhasma kara detI hai|' ___'upavAsake phalase manuSya tIna lokakI mahA vibhavako prApta hote haiM aura karmamalakA nAza ho jAnese zIghra hI ajara amara kevala siddhasukhakA anubhava karate hai / ' ___ isIse ve ( pUrvakAlIna manuSya ) prAya dhIravIra, sahanazIla, manasvI, tejasvI udyogI, sAhasI, nIrogI, dRDhasakalpI, balavAn, vidyAvAn, aura sukhI hote the, jisa kAryako karanA vicArate the usako karake choDate the| parantu Aja vaha sthiti nahIM hai / Ajakala upavAsakI bilakula miTTI palIda hai-prathama to upavAsa karatehI bahuta kama loga hai aura jo karate haiM unhone prAya bhUkhe maranekA nAma upavAsa samajha rakkhA hai| isIse ve kucha bhI dharma-karma na kara upavAsakA dina yohI prAkUlatA aura kaSTase vyatIta karate hai ki mAre kaI kaI vAra nahAte haiM, mukha dhote haiM mukha para pAnIke chIMTe dete haiM. ThaDe pAnIme kapaDA bhigo kara chAtI prAdi para rakhate haiM, koI koI pyAsa kama karaneke liye kullA taka bhI kara lete haiM aura kisI prakArase yaha dina pUrA hojAve tathA vizeSa bhUkha-pyAsakI bAdhA mAlUma na hove isa abhiprAyase khUba sote haiM, causara-gajiphA Adi khela khelate haiM athavA kabhI kabhI kA paDA girA koI aisA gRhasthIkA ghadhA yA pArambhakA kAma le baiThate haiM jisameM lagakara dina jAtA huA mAlUma na pdde| garaja jyoM tyoM karake anAdarake sAtha upavAsake dinako pUrA kara dete haiM, na viSaya-kaSAya choDate haiM aura na koI khAsa dharmAcaraNa hI karate hai| para itanA jarUra hai ki bhojana bilakula nahIM karate, bhojana na karaneko hI upavAsa yA vrata samajhate haiM aura isIse dharmalAbha honA mAnate haiM | socanekI bAta hai ki yadi bhUkhe maranekA hI nAma upavAsa yA vrata ho to bhAratavarSame hajAroM manuSya aise haiM jinako kaI kaI dinataka bhojana nahIM milatA hai, ve saba hI vratI aura dharmAtmA Thahare;
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ upavAsa parantu aisA nahIM hai| hamAre prAcAryone upavAsakA lakSaNa isa prakAra varNana kiyA hai - kamAya-viSayAhAra-tyAgo yatra vidhiivrte| upavAsa sa vijJeya zeSaM laMghanaka biduH|| arthAta-jisameM kaSAya, viSaya aura pAhAra ina tInokA tyAga kiyA jAtA hai usako upavAsa samajhanA cAhiye, zeSa jisameM kaSAya aura viSayakA tyAga na hokara kebala pAhArakA hI tyAma kiyA jAye usako laghana (bhUkhA maranA) kahate haiN| zrI amitagati prAcArya isa viSayame aisA likhate haiM tyakta-bhogopabhogasya, sarvArambha-vimocina / caturvidhA'zanatyAga upavAso mato jinaH / / arthAt-jisane indriyoke viSayabhoga aura upabhogako tyAga diyA hai aura jo samasta prakArake pArasmase rahita hai usIke jinendradevane cAra prakArake prAhAra-yAgako upavAsa kahA hai / ata indriyoke viSayamoga aura prArambhake tyAga kiye binA cAra prakArake mAhArakA tyAganA upavAsa nahI khlaataa|| svAmI samantabhadrAcAryakI upavAsake viSayame aisI AjJA hai - pacAnA pApAnAsala kiyA''rambha gadha-puSmANAm / snAnA'Jjana-nasyAnAmupapAse parihRtiM kuryAt / / 1 / / dharmAmRta satRSNa zravaNAbhyAM pivatu pAyayedvAnyAn / jJAna dhyAna-paro vA bhavatUpavasanna vandrAlu |2|| 'upavAsake dina pAMco pApo hisA,bhUTha,corI,maithuna aura parigrahakA, za gArAdika rUpameM zarIrakI sajAvaTakA, prArambhokA, candana itra phulela prAdi gadha dravyoMke lepana kA, puSpoke sU ghane tathA mAlA Adi dhAraNa karanekA, snAnakA, akhiomeM ajana (suramA) lagAnekA aura nAkameM davAI DAlakara nasya lene tathA tamAkhU Adi sUMghanekA, tyAga karanA caahiye|
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ yugavIra-nibandhAvalI 'upavAsa karane vAleko usa dina nidrA tathA mAlasyako chor3a kara prati anurAgake sAtha kAno dvArA dharmAmRtako svayaM pInA tathA dUsaroko pilAnA cAhiye aura sAtha hI jJAna tathA dhyAnake pArAghanameM tatpara rahanA caahie|' isa prakAra upavAsake lakSaNa aura svarUpa-kathanase yaha sAphataura para prakaTa hai ki kevala bhUkhe maranekA nAma upavAsa nahIM hai, kintu viSaya-kaSAyakA tyAga karake indriyoko vazame karane, paca pApo tathA Arambhako choDane aura zarIrAdikase mamatva pariNAmako haTAkara prAya ekAnta sthAname dharmadhyAnake sAtha kAlako vyatIta karanekA nAma upavAsa hai aura isIse upavAsa dharmakA eka aga tathA sukhakA pradhAna kAraNa hai| jo loga ( puruSa ho yA strI) upavAsake dina bhUTha bolate haiM, corI karate haiM,maithuna sevana karate haiM yA apane ghara-gRhasthIke dhadhome lage rahakara aneka prakArake sAvadyakarma (hisAke kAma) eva chala-kapaTa karate haiM, mukadame laDAte aura paraspara lar3a kara khUna bahAte haiM tathA aneka prakArake uttamottama vastrAbhUSaNa pahanakara zarIrakA zRgAra karate haiM, sote haiM, tAza, caupaDa tathA gajiphA Adi khela khelate haiM, hukkA pIte yA tamAkhU Adi sU ghate haiM aura svAdhyAya,sAmAyika, pUjana,bhajana prAdi kucha bhI dharma karma na karake anAdara tathA prAkulatAke sAtha usa dinako pUrA karate haiM ve kaise upavAsake dhAraka kahe jA sakate haiM aura unako kaise upakAsakA phala prApta ho sakatA hai ? sA pUchiye to aise manuSyokA upavAsa upavAsa nahIM hai kintu upahAsa hai| aise manuSya apanI tathA dharma donokI ha~sI aura nindA karAte haiM, unhe upavAsase prAya kucha bhI dharma-lAma nahIM hotA / upavAsake dina pApAcaraNa karane tathA saklezarUpa pariNAma rakhanese tIvra pApa badhakI sabhAvanA avazya hai| hamAre liye yaha kitanI lajjA aura zarama kI bAta hai ki UMce
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ upavAsa 23 padako dhAraNa karake nIcI kriyA kareM athavA ! upavAsakA kucha bhI kArya na karake apane prApako upavAsI aura vratI mAna baiThe ! isameM kucha mI sandeha nahI ki vidhipUrvaka upavAsa karanese pA~coM indriyA~ aura mana zIghra hI vazameM ho jAte haiM aura inake vazameM hote hI unmArga - gamana rukakara dharma sAdhanakA avasara milatA hai| sAtha hI udyama, sAhasa, pauruSa, dherya Adi sadguNa isa manuSyameM jAgrata ho uThate haiM aura yaha manuSya pApose bacakara sukhake mArgameM laga jAtA hai| parantu jo loga vidhipUrvaka upavAsa nahI karate unako kadApi upavAsake phalakI yatheSTa prApti nahI ho sakatI / unakA upavAsa kevala eka prakArakA kAyakleza hai, jo bhAvazUnya honese kucha phaladAyaka nahI, kyoki koI bhI kriyA binA bhAvoke phaladAyaka nahI hotI ('yasmAt kriyA pratiphalanti na bhAva zUnyA " ) / zrataeva upavAsake icchukoko cAhie ki ve upavAsake prAzaya aura mahatvako acchI tarahase samajhaleM, vartamAna viruddhAcaraNoko tyAga karake zrIzrAcAryoMkI zrAjJAnukUla pravarte aura kamase kama pratyeka aSTamI tathA caturdazIko (jo parvake dina haiM) avazya hI vidhipUrvaka [ tathA bhAvasahita upavAsa kiyA kareM / sAtha hI isa bAtaco apane hRdayame jamA leveM ki upavAsake dina athavA upavAsakI avadhi taka vratIko koI bhI gRhasthIkA dhadhA vA zarIrakA zRgArAdi nahI karanA caahie| usa dina samasta gRhasthArabhako tyAga karake paca pApose virakta hokara apane zarIrAdikase mamatva - pariNAma tathA rAgabhAvako ghaTAkara aura apane pAco indriyoMke viSayo tathA krodha, mAna, mAyAdi kaSAyoko vazame karake ekAnta sthAna athavA zrInimandira prAdime baiThakara zAstrasvAdhyAya, zAstrazravaraNa, sAmAyika, pUjana-bhajana zrAdi dharmakAryoMme kAlako vyatIta karanA cAhie / nidrA kama lenI cAhie, zrArta- raudrapariNAmoko apane pAsa nahI Ane denA cAhie, hara samaya prasanna vadana rahanA cAhie aura isa bAtako yAda rakhanA cAhie ki zAstra-svAdhyAyAdi jo kucha bhI dharmake kArya
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ yugavIra nivasthAvalI kiye jAveM se saba rucipUrvaka aura bhAvasahita hone cAhiye / koI bhI dharmakArya bedilI, bAntApUrI yA anAdarake sAtha nahIM karanA cAhiye aura na isa bAtakA khayAla taka hI AtA cAhie ki kisI prakArase yaha dina sIghra hI pUrA ho jAve, kyoMki binA bhAvoke sarva dharma-kArya nirarthaka haiN| jaisA ki prAcAryoMne kahA hai - bhASahInasya pUjAdi tapodAna-japAdikam / vyartha dIkSAdika ca syAdajAkaThe stanAvidha // 'jo manuSya vinA bhAvake pUjAdika, tapa, dAna aura japAdika karatA hai athavA dIkSAdi grahaNa karatA hai usake ve saba kArya bakarIke galemeM laTakate hue stanoMke samAna nirarthaka hai|' __arthAt-jisa prakAra bakarIke galeke stana nirarthaka haiM, unase dUdha nahIM nikalatA, ve kevala dekhane mAtrake stana haiM, usa hI prakAra vinA tadgatukUla bhAva aura pariNAmake pUjana, tapa, dAna upavAsAdi samasta dhArmika kArya kebala dikhAvAmAtra hai-unase kucha bhI dharma-phalakI siddhi athavA prApti nahIM hotii|
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ hamArI yaha durdazA kyoM ? eka samaya thA jaba yaha bhAratavarSa apane utkarSa para thA,anya dezokA guru banA humA thA,saba prakArase samRddha thA aura svargake samAna samajhA jAtA thA / yahA~ para hajAro varSa pahalese AkAzagAminI vidyAke jAnakAra, divya vimAno dvArA AkAzamArgako avagAhana karanevAle, vaikriyaka prAdi Rddhiyoke dhAraka aura apane mAtmabalase bhUta,bhaviSya tathA vartamAna tIno kAlokA hAla pratyakSa jAnanevAle vidyamAna the| bhAratakI kIrti-latA dazo dizAome vyApta thI / usakA vijJAna, kalA-kauzala aura prAtmajJAna anya samasta dezoMke liye anukaraNIya thaa| usame jidhara dekho udhara prAya aise hI manuSyokA sadbhAva pAyA jAtA thA jo janmase hI dRDhAna,nirogI aura balADhaya the,svabhAvase hI jo tejasvI,manasvI aura parAkramI the,rUpa aura lAvaNyame jo svargoMke deva-devAGganAprose spardhA karate the, sarvAGga sundara aura sukumAra zarIra honepara bhI vIrarasase jinakA aGga-aGga phaDakatA thA, jinakI vIratA dhIratA aura dRDha pratijJatAkI deva bhI prazasA kiyA karate the, jo kAyaratA,bhIratA aura mAlasyako ghRNAkI dRSTise dekhA karate the, prAramabalase jinakA ceharA damakatA thA; utsAha jinake roma-romase sphurAyamAna thA, cintAmome jo apanA mAtma-samarpaNa karanA nahI jAnate the, janmasarame zAyada kabhI binako rogakA darzana hotA ho,
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 yugavIra- nibandhAvalI jo sadeva prapane dharma-karmameM tatpara aura pApoMse bhayabhIta the, jinako pada-pada para sacce sAdhuokA satsaGga aura sadupadeza prApta thA, jo tanikasA nimitta pAkara ekadama samasta sAsArika prapacoMko tyAgakara vanovAsako apanA lete the aura zrAtmadhyAname aise tallIna ho jAte the ki aneka upasarga tathA parISahoMke Ane para bhI calAyamAna nahIM hote the, jo apane hita-ahitakA vicAra karaneme catura tathA kalAvijJAnameM pravINa the aura jo eka dUsarekA upakAra karate hue paraspara prIti pUrvaka rahA karate the / 1 parantu kheda ! Aja bhArata vaha bhArata nahI hai / Aja bhAratavarSakA mukha samujjvala honeke sthAname malina tathA nIcA hai | Aja vahIM bhArata paratantratAkI beDiyoMme jakar3A huA hai aura dUsarokA muha tAkatA hai / Aja bhAratakA vaha samasta vijJAna aura vaibhava svapnakA sAmrAjya dikhAI paDatA hai / aura zrAja usI bhAratavarSa me hamAre cAro tarapha prAya aise hI manuSyokI sRSTi naz2ara AtI hai jinake cehare pIle paDa gaye haiM, 12-13 varSakI avasthAse hI jinake keza rUpA hone prArambha ho gaye haiM, jinakI A~kheM aura gAla beTha gaye haiM, muhapara jinake havAI uDatI haiM, hoThopara haradama jinake khuzkI rahatI hai, thoDAsA bolanepara mukha aura kaTha jinakA sUkha jAtA hai hAtha aura pairoMke talunose jinake agni nikalatI hai, jinake pairome jAna nahI aura ghuTanome dama nahI, jo lAThIke sahArese calate haiM aura ainakake sahArese dekhate haiM, jinake kabhI peTame darda hai to kabhI sirame cakkara, kabhI jinakA kAna bhArI hai to kabhI nAka, Alasya jinako dabAye rahatA hai, sAhasa jinake pAsa nahI phaTakatA, vIratA jinako svapna meM bhI darzana nahI detI, jo svayaM apanI chAyAse prApa Darate haiM; jinakA teja naSTa ho gayA hai, jo indriyokI vijaya nahI jAnate, viSaya - sevanake liye jo pratyata zrAtura rahate haiM parantu bahuta kucha strIprasaMga karane para bhI saMyoga-sukhakA vAstavika zrAnanda jinako prApta
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ hamArI yaha durdazA kyoM? nahIM hotA, pramehase jinakA zarIra jarjara hai, iztahArI davAprokI parIkSA karate karate jinakA citta ghabarA uThA hai, hakImoM, vaidyoM aura DAkTarokI davAI khAte khAte jinakA peTa aspatAla aura prauSadhAlaya bana gayA hai, parantu phirabhI jinako caina nahIM par3atA, jinake vicAra zithila haiM, jo apane prAtmAko nahIM pahacAnate aura apanA hita nahI jAnate, svArthane jinako andhA banA rakkhA hai, parasparake IrSA aura dveSane jinako pAgala banA diyA hai, vijJAnase jinako Dara lagatA hai, pApamayI jinakI pravRtti hai aura cintArUpI jvAlAmose jinakA. anta karaNa dagdha rahatA hai / / / isIse Ajakala hamAre adhikAza bhAratavAsiyoMke hRdayomeM prAyaH isa prakArake prazna uThA karate haiM aura kabhI kabhI apane iSTa mitrAdikose ve isa prakArakA ronA bhI royA karate haiM ki hamArI zArIrika avasthA ThIka kyo nahI ? hamArA dila, dimAga tathA jigara (yakRtaLiver ) ThIka kAma kyo nahI karatA? hamAre netrokI jyoti kaise manda hai ? kAnoMse hamako kama kyo sunAI detA hai ? tanikasA parizrama karanepara hamAre sirame cakkara kyo Ane lagatA hai ? hama kyoM ghuTanoM para hAtha dharakara uThate aura baiThate haiM ? thoDIsI dUra calane yA jarAsI mehanatakA kAma karane para hama kyoM hAMpane lagate haiM ? hamArA udara bhojanakA pAka ThIka taurase kyo nahI karatA ? kyo hamezA kabja (Constipation) aura badahaz2amI (ajIrNatA-Dyspepsia) hamako satAtI rahatI hai ? kyo cUrana va golI vagairahakA phikara haradama hamAre sira para savAra rahatA hai ? hamArA hRdayasthala vyarthakI cintAyo aura bhUThe sakalpa-vikalpokI raGgabhUmi kyo banA rahatA hai ? kyo aneka prakArake rogone hamAre zarIrame aDDA jamA rakkhA hai ? hamArA svAsthya ThIka kyoM nahI ho pAtA? kisI kAryakA prArambha karate hue hameM Dara kyo lagatA hai ? kAryakA prArambha kara dene para bhI hama kyo niSkAraNa use caTase chor3a baiThate haiM / hamameM himmata, utsAha aura
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ yumakIra-nibandhAdhalI kA patAkA saMcAra bamoM nahIM hotA kyoM hamAre hRdayase dhArmika vicArIko sRSTi uThatI jAtI hai ? hama viSayoMke dAsa kyo banate jAte hara kyoM hama apane pUrvaja-RSi muniyokI taraha prAtmadhyAna karanemeM samartha nahIM hote ? kyo apane prAcIna gauravako bhulAye jAte haiM ? aura kyoM hama svArthatyAgI banakara paropakArakI ora datta-citta nahIM hote ? ityaadi| parantu ina saba prazno athavA 'hamArI yaha durdazA kyo" isa kevala eka hI praznakA vAstavika aura satoSajanaka uttara jaba unako prApta nahIM hotA athavA yo kahiye ki jaba ina durdazAmoMse chuTakArA pAnekA samyak upAya unhe sUjha nahI paDatA to ve bahuta hI khedakhinna hote haiM kabhI kabhI ve nirAza hokara apane ni sAra jIvanako dhikkArate haiM, apane Apako doSa dene lagate hai aura koI koI hatabhAgya to yahA~ taka hatAza ho baiThate haiM ki unako maraNake sivAya aura koI zaraNa hI najara nahIM AtA, aura isalie veapanA apaghAta taka kara DAlate haiM | bahutase manuSya viparIta zraddhAme paDakara bAraho mahIne davA khAte khAte apanI jIvana-yAtrA samApta kara dete haiM / unake manorathakA pUrA honA to dUra rahA, unako prakaTa hone takakA avasara nahIM miltaa| ve uTha uThakara hRdayake hRdayamehI vilIna ho jAte haiN| marate samaya una prasiddha manorathokI yAda (smRti) unhe kaisA becaina karatI hogI aura apane manuSya-janmake vyartha khojAnekA unako usa vakta kitanA aphasosa tathA pazcAtApa hotA hogA, isakI kalpanA sahRdaya pAThaka svaya kara sakate haiN| Uparake isa varNana eva citraNaparase pAThaka itanA to sahajame hI jAna sakate haiM ki hamAre bhAratavAsI prAjakala kaisI kaisI dukhAvasthAmose ghire hue haiM-pramAda aura prajJAnane unako kaisA naSTa kiyA hai| vAstavame yadi vicAra kiyA jAya to ina samasta dukho aura durdazAmoMkA kAraNa zArIrika nirbalatA hai| nirbala zarIrapara sahajameM hI
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ hamArI yaha durdazA kyo? rogokA prAkramaNa ho jAtA hai, nirbalatA samasta rogokI jaDa mAnI gaI hai- eka kamajorI hajAra bImArI' kI kahAvata prasiddha hai| jaba hamArA zarIra kamajora hai to hamAre vicAra kadApi dRDha nahI ho sakate, jaba hamAre vicAra dRDha nahI hoge to hama koI bhI kAma pUrNa saphalatA ke sAtha sampAdana nahIM karasakege,hamArA citta haravakta DAvA~Dola rahegA tathA vyarthakI cintAmokA nATyaghara banA rahegA aura ina vyarthakI cintAmokA natIjA yaha hogA ki hamArA kamajora dimAga aura bhI kamajora hokara hamArI vicArazakti naSTa ho jAvegI aura taba hama hita-ahitakA sAgvacAra karanekI yogyatAke na rahanese yadvA tadvA pravRtti kara apanA sarvanAza kara ddaalege| yahI kAraNa hai ki prAcIna RSiyone zArIrika balako bahuta mukhya mAnA hai| unhoMne likhA hai ki jisa dhyAnase muktikI prApti hotI hai vaha uttama dhyAna usI manuSyake ho sakatA hai jisakA sahanana uttama ho-arthAt jisakA zarIra khAsa taurase ( nirdiSTa prakArase ) majabUta aura bajrakA banA huA ho / isI liye unhone isa zArIrika balakI rakSAke liye mukhyatAse brahmacaryakA upadeza diyA hai aura sabase pahalA-arthAt gRhasthAzramase bhI pUrvakA-Azrama 'brahmacaryAzrama' kAyama kiyA hai| sAtha hI vaidyaka zAstrake niyamoko pAlana karanekA Adeza bhI diyA hai, aura ina niyamoko itanA upayogI tathA z2arUrI samajhA hai ki unako dhArmika niyamome garbhita kara diyA hai, jisase manuSyaunhe dharma aura puNyakA kAma samajhakara hI pAlana kare / vAstavame maharSiyokA yaha kAma baDI hI dUradarzitA aura buddhimattAse sambandha rakhatA hai| ve acchI tarahase jAnate the ki 'zarIramAca khalu dharmasA: dhanam' 'dharmArtha-kAma-mokSANA zarIra sAdhana matama'--arthAt dharmasAdhanakA hI nahIM kintu dharma, artha, kAma aura mokSa aise cArohI puruSArthoke sAdhanakA sabase prathama praura mukhya kAraNa zarIra hai| zarIrake svastha aura balAdhya hue binA kisI bhI puruSArthakA sAdhana
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ yugavIra-nibandhAvalI nahIM bana sakatA aura puruSArthakA sAdhana kiye binA manuSyakA janma bakarIke galeme laTakate hue stano (thano)ke samAna nirarthaka hai| aisI sthitimeM jo manuSya apane zarIrakI rakSAke liye ukta niyamokA pAlana karatA hai vaha vAstavame dharmakA kArya karatA hai aura usase avazya usako puNya-phalakI prApti hotI hai| hama logone RSiyoke vAkyokA mahatva nahIM samajhA aura na yaha jAnA ki zarIrakA balI-nirbalI tathA svastha-asvastha honA prAya saba AhAra-vihAra para nirbhara hai aura AhAra-vihAra-sambandhI jitanI caryA hai vaha saba prAya vaidyakazAstrake AdhIna hai| isIliye hama apane Apako sabase pahale brahmacaryAzramame nahI rakhate hai-eka khAsa avasthA taka brahmacaryakA pAlana nahIM karate hai balki usakA nirmUla karaneke liye yahA~ taka udyata rahate hai ki choTIsI avasthAme hI baccokA vivAha kara dete haiM / yahI kAraNa hai ki hama yogya AhAra-vihAra karanA nahI jAnate, aura yadi jAnate bhI hai to pramAda yA lAparvAhIme usake anusAra pravartana nahI krte| udAharaNake taura para, bahatase manuSya isa bAtako to jAnate haiM ki yadi hama koI hADI cUlhe para caDhAve aura usame thoDese cAvala pakaneke liye DAla deve, aura phira thoDIsI derake bAda usame aura kacce cAvala DAla deve, usase pIche gehU~ DAla deve, usase kucha kAla pazcAt kacce cane DAla deve, aura usa sebhI kucha samaya bAda phira kacce cAvala yA aura koI vastu DAla deve aura unamese kisIkA bhI pAka pUrA honekA avasara na Ane dekara dUsarI dUsarI vastu usame DAlate raheM to kadApi usa hADIkA pAka ThIka tathA kAryakArI na hogaa| parantu yaha jAnate hue bhI khAne-pIneke avamaro para kucha dhyAna nahIM rakhate-jo vastu jisa samaya mila jAtI hai usako usI samaya caTa kara jAte haiM-isa bAtakA kucha vicAra nahIM karate ki pahalekA khAyA huA bhojana hajama hocukA hai yA ki nahIM? pariNAma jisakA
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___31 hamArI yaha durdazA kyo? yaha hotA hai ki khAyA-pIyA kucha bhI zarIrako nahIM lagatA aura aneka prakArake ajIrNAdi roga utpanna ho jAte haiM, jo kabhI kamI baDI bhayakaratA dhAraNa kara lete haiM aura prANa hI lekara chor3ate haiN| agreja loga prAya niyamapUrvaka ThIka aura niyata samayapara bhojana karate haiM, apane DAkTarokI AjJAko baDe Adarake sAtha zirodhArya karate haiM aura baDe yatnake sAtha svAsthya-rakSAke niyamokA pAlana karate haiM, yahI vajaha hai ki unako roga bahuta kama satAte haiM aura ve prAya hRSTa puSTa tathA baliSTha bane rahate haiN| hama logone vaidyakazAstrame niSNAta vAgbhaTTa jaise vaidyarAjoMke vAkyokI avajJA kI-na unako paDhA aura na tadanusAra AcaraNa kiyA aura svAsthyarakSAke niyamose upekSA dhAraNa kii| usIkA yaha phala hA ki bhAratavarSa meM nirbalatAne apanA aDDA jamA liyA aura ma dina para dina nirbala tathA nisteja hokara prAya kisI bhI kArya karaneke yogya na rahe / hamArI isa nirbalatAke sakSepase cAra kAraNa kahe jA sakate haiM - pahalA paitRka nirbalatA arthAt mAtA aura pitAke zarIrakA nirbala honA, dUsarA svAsthyarakSAke niyamose upekSA dhAraNa karanA, tIsarA bAlyAvasthAme aneka khoTe mArgose kacce vIryakA skhalita honA,aura cauthA acchI khurAka Food bhojya) kA na milanA / ina kAraNome yadyapi pahalA kAraNa, jisakI utpatti bhI anya tIna kAraNoMse hI hai, hamAre prAdhIna nahI hai-arthAt mAtA-pitAkI zArIrika nirbalatAme unakI bhAvI santAna kucha bhI phera-phAra nahI kara sakatI, unake zarIra meM usakA asara avazya AtA hai, parantu isase hamArI prAya kucha hAni nahI ho sakatI yadi hama anya tIna kAraNoko apane pAsa phaTakane na deve aura vidhipUrvaka acche pauSTika padArthoMkA barAbara sevana karate rheN| aisA karanese hamArI janmase prApta huI saba nirvalatA naSTa ho jAvegI aura hama AgAmIke liye apanI santAnako isa prathama kAraNa-janita vyarthakI pIDAse surakSita rakhanemeM samartha ho skeNge|
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 . bugavIra-nibandhAvalI dUsare kAraNako bAbata Upara saketa rUpameM bahuta kucha kahA jA cukA hai aura yaha viSaya aisA hai ki jisa para bahuta kucha likhA jAsakatA hai| paratu yahA~para saMkSepame maiM itanA hI kahanA cAhatA hU~ ki svAsthya-rakSAke niyama hama logoko dRDhatAke sAtha pAlana karane cAhiye aura sarvasAdhAraNako una niyamokA jJAna karAne tathA una niyamokA pAlana karanekI preraNA karaneke liye vaidyakazAstroko mathanakara AhAra-vihArasamvandhI atyata sarala pustake tayyAra karAkara sarvasAdhAraName ni svArtha bhAvase unakA pracAra karanA caahie| yadi vAgmaTTajIke nimna zlokakI choTI baDI TIkAe~ karAkara athavA anya AhAra-vihAra tathA pUraNa dinacaryA-sambandhI pustake tayyAra karAkara skUlome bharatI karAI jAve to unase bahuta bar3A upakAra ho sakatA hai / vaha zloka yaha hai kAlA'rtha-karmaNA yogA hIna-micyA-'timAtrikA / samyamyogazca vijheyo rogyA''rogyaika kAraNam // isakA sAmAnya artha itanA hI hai ki-'kAlakA hInayoga, mithyAyoga tathA atiyoga, artha ( padArtha ) kA hInayoga, mithyAyoga tathA atiyoga, kama (kriyAdi ) kA hInayoga, mithagAyoga tathA pratiyoga, ye saba rogoke pradhAna kAraNa hai, aura ina kAla, artha tathA karmakA samyakayoga prArogyakA pradhAna kAraNa hai|' parantu kAla, artha aura karmakA vaha hInayoga, mithyAyoga, pratiyoga aura samyakyoga kyA hai, use TIkAyo dvArA sapramANa spaSTa karake batalAnekI jarUrata hai, jisase tadviSayaka jJAna vikAsako prApta hove aura janatAko sayoga-virUddhAdike rUpame apanI mithyAcaryAkA bhAna ho ske| tIsarA kAraNa yadyapi dUsare kAraNakI hI eka zAkhA hai aura usIkI vyAkhyAme prAtA hai, phira bhI usapara khAsataura se dRSTi rakhanekI z2arUrata hai / bahutase bAlaka apanI ajJAnatAse bacapanakI pratyata nindanIya khoTI pravRttiyo ( Self destroying habits ) me phaMsakara hamezAke liye apanA sarvanAza kara DAlate haiM aura phira sAra
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 33 . hamArI yaha durdazA kyoM umra hAtha mala malakara pachatAte haiM, isaliye mAtA-pitAkI isa viSayame bAlako para kar3I dRSTi rahanI cAhiye aura unako kisI na kisI prakArase aisI zikSA denekA prayatna karanA cAhiye jisase bAlaka isa prakArako khoTI pravRtiyomeM par3ane na pAye / adhikAMza mAtA-pitA isa ora bilkula bhI dhyAna nahI dete aura unakI yaha upekSA vicAre hitA'hita-jJAna-zUnya bAlakoke liye viSakA kAma detI hai, jisakA pApa-bhAra mAtA pitAmoMkI gardana para hotA hai / ataH mAtA-pitAmoko isa viSayame bahuta sAvadhAna rahanA cAhiye aura choTI avasthAme to baccokA vivAha bhUla kara bhI nahIM karanA cAhiye, balki unako kamase kama 20 varSakI avasthA taka brahmacaryAzramame rakhanA cAhiye, aura yahI kAla unake vidyAdhyayanakA honA caahiye| isake pazcAtU yaha unakI icchA rahI ki ve cAhe aura vidyAdhyayana kare yA vivAha karAkara gRhasthAzrama svIkAra kre| cauthA kAraNa sabame pradhAna hai, acchI khurAkakA na milanA nirbalatAko uttarottara vRddhiMgata karanevAlA hai| jaba acchI khurAka athavA uttama bhojya padArthokI prApti hI nahIM hogI to kevala svAsthya-rakSAke niyamoMke jAnanese hI kyA lAbha ho sakatA hai ? vaidyaka-zAstra hameM kisI vastukI upayogitA-anupayogitAko batalAnA hai, paratu kisI upayogI padArthakI prApti karA denA usakA kAma nahIM / yaha hamArA kAma hai ki hama usakA prabandha kre| isaliye svAsthyarakSAke niyama bhI usa vakta taka pUrI taurase nahIM pala sakate jabataka ki hamAre lie acchI khurAka milane kA prabandha na hove / vAstavameM yadi vicAra kiyA jAya to manuSyake zarIrakA sArA khela usake bhojana para nirbhara hai| acche aura zreSTha bhojanase manuSyakA larIra sundara, nirogI evaM balADhya banatA hai aura manuSya ke hRdaya meM uttama vicAroMkI sRSTi hotI hai| viparIta isake, bure athavA nikRSTa bhojanase manuSyakA zarIra
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 yugavIra - nibandhAvalI rogAkAnta evaM nirbala taiyAra hotA hai aura usame prAya choTe tathA hIna vicAra hI utpanna hote hai / acchI khurAka vaha vastu hai ki jisake prabhAva se anya kAraNose utpanna huI nirbalatAkA bhI sahaja hI meM sazodhana ho jAtA hai / isIke prabhAvase rogoke ArAma honeme bhI bahuta kucha sahAyatA milatI hai / hama loga kucha to janmase hI nirbala paidA hue, kucha bacapanakI galatakAriyo-yogya pravRttiyoM -- eva svAsthya-rakSAke niyamoko na pAlana karane hamako nirbala banAyA, aura jo kucha rahA sahA bala thA bhI, vaha acchI khurAka ke na milanese samAptiko pahu~ca gayA / hama logokI sabase acchI khurAka thI ghI aura dUdha, vahI hamako prApta nahI hotI / idhara hama logone gorasa-prApti aura usake sevanakI vidyAko bhulA diyA udhara dharma-karma - vihIna athavA mAnavatAse rikta nirdaya manuSyone ghI-dUdhakI mazIna svarUpa pyArI gaulokA vadha karanA Arambha kara diyA aura pratidina adhika se adhika sakhyAme govazakA vinAza hotA rahanese ghI-dUdha itanA karA ( maha~gA ) ho gayA ki sarva-sAdhAraNa ke liye usakI prApti durlabha ho gaI / jo ghI jase koI 100 varSa pahale rupayekA ghaDI (5 sera pakkA) aura 75 varSa pahale tIna serase adhika grAtA thA vahI ghI prAja rupayekA 3 yA 4chaTA AtA hai aura phira bhI acchA zuddha nahI milatA / isI prakAra jo dUdha pahale paise yA DeDha paise sera prAyA karatA thA vahI dUdha * mere vidyArthI jIvana (san 1866 Adi ) me, sahAranapura boDiGgahAusame rahate hue, mujhe kbala dorupaye mAmikakA ghI bhejA jAtA thA aura vaha vajaname prAya sADhe tIna sera pakkA hotA thaa| sAtha hI itanA zuddha, mApha aura sugavita hotA thA ki usa jaise ghIkA prAja bAjArame darzana bhI durlabha ho gayA hai / yaha bhAratakI dazAkA kitanA ulaTaphera hai //
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ hamArI yaha durdazA kyoM ? 35 Aja ATha pAne, bAraha prAne athavA rupaye sera taka milatA hai aura phira bhI usake khAlisa honekI koI gAraNTI nahI | aisI hAlatame pAThakajana svaya vicAra sakate haiM ki kaise koI ghI-dUdha khA sakatA hai aura kaise hama loga panapa sakate haiM ? bhAratavarSame Ajakala zAyada maikaDe pIche do yA tIna manuSya hI aise nikalege jinako ghose cupaDI roTI nasIba hotI hai, zeSa manuSyoko ghI-dUdhakA darzana bhI nahI milatA aura acchI tarahame ghI dUdhakA khAnA to acche acchoko bhI nasIba nahI hotA / phira kahiye yadi bhAratame nirbalatA apanA DerA athavA graDDA na jamAve to aura kyA kare ? yahA~para eka bAta aura bhI ullekhanIya hai aura vaha yaha ki isa maha~gIke kAraNa bahuta svArthI pravivekI manuSya ghImeM carbI tathA kokojama Adi dUsarI vastue~ milAne lage haiM aura dUdhame pAnI milA kara prathavA dUdhase makkhana nikAlakara aura koI prakArakI pAuDara umame zAmila karake use asalI dUdhake rUpa me becane lage hai, jisase hamArA dharma-karma aura AcArara-vicAra naSTa honeke sAtha sAtha hamAre zarIrame aneka prakArake naye rogone apanA ghara banA liyA hai| aise ghRNita ghI-dUdhako khAnevAle zAyada yaha samajhate hoge ki hama ghI-dUdha khAte haiM auaura zAyada unako kabhI kabhI yaha citA bhI hotI ho ki ghIdUdha khAnepara bhI hama hRSTa-puSTa tathA nirogI kyo nahI rahate ? parantu yaha saba unakI bar3I bhUla hai / unako samajhanA cAhiye ki ve vAstava ghI-dUdha nahI khAte balki eka prakArakI viSailI vastu khAte haiM jo unake svAsthyast fagADakara zarIrame aneka prakArake rogoko utpanna karanevAlI hai / eka bAra kalakatteke kisI vyApArIkA bahIkhAtA pakaDA gayA thA aura usase mAlUma huA thA ki usane 500) ru0 ke sAMpa ke liye kharIda kiye the aura unakI carbI ghImeM milAI gaI thI /
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ yugabIra-nibandhAvatI ., ' hA hama logoMke yaha kitane durbhAgyakI bAta hai ki jisa cIke nAmase hI hamako tharaNA pAtI thI,jisa caki darzanamAtrase kavimana) ho jAtI thI aura jisa caki sparzanamAtrase stAna karanekI jarUrata hotI thI vahI carbo dhImeM milakara hamAre peTame pahuMca rahI hai aura pUjana-havanake liye pavitra devAlayome jA rahI hai / / itane para bhI hama loga hindU tathA jainI kahalAnekA dama bharate haiM, hamako kucha bhI lajjA athavA zarama nahIM AtI aura na hama isakA koI sakriya pratIkAra hI karate hai / / jAna paDatA hai hamane kabhI isa bAta para gambhIratAke sAtha vicAra hI nahIM kiyA ki pahale itanA sastA aura acchA ghI-dUdha kyo milatA thA? yadi hama vicAra karate to hame yaha mAlUma hue binA na rahatA ki pahale prAya sabhI gRhasthI loga do-do cAra-cAra gaue~ rakhate the, baDe premake sAtha unakA pAlana karate the, gau-mAtAmoko apanA jIvanAdhAra samajhate the aura dUdha na dene yA romI hojAne Adi kisI kAraNapara unako kabhI apanese alaga nahIM karate the, aura yadi alaga karanekI jarUrata hI A paDatI thI to kisI aise bhadra manuSyako samarpaNa karate the jo apanese bhI adhika premake sAtha unako rakhane aura unakI pratipAlanA karanevAlA ho| pariNAma isakA yaha hotA thA ki gaue~ kasAiyoMke hAthame nahIM jAtI thIM, ghara gharame ghI-dUdhakI nadiyA~ bahatI thI aura saba loga prAnandake sAtha apanA jIvana vyatIta karate the tathA hRSTa puSTa bane rahate the| paraMtu mANakala hama loga aise pramAdI athavA bonTalamaina ho gaye haiM ki hamane gaumoMkA pAlana karanA bilkula chor3a diyA, hame prANokI AdhArabhUta gautrokA rakhanA hI bhAra mAlUma hotA hai aura hama yaha kahakara hI apanA jI ThaMDA kara lete haiM ki "mAya na banchI nIda bhAve acchI !" usIkA yaha phala hai ki pratidina hajAro gotroMke galepara burI phiratI hai, bI-dUdha habase jyAvaha mahaMgA ho gayA aura hama loga zarIrase kamajora, kamahimmata tathA aneka prakArake segake
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ hamArI yaha durdazA kyoM ? zikAra bane rahate haiM !! aisI avasthAmeM hamaloga kaise apanI unnati yA apane samAja aura dezakA sudhAra kara sakate haiM ? kadApi nahI / ata hama bhAratavAsiyoko bahuta zIghra isa ora dhyAna dekara aisA prabandha karanA cAhiye ki jisase bahulatAke sAtha uttama ghIdUdhakI prApti hotI rahe, aura usake liye sabase acchA upAya yahI saba loga pahale kI taraha apane gharo para do-do cAra-cAra gauai tathA bhaise rakkhA kare aura kadApi unako kisI aise avizvasanIya manuSyake hAtha na bece jisase unake mAre jAnekI sambhAvanA hove / sAtha hI, unake liye acchI carAgAho kA prabandha kare aura gocara bhUmi choDanA hara eka apanA kartavya samajhe, jisase cAre ghAsakA koI kaSTa na rahe aura ve prAya jagalase hI apanA peTa bharakara ghara AyA kare / isake alAvA sthAna sthAna para aise suvyavasthita aura vizvasta DeyarI phArmoM kA bhI prabandha honA cAhiye, jisase sAdhana - vihIno ko samaya para ucita dAmome yatheSTarUpase zuddha ghI-dUdha mila jAyA kre| yadi hamane zIghra hI isa ora dhyAna na dekara kucha bhI prabandha na kiyA aura kucha dino aura yahI hAlata calatI rahI to yAda rahe kucha hI varSoMme vaha samaya bhI nikaTa A jAyagA jaba davAI ke liye bhI khAlisa (zuddha) ghI-dUdha kA milanA durlabha hojAyagA aura hama logo kI aura bhI vaha durdazA hogI ki jisase hamArI tarapha koI Akha uThAkara dekhanA bhI pasanda nahI karegA hama saba prakArase hIna tathA nagaNya samajhe jAvege / yadi hama bhAratavAsI sacamuca hI ina (uparyukta) samasta dukho aura durdazAtroMse chuTakArA cAhate haiM aura hamameM apane hita hitakA kucha bhI vicAra avazeSa hai to hame ukta cAro prakArakI nirbalatAko dUra karanekA zIghrase zIghra prayatna karanA cAhiye / jyohI hama isa nirbalatAko dUra karaneme saphala hoge tyohI hame phirase isa bhAratavarSame bhIma, arjuna, mahAvIra, buddha, rAma, kRSNAdi
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 yugavIra-nibandhAvalI jaise vIra puruSoke darzana hone lagege aura hama saba prakArase apane manorathoko siddha karaneme samartha ho skege| ... * yaha nibandha Aja se koI 52 varSa pahale nipA gayA thA aura devabanda jilA sahAranapurame prakaTa hone vAle 'kAmadhena'nAmaka sAptAhika patra 30 bhitambara man 1910 - kame prakAzita hanA thA / usa mamaya ghokA bhAva mpayekA prAya 10 haTAka aura ddvakA nIna pAne merakA yA / bAdako man 1646 me ima cha prAvazyaka parivatano tathA parivardhano mAya anekAnta kI mAcakI kiragAme prakAzita kiyA gayA thaa| usa samaya ghI-dUdhakA hI ronA na thA,kintu dazame anna tathA dUsare khAdya padArthokA jI sakaTa upasthita thaa| anekAnna'kI ukta kiraNase hI yaha yahA~ udadhRta kiyA gayA hai| aAjakI myiAna pora bhI jyAdA kharAva hai / mhaMgAI uttarottara bar3ha rahI hai goNa tathA anya dudhArU pazu pahale se adhika makhyA me kaTa rahai hai jigane zuddha bI-dUdha kA prabhAva hotA jA rahA hai| aisI sthitime hame bahuta hI satarka tathA pAvadhAna honA cAhiye aura svAvalambanako apanAkara mAmUhika prayatna dvArA usa doSa. pUrNa paristhitiko hI badala denA cAhiye ji pane hamArI yaha saba durdazA kara rakkhI hai aura karane ko tatpara hai|
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainiyoMmeM dayAkA abhAva isa nibandhakA zIrSaka dekhate hI pAThaka caukege aura kahege ki yaha kyA mAmalA hai ? parantu nahI, caukanekI bAta nahIM hai / yadi Apa dhairya aura zAntike sAtha vicAra karege, to Apako svaya hI ukta zIrSakakI sa yatA sahajame mAlUma ho jaaygii| ___ isame koI sandeha nahI, aura na isame kisI ko kucha Apatti ho sakatI hai ki jainadharma hI dayA dharmakA sarvottama rItise pratipAdana karanevAlA hai / isI dharmame jIvokI jAtiyA~, jIvoMke bhedaprabheda aura unake utpatti-sthAna Adi bahuta vistArake sAtha varNana kiye gaye hai, jinake jAne binA vAstavame dayA dharmakA pAlana nahIM ho sakatA / jainiyoke isa sarvazreSTha ahisA dharmakI bahutase bhinna dharmAvalambI niSpakSa vidvAnone muktakaThase prazasA kI hai aura isa dhamakA bahuta kucha AbhAra aura upakAra mAnate hue isa bAtako svIkAra kiyA hai ki, jisa samaya isa bhArata bhUmi para vaidika dharmakA adhika pracAra thA usa samaya yahA~ para ghora rUpase pazuvadha hotA thAbecAre mUka pazu mAsa-lolupI vA adhazraddhAlu manuSyoke dvArA dhamake vyAjase yajJome home jAte the, ghara-gharame rudhira aura maoNsakI kIcaDa macatI thI, loga itane nirdaya, svArthaparAyaNa aura vivekazUnya ho gaye the ki manuSyo takako yajJameM havana karate hue unakA hRdaya nahIM
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ yugavIra-nibandhAvalI kAMpatA thaa| yaha jainadharmake pracArakA hI mAhAtmya hai ki aba bhAratakA koI bhI dharma ukta ghora pApoko karanekA anumodana nahIM karatA hai| vaidika dharmake zAstroMme bhI ahiMsA vA dayA dharmakA upadeza prakSipta ho gayA hai aura isa taraha jainadharmake prabhAvase ahisA bhAratakI sarvapriya vastu bana gaI hai| suprasiddha brAhmaNa vidvAn pa0 bAlagagAdhara tilakane baDodA jaina kAnphansameM 30 navambara san 1904 ko eka sAragarbhita vyAkhyAna diyA thaa| usame unhone kahA thA jainiyoMke 'ahisA paramo dharma' isa udAra siddhAntane brAhmaNa dharma para cira smaraNIya chApa ( muhara ) mArI hai / yajJa yAgAdikome pazuokA vadha hokara jo yajJArtha pazu-hisA kI jAtI thI vaha Ajakala nahI hotI hai, yahI eka bar3I bhArI chApa jainadharmane brAhmaNa dharma para mArI hai / pUrvakAlame yajJake liye asakhya pazuprokI hisA kI jAtI thii| isake pramAraNa kAlidAsake meghadUta kAvyase * tathA aura bhI anekA granthose milate hai / rantideva nAmake rAjAne jo yajJa kiyA thA, usame itanA pracura pazuvadha huA thA ki nadIkA jala khUnase lAla ho gayA thA / usI samayase usa nadIkA nAma carmarAvatI (cambala) prasiddha hai / pazuvadhase svarga milatA hai, isa vizvAsake viSayame ukta kathA sAkSI hai| isa ghora hisAkI brAhmaNadhamase vidAI ho jAnekA zreya jainadharmake hisseme hai / brAhmaraNa aura hindUdharmame mAsa-bhakSaraNa aura madirApAna banda ho gayA, " " yaha bhI jainadharmakA prabhAva hai| ahisAkI aura * meghadUtake 'ArAdhyana zaravaNabhava' Adi 47ve zlokako sajIvanI TIkAme isa bAtakA khulAmA yo kiyA gayA hai --- purA kila rAjJo rantidevasya ( dazapurapatermahArAjyasya ) gavAlammeSvekatra saMbhUtAdraktaniSpandAcarmarAze kAcinnadI sspnde| sA carmarAvatItyAkhyAyate iti|
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainiyoMmeM dayAkA abhAva 46 dayAkI vizeSa prItise logoMke hRdaya hiMsAke duSkarmoMse dukhane lage zrIra unhoMne prAvezayaza spaSTa kaha diyA ki, jisa bedameM hiMsAkI prAjJA hai vaha veda hamako mAnya nahI, jo deva hiMsAse prasanna hote haiM unakI hamako prAvazyakatA nahI, ghora jina krnthome hisAkA vidhAna ho, ve hamase dUra raheM / dayA aura zrahisAkI aisI hI prazasanIya prItine trarmako utpanna kiyA hai, sthira rakkhA hai aura isIse vaha cirakAla taka sthira rahegA / isa ahisAdharmakI chApa jaba brAhmaNadharmapara paDI aura hinduproko ahisA pAlanakI AvazyakatA huI taba yajJame piSTapazukA (Teke pazukA) vidhAna kiyA gayA / " zrIyuta pa0 maragIlAla nabhrU bhAI dvivedI bI e ne 'siddhAntasAra' nAmaka pustakame likhA hai " Azcarya kI bAta hai ki Aja jo gau bahuta pavitra ginI jAtI hai, usakA prAcIna samaya me yajJake liye mAranekA rivAja thA | brAhmaNoMke dharmako, vedamArgako aura yajJakI hisAko kharA dhakkA isI (jaina) dhamane lagAyA hai, buddhake dharmako grahisAkA Agraha nahI thA / usane kevala vedamArgako hI asvIkRta kiyA thA / parantu jaina dharmane mahA dayArUpa - premarUpa dharmakA pracAra kiyA / " isI prakAra vilasana kAleja bhaDakamakara mahodaya ne apane eka kucha kahA hai usakA sAra yaha hai "yaha spaSTa hai ki vaidika kAlame yajJa-yAgAdika kAya bar3I kra ratA se hote the aura yajJame pazuprokA havana kiyA jAtA thA, aura yaha bhI patA lagatA hai ki usa samaya ina kra ra karmokI prorase logoko virakta karanekA bhI udyoga hotA thaa| jisakA phala yaha huA ki jIvake pratinidhi svarUpa dUsare padArtha havana karake yajJa - kriyA sampAdana * janamitra varSa 6 ka 3 se uddhRta / bambaIke saMskRta prophesara zrIyuta vyAkhyAname jainadharmake viSayame jo
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 yugavIra - nibandhAvalI karanekI carcA hone lagI aura kucha kAlake anantara to yaha jIvahiMsA eka prakArase banda hI ho gaI thii| isa zreyakA adhikArI jainadharma thA / usake dayAmaya vicArokA itanA prabhAva paDA thA ki usase vaidika dharmako apanA svarUpa badalanA paDA thA aura use apaneme jIvadayAko balAt sthAna denA paDA thA / ataeva 'jina' zabdakA jo jayazIla vA vijayavAn artha hotA hai tadanusAra jainadharmane logopara prAcIna kAlase vijaya prApta kiyA hai aura vaha Age bhI karegA, isame sandeha nahI hai / " jainadharma hI hisA hisA aura dayA ina saba kathanoMse yaha natIjA nikalatA hai ki aura dayAdhamakA Adyapravartaka aura mulanAyaka hai| kA asalI prAkRtika svarUpa sivAya jainadharmake aura kisI bhI dharmame prAya nahI pAyA jAtA hai / vAstavame hamAre pUrvaja baDe hI dayAlu the / unakA hRdaya baDA hI vistIrNa aura udAra thA / dUsarokA hita karanA hI ve apanA mukhya kartavya samajhate the / unakI dayAlutA, unakI udAratA kevala apane ghara, grapane kuTumba aura apanI jAti taka hI sakucita na thI, balki sAre vizvake nara-nAriyo, jaino-ajaino aura pazu-pakSiyoM taka nisvArtha bhAvase phailI huI thii| ve mahAnubhAva yadi kisI prANIko mithyAtvadazA va pAna athavA dukhAvasthAme dekhate the to turanta unakA hRdaya dayAse bhIga jAtA thA aura jisa-tisa prakAra va usakA mithyAtva, pApa athavA dukha dUra kAnekA yatna karate the / isase unako sukha-zAntikA prApti hotA thii| hajAro mithyAtviyokA mithyAtva aura lAkho pApiyokA pApa chur3Akara unako sacce dharmakI zaraName lAnA tathA saccA mArga batAnA unhIkA kAma thA / unhI dharmavIro aura satpuruSokA yaha prabhAva hai, jo bhinna dharmAvalambI ( anyamatI ) vidvAn bhI Aja jainiyo ke dayAmaya dharmakI chApa apane Upara svIkAra karate hai / parantu jaba hama jainiyokI vartamAna dazAko dekhate haiM to hamako
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainiyome dayAkA prabhAva baDA dukha tathA zoka hotA hai aura niHsakoca-bhAvase kahanA par3atA hai ki prAjakalake jainiyoMmeM prAya dayAdharmakA abhAva hogayA hai| jainI prAya itane hIna, svArthI aura saMkIrNahRdaya bana gaye haiM ki, svapname bhI kabhI dUsarokA upakAra karanekI taraga inake hRdayameM nahIM uThatI hai, jainiyoMke sAmane hI koI kisIko satAyo, kisIkA dila dukhAyo, anyAya karo, atyAcAra karo aura kaisA hI pApakA kAma kyo na karo, parantu isase unhe kyA ? jainiyoMke hRdaya para isase kucha bhI coTa nahIM lagatI hai| laukika svArthane ina logoko itanA adhA banA diyA hai ki dUsaroke dukhako ye dukha hI nahIM samajhate haiM, dukhiyoMke du khame apanI sahAnubhUti darzAnA aura samavedanA pragaTa karanA to mAno inakI prakRtike viruddha hI ho gayA hai / zAyada isa prakArakI udAsInatAko hI ye loga vItarAgatA mAna baiThe ho aura isI sugama rItise inhone vItagaga padavIkA sarTiphikeTa milanA samajha rakkhA ho / aphasosa / aura zoka || jo loga sabase UMce caDhe the,ve Aja aise nIce A paDe / aAja jainiyone apanA kartavya bhulAkara apane vaza-gaurava ko miTA diyA / jainiyokI vartamAna hAlatako dekha kara kauna kaha sakatA hai ki kabhI jainI bhI aise paropakArI aura dayAvAna the ki, jo jIvamAtrakA kalyANa karaneke liye sadaiva Akulita rahate the aura unake roma-roma aura nasa nasame pratikSaNa paropakAramaya utsAha kI dAmini damakatI thii| kauna samajha sakatA hai ki inake pUvaja aise svArthatyAgI, udAracetA, samadRSTi aura ninimitta bandhu ho gaye hai ki jinhone bhIla, cANDAla, mleccha aura pApIse pApI manuSya hI ko nahIM, balki siha, vyAghra, zUkara, kUkara gRddha Adi pazu pakSiyo taka para dayA karake unako dharmakI zikSA dI thI aura unako jainadharma dhAraNa karA kara kalyANake mArga para lagAyA thaa| jainiyoke antima tIrthaMkara zrI mahAvIra svAmIke samavazaraName
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ yugavIra-nibandhAvalI pAhu-pakSI bhI dharmopadeza sunaneke lie pAte the| samavazaraNakI bAraha samAnImeM pazu-pakSiyoMkI bhI eka sabhA thI, jinako mahAvIra jinendra dharmakA upadeza dete the| jainiyokI vartamAna 84 khApe isa bAtako pragaTa kara rahI haiM ki jaina maharSi kaise dayAla ni sIma paropakArI aura dharmapracAraka pe ki, jinhone nIca Uca kisIbhI vaki manuSyako jenI banAnese nahI choDA aura kisI bhI jIvakA hita karanese muMha nahI moddaa| jina paropakArI mahAtmA zrIakalakadevane mRtamAsa-bhojI bauddhasamUhako vAdame parAsta kara rAjA himazItala-sahita hajAro bauddhoko jainI banAyA, unako Aja jainI apanA pUjya guru mAnate haiM aura apaneko unakA anuyAyI batalAte hai| parantu unako aisA mAnate aura batalAte hue kucha lajjA nahI AtI hai | kyA jainiyokI taraphase zrI akalakadevake anuyAyIpanakA sUcaka koI prayatna jArI hai ? gurukI anukUlatA-pradarzaka koI kAma ho rahA hai ? aura kisI bhI manuSyako jainadharmakA zraddhAnI banAne yA sarva sAdhAraName jainadharmakA pracAra karanekI koI khAsa ceSTA kI jAtI hai ? yadi yaha saba kucha bhI nahI, to phira aise anuyAyIpanase kyA ? khAlI gAla bajAne, zekhI mArane aura apaneko ucca dharmAnuyAyI pragaTa karanese kucha bhI natIjA nahI hai / nissandeha 'akalakastotra' ke "nAhakAra vazIkRtana manasA'' ityAdi vAkya me zrI akalakadevakI jisa kAruNya-buddhikA ullekha hai, usakA Aja jainiyome abhAva hai| jainI isa bAtako * yaha pUrA vAkya isa prakAra he --- nA'hakAra-vazIkRtena manasA na dveSiNA kevala nairAtmya pratipadya nazyati jane kAruNyabuddhathA mayA rAjJa zrIhimazItalasya sadasi prAyo vidgdhaatmnaa| bauddhodhAn sakalAnvijitya sa ghaTa pAdena visphAlita / /
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainiyoMmeM dayAkA prabhAva jAnate aura mAnate haiM ki mithyAtva (pratattvazraddhAna) ke samAna aura koI isa jIvAramAkA ahita pora aniSTa karanevAlA viziSTa zatru nahIM hai| isI pratattvazraddhAnake kAraNa yaha jIva saMsArameM nAnA prakAra ke kaSTa, duHkha aura santApa bhogatA huA caturgatimeM bhramaNa karatA phiratA hai / na kahI isako zAnti milatI hai, na kahI sukhakI prApti hotI hai / ve pratyakSa isa bAtakA anubhava bhI kara rahe haiM ki isI mithyAzraddhAnake kAraNa sasArameM ghora pApokI pravRtti ho rahI hai aura jagatake jIva apane pApakarmoke phalasvarUpa nAnA prakArakI duHkhAvasthAprose ghire hue savilApa kaSTa bhoga rahe haiN| parantu phira bhI una karuNA-pAtropara ina jainiyoko tanikabhI karuNA nahI pAtI hai| jainI kisIbhI jIvakA mithyAtvAdi chuDAkara usako samyak zraddhAnI, samyakjJAnI aura samyagAcaraNI banAnekA kucha bhI prayala nahI karate haiM, isase adhika kaThora cittavRtti aura kyA ho sakatI hai ? aphsos| jainI loga apane gharome cillA cillAkara yaha bAta kahate haiM ki jainadharma hI jagatake jIvokA uddhAra karanevAlA hai, parantu phira bhI ve kisIko jainadharmase apanA uddhAra karanekA avasara nahIM dete haiN| na to ve dUsaroko jainadharma batalAte haiM, na sarvadezoMkI sarvabhASAoM meM aneka rItiyoM aura yuktiyole apane dharma-panthoko prakAzita karake, sarva sAdhAraNake liye jainadharmakI zikSA prApta karanekA mArga sugama karate haiN| isase pragaTa hai ki inake hRdayoMme dayAkA saMcAra mahI hai aura isIlie yaha kahanA bilkula satya hai ki Ajakala jainiyoMmeM dayAkA prAyaH prabhAva hai| zAyada hamAre bahutase bhole jenI kevala harI mora kandamUlakA tyAga karanese hI apaneko bayAvAna samajho ho / parantu mAda he unakA yaha loka-pracArase prerita humA prAkama tyAga kevala mAgAsambara aura lokadikhAvAke sivAya aura kucha mI artha nahI rakhatA / malA jina logoMko paMcendriya prANiyoM para dayA nahIM pAtI, pApiyoMkA
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ yugavIra-nibandhAvalI pApa, prajJAniyokA ajJAna aura mithyAtviyokA mithyAtva chuDAneme jinakI pravRtti nahI hotI,jo saptavyasana aura pacapApokA tyAga nahIM karate, jo apane bhAIyoko satAne aura dukha deneme AgA-pIchA nahIM socate aura jinake hRdaya chala-kapaTa, IrSyA-dveSa, anyAya-droha aura vaira-virodhase paripUrNa haiM, unake dilome dRSTime bhI na AnevAle ekendriya jIvokI rakSAkA bhAva honA kaba koI anumAna kara sakatA hai ? kadApi nahIM / isalie jina bhAIyokA aisA khayAla ho bhI, unako apanA khayAla badala denA cAhiye aura loka-pravAhame na baha kara bAhyADambara aura banAvaTako choDakara anta zuddhikI ora vizeSa dhyAna denA cAhiye aura apane doSokA sazodhana-pUrvaka saccI dayAko hRdayame sthAna dekara jinadharmakI mahimA prakaTa karanI cAhie / isIme jAti aura dezakA kalyANa hU~ aura isIse jainI apane usa kalakako dUra karaneme samartha ho sakate hai jo apane pUjya puruSokI pavitra kIti aura nAmako baTTA lagAnese unake mastakapara caDhA hai| __AzA hai hamAre dharmopakArI, dharmavIra aura jainadharmake sacce premI aba apanI gADha nidrAko tyAgakara apane kartavyakI ora bhukege,apane bhAiyokI hAlata sudhArege, unakA ajJAna-pramAda dUra karege, unake hRdayome kAruNya-jalakA srota bahAe~ge unase paropakAra-vata dhAraNa karAe~ge aura jahA~taka banegA pApiyoM ajJAniyoM aura mithyASTiyoM para dayA karake unakA pApa, ajJAna aura mithyAtva chur3Ae~ge / sAtha hI zrI akalakadeva sarIkhI 'kAruNyabuddhi' ko hRdayame dhAraNa kara svajAti-vijAti, dezI-videzI, Arya-mleccha aura jainI-ajainI saba hI prAriNayoko jinakcanAmRtakA pAna karAkara-jainadharmakI zaraNa meM lAkara unakA hita-sAdhana karege aura isa prakAra jainadharmake luptaprAya gauravako puna ujjIvita karaneme samartha hoge|
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 jina-pUjAdhikAra-mImAMsA utthAnikA jo manuSya jima matako mAnatA hai-jisa dharmakA zraddhAnI aura anuyAyI hai - vaha usI mata vA dharmake pUjya aura upAsya devatAo kI pUjA-upAsanA karatA hai / parantu Ajakalake kucha jainiyokA khayAla isa siddhAntake viruddha hai / unakI samajhame pratyeka jainadharmAnuyAyIko (jainIko ) jinendradevakI pUjA karanekA adhikAra nahI hai / unakI kalpanAke anusAra bahutase loga jinendradevake pUjakokI zreNIme sthAna nahI pAte / cAhe ve loga anyamatake devI-devatA kI pUjA aura upAsanA bhale hI kare, para jinendradevakI pUjA aura upAsanAse apaneko kRtArtha nahI kara sakate / zAyada unakA aisA zraddhAna ho ki aise logo ke pUjana karanese mahAn pApakA bandha hotA hai aura vaha pApa zAstrokta niyamokA ulaghana karake sakrAmaka rogakI taraha aDIsiyo - paDosiyo, milane-julanevAlo aura khAsakara sajAtiyoko picalatA phiratA hai / parantu yaha kevala unakA bhrama hai aura Aja * isI prakAraka vicArose khAtaulI (jilA mujaphpharanagara) ke dassA aura bIsA jainiyo ke mukaddamekA janma huA aura aise hI prauDha vicArose sardhanA (jilA meraTha) ke jinamadiroko karIba karIba tIna sAla taka tAlA lagA rahA ||
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 yugavIra-nibandhAvalI isI bhramako dUra karane arthAt zrIjinendradevake pUjanakA kisa kisako adhikAra hai, isa viSayakI mImAsA aura vivecanA karaneke liye yaha nibandha likhA jAtA hai| pUjana-siddhAnta * jainadharmakA yaha siddhAnta hai ki yaha AtmA jo anAdi karmamalase malina ho rahA aura vibhAvapariNatirUpa pariNama rahA hai, vahI unnati karate karate karmamalako dUra karake paramAtmA bana jAtA hai| prAtmAse bhinna aura pRthaka koI eka Izvara yA paramAtmA nahIM hai| AtmAkI paramavizuddha avasthAkA nAma hI paramAtmA hai-arahata jinendra,jinadeva, tIrthakara, siddha, sArva, sarvajJa, vItarAga, parameSThi, paramajyoti, zuddha, buddha, nirajana, nirvikAra, prApta, Izvara parabrahma, ityAdi usI paramAtmA yA paramAtmapadake nAmAntara haiM-yA dUsare zabdome yo kahiye ki paramAtmA AtmIya ananta guNokA samudAya hai / usake ananta guNokI apekSA ananta nAma haiN| vaha paramAtmA parama vItarAgI aura zAntasvarUpa hai, usako kisIse rAga yA dveSa nahIM hai, kisIkI stati, bhakti aura pUjAse vaha prasanna nahI hotA aura na kisIkI nindA, avajJA yA kaTu zabdoMse aprasanna hotA hai, dhanika zrImAno, vidvAno aura ucca zreNI yA varaNake manuSyoko vaha premakI dRSTise nahI dekhatA aura na nidhana-kagAlo, mUkhoM tathA nimnazreSIke manuSyoko ghRNAkI dRSTise avalokana karatA hai, na samyagdRSTi usake kupApAtra haiM aura na mithyAdRSTi usake kopabhAjana, baha paramAnadamaya aura kuvakRtya hai sAMsArika jhagaDoMse usakA koI prayojana nahIM / isaliye jainiyokI mAsanamA, bhakti aura pUjA hindU musalamAna aura IsAiyokI taraha paramAtmAko prasanna karaneke liye nahI hotI / usakA eka dUsarA hI uddezya hai jisake kAraNa ve aisA karanA apanA kartavya samajhate haiM aura vaha saMkSiptarUpase isa prakAra hai :
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ jina pUjAdhikAra mImAsA 42 'yaha jIvAtmA svabhAvase hI anantadarzana, anantajJAna, anantasukha aura anantavIryAdi ananta zaktiyoM kA AdhAra hai / parantu anAdi-karmamalase malina honeke kAraNa isakI ve samasta zaktiyA~ zrAcchAdita haiM- karmo ke paTalase veSTita haiM- aura yaha zrAtmA sasArameM itanA lipta aura moha jAlameM itanA pha~sA huA hai ki una zaktiyoMkA vikAza honA to dUra rahA, unakA smaraNa taka bhI isako nahI hotA / karmake kicit kSayopazamase jo kucha thoDA bahuta jJAnAdi-lAbha hotA hai, yaha jIva utane meM hI santuSTa hokara usIko apanA svarUpa samajhane lagatA hai / inhI sasArI jIvoMmese jo jIva apanI AtmanidhikI sudhi pAkara dhAtubhedIke sadRza prazasta dhyAnA'gnike balase, isa samasta karmamalako dUra kara detA hai, usame AtmAkI ve sampUrNa svAbhAvika zaktiyA~ sarvatobhAvase vikasita ho jAtI haiM aura taba vaha AtmA svaccha aura nirmala hokara paramAtmadazAko prApta ho jAtA hai tathA 'paramAtmA' kahalAtA hai / kevalajJAna (sarvajJatA ) kI prApti honeke pazcAt jabataka dehakA sambandha bAkI rahatA hai, taba taka usa paramAtmAko sakalaparamAtmA ( jIvanmukta ) yA rahata kahate haiM. aura jaba dehakA sambandha bhI chUTa jAtA hai aura muktikI prApti ho jAtI hai taba vahI sakalaparamAtmA niSkalaparamAtmA (videhamukta ) yA siddha nAmase vibhUSita hotA hai / isa prakAra avasthAbhedase paramAtmA ke do bheda kahe jAte haiM / vaha paramAtmA apanI jIvanmuktAvasthAme apanI divyavAraNIke dvArA sasArI jIvoko unakI AtmAkA svarUpa aura usakI prAptikA upAya batalAtA hai arthAt unakI Atmanidhi kyA hai, kahIM hai. kisa kisa prakArake karmapaTaloMse zrAcchAdita hai, kisa kisa upAyase ve karmapaTala isa zrAtmAse judA ho sakate haiM, saMsArake anya samasta padArthoMse isa AtmAkA kyA sambandha hai, dukhakA, sukhakA mIra saMsArakA svarUpa kyA hai, kaise dukhakI nivRtti aura sukhakI prApti ho sakatI hai, ityAdi samasta bAtokA vistArake
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 yugavIra mAvalI sAtha samyak prakAra nirUpaNa karatA hai, jisase anAdi zravidyAgrasita saMsArI jIvoMko apane kalyANakA mArga sujhatA hai aura apanA hitasAdhana karanemeM unakI pravRtti hotI hai| isa prakAra paramAtmAke dvArA jagatakA ni.sIma upakAra hotA hai / isI kAraNa paramAtmAke sArva, parama hitopadezaka, para mahitaiSI aura nirnimittabandhu ityAdi bhI nAma haiM / isa mahopakArake badaleme hama (sasArI jIva ) paramAtmAke prati 'jitanA prAdara-satkAra pradarzita kare aura jo kucha bhI kRtajJatA pragaTa kare vaha saba tuccha hai / dUsare jaba AtmAkI parama svaccha aura nirmala avasthAkA nAma hI paramAtmA hai aura usa avasthAko prApta karanA arthAt paramAtmA bananA saba zrAtmA kA abhISTa hai, taba zrAtmasvarUpakI yA dUsare zabdome paramAtmasvarUpakI prApti ke liye paramAtmAko pUjA, bhakti aura upAsanA karanA hamArA parama karttavya hai / paramAtmAkA dhyAna, paramAtmA ke alaukika caritrakA vicAra aura paramAtmAkI dhyAnAvasthAkA cintavana hI hamako apanI AtmAkI yAda dilAtA hai - apanI bhUlI huI nidhikI smRti karAtA hai / paramAtmAkA bhajana aura stavana hI hamAre liye apanI AtmAkA anubhavana hai / prAtmonmati meM agrasara honeke liye paramAtmA hI hamArA Adarza hai| AtmIyaguNokI prAptike liye hama usI Adarzako apane sanmukha rakhakara apane caritrakA gaThana karate hai| apane Adarza puruSake guNo meM bhakti aura anurAgakA honA svAbhAvika aura jarUrI hai / binA anurAgake kisI bhI guraNakI prApti nahI ho sktii| jo jisa guraNakA AdarasatkAra karatA hai athavA jisa guraNase prema rakhatA hai, vaha usa guraNake guNIkA bhI avazya AdarasatkAra karatA hai aura usase prema rakhatA hai, kyoMki guNI mAzrama binA kahI bhI guNa nahI hotA / cArasatkArarUpa pravattanakA nAma hI pUjA hai / isaliye paramAtmAka inhI * inhI kAraNose anya vItarAgI sAdhu aura mahAtmA bhI,
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ jina-pUjAdhikAra-bhImAsA samasta kAraNose hamArA paramapUjya upAsya deva hai aura dravyadRSTise samasta prAtmAnoMke paraspara samAna honeke kAraNa vaha paramAtmA sabhI sasArI jIvoMkA samAna-mAvase pUjya hai / yahI kAraNa hai ki paramAtmAke 'khokyapUjya' aura 'jagatpUjya' ityAdi nAma bhI kahe jAte haiM / paramAtmAkA pUjana karane, paramAtmAke guNoMme anurAga baDhAne aura paramAtmAkA bhajana aura cintavana karanese isa jIvAtmAko pApoMse bacaneke sAtha sAtha mahatpuNyopArjana hotA hai| jo jIva paramAtmAkI pUjA, bhakti aura upAsanA nahIM karatA, vaha apane AtmIya guNoMse parADmukha aura apane prAtmalAbhase vacita rahatA haiM-itanA hI nahIM, kintu vaha kRtaghnatAxke doSase bhI dUSita hotA hai| ata paramAtmAkI pUjA, bhakti aura upAsanA karanA sabake liye upAdeya aura jarUrI hai| __ paramAtmA apanI jIvanmuktAvasthA arthAt arhanta-avasthAme sadA aura sarvatra vidyamAna nahIM rahatA, isa kAraNa paramAtmAke smaraNArtha aura paramAtmAke prati Adara-satkArarUpa pravartanake AlambanasvarUpa usakI arhanta avasthAkI mUrti banAI jAtI hai| vaha mUrti paramAtmAke vItarAgatA, zAntatA aura dhyAnamudrA Adi guNokA pratibimba hotI hai| usameM sthApanAnikSepase matrodvArA paramAtmAkI pratiSThA kI jAtI jiname prAtmAkI kucha zaktiyA~ vikasita huI haiM aura jinhoMne apane upadeza, pAcaraNa aura zAstranirmANase hamArA upakAra kiyA hai, baiM saba hamAre pUjya haiN| xahasAna pharAmozI yA kiye hue upakArako bhUla jAnA kRtaghnatA hai / "abhimataphalasi rabhyupAya: subodha prabhavati sa ca zAstrAttasya cotpattirAptAt / iti bhavati sa pUjyastatprasAdAtprabuddha na hi kRtamupakAra sAdhavo visranti / " gommaTasAra-TIkA
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 yugavIra - nibandhAvalI hai / usake pUjanekA bhI samasta vahI uddezya hai, jo Upara varNana kiyA gayA hai, kyoMki mUrtike pUjanase dhAtu- pASANakA pUjanA abhipreta (iSTa) nahIM hai, balki mUrtike dvArA paramAtmAhIkI pUjA, bhakti aura upAsanA kI jAtI hai / isIliye isa mUrtipUjanake jinapUjana, devArcana, jinAca, devapUjA ityAdi nAma kahe jAte haiM aura isIliye isa pUjanako sAkSAt jinadevake pUjanatulya varNana kiyA hai / yathA bhaktyA pratimA pUjyA kRtrimA kRtrimA sadA / yatastadguNasakalpAtpratyakSa pUjito jina || -dharmagrahazrAvakAcAra 06, zloka 42 paramAtmAkI isa paramazAnta aura vItarAgamUrti ke pUjaname eka baDI bhArI khUbI aura mahatvakI bAta yaha hai ki jo sasArI jIva sasAra ke mAyAjAla aura gRhasthI ke prapacame adhika pha~se hue haiM, jinake citta prati cacala hai aura jinakA prA.mA itanA balADhya nahI hai ki jo kevala zAstrome paramA mAkA varNana sunakara ekadama binA kisI nakaze ke paramAtmasvarUpakA nakzA (citra) apane hRdayame khIca sake yA paramAtmasvarUpakA dhyAna kara sake, ve bhI usa mUrtike dvArA paramAtmasvarUpakA kucha dhyAna aura cintavana karaneme samartha ho jAte haiM aura usIse AgAmI dukho aura pApokI nivRttipUrvaka apane grAtmasvarUpakI prApti meM agrasara hote haiM / jaba koI citrakAra citra khIcanekA abhyAsa karatA hai taba vaha sabase prathama sugama aura sAdA citroparase, unako dekhadekhakara, apanA citra khIcanekA abhyAsa baDhAtA hai, ekadama kisI kaThina, gahana aura gambhIra citrako vaha nahI khIca sakatA / jaba usakA abhyAsa bar3ha jAtA hai taba kaThina, gahana aura raMgIna citroko bhI sundaratAke sAtha banAne lagatA hai aura choTe citrako bar3A aura baDeko choTA bhI karane lagatA hai / Age jaba abhyAsa karate karate vaha citra-vidyAme pUrI taura se nipuraNa aura niSNAta ho jAtA hai, taba vaha calatI-phiratI, FY
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ jina-pUjAdhikAra-mImAsA daur3atI-bhAgatI vastuprIkA bhI citra bar3I safAIke sAtha bAtakI bAtameM khIcakara rakha detA hai aura citra-nAyakako na dekhakara, kevala vyavasthA aura hAla hI mAlUma karake usakA sAkSAt jItA-jAgatA citra bhI aMkita kara detA hai| usI prakArayaha saMsArI jIva bhI ekadama paramAtmasvarUpakA dhyAna nahIM kara sakatA arthAt paramAtmAkA phoTU apane hRdayapara nahI khIca sakatA, vaha paramAtmAkI parama vItarAga aura zAnta mUrtiparase hI apane abhyAsako bar3hAtA hai| mUrtike nirantara darzanAdi abhyAsase jaba usa mUrtikI vItarAgachavi aura dhyAnamudrAse vaha paricita ho jAtA hai, taba zana. zanai ekAntameM baiThakara usa mUrtikA phoTU apane hRdayame khIcane lagatA hai aura phira kucha dera taka usako sthira rakhaneke liye bhI samartha hone lagatA hai| aisA karane para usakA manobala aura prAtmabala bar3ha jAtA hai aura vaha phira isa yogya ho jAtA hai ki usa mUrtike mUrtimAn zrIdharahatadevakA samavasaraNAdi vibhUti-sahita sAkSAt citra apane hRdayame khIcane lagatA hai / isa prakArake dhyAnakA nAma rUpasthadhyAna hai aura yaha dhyAna prAya. muni-avasthAme hI hotA hai| AtmIya balake itanA unnata ho jAnekI avasthAmeM phira usako dhAtu-pASANakI mUrtike pUjanAdikI yA dUsare zabdome yo kahiye ki paramAtmAke dhyAnAdike liye mUrtikA avalambana lenekI z2arUrata bAkI nahI rahatI, balki vaha rUpasthadhyAnake abhyAsame paripakva hokara aura adhika unnati karatA hai aura sAkSAt siddhoMkA citra bhI khIcane lagatA hai, jisako rUpAtItadhyAna kahate haiN| isa prakAra dhyAnake balase vaha apanI AtmAse karmamalako chATatA rahatA hai aura phira unnatike sopAnapara caDhatA humA zuklaNyAna lagAkara samasta karmoko kSaya kara detA hai aura isa prakAra prAtmatvako prApta kara letA hai / abhiprAya isakA yaha hai ki mUrtipUjana AtmadarzanakA prathama sopAna hai aura usako AvazyakatA prathamAvasthA (gRhasthA
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ sugabIra-nibandhAvalI basthA ) meM hI hotI hai| balki dUsare zabdome yo kahanA cAhiye ki jitamA jitanA koI nIce darje meM hai, utanA utanA hI jiyAdA usako mUrti pUjanakI yA mUrtikA avalambana lenekI jarUrata hai / yahI kAraNa hai ki hamAre prAcAryone gRhasthoMke liye isakI khAsa jarUrata rakkhI hai aura nitya pUjana karanA gRhasthokA mukhya dharma varNana kiyA hai| sarvamAdhAraNA'dhikAra bhagavajjinasenAcAryane zrIaAdipurAName likhA hai - dAna pUjA ca zIla ca dine parvaNyupoSitam / dharmazcaturvidha so'yamAmnAto gRhamedhinAm / / 41-104 arthAt-dAna, pUjana, vratokA pAlana (vratAnupAlana zIla ) aura parvake dina upavAsa karanA, yaha cAra prakArakA gRhasthokA dharma hai / ___ amitagatizrAvakAcArame zrIamitagati prAcAryane bhI aisA hI varNana kiyA hai| yathA - dAna pUjA jinai zIlamupavAmazcaturvidha / / zrAvakANA mato dharma saMsArAraNyapAvaka / / 6-1 zrIpadmanandi AcArya, padmanandipacaviMzatikAme, zrAvakadharmakA varNana karate hue likhate haiM__devapUjA gurUpAsti svAdhyAya sayamastapa / dAnaM ceti gRhasthAnA SaTkarmANi dine dine / 6-7 arthAt-devapUjA, gurusevA, svAdhyAya, sayama, tapa aura dAna, ye SaT karma gRhasthoko pratidina karane yogya haiM / bhAvArtha-dhArmikadRSTise gRhasthoM ke ye sarvasAdhAraNa nityakarma haiN| zrIsomadevasUri bhI yazastilakameM variNata upAsakAdhyayaname inhI SaT karmokA, prAya inhI ( upayullikhita ) zabdome gRhasthoko upadeza dete haiM -
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ dA." jina pUjAdhikAra-bhImAmA 55 devasevA gurUpAstiH svAdhyAya symstpH| dAnaM ceti gRhasthAnAM padakarmANi dine dine / 46-7 gRhasthoMke liye pUjanakI AvazyakatAko pragaTa karate hue zrIpadmanandi AcArya phira likhate haiM ye jinendraM na pazyanti pUjayanti stuvanti na / niSphala jIvitaM teSAM teSA dhik ca gRhAzramam / / 6-15 arthAt-jo jinendrakA darzana, pUjana aura stavana nahIM karate haiM unakA jIvana niSphala hai aura unake gRhasthAzramako dhikkAra hai| isI AvazyakatAko anubhava karate hue zrI makala kIrti AcArya subhASitAvalIme yahA~ taka likhate hai - __ pUjA vinA na kurveta bhogasaukhyAdika kadA / arthAt--gRhasthoko binA pUjanake kadApi bhoga aura upabhogAdika nahIM karanA caahiye| sabase pahale pUjana karake phira anya kArya karanA caahiye| zrIdharmasagrahazrAvakAcArame, gRhasthAzramakA svarUpa varNana karate hue, likhA hai ijyA vArtA tapo dAna svAdhyAya. sayamastathA / ye SaTakarmANi kurvantyanvaha te gRhiNo matA // 6-26 arthAt-ijyA ( pUjana), vArtA (kRSivANijyAdi jIvanopAya) tapa, dAna, svAdhyAya, aura sayama, ina chaha karmoko jo pratidina karate hai ve gRhastha kahalAte haiM / bhAvArtha-dhAmika aura laukika, ubhayadRSTise ye gRhasthoMke chaha nityakarma haiN| gurUpAsti jo Upara varNana kI gaI hai vaha ijyAke antargata honese yahA~ pRthaka nahI kahI gii| bhagavajjinasenAcArya AdipurANake parva 38 me nimnalikhita zloko-dvArA yaha sUcita karate haiM ki ye ijyA, vArtA prAdi karma upAsaka sUtrake anusAra gRhasthoMke SaTkarma haiN| prAryaSaTkarmarUpa prabanA hI gRhasthoM kI kulaparvA hai, jise kuladharma bhI kahate haiM
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ yugavIra-nibandhAvalI ijyAM vArtA ca dalica svAdhyAyaM saMyamaM tapa. / atopAsakasUtrasthAt sa tebhyaH samupAdizat // 24 // vizuddhA vRttirasyAryaSaTakarmAnupravartanam / / gRhiNA kulacaryeSTA kuladharmo'pyasau mata // 144 // zrIcAmuNDarAyane cAritrasArame aura vidvadvara pa0 prAzAdharajIne sAgAradharmAmRtame bhI inhI SaTkarmoMkA varNana kiyA hai / ina SaTkamoMmeM dAna aura pUjana, ye do karma sabase mukhya haiM / isa viSayame paM0 prAzAdharajI sAgAradharmAmRta(1-15) me likhate haiM dAna-yajana-pradhAno jJAnasudhA zrAvakaH pipAsuH syAt / arthAt-dAna aura pUjana, ye do karma jisake mukhya haiM aura jJAnA'mRtakA pAna karaneke liye jo nirantara utsuka rahatA hai vaha zrAvaka hai / bhAvArtha-zrAvaka vaha hai jo kRSi-vANijyAdiko gauNa karake dAna aura pUjana, ina do karmoko nitya sampAdana karatA hai aura zAstrAdhyayana bhI karatA hai| ___ svAmI kundakundAcArya, gyaNasAra granthame, isase bhI baDhakara sApha taurapara yahAMtaka likhate haiM ki binA dAna aura pUjanake koI zrAvaka ho hI nahIM makatA yA dUsare zabdome yo kahiye ki aisA koI zrAvaka hI nahI hosakatA jisako dAna aura pUjana na karanA caahiye| dANaM pUjA mukkha sAvayadhammo Na sAbago teNa viNA / jhAraNajhayaNa mukkha jaidhammo ta viNA sovi / / 10 // arthAt-dAna denA aura pUjana karanA, yaha zrAvakakA mukhya dharma hai| isake binA koI zrAvaka nahIM kahalA makatA aura dhyAna adhyayana karanA yaha munikA mukhya dharma hai / jo isase rahita hai, vaha muni hI nahI hai| bhAvArtha-muniyoMke dhyAnAdhyayanakI taraha, dAna denA aura pUjana karanA ye do karma zrAvakoMke sarva sAdhAraNa mukhya dharma aura nityake kartavya karma haiN| Uparake vAkyoMse bhI jaba yaha spaSTa hai ki pUjana karanA gRhastha
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ jina-pUjAdhikAra-mImAMsA 57 kA dharma tathA nitya aura zrAvazyaka karma hai-binA pUjanake manuSyajanma niSphala aura gRhasthAzrama dhikkArakA pAtra hai aura binA pUjanake koI gRhastha yA zrAvaka nAma hI nahIM pA sakatA, taba pratyeka gRhastha jenIko niyamapUrvaka avazya hI nityapUjana karanA cAhiye, cAhe vaha agravAla ho, khaMDelavAla ho yA paravAra Adi anya kisI jAtikA, cAhe strI ho yA puruSa, cAhe vratI ho yA pravratI, cAhe bIsA ho yA dassA aura cAhe brAhmaNa, kSatriya, vaizya ho yA zUdra, sabako pUjana karanA caahiye| sabhI gRhastha jenI haiM, sabhI zrAvaka haiM, ata sabhI pUjanake adhikArI haiM / zrI tIrthaMkara bhagavAnakI arthAt jisa arhanta paramAtmAkI mUrti banAkara hama pUjate haiM usake samavasaraNa meM bhI, kyA strI, kyA puruSa, kyA vratI kyA avratI kyA Uca aura kyA nIca, sabhI prakArake manuSya jAkara sAkSAt bhagavAnakA pUjana karate haiM / aura manuSya hI nahI, samavasaraName pacendriya tiyaMca taka bhI jAte haiM - samavasaraNakI bAraha sabhAme unakI bhI eka sabhA hotI hai, ve bhI apanI zaktike anusAra jinadevakA pUjana karate haiN| pUjana- phalaprAptike viSayame eka meDhakakI kathA sarvatra jainazAstrome prasiddha hai / puNyAsravakathAkoza. mahAvIra purANa, dharmasamabhAvakAcAra zrAdi aneka granthome yaha kathA vistAra ke sAtha likhI hai aura bahutase granthome isakA nimnalikhita prakAra se ullekhamAtra kiyA hai / yathA aparasaparyA mahAnubhAva mahAtmanAmavadat / bheka. pramodamattaH kusumenaikena rAjagRhe || ratnakaraDa 120 yathAzakti yajetArhadda va nityamahAdibhi. / saMkalpato'rpitaM yaSTA bhekavatsvarmahIyate / sAgAradha0 2-24 kathAkA sArAMza yaha hai ki jisa samaya rAjagRha nagarameM vipulAcala parvatapara hamAre antima tIrthaMkara zrImahAvIra svAmIkA samavasarara AyA aura usake susamAcArase harSollasita hokara mahArAjA
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 yugavIra-nibandhAvalI zreNika mAvada bherIbajavAte hue parijana aura purajana sahita zrIvIracinendrakI pUjA aura vandanAko cale, usa samaya eka meMDhaka bhI, jo nAgadatta zreSThIkI bAvar3I meM rahatA thA aura jisako apane pUrvajanmakI strI bhavadattA ko dekhakara jAtismaraNa ho gayA thA, zrIjinendradevakI pUjAke liye mukhame eka kamala dabAkara uchalatA aura kUdatA humA nagarake logoMke sAtha samavasaraNakI ora cala diyA / mArgame mahArAjA zreSikake hAthIke paira tale pAkara vaha meDhaka mara gayA aura pUjanake isa sakalpa aura udyamake prabhAvase, mara kara maudharma svargame mahaddhika deva huaa| phira vaha deva samavasaraName AyA aura zrIgaNadharadevake dvArA usakA caritra logoko mAlUma huaa| isase pragaTa hai ki samavasaraNAdime jAkara tiryaca bhI pUjana karate aura pUjanake uttama phalako prApta hote hai| ___ samavasaraNako choDakara aura bhI bahutase sthAno para tiryaMcoMke pUjana karanekA kathana pAyA jAtA hai / puebAstraba aura pArAdhanAsArakathAkozame likhA hai ki dhArAziva nagarame eka babI thI,jisame zrIpArzvanAtha svAmIkI ra namayI pratimA eka majUSeme rakkhI huI thii| eka hAtho, jisako jAtismaraNa hogayA thA, pratidina tAlAbase apanI sU Dame pAnI bharakara lAtA aura usa baiMbIkI tIna pradakSiNA dekara baha pAnI usapara choutA aura phira eka kamalakA phUla caDhAkara pUjana karatA aura mastaka navAtA thaa| isa prakAra vaha hAthI zrAvakadharmako pAlatA huyA pratidina usa pratimAkA pUjana karatA thaa| jaba rAjA karakaDuko yaha samAcAra mAlUma hamA, taba usane usa ba~bIko khudavAyA aura usameMse baha pratimA nikalI / pratimAke nikalane para hAthIne sanyAsa dhAraNa kiyA aura antame vaha hAthI marakara sahasrArasvargame deva huA / isI prakAra tiyaMcoMke pUjana-sabadhame aura bhI aneka kathAe~ haiN| jaba tiyaMca bhI pUjana karate pAra pUjanake uttama phalako prApta hote haiM, taba aisA kauna manuSyAho
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ jina-pUjAdhikAra mImAsA 56 sakatA hai ki jisako pUjana na karanA cAhiye aura jo bhAvapUrvaka jinendradevakA pUjana karake uttama phalako prApta na ho ? abhiprAya yaha hai ki prAtmahitacintaka sabhI prANiyoMke liye pUjana karanA zreyaskara hai / isaliye gRhasthoko apanA kartavya samajhakara avazya hI nityapUjana karanA cAhiye / pUjana ke bheda pUjana kaI prakArakA hotA hai / zrAdipurANa, sAgAradharmAmRta, dharmasaMgrahazrAvakAcAra, cAritrasAra Adi granthoMme misya', aSTAnhikara, aindradhvaja 3, caturmukha', aura kalpadruma", isaprakAra pUjanake 9 nityapUjana kA svarUpa prAge vistAra ke sAtha varNana kiyA gayA hai / 2- 3 jinAca kriyate bhavyaryA nandIzvara parva riga / kisI sendrAdyaM sAdhyA tvandradhvajo maha || mAgAradharmA0 arthAt nandIzvara parva me ( ASADha, kArtika aura phAlguraNa ina tIna mahIno ke antima ATha ATha dinome) jo pUjana kiyA jAtA hai, usako hika pUjana kahate hai aura indrAdikadeva milakara jo pUjana karate he, usako 'aindradhvaja' pUjana kahate hai / 4 mahAmukuTabaddhastu kriyamANo mahAmaha / caturmukha sa vijJeya sarvatobhadra ityapi / / - - zrAdipurANa bhaktyA mukUTabaddhauryA jinapUjA vidhIyate tadAkhyA sarvatobhadra - caturmukha - mahAmahA // - sAgAradha0 arthAt - mukuTavaddha ( mAMDalika ) rAjAooke dvArA jo pUjana kiyA jAtA hai, usake nAma 'catumu' kha', 'sarvatobhadra' aura 'mahAmaha' hai / 5 datvA kimicchuka dAna samrAbhirya pravartyate / kalpavRkSamaha so'ya jagadAzAtrapUraNa || prAdipurANa kimicchana dAnena jagadAzA prapUrya ya *
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ yugavIra-nibandhAvalI pAMca maida varNana kiye haiM / vasunandizrAvakAcAra aura dharmasaMgrahazrAvakAcAra nAmake granthoMmeM prakArAntarase nAma', sthApanA', dravya', pakribhiH kriyate so'haMdyajJa kalpadra mo mata ||-saagaardh0 arthAt-yAcakoko unakI icchAnusAra dAna dekara jagatakI AzA ko pUrNa karate hue cakravatti samrATa dvArA jo jinendrakA pUjana kiyA jAtA hai, usako 'kalpadruma' pUjana kahate haiM / 1 uccAriUraNa gAma, aruhAINa visuddhadesammi / puphphAINi khivijati viNNeyA NAmapUjA sA // - vasunandizrA0 arthAt-ahaMtAdikakA nAma uccAraNa karake kimI zuddha sthAname jo puSpAdikakSepaNa kiye jAte hai, usako nAmapUjana kahate hai / 2 tadAkAra vA atadAkAra vastu me jinendrAdike guNokA aAropaNa aura makalpa karake jo pUjana kiyA jAtA hai, usako sthApanA pUjana kahate hai / sthApanA ke do bheda hai-1 sadbhAvasthApanA aura 1 asadbhAvasthApanA / arahatokI pratiSThAvidhiko 'sadabhAvasthApanA' kahate hai| ( sthApanA pUjanakA vizeSa varNana jAnane ke liye dekho vasunandizrAvakAcAra Adi grny)| 3 davveNa ya davvassa ya jA pUjA jANa davvapUjA mA / daveNa gadhasalilAipuvvabharigaeNa kAyavvA / / tivihA davve pUjA macittAcitta mismabheeraNa / paccakkha jiNAINa macitta pUjA jahAjogga / / tesi ca sarIrANa davvasudasma vi acitta pUjA mA / jA puNa doNha kIrai NAyavvA mismapUjA mA ||-vsunndishraav0 arthAt-dravyase aura dravyakI jo pUjAkI jAtI hai, unako dravyapUjana kahate hai / jalacadanAdikase pUjana karaneko dravyase pUjana karanA kahate haiM aura dravyako pUjA sacitta, acitta tathA mizrake bhedase tIna prakAra hai / sAkSAt zrIjinendradike pjanako 'sacitta dravyapUjana' kahate
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ jina-pUjAdhikAra mImAsA 61 kSetra, kAla" aura bhAva', aise chaha prakArakA pUjana bhI varNita hai| hai / una jinendrAdike zarIro tathA dravya taka pUjanako 'a citta dravya pUjana kahate haiM aura dono ke eka sAtha pUjana karaneko 'mizradravyapUjana' kahate haiM / dravyapUjanake Agamadravya aura nozrAgamadravya Adike bhedase aura bhI aneka bheda hai / 4 jirAja rAgamaNi kkhavaNagANa patti mokyamapattI | risihI mukhetta pUjA puvvavihAraNeNa kAyavvA // vasunadizrA arthAt -- jina kSetrome jinendra bhagavAnava janma-tapa-jJAna- nirvAraNa kalyANaka hue haiM, una kSetrome jalacadanAdikase pUjana karaneko 'kSetrapUjana' kahate hai / 5 o garbhAdipacakalyANa marhatA yaddine'bhavat / tathA nandIzvare ratnatraya parva riNa cA'rzvanam // snapana kriyate nAnA rasairikSughRtAdibhi / tatra gItAdimAGgalya kAlapUjA bhavediyam // gharmasa grahazrA 0 arthAt - jina tithiyome arahato ke garbha janmAdika kalyANaka hue hai, uname tathA nandIzvara aura ratnatrayAdika parvome jinandra devakA pUjana, ikSurasa aura dugdha - ghRtAdika se abhiSeka tathA gIta, nRtya aura jAgaraNAdi mAgalika kArya karaneko 'kAlapUjana' kahate haiM / 6 yadana tacatuSkAdya viSAya guNakIrttanam / trikAla kriyate devavandanA bhAvapUjanam // parameSThipadairjApa kriyate yatsvazaktita / bArhadguNa stotra sApyaca bhAvapUrvikA // pistha ca padastha ca rUpastha rUpavajitam / dhyAyate yatra tadviddhi bhAvArcanamanuttaram // dharma sa grahazrA0 arthAt --- jinendra ke ananta-darzana, mananta - jJAna, ananta sukha aura anantavIryAdi guNokI bhaktipUrvaka stuti karake jo trikAla devavandAna
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ yugavIra-nibandhAvalI parantu saMkSepase pUjanake nitya aura maimittika, aise do bheda haiN| anya samasta bhedoMkA inhImeM antarbhAva hai / 'aSTAnhika' Adika cAra prakArakA pUjana naimittika pUjana kahalAtA hai aura nAmAdika chaha prakArake pUjanoMmeM kucha nitya kucha naimittika aura kucha dono prakArake hote haiN| pratiSThA bhI naimittika pUjanakA hI eka pradhAna bheda hai / tathApi naimittika pUjanome bahutase aise bhI bheda haiM jinameM pUjanakI vidhi prAya nitya pUjanake hI samAna hotI hai aura donoMke pUjakame bhI koI bheda nahI hotA, jaise aSTAnhika pUjana aura kAla pUjanAdika / isaliye pUjanakI vidhi AdikI mukhyatAse nityapUjana aura pratiSThAdividhAna, aise bhI do bheda kahe jAte haiM aura inhI bhedokI pradhAnatAse pUjakake bhI do hI bheda varNana kiye gaye haiM-eka nitya pUjana karanevAlA jisako pUjaka kahate haiM aura dUsarA pratiSThA Adi vidhAna karanevAlA jisako pUjakAcArya kahate haiM / jaisA ki pUjAsAra aura dharmasagrahazrAvakAcArake nimnalikhita zlokose pragaTa hai - pUjaka pUjakAcArya iti dvedhA sa pUjaka. / / zrAdyo nityArcako'nyastu pratiSThAdividhAyakaH / / 16 / / - pUjAsAra nityapUjA-vidhAyI ya pUjaka sa hi kathyate / dvitIya pUjakAcArya pratiSThAdividhAnakRt // 6-142 / / -dharma ma grahazrAvakAcAra caturmukhAdika pUjana tathA pratiSThAdi vidhAna sadA kAla nahIM bana sakate aura na saba gRhastha jainiyoMse inakA anuSThAna ho sakatA kI jAtI hai, usako tathA zaktipUrvaka pacaparameSThike jApa vA stavanako aura piDastha, pavastha, rUpastha aura rUpAtIta dhyAmako bhAvapUjana kahate haiM / ( piMDasthAdika dhyAnokA svarUpa jJAnArNavAdika granthome vistArake sAtha varNana kiyA hai, kahA~se jAnanA cAhiye / )
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ jina-pUjAdhikAra-mImAMsA 63 -kyoki kalpadruma pUjana cakravartti hI kara sakatA hai, caturmukha pUjana mukuTavaddha rAjA hI kara sakate haiM, aindradhvaja pUjAko indrAdika deva hI racA sakate haiM, isI prakAra pratiSThAdi vidhAna bhI khAsa khAsa manuSya hI sampAdana kara sakate haiM- isaliye sarvasAdhAraNa jainiyoMke vAste nityapUjanakI hI mukhyatA hai / Upara ullekha kiye hue prAcAryo prAdike vAkyoMmeM 'dine dine' aura 'anvaha' ityAdi zabdoMdvArA nityapUjanakA hI upadeza diyA gayA hai| isI nitya pUjana para manuSya, tiyaMca, strI, puruSa, nIca, U~ca, dhanI, nirdhanI, vratI, pravratI rAjA, mahArAjA, cakravati aura devatA, sabakA samAna adhikAra hai zrarthAt sabhI nityapUjana kara sakate haiN| nityapUjanako nityamaha, nityA'rcana aura sadAcaMna ityAdi bhI kahate haiM / nityapUjanakA, mukhya svarUpa bhagavajjinasenAcAryane zrAdipurANa me isa prakAra varNana kiyA hai| tatra nityamaho nAma zazvajjinagRhaM prati / svagRhAnnIyamAnAca gandhapuSpAkSatAdikA // -pra0 38, glo0 27 arthAt - pratidina apane gharase jinamaMdirako gadha, puSpa, akSatAdika pUjanakI sAmagrI le jAkara jo jinendradevakI pUjA karanA hai usako nityapUjana kahate haiM / dharmasagrahazrAvakAcAra me bhI nityapUjanakA yahI svarUpa variMgata hai / yathA - allAca dhavAGgAnnItairjinAlayam / dante jinA yuktyA nityapUjA'bhyadhAyi sA // -- zra0 6 zlo0 27 pratidina kyA strI, kyA puruSa, kyA bAlaka, kyA bAlikA - sabhI gRhastha jana apane apane gharoMse jo bAdAma, chuhArA, lauMga, ilAyacI yA akSata ( cAvala ) zrAdika lekara jinamaMdirako jAte haiM aura vahA usa dravyakA, jitendra devAdiko stutipUrvaka nAmAdi uccAraNa karake,
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ yugavIra-nibandhAvalI jinapratimAke sanmukha car3hAte haiM, vaha saba nityapUjana kahalAtA hai| nityapUjanake liye yaha koI niyama nahIM hai ki vaha aSTadravyase hI kiyA jAve yA koI khAsa dravyase yA kisI khAsa sakhyA taka pUjAe~ kI jAve, balki yaha saba apanI zraddhA, zakti aura rucipara nirbhara hai koI eka dravyase pUjana karatA hai, koI dose aura koI AThose, koI thoDA pUjana karatA aura thoDA samaya lagAtA hai, koI adhika pUjana karatA aura adhika samaya lagAtA hai, eka samaya jo eka dravyase pUjana karatA hai vA thoDA pUjana karatA hai dUsare samaya vahI aSTadravyase pajana karane lagatA hai aura bahatasA samaya lagAkara adhika pajana karatA hai| isIprakAra yaha bhI koI niyama nahIM hai ki madirajIke upakaraNome aura madirajImeM rakkhe hue vastroko pahinakara hI nitya pUjana kiyA jaave| hama apane gharase zuddha vastra pahinakara aura zuddha bartanome sAmagrI banAkara madirajIme lA sakate haiM aura khuzIke sAtha pUjana kara sakate haiN| jo loga aisA karaneke liye asamartha haiM yA kabhI kisI kAraNase aisA nahIM kara sakate haiM. ve madirajIke upakaraNa Adise apanA kAma nikAla sakate haiM isIliye madirome unakA prabaMdha rahatA hai| bahutase sthAnopara zrAvakoMke ghara vidyamAna hote hue bhI kamase kama do cAra pUjAproke yathAsabhava nitya kiye jAneke liye, madiroMmeM pUjana sAmagrIke rakkhe jAnekI jo prathA jArI hai usako bhI Aja kalake jainiyoke pramAda. zaktinyUnatA aura utsAhAbhAva Adike kAraNa eka prakArakA jAtIya prabadha kaha sakate hai, anyathA, zAstrome isa prakArake pUjana sabadhame, Amataurapara apane gharase sAmagrI lejAkara pUjana karanekA hI vidhAna pAyA jAtA hai| jaisA ki brahmasUrikRt trivarNAcArake nimnalikhita vAkyase bhI pragaTa hai - tatazcaityAlayaM gacchetsarvabhavyaprapUjitam / jinAdipUjAyogyAni dravyArayAdAya bhktit.|| -a. 4-160 /
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ jina pUjAdhikAra-mImAsA arthAt--saMdhyAvandanAdike pazcAt gRhastha, madhipUrvaka jinendrAdike pUjanake yogya dravyoMko lekara, samasta bhavyajobo dvArA pUjita zrIjinama.darajI jAve / bhAvArtha-gRhasthoko jinamaM.darameM pUjanake liye pUjanocita dravya lekara jAnA cAhiye / parantu isakA abhiprAya yaha nahIM hai ki binA dravyake madirajImeM jAnA hI niSiddha hai, jAnA niSiddha nahIM hai / kyoMki yadi kisI avasthAmeM dravya upalabdha nahIM hai to kevala bhAvapUjana bhI ho sakatA hai| tayApi gRhasthoMke liye dravyase pUjana karanekI adhika mukhyatA hai| isIliye ninyapajanakA aisA mukhya svarUpa varNana kiyA gayA hai| __ Upara nityapUjanakA jo pradhAna svarUpa varNana kiyA gayA hai,usake atirikta jinAbamba aura jinAlaya banavAnA, jinamadirake kharcake liye dAnapatra-dvArA grAma-gRhAdikakA madirajIke nAma karadenA tathA dAna dete samaya munIzvarokA pUjana karanA. yaha saba bhI ni yapUjanameM hI dAkhila (parigRhIta) hai / " jaisA ki AdipurANa parva 38 ke nimnalikhita vAkyoMse pragaTa hai - 'caityacaityAlayAdInAM bhaktyA nirmApaNa ca yata / zAsanIkRtya dAna ca prAmAdInAM madA'rcanam / / 28 // yA ca pUnA munIndrANAM nitydaanaanussngginnii| sa ca nisyamaho zeyo yathAzaktyupakariztaH // 26 // zrImAgAradharmAmRtameM bhI nityapUjanake sambadhameM samaya aisA hI varNana pAyA jAtA hai, balki itanA vizeSa aura milatA hai ki apane gharapara yA madirajImeM trikAladevavadanA-arahatadevakI ArAdhanA 1. ina dono zlokokA prAzaya vahI hai jo Upara atirika zabda ke anAgara " " / madhya diyA gayA hai / 2. madipurANa ukta zloka na 27, 28, 29 ka anusaar| , 3 bhAdipurANameM pUjana / anya cAra bhedokA varNana karane ke anantara
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ idha karane ko bhI nityapUjana kahate haiN| yathA yugavIra-nibandhAvalI prokA nitya maho'nvahaM nijagRhAnnItena gandhAdinA / pUjA caityagRhe'rhata' svavibhava zvatyAdinimopaNam // bhaktyA prAmagRhAdizAsanavidhAdAna trirmadhyAzrayA / sevA svaipi gRhe'rcana ca yaminA nityapradAnAnugam // / 2-25 dharmasaMgrahazrAvakAcAra me bhI 'trisaMdhyaM devavanam' isa padake dvArA ve adhikArake zloka na 26 meM, trikAla devava danAko niyapUjana varNana kiyA hai / aura trikAla devavandanA hI kyA, 'bali, abhiSeka (nhavana) gIta, nRtya vAditra bhAratI aura rathayAtrAdika jo kucha bhI ni ya aura naimattikapUjanake vizeSa haiM aura jinako bhakta puruSa sampAdana karate haiM, una sabakA ni yAda paca prakArake pUjaname antarbhAva nirdiSTa honese, unameMse jo ni ya kiye jAte hai yA niya kiye jAneko hai, ve bhI ni yapUjana me samAviSTa haiN| jaisA ki nimnalikhita pramANose pragaTa hai w balisnapannA yAda nitya naimittika ca yat / bhaktA kurvanti teSveva tadyathAsva vikalpayet // - sAgAradharmA0 2 -20 balisnapanamityanyastrimadhyA sevayA mamam / ukta veva vikalpeSu jJeyamanyaca tAdRzam || - zrAdipurANa 38-33 Upara ke isa vathanase yaha bhI spaSTarUpase prabhA eta hotA hai ki apane pUjya ke prati Adara-satkArarUpa pravarttanakA nAma hI pUjana hai / pUjA bhakti, upAsanA aura sevA ityAdi zabda bhI prAyaH ekAthavAcI hai aura usI eka prAzaya aura bhAvake dyotaka hai| isaprakAra pUjanakA zloka na. 33 me trikAla - devavandanAkA varNana 'trisaghyAvayA samam' isa pada ke dvArA kiyA hai /
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ jina-pUjAvikAra-mImAMsA svarUpa samajhakara kisI bhI gRhasthako ni.yapU-na karanese nahIM cUkanA caahiye| sabako mAnada aura bhAktake sAtha ni.yapUjana avazya karanA caahiye| zadA'dhikAra ___ yahA~para, jinake hRdayame yaha prAzakA ho ki, zUdra mI pUjana kara sakate haiM yA nahIM? unako samajhanA cAhiye ki jaba tiyaMca bhI pUjanake adhikArI varNana kiye gaye haiM taba zUdra. jo ki manaSya hai aura tiyaMcoMse UMcA darjA rakhate haiM, kaise pUjanake adhikArI nahIM haiM? kyA zuddha jenI nahIM ho sakate ? yA zrAvakake vrata dhAraNa nahIM kara sakate ? jaba zUdroko yaha saba kucha adhikAra prApta hai aura ve zrAvaka ke bAraha vratoko dhAraNakara U~ce darjeke zrAvaka bana sakate hai aura hamezAse zUdra loga jainI hI nahIM; kintu U~ce darjeke zrAvaka (kSallaka) taka hote Aye haiM, taba unake liye pUjanakA niSedha kaise ho sakatA hai ? zrIkundakunda munirAjake 'vacanAnusAra, jaba binA pUjana ke koI zrAvaka ho hI nahIM mAtA, aura zUda loga bhI zrAvaka jarUra hote hai, taba unakA pajana kA adhikAra bana middha hai| ___ bhagavAnake samavasaraNameM, jahA~ tirya va bhI jAkara pUjana karate hai, vahA~ jisaprakAra anya manuSya jAte haiM usIprakAra zUdralAga bhI jAte haiM aura apanI zaktike anusAra bhagavAnakA pUjana karate hai| zrIjinasanAcAryakRta harivazapurAName,mahAvIrasvAmIke samavasaraNakA varNana karate hue, likhA hai-samavasaraNameM, jaba zrAmaha vIramvAmIna munadharma aura zrAvakadhamakA upadeza diyA, to usako sunakara bahutase brAhmaNa kSAtraya aura vaizya loga mani hogaye aura cAro varNoke strIpuruSone arthAt brAhmaNa, kSatriya vaizya aura zUdroMne, zrAvakake bAraha vrata dhAraNa kiye| itanA hI nahIM, kintu unakI pavitravANIkA yahA~taka prabhAva par3A ki kucha tiyaMcoMne bhIzrAvakake vrata dhAraNa kiye|' isase, pUjA-ka-danApaura
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ yugavIra-nibandhAvalI dharmavavaraNake liye zUdrokA samavasaraNameM jAnA pragaTa hai / zUdroMke pUjanasambadhameM bahutasI kathAe~ prasiddha haiN| puNyAlayakathAkozameM likhA hai ki 'eka mAlI (zUdra) kI do kanyAe, jinakA nAma kusumAvatI aura puSpavatI thA, pratAdana eka eka puSpa jinama derakI dehalIpara car3hAyA karatI thI / eka dina banase puSpa lAte samaya unako sa ne kATa khAyA aura ve dono kanyAeM marakara, isa pUjanake phalase, saudharmasvagameM devI - huii|' isI zAstrame eka pazu carAnevAle nIcakulI gyAlekA bhI kathA likhI hai. jisane sahasrakUTa caityAlayame jAkara, cupakese nahIM kintu rAnA, seTha aura muguni nAmaka munirAjakI upasthiti ( maujudagI) meM, eka bRhat kamala zrIjinadevake caraNome caDhAyA, aura isa pUjanake prabhAvase agale hI janmameM mahApratApI rAjA karakaDu hA yaha kathA zrobArAdhanAsArakathAkozame bhI likhI hai / isa prathameM gyAlekI pajana-vidhikA varNana isaprakAra kiyA hai - td| gApAlaka. mA'pi sthitvA zrIrmAjanApata / 'bhA' sarvo-kRSNA meM padma grahANAmati' sphuTam // 14 // uktvA jineMdrapAdAbjopari kSiptvAzu pakajama / gato, mugdhajanAnAM ca bhavetsatkarma zarmadam // 16 // -karakaDukathA arthAt-jaba suguptimunike dvArA gvAleko yaha mAlUma ho gayA ki sabase utkRSTa jinadeva hI haiM taba usa gvAlene, zrIjineMdradevake sa mukha khaDe hokara aura yaha kahakara ki 'he sarvotkRSTa ! mere isa kamalako svIkAra karo'vaha kamala zrIjinadevake caraNopara caDhA diyA aura isake pazcAt vaha gvAlA madirase calA gyaa| granthakAra kahate haiM ki malA kAma (sa karma) mUrkha manuSyoko bhI sukhakA denevAlA hotA hai| isI prakAra zUdroMke pUjana sambandhameM aura bhI bahutasI kathAai haiN| ___ kathAnoMko choDakara jaba vartamAna samayakI ora dekhA jAtA hai, taba bhI yahI mAlUma hotA hai ki, Aja kala bhI bahutase sthAnoMpara
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ jina-pUjAdhikAra-mImAMsA te zUdraloga pUjana karate haiN| jo jenI zUdra haiM yA zUdroMkA karma karate hue jinako pIr3hayA~ bIta gaIM, ve to pUjana karate hI haiM, parantu bahutase aise bhI zUdra haiM jo pragaTarUpa yA vyavahArameM jainI na hote yA na kahalAte hue bhI kisI pratimA vA tIrthasthAnake atizaya (cama kAra / para mohita hone ke kAraNa una sthAnopara barAbara pUjana karate haiM- cAdanapura ( mahAvIrajI), kesariyAnAtha Adika atizaya kSetro aura zrIsammeda - zikhara, giranAra Adi tIrthasthAnopara aise zUTa pUjakoM kI kamI nahI hai / aise sthAnopara nIca U~ca sabhI jAtiyA~ pUjanako pratI aura pUjana karatI huI dekhI jAtI haiM / jina logoko caita ke mele para cAdanapura jAnekA suavasara prApta huA hai, unhone pratyakSa dekhA hogA athavA jinako esA avasara nahIM milA ve jAkara dekha sakate haiM ki caitra zuklA caturdazIse lekara 3-4 dina taka kaisI kaisI nIca jAtiyoke manuSya zraura kitane zUdra apanI apanI bhASA meM aneka prakArakI jaya bolate AnaMdameM uchalate aura kUdate, maMdirake zrImahameM ghusa jAte haiM aura vahA~ para apane ghara se lAye hue dravyako caDhAkara tathA pradakSiNA dekara maMdirase bAhara nikalate haiN| balki vahA~ to ratho savake samaya yahAMtaka hotA hai ki maMdirakA vyAsamAlI, jo caDhI huI sAmagrI lenevAlA aura nirmAlya makSaraNa karanevAlA hai, svayaM vIrabhagavAnakI pratimAko uThAkara rathameM virAjamAna karatA hai / yadi zUdrokA pUjana karanA asatkarma (burA kAma ) hotA aura usase unako pApabandha huA karatA, to pazucarAnevAle nIcakulI gvAle ko kamalake phUlase bhagavAnakI pUjA karanepara uttama phalakI prApti na hotI aura mAlIkI laDakiyoko pUjana karanese svarga na milatA / isIprakAra zUdroMse bhI nIca pada dhAraNa karanevAle meDhaka jaise tiyaMca ( jAnavara) ko pUjanake saMkalpa aura udyama mAtrase devargAtakI prApti ba hotI [kyoMki jo kAma burA hai usakA saMkalpa aura udyama bhI burA hI hotA hai acchA nahIM ho sakatA ] aura hAthIko, apanI sUDameM
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ yugavIra-nibandhAvalI pAnI bharakara abhiSeka karane aura kamalakA phUla caDhAkara baoNbImeM sthita pratimAkA nityapUjana karanese agale hI janmameM manuSyabhavake sAtha sAtha rAjapada aura rAjya na miltaa| isase pragaTa hai ki zUloMkA pUjana karanA asatkarma nahIM ho sakatA, bAlka vaha satkarma hai| mArAdhanAsArakathAkoza,me bhI gvAleke isa pUjana-karmako satkarma hI likhA hai, jaisA ki kAra ullekha kiye hue zloka na 16 ke caturtha padase pragaTa hai| ' ina saba bAtoke atirikta jainazAstrome zUdroke pUjanake lie spaSTa AjJA bhI pAI jAtI hai| dharmasa prahazrAvakAcArake sve adhikArame likhA hai - yajana yAjana karmA'dhyayanA'dhyApana tathA / dAna pratagrahazcati Sada kI dvijanmanAm // 225 // yajanA'dhyayana bAna paraSA trANa te puna / jAni-nA-medana dvibrAhmagAdaya // 20 // arthAt brAhmaragoke pUjana karanA pUjana karAnA, paDhanA paDhAnA dAna danA, zrAra dAna lenA ye chaha kama hai / zeSa kSatriya, vazya aura zUdra ina tIna vargoM ke pUjana karanA paDhanA aura dAna denA ye tIna kama hai / aura ve brAhmaNAdika jAti aura tIrthake bhedase do praka,rake hai| isase sApha pragaTa he ki pUjana karanA jisa prakAra brAhmaNa kSatriya pAra pazyokA dhArmika karma hai usI prakAra vaha zUdrAkA bhI dhArmika kama hai| isI grahazrAbavAcArake haba adhikArake zloka na. 142 meM, jaisA ki Upara ullekha kiyA gayA hai, zrIjanendradevakI pUjA karanevAleke do bheda varNana kiye hai-eka ni yapUjana karanevAlA jisa ko pUjaka kahate haiN| aura dUsarA pratapThAdi vidhAna karanevAlA. jisako 'pUjakAcArya' kahate haiM / isake pazcAt do zlokomeM, UMce darje ke nityapUjakako lakSya karake, prathama bheda arthAt pUjakakA svarUpa jhA
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ rita prajAdhikAra-sImAsA prakAra varmana kiyA hai : bAmaNAdi caturvarya prAdha zIlavatAndhita / matyazocahAcAro himAyavanadUragaH // 143 / / jAtyA kulena pUnAramA zucirvandhu muhamjanaH / gurUpadiSTamatrapa yuktaH syAdeSa pUjaka / / 144 / / arthAt brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zUdra, ina cAroM varAmase kisI bhI varNakA dhAraka, jo digviti, dezavirati, anathadaDa varati, sAmAyaka, proSadhopavAsa, bhogopabhogapAramANa aura prAtathisa.vabhAga, isaprakAra saptazIla vratase yukta hA, satya para zocakA dRDhatApUrvaka (nirAtacAra ) AcaraNa karanavAlA * satyavAn, zaucavAn zrIra haDhAcArI ho hisA, bhUTha, corI, kuzIla aura pAragraha, ina pA~ca avato ( pApo ) se rahita ho, jAti aura kulase pavitra ho, bandhumitrAdikase zuddha ho aura guru upadezita matrase yukta ho yA aise matrase jisakA saskAra humA ho, vaha uttama pUjaka kahalAtA hai|| isIprakAra pUnAmAra granthameM bhI pUjakake upayukta dono bhedoMkA kathana karake, nimna likhita do zlokomeM ni-yapUjakakA, utkRSTApekSAse prAya samasta yahI svarUpa varNana kiyA hai - brAhmaNa kSatriyo vaizya zado nA''dya. muzAlAvAn / haDavatA hAcAra matya gauvanamandina / / 17 / / kule na jAtyA sazuddhA mitrabandhyAdibhi shuci.| gurUAdiSTamabADhaya praavidhaadidg|| 18 // Uparake ina dono granthoke pramANose bhalI bhAMti spaSTa hai ki, bhadroko bhI zrIjineMdradevake pUjanakA adhikAra prApta hai aura ve bhI nilya-pUjaka hote haiN| sAtha hI isake yaha bhI pragaTa hai ki zUdra loga sAdhAraNa pUjaka hI nahIM, balki uce darje ke ni yapUjaka bhI hote haiN| ..yahA~para yaha prazna uTha sakatA hai ki, Upara jo pUjana kA svarUpa varNana kiyA gayA hai vaha pUjaka mAtrakA svarUpa na hokara, Uce darjaka
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ yugavIra-nibandhAvalI niyapUjakkA hI svarUpa hai yA utkRSTakI apekSA kathana kiyA gayA hai yaha saba kisa AdhArapara mAnA jAve ? isakA uttara yaha hai ki dharmasaMgrahazrAvakAcArake zloka na.144 meM jo 'Sa' zabda pAyA hai vaha uttamatAkA vAcaka hai| yaha zabda 'enad' zabdakA rUpa na hokara eka pRthak hI zabda hai| vAmana zivagama prApta kRta kozameM isa zabdakA artha agrejImeM desirable aura 'o be desirrd kiyA hai| saskRmeM isakA arthaprazasta prazaMsanIya aura uttama hotA hai / isI prakAra pUjAsAra granthake zloka na0 28 me jahA~para pUjaka aura pUjakAcArya kA svarUpa samApta kiyA hai vahA~para, antima vAkya yaha likhA hai ki 'evaM lakSaNavAnAryo jinapUjAsu zasyane' (arthAta aise lakSaNose lakSita AyapuruSa jinendradevako pUjAme prazaMsanIya kahA jAtA hai|) isa vAkyakA antima zabda 'zasyate' sApha batalA rahA hai ki para jo svarUpa varNana kiyA hai vaha prazasta aura uttama pUjakkA hI svarUpa hai| dono granthomeM ina dono zabdoMse sApha pragaTa hai ki yaha svarUpa uttama pUjakakA hI varNana kiyA gayA hai| parantu yadi ye dono zabda ( eSa aura zasyate ) dono granthona bhI hote yA thoDI derake liye inako gauraNa kiyA jAya taba bhI Upara kathana kiye hue pUjanasiddhAnta, prAcAryoke vAkya aura ni yapUjanake svarUpapara vicAra karanese yahI natIjA nikalatA hai ki yaha svarUpa Uce darjeke nitya pUjakako lakSya karake hI likhA gayA hai / lakSaNase isakA kucha sambadha nahIM hai| kyo.ka lakSaNa lakSyake sarvadezameM vyApaka hotA hai / UparakA svarUpa aisA nahIM hai jo sAdhAraNase sAdha raNa pUjakameM bhI pAyAjAve, isaliye vaha kadApi pUjakakAlakSaNa nahIM hosktaa| yAda aisA na mAnA jAya-arthAt isako UMce darjeke nityapUjakakA svarUpa svIkAra na kiyA jAve, balki ni yapUjaka mAtrakA svarUpa vA dUsare zabdoMmeM pUjakakA lakSaraNa mAnA jAve to isase Ajakalake prAya kisI bhI jainIko pUcanakA mAdhakAra nahIM rahatA, kyoMki saptazIlavrata aura hisAdika
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 jina-pUjAdhikAra-mImAMsA paMca pApoMke tyAgarUpa paMca aNuvrata, isaprakAra zrAvakake bAraha vratoMkA pUrNatayA pAlana dUsarI (vata) pra.tamAmeM hI hotA hai aura vartamAna jaunayome isa pratimAke dhAraka do cAra tyAgiyoko choDakara zAyada koI birale hI nikle| isake sivAya jainasiddhAntoMse baDA bhArI virodha AtA hai| kyoMki janazAstromeM mukhyarUpase zrAvakke tIna bheda vaNana kiye haiM: 1 pAkSika, 2 naiSThika aura 3 sAdhaka / zrAvakadhama jisakA pakSa aura pratijJAkA viSaya hai, zrAvakadharmako jisane svIkAra kara rakhA hai aura usapara AcaraNa karanA bhI prArama kara diyA hai, parantu usa dharmakA nirvAha jisase yatheSTa nahIM hotA, usa prArabdha dezasayamIko 'pAkSika kahate haiM / jo niraticAra AvakadharmakA nirvAha karanemeM tatpara hai usako naiSThika' kahate haiM aura jo prAtmadhyAnameM tatpara humA samAdhipUrvaka maraNa sAdhana karatA hai usako 'sAdhaka' kahate haiN| naiSThika zrAvakake dakSa naka vratika Adika 11 bheda haiM jinako 15 pratimA bhI kahate haiM dUsarI pratimAvAle pratika zrAvakase pahalI pratimAvAlA aura pahilI pratimAvAlese pAkSika zrAvaka nIce darjepara hotA hai| dUsare zabdomeM yo kahiye ki pAkSibhAvaka, mUla bhedokI apekSA, darzanikase eka aura vratikase do darje nIce hotA hai athavA usako sabase gha.TayA darjekA zrAvaka kahate haiN| parantu zAstromeM jAtakake samAna, darzAnaka hIkonahI, kintu pAkSikako bhI pUjanakA adhikArI varNana kiyA hai, jaisA ki dharmasagrahazrAvakAcAra (a05) meM nimnalikhita zloko-dvArA unake svarUpa-kathanase pragaTa hai: samyamhASTa mAticAramUlANuvratapAlaka / * "pAkSikAdibhidA reSA zrAvakastatra pAkSika / tabarmagRhyastaniSTho naiSThikaH sAdhaka. svyuk|| 20 / / -sAgAraparmAmRta
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ mugabIra-nibandhAvalI adinitastvaprapada kAMkSI hi akSikaH // 4 // pASikAcAramampattyA nirmalIkRtadarzana. / virako bhavabhogAbhyAmahadAdipadArcaka // 24 // malAnmUlaguNAnAM nirmalayanaprimotsuka / nyAyyAM vA vapu sthityai dadhadarzaniko mata // 15 // Uparake zlokoMmeM, arcAdinirata (pUjanAdimeM tatpara) isa padase, pAkSizrAvaka ke liye pUjana karanA jarUrI rakkhA hai / aura 'ahaMdAdipadA'caka ' (arhantAdikake caraNokA pUjanevAlA) isa padase darzAnaka zrAvakake liye pUjana karanA Avazyaka karma batalAyA hai / mAgAradharmAmRtake dUsare adhyAyameM jisakA armA tama kAvya, maiSa prAthamalpika' ' ityAdi hai, pAkSikazrAvakakA sadAcAra varNana kiyA hai / usame bhI, "yajeta deva seveta gurun " ityAdi zloko dvArA, pAni kathAva ke liye ni yapUjana karanekA vidhAna kiyA hai / bhagavajinarenAcArya bhI pAdapurAName nimnalikhita zloka-dvArA sUcita karate haiM ki, pUjana karanA prAthamakalpikI (pAkSikI) vRtti arthAt pAkSikazrAvakakA karma vA zrAvakamAtrakA prathama karma hai / yathA - pavavidhavidhAnena mahejyA nineshinaam| vidhijJAmtAmazantIjyAM vRtti prAthamakalpikIma // 18-34 yaha to haI pAkSikazrAvakakI bAta, aba pravignammyamha STako lIjiye, arthAt aise samyagdRSTiko lIjiye jisake ksiI prakArakA koI vrata honA to dUra rahA vrata yA saMyamakA AcaraNa bhI abhItaka jisane prAraMbha nahI kiyaa| jainazAstroM meM aise avratIko bhI pUjanakA adhikArI varNana kiyA hai| prathamAnuyogake granthose pra Ta hai ki svargAdikake prAyaH samIdeva. devAganAsahita,samavasaraNAdimeM jAkara sAkSAt zrIjineMdradevakA pUjana karate haiM, nandIzvara dUpAdikame jAkara jinabimboMkA arcana karate haiM aura apane vimAnoMke cauyAlayoMmeM nityapUjana
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 75 jina-pUjAdhikAra-mImAsA karate haiN| jagaha jagaha zAstroMmeM niyamapUrvaka unake pUjanakA vidhAna pAyA jAtA hai| para tu ve saba 'avatI' hI hote haiM-unake kisI prakArakA koI vrata nahIM hotA / devoMko chor3akara avatA manuSyoke pUjanakA bhI kathana zAstromeM sthAna sthAnapara pAyA jAtA hai| samavasaraNameM avatI manuSya bhI jAte haiM aura jinavAraNIko sunakara unameMse bahutase vrata grahaNa karate haiM, jaisA ki Upara ullekha kiye hue haribazapurANake kathanase pragaTa hai| mahArAjA zreNika bhI avratI hI the, jo nirantara zrAvAra rAjanadrake samavasaraNameM jAkara bhagavAnakA sAkSAt pUjana kiyA karate the aura jinhone apanA rAjadhAnAme sthAna sthAnapara aneka jinamadira banavAye the, jisakA kathana hAravazaghugaNAdikameM maujUda hai| mAgAradharmAmRtameM pUjanake phalakA varNana karate hue sApha likhA hai ki hakapUnamapi gttaarmhno'bhyaayshriy.| prayantyapUrvikA kiM punarvanabhUSitam / / 32 / / arthAt-ahaMtakA pUjana karanevAle aviratasamyagdRSTiko bhI pUjA, dhana AjJA, aizvarya, bala aura pArajanAdika sampadAe~ maiM pahale, aisI zIghratA karatI huI prApta hotI haiN| aura jo vratase bhUSita hai usakA kahanA hI kyA ? usako to ve sampadAe~ aura bhI vizeSatAke sAtha prApta hotI haiN| ___ isase yaho siddha humA ki-dharma pahanAvakAcAra aura pUjAsArameM variNata pUjakake uparya ka svarUpako pUjakakA lakSaNa mAnanese jo vatIzrAvaka dUsarI pra tamAke dhAraka ho pUjanake adhikArI Thaharate the, usakA Agamase virodha AtA hai| isaliye vaha svarUpa pUjakamAtrakA svarUpa nahI hai, kintu Uce darje ke ni yapUjakakA hI svarUpa hai| aura isaliye zUda bhI Uce darjekA nityapUjaka ho sakatA hai| yahA~para itanA aura bhI agaTa kara denA jarUrI hai ki, jaina bAsko prAvaraNa-sambadhI kathanazailIkA lakSya prAma. utkRSTa hI
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ yugavIranibandhAbalI rakkhA gayA mAlUma hotA hai / pratyeka granthame utkRSTa, madhyama maura jaghanyarUpa samasta medokA varNana nahIM kiyA gayA hai| kisI kisI pranthameM hI yaha vizeSa milatA hai / anyathA, jahA~ tahA~ sAmAnyaspase utkRSTakA hI kthana pAyA jAtA hai / isake kAraNo para jahA~taka vicAra kiyA jAtA hai to yahI mAlUma hotA hai ki, prathama to utkRSTa AcaraNakI pradhAnatA hai / dUmare, samasta bheda-prabhedokA varNana karanese manthakA vistAra bahuta jyAdaha bar3hatA hai aura isa grantha-vistArakA bhaya sadA granthakartAmoko rahatA hai| kyoki vistRta anyake sambadhameM pAThakomeM eka prakArakI arucikA prAdurbhAva ho jAtA hai aura sarva sAdhAraNakI pravRtti usake paThana-pAThanameM nahIM hotii| tathA aise granthakA racanA bhI koI AsAna kAma nahIM hai-samastaviSayokA eka granthameM samAveza karanA baDA hI dusAdhya kArya hai| isake liye adhika kAla adhika anubhava aura adhika parizramakI savizeSarUpase prAkzyakatA hai| tIsare, granthokI racanA prAya granthakArokI capara hA nirbhara hotI hai koI granthakAra sakSepapriya hote haiM aura koI vistArapriya-unakI icchA hai ki ve cAhe, apane granthameM, jisa viSayako mukhya rakkheM aura cAhe jisa viSayako gauraNa / jisa viSayako anyakAra apane granthameM mukhya rakhatA hai usakA prAya vistArake sAtha varNana karatA hai aura jisa viSayako gauraNa rakhatA hai usakA sAmAnyarUpase utkRSTakI apekSA kathana kara detA hai| yahI kAraNa hai ki koI viSaya eka granthameM vistArake sAtha milatA hai aura koI dUsare granthameM / balki eka viSayakI bhI koI bAta kisI granthameM milatI hai aura koI kisI granthameM / dRSTAntake taurapara pUjanake viSayahIko lIjiye-svAmI samantabhadrAcAryane, ratnakaraDazrAvakAcArameM, 'devAdhidevacaraNe. ' tathA 'arharacaraNasaparyA , ina pUjanake preraka aura pUjana phalapratipAdaka do zlokoMke sivAya isa viSayakA kucha bhI varNana nahIM kiyA / zrIpamanandiprAcAryane,padmanAdapaMcavizItakAmeM, gRhasthiyoMke
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ jina-pUjAdhikAra-mImAMsA liye pUjanakI khAsa jarUrata varNana kI hai aura usapara jora diyA hai, parantu pUjana aura pUjakake bhedokA kucha varNana nahIM kiyaa| vasunandiAcAryane pasunantizrAvakAcAra meM, bhagavajinasenAcAryane pAdipurANameM isakA kucha kucha vizeSa varNana kiyA hai| isIprakAra sAgAradharmAmRta, dharmamagrahazrAvakAcAra aura pUjAmAra vagairaha granthomeM bhI isakA kucha kucha vizeSa varNana pAyA jAtA hai, parantu pUrA kathana kisI bhI eka granthameM nahI milatA / koI bAta kisImeM adhika hai aura koI kisiimeN| isIprakAra myAraha pratimAnoMke kathanako lIjiye, bahutase granthomeM inakA kucha varNana nahI kiyA. kevala nAma mAtra kathana kara diyA yA pratimAkA bheda na kahakara sAmA ya rUpase zrAvakake 12vratokA varNana kara diyA hai| ratnakaraDazrAvakAcArameM inakA bahuta mAmAnyarUpase kathana kiyA gayA hai / vasunandizrAvakAcArameM usase kacha adhika varNana kiyA gayA hai| parantu mAgacarmAmRtameM apekSAkRta prAya acchA khulAsA milatA hai| aisI hI avasthA anya aura mI viSayokI samajha lenI caahie| ____ aba yahA~para yaha prazna uTha sakatA hai ki, granthakAra jisa viSayako gauraNa karake usakA sAmAnya kathana karatA he vaha usakA u kRSTakI apekSAse kyoM kathana karatA hai, jaghanyakI apekSAse kyo nahI karatA? isakA uttara yaha hai ki, prathama to utkRSTa AcaraNakI pradhAnatA hai| jabataka utkRSTa darjeke AcaraName anurAga nahIM hotA tabataka nIce darjeke AcaraNako AcaraNa hI nahI kahate haiM, isase usake liye * sAgAradharmAmRtake prathama zlokako TokAme likhA hai,-"yatidharmAnurAgarahitAnAmAgAriNA dezaviraterapyasamyakarUpatvAt / sarva viratilAlasa. khalu deshvirtiprinnaam.|" arthAt yatidharma me anurAma rahitagrahasthiyokA 'dezavrata' bhI mithyA hai| sakalaviratime jisakI lAlasA hai vahI deviratike pariNAmakA dhAraka ho sakatA hai| isase
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ yugavIra-nibandhAvalI sAdhana avazya caahiye| dUsare UMce darjeke prAcaraNase kiMcit bhI skhalita honese svata. hI nIce darjekA zrAcaraNa ho jAtA hai / sasArI jIvoMkI pravRtti aura unake saMskAra hI prAya unako nIcevI ora le jAte haiM, usake liye niyamita rUpase kisI vizeSa upadezakI jarUrata nhiiN| tImare, U~ce darjeko choDakara akramarUpase nIce darje kA hI upadeza denevAleko jainazAsaname durbuddhi aura daDanIya kahA hai, jaisA ki zrI amRtacadra AcArya ke nimna likhita vAkyoMse dhvanita hai. - yo munirmama kathayannupadizati gRhastha varmamalpamati / tasya bhagavatpravacane pradarzita nigrahasthAnam // 18 // zrakramakathanena yatta protmahamAna' 'tidUramapi ziSya | pade'pi tRpta pratArito bhavati tena durmatinA // 16 // - puruSArthI ddhayupAya yaha zAsana-daDa bhI sakSepa aura sAmAnya likhanevAloko utkRSTakI apekSAse kathana karaneme kucha kama preraka nahI hai / inhIM samasta kAraNoMse AcaraNa-sabaghI kathanazailIkA prAya utkRSTA'pekSAse honA pAyA jAtA hai| kisI kisI granthame to yaha utkRSTatA yahA~taka baDhI huI hai ki sAdhAraNa pUjakakA svarUpa varNana karanA to dUra rahA, u darje ke nityapUjakakA bhI svarUpa varNana nahI kiyA hai, balki pUjakAcAryakA hI svarUpa likhA hai / jaisA ki basunandizrAvakAcAra me nityapUjakakA svarUpa na likhakara pUjakAcArya ( prataSThAcArya ) kA hI svarUpa likhA hai / isIpraka ra ekamabhiTTArakata jinamahinAmeM pUjakAcArya kA hI svarUpa varzana diyA hai / parantu isa sahitAme itanI UG bhI yahI natIjA nikalatA hai ki, jaghanya cAritrakA dhAraka bhI koI tabahI kahalAyA jA sakatA hai jaba U ce darje kAcaraNakA anurAgI ho aura zakti prAdikI nyUnatAse, ura ko dhAraNa na kara saktA ho / F
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ jina pUjAdhikAra mImAMsA viziSTatA aura hai ki, pUjaka zabdase hI pUjakAcAryakA kathana kiyA / yadyapi 'pUjaka' zabdase pUjaka ( nityapUjaka ) aura pUjakAcArya ( pratiSThA dAvadhAna karanevAlA pUjaka) donokA grahaNa hotA haijaisA ki Upara ullekha kiye pUjAsAra granthake, 'pUjaka pUjakAcArya: iti dvA sa pUjaka isa vAkyase pragaTa hai - tathApi sAdhAraNa jJAna A vAle manuSyo ko isase bhrama honA sabhava hai| ataH yahA~para yaha batalA denA jarUrI hai ki ukta jinasaMhitA me jo pUjakakA svarUpa varNana kiyA hai vaha vAstava meM pUnAcA AryakA kAhI svarUpa hai / vaha svarUpa isa saMhitA ke tIsare pariccheda meM isaprakAra diyA hai atha vakSyAmi bhUpAla | zRNu pUjakala kSaNam / lakSita bhagava vyavaca khilagocare // 1 // ko'bhirUpAGga samyagdaSTiravratI / 1 - catura. zaucAnvidvAn yogya syAjjinapUjane // 2 // na sthAna pApAcAra paNDita. / na nikRSTa kiyA vRnitika paridUSita // 3 // nADA ko nahAnAGgA nAtidIrgho na vAmanaH / gvA na tandrAluna'tivRddho na bAlaka // 4 // navo na duSTAtmA nADAtamAno na mAyika | nAcana viruGgA nA'jAnan jinamahitAm ||5|| niSiddha puruSA va yadyarcet trijagatprabhum / rAjarASTrAnAza syAtkaTa kAraka yoga ||6|| tasmAdyaratana guDobAtjaka tri / uktalakSaName vA''rthaH kadAcidapi nAraram // 7 // yadIndravRndA'tipAdapaMkaja jinezvara pokhagugAH mamarthayet / nAzca rASTra va sukhAspana bhavet tathaiva varttA ca janazva kArakaH || bhAvAya isakA yaha hai ki 'he rAjan | maiM aba zrI janamagavAnake vacanAnusAra pUjakakA lakSaNa kahatA hU~, usako tuma suno
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ yugavIra-nibandhAvalI jo tInoM varNoMmeMse kisI vargakA dhAraka ho rUpavAna ho, samyagdRSTi ho, paMca aNuvrata kA pAlana karanevAlA ho, catura ho, zaucavAna ho aura vidvAna ho vaha jinadevakI pUjA karaneke yogya hotA hai / (parantu ) zUdra, midhyAdRSTi, pApAcArameM pravIraNa, nIcakriyA tathA nIca karma karake prAjatrikA karanevAlA, rogI adhika agavAlA, agahIna, adhika lambe qadakA, bahuta choTe kadakA (vAmanA), bholA vA mUrkha nidrAlu yA AlasI, ativRddha bAlaka, prati lobhI duSTAtmA, pratimAnI, mAyAcArI, apavitra, kurUpa aura jinasahitAko na jAnanevAlA pUjana karaneke yogya nahI hotA hai / yadi niSiddha puruSa bhagavAnakA pUjana kare to rAjA mora dezakA tathA pUjana karanevAle aura karAnevAle donokA nAza hotA hai / isaliye pUjana karAnevAleko ya nake sAtha jinendradevakA pUjaka Upara kahe hue guragovAlA hI grahaNa karanA cAhiye- dUsarA nahI / yadi Upara kahe hue guragovAlA pUjaka idra samUhase vadita zrIjinadevake cararaNakamalakI pUjA kare to rAjA, deza tathA pUjana karanevAlA aura karAne vAlA saba sukhake bhAgI hote haiM / " aba yahA~para vicAraNIya yaha hai ki, yaha uparyukta svarUpa sAdhAraNa nityapUjakakA hai yA UMce darjeke nityapUjakkA athavA pUjakAcAryakA hai / sAdhAraNa nityapUjakakA yaha svarUpa ho nahI sakatA, kyoki aisA mAnanepara Agamase virodhAdika samasta vahI doSa yahA~ mI pUrNa rUpase ghaTita hota hai, jo ki dhamamagrahazrAvakAcAra aura pUjAsAra meM varNana kiye hue UMce darjeke nityapUjakake svarUpako nityapUjaka mAtrakA svarUpa svIkAra karanepara vistAra ke sAtha Upara dikhalAye gaye haiN| balki isa svarUpameM kucha bAteM usase bhI adhika haiM, jinase aura bhI aneka prakArakI bAdhAeM upasthita hotI haiM aura jo vistAra - mavase yahA~ nahI livo jaato| isa svarUpa ke anusAra jo jemI rUpavAn nahIM hai, vidvAn nahIM hai, catura nahI hai arthAt molA vA mUrkha hai, jo jinasaMhitAko nahI jAnatA, jisakA kada adhika lambA
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ jina-pUjAdhikAra mImAMsA 81 yA choTA hai, jo bAlaka hai yA prativRddha hai, jo pApake kAma karanA jAnatA hai aura jo pratimAnI, mAyAcArI tathA lomI hai, vaha bhI pUjanakA adhikArI nahI tthhrtaa| isako sAdhAraNa citmapUjakakA svarUpa mAnanese pUjanakA mArga aura bhI adhika itanA taga (sakIrNa) ho jAtA hai ki vartamAna 13-14 lAkha jainiyoMmeM zAyada koI biralA hI jainI aisA nikale jo ina samasta lakSaragose susampanna ho aura jo jinadevakA pUjana karaneke yogya samajhA jAve / vAstava meM bhaktipUrvaka jo nityapUjana kiyA jAtA hai usake liye ina bahutase vizeSaNokI AvazyakatA nahI hai, yaha Upara kahe hue nityapUjana ke svarUpase hI pragaTa hai / ata Agamase virodha prAne tathA pUjanasiddhAnta aura nitya pUjana ke svarUpase viruddha paDaneke kAraNa yaha svarUpa sAdhAraNa nityapUjakakA bhI nahI ho sktaa| isI prakAra yaha svarUpa U~ce darje ke nityapUjakakA bhI nahI ho sakatA / kyoki U~ce darje ke nityapUjakakA jo svarUpa dharmasaprahazrAvakAcAra aura pUjAsAra granthome varNana kiyA hai aura jisakA kathana Upara grA cukA hai, usase isa svarUpame bahuta kucha vilakSaNatA pAI jAtI hai / yahA~para anya bAtoke sivA traivarNikako hI pUjanakA adhikArI varNana kiyA hai, paraMtu Upara aneka pramAragose yaha siddha kiyA jA cukA hai ki brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zUdra, cAro hI varNake manuSya pUjana kara sakate haiM aura U~ce darje ke nityapUjaka ho sakate haiN| isaliye yaha svarUpa U~ce darje ke nityapUjaka taka hI paryApta nahI hotA, balki usakI sImAse bahuta Age baDha jAtA hai / dUsare yaha bAta bhI dhyAna rakhane yogya hai ki U~cA darjA hamezA nIce darje kI aura nIcA darjA U~cekI apekSAse hI kahA jAtA hai / jaba eka darje kA mukhyarUpase kathana kiyA jAtA hai taba dUsarA darjA gaura hojAtA hai, parantu usakA sarvathA niSedha nahI kiyA jaataa| jaisA ki sakalacAritra ( mahAvrata) kA varNana karate hue dezacAritra (praNu
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ yugavIra-nibandhAvalI vata) aura dezacAritrakA kathana karate samaya sakalacAritra gauNa hotA hai, parantu usakA sarvathA niSedha nahI kiyA jAtA arthAt yaha nahIM kahA jAtA ki jisameM mahAvratIke lakSaNa nahIM vaha vratI hI nahIM ho sakatA / vratI vaha jarUra ho sakatA hai, parantu + hAvratI nahI kahalA sktaa| isase yaha siddha hotA hai ki yadi granthakAramahodayake lakSyameM yaha svarUpa UMce darje ke nityapUjakakA hI hotA, to ve kadApi sAdhAraNa ( nIce darjeke ) nityapUjakakA sarvathA niSedha na karate-arthAt, yaha na kahate ki ina lakSaNoMse rahita dUsarA koI pUjaka honeke yogya hI nahI yA pUjana karanekA adhikArI nahIM / kyoki dUsarA nIce darjevAlA bhI pUjaka hotA hai aura vaha nityapUjana kara sakatA hai / yaha dUsarI bAta hai ki vaha koI vizeSa naimittika pUjana na kara sakatA ho / parantu granthakAramahodaya 'uktalakSaNamevArya kadAcidapi nA'parama" isa saptama zlokake uttarArdhadvArA spaSTarUpase ukta lakSaNarahita dUsare manuSyake pUjakapanekA niSedha karate haiM, balki chaTe zlokame yahA~taka likhate hai ki yadi niSiddha (uktalakSaNarahita) puruSa pUjana kara le to rAjA, deza, pUjana karanevAlA aura karAnevAlA saba nAzako prApta ho jAvege / isase pragaTa hai ki unhone yaha svarUpa U~ce darje ke nityapUjakako bhI lakSya karake nahIM likhA hai / bhAvArtha-isa svarUpakA kisI bhI prakArake nitya pUjakake sAtha niyamita athavA avinAbhAva sambandha na honese, yaha kisI bhI prakArake nityapUjakakA svarUpa yA lakSaNa nahI hai| balki usa naimittika pUjanavidhAnake kartAse sambandha rakhatA hai jisa pUjanavidhAname pUjana karanevAlA aura hotA hai aura usakA karAnevAlA arthAt usa pUjanavidhAnake liye dravyAdi kharca karanevAlA dUsarA hotA hai| kyoMki svaya uparyukta zlokome Aye hue "kartR kArakayoH 'gRhNIyAna' aura 'nathaiva katau ca janazca kArakaH' ina padosebhI yaha bAta pAI jAtI hai / 'yatnena gRhNIyAta pUjakaM' 'uktalakSaNa
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ jina pUjAdhikAra-mImAsA mevArya: ye pada sAfa batalA rahe haiM ki yadi yaha varNana nityapUjakakA hotA to yaha kahane yA preraNA karanekI jarUrata nahIM thI ki pUjanavidhAna karAnevAle ko talAza karake ukta lakSaNoMvAlA hI pUjaka (pUjanavidhAna karanevAlA) grahaNa karanA cAhiye, dUsarA nahI / isI prakAra pUjana-phalavarNaname 'krtRkArakayo' ityAdi pado-dvArA pUjana karanevAle aura karAnevAle donokA bhinna bhinna nirdeza karanekI bhI koI z2arUrata nahIM thI, parantu ki aisA kiyA gayA hai, isase svaya granthakArake vAkyoM se bhI pragaTa hai ki yaha nityapUjakakA svarUpa yA lakSaNa nahIM hai / taba yaha svarUpa ksikA hai ? isa praznake uttarameM yahI kahanA paDatA hai ki pUjakake jo mukhya do bheda varNana kiye gaye hai-eka nityapUjana karanevAlA aura dUsarA pratiSThAdi vidhAna karane vAlA-unamese yaha svarUpa pratiSThAdi vidhAna karanevAle pUjakakA hI ho sakatA hai, jisako pratiSThAcArya, pUjakAcArya aura indra bhI kahate hai / pratiSThAdi vidhAname hI prAya aisA hotA hai ki vidhAna kA karane vAlA to aura hotA hai aura usakA karAnevAlA dUsarA / tathA aise hI vidhAnokA zubhAzubha asara kathacit rAjA, deza, nagara aura karAnevAle Adi para par3atA hai / pratiSThA-vidhAname pratimAnome matradvArA ahaMtAdikakI pratiSThAkI jAtI hai / ata jisa manuSya ke matrasAmarthyase pratimAe~ pratiSThita hokara pUjane yogya hotI haiM vaha koI sAdhAraNa vyakti nahIM ho sktaa| vaha koI aisA hI prabhAvazAlI, mAnanIya, sarvaguNasampanna asAdhAraNa vyakti honA cAhiye / / __ ina sabake atirikta, pUjakAcArya yA pratiSThAcAryakA jo svarUpa dharmasamahazrAvakAcAra, pUjAsAra aura pratiSThAsAroddhAra Adika jainazAstrome spaSTarUpase varNana kiyA gayA hai usase isa svarUpakI prAyaHsaba bAta milatI hai, jisase bhale prakAra nizcita hotA hai ki yaha svarUpa pratiSThAdi-vidhAna karanevAle pUjaka arthAt pratiSThAcArya yA pUjakAcAryase hI sambandha rakhatA hai| yadyapi, isa nibandhame pUjakAcAryayA
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ yugavIra-nibandhAvalI. pratiSThAcAryakA svarUpa vivecanIya nahIM hai tathApi prasaMgavaza yahA~para usakA kicit digdarzana karAdenA jarUrI hai, jisase, yaha mAsUma karake ki dUsare zAstroMmeM bhI prAya yahI svarUpa pratiSThAcArya yA pUjakAcArya kA varNana kiyA hai, isa viSayameM phira koI saMdeha bAkI na rahe / sabase prathama dharmasaprahazrAvakAcArako hI lIjiye / isa granthake haiM ve adhikArame, nityapUjakakA svarUpa kathana karaneke anantara, zloka na 145 se 152 taka ATha zloko me pUjakAcAryakA svarUpa varNana kiyA hai| ve zloka isa prakAra haiM - idAnIM pUjakAcAryalakSaNa pratipAdyate / brAhmaNa. kSatriyo vezyo nAnAlakSaNalakSita // 145 / / kulajAtyAdisazuddha sadRSTirdezasayamI / vetA jinAgamasyA'nAlasya. atabahuzrata // 146 / / RjurvAgmI prasanno'pi gabhIro vinayAnvita / zaucA''camanasAtsAho dAnavAnkarma karmaTha / / 147 / / sAGgopAGgayuta zuddho lakSyalakSaNavitsudhI / svadArI brahmacArI vA nIrogaH skiyaartH|| 148 / / vArimaMtravratasnAta proSadhavratadhAraka. / nirabhimAnI ca maunI ca trisaMdhya devavandaka. // 146 / / zrAvakAcArapUtAtmA dIkSA shikssaagunnaanvit| kriyASoDazabhi. pUto brahmasUtrAdisaMskRta / / 150 / / na hInAGgo nA'dhikAMgo na pralambo na vAmana / na kurUpI na mUDhAtmA na vRddho nAtibAlaka // 51 // na krodhAdikaSAyAdayo nArthArthI vyasanI na ca / nAntyAstrayo na tAvAcau zrAvakeva na saMyamI // 152 / / ina upayukta pUjakAcAryasvarUpapratipAdaka zlokomeM jo-"brAhmaNaH (brAhmaNa ho), kSatriyaH (kSatriya ho), vaizva. ( vezya ho ), nAnAlakSaNalakSitaH (zarIrase sundara ho), sadRSTiH (samyagdRSTi ho), deza
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 55 jina-pUjAdhikAra-mImAsA saMyamI (aNuvatI ho), jinAgamasya vettA (jinasaMhitA Adi jainazAstroMkA jAnanevAlA ho), anAlasya. (pAlasya vA tandrArahita ho), vAgmI (catura ho), vinayAnvitaH (mAnakavAyake abhAvarUpa vinayasahita ho ), zaucAcamanasotsAha (zauca aura cimana karanemeM utsAhavAna ho), sAMgopAMgayuta (ThIka aMgopAgakA dhAraka ho) zuddha (pavitra ho), lakSyalakSaNavisudhIH (lakSya aura lakSaNakA jAnanevAlA buddhimAn ho), svadArI brahmacArI vaa| svadArasatoSI ho yA apanI strIkA bhI tyAgI ho arthAt brahmacaryANuvratake jo do bheda haiM unameMse kisI bhedakA dhAraka ho|, nIroga ( roga rahita ho.), sakriyA. rata ( nIcI kriyAke pratikUla ucI aura zreSTha kriyA karanevAlA ho), pArimaMtravratasnAta ( jalasnAna, matrasnAna aura vratasnAmase pavitra ho ), nirabhimAnI (amimAnarahita hI), na honAMgaH ( agahIna na ho) nA'dhikAMga (adhika agakA dhAraka na ho), na pralamba. ( lambe kadakA na ho), na vAmanaH (choTe kadakA na ho), na kurUpI / badasUrata na ho), na muDhAtmA ( mUrkha na ho ), na vRddha (bUDhA na ho), nA'tibAlaka (ati bAlaka na ho), na krodhAdikaSAyAcya (krodha, mAna, mAyA, lobha, ina kaSAyomese kisI kaSAyakA dhAraka na ho), na ca vya mano ( aura pApAcArI na ho),"-ityAdi vizeSaNapada pAye hai, unase pragaTa hai ki upayukta jinasaMhitAme jo vizeSaNa pUjakake diye haiM ve saba yahA~para sApha taurase pUjakAcArya ke varNana kiye haiM / balki zlo0 na0 151 to jinamahimAke zloka na 4 se prAya yahA~taka milatA julatA hai ki ekako dUsarekA rUpAntara kahanA cAhiye / isIprakAra nimnalikhita tIna zlokoMme jo aise pUjakake dvArA kiyehue pUjanakA phala varNana kiyA hai vaha bhI jinasahitAke zloka na0 6 aura 8 se bilkula milatA julatA hai| IgdoSabhadAcAryaH pratiSThAM kurute'tra cet / tadA rASTra puraM rAjyaM rAmAviH pranaya brajet / / 153 / /
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ / yugavIra nibandhAvalI kA phala na cApnoti naiva kArayitA dhruvam / tatastalakSaNazreSTha. pUjakAcArya iSyate / / 154 // pUrvoktalakSaNaiH pUrNa pUjayetparamazvaram / tadA dAtA puraM dezaM svayaM rAjA ca varddhate / / 155 / / arthAt-yadi ina doSokA dhAraka pUjakAcArya kahIpara pratiSThA karAbe, to samajho ki deza, pura, rAjya tathA rAjAdika nAzako prApta hote haiM aura pratiSThA karane aura karAnevAlA dono bhI acche phalako prApta nahIM hote, isaliye upayukta uttama lakSaraNoMse vibhUSitahI pUjakAcArya (pratiSThAcArya) kahA jAtA hai / Upara jo jo pUjakAcAryake lakSaNa kaha pAye haiM, yadi una lakSaraNoMse yukta pUjaka paramezvarakA pUjana (pratiSThAdi vidhAna) kare to usa samaya dhanakA kharca karanebAlA dAtA, pura, deza tathA rAjA ye saba dinodina vRddhiko prApta hote haiM / pUjAsAra granthame bhI, nitya pUjakakA svarUpa kathana karaneke anantara zloka na016 se 28 taka pUjakAcAryakA svarUpa varNana kiyA gayA hai| isa svarUpame bhI pUjakAcAryake prAya ve hI saba vizeSaNa diye gaye haiM jo ki dharmasagrahazrAvakAcArame varNita hai aura jinakA ullekha apara kiyA gayA hai| yathA "lakSaNodbhAsI', jinAgamavizArada ,samyagdarzanasampanna., dezasayamabhUSita vAgmI, zrutabahugrantha., anAlasya , Rju, vinayasayuta, pUtAtmA, pUtavAgavRtti , zaucAcamanatatpara , sAMgopAMgena sazuddha lakSaNalakSyavita, nIrogI, brahmacArI ca svadArAratiko'pi vA, jalamaMtravratasnAta , nirabhimAnI, vicakSaNa', surUpo, sakriya , vaizyAdiSu samudbhava" ityaadi| isI prakAra pratiSThAsAroddhAra granthake prathama paricchedame zloka 1 zarIrase sundara ho 2 pApAcArI na ho 3 maca bolanevAlA ho tathA nIca kriyA karake prAjIvikA karanevAlA na ho| -
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ jina pUjAdhikAra mImAsA na010 se 16 taka jo pratiSThAcAryakA svarUpa diyA gayA hai, usameMbhI"kalyANAgaH, rujA hIna, sakalendriya, zubhalakSaNa sampanna, saumya - rUpaH, sudarzanaH, vipro vA kSatriyo vaizya, vikarma karaNo'bhitaH, brahmacArI gRhastho vA samyagadRSTi, nikaSAya, prazAntAtmA, vezyAdivyasanoktiH, dRSTasRSTakiya, vinayAnvita, zuci pratiSThAvivivitsudhI, mahApurANazAstrajJa, na cArthArthI, na ca dveSTi , 87 ityAdi vizeSaraNa padose pratiSThAcArya ke prAya ve hI samasta vizeSaraNa varNana kiye gaye haiM, jo ki jinasahitA me pUjakake aura dharmasagrahazrAvakAcAra tathA pUjAsAra granthome pUjakAcArya ke varNana kiye haiN| yaha dUsarI bAta hai ki kisIne kisI vizeSaraNako sakSepase varNana kiyA aura kisIne vistArase, kisIne eka zabdame varNana kiyA aura kisIne aneka zabdome, athavA kisIne sAmAnyatayA ekarUpameM varNana kiyA aura kisIne usI vizeSaraNako ziSyoko acchI taraha samajhAneke liye aneka vizeSaraNome varNana kara diyA, parantu zrAzaya savakA eka hai prasiddha hai ki jinasahitAme jo pUjakakA svarUpa varNana kiyA hai vaha vAstavame pratiSThAdividhAna karanevAle pUjaka arthAt pUjakAcArya yA pratiSThAcAryakA hI hai / I isa prakAra yaha sakSipta rUpase, prAcaraNa - sambadhI kathanazailIkA rahasya hai / dharma sagraha zrAvakAcAra aura pUjAsAra granthame jo, sAdhAraNanityapUjakakA svarUpa na likhakara, U~ce darjeke nityapUjakakA hI svarUpa likhA gayA hai usakA bhI yahI kAraraNa hai / yadyapi Upara yaha dikhalAyA gayA hai ki ukta dono granthome jo pUjakakA svarUpa varNana kiyA gayA hai vaha U~ce darje ke nitya pUjakakA svarUpa honese aura usame zUdrako bhI sthAna diye jAnese zUdra bhI U~ce darjekA nityapUjaka ho sakatA hai tathApi itanA aura samajha lenA cAhiye ki zUdra bhI una samasta guraNoMkA pAtra hai jo ki, nityapUjakake svarUpameM varNana kiye gaye haiM aura vaha 11 vI pratimAko
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ yugavIra-nibandhAvalI dhAraNa karake U~ce darjekA zrAvaka bhI ho sakatA hai, prata usake U~ce daja ke nityapUjaka ho sakanemeM koI bAdhaka bhI pratIta nahIM hotaa| vaha pUrNarUpase nityapUjanakA adhikArI hai| ____ aba jina logokA aisA khayAla hai ki zUdrokA upanIti ( yajJopavItadhAraNa ) saMskAra nahIM hotA aura isaliye ve pUjanake adhikArI nahI ho sakate, unako samajhanA cAhiye ki pUjanake kisI khAsa bheda ko choDakara Amataura para pUjanake liye yajJopavIta (brahmasUtra-janeka ) kA honA jarUrI nahIM hai / svargAdikake deva aura devAganAyeM prAya sabhI jinedradevakA nityapUjana karate hai aura khAsa taurase pUjana karaneke adhikArI varNana kiye gaye haiM, parantu unakA yajJopavIta saskAra nahIM hotA / aisI hI avasthA manuSya-striyokI hai / ve bhI jagaha jagaha zAstrome pUjanakI adhikAriNI varNana kI gaI haiM- striyokI pUjana-sambandhinI asakhya kathAprose jenasAhitya bharapUra hai-unakA bhI yajJopavIta-saskA ra nahI hotA / Upara ullekha kI huI kathAprome jina gaja-gvAla Adine jinendradevakA pUjana kiyA hai, ve bhI yajJopavIta-saskArase saskRta (janeUke dhAraka ) nahIM the| isase pragaTa hai ki nityapUjakake liye yajJopavIta-saskArase saskRta honA lAjamI aura jarUrI nahIM hai aura na yajJopavIta pUjanakA cinha hai| balki - ha dvijoMke vratakA cinha hai; jaisA ki AdipurANa parva 38-36-41me, bhagavajjinasenAcAryake nimnalikhita vAkyoMse pragaTa hai - "vratacinha dadhatsUtram ..." 'vratasiddhayarthamevA'hamupanIto'smi sAmpratam ." 'vratacinha bhavedasya sUtra maMtrapura-saram ." "vrAcanhaM ca na sUtra pavitra sUtradarzitam / " "vratacinhAni sUtrANi gunnbhuumivibhaagt.|" vartamAna pravRtti (rivAja) kI ora dekhanese bhI yahI mAlUma hota
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ jina-pUjAdhikAra mImAsA 86 hai ki nityapUjanake liye janeU kA honA jarUrI nahI samajhA jAtA, kyoki sthAna-sthAnapara nityapUjana karanevAle to bahuta haiM paraMtu yajJopavIttasaskArase saMskRta (janeUdhAraka) birale hI jainI dekhanene zrAte haiN| aura unameM bhI bahutase aise pAye jAte haiM jinhone nAmamAtra kandhepara sUtra ( tAgA ) DAla liyA hai, vaise yajJopavIta saMbadhI kriyAkarmase ve koso dUra haiM / dakSiraNa dezako choDakara anya dezoM meM tathA khAsakara pazcimottara pradeza arthAt yuktaprAta aura pajAbadezame to yajJopavItasaskArakI prathA hI, eka prakArase, jainiyoMse uTha gaI hai, parantu nityapUjana sarvatra barAbara hotA hai / isase bhI pragaTa hai ki nityapUjanake liye janeU kA honA prAvazyaka karma nahI hai aura isaliye janeU kA na honA zUdroMko nisyapUjana karaneme kisI prakAra bhI bAdhaka nahI ho sakatA / unako mityapUjana kA pUrA pUrA adhikAra prApta hai / yaha dUsarI bAta hai ki koI aspRzya zUdra, apanI aspRzyatAke kAraNa, kisI madirame praveza na kara sake aura mUrtiko na chU sake, parantu isase usakA pUjanAdhikAra khaDita nahI ho jAtA / vaha apane gharapara trikAla - devavandanA kara sakatA hai, jo pUjaname dAkhila hai / tathA tIrthasthAno, atizayakSetra aura anya aise parvato para - jahA~ khule me - dAname jinapratimAe~ virAjamAna hai aura jahA~ bhIla cANDAla tathA mleccha taka bhI binA rokaToka jAte haiM--jAkara darzana aura pUjana kara sakatA hai / isI prakAra vaha bAhara se bhI maMdira ke zikharAdikame sthita pratimAo kA darzana aura pUjana kara sakatA hai / prAcIna samaya me prAya jo jinamaMdira banavAye jAte the unake zikhara yA dvAra grAdika anya kisI aise ucca sthAnapara, jahA~ sarvasAdhAraNakI dRSTi par3a sake, kamasekama eka jinapratimA jarUra virAjamAna kI jAtI thI, tAki ( jisase ) ve jAtiyA~ bhI. jo aspRzya honeke kAraNa, madirame praveza nahI kara sakatI, bAharase hI darzanAdika kara sake / yadyapi Ajakala aise maMdiro banavAnekI vaha prazaMsanIya prathA jAtI rahI hai-- jisakA
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ yugavIra-nibandhAvalI pradhAna kAraNa jainiyokA kramase hAsa aura inameMse rAjasattAkA sarvathA lopa ho jAnA hI kahA jA sakatA hai- tathApi dakSiNa dezame, jahA~para antameM jainiyokA bahuta kucha camatkAra raha cukA hai aura jahA~se jainiyokA rAjya uThe hue bahuta adhika samaya bhI nahI huA hai, isa samaya bhI aise jinamadira vidyamAna haiM jinake zikharAdikame jinapratimAe~ akita haiN| ___ isa prakAra brAhmaNa, kSatriya,vaizya aura zUdra, cAro hI varNake saba manuSya nityapUjanake adhikArI haiM aura khuzIse nityapUjana kara sakate haiN| nityapUjaname unake liye yaha niyama nahI hai ki ve pajakake una samasta guNoko prApta karake hI pUjana kara sakate ho, jo ki dharmasagrahazrAvakAcAra aura pUjAsAra granthome varNana kiye haiM / balki unake binA bhI ve pUjana kara sakate haiM aura karate hai / kyoki pUjakakA jo svarUpa ukta granthome varNana kiyA hai vaha UMce darjeke nityapUjakakA hai aura jaba vaha svarUpa U~ce darje ke nityapUjakakA hai taba yaha svata siddha hai ki usa svarUpame vaNana kiye hue guNomese yadi koI guNa kisIme na bhI hove to bhI vaha pUjanakA adhikArI aura nityapUjaka ho sakatA hai| dUsare zabdome yo kahiye ki jinake hiMsA,jhUTha,coro, kuzIla (parastrIsevana) parigraha ina paca pApo yA inamese kisI pApakA tyAga nahIM hai, jo digvirati Adi saptazIlavrata yA unameMse kisI zIlavatake dhAraka nahIM haiM, athavA jinakA kula aura jAti zuddha nahIM hai yA isI prakAra aura bhI kisI guNase jo rahita hai, ve bhI nityapUjana kara sakate haiM aura unako nityapUjanakA adhikAra prApta hai| yaha dUsarI bAta hai ki guNokI apekSA unakA darjA kyA hogA? athavAkI phala prAptimeM apane apane bhAvokI apekSA uname kyA kucha nyUnAdhikatA ( kamI bezI) hogI aura vaha yahA~para vivecanIya nahIM hai| yadyapi Ajakala adhikAMza aise hI gRhastha jainI pUjana karate hue
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ jina-pUjAdhikAra mImAsA 61 dekhe jAte haiM jo hiMsAdika pA~ca pApoMke tyAgarUpa paMcabhavata yA digvirati Adi saptazIlavata ke dhAraka nahIM haiM, tathApi prathamAnuyogake granthoMko dekhanese mAlUma hotA hai ki, aise logoMkA yaha ( pUjanakA ) adhikAra arvAcIna nahIM, balki prAcIna samayase hI unako prApta hai| jahA~ tahA~ jainazAstroMmeM diye hue aneka udAhararaNose isakI bhale prakAra puSTi hotI hai / yathA - laMkAdhIza mahArAja rAvaraNa parastrIsevanakA tyAgI nahI thA, pratyuta vaha parastrIlampaTa vikhyAta hai / isI durvAsanAse prerita hokara hI usane prasiddha satI sItA kA haraNa kiyA thA / isa viSayameM usakI jo kucha bhI pratijJA thI vaha etAvanmAtra ( kevala itanI ) thI ki, 'jo koI bhI parastrI mujhako nahIM icchegI, maiM usase balAtkAra nahIM kruuNgaa|' nahI kaha sakate usane kitanI parastriyokA - jo kisI bhI kAraNa se usase rajAmada ( sahamata hogaI ho - satItvabhaga kiyA hogA athavA ukta pratijJAse pUrva kitanI paradArAzroMse balAtkAra bhI kiyA hogA / isa parastrIsevanake atirikta vaha hisAdika anya pApokA bhI tyAgI nahI thA / digvirati prAdi saptazIla vratoke pAlanakI to vahA bAta hI kahA~ ? parantu yaha saba kucha hote hue bhI, raviSeNAcAryakRta padmapurAName aneka sthAnopara aisA varNana milatA hai ki - 'mahArAjA rAvaNane baDI bhaktipUrvaka zrIjinedradevakA pUjana kiyA / rAvaNane aneka jinamaMdira banavAye / vaha rAjadhAnIme rahate hue apane rAjamandiroMke madhyame sthita zrIzAtinAthake suvizAla caityAlaya me pUjana kiyA karatA thA / bahurUpiNI vidyAko siddha karaneke liye baiThanese pUrva to usane isa caityAlayame baDe hI utsavake sAtha pUjana kiyA thA aura apanI samasta prajAko pUjana karanekI AjJA dI thii| sudarzana meru aura kailAza parvata zrAdike jinamandirokA usane pUjana kiyA aura sAkSAt kevalI bhagavAnakA bhI pUjana kiyA thaa|'
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ yugavIra-nibandhAvalI vaizAvI nagarIkA rAjA sumukha bhI parastrIsevamakA tyAgI nahI thaa| usane vIraka seThakI strI banamAlAko apane gharameM DAla liyA thaa| phira bhI usane mahAtapasvI karadharma nAmake munirAjako banamAlAsahita mAhAra diyA aura pUjana kiyaa| yaha kathA jinasenAcAryakRta tathA jinadAsabrahmacArikRta dono harivaMza purAyoMme likhI hai| __ isI prakAra aura bhI saikaDo prAcIna kathAe~ vidyamAna haiM, jiname pApiyo tathA apratiyokA pApAcaraNa kahI bhI unake pUjanakA pratibadhaka nahIM huA aura na kisI sthAnapara aise logoke isa pUjanakarmako asatkarma batalAyA gyaa| vAstavame, yadi vicAra kiyA jAya to mAlUma hogA ki jinedradevakA bhAvapUrvaka pUjana svaya pApokA nAza karanevAlA hai, zAstrome use aneka janmoke sacita pApoko bhI kSaNa mAtrame bhasma kara denevAlA varNana kiyA hai / isIse pApokI nivatipUrvaka iSTa-siddhike liye loga jinadevakA pUjana karate hai| phira pApAcaraNiyoMke liye usakA niSedha kaise ho sakatA hai ? unake liye to aisI avasthAme, pUjanakI aura bhI adhika AvazyakatA pratIta hotI hai / pUjAsAra granthame sApha hI likhA hai ki - brahmano'thavA govno vA taskara sarvapApakRt / jinAdhigadhasampanmuikto bhavati latkSaNam / / arthAt-jo brahmahatyA yA goha yA kiye hue ho, dUsarokA mAla curAnevAlA cora ho athavA isase bhI adhika sampUrNa pApokA karanevAlA bhI kyo na ho, vaha bhI jinedra bhagavAnake caraNokA bhaktibhAvapUrvaka cadanAdi sugadha dravyose pUjana karanepara tatkSaraNa una pApose chuTakArA pAneme samatha hojAtA hai / isase sApha taura para pragaTa hai ki * jinapUjA kRtA hanti pApa nAnAbhavodbhavam / bahukAlacita kASTharAzi vanhimivAkhilam // 6-103 / / -dharmama grahazrAvakAcAra
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ jina-pUSAdhikAra-mImAMsA pApIche pAyA aura kalaMkIse kalekI manuSya bhI zrIjineMdradevakA pUjana kara sakatA hai aura bhaktibhAvase jinadevakA pUjana karake apane prAtmAke kalyAramakI ora agrasara ho sakatA hai| isaliye jisaprakAra bhI bana sake sabako nityapUjana karanA cAhiye / sabhI nityapUjanake adhikArI haiM aura isIliye Upara yaha kahA gayA thA ki isa nityapUjanapara manuSya, tiyaMca, strI, puruSa, nIca, U~ca, dhanI, nirdhanI, vratI, avratI, rAjA, mahArAjA, cakravartI aura devatA sabakA samAnAdhikAra hai / samAnAdhikArase yahA~ koI yaha artha na samajha leve ki saba eka sAtha milakara,eka thAlIme eka sadalI yA caukIpara athavA eka hI sthAnapara pUjana karaneke adhikArI haiM, kintu isakA artha kevala yaha hai ki sabhI pUjanake adhikArI haiM / ve, eka rasoI yA bhinna bhinna rasoIyose bhojana karaneke samAna, mAge pIche, bAhara bhItara, alaga aura zAmila, jaisA avasara ho aura jaisI unakI yogyatA unako ijAjata (AjJA ) de, pUjana kara sakate haiM / ' dassAdhikAra . yadyapi aba koI aisA manuSya yA jAti-vizeSa nahI rahI jisake pUjanAdhikArakI mImAsA kI jAya - jainadharma meM zraddhA aura bhakti rakhanevAle U~ca-nISa sabhI prakArake manuSyoMko nityapUjanakA adhikAra prApta hai-tathApi itanepara bhI jinake hRdayame isa prakArakI kucha zakA avazeSa ho ki dasse ( goTe ) jenI bhI pUjana kara sakate haiM yA ki nahIM, unako itanA aura samajha lenA cAhiye ki jainadharmame dasse' aura 'bIse' kA koI bheda nahI hai, na kahI para jainazAstrome 'dasse' aura 'bIse' zabdokA prayoga kiyA gayA hai| jisa prakAra brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zUdra, ina cAro varNose bAhya(bAhara) bIsokA koI pAMcavA~ varNa nahI hai usI prakAra dassoMkA bhI koI bhinna varNa nahI hai| cAro varoM meM hI unakA bhI antarbhAva
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 yugavIra-nibandhAvalI hai| cAroM hI varNake sabhI manuSyoko pUjanakA adhikAra prApta honese unako bhI vaha adhikAra prApta hai / vaizya jAtike dassoMkA varNa vaizya hI hotaahai| ve vaizya honeke kAraNa zUdroMse U~cA darjA rakhate haiM aura zadra loga manuSya honeke kAraNa tiyaMcose U~cA darjA rakhate haiN| jaba zUdra to zUdra, tithaMca bhI pUjanake adhikArI varNana kiye gaye haiM aura tiyaMca bhI kaise ? meDhaka jaise taba vaizyajAtike dasse pUjanake adhikArI kaise nahIM ? kyA ve jainagRhastha yA zrAvaka nahIM hote ? athavA zrAvakake bAraha vratoko dhAraNa nahIM kara sakate ? jaba dasse loga yaha saba kucha hote hai aura yaha saba kucha adhikAra unako prApta hai, taba ve pUjana ke adhikArase kaise vacita rakkhe jA sakate haiM ? pUjana karanA gRhastha jainiyokA paramAvazyaka karma hai| usake sAtha agravAla, khaMDelavAla yA paravAra Adi jAtiyokA koI bandhana nahI hai-sabake liye samAna upadeza hai-jaisA ki Upara ullekha kiye huye AcAryoMke vAkyo se pragaTa hai| paramopakArI AcAryoMne to aise manuSyoko bhI pUjanAdhikArase vacita nahIM rakkhA jo AkaTha pApame magna haiM aura pApIse pApI kahalAte haiM / phira vaizya jAtike dassoMkI to bAta hI kyA ho sakatI hai ? zrIkundakunda munirAjakA to vacana hI yaha hai ki vinA pUjanake koI zrAvaka ho hI nahIM maktA / dasse loga zrAvaka hote hI haiM, isase unako pUjanakA adhikAra svata. siddha hai aura ve barAbara pUjanake adhikArI hai| zolApurame dasse jainiyoke banAye hue tIna zikharabanda madira aura aneka caityAlaya maujUdahai / gvAliyarame bhI dassokA eka madira hai, sivanIkI tarapha dasse bhAiyoke bahutase jainamadiraheM / zrIsammedazikhara zatru jaya, mAgItu gI aura kunthalagiri tIrthoM para zolApura vAle * vaizya jAtika dassAko choTIsaraNa (zreNi) yA 'choTIsena' ke baniye athavA 'vinaikayA' bhI kahate hai /
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ "i jina pUjAdhikAra mImAMsA L prasiddha dhanika zrImAn haribhAI devakaraNajI dastAke banavAye hue jina maMdira hai| ina samasta maMdira aura caityAlayoMmeM dassA, bIsA, sabhI loga barAbara pUjana karate hai / zolApura ke prasiddha vidvAna seTha hIrAcaMda nemicadajI AnarerI majisTra eTa dassA jainI haiN| unake gharame eka caityAlaya hai, jisameM ve aura anya bhAI sabhI pUjana karate haiN| isI prakAra anya sthAnopara bhI dassA jainiyoMke mandira haiM, jiname saba loga pUjana karate haiM / jahA~ unake pRthaka maMdira nahIM haiM vahA~ ve prAya bosoMke madirame hI darzanapUjana karate haiM / 1 yaha dUsarI bAta hai ki koI eka dravya yA do dravyase pUjana karaneko athavA madirake vastro aura madirake upakaraNome pUjana na karake anya vastrAdikome pUjana karaneko pUjana hI na samajhatA ho, aura isI abhiprAya anusAra kahI kahIke bIse apane madiro me dassoM ko madirake vastra pahanakara aura madirake upakaraNoko lekara praSTa dravya - se pUjana na karane dete ho, parantu isako kevala unakI kalpanA hI kaha sakate hai - zAstro isakA koI AdhAra aura pramANa nahI hai| pUjanasiddhAnta aura nityapUjanake svarUpake anusAra vaha pUjana avazya hai / tIrthasthAna aura pratizayakSetra kI pUjA-vandanAko dasse - bIse sabhI jAte hai aura sabhI praSTadravyase pUjana karate hai / zrI tAragAja' tIrthapara nAnacada padamasA nAmake eka munIma haiM jo dassA jainI hai / ve ukta tIrthapara bIsoM ke madirome, madirake vastroko pahana kara aura maMdira ke upakaraNoko lekara hI, nitya praSTa dravyase pUjana karate hai / anya sthAnopara bhI - jahA~ke bIsome isa prakArakI kalpanA nahIM hai-- dasmA jainI bImoMke madirame usI prakAra praSTa dravyAdise pUjana karate hai jisaprakAra ki ve apane maMdiroMmeM karate haiN| jinako aisa dekhanekA avasara na milA ho ve dakSiraNa dezakI ora jAkara svaya dekha sakate haiN| udhara jAne para unako aisI jaina jAtiyA~ bhI grAma taurapara
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ sugabIra-nijambAvalI pUjana karatI huI milegI jiname punarviSAhakI prathA bhI jArI hai| __isake atirikta dassA jainiyone aneka pratiSThAe~ bhI karAI haiN| eka pratiSThA zolApurake seTha rAvajI nAnacandane karAI thii| pichale sAla bhI dassA jainiyokI do pratiSThAeM ho cukI haiN| pratiSThA karAne vAle bhagavAna kI pratimAke sAtha rathAdikame baiThate hai aura svaya bhagavAnakA aSTa dravyase pUjana karate haiN| isaprakAra pravRtti bhI dassoMke pUjanAdhikArakA bhale prakAra samarthana karatI hai / isaliye dassoMko bIsoMke samAna hI pUjanakA adhikAra prApta hai| kisI kisIkA kahanA hai ki apadhvasaja arthAt vyabhicArajAtako hI dassA kahate haiM aura vyabhicArajAta pUjanake adhikArI nahI hote, parantu aisA kahaneme koI pramAraNa nahIM hai| jaba pravRttikI ora dekhate haiM to vaha bhI isake viruddha pAI jAtI hai jo manuSya kisI vidhavA strIko pragaTa rUpase apane gharame DAla letA hai arthAt usake sAtha karApo (dharejA) kara letA hai vaha svayaM vyabhicArajAta ( vyabhicArase paidA huA manuSya ) na hote hue bhI 'dassA' samajhA jAtA hai| yadi koI bImA kisI nIca jAti ( zUdrAdika ) kI kanyAse vivAha kara letA hai to vaha bhI Ajakala jAtise cyuta kiyA jAkara dassA yA gATA banAdiyA jAtA hai aura usakI satAna bhI dassome hI parigaNita hotI hai / isIprakAra yadi vidhavAke sAtha karAo kara lenese koI putra paidA ho aura usakA vivAha vidhavAse na hokara kisI kanyAse ho to vidhavA-putrakI satAna 'vyabhicArajAta' na hote hae bhI 'dassA' hI kahalAtI hai / bahudhA vaha satAna jo bhartArake jIvita rahate hue jArase utpanna hotI hai, vyabhicArajAta hote hue bhI, dassoMmeM zAmila nahIM kI jAtI / kahI kahI para dassekI kanyAse vivAhakara lenevAle bIseko bhI jAtise khArija (cyuta) karake dassome zAmila kara dete haiM parantu bambaI aura dakSiNa prAntAdi bahutase sthAnoMmeM yaha prathA nahIM hai / vahA~para dassoM aura bIsoMme paraspara vivAha
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 67 jina-pUjAdhikAra-mImAsA saMbaMdha honese koI jAticyuta nahI kiyA jAtA / hamArI bhAratavarSIya digambarajainamahAsabhAke sabhApati, jainakulabhUSaNa zrImAn seTha mANakacaMdajI je.pI bambaIke bhAI pAnAcadajIkA vivAha bhI eka dassekI kanyAse huA thA, parantu isase unapara koI kalaka nahI pAyA aura kalaka pAnekI koI bAta bhI na thii| prAcIna aura samIcIna pravRtti bhI, zAstrome, aisI hI dekhI jAtI hai, jisase aise vivAha sambandho para koI doSAropaNa nahI ho sktaa| adhika dUra jAnekI. jarUrata nahIM hai / zrIneminAthajI tIrthakarake cacA vasudevajIko hI liijiye| unhoMne eka vyabhicArajAtakI putrIse, jisakA nAma priyagumundarI thA, vivAha kiyA thaa| priyagusundarIke pitAkA arthAt usa vyabhicArajAtakA nAma eNIputra thA / vaha eka tApasIkI kanyA RSidattAse, jisase zrAvastI nagarIke rAjA zIlAyudhane vyabhicAra kiyA thA aura usa vyabhicArase ukta kanyAko garbha raha gayA thA, utpanna hayA thaa| yaha kathA zrIjinasenAcAryakRta harivazapurAName likhI hai / isa vivAhase vasudevajI para, jo baDe bhArI jainadharmI the, koI kalaka nahIM AyA / na kahI para ve pUjanAdhikArase vacita rakkhe gye| balki unhone zrIneminAthajIke samavasaraName jAkara sAkSAt zrIjinedradevakA pUjana kiyA hai aura unakI ukta 'priyagusundarI' rANIne jinadIkSA dhAraNaxkI hai| isase pragaTa hai ki vyabhicArajAtakA hI nAma dassA nahIM hai aura na koI vyabhicArajAta (apadhvasaja) pUjanA'dhikArase vacita hai| 'zadANA tu sadharmANa sarve'padhvaMsajA. smRtA "-samasta apadhvasaja (vyabhicArase utpanna hue manuSya) zUdroMke samAnadharmI haiM-yaha vAkya yadyapi manusmRtikA hai, parantu yadi isa vAkyako satya bhI mAna liyA jAya aura apadhvasajoko hI dasse samajha liyA jAya, to bhI ve pUjanAdhikArase vacita nahIM ho skte| x vyabhicArajAta bhI dassA hotA hai aisA kaha sakate haiM /
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ yugavIra-nibandhAvalI kyoMki zUdroMko sAfa taurase pUjanakA adhikAra diyA gayA hai, jisakA kathana Upara vistArake sAtha prAcukA hai / jaba zuddhoMko pUjanakA adhikAra prApta hai, taba unake samAna dharmiyoko usa adhikArakA prApta honA svata siddha hai| prajanakA adhikAra hI kyA ? jainazAstroke dekhanese to mAlUma hotA hai ki apadhvasaja loga jinadIkSA taka dhAraNa kara sakate haiM, jisakI adhikAra-prApti zUdroko bhI prAya nahIM kahI jaatii| udAharaNake taurapara rAjA karNako hI liijiye| rAjA karNa eka kuvArI kanyAse vyabhicAra-dvArA utpanna huA thA aura isaliye vaha apadhvasaja' aura 'kAmIna' kahalAtA hai / zrIjinasenAcAryakRta harivazapurAName likhA hai ki mahArAjA jarAsiMdhake mAre jAnepara rAjA karNane sadarzana nAmake udyAname jAkara damavara nAmake digambara munike nikaTa jinezvarI dIkSA dhAraNa kI / zrIjinadAsa brahmacArikRta harivaMzapurAName bhI aisA hI likhA hai, jaisA ki usake nimnalikhita zlokase pragaTa hai - vijito'pyaribhi karNo nivieNo mokSasaukhyadAm / dIkSA sudarzanodyAne'grahIhamavarAntike // 26-288 / / arthAt-zatruoMse vijita honepara rAjA karNako vairAgya utpanna hogayA aura taba unhone sudarzana nAmake udyAname jAkara zrIdamavara nAmake munike nikaTa, mokSakA sukha prApta karAnevAlI, jinadIkSA dhAraNa kii| isase yaha bhI pragaTa huA ki 'apadhvasaja' loga apane varNako choDakara 'zUdra' nahIM ho jAte, balki ve zUdroMme kacit UcA darjA rakhate hai aura isaliye dIkSA dhAraNa kara sakate hai / aisI avasthAme unakA pUjanA'dhikAra aura bhI nirvivAda ho jAtA hai| yadi thoDI derake liye vyabhicArajAtako pU. nA'dhikArase vacita rakkhAjAve toku Da, golaka, kAnIna aura sahoDhAdika sabhI prakArake
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ jina-pUjAdhikAra-mImAsA vyabhicArajAta pUjanAdhikArase vacita rhege| bhartArake jIvita rahanepara jo satAna jArase utpanna hotI hai vaha 'kuMDa' kahalAtI hai| matarike mare pIche jo saMtAna jArase utpanna hotI hai usako 'golaka' kahate haiN| apanI mAtAke ghara rahanevAlI kuMvArI kanyAse vyabhicAra-dvArA jo satAna utpanna hotI hai vaha 'kAnIna' kahI jAtI hai aura jo satAna aisI kuvArI kanyAko garbha raha jAneke pazcAt usakA vivAha ho jAnepara utpanna hotI hai usako suhoDha'kahate haiN| ina cAro bhedomeMse golaka aura kAnInakI parIkSA (pahacAna) tathA prAya sahoDhakI parIkSA bhI AsAnIse ho sakatI hai, parantu ku DasatAnakI parIkSAkA aura khAsakara aisI kuDamatAnakI parIkSAkA koI sAdhana nahIM hai, jo bhartArake bAraho mahIne nikaTa rahate hue arthAt paradezame na hote hue utpanna ho / ku DakI mAtAke sivA aura kisIko yaha rahasya mAlUma nahI ho sktaa| balki kabhI kabhI to usako bhI isameM bhrama honA sabhava hai-vaha bhI ThIka ThIka nahIM kaha sakatI ki yaha saMtAna jArase utpanna huI yA asalI bhrise| vyabhicArajAtako pUjanA'dhikArase vacita karane para ku DasatAna bhI pUjana nahI kara sakatI, aura ku Da-satAnakI parIkSA na ho sakanese sadigdhAvasthA utpanna hotI hai| sadigdhA'vasthAme kisIko bhI pUjana karanekA adhikAra nahIM hosakatA; isase pUjana karanekA hI prabhAva siddha ho jAyagA, yaha bar3I bhArI hAni hogI / ata koI vyabhicArajAta pUjanA'dhikArase vacita nahI hosakatA / dUsare, jaba pApIse pApI manuSya bhI nityapUjana kara sakate haiM to phira kore vyabhicArajAtakI to bAta hI kyA ho sakatI hai ? ve avazya pUjana kara sakate hai| __ vAstavame, yadi vicAra kiyA jAya to, jainamatake pUjanasiddhAnta aura nityapUjanake svarUpA'nusAra, koI bhI manuSya nityapUjanake adhikArase vacita nahIM raha sktaa| jina logone paramAtmAko rAgI, dveSI mAnA hai--pUjana aura bhajanase paramAtmA prasanna hotA hai, aisA jina
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 yugavIra-nibandhAvalI kA siddhAnta hai- aura jo AtmAse paramAtmA bananA nahIM mAnate, yadi ve loga zUdroko yA anya nIca manuSyoko pUjanake adhikArase vacita rakkhe to kucha Azcarya nahI, kyoki unako yaha bhaya ho sakatA hai ki, kahI nIce darjeke manuSyoke pUjana kara lenese yA unako pUjana karane denese paramAtmA kUpita na ho jAve aura una sabhIko phira usake kopakA prasAda na cakhanA paDe / parantu jainiyokA aisA siddhAnta nahIM hai| jainI loga paramAtmAko parama vItarAgI zAntasvarUpa aura karmamalase rahita mAnate hai| unake iSTa paramAtmAme rAga, dveSa, moha aura kAma-krodhAdika doSokA sarvathA abhAva hai| kisIkI nindAstutise usa paramAtmAme koI vikAra utpanna nahIM hotA aura na usakI vItarAgatA yA zAntatAme kisI bhI kAraName koI bAdhA upasthita ho sakatI hai| isaliye kisI kSudra yA nIce dajeke manuSyake pUjana kara lenese paramAtmAkI AtmAme kucha malinatA A jAyagI, usakI pratimA apUjya ho jAyagI athavA pUjana karanevAleko kucha pApa-bandha ho jAyagA, isa prakArakA koI bhaya jJAnavAn jainiyoke hRdayame utpanna nahI ho sakatA / jainiyoMke yahA isa samaya bhI cAdanapura mahAvIrajI prAdi aneka sthAnopara aisI pratimAaoke pratyakSa dRSTAnta maujUda haiM, jo zUdra yA bahuta nIce darje ke manuSyodvArA bhUgarbhase nikAlI gaI,sparzI gaI, pUjI gaI aura pUjI jAtI hai, parantu isase unake svarUpame koI parivartana nahIM huA, na unakI pUjyatAme koI pharka (bheda) paDA aura na jainasamAjako hI umake kAraNa kisI aniSTakA sAmanA karanA paDA,pratyuta ve barAvara jainiyomehI nahI kintu ajainiyoMse bhI pUjI jAtI haiM aura unake dvArA sabhI pUjakokA hitasAdhana honeke sAtha sAtha dharmakI bhI acchI prabhAvanA hotI hai / ata jainasiddhAntake anumAra kisI bhI manuSyake liye nityapUjanakA niSedha nahIM ho sakatA / dassA, apadhvasaja yA vyabhicArajAta sabako isa pUjanakA pUrNa adhikAra prApta hai / yaha dUsarI bAta hai ki-apane Antarika
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ jina-pUjAdhikAra mImAsA 101 dveSa, ApasI vaimanasya, dhArmika bhAvoMke prabhAva aura hRdayakI saMkIrNatA Adi kAraNoMse -- eka jenI kisI dUsare jainIko apane gharU yA apane adhikRta maMdirame hI na zrAne de athavA zrAne to de kintu usake pUjana kAryame kisI na kisI prakArase vAdhaka ho jAve / aisI bAtoMse kisI vyakti pUjanA'dhikAra para koI asara nahI paDa sakatA / vaha vyakti khuzIse usa madirame nahI to anyatra pUjana kara sakatA hai / athavA svaya samartha aura isa yogya hone para apanA dUsarA navIna maMdira bhI banavA sakatA hai / aneka sthAnopara aise bhI navIna madirokI sRSTikA honA pAyA jAtA hai / yahA~ para yadi yaha kahA jAya ki zrAgama aura siddhAntase to dasoM ko pUjanakA adhikAra siddha hai aura adhikatara sthAno para ve barAbara pUjana karate bhI hai, parantu kahI kahI darasoMko jo pUjanakA niSedha kiyA jAtA hai vaha kisI jAtIya aparAdhake kAraNa eka prakArakA tatrastha jAtIya daMDa hai, to kahanA hogA ki zAstrokI prajJAko ullaghana karake dharmaguruproke uddezya - viruddha aisA daDavidhAna karanA kadApi nyAyasaMgata aura mAnanIya nahI ho sakatA aura na kisI sabhya jAtikI orase aisI prajJAkA pracArita kiyA jAnA samucita pratIta hotA hai ki 'prabhuka manuSya dharma sevana se vacita kiyA gayA aura usakI satAnaparamparA bhI dharmasevanase vacita rahegI / ' sAsArika viSayavAsanAzrame pha~se hue manuSya vaise hI dharmakAryoM me zithila rahate haiM, ulaTA unako daDa bhI aisA hI diyA jAve ki ve dharmake kArya na karane pAve, yaha kahAkI buddhimAnI, vatsalatA aura jAtihitaiSitA hosakatI hai ? sudUradarzI vidvAnokI dRSTime aisA daDa kadApi AdaraNIya nahI ho sakatA / aise manuSyoke kisI aparAdhake upalakSameM to vahI daDa prazasanIya ho sakatA hai jisase dharmasAdhana tathA apane zrAtma-sudhArakA aura adhika avasara mile aura usake dvArA ve apane pApokA zamana yA sazodhana kara sakeM- yaha ki DUbateko
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 yugavIra - nibandhAvalI aura dhakkA diyA jAve / birAdarI yA jAtikA yaha kartavya nahI hai ki vaha kisIse dharmake kArya chur3Akara usako pApa-kAryoMke karanekA avasara deve / isake sivA jo dharmAdhikAra kisIko svAbhAvika rItise prApta hai usake chIna lenekA kisI birAdarI yA pacAyatako adhikAra hI kyA hai ? birAdarIke kisI bhAIse yadi birAdarI ke kisI niyamakA ullaghana ho jAve yA koI aparAdha bana jAve to usake liye birAdarIkA kevala itanA hI kartavya ho sakatA hai ki vaha usa bhAI para kucha prArthika daDa kara deve yA usako apane aparAdhakA prAyazcitta leneke liye bAdhita kare aura jaba taka vaha apane aparAdhakA yogya prAyazcitta na le le taba taka birAdarI usako birAdarIke kAmome arthAt vivAha-zAdI Adika laukika kAryoMme zAmila na kare aura na birAdarI usake yahA~ aise kAryoMme sammilita ho| isI prakAra vaha usase khAne pIne lene dene aura riztenAtekA sambandha bhI choDa sakatI hai / parantu isase adhika, dharmame hastakSepa karanA birAdarI ke adhikArase bAhya hai aura kisI birAdarIke dvArA aisA kiye jAnekA phalitArtha yahI ho sakatA hai ki vaha birAdaro, eka prakArase, apane pUjya dharmaguruprokI avajJA - pravahelanA karatI hai / jina logo ( jainiyo ) ke hRdayame aise davidhAnakA vikalpa utpanna ho unako yaha bhI samajhanA cAhiye ki kisIke dharmasAdhana me vighna karanA baDA bhArI pApa hai| ajanAsundarIne apane pUrvajanmame thoDehI kAlake liye, jinapratimAko chipAkara, apanI sautanake darzanapUjaname atarAya DAlA thA / usakA pariNAma yahA~ taka kaTuka huA ki usako apane isa janmame 22 varSataka patikA dusaha viyoga sahanA paDA aura aneka sakaTa tathA zrApadAprokA sAmanA karanA paDA, jinakA pUrNa vivaraNa zrIpadmapurANake dekhanese mAlUma ho sakatA hai / rayaNasAra granthameM zrIkundakunda munirAjane likhA hai ki-dUsaroM
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ jina-pUjAdhikAra-mImAsA 103 ke pUjana aura dAnameM antarAya (vighna)karanese janmajanmAntarameM kSaya, kuSTa, zUla, raktavikAra, bhagadara, jalodara, netrapIDA zirovedanA Adika roga tathA zIta-uSNake mAtApa aura (kuyoniyomeM) paribhramaraNa Adi aneka du khokI prApti hotI hai - khayakuTasUlamUlo loybhgdrjlodrkkhisiro| sIduNDavahmarAha pUjAdANaMtarAyakammaphala / / 33 / / isaliye pApose DaranA cAhiye aura kisIko daDAdika dekara pUjanase vacita karanA to dUra rahA, bhUla kara bhI aisA kArya nahI karanA cAhiye jisase dUsaroke pUjanAdika dharmakAryoMme kisI prakArase koI bAdhA upasthita ho| balki upasaMhAra ucita to yaha hai ki, dUsaroko haratarahase dharmasAdhanakA avasara diyA jAya aura dUsarokI hitakAmanAse aise aneka sAdhana taiyAra kiye jaoNya jinase sabhI manuSya jinendradevake zaraNAgata ho sake aura jainadharmame zraddhA tathA bhakti rakhate hue khuzIse jinendradevakA nityapUjanAdi karake apanI pA-mAkA kalyANa kara ske| __ isake liye jainiyoko apane hRdayakI sakIrNatA dUrakara usako bahuta kucha udAra banAnekI jarUrata hai| apane pUrvajoke udAra-caritoMko paDhakara, jainiyoko unase tadviSayaka zikSA grahaNa karanI cAhiye aura unake anukaraNadvArA apanA aura jagatake anya jIvokA hitasAdhana karanA caahie| ___ bhagavajinasenAcAryapraNIta AdipurANako dekhanese mAlUma hotA hai ki AdIzvara bhagavAnake suputra bharata mahArAja prathama cakravartIne apanI rAjadhAnI ayodhyAme ratnakhacita jinabimboMse alakRta caubIsa caubIsa ghaTe tayyAra karAkara unako, nagarake bAharI daravAjo aura rAjamahaloMke toraNadvAro tathA anya mahAdvAropara, sonekI
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 yugavIra-nibandhAvalI jaMjIroMmeM bAMdhakara,pralambita kiyA thaa| jisa samaya bharatajI ina dvAromase hokara bAhara nikalate the yA inameM praveza karate the usa samaya ve turanta arhantokA smaraNa karake, ina ghaTome sthita arhatpatimAoMkI vandanA aura unakA pUjana karate the| nagarake logoM tathA anya prajAjanone bharatajIke isa kRtyako bahuta pasada kiyA, ve saba una ghaTokA Adara-satkAra karane lage aura usake pazcAt purajanone bhI apanI apanI zakti aura vibhavake anusAra usI prakArake ghaTe apane apane gharoke toraNadvAropara laTakAye * / bharatajIkA yaha udAracarita baDA hI cittako AkarSita karanevAlA hai aura isa (prakRta) viSayakI bahuta kucha zikSA pradAna karanevAlA hai| unake anya udAra aura caritokA bahuta kucha paricaya AdipurANake dekhanese mila sakatA hai| isIprakAra aura bhI saiMkaDo aura hajAro mahAtmAnokA nAmollekha * upayukta prAzayako pragaTa karane vAle prAdipurANa (pa- 41) ke ve pArSavAkya isa prakAra hai - nirmApitAstato ghaTA jinabimbairalakRtA / parAyaratnanirmANA sambaddhA hemarajjubhi / / 87 // lambitAzca bahiri tAzcaturvizatipramA / rAjavezma-mahAdvAra-gopuradhvapyanukramAt / / 88 / / yadA kila viniyati pravizatyapyaya prabhu / tadA maulApalagnAbhirasya syAdarhatA smRti // 8 // smRtvA tato'haMdarcAnAM bhaktyA kRtvA'bhivandanAm / pUjayatyabhiniSkAman pravizazca sa puNyadhI // 10 // ratnatoraNavinyAse sthApitAstA nidhozinA / dRSTvA'haMdvandanAhetorloko'pyAsItkRtAdara // 3 // pauranairata sveSu vezma-khoraNa-dAmasu / yathAvibhavamAbaddhA ghaMTAstAH saparicchadA // 14 //
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinapUjAdhikAra-mImAsA 105 kiyA jA sakatA hai| jainasAhityameM udAracarita-mahAtmAoMkI kamI nahI hai / Aja kala bhI jo aneka parvatopara khule maidAnameM tathA guphAoMmeM jinapratimAeM virAjamAna haiM aura dakSiNAdidezome kahIM kahIMpara jinapratimanosahita mAnastabhAdika pAye jAte hai, ve saba jainapUrvajokI udAra-cittavRttike jvalanta dRSTAnta haiN| udAracarita-mahAtmAoMke Azrita rahanese hI yaha jainadharma anekavAra vizvavyApI ho cukA hai / aba bhI yadi rASTradharmakA seharA kisI dharmake sira ba~dha sakatA hai to vaha yahI dharma hai jo prANImAtrakA zubhacintaka hai| aise dharmako pAkara bhI hRdayame itanI sakIrNatA aura svArthaparatAkA honA, ki eka bhAI to pUjana kara sake aura dUsarA bhAI pUjana na karane pAve, jainiyoMke liye baDI bhArI lajjAkI bAta hai / jina jainiyokA, 'vasudhaiva kuTumbakam'x yaha khAsa siddhAnta thA, kyA ve usako yahA~ taka bhulA baiThe ki apane maharmiyome bhI usakA pAlana aura vartAva na kre| jAtibheda yA varNabhedake kAraNa Apasame IrSA-dveSa rakhanA, eka dUsareko ghRNAkI dRSTise avalokana karanA aura apane laukika kAryoM-sabadhI kaSAyako dhArmika kAryame nikAlanA, ye saba jainiyoMke prAtma-gauravako naSTa karanevAle kArya hai / jainiyoko inase bacanA cAhiye aura samajhanA cAhiye ki brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zadra ye cAro varNa apanI apanI kriyAno (vRtti)ke bhedakI apekSA varNana kiye gaye haiN| vAstavame cAroM hI varNa jainadharmako dhAraNa karane evaM jinedradevakI pUjA-upAsanA karaneke yogyahai aura isa sambandhase jainadharmako pAlana karate hue saba Apasame bhAI bhAIke samAna hai / isaliye, hRdayakI sakIrNatA x mamasta bhUmaDala apanA kuTumba hai / * vipa-kSatriya-viTa-zadrA proktA. kriyAvizeSataH / jainadharma parA zaktAste sarve baandhvopmaa.|| -somasenAcArya
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 yugavIra-nibandhAvalI ko tyAgakara dhArmika kAryoMke anuSThAname saba jainiyoko paraspara bandhutAkA bartAva karanA cAhiye aura ApasameM prema rakhate hue eka dUsareke dharmakAryoMme sahAyaka honA cAhiye / isI prakAra jo loga jainadharmakI zaraName Ave yA AnA cAhe, unako saba prakArase dharmasAdhaname sahAyatA denI cAhiye / / AzA hai hamAre vicArazIla niSpakSa vidvAn aura paropakArI bhAI isa mImAsAko paDhakara satyAsatyake nirNayame dRDhatA dhAraNa karege aura apane karttavyako samajhakara jahA~ kahI, suzikSAke abhAva aura sasargadoSake kAraNa, Agama aura dharmaguruproke uddezya-viruddha pravRtti pAI jAve usake uThAne aura usake sthAname zAstrasammata samIcInarItikA pracAra karaneme dattacitta aura yatnazIla hoge|
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainiyoMkA atyAcAra jo jainI vanaspatikAyake jIvoMkI bhI rakSA karate hai, unake Upara atyAcArake doSakA aAropaNa hote dekha bahutase pAThaka caukege-parantu nahI, caukanekI jarUrata nahI hai / vAstavame jainiyone ghora atyAcAra kiyA hai aura ve aba bhI kara rahe hai| hamAre bhAiyone abhI taka isa ora lakSya hI nahI diyA aura na kabhI ekAntame baiThakara isa para vicArahI kiyA hai| yadi jainiyoke atyAcArakI mAtrA baDhI huI na hotI to Aja jainiyokA itanA patana kadApi na hotA-jaunayokI yaha dardazA kabhI na hotI / jainiyokA samasta abhyudaya naSTa hojAnA,inake jJAna-vijJAnakA nAmazeSa raha jAnA apane bala-parAkramase jainiyokA hAtha dho baiThanA,apanA rAjya ga~vA denA, dharmase cyuta aura prAcArabhraSTa ho jAnA tathA jainiyokI sakhyAkA dinaparadina kma hote jAnA aura jainiyokA sarvaprakArase nagaNya aura nisteja ho rahanA, yaha saba avazya hI kucha artha rakhatA hai-ina sabakA koI pradhAna kAraNa z2arUra hai, aura vaha hai 'jainiyokA atyaacaar'| _ jisa samaya hama jainasiddhAntako dekhate hai, jainiyokI karma-philAsophIkA adhyayana karate hai aura sAtha hI jainiyokI yaha patitAvasthA kyo? laukika aura paramArthika donoprakArakI unnatise jainI itane pIche kyo ? isa viSayapara anusadhAnapUrvaka gabhIra bhAvase gaharA
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ yugavIra - nibandhAvalI vicAra karate haiM to usa samaya hamako mAlUma hotA hai aura kahanA paDatA hai ki yaha saba jainiyoke apane hI karmoMkA phala hai / jo jaisA karatA hai vaha vaisA hI phala pAtA hai / avazya hI jainiyone kucha aise kAma kiye haiM jinakA kaTuka phala ve aba taka bhugata rahe haiN| yaha kabhI ho nahI sakatA ki atyAcAra to kare dUsare loga aura phala usakA bhoganA paDe jainiyoNko| jaina philAsophI isako mAnaneke lie taiyAra nahI / yadi thoDI derake lie usa manuSyako bhI jisa para atyAcAra kiyA gayA ho, koI burA phala sahana karanA ho athavA kisI prapattikA nizAnA bananA paDe, to kahanA hogA ki usane bhI jarUra apanI ceSTA yA apane mana-vacanAdikake dvArA dUsaroke prati koI atyAcAravizeSa kiyA hai aura vaha burA phala usake hI kisI karmavizeSakA natIjA hai / yahI hAlata jainasamAjakI hai / yadyapi isame koI saMdeha nahI ki pichale samayame jainiyo para thoDe bahuta pratyAcAra jarUra hue haiM, parantu ve atyAcAra jainiyokI vartamAna dazAke kAraNa nahI ho skte| jainiyokI vartamAna avasthA kadApi unakA phala nahI hai / yadi jainiyone una pratyAcAroko manuSya banakara saha liyA hotA aura svaya unase adhika atyAcAra na kiyA hotA to z2arUra thA ki yaha jainabAga (jainasamAja dUsaroke pratyAcArarUpI khAda (Manure) se aura bhI harAbharA aura sarasabja hotA - khUba phalatA aura phUlatA, parantu jainiyoko aisI sadbuddhi hI utpanna nahI huii| unake vicAra prAya itane sakIrNa aura svArthamaya rahe haiM ki sadasadvivekavatI buddhiko unake pAsa phaTakanemeM bhI lajjA AtI thI / pratyAcAra aura bhI dharmAnuyAyioko sahana karane paDe haiM, parantu unameMse jinhone apane kartavyapathako nahI choDA, apane sAmAjika sudhArako samajhA, unnati ke mArga ko pahacAnA, apanI truTiyoMko dUra kiyA, sabako premakI dRSTise dekhA aura apane svArthako gaurAkara dUsaroMkA hitasAdhana kiyA, ve duHkhake dina vyatIta karake Aja apane satkarmoMkA sumadhura 108
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 jainiyokA atyAcAra phala bhoga rahe haiN| isase sApha pragaTa hai ki jainiyokI vartamAna dazA una atyAcArokA phala nahI hai jo jainiyoM para hue, balki una atyAcArokA phala hai jo jeniyoMne dUsaro para kiye aura jo paraspara jainiyone eka dUsare para kiye / saca hai, madhnuyoMkA apane hI karmoMse panana aura apane hI karmose utthAna hotA hai / jina jainiyoke jJAna aura AcaraNakI kiso samaya cAro ora dhAka thI, jinake sarvaprANipremane anekavAra jagatako hilA diyA, aura jinakA rAjya samudra paryanta phailA huA thA, Aja ve hI jainI bilkula hI raka bane hue haiM / yaha saba jainiyoke apane hI karmokA phala hai| isake lie kisIko doSa denA-kisI para ilajAma lagAnA-bhUla hai / jainiyokI vartamAna sthiti isa bAtako batalA rahI hai ki, unhone z2arUra koI bhArI atyAcAra kiye haiM, tabhI unakI aisI zocanIya dazA huI hai| __jainiyone eka baDA bhArI aparAdha to yaha kiyA hai ki inhone dUsare logoko dharmase vacita rakkhA hai / ye khuda hI dharmaratnake bhaDArI aura khuda hI usake sola proprAITara (akele hI mAlika) bana baitthe| dUsare logoko--dUsare samAja-vAlo tathA dUsare dezanivAsiyokodharma batalAnA, dharmake mArga para lagAnA to dUra rahA, inhone ulaTA una logose dharmako chipAyA hai / inakI anudAra-dRSTime dUsare loga prAya baDI hI ghRNAke pAtra rahe hai, ve manuSya hote hue bhI manuSyadharmake adhikArI nahIM samajhe gaye / yadyapi jainI apane madiromeM yaha to barAbara ghoSaNA karate rahe ki 'mithyAtvake samAna isa jIvakA koI zatrU nahIM hai, mithyAtva hI sasArame paribhramaNa karAnevAlA aura samasta du khokA mUla kAraNa hai / parantu mithyAtvame pha~se hae prANiyopara inhe jarA bhI dayA nahIM AI, unakI hAlata para inhone jarA bhI tarasa nahI khAyA aura na mithyAtva chuDAnekA koI yatna hI kiyaa| inakA citta itanA kaThora ho gayA ki dUsaroMke dukha sukhase inhoMne kucha sambandha hI nahI rakkhA /
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ yugavIra-nibandhAvalI jisa prakAra koI durAtmA putra apane svArthameM pradhA hokara yaha cAhatA hai ki maiM akelA hI paitRka sampattikA mAlika bana veThU aura apanI isa kAmanAko pUrA karaneke lie vaha apane pitAke samasta dhana para adhikAra kara letA hai yadi pitAne koI vasIyata bhI kI ho to usako chipAnekI ceSTA karatA hai- aura apane una bhAiyoko jo dUradezAntarame rahanevAle haiM, jo nAbAliga ( avyutpanna ) haiM, jo bhole yA mUrkha haiM, jinako anya prakArase pitAke dhanakI kucha khabara nahIM hai athavA jo nirbala haiM una sabako aneka upAyo-dvArA paitRkasampattise vacita kara detA hai| use isa bAtakA jarA bhI dukha-darda nahIM hotA ki mere bhAiyokI kyA hAlata hogI ? unake dina kaise kaTege? aura na kabhI isa bAtakA khayAla hI AtA hai ki maiM apane bhAiyo para kitanA anyAya aura atyAcAra kara rahA hU~, merA vyavahAra kitanA anucita hai, maiM apane pitAkI AtmAke sanmukha kyA muha dikhAU~gA / usake vivekanetra bilkula svArthase banda ho jAte haiM aura usakA hRdayayatra sakucita hokara apanA kArya karanA choDa detA hai / ThIka usI prakArakI ghaTanA jainiyokI huI hai| ye akele hI paramapitA zrI mahAvIrajinendrakI sampattike adhikArI bana baiThe | "samasta jIva paraspara samAna hai, jainadharma AtmAkA nijadharma hai, prANImAtra isa dharmakA adhikArI hai, sabako jainadharma batalAnA cAhiye aura sabako premakI dRSTi se dekhate hue unake utthAnakA yatna karanA caahie|" vIrajinendrakI isa vasIyatako-unake isa pavitra Adezako- ina svArthI putrone chipAnekI pUrNarUpase ceSTA kI hai| inhoMne aneka upAya karake apane dUsare bhAiyoko dharmase korA rakkhA, unakI hAlata para jarA bhI rahama nahI khAyA aura na kabhI apane isa anyAya, atyAcAra aura anucita vyavahAra para vicAra yA pazcAttApa hI kiyA hai| balki jainiyokA yaha atyAcAra bahuta kucha aMzomeM usa svArthAndha-putrake atyAcArase bhI bar3hA rahA / kyoki
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainiyoMkA atyAcAra kisI adhikArIko dhanAdikase vacita rakhanA, yadyapi, atyAcAra jarUra hai, parantu jAna-bUjhakara kisIko pAtmanAbhase vaMcita rakhanA, yaha usase kahI baDhakara atyAcAra hai / merA to, isa viSayameM,yahAM taka khayAla hai ki yaha atyAcAra kisIko jAnase mAra DAlanekI apekSA bhI adhika hai / dhanAdika para-padArthoMkA viyoga itanA dukhajanaka nahI ho sakatA jitanA ki prAtmalAbhase vaMcita rahanA / jo loga apanI AtmAko jAnate haiM,apane svarUpako pahacAnatehaiM, dharma kyA aura adharma kyA isakA jinhe bodha hai, unako dhanAdikakA viyoga bhI itanA kaSTakara nahIM hotA jitanA ki na jAnane aura na pahacAnanevAlo ko hotA hai / isaliye dUsaroko dharmase vaMcita rakhanA unake liye ghora du khokI sAmagrI taiyAra karanA hai| kyA isa atyAcArakA bhI kahI ThikAnA hai? zoka aisA mahAna atyAcAra karanevAle jainiyokA pASANahRdaya, dUsaroke dukhokA smaraNa hI nahI kintu pratyakSa anubhava karate hue bhI z2arA nahI pasIjA-aAtmalAbhase vacita pApI aura mithyAdRSTi manuSya jainiyoke sanmukha hI aneka prakArake anartha aura pApAcaraNa karake apanI AtmAyokA patana karate rahe, parantu jeniyoko una para kucha bhI dayA nahIM AI aura na dUsare jIvokI rakSAkA hI kucha khayAla utpanna huaa| sasArameM aisA vyavahAra hai ki yadi koI adhA manuSya kahI calA jA rahA ho aura usake Age kuoM AjAya to dekhanevAle usa adheko turanta hI sAvadhAna kara dege aura apanI samasta zaktiko, use kue~me giranese bacAne athavA gira jAne para usake zIghra nikAlaneme, lagA deNge| yadi koI manuSya adheke Age kupraoN dekhakara bhI cupacApa baiThA rahe aura usakI rakSAkA kucha bhI upAya na kare to vaha bahuta pApI aura nindya samajhA jAtA hai| kisI kavine kahA bhI hai jaba tU dekhai A~khase, aMdhe Age kUpa / taba terA cupa baiThanA, he nizcaya agharUpa //
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ yugavIra-nibandhAvalI isI prakAra yadi koI manuSya kisIko dinadahAr3e lUTatA ho aura dUsarA AdamI usake isa kRtyako dekhatA humA bhI prAnandase hakkA guDagur3AtA rahe aura usake bacAneko kucha bhI koziza na kare, to kahanA hogA ki vaha mahA aparAdhI hai| jainI loga isa bAtako barAbara svIkAra karate Ae hai ki mithyAdRSTi loga adhe hote hai-unhe hita-ahita kucha bhI sUjha nahI paDatA, parantu jainiyoka sanmukha hI lAkho aura karoDo mithyAdRSTi atattvazraddhArUpI kue~me barAbara girate rahe tobhI ina sudRSTiyoMko unapara jarAbhI dayA na AI / inhone apane maunavratako bhagakara unake bacAne yA nikAlanekI kucha bhI ceSTA nahI kI / aura to kyA inake sAmanehI bahutase inake bhAiyo (jainiyo)kA dharma-dhana lUTa liyA gayA aura ve mithyAdRSTi banA diye gaye,parantu phira bhI inake kaThora cittapara kucha AghAta nahI pahu~cA / ye barAbara apane Anandame masta rahe / koI jIyo yA maro, inhone usakI kucha parvAha nahIM kii| balki ye loga ulaTA khuza hue aura inhone jAnabUjhakara apane bahutase bhAiyoko lUTeroke supUrda kiyaa| yadi kisI bhAIse koI aparAdha yA khoTA AcaraNa bana gayA to i hone rasako apanemese aise nikAlakara phaika diyA jaisA ki dUdhamese makkhIko nikAla kara pheka dete hai| inhone usako kucha bhI dhIra-dilAsA nahI diyA, na inhone usake khoTe pAcaraNako chaDAkara dharmame sthira karane kI koziza kI aura na prAyazcitta Adise zuddha karanekA koI yatna hI kiyaa| balki usake sAtha bilkula zo-sarIkhA vyavahAra karanA prArabha kara diyA / natIjA isakA yaha huA ki usako apanI sasArayAtrAkA nirvAha karaneke lie dUsarokA zaraNa lenA par3A aura vaha hamezAke lie jainiyoMse bichaDa gyaa| isase samajha lIjie ki niyone kitanA bar3A aparAdha aura atyAcAra kiyA hai--kahA~ taka inhone apane dharmakA ullaMghana aura kahA taka usake viruddha prAcaraNa kiyA hai|
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainiyoMkA atyAcAra 113 manuSyakA yaha dharma nahI hai ki yadi koI manuSya kisI nadI zrAdime miratA ho yA bahatA jAtA ho to usako ulaTA dhakkA de diyA jAve aura yadi vaha kinAreke pAsa bhI ho aura nikalanA bhI cAhatA ho to usako Thokara mAra kara zraura dUra pheka diyA jAve, jisase vaha nikalane ke kAbila bhI na rhe| balki isake viparIta usako na girane denA yA hastAvalambana dekara nikAlanA hI manuSya-dharma kahalAtA hai / isIlie jeniyoke yahA~ 'sthitikaraNa' dharmakA aga rakkhA gayA hai / (svAmI samantabhadrAcAryane 'ratnakaraDa zrAvakAcAra' meM isakA svarUpa isa prakAra varNana kiyA hai -- darzanAvaraNAdvApi calatAM dharmavatsale / pratyavasthApanaM prAjJai sthitikaraNamucyate // arthAt jo loga kisI kAraNavaza apane yathArtha zraddhAna tathA cAritrase Digate ho, to dharmase prema rakhanevAle puruSoko cAhiye ki unako phirase apane zraddhAna aura AcaraName dRDha kara de / yahI 'sthitikaraNa' aga kahalAtA hai / parantu zoka | jainiyone yaha saba kucha bhulA diyA / girateko sahArA yA hastAvalambana denA to dUra rahA inhone ulaTA usako aura z2orakA dhakkA diyaa| zraddhAna aura prAcararaNase DiganA to dUsarI bAta, yadi kisIne rUDhiyo (Adhunika jainiyo ke samyakUcAri 1 ) ke viruddha z2arA bhI AcaraNa kiyA athavA unake viruddha apanA sqhayAla bhI jAhira kiyA to basa usa becAre kI zAmata zrAgaI, aura vaha jhaTa janasamAjase apanA alaga jIvana vyatIta karaneke lie majabUra kiyA gayA / jainiyoke isa atyAcArase hajAro jainI gATe dasse yA vinaikayA bana gaye, lAkho anyamatI ho gaye, jainiyo - ke dekhate dekhate musalamAnI jamAneme lAkho brAhmaNa, kSatriya maura vaizya jabarana musalamAna banA liye gaye, aura isa jamAneme to kitane. hI IsAI banA liye gaye, parantu jainiyo ke saMgadila ( prASANahRkya ..
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 yugavIra - nibandhAvalI para isase kucha bhI coTa nahIM lagI / inhoMne Ajataka mI una saboMke zuddha karane kA apane bichur3e hue bhAiyoMko phirase gale lagAnekA -- koI upAya nahI kiyA / aisA koI aparAdha nahI jisakA prAyazcitta na ho sake / bhagavajjinasenAcArya ke nimnalikhita vAkyase bhI pragaTa haiM ki - 'yadi kisI manuSya ke kulameM kisI bhI kAraNa se kabhI koI dUSaNa laga gayA ho to vaha rAjA yA paMca prAdikI sammati se apanI kulazuddhi kara sakatA hai| aura yadi usake pUrvaja - jinhoMne doSa lagAyA ho -- dIkSAyogya kulame utpanna hue ho to usa kulazuddhi karanevAlekA aura usake putra-pautrAdika satAnakA yajJopavIta saMskAra bhI ho sakatA hai|' vaha vAkya isa prakAra hai kutazcitkAraNAdyasya kula samprAptadUSaNam / so'pi rAjAdisammatyA zodhayetsva yadA kulam // tadAsyopanayAtvaM putrapautrAdi satatau / na niSiddha hi dIkSA kule vedasya pUrvajA' || Cas - AdipurANa, patra 40 isase dasa aura hindU se musalamAna yA IsAI bane hue manuSyokI zuddhikA khAsA adhikAra pAyA jAtA hai| balki zAstromeM una mlecchokI bhI zuddhikA vidhAna dekhA jAtA hai jo mUlase hI zuddha haiM / AdipurANa meM yaha upadeza spaSTa zabdoM meM diyA gayA hai ki, 'prajAko bAdhA pahu~cAnevAle akSara ( anapaDha ) mlecchoMko kulazuddhi zrAdike dvArA apane banA lene cAhie~ / yathA svadeze'nakSaramlecchAnprajAbAdhA vidhAyina / kujazuddhipradAnAcaM svasAtkuyaduipakramai / / - zrAdipurANa, parva 42 parantu yaha saba kucha hote hue bhI jainiyoMke saMkIrNa hRdayane mahAmAtra ke ina udAra aura dayAmaya upadezoMko grahaNa nahIM kiyA / saca kI hai, serabharake pAtrameM manamara kaise samA sakatA hai ? apAtra
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainiyoMkA atyAcAra 115 jaitiyoMke hAthame jainadharma paDa jAnese hI unhoMne jainadharmakA gaurava nahIM samajhA aura isalie dUsaroMpara manamAnA atyAcAra kiyA hai| ____ maiM kahatA hU~ ki dUsaroMko dharma batalAne yA sikhalAnemeM dhArmikabhAva aura paropakAra buddhiko jAne dIjie,jainiyoMne yaha bhI nahIM samajhA ki paristhiti kitane mahatvakI cIja hai| kyA paristhiti kabhI upekSagIya ho sakatI hai? kadApi nahIM / jahA~ cAro orakA jalavAyu dUSita ho vahA~ kadApi prArogyatA nahIM raha sakatI / jahA~ cAro ora mithyAdRSTiyo aura pApAcAriyokA prAbalya ho vahA~ jenI bhI apanA samyaktva aura dharma kAyama nahI rakha skte| yadi jainiyone isa paristhitike mahatvako hI samajha liyA hotA taba bhI ve prAtmarakSAke lie hI dUsarokI sthitikA sudhAra karanA apanA kartavya samajhate, avazya hI dusaroko dharmakI zikSA denekA prayatna karate aura kadApi dharmapracArake kAryase upekSita na hote, parantu maharSiyo-dvArA sarakSita vIrajinendrakI mampattiko pAkara jainI aise kRpaNa bane-inameM cittako kaThora karanevAlI aisI dhArmika-kRpaNatA AI ki dUsaroko usa sampattise lAbha pahuMcAnA to dUra rahA ye khuda bhI usase kucha lAbha na uThA ske| yAda isa paramotkRSTa jainadharmako pAkara jainI apanA hI kucha bhalA karate to bhI eka bAta thI, parantu kRparaNakA dhana jisa prakAra dAna aura bhogame na lagakara tRtIyA gati (nAza) ko prApta ho jAtA hai usI prakAra jainiyone jainadhama bhI tRtIyA gatiko paha~cA diyA--na aApa isase kucha lAbha uThAyA aura na dUsaroko uThAne diyA aura jisa prakAra bAdala sUrya ke prakAzako roka lete haiM usI prakAra ina dhArmika-kRparagone jainadharmake prakAzako AcchAdita kara diyA ! jaunayone jinavANI mAtAke sAtha jaisA salUka kiyA hai usako yAda karake to hRdaya kApatA hai aura zarIrake rogaTe khar3e ho jAte haiN| inhone mAtAko una adherI koThariyomeM bada karake rakkhA,jahA~ rozanI aura havAkA guz2ara nahIM, usakA aMga cUhoMse kutaravAyA aura dImako
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 yugabIra-nibandhAvalI ko khilAyA; mAtA galatI hai yA saDatI, jItI hai yA maratI, isakI inhoMne kucha bhI parvAha nahI kI / hajAro jainagranthokI miTTI ho gaI, hajAro zAstra cUhoM aura dImakoke peTame cale gaye, lAkho aura karoDo manuSya mAtRviyoga du khase pIDita rahe, parantu ina samasta dRzyoMse jainiyoke vajrahRdaya para kucha bhI coTa nahI lagI / mAtA para isa prakArake atyAcAra karate hue jainiyokA hRdaya jarA bhI kampAyamAna nahI huA aura inhe kucha bhI lajjA yA zarma nahI aaii| inhone ulaTI yahA~ taka nirlajjatA dhAraNa kI ki apane ina atyAcArokA nAma vinaya' rakha choDA / vAstavame inakA nAma vinaya nahIM hai, ye ghora atyAcAra hai-aura na DhAI hAtha dUrase hAtha joDane yA cAvalake dAne caDhA denekA nAma hI vinaya hai / jinavAraNIkA vinaya hai-jainazAstroMkA paDhanA-par3hAnA, unake mutAbika unakI zikSAproke anusAracalanA aura unakA sarvatra pracAra krnaa| isa vAstavika vinayase jainI prAya koso dUra rahe aura isalie inhone mAtAkA ghora avinaya hI nahIM kiyA, balki kitane hI jainazAstrokA lopa bhI kiyA hai| usIkA phala hai jo Aja bahutase zAstra nahIM milte| inakI isa vilakSaNa vinayavRttiko dekhakara hI eka dukhita hRdaya kavine kahA hai - baste baeNdhe paDe haiM alUmophanUnake / cAvala car3hAve unako basa itane hai kAmake / / isIprakAra jainiyone strIsamAja para jo atyAcAra kiyA hai vaha bhI kucha kama nahIM hai / inhone laDakiyoko becA, dhanake lAlacase apanI sukumAra bAlikAoko yamake yajamAnoke gale bAdha unhe hamezAke liye pApamaya jIvana vyatIta karaneko majabUra kiyA, anamela sambandha karake striyokA jIvana dukhamaya banAyA aura unhe aneka prakArakA duHkha aura kaSTa pahu~cAyA,para ina saba atyAcAroko rahane diijie| ..x vidyAyo-vijJAno tathA kalA-kauzalake /
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainiyoMkA pratyAcAra 1170 jainiyoMne ina saba atyAcAroMse baDhakara strIsamAja para jo bhArI atyAcAra kiyA hai usakA nAma hai strIsamAjako prazikSita rakhanA / striyo aura bAlikAproko vidyA na paDhAkara jainiyone unake sAtha ast hI zatrutAkA vyavahAra kiyA hai| jisa vidyA aura jJAnake binA manuSya nidrita, aceta, pazu aura mRtakake tulya varNana kiye gaye haiM aura jisake binA sukha-zAtikI prApti nahI ho sakatI, usI vidyA aura jJAnase, jainiyone striyoko vacita rakkhA, yaha inakA kitanA baDA anyAya hai / jainiyone striyokI yogyatA aura unakI vidyAsampAdana-zaktiko na samajhA ho, aisA nahI, kintu 'lar3akiyA~ parAe gharakA dhana aura parAe gharakI caoNdanI haiM, ve hamAre kucha kAma nahIM zrI sktiiN|' isa svArthamaya vAsanAse jainiyone unhe vidyAse vimukha rakkhA hai / isa nIca vicArane hI jainiyoko apanI satAnake prati aisA nirdaya banAyA aura itanA vivekahIna banAyA ki unhone strIsamAjake sAtha pazu-sadRza vyavahAra kiyA, unhe jaDavat rakhakhA, kASThapASANakI mUrtiyA~ samajhA aura unhe apanI zra monati karane denA to dUra rahA, yaha bhI khabara na hone dI ki sasAra me kyA ho rahA hai / kyA yaha thoDA atyAcAra hai ? nahI, isa prayAcArake karane meM jainI manuSyatAkA bhI ullaghana kara gye| inase pazupakSI hI acche rahe, jo apanI nara aura mAdA dono prakArakI satAnako samAnadRSTi avalokana karate haiM aura usase kisI bhI prakArake prayupakArakI vAchA na rakhate hue apanA karttavya samajha kara saharSa usakA pAlana-poSaNa karate haiM / yahA~ para mujhe yaha likhate hue dukha hotA hai ki jainiyokA yaha atyAcAra kevala strIsamAjako hI nahI bhoganA paDA, balki puruSoko bhI isakA hissedAra bananA paDA hai -- bAlako para bhI isakA najalA TapakA hai| mAtA ke prazikSita rahanese -- paristhitike bigaDa jAne se - ve bhI zikSAse prAya vihIna hI rahe haiM / hajArameM dasa-pAMco
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ sugabIra-nibandhAvalI yadi mAmUlI vidyA paDhI bhI-kucha akSarokA abhyAsa kiyA bhI--so isakA nAma zikSA nahIM hai / jaina bAlakoko jaisI cAhie~ vaisI vidyAe~ nahIM par3hAI gii| yadi unhe barAbara vidyAe~ par3hAI jAtI to Aja una hajAro vidyAyokA lopa na hotA, jinakA ullekha janazAstrome milatA hai| divya vimAnokI racanAko jAne dIjiye, prAja koI jainI usa mayUrayatrake banAnekI vidhi bhI nahIM jAnatA, jisako jIva dharake pitA satyadharane banAyA thA aura usame apanI garbhavatI strIko biThalAkara, garbhastha putrako rakSAke lie, use dUra dezAntarame pahu~cAyA thA / isI prakAra saikaDo vidyAprokA nAmollekha kiyA jA sakatA hai| jainiyone zikSA aura khAsakara strI-zikSAse dveSa rakhakara ina samasta vidyAproke lopa karanekA pApa apane sira liyA hai aura isalie jainI samasta jagatake aparAdhI hai| jainiyokA eka bhArI atyAcAra aura bhI hai aura vaha apanI satAnakI choTI umrame zAdI karanA hai| isake viSayame mujhe kucha vizeSa likhanekI jarUrata nahIM hai / hA~, itanA jarUra kahU~gA ki isa rAkSasI kRtyake dvArA Ajataka lAkho hI nahIM kintu karoDo dudhamuMhI bAlikAeM vidhavA ho cukI hai--vaidhavyakI bhayakara came bhuna cukI haiM--, hajArone apane zIlaza gArako utAra diyA, vyabhicArakA Azraya liyA dono kuloko klakti kiyA aura bhraNahatyAye taka kara ddaalii| isake sivAya, bAlyAvasthAme strI-puruSakA sasarga ho jAnese jo zArIrika aura mAnasika nirbalatAe~ inakI satAnako uttarottara prApta huI unakA kucha bhI pArAvAra aura hisAba nahI hai| nirbala manuSyakA jIvana baDAhI vabAle-jAna aura sakaTamaya hotA hai| rogokA usapara aAkramaNa ho jAnA to eka mAmUlIsI bAta hai| jainiyoMke isa atyAcArase unakI satAna bar3I hI pIDita rhii| usase himmata, sAhasa dhairya, puruSArtha aura vIratA Adi sadguNokI sRSTi hI ekadama uTha khaDI huI / jenI nirbala hokara tandula macchakI taraha
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ boliyoM kA atyAcAra ghora mAnasika pApokA bacA karate rahe aura ina pApoMne udayame Akara jama-janmAvaroMmeM inheM baba o nIcA dikhaayaa| jainiyokA graha guDkA guDIkA khela (bAlyavivAha ) bar3A hI hRdayadrAvaka haiM / isane janasamAjakI jar3ameM bar3AhI kuThArAghAta kiyA hai| ___ isa prakAra jainiyone bahuta bar3e bar3e atyAcAra kiye haiN| inake simA aura jo loTe-moTe atyAcAra kiye haiM unakI kucha ginatI hI nahI hai / jainiyoMke ina atyAcAroMse jainadharma kitanA kalakita humA aura jagatame kaise kaise anartha phaile isakA kucha ThikAnA nahIM hai| jainiyoke ina saba atyAcArohI kA phala unakI vartamAna dazA hai| balki nahI, jainiyome isa samaya jo kucha thoDI bahuta acchI bAte bacI-khucI haiM unakA zreya svAmI kundakunda, samantabhadra, pUjyapAda, akalakadeva, vidyAnanda aura piddhasena Adi paropakArI AcAryoM tathA anya paropakArI mahAnubhAvoko prApta hai| aise jagadvandhuaoke Azrita rahanese hI jainadharmake abhI taka kucha cinha avazeSa pAye jAte haiM, anyathA Ama taura para jainiyoke atyAcAra unakI sattAko bilkula lopa karaneke lie kAphI the / jaba taka jainiyone atyAcAra karanA prArabha nahI kiyA thA taba taka inakA barAbara DakA bajatA rahA, ye khUba phalate aura phUlate rahe / parantu jabase ye loga atyAcAro para utara pAe tabhIse inakA patana zurU ho gayA / aura Aja vaha dina yA gayA ki ye loga pUrI adhodazAko pahu~ca gaye hai / jainiyoke atyAcAra jainiyoko khUba hI phale- inhone apane kiyekI khUba saz2A paaii| ye loga dUsaroko dharma batalAnA nahI cAhate the, aba khuda hI usa dharmase vacita ho gaye, dUsaroko ghRNAkI dRSTi se dekhate the, aba khuda hI ghRNAke pAtra bana gaye, jisa bala, vidyA aura aizvarya para inhe ghamaDa thA vaha saba naSTa ho gayA, ye loga apane Apako bhale hI jIvita samajhate hoM parantu jIvita samAjomeM aba inakI gaNanA nahIM hai, inako gaNanA hai maraNonmukha smaajomeN| jaino loga andhakArame par3e hue
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3gp pad alas } Saranshaility hug aura amala 120 yugavIra - nibandhAvalI sisaka rahe haiM - vAstavameM inakI hAlata baDI hI karuNAjanaka hai / jaba taka jenI loga ina atyAcAroMko bada karake apane pUrva pApoMkA prAyavitta nahIM kareMge taba taka ve kadApi isa devakopase vimukta nahI ho sakate, unakA abhyutthAna nahI ho sakatA aura na unameM jIvanIzaktikA phirase sacAra hI ho sakatA hai / AzA hai hamAre jainIbhAI isa lekhako par3hakara apane atyAcArokI paribhASA samajheMge aura unake bhayakara pariraNAmako vicAra kara zIghra hI unakA prAyazcitta karaneme dattacitta hoge /
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 vivAha- samuddezya 7 trivAhakI samasyA baDe baDe vidvAno aura grAcAryoMkA kathana hai ki 'strI binA z2az2IrakA - jajIra na hote hue bhI -dRDha bandhana hai, strIse baDhakara puruSa ke lie dUsarA koI baDA bandhana nahI / yathA - kalatra nAma narANAmanigaDarmApi dRDha budhanamAhu | - somadeva na kalatrAtpara kinibandhana vidyate nRNAm / zukra / vastuta vicAra karane para bhI aisA hI pratIta hotA hai / strIkA parigraha karane para svabhAvase hI manuSya vahuta se prazome apanA svAta - apanI AjAdI - kho baiThatA hai, taraha tarahakI cintAo, zrApa - dA tathA z2immedAriyokI daladalame pha~sa jAtA hai aura isa taraha para bandhaname paDakara eka acchA khAsA bandI bana jAtA hai / vAsta-vika dRSTise bandhaname paDanA kabhI iSTa nahI ho sakatA / bandhana se paratatratA AtI hai aura paratatratA yA parAdhInatAme kahI bhI asalI sukha nahI hai -- peromeM jajIra DAlakara khamese bA~dhA huA eka hAthI. kabhI apanI icchAnusAra sukhapUrvaka bihAra nahI kara sktaa| isalie zAstrakArone bandhanako duHkha varNana kiyA hai / bandhanase chUTanepUrNa svAtaMtrya prApta karane -- pUrI prAjAdI hAsila karane - hI kA
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 yugavIra-nibandhAvalI nAma mukti hai| usImeM vAstavika sukha hai aura vahI saba jIvokA antima dhyeya batalAyA jAtA hai / sAtha hI,mahAnase mahAn prAcAryoMkA-dharmaguruproMkA-yaha bhI kathana hai ki 'maiyuna karanA pApa hai' - paca pApome usakI gaNanA hai| amRtacandrasUrine, tilose pUrNa nalImeM tapta-loha-zalAkAke pravezakA udAharaNa dekara, maithunameM pApakI-- dravyahiMsAkI-mAtrAko aura bhI adhikatAke sAtha pradarzita kiyA hai / yathA - hiMsyante tilanAlyA saptAyasi vinihite tilA yadvana / bahayo jIvAyonau hiMsyanta maithune tadvat / / -puruSArthamiddhayupAya parantu yaha saba kucha hote hue bhI, Aja eka, kala dUsarA aura paraso tIsarA navayuvaka khuzIse ima strI-bandhanako svIkAra karatA hai, eka aparicita vyaktiko-eka ajanabI zakhzako-apanA hRdaya detA hai, kuTumbake bharaNa-poSaragAdikI samasta jimmedAriyoko apane Upara letA hai aura dhanake upArjana karane-baDhAne-rakSA karaneke dvArA tathA roga-zokAdikake kAraNa nitya naI AnevAlI gRhasthakI cintApro aura vipattiyome paDaneke lie taiyAra hotA hai| sAthahI, paco dvArA binA kisI makocake umake isa strI-sambandhakI rajiSTrIkI jAtI hai aura isa prakAra vivAha dvArA dampatiko niSka 1 vAtsyAyana RSine bhI yonime jIvoko svIkAra kiyA hai,jaisA ki sAgAradharmAmRta me udhRta usake nimna vAkyame prakaTa hai - raktajA kRmaya. sUkSmA mRdumadhyAdizaktaya / janmavatmasu kati janayanti tathAvidham / / 2 vivAha usa sambandha-vizeSakA hI nAma hai jisake dvArA, mAnavasamAjame, strI-puruSoko paraspara kAma-krIDAkA dravyAdiko apekSA ra hita svatatra aura khulA adhikAra prApta hotA hai|
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivAha samuddezya 123 Taka (be-roka-Toka ) kAma sevanakI paravAnagI dI jAtI hai-use unake liye jAyaja aura vidheya ThaharAyA jAtA hai| isI khuzIme aneka prakArake bAje bajate haiM, mAMgalika gIta gAye jAte haiM, taraha tarahake upahAra aura inAma bAMTe jAte hai, barAtI garae naye naye vastra aura ramaviragI pozAke pahanate haiM aura varake mAtA-pitA tathA anya kuTumbI janoke prAnandakA kucha pAra nahI rahatA / yuvatI tathA kanyApakSake bandha-prabandha aura pramoda-pramodakI bhI prAya yahI saba hAlata hotI hai| nagara bharame jidhara dekho udhara mUrtimAna zrAnanda hI Ananda dikhAI dene lagatA hai | kahA jAtA hai ki yaha saba mAgalika kArya hai, ise 'vivAhamagala' kahate hai aura isa prakArake magala prAya huA karate hai aura hamezA se hote Ae hai| ina saba bAto para gaharI dRSTi DAlate hue ekAgratAke sAtha vicAra karanepara mAlUma hotA hai aura kahanA paDatA hai ki, vivAhakI samasyA bhI baDI hI vicitra hai / jo loga isa samasyAko hala kiye vinA, vivAhakA ThIka rahasya samajhe binA aura vinA yaha mAlUma kiye ki vivAhakA uddezya -- zAdIkI asalI garaja- kyA hai, vivAhabandhaname paDate hai - zAdI karAte hai - ve ni sandeha bahuta bar3I galatI karate hai aura vivAha ke vAstavika lAbhose vacita hI rahate hai / isIlie Aja isa samasyAko hala karane, vivAhakA rahasya batalAne aura vivAha ke samIcIna uddezyako samajhAnekA prayatna kiyA jAtA hai / - vivAha karma kI sRSTi jarUrata aura upayogitA sasArame anAdikAla se yaha jIvAtmA nAnA prakArake acchese acche aura ramaNIya viSayabhogoko bhogatA huA calA AyA hai / maithunakI sRSTi isa jagatame anAdise hI calI prAtI hai| parantu
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 yugavIra nibandhAvalI Aja taka kabhI ina viSaya-bhogoMse kisIko bhI tRptikI prApti nahIM huI aura na ho sakatI hai| Indhana aura ghRtAhuti se jisa prakAra agni tRpta nahI hotI aura ghaDo pAnI pI lenese jisa prakAra tRSArogake rogIkI pyAsa nahIM bujhatI, usI prakAra sasArI jIvakI hAlata hai / use bhI ina viSaya-bhogose koI tRpti nahI milatI / viSayokI aisI hAlata hote hue, prAtmakalyANArthI kucha mahAtmAoke. hRdayame yaha vicAra utpanna huA ki, jaba viSaya-bhogose kucha tRpti nahI hotI aura na inake sevanase AtmAkA kucha lAbha hotA hai, valki ulTA pApabagha jarUra hotA hai aura nAnA prakArake dukha tathA kaSTa uThAne paDate haiM, taba aise vyathake kAmome pha~sakara apane AtmAkA aniSTa karanA kauna buddhimAnIkI bAta hai ? isalie unhone viSayoke sarvathA tyAgakA upadeza diyA aura isa taraha viSayoke virodhakI sRSTi huI / isa virodhase jaina -prajaina sabhI grantha bhare hue haiM, jinameM viSayokA vAstavika svarUpa, unakI anupayogitA (nirarthakatA ) aura unase honevAlI hAni prAdikA hRdaya-hArI varNana karate hue unake tyAgakI preraNA kI gaI hai| sAtha hI, brahmacarya kI mahimA, usakI upayogitA aura usake dvArA sapUrNa sukhokI prApti prAdikA varNana bhI baDe kauzala ke sAtha kiyA gayA hai / aura antame pUrNa brahmacarya dhAraNa karane aura pAlanekI jorake sAtha preraNA kI gaI hai isameM koI sandeha nahI ki pUraNaM brahmacarya kA pAlana karanA bahuta hI uttama, zreSTha aura kalyANakArI dharma hai / isake dvArA AtmA uttarottara apanI zaktiyoko baDhAkara karmazatrunoko nirmUla karaneke liye samartha ho sakatA hai / parantu kAmadevakI prabala zaktikA mukAbalA karake pUrNa brahmacarya kA pAlana karanA khela nahI aura na haraeka vyaktikA kAma hai, birale hI manuSya isako dhAraNa kara sakate haiN| isake liye bar3e balavAna AtmAkI jarUrata hotI hai| nirbalokA isameM adhikAra nahI ho sktaa| jaisA ki zrIzubhacandrAcArya ne 'jJAnArNava' meM
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivAha-samuddezya 125 kahA hai - nAlpasatvairna ni zIlena dInairnA'kSanirjitai. / svapne'pi caritu zakyaM brahmacaryamida naraiH / / 11-5 // arthAt-brahmacarya una logoMse svapname bhI AcaraNa kiye jAneke yogya nahI hai jo alpazaktike dhAraka haiM, zIla-rahita haiM, dIna haiM aura jinakI indriyA~ unake vazame nahI haiN| aiso hAlatame zarIra aura vicAra-bala-rahita nirbala vyaktiyoMko pUrNa brahmacaryake lie majabUra karanA kabhI nyAyasagata nahIM ho sakatA aura na usase kucha lAbha hI uThAyA jA sakatA hai| isalie unake lie bhI koI vidhAna batalAnekI jarUrata paidA huii| tRSA-rogake nirbala rogIko, icchAnusAra ghaDo pAnI pilA deneke samAna, pAnIkA bilkula na denA bhI jisa prakAra hAnikara (nukasAnadenevAlA) hotA hai aura isalie usake vAste koI halakA peya ( arka-zarbatAdi) padArtha tajavIz2a kiyA jAtA hai, jisase usakA roga zanai zanai dUra hojAya, usI prakAra kAmatRSNAtura nirbala AtmAproko, unakI icchAnusAra viSaya-sevana karAnekI taraha, sarvathA viSayose vacita rakhanA bhI-unase pUrNa brahmacaryakA pAlana karAnA bhI-aniSTakara hotA hai / aura isalie unake lie 'gRhasthAzrama' yA 'gRhasthadharma' nAmakA 'laghu peya' tajavIja kiyA gayA hai, jisase unakI kAmatRSNA dhIre-dhIre zAnta hojaay| isa peyame tIna cIje milI huI haiM-dharma, artha aura kAmajinako 'trivarga' bhI kahate hai| kAma-sevana pAnIke samAna hai, dharma kAma-tRSNAko dUra karanevAlI auSadhi hai aura artha (dhana) donokA sAdhana hai-unhe yathAsthAna (Thoka ThikAne para ) pahu~cAnevAlA hai / ina tInokI mAtrA Adika bhI nirdiSTa (tajavIja) kI gaI hai, jisase paraspara virodha hokara kisI prakArakA aniSTa na ho sake / avirodharUpase sevana kiyA humA hI 'trivarga' abhISTa phalako denevAlA ho
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 yugavIra - fredhAvalI sakatA hai / isIliye zrIvAdIbhasiMhasUri-jaise vidvAnone kahA haiparasparsfadar frvargo yadi sevyate / anargalamada saukhyamapavargo hyanukramAt / / - kSatracUDAmaNi. arthAt -- dharma, artha ra kAmakA yadi eka dUsareke sAtha virodha na karake sevana kiyA jAya to usase sAsArika sukhokI prApti anivArya hotI hai, aura kramase mokSa milatA hai / kAma - sevanake liye puruSako eka strIkI aura strIko eka puruSakI AvazyakatA hotI hai / vinA kisI vighna-bAdhA ke nirdiSTa rUpase kAmasevana' hotA rahe aura usake dvArA dharmaidhikI upayukta ( yathocita ) mAtrA rogI ke zarIrameM pahu~catI rahe, isI abhiprAyase vivAha karmakI sRSTi kI gaI hai / * vivAhakarmako 'dAraparigraha' yA 'dArakarma' bhI kahate hai, jo gRhastha dharmakA eka khAsa pra hai / strI sahita rahanekA nAma hI 'gRhastha' hai - jalabhAgakI jisame pradhAnatA ho usIko 'peya' kahate hai - vaha gRhastha hI nahI jisake pAsa strI nahI / 'gRha' zabda bhI strIkA vAcaka hai / isIlie somadevasUri yadi vidvAnone likhA hai kuha-kaTa saMghAta 1- somadeva | kaTa- sahatim / - - AzAdhara / gRhiNI gRhamucyate na puna gRha hi gRhiNImAhurna kuDa kRnadAraparigraha gRhastha gRhazabdasya dAra-vacanatvAt / - vijJAnezvara / 1. isa prakAra ke bAdhA rahita kAma sevanako somadevane 'anupahatA rafta' aura prAzAdharane 'akliSTA rati' likhA hai / 2 sa kiM gRhastho yasya nAsti satkalatrasampati / - nItivAkyAmRte, momadeva.
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivAhasamuddezya 127 arthAt vAstavameM 'gRhiNI' (gharavAlI) hIkA nAma ghara haiN| iMTa, patthara, lakar3I zrAdi samudAyakA nAma ghara nahIM hai / sAdhAraNa bola-cAlameM bhI 'ghara' zabda strIke graMtha meM vyavahRta hotA hai - istemAla kiyA jAtA hai / jaise eka zakhsa kahatA hai ki maiM ghara sahita zrAyA hU~, jisakA sApha abhiprAya yaha hotA hai ki 'maiM apanI strIko sAtha lAyA hU~' / ina saba bAtoM se gRhasthake liye 'gRhiNI' kA honA aura bhI jarUrI pAyA jAtA hai| vaha dharma-saMgraha meM bahuta baDI sahAyaka hotI hai' / aura isIliye saMsAra meM vivAhako prathA pracalita huI hai| kisI khAsa peyake nirdiSTa ho jAne para jisa prakAra rogIko, usakI hitakAmanAse, dUsare icchAnusAra peyoMke sevanakA niSedha kiyA jAtA hai usI prakAra vivAha dvArA gRhasthadharmake, svIkAra karane para,, puruSame para-strIkA aura strIse para-puruSakA tyAga karAyA jAtA hai / vivAha ke samaya donoko pratijJAe~ karanI hotI haiN| isa taraha dono zIlavratako dhAraNa karate haiM, jisako paradAranivRtti, svadAra saMtoSa, svabhartR satuSTi aura laghu brahmacaryAdi nAmoMse pukArA jAtA hai / isase bahuta bar3A lAbha yaha hotA hai ki sasArame zAnti sthApita hotI hai, chInA-jhapaTIkI prathA uTha jAtI hai, vaira-virodha baDhane nahI pAte aura hara zakhsa binA kisI roka-Tokake apane viSayoko bhoga sakatA hai| tathA prAnandake sAtha apane dharmAdika kAryoM kA sampAdana kara sakatA hai| viparIta isake, vyabhicArakA pracAra honese jagatameM prazAnti phaila jAtI, chInAjhapaTIkI prathA baDha jAtI, manuSyoMkA jIvana du kha prara AkulatAmaya bana jAtA aura unakA bhaviSya bigaDa jAtA / isase kahanA paDatA hai ki vivAhakI yaha rIti bahuta hI soca-vicAra kara jArI kI gaI hai| strI ho yA puruSa jo koI bhI vivAhake isa niyamakA ullaMghana karatA hai- apane vratako tor3atA hai - vaha rAjAse daDa 1 nAsti bhAryAma ke sahAyo dharmasaMgrahe / - mahAbhArata: --
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 yugavIra-nibandhAvalI nIya aura prajAse dhikkArakA pAtra hotA hai,cora-jAra-pApI kahalAtA hai, apane uddezyase gira jAtA hai aura use 'jagatakA zAMti-bhaga-kartA' -samajhanA caahie| isa viSayame somaprabhAcAryane 'sUkti-muktAvalI' me bahuta hI acchA likhA hai - dattastena jagatyakIrti-paTaho gotre maSo-kUrcakazcAritrasya jalAJjalirguNa-gaNArAmasya dAvAnala. / saketa. sakalApadA ziSapura-dvAre kapATo dRDha. zIla yena nijaM viluptamakhila trailokya-cintAmaNi // arthAt-jisa manuSyane apane 'zIlavata' ko jo tIna lokakA cintAmaNi ratla hai, bhaga kara diyA hai usane jagatame apakItikA Dhola bajA diyA hai apane kulame syAhIkA potA phera diyA hai, nirmala cAritrako jalAJjali de dI hai, guNasamUharUpI bAgIceme Aga lagA dI hai, bahutasI ApadApoko bulAneke lie izArA kara diyA hai aura maz2abUta kivAr3a lagAkara apane mokSake daravAjeko banda kara diyA hai| isase bhale prakAra samajhame A sakatA hai ki 'zIlavata' ko bhaga karanA kitanA bar3A aparAdha hai / uddezya-vinirdeza __ aba yahA~ para yaha batalA denA jarUrI hai ki, pyAsake rogIkA uddezya 'pAnI pInA' nahIM hotaa| usase pyAsakI vedanA sahI nahIM jAtI, isase majabUrana ( lAcArIse ) usakI alpakAlika zAntike lie jala grahaNa karatA hai| usakA uddezya hotA hai "pyAsakA na utpanna honA-tRSArogakA samUla nAza ho jAnA" / sAtha hI, vaha yaha bhI cAhatA hai ki mujhame pyAsako sahana karanekI zakti utpanna ho aura usa zaktike anusAra pyAsako sahana karanekI ceSTA bhI karatA hai| usakA yaha kartavya nahIM hotA ki pyAsako zAntAvasthAmeM bhI-jisa vakta pyAsa dabI huI hai usa vakta bhI-khvAhamakhvAha
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivAha-samuddezya 126 binA prayojana bhI-pAnI pItA rahe yA tRSA-vardhaka padArthoMko khAkara apanI pyAsa baDhA leve / isI taraha gRhasthakA vivAha-dvArA kAmasevana karanA uddezya na honA cAhie / kAma-tRSNAkI asahya vedanA utpanna hone para-prAkRtikarUpase kAmakA vega baDhane parausakI alpakAlika zAtike lie athavA prakRtikI tAtkAlika pukArako pUrA karaneke liye hI use sabhoga karanA cAhie / "kAmakI vedanAkA utpanna na honA, kAmatRSNAkA samUla nAza hojAnA aura kAmako jItane kI apanemeM zakti paidA karanA ho" usakA mukhya uddezya honA cAhie / sAtha hI, use apanI zaktike anusAra pratipakSa-bhAvanAprose-viSayoMse glAni aura brahmacaryase anurAga utpanna karAnevAlI vicAradhArAmoMse-kAma pIDAko jItanekA abhyAsa karanA caahie| usakA yaha kartavya kabhI na honA cAhie ki, kAmakI zAntAvasthAme bhI, vinoda prAdike taurapara, kAmakrIr3A karatA phire yA kAmoddIpaka padArthoMkA-sote hue kAmadevako jagAnevAle laDDupro AdikA - sevana karake apanI kAmatRSNAko utpanna kre| jo gRhastha aisA karatA hai vaha vivAhake uddezyase gira jAtA hai aura use taraha tarahakI yAtanAeM bhoganI paDatI haiN| z2arUrata binA z2arUrata adhika maithuna karanese-vIryakA durupayoga karanese-usakI zakti kSINa hojAtI hai| vaha apane balako yahAMtaka kho baiThatA hai ki bAdako ( pIchese ) phira bahuta kucha pauSTika padArthoMkA sevana karane para mI--anekoM vaidyo, hakImo aura DAkTarokI zaraNa meM jAnepara bhI-usakI vaha zakti vApisa nahIM AtI aura vaha napusaka bana jAtA hai, jaisA ki zrIsomadevasUrike ina vAkyoMse prakaTa hai. nikAma-kAmakAmAtmA tRtIyA prakRtirbhavet / (yazastilaka) striyamatibhajamAno bhavatyavazyaM tRtIyA prkRtiH| (nItivA0) isalie vivAhake uddezyako khUba dhyAnameM rakhate hue, gRhasthoko cAhie ki ve apanI kAmavAsanAko parimita rakkhe, indriyokA
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 yugavIra-nibandhAvalI vijaya' karanA sIkheM aura "virukhakAmapravRtti' (be-kAyade kAmasevana karanevAle ) na bane / sAtha hI, unheM 'dharma' aura 'artha' puruSArthoMkA yogya-rItise sampAdana karate hue, strIkA sevana isa taraha para karanA cAhie jisa taraha para zarIra aura manakA mAtApa meTaneke lie bhojanakA sevana kiyA jAtA hai / anyathA, adhika strIsevanase unheM apane dhana, dharma aura zarIra tInoMkI hAni uThAnI pddegii| isI abhiprAyako lekara vidvadvara paDita AzAdharajI ne likhA hai - bhajedahamanastApazamAnta striyamannavat / kSoyante khalu dharmArthakAyAstadatisevayA / / (sAgAradharmAmRta ) somadevasUrine bhI 'yazastilaka' aura 'nItivAkyAmRta' me aisA hI pratipAdana kiyA hai - aidaparyamato muktvA bhogAnA''hArabadbhajet / deha dAhopazAntyarthamabhidhyAna-vihAnaye // ( yazastilaka) na tasya dhanaM dharmaH zarIraM vA yasya strISvatyAsakti (nItivA0) vAstavame gRhasthAzrama eka 'rasAyana' hai / rasAyanake taiyAra karaneme kisI auSadhike chUTa jAnese, auSadhiyokA vajana kamatI baDhatI ho jAnese yA unakI prakriyA ThIka na baiThanese jisa prakAra iSTaphala ghaTita nahI hotA, usI prakAra gRhasthAzramame dharma, artha aura kAma ina tIno puruSArthoMmeMse kisIke chUTa jAne yA jAnabUjha kara choDa diye jAne para puruSArthoMkI mAtrAme kamI-bezI ho jAne para yA aura prakArase unakI prakriyA aura sevana-vidhi ThIka na baiThane para iSTa-phalakI prApti nahI 1 iSTa-padArthame AsaktikA aura viruddhame pravRttikA na honA 'idriya-jaya' kahalAtA hai, jaisA ki zrIsomadevasUrike nimna vAkyase prakaTa hai iSTe'rthe'nAsaktiviruddha cA'pravattirindriyajaya /
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivAha-samuddezya ho sakatI / isaliye vivAha karake gRhasthAzramame praveza karanevAle puruSa aura strI donoMko dharma, artha maura kAma tIno puruSArthoMkA 'avirodharUpase' yA 'samAnarUpase sevana karanA cAhie / 'dharma' ko ghAta karake dUsare puruSArthoMkA sevana karanevAlA manuSya usa kisAna (kRSaka) ke samAna hai jo bIja na rakhakara apane khetakI saba paidAvAra (upaja) khA jAtA hai aura antameM dukhI hotA hai| asalameM sukhI vahI kahalAtA hai jo AgAmI sukhakA virodha na karake vartamAna sukhako bhogatA hai| 'artha' puruSArthako ghAta karanevAlA gRhastha vipattimeM par3atA hai, kyoki usake dharma aura kAmakA sAdhana artha hI hai ( "dhrm-kaamyorrthmuultvaat')| aura 'kAma' puruSArthako ghAta karanevAlA gRhastha hI nahI kahalA sakatA-gRhasthIme rahate indriyaviSayokA sevana jarUrI hai| isI taraha para jo gRhastha 'kevala kAma' puruSArthakA hI sevana karatA hai usake dhana, dharma aura zarIra tIno naSTa ho jAte haiN| use isa loka aura paralokameM sabhI jagaha kaSTa uThAnA paDatA hai| jo kevala dhana' hI kamAtA hai, na use paropakArAdi dharmakAryoM meM lagAtA hai aura na apane viSayabhogome, usake barAbara koI mUrkha nahI ho sakatA, vaha kebala bojhA DhonevAlA hai-vaha apane donoM loka bigADatA hai / aura jo 'kevala dharma hI dharma' kA sevana karatA hai vaha gRhastha nahI ho sakatA, use muni yA sAdhu kahanA cAhie / ina saba bAtoMko dhyAname rakhakara aura inake pAlanake lie taiyAra hokara hI manuSyoMko 'gRhasthAzrama' meM praveza karanA cAhie, arthAta vivAha karAnA cAhiye / taba hI vivAhase yatheSTa lAbha-jaisA cAhie vaisA phAyadA ho sakatA hai aura taba hI unakA gRhasthAzrama sukhAzrama bana sakatA hai| 1 "sama vA trivarga seveta" iti somadeva /
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 yugavIra-nibandhAvalI grAhya-strI yahA~ para yaha prazna uThAyA jA sakatA hai ki, vivAhake isa uddezyako pUrA karaneke lie kisa varNa yA jAtikI strIse pAriNagraharaNa (vivAha) kiyA jAya? yaha prazna usI prakArakA hogA jisa prakAra 'peya' ke sambandhame yaha pUchA jAya ki usame konase kUe~ yA nadI AdikA pAnI DAlA jAya ? aura jisa prakAra usakA uttara adhikase adhika itanA hI ho sakatA hai ki, jisa kue~ yA nadIkA pAnI pIneke liye mila sakatA ho aura jisake pInemeM kisI prakArakI ghRNA yA sakoca na ho aura jo sAtha hI zuddha-sApha tathA nirdoSa ho, peyake uddezyame bAdhaka na ho, vaha saba pAnI pIneke lie grahaNa kiyA jA sakatA hai| usI prakAra yahA~ bhI samajha lenA caahie| "jisa varNa yA jAtise, paraspara vyavahArake kAraNa, strI mila sakatI ho aura jisake sevanameM kisI prakArakI dhUraNA yA sakoca na ho aura jo sAtha hI zuddha-sApha tathA nirdoSa ho, zIlAdi guNoMse yukta ho, agopAgase durusta ho, roga-rahita ho, paDhI likhIguragavatI ho aura vivAhake uddezyame kisI prakArase bAdhaka na hosake vaha strI vivAhake lie grAhya hai-grahaNa kiye jAne yogya hai''| isase adhika isa viSayame, sarvasAdhAraNakI dRSTise, koI khAsa niyama nirdhArita nahI kiyA jA sakatA / jaina zAstrome bhI isa viSayakA koI sArvakAlika aura sArvadezika eka niyama nahI pAyA jAtA hai| prstu| * 'eka niyama nahI pAyA jAtA' isakA kucha anubhava pAThakoko nIceke avataraNo tathA pramANose ho jAyagA, jo kevala ise hI anubhava karAne ke eka mAtra uddezyase diye jAte hai / unase kisI khAsa rotirivAjako puSTa karanA yA usapara calanekI preraNA karanA yahA iSTa
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivAha- samuddezya sabase pradhAna uddezya samAja-saMgaThana aba vivAhakA sabase pradhAna uddezya batalAyA jAtA hai, jisakA nAma hai 'samAja - sagaThana' - arthAt, samAjakA suvyavasthita, balADhya 133 nahI hai (1) bhagavajjinasenAcArya aura zrIsomadevasUrine anulomyarUpase brAhmaNo ke lie cAro, kSatriyoke lie tIna, aura vaizyoke liye sirpha do varNoMkI striyose vivAha karanekA vidhAna kiyA hai- arthAt tIno varNoM ke lie zUdrA strIse vivAha karanA bhI ucita ThaharAyA hai / parantu pratiloma vivAhakI apane se Upara ke varNa kI strIse vivAha karanekI - AjJA nahI dI / jaisA ki unake nimna vAkyose prakaTa haizUdrA zUdreNa voDhavyA nAnyA svA tA ca negamaH / vahetsvA te ca rAjanya svA dvijanmA kvaciJca tA // - zrAdipurANa prAnulomyena catustridvivarNakanyAbhAjanA brAhmaNakSatriyavizaH / - nItivAkyAmRta perte ( 2 ) 'dharma sa grahazrAvakAcAra' me prathama tIna varNoMke liye paraspara vivAha karanekA vidhAna kiyA gayA hai aura zUdroke sAtha vivAhasambadhakA sarvathA niSedha kiyA hai / yathA paraspara trivarNAnA vivAha paktibhojana / karttavyaM na ca zUdrastu zUdrAraNA zUdrake saha || isase savarNa vivAha ke sAtha sAtha pratiloma vivAhakI bhI sApha taurase dhvani nikalatI hai| aura prathamAnuyogake granthome to pratiloma vivAha kitane hI udAharaNa pAye jAte haiM / svayaM rAjA zreNikane, jo kSatriya thA, apane purohita somazarmA brAhmaNakI putrIse vivAha kiyA thA /
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 yugavIra-nibandhAvalI aura vRddhiMgata honA / samAja vyaktiyoMse banatA hai-vyaktiyoke samudAyakA nAma hI samAja hai-aura vyaktiyokA samudAya tabhI baDhatA hai jaba ki vivAhase satAna utpanna ho| isalie satAnotpA (3) dAya-bhAgake grantho athavA prakaraNome bhI asavarNa vivAhake vidhAnokA ullekha pAyA jAtA hai-uname aise vivAhose utpanna huI saMtati ke liye virAsatake niyama diye haiM-aura unake liye 'mahaMnnIti' Adi grayoko dekhanA cAhiye, jinake pramANoko vistAra-bhayase choDA jAtA hai| athavA jaina-lA-kameTI dehalI dvArA prakAzita 'jaina-nItisagraha' ko dekhanA cAhiye jisame aise kitane hI prakaraNokA sagraha kiyA gayA hai| jaba asavarNa vivAho takakA vidhAna hai taba jAtiyo upajAtiyokI to koI ginatI hI nahIM ho sakatI--unakI kalpanA to bahuta pIche (4) mleccho aura bhIlokI kanyAoke sAtha vivAha honeke bhI bahutase udAharaNa zAstrome milate haiM aura unake karanevAle acche-acche pratiSThita puruSa hue haiM, jaise tIrthaMkara, cakravarti, vasudeva Adi / paratu aAja aise sambandha gahita samajhe jAte haiN| (5) zrIneminAthake cacA vasudevajIne apane cacAjAda bhAI devasenakI laDakI 'devakI' se bhI vivAha kiyA thA / aura imase yaha prakaTa hai ki usa samaya gotra to gotra eka kuTumbame bhI vivAha ho jAtA thA,jo Ajakala heya samajhA jAtA hai| aura kucha jAtiyome to ATha-ATha gotra TAlakara vivAha kiyA jAtA hai| vasudevajIne 'eNIputra' nAmakake 'vyabhicArajAta' kI putrI 'priya gusundarI' se bhI, jise AjakalakI bhASAme 'dasse yA gATekI laDakI' kahanA cAhiye, vivAha kiyA thaa| ( dekho 'hariva zapurANa' / ) (6) mAmA phUphIkI kanyAprose vivAhakA pahale Ama dastUra thA
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivAha-samuddezya 135 dana karanA bhI vivAhakA mukhya uddezya hai / jisa maithunase prajA yA satAna utpanna nahI hotI usako vidvAnoMne nAmakA methuna, niSphala methuna aura dhikkArayogya maithuna kahA hai ('dhigmethunamaprajam ) / aura unake udAharaNose zAstra bhare hue haiM / aba bhI kitanI hI jAtiyome athavA sthAnopara aise vivAha hote haiM aura isIliye somadevamUrine likhA hai ki 'deza-kulApekSo mAtula-sambandha'-arthAt mAmAkI putrIse vivAha deza tathA kulakI apekSA rakhatA hai / prata vaha sArvadezika nahI hai| (7) AdipurAName, vivAha-vidhAnome svaya vara-vidhiko sabase zreSTha batalAyA hai aura use sanAtana mArga likhA hai| yathA -- sanAtano'sti mArgo'ya zruti-smRtiSu bhASita / vivAha-vidhi-bhedeSu variSTho hi svayavara // parantu svaya varame kanyA apanI icchAnusAra varako varaNa karatI hai| usame kulIna yA akulInakA koI vicAra athavA krama nahI hotA; jaisA ki brahmajinadAsakRta harivazapurANake nimna vAkyase prakaTa hai kanyA vRNIte rucita svayavaragatA vara / kulInamakulIna vA kramo nAsti svayavare // aisI hAlatame vivAha ke lie varNa, jAti aura kula-gotrakA kucha bhI niyama nahIM rhtaa| (8) somadevasUri Adi kitane hI vidvAnone, gRhasthoke liye laukika aura pAralaukika aise do prakArake dharmoMkA vidhAna karate hue laukikadharmako lokAzrita-arthAt laukika janokI dezakAlAnusAriNI pravRttike adhIna-aura pAralaukikako mAgamAzrita athavA prAptapraNIta zAstroke adhIna batalAyA hai| sAsArika vyavahAroke liye AgamakA prAzraya lenA bhI vyartha ThaharAyA hai| aura sAtha hI, yaha pratipAdana kiyA hai ki jainiyoke liye ve sapUrNa laukika vidhiyA~ pramANa haiM
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 yugavIra-nibandhAvalI aura isI lie prAyaH RtukAlameM hI maithunakA vidhAna kiyA gayA hai ('Rtau bhAryAmupeyAt'), jaba ki strImeM garbhAdhAnakI yogyatA rahatI hai aura jo strIko mAsika dharma ho cukane para prAyaH 12 dina taka rahatI hai| dUsare samayoMmeM methuna karanese garbha dhAraNa nahIM ho sakatA, aisA vaidyakazAstrokA mata hai| bhagavajjinasenAcAryane AdipurANameM, vivAha-vidhikA varNana karate hue, sApha taurase "saMtAnake lie RtukAlameMhI strIpuruSoko, yadi ve usa samaya rogAdikake kAraNa grAhya haiM--jinase unakI dhArmika zraddhA (samyaktva ) me koI bAdhA na paDatI ho aura na tome hI koI dUSaNa lagatA ho| yathA--- dvau hi dhau gRhasthAnA laukika pAralaukika / lokAzrayo bhavedA''dya para syAdAgamAzraya / / saMsAra-vyavahAre tu svata siddhe vRthAgama / sarva eva hi nAnA pramAraNaM laukiko vidhi yatra samyaktvahAnirna yatra na vratadUSaNa // -yazastilaka aisI hAlatame vivAha-vidhikA,jo ki gRhasthokA eka laukika dharma hai aura lokAzrita honese parivartanazIla hai, koI sAvakAlika aura sArvadezika eka niyama ho hI nahIM sktaa| aura isaliye jina vivAha-vidhiyoke dvArA dUsare varNo yA jAtiyo Adike sAtha sambadha joDA jAtA hai unase yadi jainiyokI dhArmika zraddhAme koI vAdhA na paDatI ho aura na unake vratome koI doSa lagatA ho to ve sabhI vidhiyAM jainiyoke liye eka prakArase ucita aura mAnya ThaharatI haiM / aura isIliye 'grAhya-strI ke sambandhame Upara jo kucha uttara diyA gayA hai vaha ThIka aura samucita hI pratIta hotA hai| jainazAstrokI taraha, hindU-dharmake granthome bhI, sarva dezo mora sarva samayoMke liye, grAhya-strI-viSayaka koI eka niyama nahIM pAyA jaataa|
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivAha- samuddezya 137 yA aura taurapara vaisA karaneke liye asamartha na hoM zraura vaha samaya bhI koI parvAdi varNya kAla na ho to, paraspara kAma sevana karanA likhA hai / yathA satAnArthamRtAveva kAmasevAM mitho bhajet / zaktikAlavyapekSo'ya kamo'zakteSvato'nyathA / / 38 - 135 // isI granthake 15 ve parvame ukta prAcArya mahodayane ye vAkya bhI diye haiM- -- tvAmA''dipUruSaM dRSTvA loko'pyevaM pravarttatAm / mahatAM mArgavartinya prajA suprajaso hyaH // 65 // tata kalatramatreSTa pariNetu mana kuru / prajA saMtatireva hi nocchetsyati vidAMvara // 62 // prajA satatyavicchede tanute dharma - satatiH / manuSva mAnava dharma tato devainamacyuta ||63|| devemaM gRhiNA dharmaM viddhi-dAraparimam / satAnarakSaNe yatna kAryo hi gRhamedhinAm ||46 / ina vAkyome vivAhakI usa prArthanAkA varNana hai jo yugakI prAdimenAbhirAjAne bhagavAn vRSabhadevase kI thI aura jisake anusAra vRSabhadevane vivAha karAnA svIkAra kiyA thA / prArthanAme batalAyA gayA hai ki 'vivAha karanA gRhasthokA dharma hai' / gRhasthoko satAna 1 jaina- vivAha paddhatime bhI likhA hai ki 'anya strIkA tyAga aura nijastrI-mAtrame pravRttirUpa jo yaha vivAhakarma hai vaha gRhasthokA dharma hai aura satatikA yogya rItise pAlana karaneke liye anAdi- pravAhase calA AtA hai / isa gRhastha-dharmakA yatheSTa rItise dhAraNa aura pAlana honepara muni dharma me pradara utpanna hotA hai athavA yo kahiye ki munidharmakI bhora logokI pravRtti hotI hai / ' yathA anyAGganAparihRtinijadAravRtti --
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 yugavIra-nibandhAvalI utpanna karane aura usakI rakSA karanemeM yatla karanA caahie| vivAha ke dvArA prajAkA silasilA bada na hokara dhamakA silasilA barAbara jArI rahatA hai / isase vivAhakA sApha uddezya dhArmika satAnakA utpanna karanA pAyA jAtA hai| isI taraha zrIsomadevasUri aura 10 AzAdharajI prAdi dUsare jaina vidvAnone bhI satAnotpAdanako vivAhakA uddezya batalAyA hai| hindU-dharmake vidvAnokA bhI isa viSayame prAya aisA hI mata hai| saMgaThanakI jarUratakA bAhyadRSTi se vicAra aba dekhanA yaha hai ki vivAhadvArA satAna utpanna karake samAjamagaThana kI jarUrata kyo paidA hotI hai ? jarUrata isaliye hotI hai ki yaha jIvana eka prakArakA 'yuddha' hai -laukika aura pAralaukika - dharmo gRhsthjntaa-vihito'ymaaste| nAdipravAha iti santati-pAlanArtha mevaM kRtau munivRSe vihitAdara' syAt / / 1 ve bhI dhArmika prajAkI athavA dharma aura prajA (satati ) donokI satatiko vivAhakA prayojana mAnate hai, jaisA ki yAjJavalkya-smRtike nimna zloka aura umako 'minAkSarA' TokAse prakaTa hai - lokAnanya diva prApti putrapautraprapautrakai / yasmAttasmAstriya' sevyA. kartavyAzca surakSitA // TokA - loke pAnatya va zasyA viccheda diva prAptizca dArasagrahasya prayojanam / kathamityAha / putra-pautra-prapautra karlokAnantyam agnihotrAdibhizca svargaprAptirityanvaya / yasmAt strIbhya etadadvaya bhavati tasmAt striyaH sevyA upabhogyA. prajArthama / rakSit vyAzca dhamarthim / tathA cA'pastambena dharmaprajAsapatti prayojana dArasagrahasyokta 'dharmaprajAmapanneSu dAreSu nAnyA kurvIta' iti vadatA / rati-phala tu laukikameva /
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivAha-samuddezya 136 yA antaraga aura bahiraMga dono hI dRSTiyose ise yuddha samajhanA cAhie-aura yaha saMsAra 'yuddhakSetra' hai| yudameM jisa prakAra aneka zaktiyoMkA mukAbalA karaneke liye sainya-saMgaThanakI jarUrata hotI hai usI prakAra jIvana-yuddha meM aneka prApadAmose pAra pAneke lie samAjasaMgaThanakI AvazyakatA hai| hama cAro orase isa sasArame itanI Apattiyo-dvArA ghire hue haiM ki yadi hamAre pAsa unase bacanekA koI sAdhana nahIM hai to hama eka dina kyA, ghaDI bhara bhI jIvita nahI raha sakate / bAhya jagata para dRSTi DAlanese mAlUma hotA hai ki eka zakti baDI saragarmI ( tatparatA ) ke sAtha dUsarI zakti para apanA svatva ( svAmitva ) aura prAbalya sthApita karanA cAhatI hai, apane svArthake sAmane dUsarI ko bilakula tuccha aura nAcIz2a samajhatI hai, caitanya hote hue bhI usase jaDa-jaisA vyavahAra karatI hai aura yadi avasara mile to use kucala DAlatI hai-haDapa kara jAtI hai| rAta dina prAya isa prakArakI ghaTanAe~ dekhaneme AtI haiN| nirbalo para khUba atyAcAra hote haiN| nyAyAlaya khule hae hai, parantu ve saba unake liye vyatha haiN| unakI koI sunAI nahIM hotii| isIlie na ki, unakA koI rakSaka yA sahAyaka nahIM hai, uname kauTumbika bala nahI hai, jisa samAjake ve aga haiM vaha suvyavasthita nahIM hai, paisA unake pAsa nahIM hai, unhe koI sAkSI upalabdha nahIM hotA- koI gavAha mayassara nahIM paataa| jo loga pratyakSameM unapara hote hue atyAcAroko dekhate haiM ve bhI atyAcArIke bhayase yA apane svArthame kucha bAdhA paDaneke bhayase becAre garIbokI koI madada nahIM karate, unhe 'nyAya-bhikSA' dilAneme samartha nahIM hote| aura isa taraha becAre pArivArika aura sAmAjika zakti-vihInoko rAta-dina cupacApa ghora sakaTa aura dukha sahana karane par3ate haiN| sasArameM aviveka aura svArthakI mAtrA itanI baDhI huI hai ki
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ yugavIra-nibandhAvalI usake Age pApakA bhaya koI cIz2a nahI hai| pApake bhayase bahuta hI kama aparAdhokI roka hotI hai / aise bahuta hI kama loga nikalege jo pApake bhayase aparAdha na karate ho / jo haiM unhe sacce dharmAtmA samajhanA cAhie / bAkI adhikAza loga aise hI mileMge jo lokabhayase, rAjya-bhayase yA parazaktike bhayase pApAcaraNa karate hue Darate haiN| anyathA, unheM pApase koI ghRNA nahI hai ve saba jaba maukA milatA hai taba hI use kara baiThate haiN| aisI hAlatameM samUha banAkara rahane kI bahuta hI jarUrata hai| samUhame bahuta baDI zakti hotI hai| choTe choTe tinako aura kacce sUtake dhAgoMkA kucha bhI bala nahIM hai, unhe hara koI tor3a-maroDa sakatA hai| parantu jaba ve milakara eka moTe rassekA rUpa dhAraNa kara lete haiM taba baDe baDe masta hAthI bhI unase bAdhe jA sakate hai| cITiyA AkAra meM kitanI choTI choTI hotI haiM, parantu ve apanI samUhazaktise eka sApako mAra letI hai| jinakI mamUhazakti baDhI huI hotI hai una para ekAeka koI AkramaNa nahIM kara sakatA hara ekako una para atyAcAra karane yA unake svArthame bAdhA DAlanekA sAhasa nahIM hotA, unake svatvoM aura adhikArokI bahuta kucha rakSA hotI hai| viparIta isake. jiname samUhazakti nahIM hotI ve nirbala kahalAte haiM aura nibalo para prAya rAjA aura prajA sabhIke atyAcAra huA krtehaiN| choTI choTI machaliyA~ sakhyAme adhika hone para bhI apaneme samUhazakti nahIM rakhatI, isaliye baDI baDI machaliyA~ yA maccha unhe khA jAte haiM / madhumakkhiyA~ ( zahadakI makkhiyA~ ) apaneme kucha samUhazakti rakhatI hai, isase hara ekako unake chatteke pAsa taka nAnekA sAhasa nahIM hotA / sAdhAraNa makkhiyome vaha zakti nahIM hai, isaliye unhe hara koI mAra girAtA hai| isase kevala vyaktiyokI sakhyAke adhika honekA nAma 'samUha' yA 'samUhazakti' nahIM hai, balki unakA milakara eka prAraNa' aura 'eka uddezya' ho jAnA hI samUhazakti
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivAha-samuddezya 141 kahalAtA hai| eka kuTumbake kisI vyakti para jaba koI atyAcAra karatA hai to usa kuTumbake sabhI logoko ekadama joza prAjAtA hai aura ve usa atyAcArIko usake atyAcArakA majA ( phala ) cakhAneke lie taiyAra ho jAte hai, isIko 'eka prAraNa honA' kahate haiN| isI taraha jaba kuTumbakA koI manuSya kuTumbake uddezyake viruddha pravartatA hai-anyAyamArga para calatA hai to usase bhI kuTumbake logoke hRdaya para coTa lagatI hai aura ve,zarIrake kisI agame utpanna hue vikArake samAna, usakA pratizodha karaneke liye taiyAra ho jAte haiM, isako bhI 'eka prANa honA' kahate hai| sAtha hI,yaha saba unake 'eka uddezya' honeko bhI sUcita karatA hai| isa prakAra eka prANa aura eka uddezya hokara jitanI bhI adhika vyaktiyAM milakara eka sAtha kAma karatI haiM utanI hI adhika vighnavAdhAoMse surakSita rahakara ve zIghra saphala manoratha hotI haiN| yahI samAja-sagaThanakA mukhya uddezya hai aura isI khAsa uddezyako lekara vivAhakI sRSTi kI gaI hai / isame pUrA 'rakSA-tatva' bharA huA hai| eka vivAha hone para dono pakSakI kitanI zaktiyA~ paraspara milatI haiM, eka dUsareke sukha-dukhame kitanI sahAnubhUti baDhatI hai aura kitanI samavedanA prakaTa hotI hai, isakA anubhava ve saba loga bhale prakAra kara sakate haiM jo eka suvyavasthita kuTumbame rahate ho| yuddhame do rAjazaktiyoMke paraspara milanese-eka sUtrame baMdhanese- jisa prakAra Ananda manAyA jAtA hai, usI prakAra vivAhame vara aura vadhU dono pakSakI zaktiyoke milApase Ananda kA pAra nahIM rhtaa| isa sammilita zaktise jIvana-yuddha aneka prazome sugama hojAtA hai| vivAhake dvArA kuTumboMkI racanA hotI hai aura kuTumbose 'samAja' banatA hai / kuTumboke saMgaThita,balAnya aura suvyavasthita honepara samAja sahajame hI saMgaThita, balAnya aura suvyavasthita hojAtA hai / aura samAjake
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 yugavIra-nibandhAvalI saMgaThita, balAnya aura suvyavathita hone para una saba laukika tathA dhArmika svatvoko-adhikArokI- pUrNatayA rakSA hotI hai, jinakI rakSA pratyeka vyakti yA kuTumba alaga alaga nahI kara sktaa| dUsare zabdomeM yo kahanA cAhie ki saba kuTumba samAja zarIrake aGga haiM / eka bhI praGgakI vyavasthA bigaDa jAnepara jisa prakAra zarIrake kAmameM bAdhA par3a jAtI hai usI prakAra kisI bhI kuTumbakI vyavasthA bigaDa jAne para samAjake kAmameM hAni pahuMcatI hai| aura jisa prakAra saba aGgoMke ThIka honepara zarIra svastha aura nIroga hokara bhale prakAra saba kAryokA sampAdana karaneme samartha ho sakatA hai, usI prakAra samAja bhI saba kuTumbokI vyavasthA ThIka honepara yatheSTa rItise dharmakarma Adiko vyavasthA kara sakatA hai aura pratyeka kuTumba tathA vyaktike svatvokI rakSA aura usakI AvazyakatAokI pUrtikA samucita prabadha kara sakatA hai| isase kahanA hogA ki 'samAjakA sagaThana kuTumboke magaThanapara avalambita hai aura kuTumbake sagaThanakA bhAra kuTumbake pradhAna vyaktiyo para-- gRhiNI aura gRpati' para hotA hai| isalie vivAhake isa uddezyako pUrA karaneke liye vivAhita aura vivAhake lie prastuta strI-puruSoko isa ora khAsa dhyAna denekI z2arUrata hai| unhe apanI jimmedAriyoko khUba samajha lenA cAhiye / unake dvArA koI bhI aisA kAma na honA cAhie jisase samAjasagaThana me bAdhA par3atI ho / sAtha hI, unhe yaha bhI jAna lenA cAhie ki jabataka paristhiti nahIM sudharegI- vAtAvaraNa ThIka nahI hogA-taba taka hama apanI sthitiko bhI jaisA cAhie vaisA nahI sudhAra skte| isaliye samAjasaMgaThanake abhiprAyase- vAyumaMDalako sudhAranekI dRSTise- unhe apane kuTumbako suvyavasthita karaneme koI bAta uThA na rakhanI cAhiye / isa prakArake prayatnase saba kuTumboke suvyavasthita ho jAne para jo svaccha vAyu-dhArA bahegI vaha sabhIke liye svAsthyaprada hogI aura usame rahakara sabhI loga apanA kalyANa kara skeNge|
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivAha-samuddezya 143 pratyeka kuTumbako 'suvyavasthita bhora balAnya' banAneke lie usake pradhAna puruSoko ina bAtopara dhyAna rakhanekI khAsa jarUrata (1) svaya sadAcArase rahanA aura apane kuTumbiyoM tathA prAzritoko sadAcArake mArga para lagAnA / aisA koI kAma na karanA jisakA samAjapara burA asara paDe / (2) apane buddhi-bala zarIra-bala aura dhana-balako barAbara baDhAte rahanA aura sadA prasanna citta rahanekI ceSTA krnaa| (3) sabake dukha-sukhakA pUrA khayAla rakhanA, sabako paraspara prema tathA vizvAsa karanA sikhalAnA aura dukhiyoke dukha dUra karanekA prayatna karanA / sAtha hI, kisIpara atyAcAra na karanA aura dUsaroMke dvArA hote hue atyAcAroko yathAzakti rokanA / (4) vIryakA durupayoga na karake prAya santAnake lie hI maithuna krnaa| kisI vyasanameM na phaMsanA aura jitendriya rhnaa| (5) svaya kusaGgatise bacanA aura apane parivArake logoko bacAte rahanA / sAtha hI, apanI santatikA kabhI bAlyAvasthAmeM vivAha na krnaa| (6) santAnakI tathA anya kuTumbiyokI zikSAkA samucita prabandha karanA,unhe dharmake mArga para lagAnA aura aisI zikSA denA jisase ve parAvalambI na banakara prAya svAvalambI baneM aura deza, dharma tathA samAjake liye upayogI siddha ho| (7) kuTumbabharame ekatA, satyatA, samudAratA dayAlutA,guNa-pAhakatA,prAtma-nirbharatA aura sahanazIlatA Adi guNokA pracAra karanA / sAtha hI, IrSA, dveSa aura pradekhasakA-bhAva Adi avaguNoko haTAnA / (8) rUDhiyokA dAsa na banakara kurItiyoko dUra karanA aura jo kucha yukti tathA pramANase samucita aura hitarUpa jeMce usIke anusAra clnaa|
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 yugavIra - nibandhAvalI (1) dharmapracAra aura samAjake utthAnakI barAbara cintA rakhanA aura dhArmika kAryo me sadeva yoga tathA sahAyatA dete rahanA / (10) mitavyayI ( kifAyatI). bananA, parantu kRparaNa nahI honA / sAtha hI, pUjyakI pUjAkA kabhI vyatikrama na karate hue, barAbara atithi satkArameM udyamI rahanA aura use yathAzakti karanA / pratyeka strI-puruSako ina dasa bAtoko apanA 'karttavya-karma' banA, lenA cAhie, apane samasta zrAcAra-vyavahArakA 'sUtra' samajhanA cAhiye aura vivAhake gaThajoDeke samaya inakI bhI 'gA~Tha' bAMdha lenI caahie| antaraGga -dRSTi se vicAra yaha to huA bAhya jagatakI dRSTise vicaar| aba antaraGga jagata para dRSTi DAliye / antaraGga jagata para dRSTi DAlane se mAlUma hotA hai ki, yaha jIvAtmA zranAdikAlase mithyAtva, rAga, dveSa, moha, kAma, krodha, mAna-mada, mAyA, lobha, hAsya, zoka, bhaya, jugupsA, ajJAna pradarzana, antarAya aura vedanIya Adi saikaDo aura hajAro karma se ghirA huA hai, jina sabane ise badhanameM DAlakara parAdhIna banA rakkhA hai aura isakI ananta zaktiyokA ghAta kara rakkhA hai / isIlie yaha AtmA apane svabhAvase cyuta hokara vibhAva-pariNatirUpa pariNama rahA hai aura aneka yoniyome paribhramaraNa karatA huA nAnA prakArake dukha aura kaSToko bhoga rahA hai| isakA mukhya aura pradhAna uddezya hai 'bandhanase chUTakara svAdhInatA prApta karanA' / parantu bandhana se chUTanA AsAna kAma nahI hai / eka rASTra jaba dUsare rASTrakI paratatratAse alaga honA cAhatA hai- svAdhIna bananekI icchA rakhatA hai- taba use rAtadina isaviSaya meM prayatnazIla rahanekI jarUrata hotI hai, bar3e bar3e upAyokI yojanA karanI par3atI hai, ghora sakaTa sahana karate hote haiM, bandhanoMmeM par3anA hotA hai, hAniyoM uThAnI
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivAhasamuddezya 145 par3atI haiM, apane svArthakI bali denI hotI hai aura bahutase aise kAma bhI karane par3ate haiM jinakA karanA use iSTa nahI hotA aura na ve usake udda ezya hI hote haiM; parantu binA unake kiye use apane uddezyoMmeM saphalatA prApta nahI ho sakatI, aura isaliye vaha unheM lAcArIkI dRSTise karatA hai| sAtha hI, vaha apane lakSyase kabhI bhraSTa nahI hotA aura na dUsare rASTrakI moha-mAyAmeM pha~satA hai / taba kahI vaha varSoMke bAda paratantratAkI ber3I se chUTakara svatantratAkI zItalachAyAmeM nivAsa karatA hai / isI taraha para usa AtmAko bhI, jo kamake bandhanase chUTanA cAhatA hai, apanI uddezya siddhike liye baDe baDe prayoga karane hote haiM aura nAnA prakAra ke kaSTa uThAne paDate haiM / use bandha-mukta honeke liye bandhanameM bhI paDanA hotA hai, karmase chUTaneke liye karma bhI karanA paDatA hai, hAnise bacaneke lie hAni bhI uThAnI paDatI hai, pApa se surakSita rahaneke liye pApa bhI karanA hotA hai aura zatruose piDha buDAneke liye zatrumrokA Azraya bhI lenA paDatA hai / parantu ina saba avasthA me hokara jAtA humA mumukSu AtmA apane lakSyase kabhI bhraSTa nahI hotA - pudgalake athavA prakRtike mohajAlameM kabhI nahI pha~satA / vaha kabhI bandhako mukti, karmako karmAbhAva hAniko lAbha, pApako dharma aura zatruko mitra svIkAra nahI karatA / aura na kabhI ina bandhAdika avasthAproko iSTa samajhatA huA uname tallIna hI hotA hai / balki usakA prema ina saba avasthA se sirpha 'kAryArthI' hotA hai / kAryArthIkA prema kAryakI hadataka rahatA hai| kAryakI samAptipara usakI bhI samApti ho jAtI hai / isalie vaha apane kisI iSTa prayojanakI sAdhanAke nimitta lAcArIse ina bandhAdika zravasthAna se kSaNika prema rakhatA huA bhI barAbara nirbandha, niSkarma, nihani, niSpApa aura ni zatru honekI ceSTA karatA rahatA hai| isa viSayameM usakA yaha siddhAnta hotA hai : upakArAgRhItena zatruNA zatrumuddharet /
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 yugavIra- nibandhAvalI pAdalagnaM karasthena kaMTakeneva kaMTakam || arthAt - hAthameM kAMTA lekara jisa prakAra pairakA kA~TA nikAlA jAtA hai, usI prakAra upakAra tathA premAdikase eka zatruko apanA banAkara usake dvArA dUsare zatruko nirmUla karanA caahie| abhiprAya yaha ki, pairameM lage hue kA~Teko nikAlaneke lie pairameM dUsarA kAMTA ghumAne kI jarUrata hotI hai aura usa dUsare kA~Teko Adarake sAtha hAthameM graharaNa karate haiM / parantu vaha dUsarA kA~TA vAstavame iSTa nahI hotA - kAlAntarame vaha bhI pairameM cubha sakatA hai--aura na usakA cumAnA hI iSTa hotA hai- kyoMki usase bhI takalIpha jarUra hotI hai, phira bhI usa adhika pIDA pahu~cAnevAle pairake kA~Teko nikAlaneke lie yaha saba kucha kiyA jAtA hai / aura kArya ho cukane para vaha dUsarA kaoNMTA bhI hAthase DAla diyA jAtA hai| isI siddhAnta para mumukSu zrAtmAko barAbara calanA hotA hai / usakA jAnabUjhakara kisI baghana meM paDanA, koI pApakA kAma karanA aura kisI zatrukI zaraName jAnA dUsare adhika kaThora bandhanase bacane, ghora pApase surakSita rahane aura prabala zatrugroMse piMDa chuDAne ke abhiprAyase hI hotA hai / yadyapi use sampUrNa karmazatrudhokA vijaya karanA iSTa hotA hai, parantu sAtha hI vaha apanI zaktiko bhI dekhatA hai aura isa bAta ko samajhatA hai ki yadi samasta zatrumroko ekadama caileja de diyA jAya -- sabakA eka sAtha virodha karake unhe yuddhake lie lalakArA jAya--to use kadApi saphalatA prApta nahI ho sktii| isalie vaha barAbara apanI zaktiko baDhAnekA udyoga karatA rahatA hai| jaba taka usakA bala nahI baDhatA taba taka vaha apanI taraphase prAkramaraNa nahIM karatA, kevala zatrunoMke zrAkramaraNakI roka karatA hai, kabhI kabhI use TemparerI ( alpakAlika ) saMdhiyA~ bhI karanI paDatI haiM / aura jaba jisa viSayameM usakA bala baDha jAtA hai taba usI viSayake zatruse lar3aneke lie taiyAra ho jAtA hai aura use niyamase parAsta kara detA hai| isa
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 147 vivAha-samuddezya taraha vaha sampUrNa koke bandhanase chUTakara mukta ho jAtA hai| gRhasthAzrama bhI karmabandhanase chUTaneke prayogoMmese eka prayoga hai aura strI puruSa donoM mumukSu haiM -karmabandhanase chUTaneke icchuka haiMisalie unheM bhI apane lakSyase bhraSTa hokara gRhasthAzramakI badhAdika avasthAproko apanA svarUpa na samajha lenA cAhie, unheM sarvathA iSTa mAnakara uname lavalIna na ho jAnA cAhie / bandhako mukti, karmako karmAbhAva, hAniko lAbha, pApako dharma aura zatrako mitra na mAna lenA caahie| aisA mAna lenese phira karmakA bandhana na chUTa skegaa| antaraga dRSTise unakA bhI prema ina saba avasthAprose 'kAryArthI' honA cAhie aura unhe barAbara nibandha, niSkarma, nirhAni, niSkaSAya aura ni zatru honekI ceSTA karate rahanA cAhie / sAtha hI, unakA bhI vahI kaTakonmUlana-siddhAnta honA cAhie aura unhe baDI sAvadhAnIke sAtha usa para calanA cAhie / unakA jAnabUjhakara gRhasthIke bandhanome paDanA, ArabhAdika pApome pha~sanA aura kAmAdika zatruprokA zaraNa lenA naraka-nigoda-tiyaMcAdikake kaThora badhanose bacane, sakalpa tathA azubha rAgAdi-janita ghora pApose surakSita rahane aura prajJAna-mithyAtvAdi prabala zatruprose piDa chuDAneke abhiprAyase hI honA caahie| unheM apane pUrNa brahmacaryAdi dharmoM para lakSya rakhate hue samasta karma zatruoko jItanekA uddezya rakhanA cAhie aura usake lie barAbara apanA prAtma-bala baDhAte rahanA cAhie / AtmAkA bala zubhakarmoMse baDhatA hai, aura azubhakarmose ghaTatA hai / isalie .gRhasthAzramame unhe azubhakarmokA tyAga karake barAbara zubhakarmokA anuSThAna karate rahanA cAhie / gRhasthAzramameM gRhasthadharma-dvArA AtmAkA bala bahuta kucha bar3hAyA jA sakatA hai| isIlie maharSiyoMne isa gRhasthAzramakI sRSTi kI hai / zubhakarmoke dvArA prAtma-bala baDha jAne para gRhasthoko, premapUrvaka grahaNa kiye hue hAthake kATeke samAna, gRhasthAzramakA bhI tyAga kara denA cAhie aura
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ yugavIra-nibandhAvalI phira unheM 'vAnaprastha' yA 'saMnyasta (muni ) pAzrama dhAraNa karanA cAhie, aura isa prakAra karmAkA bala ghaTAte hue antake mAzrama dvArA unhe sarvathA nisUla karake bandhanase chUTa jAnA cAhie / yahI muktikI susaratA yukti hai| aura isake upayukta digdarzanase pAThaka svaya samajha sakate haiM ki gRhasthAzrama athavA gRhasthadharmakA yaha praNayana kitanA adhika yukti aura caturAIko liye hue hai'| aura usa para pUrA pUrA amala honese mukti kitanI sannikaTa ho jAtI hai| parantu ina samasta Azramoke dharmakA pUrI taurase pAlana taba hI ho sakatA hai jaba 'samAjakA sagaThana acchA ho| binA samAja-sagaunake koI bhI kAma yatheSTa rItise nahIM ho sktaa| bAhyasAdhana na honese saba vicAra hRdayake hRdayame hI vilIna ho jAte haiM, bandhamokSakI sArI kathanI granthomeM hI rakkhI raha jAtI hai aura amalI sUrata kucha bhI bana nahI paDatI / jainiyokA sAmAjika saMgaThana bigaDa jAnese hI aphasosa / Aja vastuta munidharma uTha gayA / / aura isIse jainiyokI pragati ruka gii| muniyokA dharma prAya gRhasthoMke Azraya hotA hai / isIlie zrIpadmanandI Adi prAcAryone "gRhasthA dharmahe 1 vivAha-paddhatime bhI, bhagavAna 'vRSabha' devakA stavana karate hue, yaha batalAyA gayA hai ki 'unhone yugako Adime kalyANakArI gRhasthadharmako pravartita karake usake dvArA yuktike sAtha nirvANa-mArgako pravartita kiyA thaa| yathA :prAvartayajana-hita khalu karmabhUmau SaTkarmaNA gRhivRSa parivartya yuktyA / niriNa-mArgamanavadyamaja svayambhU zrInAbhisUnujinapo jayatAtsa pUjya / / jo loga vivAhako sarvathA sasArakA kAraNa mAnakara nivRttipradhAna dharmoke sAtha usako asambaddha samajhate haiM, yaha unakI bar3I bhUla hai| unhone vivAhake vAstavika uddezyako nahI samajhA aura na dharmakA rahasya hI mAlUma kiyA hai|
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivAha-samudasya 146 tavaH" "ApakA mUlakAraNam" ityAdi vAkyoMke dvArA gRhasthoMko 'dharmakA hetu' aura 'munidharmakA mUla kAraNa batalAyA hai| parantu gRhasthAzramako vyavasthA ThIka na honese-samAjake avyavasthita aura nirbala honese---yaha saba kucha bhI nahIM ho sakatA / isalie antaraMga aura bahiraMga dono dRSTiyoMse samAja-saMgaThanakI bahuta bar3I jarUrata hai / isI khAsa uddezyako lekara vivAha honA cAhie aura usako pUrA karaneke liye pratyeka strI-puruSakouna dasa kartavyokA pUrI taurase pAlana karanA cAhiye jo kuTumboko suvyavasthita banAneke lie batalAye gaye haiM aura jina para samAjakA sagaThana avalambita hai| dharmazAstrokIdRSTise vivAhake ye hI saba uddezya haiN| anya saba choTImoTI bAte inhIM meM samAjAtI haiN| uddezyasiddhike liye jarUrata vivAhake ina saba uddezyoko pUrA karane athavA siddha karaneke 1 'manu' Adine bhI gRhasthAzramako pradhAnatA dI hai aura likhA hai ki 'zeSa tIno pAzramokA usIke dvArA bharaNa-poSaNa hotA haiM aura ve umake Azrita haiN'| yathA - sarveSAmapi caiteSA veda-smRti-vidhAnata / / gRhastha ucyate zreSTha sa trInetAnviti hi / / tathaivAzramiraNa sarve gRhasthe yAnti saMsthitim // -manusmRtiH 2 zrIsomadevasUrine, nItivAkyAmRtake nimna vAkyame, dArakarma (vivAha) ke jo pA~ca phala batalAye haiM unamese koI bhI phala aisA nahI hai jo ina uddezyose bhinna ho athavA inake dvArA sAdhya na ho. dharmasatatiranupahatArati havArtAnuvihitatvamAmijAtyAcAravizuddhideva-dvijA'tithi-bAndhava-satkArAnavadyatva dArakarmaNaH phalam /
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 yugavIra - nibandhAvalI liye aura gRhasthAzramakA bhAra samucita-rItise uThAneke liye isa bAtakI bahuta baDI z2arUrata hai ki 'strI aura puruSa donoM yogya ho, samartha ho, yuvAvasthAko prApta ho aura vivAhake uddezyoko male prakAra samajhate hoM / bAlyAvasthA se hI unake zarIrakA sagaThana acchI rIti huA ho, ve khoTe saskArose dUra rakkhe gaye ho aura unakI zikSAdIkSAkA yogya prabandha kiyA gayA ho| sAtha hI, vivAha-saMskAra hone taka unhoMne pUrNa brahmacarya kA pAlana kiyA ho aura laukika tathA pAramArthika granthakA adhyayana karake uname dakSatA prApta kI hoacchI liyAkata hAsila kI ho / ' binA ina saba bAtoMkI pUrti hue vivAhake uddezyokA pUre taurase pAlana nahI ho sakatA, na gRhasthAzramakA bhAra samucita rIti se uThAyA jA sakatA hai aura na vaha gRhasthAzrama sukhAzrama hI bana sakatA hai / isIlie gRhasthAzrama se pahale zrAcAryoMne eka dUsare AzramakA vidhAna kiyA hai, jisakA nAma hai 'brahmacArI prAzrama' - arthAt, brahmacArI rahakara vidyAbhyAsa karate hue zArIrika aura mAnasika zaktiyoko kendrita karanA / isa zrAzrama ~~ MMMAAAAAANTAAN 1 muni ratnacadajIne bhI 'karttavya-kaumudI' me likhA hai yAvannArjayate dhana suvipula dArAdirakSAkara yAvanneva samApyate dRDhatarA vidyA kalA vA'zritA / yAvanno vapuSo dhiyazca racanA prApnoti dADhyaM para tAvanno sukhada vadanti vibudhA grAhya gRhasthAzrama | arthAtajaba taka itanA pracura dhana paidA na kara liyA jAya athavA pAsame na ho jisase apanI tathA strI-putrAdikakI yatheSTa rakSA hosake- gharakA kharca cala sake, jaba taka vidyA zraura kalAkA abhyAsa acchI tarahase pUrA na ho jAya aura zarIrake bhagokI racanA tathA buddhikA vikAsa acchI tarahase hokara uname pUrNa dRDhatA na pA jAya taba taka gRhasthAzramakA grahaNa karanA sukhadAyI nahI ho sakatA, aisA buddhimAnokA mata hai /
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivAha-samuddezya kA khAsa uddezya inhI saba bAtoMkI pUrti karanA hai jo vivAhake uddezyokI pUrti tathA gRhasthAzramake pAlanake liye jarUrI haiN| bhagavajjinasenAcAryane, mAdipurANameM, ina saba prAzramoMkA krama isa prakArase varNana kiyA hai brahmacArI gRhasthazca vAnaprastho'tha bhikssukH| ityAzramAstu jainAnAmuttarottarazuddhita // 36-153 / / arthAt--brahmacArI, gRhastha vAnaprastha, aura bhikSaka ye jainiyoM' ke cAra Azrama uttarottara zuddhiko liye hue haiN| isase prakaTa hai ki saba AzramoMse pahalA Azrama 'brahmacArI prAzrama rakkhA gayA hai / yaha Azrama, vAstavame, saba prAdhamokI nIva jamAnevAlA hai| jaba taka isa Azramake dvArA eka khAsa avasthA taka pUraNa brahmacaryakA pAlana karate hue kisI yogya guruke pAsa vidyAbhyAsa nahI kiyA jAtA hai, taba taka kisI bhI prAzramakA ThIka taurase pAlana nahIM ho sktaa| isake binA ve saba pAzrama binA nIvake makAnake samAna asthira aura hAni pahuMcAnevAle hote haiM / isaliye sabase pahale bAlaka bAlikAoMko eka yogya avasthA taka pUrNa brahmacaryake sAtha rakhakara unakI zikSA aura zarIrasaMgaThanakA pUrA prabandha karanA cAhie, aura isake bAda kahI unake vivAhakA nAma liyA jAnA caahie| yahI mAtA-pitAkA mukhya kartavya hai|| vaha 'yogya avasthA' bAlakoMke liye 20 varSa aura bAlikAoke liye 16 varSase kama na honI caahie| isase pahale na vIrya hI paripakva hotA hai aura na vidyAbhyAsa hI yatheSTa bana pAtA hai| sArA DhA~cA kaccA hI raha jAtA hai, jisase Age gRhasthAzrama-dharma tathA samAja 1 hinduaoke yahA~ bhI ye hI cAra mAzrama isI kramase mAne gaye haiM:brahmacArI gRhasthazca vAnaprastho ytistthaa| ete gRhasthaprabhavAzcatvAra pRthgaashrmaaH|| --manusmRtiH
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 ghugavIra nivandhAvalI saMgaThanako bahuta bar3I hAni pahuMktI hai aura strI-puruSokA jIvana bhI nIrasa tathA dukhamaya bana jAtA hai| zarIra-zAstrake vettA prAcArya vAgbhaTTa likhate haiM ki, 'puruSakI avasthA pUre 20 varSakI aura strIkI avasthA pUre 16 varSakI ho jAne para garbhAzaya-mArga, rakta, zukra (vIrya), zarIrastha-vAyu aura hRdaya zuddha ho jAte haiM-apanA kArya yatheSTa rItise karane lagate haiM-usa samaya paraspara jo maithuna kiyA jAtA hai usase balavAn santAna utpanna hotI hai, aura isase kama avasthAprome jo maithuna kiyA jAtA hai usase rogI, alpAyu yA dIna-dukhita aura bhAgyahIna santAna paidA hotI hai athavA garbha hI nahIM rahatA / yathA - pUrNaSoDazavarSA strI pUrNavizena sagatA / zuddhe garbhAzaye mArge rakte zukrenile hRdi / vIryavantaM sutaM sUte tato nyUnA'bdayo. puna / rogyalpAyuradhanyo vA garbho bhavati naiva vA / / isase sApha jAhira hai ki 'puruSakA 20 varSase aura strIkA 16 varSase kama umrameM vivAha na honA cAhie', aisA kama umrakA vivAha bahutahI hAnikAraka hotA hai aura samAjake saMgaThanako bigADatA hai| choTI umra meM vivAha karake bAdako jo 'gaunA' yA 'dvirAgamana' kI prathA hai vaha bilkula vivAhake uddezyako ghAta karanevAlI prathA hai| sote hue sihako jagAkara use thapakI deneke samAna hai| kisI bhI mAnanIya prAcIna jainazAstrameM usakA ullekha yA vidhAna nahIM hai| usake dvArA vyartha hI do vyaktiyokA jIvana khataremeM (jokhamame) DAlA jAtA hai| isalie buddhimAnoke dvArA yaha prathA kadApi AdararaNIya nahI ho sktii| upasaMhAra jo loga vivAhake ina saba uddezyoko na samajhakara, zarIrazAstrake vacanoMko na mAnakara apane baccoMkA vivAha choTI umra meM
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivAha-samuddazya -- 153, karate haiM ve sirpha apane baccokA hI burA nahIM karate-unhIke jIvanako nahIM bigADate-; balki samAjabharakA aniSTa karate haiM, jagatameM aneka Apattiyoko janma dete haiM, aura isaliye unheM 'jagatakA zAntibhaga-kartA' samajhanA caahie| aura isIliye sacce mAtA pitAmokA yaha kartavya honA cAhie ki ve apanI saMtAnake vivAhakA nAma usa vakta leve jabaki usame vivAhakI sapUrNa yogyatAe~ pAjAya, jisase vaha vivAhake uddezyoko pUrA karatI huI apane jIvanako sarasa aura Anadamaya banA sake / isase pahale unhe barAbara usakI yogyatAmoko pUrA karanekI--usakI zArIrika tathA mAnasika zaktiyoko baDhAnekI-pUrI ceSTA karate rahanA cAhie / sAtha hI, yaha bhI samajha lenA cAhie ki vivAha-jaise mahatvake kAryako eka 'khela' yA 'tamAzA' banAnA kisI prakAra bhI ucita nahIM hai| jo loga vivAhakI sapUrNa yogyatAproko prApta kiye binA hI vivAhita ho cuke hai unakA, apane liye, isa samaya yahI khAsa kartavya honA cAhie ki ve prastuta 'vivAha-samudde zya'ko acchI tarahase adhyayana aura manana karake apanI pravRttiyoko jahA~ taka bane, bilkula isake anukUla banA leve, apanA lakSya U~cA rakkhe aura una daza kartavyokA yathAzakti z2arUra pAlana karate rahe--usame koI bAta uThA na rakkhe-jo kuTumboko suvyavasthita aura balADhya banAneke liye batalAye gaye haiN| ___ samAjake zubha-cintakoko cAhiye ki ve pratyeka gRhasthI aura gRhasthAzramame pravezake icchuka vyaktiyo-usake ummIdavAro-taka isa vivAha-samuddezyako pahu~cAe~ zikSA-saMsthAnomeM bharatI karAe~ aura samAjakI pravRttiko isake anukUla banAnekA jI-jAnase yatna kre| isImeM samAjakA hita saMnihita hai aura usI hitako lakSyameM lekara yaha nibandha likhA gayA hai|
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ naukaroMse pUjana karAnA jainiyome dina para dina yaha bAta baDhatI jAtI hai ki madiromeM pUjAke lie naukara rakkhe jAte hai-zvetAbara maMdiromeM to Amataura para ajaina brAhmaNa isa kAma ke lie niyukta kiye jAte haiM aura unhIse jinendra bhagavAnakA pUjana karAyA jAtA hai| pUjAriyoke lie aba samAcArapatrome khule noTisa bhI Ane lage haiN| samajhameM nahIM AtA ki jo loga madira banavAne, pratiSThA karAne rathayAtrA nikAlane aura madiromeM aneka prakArakI sajAvaTa Adike sAmAna ikaTThA karane me hajAro aura lAkhoM rupaye kharca karate haiM ve phira itane bhaktizUnya aura anurAgarahita kyo ho jAte haiM,jo apane pUjyakI upAsanA arthAt apane karanekA kAma naukarose karAte haiM ? kyA uname vastuta apane pUjyake prati bhaktikA bhAva hI nahIM hotA aura ve jo kucha karate haiM vaha saba lokadikhAvA, numAyaza, raDhipAlana aura bAharI vAhavAhI lUTane tathA yazaprAptike lie hI hotA hai| kucha bhI ho, sacce jainiyoke lie yaha eka baDe hI kalaka aura lajjAkI bAta hai| lokame apane atithiyo tathA iSTajanokI sevAke lie naukara jarUra niyukta kiye jAte haiM, jisakA abhiprAya aura uddezya hotA hai atithiyoM tathA iSTajanoko ArAma aura sukha pahu~cAnA, unakI prasannatA prApta karanA aura unhe aprasannacitta na hone denaa|
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ naukaroMse pUjana karAnA 155 - parantu yahA~ mAmalA isase bilkula hI vilakSaNa hai / jinendradevakI pUjAse jinedra bhagavAnko kucha sukha yA mArAma pahuMcAnA prabhISTa nahI hotA - - ve svataH anatasukhasvarUpa haiM aura na isase bhagavAnakI prasannatA yA aprasannatAkA hI koI sambandha hai / kyoki jinedradeva pUrNa vItarAgI haiM- unake AtmAme rAga yA dveSakA aza bhI vidyamAna nahI hai - ve kisIkI stuti, pUjA tathA bhaktise prasanna nahI hote praura na kisIkI nindA, avajJA yA kaTuzabdo para aprasannatA lAte haiM / unhe kisIkI pUjAkI z2arUrata nahI aura na nindAse koI prayojana hai / jaisA ki svAmI samantabhadrake nimna vAkyase pragaTa hai na pUjayArthastvayi vItarAge na nindayA nAtha vivAntavaire / tathApi te puNyaguNasmRtirna punAti cittaM duritA'Jjanaibhya // --- vRhatsvaya bhUstotra aisI hAlata me koI vajaha mAlUma nahI hotI ki jaba hamArA svayaM pUjana karane ke lie utsAha nahI hotA taba vaha pUjana kyo kirAye ke Adamiyo- dvArA sapAdana karAyA jAtA hai| kyA isa viSayame hamAre Upara kisIkA dabAva aura jana hai ? athavA hame kisIke kupita ho jAnekI koI AzakA hai ? yadi aisA kucha bhI nahI hai to phira yaha vyarthakA svAga kyo racA jAtA hai ? aura yadi sacamuca hI pUjana na honese jainiyoko paramAtmA ke kupita ho jAnekA koI bhaya lagA huA hai aura isalie jisa tisa prakAra ke pUjana- dvArA khuzAmada karake hindU, musalamAna aura IsAiyokI taraha paramAtmAko rAjI aura prasanna rakhanekI ceSTA karate haiM to samajhanA cAhie ki ve vAstavame jainI nahI hai, jainiyoke veSame hindU, musalamAna yA IsAI haiM / unhone paramAtmAke svarUpako nahI samajhA aura na vAstavameM jainadharmake siddhAtoko hI pahacAnA hai / aise logoko pichale nibandha 'jinapUjAdhikAramImAsA' me 'pUjanasiddhAnta' ko par3hanA aura use acchI tarahase samajhanA caahie| isake sivAya, yadi isa prakArake
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 yugavIra - nibandhAvalI ( kirAye ke ) AdamiyoM dvArA pUjanakI garaja puNya saMpAdana karanA kahI jAya to vaha bhI nirI bhUla hai aura usase bhI jainadharmake siddhAPrint anabhijJatA pAI jAtI hai| jaina siddhAntokI dRSTise pratyeka prANI apane zubhAzubha bhAvoMke anusAra puNya aura pApakA sacaya karatA hai / aisA dhera nahI hai ki zubha bhAva to koI kare aura usake phalasvarUpa puNyakA sambandha kisI dUsare hI vyaktike sAtha ho jAya / pUjanameM paramAtmA puNya-guNoM ke smaraNase AtmAmeM jo pavitratA zrAtI aura pApose jo kucha rakSA hotI hai usakA lAbha usI manuSyako ho sakatA hai jo pUjana- dvArA paramAtmAke puNya-guNokA smaraNa karatA hai / isI bAtako svAmI samatabhadrane apane uparyukta padyake uttarArdhame bhale prakArase sUcita kiyA hai| isase spaSTa hai ki sevaka dvArA kiye hue pUjanakA phala kabhI usake svAmIko prApta nahI ho sakatA, kyoki vaha usa pUjanameM paramAtmAke puNyaguragokA smaraNakartA nahI hai / aisI hAlata me naukarose pUjana karAnA bilakula vyartha hai aura vaha apane pUjya ke prati eka prakArase anAdarakA bhAva bhI pragaTa karatA hai / taba kyA honA cAhie ? jainiyoko svaya pUjana karanA aura pUjanake svarUpako samajhanA caahie| apane pUjyake prati Adara-satkArarUpa pravarttanekA nAma pUjana hai| usake lie adhika grADambarakI z2arUrata nahI hai / vaha pUjya ke gulome anurAgapUrvaka bahuta sIdhA sAdA aura prAkRtika honA caahie| pUjaname jitanA hI adhika banAvaTa, dikhAvaTa aura ADambara se kAma liyA jAyagA utanA hI adhika vaha pUjanake siddhAntase gira jAyagA / jabase jainiyomeM bahuprADambarayukta pUjana pracalita huA hai tabhIse unheM pUjA ke liye naukara rakhanekI jarUrata par3I hai / anyathA jinendra bhagavAnakI saccI aura prAkRtika pUjAke lie kirAyeke zrAdamiyokI kucha bhI z2arUrata nahI hai| jeniyo prAcIna sAhityakI jahA~taka khoja kI jAtI hai, usase bhI yahI mAlUma hotA hai, ki purAne jamAneme jainiyome vartamAna jaisA bahuprADa
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ naukaroMse pUjana karAnA 157 mbarayukta pUjana pracalita nahIM thaa| usa samaya prahaMtabhakti, siddhabhakti, AcAryabhakti aura pravacanabhakti Adi aneka prakArakI bhaktiyo-dvArA, jinake saskRta aura prAkRtake kucha prAcIna pATha aba bhI pAye jAte haiM, pUjyakI pUjA aura upAsanA kI jAtI thii| zrAvaka loga madirome jAkara prAya, jinendrapratimAke sammukha, khar3e hokara athavA baiThakara, aneka prakArake samajhame pAne yogya stotra paDhate tathA bhaktipAThokA uccAraNa karate the aura paramAtmAke guNokA smaraNa karate hue uname tallIna ho jAte the| kabhI kabhI ve dhyAnamudrAse.baiThakara paramAtmAkI mUrtiko apane hRdayamandirame virAjamAna karake ni zabda-rUpase guragokA cintavana karate hue paramAtmAkI upAsanA kiyA karate the| prAya yahI saba unakA dravya-pUjana thA aura yahI bhAvapUjana / usa samayake jainAcArya vacana aura zarIrako anya vyApArose haTAkara unheM apane pUjyake prati, stutipATha karane aura ajuli joDane Adi rUpase, ekAna karaneko 'dravyapUjA' aura usI prakArase manake ekAgra karaneko 'bhAvapUjA' mAnate the, jaisA ki zrIamitagati AcAryake nimnalikhita vAkyase pragaTa hai - vacovigrahasaMkoco dravyapUjA nigadyate / tatra mAnasasaMkoco bhAvapUjA purAtanai // 12-12 / / -~-upAsakAcAra, jabase hinduproke prAbalyadvArA jainiyo para hindUdharmakA prabhAva paDA hai aura unhone hinduprokI dekhAdekhI unakI bahutasI aisI bAtoko apaneme sthAna diyA hai, jinakA jainasiddhAntose prAya kucha bhI sambandha nahIM hai, tabhIse jainasamAjame bahuaADambarayukta pUjanakA praveza prArambha huA hai aura usane baDhate baDhate vartamAnakA rUpa dhAraNa kiyA hai, jisameM binA pujAriyoke naukara rakkhe nahIM biittii| Ajakala isa pUjanameM muktiko prApta hue jinendra bhagavAnakA AvAhana aura visarjana bhI kiyA jAtA hai| unheM kucha matra paDhakara bulAyA, biThalAyA,
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ yugavIra-nibandhAvalI ThaharAyA aura phira nevedyAdika arpaNa karaneke bAda rukhasata kiyA jAtA hai-kahA jAtA hai ki mahArAja ! aba Apa apane sthAna para tazarIpha le jAie aura hamArA aparAdha kSamA kIjie, kyoki hama loga ThIka taurase AvAhana, pUjana aura visarjana karanA nahIM jAnate / jarA socanekI bAta hai ki, jainadharmase ina saba kriyAoMkA kyA sambandha hai ? jinasiddhAntake anusAra mukta tIrthakara athavA jinendra bhagavAna kisIke bulAnese nahIM pAte, na kisIke kahanese kahI baiThate, Thaharate yA naivedyAdika grahaNa karate haiM, aura na kisIke rukhasatI (visarjanAtmaka) zabda uccAraNa karane para vApisa hI cale jAte haiN| aisI hAlatame jainadharmase ina AvAhana aura visarjanasambandhI kriyAoMkA koI mela nahI hai| vAstavameM ye saba kriyAye hindUdharmakI kriyAye haiN| hinduoke yahA~ vedotakame devatAokA AvAhana aura visarjana pAyA jAtA hai / ve loga aisA mAnate haiM ki devatA loga bulAnese Ate, baiThate, Thaharate aura apanA yajJabhAga grahaNa karake, rukhasata karane para, vApisa cale jAte haiN| isase hindunoMke yahA~ AvAhana aura visarjanakA yaha saba kathana ThIka bana jAtA hai / parantu jainiyokI aisI mAnyatA nahI hai / isIlie jainadhamase inakA mela nahI milatA aura ye saba kriyAye bilkula bejoDa mAlUma hotI haiM,isI prakArakI,pUjana sambadhame aura bhI bahutasI kriyAye haiM jo hindaprose udhAra lekara rakkhI gaI athavA unake saskAroMse saskArita hokara pIchese banA lI gaI haiM aura jina sabakA jainasiddhAntose prAya kucha bhI mela nahIM hai / yahA~ isa choTese lekha me una saba para vicAra nahIM kiyA jA sakatA aura na isa samaya unake vicArakA avasara hI prApta hai| avasara milane para una para phira kabhI prakAza DAlA jAyagA / parantu itanA jarUra kahanA hogA ki vartamAnakA pUjana inhI saba kriyAyoke kAraNa bilkula aprAkRtika tathA ADambarayukta bana gayA hai aura usase jainiyokI AtmIya pragati,eka prakArase,ruka gaI hai| yadi sacamuca hI hamAre jainI bhAI apane paramA
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ naukaroMse pUjana karAnA 159 smAkI pUjA, bhakti aura upAsanA karanA cAhate haiM to unhe saba pADambaroko chor3akara pUjanakI apanI vahI purAnI, prAkRtika aura sIdhIsAdI paddhati jArI karanI cAhie, jisakA Upara ullekha kiyA gayA hai| aisA karanepara pujAriyoko naukara rakhanekI bhI phira kucha jarUrata nahIM rahegI aura Atmonnati-sambandhI vaha saba lAbha apaneko prApta hone lagegA, jisako lakSya karake hI mUrtipUjAkA vidhAna kiyA gayA hai aura jisakA paricaya pAThakoko, jinapUjAdhikAramomAsA'ke pUjanasiddhAnta' prakaraNako paDhanese bhale prakAra mila sakatA hai / viparIta isake yadi jenI loga apanI vartamAna pUjanapaddhatiko na badalaneke kAraNa naukarose pUjana karAnA jArI ravakhege to isame sadeha nahI ki vaha samaya bhI zIghra nikaTa A jAyagA jaba unhe darzana, sAmAyika, svAdhyAya, tapa, japa, zIla, sayama, vrata, niyama aura upavAsAdika sabhI dhArmika kAmoke liye naukara rakhane yA unhe sarvathA choDa denekI jarUrata par3ane lgegii| aura taba unakA dharmase bilkula hI patana ho jaaygaa| isalie jeniyoko zIghra hI sAvadhAna hokara apanI vartamAna pUjanapaddhatime Avazyaka sudhAra karake use siddhAntasammata banA lenA cAhie / aura naukaroke-dvArA pUjanakI prathAko ekadama uThA denA cAhie / AzA hai ki, samAjake netA aura vidvAn loga isa viSayakI ora khAsa taurase dhyAna dege|
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ cArudatta seTha kA zikSAprada udAharaNa harivaMzapurANAdi jainakathA-granthome cArudatta seThakI eka prasiddha kathA hai / yaha seTha jisa vezyApara Asakta hokara varSoM taka usake ghara para, binA kisI bhojanapAnAdi sabadhI bhedake, ekatra rahA thA aura jisake kAraNa vaha eka bAra apanI sapUrNa dhana saMpattiko bhI gaMvA baiThA thA usakA nAma 'vasaMtasenA thaa| isa vezyAkI mAtAne, jisasamaya dhanAbhAvake kAraNa cArudatta seThako apane gharase nikAla diyA aura vaha dhanopArjana ke liye videza calA gayA usa samaya vasatasenAne, apanI mAtAke bahuta kucha kahane para bhI, dUsare kisI dhanika puruSase apanA sabadha joDanA ucita nahIM samajhA aura taba vaha apanI mAtAke gharakA hI parityAga kara cArudattake pIche usake ghara para calI gii| cArudattake kuTumbiyone bhI vasatasenAko Azraya deneme koI AnAkAnI nahI kI / vasatasenAne unake samudAra AzrayameM rahakara eka AyikAke pAsase zrAvakake 12 vrata grahaNa kiye, jisase usakI pUrva pariNati palaTakara ucca tathA dhArmika bana gaI, aura vaha barAbara cArudattakI mAtA tathA strIko sevA karatI huI ni sakoca-bhAvase unake ghara para rahane lgii| jaba cArudatta vipula dhanasampattikA svAmI banakara videzase apane ghara para vApisa pAyA aura use vasatasenAke svagRha para rahane AdikA hAla mAlUma huA taba usane baDe harSake sAtha vasatasenA ko apanAyA arthAt, use apanI strI rUpase svIkRta kiyaa| cArudatta ke isa kRtyapara-arthAt,eka vezyA jaisI nIca strIko
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ cArudatta seThakA zikSAprada udAharaNa 161 khullama khullA gharame DAla leneke aparAdha para usa samayakI jAti birAdarIne cArudattako jAtise cyuta athavA birAdarIse khArija nahIM kiyA aura na dUsarA hI usake sAtha koI ghRNAkA vyavahAra kiyA gyaa| vaha zrIneminAtha bhagavAnake cacA vasudevajI jaise pratiSThita puruSose bhI prazasita aura sammAnita rahA / aura usakI zuddhatA yahA~ taka banI rahI ki vaha antako usake digambara munitaka honeme bhI kucha bAdhaka na ho skii| isa taraha para eka kuTumba tathA jAti-birAdarIke sadvyavahArake kAraNa do vyasanAsakta vyaktiyoko apane uddhArakA avasara milaa| ___ isa purAne zAstrIya udAharaNase ve loga kucha zikSA grahaNa kara sakate hai jo apane anudAra vicAroke kAraNa jarA jarAsI bAta para apane jAti bhAiyoko jAtise cyuta karake unake dhArmika adhikArome bhI hastakSepa karake unhe sanmArgase pIche haTA rahe haiM aura isa taraha apanI jAtIya tathA saghazaktiko nirbala eva ni satva banAkara apane Upara aneka prakArakI vipattiyoko bulAneke liye kamara kase hue hai| aise logoko saghazaktikA rahasya jAnanA cAhie aura yaha mAlUma karanA cAhiye ki dhArmika aura laukika pragati kisa prakArase ho sakatI hai / yadi usa samayakI jAti-virAdarI ukta dono vyasanAsakta vyaktiyoko apaneme Azraya na dekara unheM apanese pRthak kara detI, ghRNAkI dRSTise dekhatI aura isa prakAra unhe sudharane kA koI avasara na detI to antame ukta dono vyaktiyokA jo dhArmika jIvana banA hai vaha kabhI na bana sakatA / ata aise avasaropara jAti-birAdarIke logoko bahuta soca samajhakara, bar3I dUradRSTitAke sAtha kAma karanA caahie| yadi ve patitokA svaya uddhAra nahI kara sakate to unheM kamase kama patitoke uddhArame bAdhaka na bananA cAhiye aura na aisA avasara hI denA cAhiye jisase patita jana aura bhI adhikatAke sAtha patita ho jaayeN|
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ vasudevakA zikSAprada udAharaNa zrIneminAtha tIrthakarake cacA aura zrIkRSNa mahArAjake pitA vasudevajI janasamAjameM eka suprasiddha vyakti ho gaye haiN| harivazapurANAdi jainakathAgranthoMmeM ApakA vistArake sAtha varNana diyA hai| yahA~para maiM Apake jIvanakI sirpha cAra ghaTanApokA ullekha karatA hU~, eka 'devakIse vivAha',dUsarI'jarA nAmakI mleccha kanyAse vivAha', tIsarI 'priyagusundarIse vivAha, aura cauthI ghaTanA hai 'rohiNI kA svybr'| devakIse vivAha devakI rAjA ugrasenake bhAI devasena (devaka) kI putrI, napa bhojakavRSTiko pautrI aura mahArAjA suvIrakI prapautrI thii| vasudeva rAjA andhakavRSTike putra aura nRpa-zUrake pautra the| ye nupa'zura' aura devakIke prapitAma i 'sUvIra' donoM sage bhAI the| donoMke pitAkA nAma 'carapati' aura pitAmaha (bAbA) kA nAma 'yadu' thA / aisA zrIjinasenAcAryane apane harivaMzapurANAme sUcita kiyA hai aura isase yaha pragaTa hai ki rAjA ugrasena,devasena aura vasudevajI tIno Apasame cacA-vAUjAda bhAI lagate the aura isaliye devasevakI lar3akI 'devakI' rizveme upasena tathA vasudevakI bhatIjI(bhAtRjA) huii| isa devakIse vasudevalA
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ vasudevakA zikSAprada udAharaNa 163 vivAha humA, jisase spaSTa hai ki isa vivAhameM moca tathA gokI . zAkhAoMkA TAlanA to dUra rahA,eka baMza aura eka kuTumbakA kI kucha khayAla nahI rakkhA gayA / vasudevajIne gotrAdi-sambandhI ina saba bAtoMko kucha bhI mahatva na dekara, binA kisI sakocake prAratI bhatIjIke sAtha vivAha kara liyA aura unakA yaha vivAha usa samaya kucha bhI anucita nahIM samajhA gayA / isa vivAhase aneka supraviSThita aura bahumAnya putraratnokA udbhava humA-devakIne zrIkRSsA pratirika chaha tadbhavamokSagAmI putroko bhI janma diyaa| yaha to huI devakIse vivAhakI bAta, aba jarAkI vivAha-vArtAko liijiye| barAse vivAha jarA kisI mleccha rAjAkI kanyA thI, jisane gaGgA taTa para vasUdevajIko paribhramaNa karate hue dekhakara unake sAtha apanI isa kanyAkA pAriNagrahaNa kara diyA thaa| pa0 daulatarAmajIne, apane harivazapurANameM, isa rAjAko 'mlecchakhaNDakA rAjA' batalAyA hai aura pagajAdharalAlajI use 'mIloMkA rAjA' sUcita karate haiN| vaha rAjA mlecchakhaNDakA rAjA ho yA prAryakhaNDodbhava mleccha rAjA, aura cAhe use bhIlokA rAjA kahiye, parantu isameM sandeha nahIM ki braha Aryya tathA uccajAtikA manuSya nahIM thA / aura isaliye use manAye yA mleccha kahanA mI anucita nahIM hogA / mlecchokA prAcAra mAmaH taurapara 'hiMsAmeM rati, mAsabhakSaName prIti aura z2abaradastI dUsarokI dhana-sampattikA haranA ityAdika' hotA hai, jaisA ki zrIjinasenAcArya, praNIta prAdipurANake minnalikhita vAkyase pragaTa hai. mlecchAcAro hi hiMsAyAM ratirmAlAzate'pi ca / balAtparasvaharaNa nirddha tatvamiti smRtam / / 42-184 // vasudevajIne, yaha saba kucha jAgale hue bhI, binA kisI bhimaka aura rukAvaTake bar3I khuzIke sAtha isa mleccha-rAjAkI ukta kanyAsa
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ yugavIra-nibandhAvalI vivAha kiyA aura unakA yaha vivAha bhI usa samaya kucha anucita nahI samajhA gayA / balki usa samaya aura usase pahale bhI isa prakArake vivAhokA zrAma dastUra thA / acche acche pratiSThita, uccakulIna aura uttamottama puruSone mleccharAjAprokI kanyAprose vivAha kiyA, jinake udAharaNoMse jainasAhitya paripUrNa hai| astu, isa vivAhase vasudevajIke 'jaratakumAra' nAmakA eka putra utpanna huA jo baDA hI pratApI,nItivAna aura prajApriya rAjA ho gayA hai aura jisane antako, rAja-pATa choDakara, jainamunidIkSA taka dhAraNa kI thii| isI rAjAke vazame 'jitazatra'nAmakA rAjA huA,jisase bhagavAna mahAvIrake pitAkI choTI bahina byAhI gaI / aba priyagusundarIke vivAhako liijiye| priyaMgusundarIse vivAha priyagusundarIke pitAkA nAma 'eNIputra'thA / yaha eNIputra RSidattA nAmakI eka avivAhitA tApasakanyAse vyabhicAra-dvArA utpanna huaA thaa| prasavasamaya ukta RSidattAkA dehAnta ho gayA aura vaha marakara devI huI, jisane egI arthAt hariNIkA rUpa dhAraNa karake jaGgalame apane isa navajAta zizuko stanyapAnAdise pAlA aura pAlapoSakara antako zIlAyudha rAjAke supurda kara diyA / isa priyagusundarIkA pitA egIputra 'vyabhicArajAta' thA, jisako AjakalakI bhASAme 'dassA' yA 'gATA' bhI kahanA caahie| vasudevajIne vivAhake samaya yaha saba hAla jAnakara bhI isa vivAhako kisI prakArase dUSita, anucita athavA azAstra-sammata nahIM samajhA aura isaliye unhone baDI khuzIke sAtha priyaMgusundarIkA bhI pANigrahaNa kiyaa| 1 zAstrome to brAhmaNa, kSatrI, vaizyake liye 'zUdra' takako kanyAse vivAha karanA bhI ucita ThaharAyA hai, yathA -
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ vasudevakA zikSAprada udAharaNa 165 yadyapi ye tIno vivAha zrAjakalakI havAke bahuta kucha pratikUla pAye jAte haiM to bhI, usa samaya ina vivAhoMko karake vasudevajI jarA bhI patita nahI hue / patita honA athavA jAtise cyuta kiyA jAnA to dUra rahA, tatkAlIna samAjane unhe ghRraNAkI dRSTise bhI nahI dekhA / inakI kIrti aura pratiSThAme ina vivAhose jarA bhI baTTA yA kalaGka nahIM lagA, balki vaha ulTI vRddhigata huI aura yahA~ taka banI rahI ki usake kAraNa Aja taka bhI aneka RSi-muniyo tathA vidvAnoke dvArA vasudevajI ke puNya- caritrakA citraNa aura yazogAna hotA rahA / zrI jinasenAcAryyane harivazapurAName, vasudevajIkI kIrtikA aneka prakAra se kIrtana kara unhe yaduvazame zreSTha, udAracaritra, zuddhAtmA, svabhAvase hI nirmala-cittake dhAraka, ananya sAdhAraNa (jo auromeM na pAyA jAya) vivekase yukta aura aise mahAna dharmajJa tathA tattvavettA prakaTa kiyA hai ki jinake muni aura zrAvakadharmasambandhI upadezako sunakara bahuta se mithyAmatI tApasiyone bhI tatkAla hI apanA vaha mithyAmata choDa diyA thA aura jainadharmakA zaraNa lekara usake vratoko praharaNa kiyA thaa| zrIjinadAsa brahmacArI bhI apane harivazapurA meM, vasudevajIkA aisA hI yazogAna karate hai aura unhe 'mahAmati' Adika likhate hai / sAtha hI, unhone balabhadrake mukhase zrIkRSNake prati jo vAkya kahalAyA hai usase mAlUma hotA hai ki vasudevajIkA saubhAgya jagata me vikhyAta thA aura unakI satkIrtikA khecara aura bhUcara zUdrA zUdra rega voDhavyA nAnyA svA tA ca naigama / vahetsvA te ca rAjanya svA dvijanmA kvacicca tA / / 16-47 - zrAdipurANe, jinasena: 7 'zrAnulomyena catustridviva kanyAbhAjanAmA ekatriyavaza / " - nItivAkyAmRte, somadeva: 14 3 Fk
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 yugavIra-nibandhAvalI sabhI jana gAna kiyA karate the| vaha vAkya isa prakAra haiM. aMgadvikhyAtasaubhAgyo vasudeva pitA tava / gAyate yasya satkIrti khecarIbhUcarIjane // -- 14-143 ina dono granthoke avataraNose hI isa bAtakA bhale prakAra patA cala jAtA hai ki vasudevajI kitane yazasvI, vivekI, prakhara vidvAn aura dhArmika puruSa the| aisI hAlatame unake ye tInoM vivAha usa samaya kI dRSTi se jarA bhI hIna athavA jaghanya nahI samajhe jA skte| unheM anucita samajhanA hI anucita hogA / astu, aba rohiNIke svayavarakI aura cliye| rohiyokA spayaMvara rohiNI ariSTapurake rAjAkI laDakI aura eka supratiSThita gharAnekI kanyA thI / isake vivAhakA svayavara racAyA gayA thA,jisame jarAsandhAdika baDe baDe pratApI rAjA dUra dezAtarose ekatra hue the| svayabaramaDapameM vasudevajI, kisI kAraNa-vizeSase apanA veSa badala kara, paraNava' nAmakA vAdina hAthame lie hue eke aise rata tathA akulIna vAjantrI ( bAjA bajAnevAlA ) ke rUpa meM upasthita the ki jisase kisIko usa vakta vahA~ unake vAstavika kula jAti prAdikA kucha bhI patA mAlUma nahI thA / rohiNIne sampUrNa upasthita rAjAnI tathA rAjakumAroMko pratyakSa dekhakara aura unake baiza tathA guNAdikA paricaya pAkara bhI jaba unamese kisIko bhI apane yogya vara pasada nahIM kiyA taba usane, saba logoMko AzcaryameM DAlate hae, baDe hI ni saMkoca bhAvase ukta bAjantrI rUpake dhAraka eka aparicita aura prajAtakula-jAti-nAmA vyakti (vasudeva)ke gale meM hI apanI varamAlA DAla dii| rauhiNIke isa kRtya para kucha Ila, mAnI aura madAndha rAjA, apanA apamAna samajhakara, kupita hue aura rohiNIke ,
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ vasudevakA zikSAprada udAharaNa pitA tathA vasudevase laDaneke liye taiyAra ho gaye / usa samaya vivAhanItikA ullaghana karane ke liye udyamI hue una kupitAnana rAjAoMko sambodhana karake, vasudevajIne baDI tejasvitAke sAtha jarjI vAkya kahe the unameM se svayavara-vivAhake niyamasUcaka kucha vAkya isa prakAra hai - kanyA vRNIte rucitaM svayavaragatA vara / kulInamakulInaM vA kramo nAsti svayavare / -harivaza011-71 arthAt svayavarako prApta huI kanyA usa varako varaNa (svIkAra) karatI hai jo use pasada hotA hai, cAhe vara kulIna ho yA akulIna / kyoki svayavarame isa prakArakA-varake kulIna yA akulIna honekA-koI niyama nahI hotaa| ye vAkya sakalakIti prAcAyyaka ziSya zrIjinadAsa brahmacArIne apane harivaMzapurANameM uddhRta kiye haiM aura zrIjinasenAcAryakRta harivazapurAName bhI prAya isI prAzayake vAkya pAye jAte haiN| vasudevajIke ina vacanose unakI udAra pariNati aura nItijJatAkA acchA paricaya milatA hai, aura sAtha hI svayavaravivAhakI nItikA bhI bahuta kucha anubhava ho jAtA hai / vaha svayavara-vivAha, jisameM varake kulIna yA akulIna honekA koI niyasa nahIM hotA, vaha vivAha hai jise AdipurAName zrIjinasenAcAryAne 'sanAtanamArga' likhA hai aura sampUrNa vivAha-vidhAnome sabase adhika zreSTha ( variSTha ) vidhAna prakaTa kiyA hai' / yugakI prAdimeM sabase - pahale jaba rAjA akampanake dvArA isa (svayavara) vivAhakA anuSThAna hunA thA taba marata cavIna bhI isakA bahuta kucha minadana kiyA thaa| sAtha hI, unhone se sanAtana mAgoMke punaruddhArakartAproko 1 sanAtano'sti mAgIya pratismRtiSu mAcitaH / vivAhavidhimadeSu variSTho hi svayavaraH // 44-32 / /
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 yugavIra - nibandhAvalI satpuruSo dvArA pUjya bhI ThaharAyA thA' / astu, vivAhakI yaha sanAtana vidhi bhI AjakalakI havA ke pratikUla pAI jAtI hai / prAjakala isa prakAra ke vivAhokA prAya prabhAva hI dekhaneme zrAtA hai, paratu Ajakala kucha hI hotA rahe, usa samaya vasudevajIkA rohiNIke sAtha isa svayaMvara - vidhi se baDe prAnadapUrvaka vivAha hogayA aura rohiNIkA eka bAjatrIke galeme varamAlA DAlanA bhI kucha anucita nahI samajhA gayA / isa vivAha se vasudevajIko balabhadra jaise putraratnakI prApti huI / ina cAro ghaTanAproko liye hue vasudevajIke isa eka purAne bahumAnya zAstrIya udAharaNase, aura sAtha hI vasudevajIke ukta vacanoko prAdipurANake uparyukta likhita vAkyoke sAtha milAkara paDhanese vivAha - viSaya para bahuta kucha prakAza paDatA hai aura usakI aneka samasyAe~ khuda bakhuda ( svayameva ) hala ho jAtI hai| isa udAhararaNase ve saba loga bahuta kucha zikSA grahaNa kara sakate hai jo pracalita rIti-rivAjoko brahma vAkya tathA prApta vacana samajhe hue hai, athavA jo rUDhiyoMke itane bhakta haiM ki unhe gaNitazAstra ke niyamokI taraha aTala siddhAnta samajhate hai aura isalie uname jarA bhI pheraphAra karanA jinhe rucikara nahI hotA, jo aisA karaneko dharmake viruddha calanA zraura jinedra bhagavAnakI prajJAkA ullaghana karanA mAna baiThe haiM, jinhe vivAhame kucha sakhyApramANa gotroMke na bacAne tathA apane vase bhinna vake sAtha zAdI karanese dharmake DUba jAne 1. tathA svayavarasyeme nAbhUvanyadyakampanA / " ka pravarttayitAnyo'sya mArgasyaiSa sanAtanaH // 54 // mArgAzciraMtanAnye'tra bhogabhUmitirohitAn / kurvanti nUtanAnsanta sadbhi pUjyAsta eva hi // 55 // - zrAdipu0parva 45
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ basudevakA zikSAprada udAharaNa 166 kA bhaya lagA huA hai, isase bhI adhika, jo eka hI dharma aura eka hI pracArake mAnane tathA pAlanevAlI agravAla, khaDelavAla zrAdi samAna jAtiyome bhI paraspara roTI-beTI vyavahAra eka karaneko anucita samajhate hai, pAtaka athavA patanakI zakAse jinakA hRdaya satapta hai aura jo apanI eka jAtime bhI ATha-ATha gotro takako TAlane ke cakkara me paDe hue hai / aise logoko vasudevajIkA ukta udAharaNa aura usake sAtha vivAhasambadhI vartamAna rIti-rivAjokA milAna batalAyagA ki rIti-rivAja kabhI eka hAlatame nahI rahA karate, ve sarvajJa bhagavAnakI prAjJAe~ aura aTala siddhAnta nahI hote, uname samayAnusAra barAbara pheraphAra aura parivartanakI jarUrata huA karatI hai / isI jarUratane vasudevajI ke samaya aura vartamAna samaya me jamIna-AsamAnakAsA tara DAla diyA hai / yadi aisA na hotA to vasudevajI ke samaya vivAhasambadhI niyama-upaniyama isa samaya bhI sthira rahate aura usI uttama tathA pUjya dRSTi se dekhe jAte jaise ki ve usa samaya dekhe jAte the / parantu aisA nahI hai aura isaliye kahanA hogA ki ve sarvajJa bhagavAna kI AjJAe~ athavA aTala siddhAnta nahI the aura na ho sakate hai / dUsare zabdome yo kahanA cAhiye ki yadi vartamAna vaivAhika rItirivAjoko sarvajJa-praNIta sAvadezika aura sArvakAlika aTala siddhAnta mAnA jAya to yaha kahanA paDegA ki vasudevajIne pratikUla - prAcaraNadvArA bahuta spaSTarUpase sarvajJakI zrAjJAkA ullaghana kiyaa| aisI hAlatame prAcAryoM dvArA unakA yazogAna nahI honA cAhiye thA, ve pAtakI samajhe jAkara kalakita kiye jAneke yogya the / parantu aisA nahI huA aura na honA cAhiye thA, kyoki zAratrodvArA usa samaya manuSyokI prAya aisI hI pravRtti pAI jAtI hai, jisase vasudevajI para koI kalaka nahI sakatA / taba kyA yaha kahanA hogA ki usa vakta ve rIti-rivAja sarvajJapraraNIta the aura prAjakalake sarvajJa praraNIta athavA jinabhASita nahI haiM ? aisA kahane para zrAjakala
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ yugavAra-nibandhAvalI rIti-rivAjoM ko ekadama uThAkara unake sthAname vahI vasudevajIke samayake rIti-rivAja kAyama kara denA hI samucita na hogA balki sAtha hI apane una sabhI pUrvajoko kalakita aura doSI bhI ThaharAnA hogA jinake kAraNa ve purAne (sarvajJabhASita ) rIti-rivAja uThakara unake sthAname vartamAna rIti-rivAja kAyama hue aura phira hama taka phuNce| parantu aisA kahanA aura ThaharAnA du sAhasa-mAtra hogaa| vaha kabhI iSTa nahIM ho sakatA aura na yuktiyukta hI pratIta hotA hai| isaliye yahI kahanA samucita hogA ki usa vaktake ve rIti-rivAja bhI sarvajJa bhASita nahI the| ___ vAstavame gRhasthokA dharma do prakArakA varNana kiyA gayA hai, eka laukika aura dUsarA pAralaukika / laukika dharma lokAzraya aura pAralaukika AgamAzraya hotA hai' / 'vivAhakarma gRhasthoMke liye eka laukika dharma hai aura isaliye vaha lokAzrita hai'-laukika janokI dezakAlAnusAra jo pravRtti hotI hai usake AdhIna hai-laukika janokI pravRtti hamezA eka rUpame nahI rahA karatI / vaha dezakAlakI AvazyakatAoMke anusAra, kabhI paMcAyatiyoMke nirNaya dvArA aura kabhI pragatizIla vyaktiyoke udAharaNIko lekara, barAbara badalA karatI hai aura isaliye vaha pUrNarUpameM prAya kucha samayake liye hI sthira rahA karatI hai| yahI vajaha hai ki bhinna bhinna dezo,samayo aura jAtiyoMke vivAhavidhAnoMmai bahuta bar3A aMtara pAyA jAtA hai / eka samaya thA jaba isI mAratabhUmi para sagai bhAI-bahana bhI paraspara strI-puruSa hokara rahI karate the aura itaneM. puNyAdhikArI samajha jAte the ki marane para unake liye niyamase devatikA vidhAna kiyA gayA hai / phira vaha 1dvI hi dharmo gRhasthAnA laukika pAralaukika / lokAyoM mAdha: paraH sthaapaagmaashryH| siimdev| 3. yaha kana usa samayakA hai jaba ki yahA~ bhogabhUmi pracalita thiiN| 1 . .
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ vasudevakA zikSAprada udAharaNa samaya bhI AyA jaba ukta pravRttikA niSedha kiyA gayA aura use anucita ThaharAyA gyaa| parantu usa samaya gotra to gotra eka kuTumbameM vivAha honA, apanese bhinna varNake sAtha zAdIkA kiyA jAnA aura zUdra hI nahIM kintu mlecchoM takakI kanyAprose vivAha karanA bhI anucita nahIM mAnA gyaa| sAtha hI mAmA-phUphIkI kanyAoMse vivAha karanekA to proma dastUra rahA aura vaha eka prazasta vidhAna samajhA gyaa| isake bAda samayake herapherase ukta pravRttiyokA bhI niSedha prArabha humA, unameM bhI doSa nikalane lage-pApoMkI kalpanAyeM hone lagI aura ve saba badalate badalate vartamAnake DhA~cemeM Dhala gii| isa arsemeM saikar3oM navona jAtiyoM,upajAtiyoM aura gotroMkI kalpanA hokara viSAhakSetra itanA sakIrNa bana gayA ki usake kAraNa aAjakalakI janatA bahuta kucha hAni tathA kaSTa uThA rahI hai aura kSatikA anubhava kara rahI hai use yaha mAlUma hone lagA hai ki kaisa kaisI samRddhizAlinI jAtiyAM ina vartamAna rIti-rivAjoMke caMgulameM phaMsakara sasArase apanA astitva uThA cukI haiM aura kitanI mRtyuzayyApara par3I huI hai-isIse aba vartamAna rIti-rivAjoMke viruddha bhI AvAja uThanI zurU ho gaI hai, samaya unakA bhI parivartana cAhatA hai| saMkSepameM, yadi sampUrNa jagatake bhinna bhinna dezoM, samayoM aura jAtiyoMke kucha thoDe thoDese hI udAharaNa ekatra kiye jAye to vivAhavidhAnIme hajAroM prakArake bheda upameda aura parivartana dRSTigocara hoMge aura isa liye kahanA hogA ki yaha saba samaya-samayako jarUratoM, deza-dezakI AvazyakatAno aura jAtike pArasparika vyavahArokA natIjA hai, athavA ise kAlacakrakA prabhAva kahanA caahie| jo loga kAlacakrakI gatiko na samajhakara eka hI sthAna para khaDe rahate hai aura apanI pojIzana (Position)kI nahIM badalate,sthitiko nahIM sudhArate,ve nisandeha kAlacakra prAghAtase pIr3ita hote aura kucale jAte haiM / athavA saMsArase unakI sattA uTha jAtI hai| ise sabai
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 yugavIra-nibandhAvalI kathanase athavA itane hI saketase lokAzrita ( laukika ) dharmokA bahuta kucha rahasya samajhame A jAtA hai / sAtha hI yaha mAlUma ho jAtA hai ki ve kitane parivartanazIla huA karate haiN| aisI hAlatame vivAha-jaise laukika dharmoM aura sAsArika vyavahAroke liye kisI AgamakA prAzraya lenA, arthAt yaha hU~Dha-khoja lagAnA ki Agamame kisa prakArase vivAha karanA likhA hai, bilkula vyartha hai| kahA bhI hai"saMsAravyavahAre tu svata siddhe vRthAgama / ' arthAt,sasAra-vyavahArake svata siddha honese usake liye prAgamakI jarUrata nahIM / vastutaH Agama granthome isa prakArake laukika dharmoM aura lokAzrita vidhAnokA koI krama nirdhArita nahIM hotaa| ve saba loka pravRtti para avalambita rahate hai / hA~, kucha trivarNAcAra-jaise anArSa granthome vivAhavidhAnokA varNana jarUra pAyA jAtA hai / parantu ve Agamagrantha nahIM hai / unhe prApta bhagavAnake vacana nahIM kaha sakate aura na ve AptavacanAnusAra likhe gaye hai,itane para bhI kucha grantha to unamese bilkula hI jAlI aura banAvaTI hai, jaisA ki 'jinasenatrivarNAcAra' aura 'bhadravAhitA' ke parIkSAlekhose pragaTa hai 2 / vAstavame ye saba grantha eka prakArake laukika grantha hai / iname prakRta viSayake varNanako tAtkAlika aura taddezIya rIti rivAjokA ullekhamAtra samajhanA cAhiye athavA yo kahanA cAhiye ki granthakartAmoko samAjame usa prakArake rItirivAjoko pracalita karanA iSTa thA / isase adhika unhe aura kucha bhI mahattva nahI diyA jA sakatA / ve Ajakala prAya. itane hI kAmake hai / ekadezIya, laukika aura sAmayika grantha hone 1 yaha zrIsomadeva prAcArya kA vacana hai / 2. ye saba lekha 'granthaparIkSA' nAmase pahale 'janahitaiSI' patrame prakAzita hue the aura aba kucha samayase alaga pustakAkArame bhI chapa gaye haiN|
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ vasudevakA zikSAprada udAharaNa 173 se unakA zAsana sArvadezika aura sArvakAlika nahI ho sktaa| arthAt-parva dezoM aura sarva-samayoMke manuSyoMke liye ve samAna rUpase upayogI nahI ho sakate / aura isalie kevala unake AdhAra para calanA kabhI yukti-saGgata nahI kahalA sakatA / vivAha-viSayame prAgamakA mUlabidhAna sirpha itanA hI pAyA jAtA hai ki vaha gRhasthadharmakA varNana karate hue gRhasthake liye Amataura para gRhiNIkI arthAt eka strIkI jarUrata prakaTa karatA hai| vaha strI kaisI, kisa varNakI, kisa jAtikI, kina kina sambandhose yukta tathA rahita aura kisa gotrakI honI cAhie athavA kisa taraha para aura kisa prakArake vidhAnoMke sAtha vivAha kara lAnI cAhiye ina saba bAtome Agama prAya kucha bhI hastakSepa nahIM krtaa| ye saba vidhAna lokAzrita haiM Agamase inakA prAya koI sambandha-vizeSa nahI hai / yaha dUsarI bAta hai ki Agamame kisI ghaTanA-vizeSakA ullekha karate hue unakA ullekha prA jAya aura tAtkAlika dRSTise unhe acchA yA burA bhI batalA diyA jAya, parantu isase ve koI sArvadezika aura sArvakAlika aTala siddhAnta nahIM bana jAte arthAt aise koI niyama nahI ho jAte ki jinake anusAra calanA sarva dezo aura sarva-samayoMke manuSyoMke liye barAbara jarUrI aura hitakArI ho / hA~, itanA jarUra hai ki AgamakI dRSTime sirpha ve hI laukika vidhiyoM acchI aura prAmANika samajhI jA sakatI haiM jo jaina siddhAntoke viruddha na ho, athavA jinake kAraNa jainiyokI zraddhA ( samyaktva ) me bAdhA na paDatI ho aura na unake vratome hI koI dUSaNa lagatA ho / isa dRSTiko surakSita rakhate hue jainI loga prAya sabhI laukika vidhiyoko khuzIse svIkAra kara sakate haiM aura apane vartamAna rIti-rivAjome dezakAlA-nusAra yatheSTa parivartana kara sakate haiN| unake liye isameM koI 1. sarva eva hi nAnA pramANaM laukiko vidhiH / yatra samyaktvahAnina yatra na vratadUSaNam ||-somdev -
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ Pay yugavIra bAka nahIM hai| astu isa sampUrNa vivecanase prAcIna mora prarvAcInakarake vivAha vimAnoMkI vibhinnatA, unakA deza-kAlAnusAra pari vartana aura laukika dharmokA rahasya ina saba bAtokA bahuta kucha anubhava prApta ho sakatA hai, aura sAtha hI yaha bhale prakAra samme sakatA hai ki vartamAna rIti-rivAja koI sarvajJabhASita aise praTala siddhAnta nahI haiM ki jinakA parivartana na ho sake athavA jinameM kucha pheraphAra karanese dharmake DUba jAnekA koI bhaya ho / hama apane siddhAlokA virodha na karate hue, deza-kAla maura jAtikI mAvazyakatAoke anusAra unhe hara vakta badala sakate hai / ve saba hamAre hI kAma kiye huye niyama haiM aura isalie hame unake badalane kA svata. adhikAra prApta hai| inhI saba bAtoko lekara eka zAstrIya udAharaNake rUpame yaha nibandha likhA gayA hai / AzA hai ki hamAre jainI bhAI isase jarUra kucha zikSA grahaNa karege aura vivAhatattvako samajha kara, jisake samajhaneke liye 'vivAha samudda ezya' nAmaka nibandha bhI sAthame par3hanA vizeSa upayogI hogA, apane vartamAna rIti-rivAz2ome yathocita pheraphAra karaneke liye samartha hoge / aura isa taraha kAlacakrake AghAta se bacakara apanI sattAko cirakAla taka yatheSTa rItise brAye rakkheye /
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 upAsanA-tattva sthiti aura jarUrata hamArI dhArmika zikSA 'upAsanA' se prArambha hotI hai| pUjAbhakti aura ArAdhanA ye saba upAsanAke hI nAmAntara haiN| yahI dharmakI pahalI sIr3hI hai jisakA hame bacapana se hI abhyAsa karAyA jAtA hai / baccA bolanA bhI prArambha nahI karatA ki use jinamaMdira Adime le jAkara mUrti Adike sAmane usake hAtha jur3avA kara tathA mastaka namavAkara use upAsanAkA eka pATha par3hAyA jAtA hai, maura jyo hI bucha bolane lagatA hai tyo hI usase iSTa devatAoke nAmrokA uccAraNa - '3' 'jaya' Adi zabdokA uccAraNa - karAyA jAtA hai, grAmo marahatAraNa, 'rAmotthuraNa ' Adike pATha sikhalAe jAte haiM aura, jitanA zIghra bana sake utanA hI sIghra paramAtsAkI kucha stutiyA~ bhI use yAda karAI jAtI hai / baccA, apanI prajJAna dazAoM, yadi mUrtiko eka khilaunA samajhakara usake leneke liye hAtha pasAratA hai, z2idda karatA hai, use 'bhAI' kahUMkara pukAratA hai, usako car3hA huA naivedya uThAkara khAne lagatA hai athavA usake sAmane pITha kara khar3A ho jAtA yA baiTha jAtA hai to usakI isa prakArakI bAto viSeSa kiyA jAtA hai aura kucha gambhIra svara sAtha kahA hai 6
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 yugavIra - nibandhAvalI ki "nahI, khabaradAra / aisA nahI kiyA karate, ye bhagavAna hai, inake Age hAtha joDo / " sAtha hI, use pratidina bhagavAnake darzanAdikake liye maMdira meM jAne aura kisI stuti pAThAdikakA uccAraNa karanekI preraNA bhI kI jAtI hai / isa taraha zurUse hI paramAtmAkI pUjA, bhakti, upAsanA aura prArAdhanAke saskAra hamAre andara DAle jAte hai / parantu yaha saba kucha hote hue bhI, samAjame, aise bahuta hI kama vyakti nikaleMge jo upAsanAke tattvako acchI tarahase jAnate aura samajhate ho / unhe yaha bAta prAya sikhalAI hI nahI jAtI / adhikAza mAtA-pitA svaya isa tattvase anabhijJa haiM - ve khuda hI apanI kriyAkA rahasya nahI jAnate athavA kuchakA kucha jAnate hai - aura isaliye unakI samajhame jo bAta jisa taraha para kulaparamparAse calI AI hotI hai use ve apane baccoke gale utAra dete hai - unhe raTA dete athavA sikhalA dete haiN| isase adhika zAyada ve apanA aura kucha kartavya nahI samajhate / natIjA isakA yaha hotA hai ki hamAre adhikAza bhAI nitya maMdirame jarUra jAte haiM, bhagavAnakA darzana aura pUjana karate haiM, stutiyA~ paDhate haiM, saMskRta - prAkRtake bhI aneka stotrokA pATha kiyA karate haiM, tIrthayAtrAko nikalate haiM, aura bhakti tathA upAsanAke nAmapara aura bhI bahutase kAma tathA vidhi-vidhAna karate hue dekhe jAte haiM, parantu unhe prAya yaha khabara nahI hotI ki yaha saba kucha kyo kiyA jAtA hai, kisake liye kiyA jAtA hai, kyA jarUrata hai, isakA mUla uddezya kyA hai, hamArI ina kriyAoM se vaha uddezya pUrA hotA hai yA nahI aura yadi nahI hotA to hame phira kisa prakAra se vartanA cAhiye, ityAdi / hA~, ve itanA jarUra jAnate haiM ki ye saba dharmake kAma haiM, pahalese hote Ae haiM aura inake dvArA puNyopArjana kiyA jAtA hai / parantu dharmake kAma kyokara haiM, kisa taraha hote Ae haiM aura inake dvArA kaise puNyakA upArjana kiyA jAtA hai, ina saba bAtoMkI unheM jAMca nahI hotI aura na ve isa jA~cakI kucha jarUrata hI
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ upAsanA-tatva 177 samajhate haiN| unakA sampUrNa prAcaraNa isa viSayameM, prAyaH loka-rItikA (rUDhiyoMkA) anusaraNa karanevAlA, eka dUsarekI dekhAdekhI aura jyAdAtara lokika prayojanoko liye hue hotA hai| upAsya aura upAsanAke svarUpapara unakI dRSTi hI nahIM hotI aura na ve upAsanAke vidhi-vidhAnome kabhI koI bheda upasthita hone para sahajameM usakA ApasI (pArasparika) samajhotA kara sakate haiN| unheM apanI cirapravRttike viruddha jarAsA bhI bheda asahya ho uThatA hai aura usake kAraNa ve apane bhAiyose hI laDane-marane takako taiyAra ho jAte haiN| aise strI-puruSoke dvArA samAjameM sUkhA kriyAkADa baDha jAtA hai, yAntrika cAritrakI-jaDa mazIno jaise AcaraNakI-vRddhi ho jAtI hai aura bhAvazUnya kriyAe~ phaila jAtI haiN| aisI hAlatame upAsanA upAsanA nahIM rahatI aura na bhaktiko bhakti hI kaha sakate haiM / aisI prANarahita upAsanAse yatheSTa phalakI kucha bhI prApti nahI ho sakatI / zrIkumudacandrAcAryane apane 'kalyANamandira' stotrameM ThIka likhA hai - AkarNito'pi mahito'pi nirIkSito'pi, nUnaM na cetasi mayA vidhRto'si bhktyaa| jAto'smi tena janabAndhava dukhapAtraM, yasmAt kriyA pratiphalanti na bhAvazUnyA // arthAt-he lokabandhu jinendradeva janmajanmAntarome maiMne ApakA caritra sunA hai, pUjana kiyA hai aura darzana bhI kiyA hai, yaha saba kucha kiyA parantu bhaktipUrvaka kabhI Apako apane hRdayame dhAraNa nahI kiyA' / natIjA jisakA yaha huA ki maiM aba taka isa sasArame 1 jinendra bhagavAnko bhaktipUrvaka hRdayame dhAraNa karanese jIvoke dRDha karmabaMdhana isa prakAra DhIle par3a jAte haiM jisa prakAra ki candanake vRkSa para morake prAnese uma vRkSako lipaTe hue saaNp| arthAt morake sAmIpyase jaise sarpa ghabarAte haiM vaise hI jinendra ke hRdayastha hone para karma kAMpate haiM,
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 yugavIra-nibandhAvalI du.khokA hI pAtra rahA-mujhe duHkhoMse chuTakArA hI na milA-kyoki bhAvazUnya kriyAe~ phaladAyaka nahIM hotii| ___eka dUsare prAcArya likhate haiM ki, binA bhAvake pUjA AdikA karanA, tapa tapanA, dAna denA, jApya japanA,--mAlA pheranA-paura yahA~ taka ki dIkSAdika dhAraNa karanA bhI aisA nirarthaka hotA hai jaisA ki bakarIke galekA stana / arthAt jisa prakAra bakarIke galeme laTakate hue stana dekhanemeM stanAkAra hote haiM parantu ve stanokA kucha bhI kAma nahI dete-unase dUdha nahIM nikalatA-usI prakAra binA bhAvakI pUjanAdi kriyAe~ bhI dekhane-hI-kI kriyAeM hotI haiM, pUjAdikA vAstavika phala unase kucha bhI prApta nahI ho sakatA / yathA - bhAvahInasya pUjAditapodAnajapAdikama / vyartha dIkSAdika ca syAdajAkaThe stanAviva / / isase spaSTa hai ki hamArI upAsanAsambadhI kriyAoMme bhAvakI baDI z2arUrata hai-bhAva hI unakA jIvana aura bhAva hI unakA prANa hai binA bhAvake unhe nirarthaka aura niSphala samajhanA cAhiye / paratu yaha bhAva upAsanA-tattvako samajhe binA kaise paidA ho sakatA hai ? ata apaneme isa bhAvako utpanna karake apanI kriyAnoMko sArthaka banAneke liye jainiyoko, Amataura para, apanA upAsanA-tattva samajhane aura samajhakara tadanukUla vartanekI bahuta bar3I jarUrata hai| isI kyoki jinendra karmoMkA nAza karanevAle haiN| unhone apane AtmAse karmoko nimala kara diyA hai| isI Azayako prAcArya kumudacandrane nimnalikhita padyame pragaTa kiyA hai - hRrtini tvayi vibho zithilIbhavanti, janto kSaraNena niviDA api karmabandhA / sadyo bhujagamamayA iva madhyabhAgamabhyAgate vanazikhaDini cadanasya // -kalyANamadira
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ upAsanA-tattva 176 jarUratako dhyAnameM rakhakara Aja isa nibaSa dvArA, sakSepameM, upAsanAtattvako samajhAnekA yatna kiyA jAtA hai| isase hamAre ve ajena bandhu bhI z2arUra kucha lAbha uThA sakeMge jinhe jainiyoMke upAsanA-tattvako jAnanekI AkAkSA rahatI hai, athavA jainasiddhAntokI anabhijJatAke kAraNa jinake hRdayame kabhI kabhI yaha prazna upasthita huyA karatA hai ki, jaba jaina loga kisI Izvara yA paramAtmAko jagatkA kartA-hartA nahIM mAnate aura na usakI prasannatA yA aprasannatAse kisI lAbha tathA hAnikA honA svIkAra karate haiM to phira ve paramAtmAkI pUjA, bhakti aura upAsanA kyoM karate haiM aura unhone usase kyA lAbha samajha rakkhA hai ? isa praznakA samAdhAna bhI svata nIcekI paMkiyose ho jAyagA - siddhAnta aura uddezya jainadharmakA yaha siddhAnta hai ki yaha prAtmA jo anAdi karmamalase malina ho rahA hai-apane svarUpako bhulAkara vibhAvapariNatirUpa pariNama rahA hai-vahI unnati karate karate karmamalako dUra karake paramAtmA bana jAtA hai| AtmAse bhinna koI eka Izvara yA paramAtmA nahI hai- AtmAkI paramavizuddha avasthAkA nAma hI paramAtmA hai| ahaMta, jinendra, jinadeva, tIrthaMkara, siddha, sArva, sarvajJa, vItarAga, parameSThI, parajyoti, zuddha, buddha, nirajana, nirvikAra, Apta, Izvara, parabrahma ityAdi saba usI paramAtmA yA paramAtmapadake nAmAntara haiM athavA dUsare zabdome yo kahiye ki, paramAtmA AtmIya anata guraNokA samudAya hai, anata guraNokI apekSA usake anata nAma haiM, vaha paramAtmA parama vItarAgI aura zAntasvarUpa hai, usakA kisIse rAga yA dveSa nahI hai, kisIkI stuti, bhakti aura pUjAse vaha prasanna nahIM hotA aura na kisIkI nindA, avajJA yA kaTu zabdopara aprasannatA lAtA hai, dhanika zrImAno, vidvAnoM aura ucca zreNI yA varNake manu
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 yugavIra-nibandhAvalI pyoMko vaha premako dRSTise nahIM dekhatA aura na nirdhana kagAlo, mUkhoM tathA nimnazreNIke manuSyoko ghRNAkI dRSTise avalokana karatA hai, na samyagdRSTi usake kRpApAtra haiM aura na mithyAdRSTi usake kopabhAjana, vaha paramAnaMdamaya aura kRtakRtya hai, sAsArika jhagaDose usakA koI prayojana nahI / isaliye jainiyokI upAsanA, bhakti aura pUjA, hinduo, musalamAno tathA IsAiyokI taraha, paramAtmAko prasanna karaneke liye nahI hotii| usakA kucha dUsarA hI uddezya hai jisake kAraNa ve (samajhadAra jainI) aisA karanA apanA kartavya samajhate haiM aura vaha sakSiptarUpase yo hai ki - ___ yaha jIvAtmA svabhAvase hI anantadarzana, anantajJAna, anatasukha, aura anantavIryAdi ananta zaktiyokA AdhAra hai / parantu anAdi karmamalase malina honeke kAraNa isakI ve samasta zaktiyA~ AcchAdita haiM-karmoMke paTalase veSTita haiM aura yaha AtmA sasArame itanA lipta aura mohajAlame itanA phaMsA huA hai ki una zaktiyokA vikAsa honA to dUra rahA, unakA smaraNa taka bhI isako nahIM hotaa| karmake kiMcit kSayopazamase jo kucha thoDA bahata jJAnAdi-lAbha hotA hai, yaha jIva utanehIme satuSTa hokara usIko apanA svarUpa mAnane lagatA hai| inhI saMsArI jIvomese jo jIva, apanI AtmanidhikI sudhi pAkara dhAtubhedIke sadRza prazasta dhyAnAgnike balase samasta karmamalako dUra kara detA hai usase prAtmAkI ve sampUrNa svAbhAvika zaktiyA~ sarvatobhAvase vikasita ho jAtI haiM aura taba vaha AtmA svaccha tathA nirmala hokara paramAtmadazAko prApta ho jAtA hai aura paramAtmA kahalAtA hai' / kevalajJAna (sarvajJatA) kI prApti honeke pazcAt jaba taka dehakA 1. dhyAnAjjineza bhavato bhavina. kSaNena, dehaM vihAya paramAtmadazA vrajanti / tIvAnalAdupalabhAvamapAsya loke,
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ upAsanA-tattva sambandha bAkI rahatA hai taba taka paramAtmAko saphAparamAtmA, jISanmuka tathA maheta kahate haiM aura jaba dehakA sambaMdha bhI chUTa jAtA hai aura muktiko prApti ho jAtI hai taba vahIM sakalaparamAtmA niSkalaparamAtmA, videhamukta aura siddha nAmoMse vibhUSita hotA hai / isa prakAra avasthAbhedase paramAtmAke do bheda kahe jAte haiM / yaha paramAtmA apanI jIvanmuktAvasthAmeM apanI divya-vApIke dvArA,saMsArI jIvoko unake prAtmAkA svarUpa aura usakI prAptikA upAya batalAtA hai-arthAt, unakI Atmanidhi kyA hai, kahA~ hai, kisa kisa prakArake karmapaTalose AcchAdita hai, kaise kaise upAyoMse ve karmapaTala isa AtmAse jude ho sakate haiM,sasArake anya samasta padArthose isa prAtmAkA kyA sabadha hai, duHkhakA, sukhakA aura saMsArakA svarUpa kyA hai, kaise dukhakI nivRtti aura sukhakI prApti ho sakatI hai, ityAdi samasta bAtokA vistArake sAtha sampaka prakAra nirUpaNa karatA haijisase anAdi avidyAgrasita sasArI jIvoko apane kalyANakA mArga sUjhatA hai aura apanA hita-sAdhana karaneme unakI pravRtti hotI hai / isa prakAra paramAtmAke dvArA jagatkA ni sIma (behada) upakAra hotA hai| isI kAraNa paramAtmAke sArva, paramahitopadezaka, paramahitaiSI aura ninimittabandhu ityAdi bhI nAma kahe jAte haiM / isa mahopakArake badaleme hama (sasArI jIva) paramAtmAke prati jitanA prAdara-satkAra pradarzita kare aura jo kucha bhI kRtajJatA batalAe~ vaha saba tuccha hai| jo sajjana athavA sAdhujana hote haiM ve apane upakArIke upakArako kabhI nahIM bhUlate, barAbara usakA smaraNa rakhate haiM aura isa upakAra cAmIkaratvamacirAdiva dhAtubhedA |-klyaannmdir| minnAtmAnamupAsyAtmA paro bhavati tAdRza / vatirdIpaM yathopAsya bhinnA bhavati taadRshii||-smaadhittr / 1 zreyomArgasya saMsiddhi prasAdAtparameSThina. AptaparIkSA /
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 yugavIra-nibandhAvalI smRtike cinhasvarUpa aneka prakArase apane upakArIke prati apanA Adara satkAra vyakta kiyA karate haiM, jaisA ki zlokavArtikmeM, zrImadvidyAnaMdasvAmI dvArA, paramAtmAkI upAsanAke samarthaname, uddhRta kiye hue nimnalikhita eka prAcIna padyase prakaTa hai - abhimataphalasiddherabhyupAya subodha prabhavati sa ca zAstrAttasya cotpattirAtAt / iti bhavati sa pUjyastatprasAdAprabuddha na hi kRtamupakAra sAdhavo vismaranti / isa padyame yaha batalAyA gayA hai ki, manovAchita phalakI siddhikA upAya samyagjJAna hai, samyagjJAnakI upalabdhi zAstrake dvArA hotI hai aura zAstrakI utpatti prApta bhagavAnse hai, isaliye ve prAptabhagavAn (paramAtmA) jinake prasAdase prabuddhatAkI prApti hokara abhimata phalakI siddhi hotI hai, satajanoke dvArA pUjya Thaharate haiN| saca hai, sAdhujana kisIke kiye hue upakArako kabhI bhUlate nahIM haiN|' isase jo loga dUsaroke kiye hue upakArako bhulA dete haiM unhe asAdhu tathA asajjana samajhanA cAhiye / lokame bhI unhe kRtaghnI, ahasAnapharAmoza aura guNameTa Adi bure nAmoMse pukArA jAtA hai / aise loga, jabataka unakI yaha dazA kAyama rahatI hai, kabhI unnati nahI kara sakate aura na AtmalAbhake sammukha ho sakate hai| isaliye apane mahopakArI paramAtmAke prati Adara-satkAra rUpase pravartita honA hamArA khAsa kartavya hai|| dUsare, jaba prAtmAkI parama svaccha aura nirmala avasthAkA nAma hI paramAtmA hai aura usa avasthAko prApta karanA-arthAt, paramAtmA bananA-saba AtmAnokA abhISTa hai, taba prAtmasvarUpakI yA dUsare zabdoMmeM paramAtmasvarUpakI prAptike liye paramAtmAkI pUjA, bhakti aura upAsanA karanA hamArA parama kartavya hai / paramAtmAkA dhyAna, paramAsmAke alaukika caritrakA vicAra aura paramAtmAkI dhyAnAvasthAkA
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ upAsanA-tattva cintabana hI hamako apanI AtmAkI yAda dilAtA hai-apanI bhUlI huI nidhikI smRti karAtA hai-usIse prAnmAko yaha mAlUma par3atA hai ki maiM kauna hU~ (ko vA'ha) aura merI prAtmazakti kyA hai (kA ca me shkti)| paramAtmasvarUpakI bhAvanA hI prAtmasvarUpakI upalabdhi tathA sthitikA kAraNa hai' / paramAtmAkA bhajana aura stavana hI hamAre liye apane AtmAkA anubhavana hai| AtmonnatimeM agrasara honeke liye paramAtmA hI hamArA Adarza hai / prAtmIya guNokI prAptike liye hama usI Adazako apane sanmukha rakhakara apane caritrakA gaThana karate haiM / apane Adarza puruSake guNoMmeM bhakti tathA anurAgakA honA svAbhAvika aura jarUrI hai / binA anurAgake kisI bhI guNakI prApti nahIM ho sktii| udAharaNake liye, yadi koI manuSya saskRta bhASAkA vidvAna honA cAhe to usake liye yaha jarUrI hai ki vaha saMskRta bhASAke vidvAnokA masarga kare, unase prema rakkhe aura unakI sevAmeM rahakara kucha sIkhe, saskRtakI pustakokA premapUrvaka saMgraha kare aura unake adhyayaname citta lagAe / yaha nahIM ho sakatA ki, saskRtake vidvAnome to ghRNA kare, unakI zakala taka bhI dekhanA na cAhe, unase koso dUra bhAge, saskRtakI pustakoko chue athavA dekhe taka nahI, na saskRtakA koI zabda apane kAnome paDane de, aura phira saskRtakA vidvAna bana jAya / isaliye pratyeka guNAkI prAptike liye usame saba porase anurAgakI baDI jarUrata hai / jo manuSya jisa guNakA Adara satkAra karatA hai athavA jisa guNase prema rakhatA hai vaha usa guNake guraNIkA bhI avazya Adara-satkAra karatA hai / kyoki guNIke Azraya binA kahI bhI guraNa nahIM hotA / Adara-satkArarUpa isa pravRttikA nAma hI - -- 1 so'hamityAttasaMskArastasmin bhAvanayA puna' / tatraiva dRDhasaskArAllabhate hyAtmana sthitim / -samAdhitantra
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 yukhabIra-nibandhAvalI pUjA aura upAsanA hai| isaliye paramAtmA' inhI samasta kAraNose hamArA parama pUjya aura upAsya deva hai| usakI isa upAsanAkA mukhya uddezya, vAstavameM, paramAtma guNoMkI prApti athavA apane bhAsmIya guNoMko prAptiko bhAvanA hai| yaha bhAvanA jitanI adhika dRDha aura vizuddha hogI siddhi bhI utanI hI adhika nikaTa hotI jaaygii| isIse acche acche yogIjana bhI niratara paramAtmAke guNokA ciMtana kiyA karate haiN| kabhI kabhI ve paramAtmAkA stavana karate hue usameM una khAsa khAsa guNokA ullekha karate hue dekhe jAte haiM jinako prApta karanekI unakI utkaTa icchA hotI hai aura unake sambandhame yaha sApha taurase likha bhI diyA karate haiM ki hama aise paramAtmaguNokI prAptike liye paramAtmAkI vandanA karate haiM, jaisA ki sarvArthasiddhime zrIpUjyapAdAcAryake diye hue nimna vAkyase prakaTa hai - mokSamArgasya netAraM bhettAra krmbhuubhtaa| jJAtAra vizvatattvAnAM vade tadguNalabdhaye / / isase yaha aura bhI spaSTa ho jAtA hai ki paramAtmAkI upAsanA mukhyatayA unake guNokI prAptike uddezyase kI jAtI hai, usame paramAtmAkI koI garaja nahI hotI balki vaha apanI hI garaja ko liye hue hotI hai aura vaha garaz2a 'prAtmalAbha' hai jise paramAtmAkA Adarza sAmane rakhakara prApta kiyA jAtA hai / aura isaliye, jo loga upAsanAke isa mukhyoddezyako apane lakSyame nahI rakhate aura na upakArake smaraNa para hI jinakI dRSTi rahatI hai unakI upAsanA vAstavameM upAsanA kahalAe jAneke yogya nahI ho sktii| aisI 1 inhI kAraNose anya vItarAgI mAdhu aura mahAtmA bhI, jiname prAtmAkI kucha zaktiyAM vikasita huI haiM aura jinhone apane upadeza, mAcaraNa tathA zAstranirmANase hamArA upakAra kiyA hai ve saba, hamAre
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ upAsanA-tattva 185 upAsanAko bakarIke galemeM laTakate hue stanoMse adhika mahatva nahIM diyA jA sktaa| usake dvArA varSoM kyA koTi janmame bhI upAsanAke mUla uddezyako siddhi nahIM ho sakatI / aura isAlaye, yaha jIva sasArameM du khokA hI pAtra banA rahatA hai / duHkhose samucita chuTakArA tabhI ho sakatA hai jaba ki paramAtmAke guNoMme anurAga baDhAyA jaay| paramAtmAke guNome anurAga baDhanese pApapariNati sahajame chUTa jAtI hai aura puNyapariNati usakA sthAna le letI hai| isI prAzayako mvAmI samantabhadrAcAryane, nimna vAkya dvArA, baDe hI acche Dhagase pratipAdita kiyA hai - na pUjayArthastvayi vItarAge, na nindayA nAtha vivaantvaire| tathApi te puNyaguNasmRtirna punAti cittaM duritA'Jjanebhya // -svaya bhUstotra isame svAmI samantabhadra, paramAtmAko lakSya karake unake prati, apanA yaha Azaya vyakta karate hai ki 'he bhagavAn, pUjA-bhaktise prApakA koI prayojana nahI hai, kyoki Apa vItarAgI ha-rAgakA aza bhI Apake AtmAme vidyamAna nahI hai jisake kAraNa kisI pUjA-bhaktise Apa prasanna hote / isI taraha nindAse bhI ApakA koI prayojana nahIM hai koI kitanA hI Apako burA kahe, gAliyA~ de, parantu usa para Apako jarA bhI kSobha nahIM A sakatA, kyoki Apake prAtmAse vairabhAva, dveSAza, bilkula nikala gayA hai-vaha usame vidyamAna hI nahIM hai -jisase kSobha tathA aprasannatAdi kAryoMkA udbhava ho sktaa| aisI hAlatame nindA aura stuti dono hI Apake liye samAna haiMunase ApakA kucha banatA yA bigaDatA nahIM hai to bhI Apake puNya guNoke smaraNase hamArA citta pApose pavitra hotA hai- hamArI pApapariNati chUTatI hai-isaliye hama bhaktike sAtha ApakA guNAnuvAda gAte haiM - aApakI upAsanA karate haiN|' jaba paramAtmAke guraNome anurAga baDhAne, unake guNokA premapUrvaka
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 yugavIra nivandhAvalI smaraNa aura cintana karanese zubha bhAvokI utpatti dvArA pApaparipati chUTatI aura puNyapariNati usakA sthAna letI hai to natIjA isakA yahI hotA hai ki hamArI pApaprakRtiyokA rasa sUkhatA aura puNyaprakRtiyokA rasa baDhatA hai| pApa-prakRtiyokA rasa (anubhAga ) sUkhane aura puNya - prakRtiyoMmeM rasa baDhanese antarAya karma nAmakI prakRti, jo ki eka mUla pApa - prakRti hai aura hamAre dAna, lAbha, bhogopabhoga prAdimeM vighnasvarUpa rahA karatI hai - unhe hone nahI detI - vaha bhagnarasa hokara nirbala par3a jAtI hai aura hamAre iSTako bAdhA pahu~cAneme samartha nahI rahatI / taba hamAre bahutase laukika prayojana siddha ho jAte haiM aura unakA zreya ukta upAsanAko hI prApta hotA hai / jaisA ki eka AcArya mahodaya nimnavAkyase pragaTa hai neSTavihantu zubhabhAvabhagnarasaprakarSaH prabhurantarAya / tatkAmacAreNa guNAnurAgAnnutyAdiriSTArtha kadA'rhadAde || aimI hAlata me yaha kahanA ki paramAtmAkI saccI pUjA, bhakti aura upAsanAse hamAre laukika prayojanokI bhI siddhi hotI hai, kucha bhI anucita na hogA / yaha ThIka hai ki, paramAtmA svaya apanI icchApUrvaka kisIko kucha detA dilAtA nahI hai aura na svaya prAkara athavA apane kisI sevakako bhejakara bhaktajanokA koI kAma hI sudhAratA hai to bhI usakI bhaktikA nimitta pAkara hamArI karmaprakRtiyome jo kucha ulaTa-phera hotA hai usase hame bahuta kucha prApta ho jAtA hai aura hamAre aneka bigaDe hue kAma bhI sudhara jAte haiM / isaliye paramAtmA ke prasAdase hamAre laukika prayojana bhI siddha hote hai isa kahane siddhAntakI dRSTise, koI virodha nahI AtA / parantu phalaprAptikA yaha sArA khela upAsanAkI prazastatA, prazastatA aura usake dvArA utpanna hue bhAvoMkI taratamatA para nirbhara hai / ata hame apane bhAvokI ujjvalatA, nirmalatA aura unake utkarSasAdhana para vAma taura se dhyAna rakhanA cAhiye aura vaha tabhI bana sakatA hai jaba
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ upAsanA-tatva 187 ki paramAtmAkI upAsanA upAsanAke ThIka uddezyako samabhakara kI jAya aura usameM prAya laukika prayojanopara dRSTi na rakkhI jaay| jo loga kevala laukika prayojanakI dRSTise-sAsArika viSayakaSAyoko puSTa karanekI g2araz2ase-paramAtmAkI upAsanA karate haiM, usake nAma para taraha tarahakI bola-kabUlata bolate haiM aura phalaprAptikI zartapara pUjA-upAsanAkA vacana nikAlate haiM unake sambandhame yaha nahIM kahA jA sakatA hai ki ve paramAtmAke guNoMme vAstavika anurAga rakhate haiM, valki yadi yaha kahA jAya ki ve paramAtmAke svarUpase hI anabhijJa haiM to zAyada kucha jyAdA anucita na hogA / aise logokI isa pravRttise kabhI kabhI baDI hAni hotI hai / ve sAsArika kisI phala-vizeSakI AzAse - usakI prAptike liye-paramAtmAkI pUjA karate haiM,paratu phalakI prApti apane adhIna nahIM hotI, vaha karmaprakRtiyoMke ulaTapherake adhIna hai| daivayogase yadi karma-prakRtiyokA ulaTa-phera, yogya bhAvoko na pAkara, apane anuphUla nahIM hotA aura isaliye abhISTa phalakI siddhiko avasara nahI milatA to aise logokI zraddhA DagamagA jAtI hai athavA yo kahiye ki usa vRkSakI taraha ukhaDa jAtI hai jisakA mUla kucha bhI gaharA nahIM hotaa| unhe yaha to khabara nahI paDatI ki hamArI upAsanA bhAvazUnya thI, usame prAraNa nahIM thA aura isaliye hame saccI upAsanA karanI cAhiye, ulaTA ve paramAtmAkI pUjA-bhaktime hatotsAha hokara usase upekSita ho baiThate haiN| sAtha hI, apanI abhISTasiddhike liye dUsare devI-devatAprokI talAzameM bhaTakate haiM, aneka rAgI-dveSI devatAprokI zaraName prApta hokara unakI taraha tarahakI upAsanA kiyA karate haiM aura isa tarahapara apane jainatvako bhI kalakita karake janazAsanakI aprabhAvanAke kAraNa bana jAte haiN| aisI kaccI prakRti aura DhIlI zraddhAke manuSyokI dazA, ni sadeha, bar3I hI karuNAjanaka hotI hai| aise logoko khAsa taurase upAsanAtattvako jAnane aura samajhanekI z2arUrata hai| unheM Uparake isa saMpUrNa
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 yugavIra-nibandhAvalI kathanase khUba samajha lenA cAhiye ki jainadRSTise paramAtmAkI pUjA, bhakti aura upAsanA paramAtmAko prasanna karane-khuzAmada-dvArA usase kucha kAma nikAlaneke liye nahI hotI aura na sAsArika viSaya. kaSAyokA puSTa karanA hI usake dvArA abhISTa hotA hai / balki, vaha khAsa taurase paramAtmAke upakArakA smaraNa karane aura paramAtmAke guNokI-AtmasvarUpakI-prAptike uddezyase kI jAtI hai| paramAtmAkA bhajana aura cintana karanese-usake guNomeM anurAga bar3hAnese-pApose nivRtti hotI hai aura sAtha hI mahatpuNyopArjana bhI hotA hai, jo ki svata aneka laukika prayojanokA sAdhaka hai| isaliye jo loga paramAtmAkI pUjA, bhakti aura upAsanA nahIM karate ve apane prAtmIya guragose parAGmukha aura apane A malAbhase vacita rahate hai, itanA hI nahI, kintu kRtaghnatAke mahAn doSase bhI dUSita hote hai / ata ThIka uddezyoMke sAtha paramAtmAkI pUjA, bhakti, upAsanA aura ArAdhanA karanA sabake liye upAdeya aura z2arUrI hai| mUrti-pUjA paramAtmA apanI jIvanmuktAvasthA-arthAt, arhanta-avasthAmeM sadA aura sarvatra vidyamAna nahIM rahatA, isa kAraNa paramAtmAke smararaNArtha aura paramAtmAke prati Adara-satkArarUpa pravartaneke avalambanamvarUpa usakI arhanta avasthAkI mUrti banAI jAtI hai| vaha mUrti paramAtmAke vItarAgatA, zAntatA aura dhyAnamudrA Adi guNokA pratibimba hotI hai / usame sthApanA-nikSepase paramAtmAkI pratiSThA kI jAtI hai| usake pUjanekA bhI samasta vahI uddezya hai jo Upara varNana kiyA gayA hai, kyoki mUrtikI pUjAse kisI dhAtupASANakA pUjanA abhipreta (iSTa) nahIM hai| aisA hotA to gRhasthoke gharomeM saikar3o bATa baTehaDe dhaDe pasere Adi cojeM isI kismakI par3I rahatI haiM, ve unase hI apanA mastaka ragaDA karate aura unheM praNAmAdika kiyA karate /
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ upAsanA-tattva para aisA nahIM hai| mUrtike sahArese paramAtmAkI hI pUjA, bhakti, upA. sanA aura pArAdhanA kI jAtI hai| mUrti ke dvArA mUrtimAnakI upA. sanAkA nAma hI mUrtipUjA hai / isIliye isa mUrtipUjAke devapUjA, devArAdhanA, jinapUjana, devArcana, bhagavatparyupAsana, jinArcA ityAdi nAma kahe jAte haiM aura isIliye isa pUjanako sAkSAt jinadevake pUjanatulya varNana kiyA hai / yathA bhaktyA'hatpratimA pUjyA kRtrimA'kRtrimA sadA / yatastadguNasaMkalpAtpratyakSa pUjito jina // 6-42 / / -dharmasaMgrahazrAvakAcAra urdU ke eka kavi zekha sAhabane bhI isa sabaMdhameM acchA kahA hai - usame hai eka khudAI kA jalavA vagara nA zekha / sijadA karese phAyadA pattharake sAmane 1 arthAt-paramAtmAkI usa mUtimeM khudAIkA jalavA-paramAtmAkA prakAza aura IzvarakA bhAva-maujUda hai jisakI vajaha se use sijadA-praNAmAdika-kiyA jAtA hai, anyathA, pattharake sAmane sijadA karanese koI lAbha nahIM thA / bhAvArtha, paramAtmAkI mUtiko jo praNAmAdika kiyA jAtA hai vaha vAstavame paramAtmAko-paramAtmAke guNoko hI praNAmAdika karanA hai, dhAtu-pASANako praNAmAdika karanA nahIM hai| aura isalie usameM lAbha jarUra hai| jaina-dRSTi se khudAIkA vaha jalavA paramAtmAke parama vItarAgatA aura zAntatAdi guNokA bhAva hai jo jainiyokI mUrtiyome sApha taurase jhalakatA aura sarvatra pAyA jAtA hai| paramAtmAke una guragoko lakSya karake hI jainiyoMke yahA~ mUrtikI upAsanA kI jAtI hai / paramAtmAkI isa parama zAnta aura vItarAga mUtike pUjaneme eka baDI bhArI khUbI aura mahattvakI bAta yaha hai ki, jo saMsArI jIva saMsArake mAyAjAla aura gRhasthIke prapacame adhika se hue haiM jinake citta ati cacala haiM aura jinakA AtmA itanA balADhya nahIM hai ki
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 yugavIra-nibandhAvalI jo kevala zAstromeM paramAtmAkA varNana sunakara ekadama binA kisI nakzeke paramAtmasvarUpakA nakzA (citra) apane hRdaya para khIca sake yA paramAtma-svarUpakA dhyAna kara sakeM, ve bhI usa mUtike dvArA paramAtmasvarUpakA kucha dhyAna aura cintavana karaneme samartha ho jAte haiM aura usIse AgAmI dukho tathA pApokI nivRttipUrvaka apane AtmasvarUpakI prAptimeM agrasara hote haiM / jaba koI citrakAra citra khIcanekA abhyAsa karatA hai taba vaha sabase prathama sugama aura sAde citroparase, unako dekha dekhakara, apanA citra khIcanekA abhyAsa baDhAtA hai, ekadama kisI kaThina, gahana aura gambhIra citrako vaha nahIM banA sakatA / jaba usakA abhyAsa bar3ha jAtA hai, taba kaThina,gahana aura raMgIna citroko bhI sundaratAke sAtha banAne lagatA hai / aura choTe citrako baDA aura baDeko choTA bhI karane lagatA hai| Age jaba abhyAsa karate karate vaha citravidyAme pUrI taurase nipuNa aura niSNAta ho jAtA hai, taba vaha calatI-phiratI, dauDatI-bhAgatI vastuprokA bhI citra baDI saphAIke sAtha bAtakI bAtame khIcakara rakha detA hai aura citra-nAyakako na dekhakara, kevala vyavasthA aura hAla hI mAlUma karake, usakA sAkSAt jItA-jAgatA citra bhI akita kara detA hai / usI prakAra yaha sasArI jIva bhI ekadama paramAtmasvarUpakA dhyAna nahI kara sakatA-arthAt paramAtmAkA phoTo apane hRdaya para nahI khIca sakatA, vaha paramAtmAkI parama vItarAga aura zAnta mUrtiparase hI apane abhyAsako vaDhAtA hai| mUtike nirantara darzanAdi abhyAsase jaba usa mUrtikI vItarAga chabi aura dhyAnamudrAse vaha paricita ho jAtA hai, taba zanai zanai ekAntame baiThakara usa mUrtikA phoTo apane hRdayame khIcane lagatA hai aura phira kucha dera taka usako sthira rakhaneke liye bhI samartha hone lagatA hai| aisA karane para usakA manobala aura prAtmabala bar3ha jAtA hai aura phira vaha isa yogya ho jAtA hai ki usa mUrtike mUrtimAna zrImahantadevakA
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ upAsanA-tattva samavasaraNAdi-vibhUtisahita sAkSAt citra bhI apane hRdayameM khIcane lagatA hai / isa prakArake dhyAnakA nAma 'rUpastha dhyAna' hai aura yaha dhyAna prAya muni-avasthA hI me banatA hai| AtmIya balake itanA unnata ho jAnekI avasthAme phira usako dhAtupASANakI mUrtike pUjanAdikI yA dUsare zabdome yo kahiye ki paramAtmAke dhyAnAdike lie mUtikA avalambana lenekI z2arUrata bAkI nahIM rahatI, balki vaha rUpasthadhyAnake abhyAsame paripakva hokara aura adhika unnati karatA hai aura sAkSAt siddhokA citra bhI khIcane lagatA hai, jisako 'rUpAtIta dhyAna' kahate haiN| isa prakAra dhyAnake balase vaha apane prAtmAse karmamalako chA~TatA rahatA hai aura phira unnatike sopAnapara caDhatA huA zukladhyAna lagAkara samasta karmoko kSaya kara detA hai aura isa taraha apane prAtmatvako prApta kara letA hai| abhiprAya isakA yaha hai ki, mUrtipUjA prAtmadarzanakA prathama sopAna hai aura usakI AvazyakatA prAya prathamAvasthA (gRhasthAvasthA) hI me hotI hai / balki, dUsare zabdome, yo kahanA cAhiye ki jitanA jitanA koI nIce darjame hai, utanA utanA hI jyAdA usako mUrtipUjAkI yA mUrtikA avalambana lenekI jarUrata hai| yahI kAraNa hai ki hamAre prAcAryoMne gRhasthoMke liye isakI khAsa jarUrata rakkhI hai aura nitya pUjana karanA gRhasthakA mukhya dharma varNana kiyA hai / / ___ yaha to huI mUrtivizeSa aura jainiyoke mUrtipUjA viSayaka khAsa siddhAntakI bAta / aba yadi Amataurase mUrtipUjAke siddhAnta para najara DAlI jAya mUrtike svarUpa para sUkSmatAke sAtha vicAra kiyA jAya 1 dAraNa pUjA mukkha sAvayadhammo raNa sAvago teraNa virnnaa| jhAraNajbhayaraNa mukkha jaidhammo ta viNA sovi // - rayaNasAra devapUjA gurUpAsti svAdhyAya sayamastapa / / dAna ceti gRhasthAnA SaTkarmANi dine dine / / --padmanandipacavi0
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 yugavIra - nibandhAvalI aura usake arthasambandha meM kucha gaharA utarA jAya, to mAlUma hogA ki saMsArakI koI bhI upAsanA binA mUrtike nahI bana sakatI - mUrtikA avalambana jarUra lenA paDatA hai, cAhe yaha mUrti sUkSma ho yA sthUla / Apa kisIkI prazasA nahI kara sakate jaba taka ki mUrtiyokA sahArA na le leve / zabda, jinake dvArA paramAtmAkI yA kisIkI bhI stuti kI jAtI hai, nAma liyA jAtA hai aura guraNAnuvAda gAyA jAtA hai, ve saba mUrtika haiM, mUrtikase utpanna hote haiM, mUrtika padArthoMse roke jAte hai, phonogrApha meM bhare jAte haiM aura isaliye eka prakArakI sUkSma mUrtiyA~ haiM / isI taraha zabdoke dyotaka jo akSara haiM ve bhI zabdokI nAnAprakArakI AkRtiyA~ haiM mUrtiyA~ haiM jinhe bhinna bhinna dezo athavA jAtiyone apane apane vyavahArake liye kalpita kara rakhA hai| hAthIko saMskRtame 'gaja', prAkRtame 'gaya', phArasIme 'phIla', arabIme pIla', aura ajIme 'elipheTa' (Elephant ) kahate hai / anyAnya bhASAzrame usake dUsare nAma haiM aura eka eka bhASAme kaI kaI nAma bhI hai - jaise saMskRtame ibha, karI ityAdika - aura ye saba nAma aneka lipiyome bhinna bhinna prakArase likhe jAte haiM / ina zabdarUpa mUrtiyoMke kAnose TakarAne para yA akSararUpa mUrtiyoMke netroke sAmane Ane para jaba hAthI nAmake eka vizAla jantu ( jAnavara ) kA bodha hotA hai to vaha hAthokI sAkSAt ( tadAkAra) mUrtiko dekhanepara usase kahI adhika ho sakatA hai aura hotA hai / hAthIke nAmase hAthIkA sAmAnya jJAna hI hotA hai, parantu usakI tadAkAra mUrtike dekhanese raGga-rUpa aura AkAra - prakArAdikA bahuta kucha hAla mAlUma ho jAtA hai / yahI donome vizeSa hai, aura isI vizeSakI vajaha se grAjakala vidvAn loga zikSAlayome bhI citro aura mUrtiyoke dvArA bAlakoko zikSA denA jyAdA pasanda karane lage hai / paramAtmA ke sambandhame bhI yahI saba bAte samajha lenI caahieN| paramAtmA Izvara, parabrahma, allA, khudA, gauDa ( God ) Adi
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ upAsanA-tattva 163 nArmoke uccAraNa karanese athavA ina nAmoko kisI lipivizeSameM likhakara sAmane rakhanese ina ubhaya prakArakI ( zabda-akSara-rUpavAlI) mUrtiyoMke dvArA yadi paramAtmAkA bodha hotA hai to paramA mAkI tadAkAra mUti usakI jIva muktAvasthAkI prAkRti-ke dekhanese vaha bodha aura bhI jyAdA spaSTa hotA hai| yadi yaha kahA jAya ki aisI mUrtike dvArA paramAtmAkA kucha bodha hI nahIM hotA to vaha zabdo aura akSaroke dvArA bilkula nahIM hotA, yaha kahanA cAhie, kyoki ve bhI mUrtiyA~ haiM aura atadAkAra mUrtiyA~ haiM / jaba tadAkAra mUrtiyoMse hI, jo ki jyAdA vizada hotI hai, arthAvabodha nahI hotA to phira atadAkAra mUrtiyose vaha kaise ho sakatA hai ? ata ukta kathana ThIka nahI hai / isI taraha yaha samajhanA cAhie ki paramAtmAkA nAma lenese, zabdo-dvArA paramAtmAkI stuti karanese-paramAtmane nama , IzvarAya nama , parabrahmaNe namo nama , OM nama , rAmo arahatANa, alhamdolillA' ityAdi mantroke uccAraNa karanese-yA OM Adi akSarokI AkRti sAmane rakhakara dhyAna karanese yadi kisI puNyaphalakI prApti hotI hai to vaha tadAkAra mUrtiparase paramAtmAkA cintana karanese bhI jarUra hotI hai aura jyAdA ho sakatI hai| aimI hAlatame jo loga paramAtmAkI zabdo aura akSarome sthApanA karake una atadAkAra mUrtiyoke dvArA usakI upAsanA karate hai unhe paramAtmAkI tadAkAra mUtiyA~ banAkara upAsanA karanevAlopara AkSepa karanekI z2arUrata nahIM hai aura na vaisA karanekA koI haka hI hai, kyoki ve svaya hI mUrtiyo dvArA-balki aspaSTa mUrtiyo dvArA paramAtmAkI upAsanA karate haiM aura usase zubha phalakA honA mAnate hai / vAstavame yadi dekhA jAya to koI bhI cintana athavA dhyAna vinA mUrtikA sahArA liye nahI bana sakatA aura na nirAkArakA dhyAna hI huA karatA hai| 1 yaha arabI bhASAkA musalamAnI matra hai|
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 yugavIra-nibandhAvalI pratyeka dhyAna athavA citanake liye ksiI na kisI mUrti yA prAkAravizeSako apane sAmane rakhanA hotA hai, cAhe vaha netroke sAmane ho athavA mAnasapratyakSa / isI abhiprAyako hRdayame rakhakara 10 magatarAyajIne ThIka kahA hai-- abasa yaha jainiyoM para ittahAme butaparastI hai| binA tasavIra ke haragiz2a tasavvara ho nahIM sktaa| arthAt--jainiyo para butaparastIkA-mUrtipUjAviSayaka-jo ilaz2Ama lagAyA jAtA hai--yaha kahA jAtA hai ki ve dhAtupASANake pUjanevAle hai--vaha bilkula vyartha aura ni sAra hai, kyoki koI bhI tasancara--koI bhI dhyAna athavA cintana-vinA tasavIrake-binA mUrti yA citrakA sahArA liye- nahIM bana sakatA / bhAvArtha, dhyAna tathA cintanakI sabhIko nirantara jarUrata huA karatI hai, isalie sabhIko mUrtiyokA prAzraya lenA par3atA hai aura isa dRSTise sabhI mUrtipUjaka hai / taba, jainiyopara hI se usakA doSa maDhA jA sakatA hai ? unhe, isa viSayame doSa denA bilkula phajUla aura nirmUla hai| ve apanI mUrtiyoke dvArA paramAtmAkA hI dhyAna tathA cintana kiyA karate haiN| isalie jo loga mUrtipUjAkA niSedha karate hai, mUrtiko jaDa acetana,kRtrima batalAkara aura yaha kahakara ki vaha hamArA kucha bhalA nahIM kara sakatI usase ghRNA utpanna karAte hai, yaha saba unakI baDI bhArI bhUla hai / ve khuda bAta bAtame mUrtikA sahArA liyA karate haiM, mUrtiyokA Adara-satkAra karate hue dekhe jAte haiN| jaDa padArthoka pIche bhaTakate haiM, unake lie aneka prakArakI dInatAe~ karate haiM,sasAra 1 vedAdi zAstrokA vinaya aura apane mahAtmAnoke khiokI ijjata karate haiM tathA paramAtmA nAmAdikoko baDI bhaktike sAtha uccAraNa karate haiN|
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ upAsanA-tattva 165 unakA koI bhI kAma jaDa padArthoMkI sahAyatAke binA nahI hotA, ve apane cAro ora jaDa tathA kRtrima padArthoMse ghire rahate haiM aura unase nAnA prakAra ke kAma nikAlA karate haiM jaDa tathA kRtrima gAlIko sunakara unhe roSa ho AtA hai, aura ve yaha bhI khUba jAnate haiM ki isa jagatkA sampUrNa kArya vyavahAra prAya jaDa tathA kRtrima mUrtiyokI sahAyatAsa hI cala rahA hai, itanepara bhI unakA mUrtiko jaDa tathA kRtrima batalAkara usase ghRraNA utpanna karanA kahA~ taka ThIka hai, ise vijJa pAThaka svayaM samajha sakate hai / vAstavame yaha saba sAmpradAyika moha, ApasakI khIcAtAnI tathA pakSapAtakA natIjA hai aura tAttvika dRSTise ise kucha bhI mahattva nahI diyA jA sakatA / athavA yo kahanA cAhie ki aise logoko mUrtikA rahasya mAlUma nahI hai, unheM yaha khabara hI nahI ki aisA koI bhI manuSya sasArame nahI ho sakatA jo mUrtikA upAsaka na ho athavA paramAtmAkI upAsanAme mUrtikI sahAyatA na letA ho, aura isaliye unheM Uparake isa sampUrNa kathanase mUrtikA rahasya khUba samajha lenA cAhiye aura yaha jAna lenA cAhie ki ina sthUla mUrtiyokI pUjAkA koI dUsarA uddezya nahI hai, inake dvArA paramAtmAkI hI upAsanA kI jAtI hai / ye paramAtmAke pratirUpa haiM, pratibimba haiM aura isIliye inhe pratimA bhI kahate haiM / buddhimAn loga iname paramAtmAkA darzana athavA inake sahArese apanI AtmAkA anubhavana kiyA karate hai, jaisA ki isa nibadhake zurU me prakaTa kiyA gayA hai / nIce eka padyase bhI pAThakoko aisA hI mAlUma hogA, jisame kavi maithilIzararaNajIne una bhAvoko citrita kiyA hai jo isa viSayame eka sAmata ke hRdayame usa samaya udita hue the jaba ki usake dezake kilekI mUrti banAkara eka rANAke dvArA, apanI pratijJA' 1 pratijJA, jo sahasA krodha ke pravezame binA soce samajhe kI gaI thI yaha thI ki jaba taka usa dezake kileko nahI toDa DAlU gA taba taka
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 yugavIra-nibandhAvalI pUrI karaneke abhiprAyase, toDI jA rahI thI aura jise usa sAmantane apane una bhAvoke anusAra toDane nahI diyA thA balki usake liye rANAme yuddha kiyA thaa| vaha padya isa prakAra hai - tADane dUkyA ise nakalI kilA maiM mAnake ? pUjate haiM bhakta kyA prabhumUtiko jaDa jAnake ? ajJa jana usako bhale hI jaDa kaheM ajJAname / dekhate bhagavAnako dhImAna usame dhyAnase / / -raGgame bhaga isase pAThaka mUrtipUjAke bhAvoko aura bhI spaSTatAke sAtha anubhava kara sakate haiM. aura yaha samajha sakate hai ki ina mUrtiyoke dvArA paramAtmAkA hI pUjanA abhISTa hotA hai-dhAtupASAraNakA nhii| mUrtikA vinaya-avinaya, vAstavame mUrtimAnakA hI vinaya-vinaya hai| aura yahI vajaha hai ki jo koI kimI mahAtmA, paramAtmA, rAjA yA mahArAjAkI lokame sampratiSThita mUrtikA avinaya karatA hai vaha daDakA pAtra samajhA jAtA hai aura use, pramANita hone para daDa diyA bhI jAtA hai| ___ yaha ThIka hai ki, dhAtupASANakI ye mUrtiyA~ hame kucha detI-dilAtI nahI haiM aura inase aisI AzA rakhanA inake svarUpakI anabhijJatA prakaTa karanA hai, to bhI paramA mAkI stuti Adike dvArA zubha bhAvoko utpanna karake hama jisa prakAra apanA bahuta kucha hita sAdhana kara lete haiM usI prakAra ina mUrtiyokI sahAyatAme bhI hamArA bahuta kucha kAma nikala jAtA hai / mUrtiyoMke dekhanese hame paramAtmAkA smaraNa hotA hai anna jala nahI grahaNa karU gA / parantu senA sajAkara vahA~ taka pahacane Adike liye kitana hI dinokI jarUrata thI aura usa vakta taka bhUkhA nahI rahA jA sakatA thA. imaliye pratijJA pUrI karaneke liye matriyo dvArA ko noDane kI yojanA kIgaI thii|
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ upAsanA-tattva 167 aura usase phira AtmasudhArakI ora hamArI pravRtti hone lagatI hai| yaha saba kaise hotA hai, ise eka udAhararaNake dvArA nIce spaSTa kiyA jAtA hai * kalpanA kIjiye, eka manuSya kisI sthAnapara apanI chatarI bhUla AyA / vaha jisa samaya mArgame calA jA rahA thA, use sAmanese eka dUsarA AdamI AtA huA naz2ara paDA, jisake hAthame chatarI thI / chatarIko dekhakara usa manuSyako jhaTase apanI chatarI yAda A gaI aura yaha mAlUma ho gayA ki mai apanI chatarI pramuka jagaha bhUla AyA hU~ aura isaliye vaha turanta usake lAneke liye vahA~ calA gayA aura le AyA / aba yahA~para yaha prazna utpanna hotA hai ki usa manuSyako kisane batAyA ki tU apanI chatarI pramuka jagaha bhUla AyA hai / vaha dUsarA AdamI to kucha bolA nahI, aura bhI kisI tIsare vyaktine usa manuSya ke kAname Akara kucha kahA nahI / taba kyA vaha jaDa chatarI hI usa manuSyase bola uThI ki tU apanI chatarI bhUla AyA hai ? parantu aisA bhI kucha nahI hai, phira bhI yaha jarUra kahanA hogA ki usa manuSyako apanI chatarIke bhUlanekI jo kucha khabara paDI hai aura vahA~ se lAneme usakI jo kucha pravRtti huI hai una sabakA nimitta kAraNa vaha chatarI hai, usa chatarIse hI use yaha saba upadeza milA hai aura aise upadezako 'naimittika upadeza' kahate hai / yahI upadeza hameM paramAtmAkI mUrtiyoparase milatA hai / jainiyokI aisI mUrtiyA~ dhyAnamudrAko liye hue paramavItarAga aura zAnta-svarUpa hotI haiM / unhe dekhanese baDI zAnti milatI hai, grAtmasvarUpakI smRti hotI -- - yaha khayAla utpanna hotA hai ki he zrAman / terA svarUpa to yaha hai tU ise bhulAkara sasArake mAyAjAlame aura kaSAyoMke phande kyo pha~sA huA hai ? natIjA jisakA yaha hotA hai ki ( yadi bIca meM koI bAdhA upanna nahI hotI to) vaha vyakti yamaniyamAdike dvArA apane zrAtmasudhArake mArgapara laga jAtA hai / yaha dUsarI bAta hai ki koI
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 yugavIra-nibandhAvalI manuSya netrahIna (vivekahita) ho aura use mUrtirUpI darpaName paramAramAkA jo pratibimba paDa rahA hai vaha dikhalAI hI na detA ho, athavA usakA hRdaya darpaNake samAna svaccha na hokara miTTIke usa Dheleke sadRza ho jo pratibimba (upadeza) ko grahaNa hI nahIM karatA aura yA itanA nirbala ho ki use grahaNa karake phira zIghra choDa detA ho, aura isa taraha apane prAtmAke sudhArakI aora na laga sakatA ho, parantu isame matikA koI doSa nahI, na ina bAtose mUtikI upayogitA naSTa hotI hai aura na usakI hitopadezakatAme hI koI bAdhA AtI hai| aisI parama hitopadezaka mUrtiyAM, ni sandeha, abhivandanIya hI hotI hai / isIse eka prAcAryamahodaya unakA nimnaprakArase abhivAdana karate hai| kathayanti kaSAyamuktilakSmI parayA zAtatayA bhavAntakAnAm / praNamAmi vizuddhaye jinAnA pratirUpANyabhirUpamUrtimani // -kriyAkalApa arthAt-sasArase mukta zrIjinendradevakI una tadAkAra sundara pratimAnoko maiM, apanI prAtmazuddhi ke liye, praNAma karatA hU~, jo ki apanI parama zAntatAke dvArA sasArI jIvoko kaSAyokI muktikA upadeza detI haiN| __isase spaSTa hai ki jinendra-pratimAnokI yaha pUjA Atmavizuddhike liye kI jAtI hai aura jo kAma AtmAkI zuddhike liye-pAtmAkI vibhAva-pariNatiko dUra kara use svabhAvame sthita karaneke uddezyasekiyA jAtA ho vaha kitanA adhika upayogI hai isa bAtako batalAnekI jarUrata nahI, vijJa pAThaka use svaya samajha sakate hai aura Uparake isa sampUrNa kathanase mUrtipUjAkI upayogitAko bahuta kucha anubhava kara sakate haiN| virodhakA rahasya hA~, jaba mUrtipUjA itanI-adhika upayogI cIja hai taba kabhI kabhI
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ upAsanA-tattva 166 - samAjake sAkSara vyaktiyoMke dvArA aise vidvAnoMke dvArA bhI jo aneka bAra baDI prabala yuktiyo aura joroke sAtha mUrtipUjAkA maDana kara cuke ho - isa samUcI upAsanA yA isake kisI eka agakA virodha kyoM hone lagatA hai ? yaha eka prazna hai jo ni sandeha vicAraNIya hai / hamArI rAyameM isakA sIdhA sAdA uttara yahI ho sakatA hai ki, jaba upAsanA apane uddezyoMse gira jAtI hai, athavA lakSyase bhraSTa aura prAdarzase cyuta hokara korI butaparastI raha jAtI hai, usame bhAva nahI rahatA vaha prAya prAraNarahita ho jAtI hai usake liye kirAyeke prAdamI rakhanekI naubata yA jAtI hai, upAsanAke nAmapara mamAjameM sUkhA kriyAkADa phaila jAtA hai, usakI tahame aneka prakArake pratyAcArokI vRddhi hone lagatI hai, usameM vyarthake grADambara baDha jAte haiM aura samAjakI zaktikA durupayoga hone lagatA hai, taba vaha upAsanA tAttvika dRSTise upayogI hote hue bhI vyAvahArika dRSTise upayogI nahI rahatI aura isaliye usakA virodha prArambha ho jAtA hai / virodha karanevAlokA mukhya uddezya usa samaya prAya yahI hotA hai ki, yadi samAjakI isa upAsanAmeM kucha bhI prAraNa avaziSTa hai to use sajIvita kiyA jAya, aneka prakArake upAyo dvArA-upAsanA tattvakI puTe dekara-usameM adhika prAraNakA sacAra kiyA jAya, aura yadi prAraNa bilkula nahI rahA hai aura na phirase usakA sacAra ho sakatA hai to usake sAtha usa mRtakazarIra-jaisA vyavahAra kiyA jAya jo atyanta pyArA aura upayogI hote hue bhI prANarahita ho jAnepara gharame nahI rakkhA jA sakatA / prathavA yo kahiye ki apane virodhake dvArA ve yahI sUcita karate haiM ki, upAsanAke zarIrame amuka amuka kharAbiyA~ utpanna ho gaI haiM - usake Dhaga vigaDa gaye haiM - unheM zIghra dUra kiyA jAyasudhArA jAya- nahI to samUce zarIrake naSTa ho jAnekA bhaya hai, yA zarIrakA pramuka aGga gala gayA hai usakA yadi pratikAra nahI ho sakatA to use alaga kara diyA jAya, nahI to usake sasargase dUsarA -
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 - yugavIra-nibandhAnalI aGga bhI kharAba ho jAyagA, ityAdika / jaba samAjakI taraphase isa birodhakI kucha sUnAI nahIM hotI balki ulaTI khIcAtAnI bar3ha jAtI hai- samAja apane dopopara vicAra nahIM karatA aura na apanI upAsanAmeM jIvana-sacAra karanekA koI upAya karatA hai, balki use jyokA tyo asvastha dazAmehI rakhanA cAhatAha aura isa taraha usakI hAlata kharAbase kharAbatara (jyAdA kharAba) hona lagatI hai-taba virodha apanA ugrarUpa dhAraNa kara latA hai aura usake kAraNa heyAdeyakA vicAra naSTa hokara, upAsanAke una acche accha svastha agoko bhI dhakkA pahu~ca jAtA hai jinako dhakkA pahu~cAnA virodhakAriyoko kabhI iSTa nahIM hotA, aura isa taraha eka acchI pora upayogI sasthA samAjake doSase bahuta kucha naSTa-bhraSTa ho jAtI hai aura bhAvI satati usake samucita lAbhome vacita hI raha jAtI hai / upasaMhAra isaliye, samAjake vyaktiyokA yaha khAsa kartA hai ki ve upAsanAke tattvako acchI tarahase samajhakara apanI upAsanAke pratyeka aDa aura DhagakI jA~ca kare, aura rUDhiyoke mohako jalAJjali dekara unhe vilkula upAsanA-tattvake anukUla banA leve| aisA ho jAnepara samAjake phira kisI bhI samabhadAra vyaktiko unakI isa upAsanA para Apatti karanekI koI vajaha nahIM raha sktii| samAja-hitaiSiyoko samAjame isa upAsanA-tattvake phailAne, zikSAsasthAyomeM paDhAe jAne aura isake anukUla samAjakI pravRtti karAnekA khAsa taurase yatla karanA caahie| isIme samAjakA hita aura isIme samAjakA kalyANa hai aura imI hitasAdhanAkI dRSTise yaha nibandha likhA gayA hai| 1 jainiyome sthAnakalAgI aura bAranAyI jaise nampradAya aila hI virodha, pariNAma hai|
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ upAsanAkA DhaMga aAjakala hamArI upAsanA bahuta kucha vikRta tathA sadoSa ho rahI hai aura isaliye samAjameM upAsanAke jitane aga aura Dhaga pracalita hai unake guNa doSo para vicAra karanekI baDI jarUrata hai| una para svatatratAke sAtha aneka lekha likhe jA sakate haiN| eka bAra 'naukarose pUjana karAnA' nAmakA lekha apane dvArA likhA bhI gayA thaa| isa samaya upAsanAke Dhaga-sambandhame saketarUpase itanA hI kaha denA kAphI hogA ki, upAsanAkA vahI saba Dhaga upAdeya hai jisase upAsanAke siddhAntame-usake mUla uddezyome-kucha bAdhA na paDatI ho| usakA koI eka nirdiSTarUpa nahIM ho sakatA / bhagavAna jineMdradevane bhI, apanI divyanike dvArA usakA koI eka rUpa nirdiSTa nahIM kiyA / balki, unhone yaha bhI nahIM kahA ki tuma merI upAsanA karanA, merI mUrti banAnA aura mere liye madira khar3A karanA / yaha saba madira-mUtikA nirmANa aura upAsanAke liye taraha tarahake vidhi-vidhAnokA anuSThAna svaya bhaktajano-zrAvakoke dvArA apanI apanI bhakti tathA zakti Adike anusAra kalpita kiyA gayA hai, aura jo samaya pAkara rUDha hotA gayA, jaisA ki zrImatpAtrakesarI svAmIke nimna vAkyase dhvanita hai vimokSasukha-caitya-dAna-paripUjanAdyAmikA kriyA bahuvidhA sumanmaraNa-pIDanA-hetavaH /
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ yugavIra-nibandhAvalI tvayA jvalitakevalena na hi dezitA kintu tAstvayi pramanamaktimi svayamanuSThitA zrAvakai // pAtro saristotra aura isaliye upAsanAke jo vidhividhAna Aja pracalita haiM ve bahuta pahale prAcIna samayame bhI pracalita the aisA nahI kahA jA sakatA / uname deza-kAlAnusAra barAbara parivartana hotA rahA hai / Aja bhI sapUrNa dezomeM aura sapUrNa sampradAyome eka hI prakArakI upAsanA-vidhi nahI pAI jAtI / jainiyome teraha aura bIsapathakA bheda bahata hI spaSTa hai aura vaha bahata kucha Adhunika hai| eka samaya thA jaba ki jainAcArya vacana aura zarIrako anya vyApArose haTAkara unheM apane pUjyake prati. stuti-pATha karane aura ajali joDane Adi rUpameM, ekAya karaneko 'dravyapUjA' aura usI prakArase manake ekAgra karaneko 'bhAvapUjA' mAnate the, jaisA ki zrIamitagati AcAryake nimna vAkyase prakaTa hai-- vacovigraha-sakoco drabyapUjA nigadyate / tatra mAnasasaMkoco bhAvapUjA purAtanai / / (upAsakAcAra) isake bAda vaha samaya bhI AyA jaba ki dezameM naivedya, dIpa, dhUpa aura phala-puSpAdikake dvArA devatAmokI pUjAne jora pakaDA aura vahI dravyapUjA kahalAI jAne lagI / hindU devatAmoke sadRza jineMdradevokA bhI AvAhana aura visarjanAdika hone lagA aura ( jainasi 1 isame batalAyA hai ki 'vimokSa-sukha ke liye caitya-caityAlayAdikakA nirmANa, dAnakA denA, pUjanakA karanA, ityAdi rUpase jitanI kriyAeM hai aura jo aneka prakArase trama-sthAvara prANiyoke maraNa tathA 'pIDanakI kAraNIbhUta hai una saba kriyAaokA he kevalajJAnI bhagavAna / Apane upadeza nahI diyA, balki Apaka bhaktajana zrAvakone svaya hI (ApakI bhakti Adike vaza ) unakA anuSThAna kiyA hai|'
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ upAsanAkA Dhaga . 203 ddhAtoMke pratikUla bhI ) yaha samajhA jAne lagA ki ve bhI bulAnese Ate, biThalAnese baiThate, ThaharAnese Thaharate aura pUjanake bAda rukhasata karane para apanA yajJa-bhAga lekara cale jAte hai,jaisA ki pUjanake atra avatara avatara tiSTha tiSTha Tha Tha' ityAdi pATho aura visarjanake nimna pAThase pragaTa hai 'pAhatA ye purA devA labdhabhAgA yathAkrama / te mayA'bhyarcitA bhaktyA sarve yAntu yathAsthitim / / UparakI yaha bAta jainasiddhAntoMke anukUla na hote hue bhI samAjame pracalita ho gaI aura kisI prakArase upAsanAkA eka aga bana gaI / astu, aba madiroko liijiye| madiroke nirmANa karane meM mUrtikI rakSA Adike sivAya 'lokasagraha' kA gaharA tatva chipA huA thA, jise bAdako logone bhulA diyA aura apanI apanI mAnakaSAya, nAmavarIkI icchA yA kucha subhIte Adike khayAlase vinA jarUrata bhI eka sthAnapara bahutase madiroke nirmANa-dvArA saghazaktiko bA~Takara-usake TukaDe TukaDe karake-ukta tattvakI upayogitAko naSTabhraSTa kara diyaa| isI taraha madiromeM choTI choTI mUtiyokI samUhavRddhine upAsakoke hRdayame yaha khalabalI utpanna kara dI ki ve kitane samayameM kisa kisa mUrtikI upAsanA kare, kisakA dhyAna lagAveM aura kisa parase paramAtmAkA cintana kareM / ata aise sthAno para do eka zabdoko buDabuDAne aura Age sarakanekA hI kAma raha gayA, mUrti parase paramAtmAke dhyAna aura cintanakI bAta prAya jAtI rahI / sAtha 1 isa padyame visarjana karate hue kahA gayA hai ki 'jina jina devoko maiMne pahale bulAyA hai ve saba bhaktipUrvaka mere dvArA pUje jAne para aba apane apane yajJa-bhAgako lekara kramase apane apane sthAna jaalo'| yaha padya bhI jainetara-hindU-pUjApaddhatikA padya hai, jo kisI taraha apanI pUjApaddhatime zAmila hogayA hai|
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 yugavIra-nibandhAvalI hI mUrtiyoko mAMga bar3hanese unakI nirmANa-vidhime zithilatA aagii| pahale mUrti banAnevAlA aura banavAnevAlA dono mUtike taiyAra hone taka jima yama-niyamAdike sAtha rahate the aura jisa vidhividhAnake sAtha pASANako usakI khAnase jAkara lAte the vaha saba bAta uTha gaI, zilpiyokI dukAne khula gaI jiname hara samaya mUrtiyA~ taiyAra milane lagI aura lobhI pratiSThAcArya kucha dakSiNA lekara yA vaise hI apane ajJAnAdi bhAvose prerita hokara unhe pAsa karane lge| natIjA jisakA yaha huA ki upAsanAme vaha bhAva nahIM rahA jo honA cAhiye thA aura kitane hI sthAnopara aisI beDaula, bhaddI tathA prazAstrasammata mUrtiyA~ bhI pAI jAne lagI jinhe dekhakara dhyAna jamaneke bajAya ulaTA ukhaDa jAtA hai| jainiyoke madira, pahale Amataura para, bahata kucha sAdA aura ADambararahita hote the aura unameM upAsanAke uddezyokI sahAyaka tathA sAmya-bhAvakI poSaka sAmagrI hI vizeSa rahA karatI thii| paratu jaba dezake dUsare samAjoke madirome ADambarokI vRddhi huI, zAnazaukata athavA rAjasI ThATha-bATone apanA raga jamAyA, uname aneka prakArake rAsa, nATaka, khela, tamAze hone lage aura unhe dekhaneke liye jainI bhI khica-khica kara vahA~ jAne lage, taba jainiyoke madirokA bhI nakagA badala gayA, uname bhI gAne bajAne aura nAcanekA sAmAna joDA gayA, Apasame eka dUsarese mukAbalA hone lagA aura pratispardhA baDha gii| sAthame, kucha adUradRSTatA bhI zAmila ho gaI / natIjA isa sabakA yaha huA ki upAsanAkA bhAva dina para dina kma hotA gayA, korI numAyaza, loka-dikhAvA aura rUDhikA pAlana raha gayA aura usane bItarAga bhagavAnakI upAsanAke liye bhI naukarokI jarUrata upasthita karadI / madirokI sajAvaTa usa vaktase Aja taka itanI baDha gaI hai ki usake kAraNa darzakokA mana mUrtike vItarAga-bhAvako grahaNa karanekI ora bahuta hI kama pravRtta hotA hai, use avasara hI
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ upAsanAkA Dhaga :05 nahIM milatA, vaha idhara udharake sunahare kAmo aura rAgavardhaka citrome hI ulajhA rahatA hai| pUjana-sAhityakA bhI aisA hI hAla hai| vaha bhI isI cakkarame paDakara bahuta kucha badala gayA hai| pUrAne grantha isa viSayame Ajakala bahuta hI kama upalabdha hai aura jo milate hai unake aura Adhunika pUjA-granthoke bhAvome bahuta baDA antara hai| prAcIna bhakti-pAThokA pracAra bhI aba bahuta hI kama dekhaneme AtA hai / Ajakala ve hI pUjApustaka jyAdA pasada kI jAtI haiM jo apanI chanda-saSTikI dRSTise gAne-bajAneme adhika upayogI hotI hai / cAhe unakA sAhitya aura usame upAsanAkA bhAva kitanA hI ghaTiyA kyo na ho logokA dhyAna prAya svara, tAla aura layakI ora hI vizeSa rahatA hai,arthAvabodhake dvArA parAmA mAke guragome anurAga baDhAnekI aora nahI / aura bhI kitanI hI bAteM haiM jo svatatra lekho-dvArA hI pragaTa kI jA sakatI haiN| vijJapAThaka itane parase hI samajha sakate haiM ki hamArI upAsanAkA Dhaga samaya-samayakI havAke jhakorose kitanA badala gayA hai| usake badalaneme koI hAni na thI, yadi vaha upAsanA-tatvake anukUla banA rahatA / paratu aisA nahIM hai, vaha kitane hI azome upAsanAke mUla siddhAnto tathA uddezyose gira gayA hai, aura isaliye isa samaya usako sabhAlane uThAne tathA uddezyAnukUla banAkara usame phirase navajIvanakA sacAra karanekI baDI z2arUrata hai / samAjahitaiSiyoko cAhie ki ve isa viSayame apanA mauna bhaga kare apanI lekhanI uThAe~,janatAko upAsanA-tattvakA acchA bodha karAte hue usakI upAsanAvidhike guNa-doSoko batalAe~-samyak pAlocanA-dvArA unhe acchI tarahase vyakta aura spaSTa kare--aura isa taraha upAsanAke vartamAna Dhagame samucita sudhArako pratiSThita karaneke liye jI-jAnase prayatna kare / aisA honepara samAjake utthAnameM bahuta kucha prayati ho skegii|
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 deza kI varttamAna paristhiti aura hamArA karttavya (agra ejI rAjyakAlase sambaddha) Ajakala dezakI hAlata bahuta hI nAjuka ho rahI hai / vaha cAro prora aneka prakArako Apattiyose ghirA huA hai / jidhara dekho udharase hI baDe baDe netA aura rASTrake sacce zubhacintakokI giraphtArI tathA jela yAtrAke samAcAra A rahe haiM / eka vikaTa sagrAma upasthita hai / sarakAra ( naukarazAhI ) pUre taurase damana para utara AI hai aura lakSaNoMse aisA pAyA jAtA hai ki vaha bhAratIyokI isa baDhatI huI mahatvAkAkSA (svarAjyaprAptikI icchA ) ko dabAne aura unake sapUrNa nyAyya vicAroko kucala DAlaneke liye saba prakAra ke atyAcAroko karane karAne para tulI huI hai / vaha dezake isa mahAvrata ( ahiMsAzAti) ko bhaga karAkara use aura bhI jyAdA padadalita karanA aura gulAmIkI jajIrose jakaDanA cAhatI hai aura isake liye burI tarahase unmatta jAna paDatI hai / isa samaya sarakArakA asalI 'nagna' rUpa bahuta kucha spaSTa dikhAI dene lagA hai aura yaha mAlUma hone lagA hai ki vaha bhAratakI kahA~ taka bhalAI cAhanevAlI hai / jo loga pahale Uparake mAyAmaya rUpako dekhakara yA burakeke bhItara rUparAzikI kalpanA karake hI usa para moti the, ve bhI aba pardA (nakkAba) uTha jAne tathA prAcchAdanoke dUra ho jAnese nagna rUpake darzana karake,
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ dezakI vartamAna paristhiti aura hamArA kartavya 207 apanI bhUlako samajhane lage haiM aura yaha dezake liye baDA hI zubha cinha hai| ___ yaha dezakI agni-parIkSAkA athavA usase bhI adhika kisI dUsarI kAThana parIkSAkA samaya hai| aura isI antima parIkSA para bhAratakA bhaviSya nirbhara hai / yadi hama isa parIkSAme uttIraNa ho gayesaba kucha kaSTa sahana karake bhI hamane zAti banAye rakkhI aura kisI prakArakA koI upadrava yA utpAta na kiyA to svarAjya phira hAthame hI samajhiye, usake liye eka kadama bhI Age baDhAnekI jarUrata na hogii| aura yadi durbhAgyase hama isa parIkSAme pAsa na ho sake-hamane himmata hAra dI-to phira hamArI vaha durgati banegI aura hamAre sAtha vaha buga salUka kiyA jAyagA ki jisakI kalpanA mAtrase zarIrake gegaTe khaDe ho jAte hai / usa samaya hama gulAmose bhI badatara gulAma hI nahI hoge balki 'jindA daragora" hoge aura pazuose bhI burA jIvana vyatIta karaneke liye bAdhya kiye jaayeNge| aura isa Apattike sthAyI pahADakA sapUrNa bojha una logokI gardana para hogA aura ve dezake drohI samajhe jAyeMge jo isa samaya dezakA sAtha na dekara aisI paristhitiko lAneme kisI na kisI prakArase sahAyaka bnege| dezakI kiztI (naukA) isa samaya bhaMvarame phaMsI huI hai aura pAra honeke liye sayukta balake sirpha eka hI dhakkekI pratIkSA kara rahI hai| mI hAlatame vaha bhavarame kyo phaMsI, gahare jalame kyo utArI gaI aura kyo bhaMvarakI ora kheI gaI, isa prakArake tarka-vitarkakA yA kisIke zikave-zikAyata sunanekA avasara nahIM hai| pAra honeke liye use gahare jalameM utaranA hI thA, dUsarA mArga na honese bha~varakI ora usakA kheyA jAnA anivArya thA aura isaliye bhaMvarame phaMsanA bhI usakA avazyambhAvI thA, yahI saba soca samajhakara aba hameM apane 1 jIte hI kabameM daphana bisI avasthAme
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208, yugavIra-nibandhAnalI sayukta balake dvArA use bha~varase nikAla kara pAra lagAnA caahie| aura imaliye pratyeka bhAratavAsIkA isa samaya yaha mukhya kartavya hai ki vaha dezakI vartamAna paristhitiko samajhakara usame dezako ubArane aura U~cA uThAnekA jI-jAnase yatna kre| use apane kSaNika sukhopara lAta mArakara bhAratamAtAkI sevAme laga jAnA cAhie aura mAtAko pUrNa svAdhInatA prApta karAneke lie usa mahAmatrakA ArAdhana karanA cAhie jise mahAtmA gAdhIjIne apane divya-jJAnake dvArA mAlUma karake eka amogha zastraka rUpame pragaTa kiyA hai aura jise bhAratakI jAtIya mahAsabhA (kAyasa) ne apanAyA hI nahI balki bhAratake uddhArakA ekamAtra upAya svIkRta kiyA hai| aura vaha mahAmatra hai 'ashyog'| hama aneka tarIko athavA mArgose sarakArako usake zAsana-kAyame jo madada pahuMcA rahe haiM, usa madadase hAtha khIca lenA aura use bada kara denA hI 'asahayoga' hai| aura yaha aisA gurumatra hai ki isa para pUre taurase amala hote hI koI bhI anyAyI sarakAra eka dinake liye bhI nahIM Tika sakatI / prajAhita-virodhI sarakArako ThIka mAgapara lAneke liye isase acchA dUsarA upAya nahI ho sktaa| parantu isa para amala karanevAloko svayaM ahisaka, atyAcAra-rahita, niSpApa aura premakI mUrti bana jAnA hogA, tabhI unhe saphalatA mila skegii| yaha nahIM ho sakatA ki hama svaya to anyAya, atyAcAra aura pApakI mUrti bane rahe aura dUsaroke ina doSoMko chaDAnekA dAvA kare / ryAda hama khuda dUsaroMpara anyAya aura atyAcAra karate haiM to hame isa bAtakI zikAyata karanekA koI adhikAra nahIM hai ki hamAre Upara kyoM anyAya aura atyAcAra kiye jAte haiN| yadi hamArA AtmA svaya pApoMse malina hai to hama dUsaroMke pApa-malako dUra karAneke pAtra nahI ho skte| isIse asahayogakA yaha saMgrAma prAramazuddhikA eka yajJa mAnA gayA hai, jisame hameM apane una saMpUrNa doSoM, truTiyo aura kamajoriyokI pAhutiyAM denI hoMgI jinase lAma uThAkara hI sarakAra
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ dezakI vartamAna paristhiti aura hamArA kartavya 206 hama para zAsana kara rahI hai aura hameM kAThakI putaliyokI tarahase nacA rahI hai| aura yahI vajaha hai ki kA~gra sane isa mahAmatrakI sAdhanAke liye, sAdhanopAyake taurapara, cAra mukhya zarte rakkhI hai, jinhe cAra prakArake vrata athavA tapa kahanA cAhie aura jinakA pAlana karanA pratyeka asahayogI tathA dezapremIkA prathama kartavya hai / ve cAra zarte haiM 1 ahisA-zAti, 2 svadezI, 3 hindU-musalima-ekatA aura 4 achUtoddhAra / iname bhI ahisA tathA zAti sabase pradhAna haiM aura vahI isa samaya khasUsiyatake sAtha kasauTI para car3hI huI hai| hame kasauTIpara saccA utarane aura vatamAna parIkSAme pAsa honeke liye isa vakta dezake sarvapradhAna netA mahAtmA gAdhIkI una udAra aura mahatvapUrNa zikSApropara pUrI taurase dhyAna denekI khAsa jarUrata hai jo barAbara unake patro yaga iDiyA, navajIvana aura hindI navajI. vaname prakAzita ho rahI hai| hamArA isa samaya yahI khAsa eka vrata ho jAnA cAhie ki hama jaise bhI banegA, saba kucha sahana karake zAtikI rakSA kareMge, sarakArako prorase zaoNti bhaga karAnekI cAhe jitanI bhI uttejanA kyo na dI jAya aura ceSTAe~ kyo na kI jAye parantu hama gAtiko jarA bhI bhaMga na hone dege-apanI taraphase koI bhI aisA kArya na karege jisakA lAjimI natIjA zAti-bhaMga hotA ho-aura barAbara apane nirdiSTa mArgame AgekI ora kadama bar3hAte hue amana kAyama rkkhege| isIme saphalatAkA sArA rahasya chipA huA hai| sakaTakI jo ghaTAe~ isa samaya deza para chAI huI hai ve saba kSaNika hai aura hamArI jaoNcake liye hI ekatra huI jAna par3atI haiN| unase hame jarA bhI ghabarAnA aura vicalita honA nahIM cAhie / maMtro tathA vidyAoMke siddha karaneme upasarga Ate hI haiN| jo loga unheM dhairya aura zAtike sAtha jhela lete haiM ve hI siddhi-sukhakA anubhava karate haiM / asahayoga-matra aura svarAjya-nidhikI siddhike liye hameM bhI kucha upasoM tathA sakaToMko dhairya aura zAtike sAtha sahana karanA hogA,
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 yugavIra-nibandhAvalI tabhI hama svarAjya-siddhi ke dvArA honevAle agaNita lAbhose apaneko bhUSita kara skege| binA kaSTa-sahanake kabhI koI siddhi nahIM hotii| sarakArako pahale asahayogakI sAdhanAme vizvAsa nahIM thaa| vaha . usakI carcAko mahaz2a eka prakArakI bakavAda aura baccokAsA khela samajhatI thii| paratu abataka isa dizAme jo kucha kAma huA hai, usase jAna par3atA hai ki sarakArakA prAsana Dola gayA hai aura vaha use thAmaneke liye aba bilkula hI prApese bAhara ho gaI hai| usane isa bAtako bhulA diyA hai ki prajA para hI rAjyakA sArA dAromadAra (AdhAra ) hai / prajAko asatuSTa rakhakara usapara zAsana nahIM kiyA jA sakatA aura na DarA-dhamakAkara kisIko satyakI sevAse bAja rakkhA jA sakatA hai / usakI hAlata bahuta hI ghabarAI huI pAI jAtI hai aura aisA mAlUma hotA hai ki vaha isa samaya 'maratA kyA na karatA' kI nItikA anusaraNa kara rahI hai| yahI vajaha hai ki usane apanI usa ghabarAhaTakI hAlatame manamAne kAnUna banAkara kAnUnokA manamAnA artha lagAkara aura manamAnI AjJAe~ jArI karake, dezake prAya sabhI sevako, zubhacintako, sahAyako aura baDe baDe pUjya netApro takako bar3I tejIke sAtha giraphtAra karanA aura manamAnI sajA dekara jela bheja denA prArabha kara diyA hai| isa kArravAIse sarakArakI baDI hI kamajorI pAI jAtI hai aura isase usane apanI rahI sahI zraddhAko bhI prajAke hRdayose calAyamAna kara diyA hai / zAyada sarakArane yaha samajhA thA aura aba bhI samajha rakkhA hai ki isa prakArakI pakaDa-dhakaDake dvArA vaha prajAko bhayakampita banAkara aura usapara apanA anucita rauba jamAkara use apane pathase bhraSTa kara degI, aura isa tarahapara dezameM svarAjya tathA svAdhInatAkI jo Aga sulaga 1 lArDa rIDiMgane svayaM apanI ghabarAhaTako svIkAra kiyA hai / dekho, 'bandemAtaram' tA0 16-12-1621
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ dezako vartamAna paristhiti aura hamArA kartavya 211 rahI hai vaha yA to ekadama bujha jAyagI aura yA janatA uttejita hokara azAti dhAraNa karegI, kucha upadrava tathA utpAta macAvegI aura taba use pazu-balake dvArA kucala DAlA jaaygaa| parantu pariNAma ina donomese eka bhI nikalatA hA mAlUma nahIM hotaa| sarakArake niSThura vyavahAra aura niraparAdhiyokI isa pakaDa-dhakaDane una logoke vajra-hRdayako bhI dravIbhUta kara diyA hai aura ve bhI sarakArakI isa ghAtaka pAlisIkI nindA karane lage haiM, jo abhI taka isa Andolaname zarIka nahI the aura bilkula hI taTastha rahate the athavA sarakArake sahAyaka bane hue the| svarAjyakI Aga bujhane athavA dabaneke bajAe (sthAname) aura adhikAdhika prajvalita ho rahI hai aura sarakArake isa damanane usa para miTTIkA tela chiDakanekA kAma kiyA hai / logokA utsAha barAbara bar3ha rahA hai aura ve svarAjya-senAme bharatI hokara khuzI khuzI hajArokI sakhyAme jhu Dake jhuDa jela jA rahe hai aura aisI jelayAtrAko apanA ahobhAgya samajha rahe hai, jo dezake uddhAra aura use gulAmIse chuDAneke uddezyase kIjAtI hai / yaha saba kucha hote hue bhI azAtikA kahI patA nahI / lA lAjapatarAya, paM0 motIlAla neharU, mau0 abulakalAma AjAda aura dezabandhu sI0 Ara0 dAsa jaise bar3ebar3e netAo tathA kucha pratiSThita mahilAmoke pakaDe jAne aura jela bheje jAnepara bhI loga zAta rhe| lArDa rIDigane, zAtike isa yajJake samaya, talavArase svarAjya milanA batalAyA / aura isa taraha para, prakArAtarase hisAko uttejanA dii| parantu phira bhI kisIne talavAra uThAkara hisA karanA nahIM cAhA aura na zAtiko bhaga karanA pasada kiyaa| yaha saba. adhikAzame mahA mA gAdhIjIke usa mahAn upavAsakA phala hai jo unhone bambaIkI azAtike samaya dhAraNa kiyA thA / isa upavAsane dezavAsiyoke hRdayame zAti aura ahisAkI usa jyotiko, jo pahale kucha durbala aura kampita avasthAme thI, bahuta kucha dRDha aura balADhya banA diyA hai / aisI hAlatameM yadi yaha kahA
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 yugavIra-nibandhAvalI jAya ki sarakArane, isa kRtyake dvArA, apane pairame Apa hI kulhADI mArI hai, to zAyada kucha anucita na hogaa| yaha isa anucita damanakA athavA ina bejA aura bemaukA sastiyokA hI natIjA hai jo bhAratameM prinsa Apha velsakA utanA bhI svAgata nahI ho rahA hai jo ki dUsarI hAlatame jarUra hotA / uccAdhikAriyone zAyada yaha socA thA ki baDe baDe lIDaroko jelame bheja denese hama janatAke dvArA zAhajAde sAhabakA acchA svAgata karA skege| parantu mAmalA usa. se bilkula ulaTA nikalA aura ve pahalI khaTTI chAchase bhI gye| hamArI rAyame yadi sarakAra sacamuca hI bhAratakA hita cAheMvAlI hai, to usakA yaha kArya bahuta hI adUradarzitA aura nAsamajhIkA huA hai / isa samaya sarakAra adhikAra-madase unmatta hai| vaha kisIkI kucha sunatI nahIM aura na svaya use kucha sUjha par3atA hai / to bhI prajAkI porase barAbara zAti-jala chiDakA jAnepara jaba usakA nazA utarakara use hoza AvegA to vaha z2arUra apanI bhUla mAlUma karegI aura use apanI vartamAna kRti ( kartRta ) para ghora pazcAttApa hogaa| parantu sarakArake isa cakkarame paDakara kahI hame bhI bhUla na kara baiThanA caahie| hame samajhanA cAhie ki jisakA Asana DolatA hai, vaha usake thAmanekI sabhI kucha ceSTAe~ kiyA karatA hai / ghabarAyA huA manuSya kyA kucha nahIM kara baiThatA ? aura yahI saba soca samajha kara hame apane katavyake pAlaname bahuta hI satarka aura sAvadhAna rahane kI z2arUrata hai| aisA na ho ki sarakArake kisI ghRNitase ghRNita kArya para uttejita hokara, kaSToko sahana karaneme kAyara banakara aura iSTa-mitrAdikoMke viyogame pAgala hokara, hama azAti kara baiThe aura hisA para utara Ave / yadi aisA huA to sarvanAza ho jaaygaa| sArI karI karAI para pAnI phira jAyagA aura sarakArakA kAma bana jAyagA, kyoki sarakAra isa Andolanako banda karake hamAre cupa
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ dezakI vartamAna paristhiti aura hamArA kartavya 213 na beThanekI hAlatameM, aisA cAhatI hI hai aura isIme apanA kalyANa samajhatI hai| paraMtu hamAre liye yaha bilkula hI akalyANakI bAta hogii| hama pazubalake dvArA sarakArako jIta nahIM sakate-isa viSayake sAdhana usake pAsa hamase bahuta hI jyAdA haiM-aurana isa prakArakI jIta hame iSTa hI hai, kyoMki vAstavame aisI jIta koI jIta nahI ho sakatI / usame hRdayakA kaoNTA barAbara banA rahatA hai| hA~, Atmabalake dvArA hama usapara jarUra vijaya pA sakate haiM, aura yahI saccI tathA sthAyI jIta hogii| sarakAra yadi pazubalakA prayoga karatI hai to use karane dIjie / hamArI nIti usake sAtha 'zaThaM prati zAThya' kI na honI cAhie-hame pazubalakA uttara Atmabalake dvArA sahanazIlatAme denA hogA aura isIme hamArI vijaya hai / hame krodhako kSamAse anyAyako nyAyase, azAtiko zAtise aura dvaSako premase jItanA cAhie,tabhI svarAjya-rasAyana siddha ho skegii| hamArA yaha svatatratAkA yuddha eka dhArmika yuddha hai aura vaha kisI khAsa vyakti athavA jAtike sAtha nahIM balki usa zAsana-paddhatike sAtha hai jise hama apane liye ghAtaka aura apamAna-mUlaka samajhate hai| hama isa zAsana-paddhatiko ulaTa denA athavA usame ucita sudhAra karanA jarUra cAhate haiM,paratu aisA karaneme kisI jAti athavA zAsanavibhAgake kisI vyaktise ghRNA (napharata ) karanA yA usake sAtha dveSa rakhanA hamArA kAma nahIM hai / hame bure kAmose jarUra napharata honI cAhie paratu bure kAmoke karanevAlose nhiiN| unhe to premapUrvaka hame sanmArga para lAnA hai / napharata karanese vaha bAta nahIM bana skegii| yadi hama kisI vyaktiko premake sAtha samajhA-bujhAkara sanmArga para nahIM lA sakate haiM to samajhanA cAhie ki isame hamArA hI kucha khoTa hai, abhI hama ayogya haiM, aura isaliye hame apane usa khoTa tathA ayogyatAko mAlUma karake usake dUra karanekA sabase pahale yatna karanA caahie| usake dUra hote hI Apa dekheMge ki vaha kaise sanmArga
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 yugabIra-nibandhAvalI para nahIM pAtA hai / z2arUra AvegA / sacce bhAvo, sacce hRdayase nikale hue vacanoM aura sacce AcaraNokA asara hue binA nahIM raha sakatA / isI bAtako dUsare zabdoMme yo samajhanA cAhie ki yadi hama dekhate haiM ki hamArA eka bhAI videzI kapaDA pahananA aura videzI kapaDokA vyApAra karanA nahIM choDatA-usa para Agraha rakhatA hai-athavA sarakArako usake anyAya aura atyAcAroMmeM kisI na kisI taura para (sevAme rahakara yA dUsare tarIkose) madada de rahA hai to, hame usako eka prakArase patita athavA anabhijJa samajhanA cAhie---mArga bhUlA huA mAnanA cAhie-aura- usake uddhArake liye, use yathArtha vastusthitikA jJAna karAne aura ThIka mArgapara lAneke vAste hara eka 'jAyaja ( samucita ) tarIkese samajhAnekA yatna karanA cAhie / aura jaba taka vaha na samajhe taba taka apane bhAvo aura AcaraNome Ti samajhakara-apane jJAnako usa kAmake liye aparyApta mAnakara-Atmazuddhi aura svajJAna-vRddhi Adike dvArA apanI truTiyoko dUra karate hue barAbara usako premake sAtha samajhAne aura usapara apanA asara DAlanekI koziza karate rahanA caahie| eka dina AvegA jaba vaha jarUra samajha jAyagA aura sanmArgako grahaNa kregaa| cunAMce aisA barAbara dekhaneme pA rahA hai / jo bhAI pahale videzI kapaDeko nahI choDate the ve Aja khuzI-khuzI usakA tyAga kara paratu jo loga apanI bAta na mAnanevAle bhAiyo para kupita hote hai , nArAjagI jAhira karate hai, unhe kaThora zabda kahate hai, dhamakI dete hai, unake sAtha burA salUka karate hai, unakA majAka uDAte hai, apamAna karate hai bAyakATa karake athavA dharanA dekara una para anucita dabAva DAlate haiM, aneka prakArakI jabaradastI aura jabase kAma lete haiM, aura isa taraha dUsarokI svatatratAko haraNa karake unhe unakI icchAke viruddha koI kAma karane yA na karaneke liye majabUra karate
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ dezakI vartamAna paristhiti aura hamArA karttavya 215 haiM, ve sakhta galatI meM haiM aura bahuta bar3I bhUla karate haiN| unakA yaha saba vyavahAra ( tarz2a-tarIkA ) svatatratAke isa saMgrAmakI nItike bilkula viruddha hai aura hisAke ragame raMgA huA hai / jAna par3atA hai aise logone svatatratAke isa dharma yuddhakA rahasya nahI samajhA / ve abhI krodhAdika antaraga zatruose pIDita haiM, unhone apane kaSAyoko ( jajabAta ko ) damana nahI kiyA, apanI kamajoriyo para kAbU nahI pAyA, aura isaliye unhe nirbala samajhanA cAhie / aise nirbala aura gumarAha mArga bhUle hue ) sainikose svataMtratAkA yaha maidAna nahI liyA jA sakatA / aise loga bahudhA kArya siddhime ulaTe vighnasvarUpa ho jAte hai / bambaIkA hagAmA ( dagA ) aura mopalokA upadrava aise hI logokI tU to phala hai / isaliye yadi hama svarAjya cAhate haiM to hame apanI aura apane bhAiyokI ina truTiyo aura kamajoriyo - ko bhI dUra karanA caahie| inake dUra hue binA hama balavAna nahI ho sakate, na sAdhAraNa janatAkI sahAnubhUtiko apanI ora khIca sakate hai aura na zrAge hI baDha sakate hai / hamArA mukhya kartavya isa samaya yahI honA cAhie ki hama vizvapremako apanAe~, use apanA mUla-maMtra banAe~, sarvatra premakI jyoti jagAe~, jo kucha kAma kare usame Dhoga yA pakSapAta na ho aura jo kAma dUsarose karAe~ vaha bhI usI premake AdhAra para karAe~usame jarA bhI jaba sakhtI yA jabaradastIkA nAma na ho| sAtha hI, hame svarAjyakI nItiko, svarAjyase honevAle lAbhoko vartamAna asahayoga Andolanake amalI mazA va mAnI ( zrAzaya tathA artha ) ko aura ahisA ke gahare tattvako bahuta khule zabdome samajhAkara sAdhAraNa janatA para pragaTa karanA cAhie, jisase koI bhI zakhsa kisI prakAra ke dhokhe me na raha sake / aura apane AcAra-vyavahArake dvArA hame pabalikako isa bAtakA pUrA vizvAsa dilAnA cAhie ki unakI vajahase koI bhI bhAratavAsI cAhe vaha hindU, musalamAna' -
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ yugavIra-nibandhAvalI aMgareja, pArasI, IsAI aura yahUdI Adi koI bhI kyo na hoapane jAnamAlako jarA bhI khatare (jokho) me na smjhe| hameM guDoM badamAzo tathA upadravI logose napharata karake unhe bilkula hI svataMtra na choDa denA cAhie, balki unase milakara unhe sevA-suzraSA aura sadvyavahArAdikake dvArA apane banAkara kAbUme rakhanA cAhie / aura apane asarase unake dRppharmo tathA burI Adatoko chuDA kara zAti-sthApanake kAryako aura bhA jyAdA dRDha banAnA cAhie, pratyeka nagara aura grAmame aisA supravadha karanA cAhie jisase kahI koI corI, DakaitI athavA lUTamAra na ho sake, koI balavAna kisI nirbalako na satA sake, Apasake jhagaDe-TaTe saba pacAyato dvArA tai (phaisala) hunA kare, sabakA jAna-mAla surakSita rahe aura isa taraha para logoko svarAjyake pAnadakA kucha anubhava hone lage aura ve yaha samajhane lageM ki, sarakArakI sahAyatAke vinA bhI hama apanI rakSA AdikA prabadha svaya kara sakate hai aura usase acchA kara sakate hai| lokamatake itanA zuddha aura kartavyaniSTha honepara svatatratA-devI avazya hI bhAratake galeme varamAlA DAlegI,isame jarA bhI sadeha nahI hai| ata hama sabako milakara sacce hRdayase isake liye prayatna karanA caahie| isa samaya Apasake jhagaDe TaTo, matabhedo aura dhArmika-visavAdokA avasara nahIM hai| unhe bhulAkara pratyeka bhAratavAsIko dezake mAmaleme eka ho jAnA cAhie aura dezake uddhAra-viSayaka kAmome yathAzakti bhAga lenA caahie| jo loga apanI kisI kamajorIkI vajahase aise kAmome kucha hissA nahIM le sakate aura na apanI koI khAsa sevA dezako arpaNa kara sakate hai, unhe kamase kama isa ora apanI sahAnubhUti hI rakhanI cAhie aura bigADakA to aisA koI bhI kAma unakI taraphase na honA cAhie jisase dezake calate hue kAmame roDA aTaka jaay| yadi unakA koI iSTamitrAdika athavA dezakA pyArA netA dezake liye, binA koI aparAdha kiye, jela jAtA
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ dezakI vartamAna paristhiti zraura hamArA karttavya 217 hai to use khuzIse jAne diyA jaay| hA~, yadi ve usase saccA prema rakhate haiM to usake usa zubha kAmako sabhAle zraura khuda usako karanA prAraMbha kare, jisako karate hue vaha mahAmanA jela gayA hai / aura yadi karaneke liye asamartha haiM to kRpayA usake nAma para hullaDa macAkara athavA dagA phisAda karake vyartha hI sasArakI zAtiko bhaga na kare / unakI itanI bhI sevA svarAjya prApti ke isa mahAyajJake liye kAphI hogI / hAla ke samAcArose hame yaha mAlUma karake bahuta hI prAnada hotA hai ki dezane isa vakta, jaba ki giraphtAriyo aura jela yAtrAprokA samudra cAro ora se behada mauje mAratA huA umaDa rahA hai, bahuta hI dhairya ra zAMtise kAma lekara apanI sAbitakadamIkA paricaya diyA hai / aura yaha usake liye bahuta baDe gauravakI bAta hai aura usakI ' kAmayAbIkA eka acchA khAsA sabUta hai / yadi hamAre bhAI kucha dino taka aura isI taraha zAtike sAtha kaSToko sahana karate hue nirbhaya hokara apane kAryakramako barAbara Age baDhAte rahe to sarakArako nisandeha deza ke sAmane zIghra hI natamastaka honA paDegA / pyAre vIro ! aura bhArata-mAtAke sacce sapUto || ghabarAne kI koI bAta nahI hai / mahAtmA gA~dhI jaise sAtizaya yogIkA hAtha Apake sira para hai / himmata na hAranA, kadama barAbara AAgeko baDhatA rahe, samajha lo 'yaha zarIra nazvara hai, hamArI icchAse yaha hame prApta nahI huA aura na hamAre rakhe raha skegaa| kuTumba, parivAra aura dhanAdikakI bhI aisI hI hAlata hai, unakA sayoga hamArI icchAnusAra banA nahI rahegA / isaliye ina sabake mohame paDa kara prApako apane kartavya se jarA bhI vicalita na honA caahie| isa samaya svarAjyakA yoga A rahA hai, svataMtratAdevI varamAlA hAthama liye hue khaDI hai, sirpha ApakI kucha kaThina parIkSA aura bAkI hai, usake pUrA utarate hI bhAratake gale me varamAlA paDa jAyagI / AzA hai, Apa saba isa parIkSAma jarUra pUre utarege aura aba bhAratako pUrNa svAdhIna banAkara hI choddege| isI me saba kucha zreya aura isI me / dezakA sArA kalyANa hai /
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 apamAna yA atyAcAra ? kala zukravArako, koI pahara rAta gaye khulI chata ke madhyame zayyA para leTA huA, mai striyokI parAdhInatA aura unake sAtha puruSajAtine jo aba taka salUka kiyA hai usakA gaharA vicAra kara rahA thA / ekAeka zItala-manda-sugandha pavanake jhokone mujhe nidrAdevIkI godame pahu~cA diyA aura isa taraha merA vaha sUkSma vicAracakra kucha dera ke liye bada ho gayA / nidrAdevIke zrAzrayame pahu~cate hI acche acche sundara aura sumanohara svapnone mujhe A gherA / usa svapnAvasthAme mai kyA dekhatA hU~ ki, eka prauDhA strI, jisake ceharese teja chiTaka rahA hai aura jo apane raga-rUpa, veSa-bhUSA tathA bola-cAlase yaha prakaTa kara rahI hai ki vaha 'akhila bhAratIya mahilA mahAsabhA ke sabhApati ke Asana para sIna hokara A rahI hai, apanI kucha sakhiyo ke sAtha mujhase milaneke liye aaii| abhI kuzalaprazna bhI pUrI taurase samApta nahI ho pAyA thA ki usa mahilAratnane ekadama baDI hI satarka - bhASAme mujhase yaha prazna kiyA ki Apa loga striyose ghU~ghaTa nikalavAte ho - unhe pardA karaneke liye majabUra karate ho - isakA kyA kAraNa hai ?" maiM isa vilakSaraNa praznako sunakara kucha cauMka uThA aura uttara
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ apamAna yA atyAcAra 1 216 socanA hI cAhatA thA ki vaha viduSI strI svata hI bola uThI'yA to yaha kahiye ki Apa logokA striyopara vizvAsa nahI hai / Apa yaha samajhate haiM ki striyA~ puruSoko dekhakara kAmabAraNase vikala ho jAtI haiM, unake maname vikAra prAjAtA hai aura vyabhicArakI ora unakI pravRtti hone lagatI hai / usIkI rokathAma ke liye yaha ghU~ghaTakI prathA jArI kI gaI hai / yadi aisA hai to yaha strI jAtikA ghora apamAna hai| striyA~ svabhAvase hI pApabhIru tathA lajjAzIla hotI haiM, unameM dhArmika niSThA puruSose prAya adhika pAI jAtI hai / citta bhI unakA sahaja hI vikRta honevAlA nahI hotA / unhe vyabhicArAdi kumArgIkI ra yadi koI pravRtta karatA hai to vaha prAya puruSokI svArthapUrNa ceSTAe~ aura unakI vivekzUnya kriyAe~ tathA nirakuza pravRttiyA~ hI hai, jisase kisI bhI vicArazIla tathA nyAyapriya vyaktiko inakAra nahI ho sktaa| aura aba to prAya sabhI vivekI tathA niSpakSa vidvAna isa satyako svIkAra karate jAte hai / aisI hAlata me striyopara uparyukta kalakakA lagAyA jAnA bilkula hI nimUla pratIta hotA hai / aura vaha nirmUlatA aura bhI adhikatA ke sAtha sudRDha tathA suspaSTa ho jAtI hai jabaki bhArata aura bhArata se bAharakI una dakSi gujarAtI, pArasI tathA jApAnI Adi ucca jAtiyoke udAharaNoko sAmane rakhA jAtA hai jiname ghU~ghaTakI prathA nahI hai aura jinakI striyoke caritra bahuta kucha ujjvala tathA udAtta pAye jAte haiM / ApakA bhI nitya hI aisI kitanI hI striyose sAkSA kAra hotA hai| aura de khule mu~ha prApako dekhatI hai| batalAiye, unamese grAja taka kitanI striyA~ Apapara anurakta huI aura unhone Apase prema - bhikSAkI yAcanA kI ? uttara 'koI nahI' ke sivAya aura kucha bhI na hogA / Apane svata hI dRSTipAtake avasara para isa bAtakA anubhava kiyA hogA ki uname kitanA sakoca aura kitanI lajjAzIlatA hotI hai / vikArakI rekhA taka unake cehare para nahI prAtI / pardA unakI prAMkhomeM
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 yugavIra-nibandhAvalI hI samAyA rahatA hai, jisa para unheM svatatratAke sAtha adhikAra hotA hai aura ve yatheSTa rItise ukta adhikArakA prayoga karatI haiN| unheM kRtrima pardekI- usa banAvaTI pardekI jisame lAlasA bharI rahatI hai aura jo cittako udvigna tathA zakAtura karanevAlA hai-jarUrata hI nahIM rhtii| aura isaliye yaha kahanA ki puruSoko dekhakara striyokA mana svabhAva se hI vikRta hojAtA hai-ve durAcArakI ora pravRtti karane lagatI haiMkorI kalpanA aura strIjAtikI avahelanAke sivAya aura kucha bhI nahI hai / isa prakArakI bAtose strIjAtike zIlapara nitAnta mithyA Aropa hotA hai aura usase usake apamAnakI sImA nahIM rhtii| sAtha hI, isa bAtakI bhI koI gAraTI nahI hai ki jo striyoM pardame rahatI haiM ve sabhI ujjvala-caritravAlI hotI haiM, aisI bahutasI striyoke bar3e hI kAle caritra pAye gaye hai| prata ghUghaTakI prathAko jArI rakhaneke liye ukta hetume kucha bhI sAra athavA dama najara nahI AtA / ' jarAsI dera rukakara aura mere mukhakI ora kucha pratIkSA-dRSTise dekhakara vaha udAracaritA phira bolI-- 'yadi Apa aisA kahanA nahIM cAhate aura na ukta hetukA prayoga karanA hI Apako iSTa mAlUma detA hai to kyA phira Apa yaha kahanA cAhate hai ki-'puruSokA mana striyoko dekhakara dravIbhUta ho jAtA hai, puruSa navanItake samAna aura striyA~ agAreke sadRza hai-"agArasadRzI nArI navanItasamA narA"-agAroke samIpa jisa prakAra ghI pighala jAtA hai usI prakAra striyoke darzanase puruSokA mana calAyamAna hojAtA hai vikRta ho uThatA hai / usI manovikArako rokaneke liye-use utpanna honekA avasara na deneke liye hI yaha ghUghaTa nikalavAyA jAtA hai athavA pardA karAyA jAtA hai| yadi aisA hai to yaha striyopara ghora atyAcAra hai| striyoko dekhakara puruSokI yadi sacamuca hI lAra Tapaka jAtI hai, unameM itanA hI naitika bala hai aura ve itanehI puruSArthake dhanI haiM ki apanI prakRtiko sthira bhI nahI rakha
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ apamAna yA atyAcAra ? 221 2 sakate to yaha unhIkA doSa hai| unhe usakA parimArjana apanehI mu~ha para burkA DAlakara athavA ghU~ghaTa nikAlakara kyo na karanA cAhiye yaha kahA~kA nyAya hai ki aparAdha to kare puruSa aura sajA usakI dI jAya striyoko ? yaha to 'adhera nagarI aura caupaTa rAjA' vAlI kahAvata huI - eka moTA aparAdhI yadi phaoNsIkI rassIme nahI AtA to kisI patale-dubale niraparAdhIko hI phA~sI para laTakA diyA jAya ! kaisA vilakSaNa nyAya hai || kyA striyoko prabalA aura kamaz2ora samajhakara hI unake sAtha yaha salUka ( nyAya ) kiyA gayA hai ? aura kyA nyAyasattA pAnekA yahI upayoga hai aura yahI manuSyakA manuSyatva hai ? maiM to ise mAnava jAti aura ucca saskRtike liye mahAn kalaka samajhatI hU~ / ' 'striyA~ parde me rahane kI vajahase apane svAsthya, apanI, jAnakArI apanI saMskRti aura apanI AtmarakSA vagairahakI kitanI hAniyA~ uThAtI haiM, kyA isakA Apane kabhI anubhava nahI kiyA ? maiMne to aisI saikaDo striyoko dekhA hai jo ghU~ghaTa nikAle hue pradhokI tarahase calatI haiM, mArgame ghoDA, gADI, AdamI tathA dara - dIvAra aura vRkSase TakarA jAtI haiM IMTa patthara lakaDIse Thokara khAjAtI haiM, mArga bhUlakara idhara udhara bhaTakane lagatI hai, kisI AkramaNakArIse apanI rakSA nahI kara sakatI, aura isa taraha bahuta kucha du kha uThAtI huIM apanI usa ghU~ghaTakI prathA para kheda prakaTa karatI hai / unhe yaha bhI mAlUma nahI hotA ki sasAra me kyA ho rahA hai aura deza tathA rASTrake prati hamArA kyA kartavya hai / ve prAya makAnakI cAradIvArIme banda raha kara ucca saskAroke vikAsa ke avasarase vacita raha jAtI hai, itanA hI nahI balki apane svAsthyako bhI kho baiThatI haiM / aisI striyA~ apanI satAnakA yatheSTa rIti se pAlana-poSaNa bhI nahI kara sakatI aura na use ThIka taurase zikSita hI banA sakatI haiN| maiM to jelakhAneke eka Ajanma kaidIkI aura unakI hAlatameM kucha bhI antara nahI dekhatI /
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 yugavIra-nibandhAvalI yaha saba kitanA atyAcAra hai / vinA aparAdha hI striyA~ ye saba dukha kaSTa tathA hAniyAM uThAtI haiM aura apane manuSyocita adhikArI tathA lAbhose vaMcita rakkho jAtI hai, isa anyAya aura adherakA bhI kahI kucha ThikAnA hai / / aba batalAiye donomese Apa apanI isa manahUsa prathAkA kaunasA kAraNa ThaharAte hai ? pahalA kAraNa batalAkara vyartha hI strIjAtikA apamAna karanA cAhate hai yA dUsare kAraNako mAnakara striyopara apane atyAcAroko svIkAra karate haiM ? donomese koI eka kAraNa jarUra mAnanA aura batalAnA paDegA athavA donoko hI svIkAra karanA hogA / paratu vaha kAraNa cAhe koI ho puruSoke liye yaha bAta kalakakI, lajjAkI aura sabhyasasArame unake gauravako ghaTAnevAlI jarUra hai ki unhe prakRti tathA nyAya-niyamoke viruddha apanI striyoko pardeme rakhanA paDatA hai|' maiM usa vIrAganAke isa divyabhASaNako sunakara daga raha gayA aura mujhase usa vakta yahI kahate banA ki, jarA socakara Apake praznakA samucita uttara phira nivedana kruuNgaa| __ merA itanA kahanA hI thA ki, AkAzame meghokI garjanA aura varSAkI kucha bU'done merA vaha svapna bhaga kara diyA aura maiM apaneko pUrvavat zayyA para leTA hA hI anubhava karane lgaa| parantu abhI kucha miniTa pahale jo adbhuta dRzya dekhA thA aura jo divya bhASaNa sunA thA usakI yAda cittako becaina kiye detI thI ki yA to ise strIjAtikA apamAna kahanA cAhiye aura yA yaha kahanA cAhiye ki vaha striyo para puruSokA atyAcAra hai| athavA yo kahanA hogA ki usame donokA hI apamAna aura atyAcArakA-sammizraNa hai| vicArokI isI udheDabuname saberA ho gayA aura maiM apanA svapnasamAcAra dUsaroko sunAne lgaa| ___ sabhava hai ki pAThakomese bhI kucha mahAnubhAva usa divya-strIke prazna para acchA vicAra kara sake aura uttarameM tIsare hI kisI nirdoSa
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ apamAna yA pratyAcAra ? 223 hetukA vidhAna kara ske| isIliye svapnakI yaha sapUrNa ghaTanA Aja pAThakoMke sAmane rakkhI jAtI hai| vidvAnoko cAhiye ki ve isa para gaharA vicAra karake apane apane vicAra-phalako yukti ke sAtha pragaTa kre| yadi unhe bhI ukta prathAkI upayuktatA mAlUma na de aura ve use jArI rakhaneme puruSokA hI doSa anubhava kare to unakA yaha kartavya honA cAhiye ki ve puruSajAtiko isa kalaka tathA pApase mukta karAnekA bharasaka prayatna kare / 1 1 yaha svapna mujhe Ajase koI 38 varSa pahale nAnautA ( ji0 sahAranapura ) me prAyA thA aura zraneke bAda hI 1 maI san 1924 ko vartamAna rUpame likha liyA gayA thaa| eka-do patrome usa samaya ime prakAzita bhI kiyA thA; jaise julAI san 1324 ke 'paravArabandhu' me /
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 jAtibheda para amitagati prAcArya jainasamAjame 'amitagati' nAmake eka prasiddha AcArya ho gaye hai| inake banAye hue upAsakAcAra, subhASitaratnasadoha aura dharmaparIkSA Adi kitane hI grantha milate haiM aura ve saba prAdarakI dRSTise dekhe jAte haiN| ye AcArya Ajase koI 650 varSa pahale-vikramakI 11vI zatAbdIme-rAjA mujake samayame hue haiM aura inhone dharmaparIkSA granthako vikrama savat 1070 meM banAkara samApta kiyA hai / isa granthake 17ve paricchedame Apane jAtibheda para kucha mahatvake vicAra prakaTa kiye hai, jo sarva sAdhAraNake jAnane yogya haiM / ata nIce pAThakoko unhIkA kucha paricaya karAyA jAtA hai - na jAtimAtrato dharmo labhyate dehadhAribhi / / satyazaucatapazIladhyAnasvAdhyAyavarjita // 23 // 'jo loga satya, zauca, tapa, zIla, dhyAna aura svAdhyAyase rahita hai unhe jAtimAtrase-mahaja kisI U~cI jAtime janma lelenesedharmakA koI lAbha nahI ho sktaa|' bhAvArtha - dharmakA kisI jAtike sAtha koI avinAbhAvI sabadha nahIM hai, kisI ucca jAtime janma lelenese hI koI dharmAtmA nahI bana jAtA / athavA yo kahiye ki satya-zaucAdikase rahita vyaktiyoko unakI ucca jAti dharmakI prApti nahIM karA sakatI / pratyuta isake,
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAti-bheda para amitagati zrAcArya 225 jo satya, zaucAdi guNose viziSTa haiM ve hIna jAtime utpanna hone para bhI dharmakA lAbha prApta kara sakate haiM aura isaliye jo loga kisI ucca kahalAnevAlI jAtime utpanna hokara satya-zaucAdi dharmoMkA anuSThAna na karate hue bhI apaneko U~cA, dharmAtmA, dharmAdhikArI yA dharmakA ThekedAra samajhate haiM aura apanese bhinna jAtivAlokA tiraskAra karate haiM, yaha unakI bar3I bhUla hai / zrAcAramAtrabhedena jAtInAM bheda-kalpanam / na jAtirbrAhmaNIyAsti niyatA kvApi sAttvikI ||24|| 'jAtiyokI jo yaha brAhmaNa-kSatriyAdi rUpase bhedakalpanA hai vaha pracAramAtra ke bhedase hai - vAstavika nahI / vAstavika dRSTise kahI bhI koI niyatA - zAzvatI - brAhmaraNa jAti nahI hai / ( isI taraha kSatriya Adi jAtiyA~ bhI tAttvika aura zAzvatI nahI haiM / ) ' M bhAvArtha - ye mUla jAtiyA bhI ( agravAla khaDelavAla Adi upajAtiyokI to bAta hI kyA ) gau-prazvAdi jAtiyokI taraha vAstavika nahI hai, kintu kAlpanika haiM aura unakI yaha kalpanA AcAramAtra ke bhedase kI gaI hai / prata jisa jAtikA jo prAcAra hai use jo nahI pAlatA vaha usa jAtikA vyakti nahI -- usakI gaNanA usa jAti vyaktiyo kI jAnI cAhiye jisake prAcArakA vaha pAlana karatA hai / aisI dazAme U~cI jAtivAle nIca aura nIcI jAtivAle ucca ho jAneke adhikArI hai / isIse bhIlo tathA mleccho prAdikI jo kanyAe~ ucca jAtivAlose vivAhI gaI ve prAcArake badala jAnese ucca jAti pariraNata hokara uccatyako prApta ho gaI, aura unake kitane hI udAharaNa 'vivAhakSetra prakAza me diye gaye hai / brAhmaNakSatriyAdInA caturNAmapi tattvata' / ekai mAnuSo jAtirAcAreNa vibhajyate / / 25 / / 'brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zUdra cArokI vAstavame eka hI manuSya jAti hai, vahI grAcArake bhedase bhedako prApta ho gaI haiM-jo
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 yugavIra-nibandhAvalI bheda atAttvika hai| ___ bhAvArtha-saba manuSya manuSyajAtikI apekSA samAna haiM-eka hI tAttvika jAtike aga hai-aura prAcAra athavA vRttike badala jAne para eka atAttvika jAtikA vyakti dUsarI atAtvika jAtikA vyakti bana sakatA hai / ata eka jAtike vyaktiko dUsarI jAtike vyaktise kabhI ghRNA nahIM karanI cAhiye aura na apaneko U~cA tathA dUsareko nIcA hI samajhanA cAhiye / U~ca-nIcakI dRSTise yaha bheda-kalpanA hI nahI hai| bhede jAyeta viprAyA kSatriyo na kathacana / zAlijAtau mayA dRSTa kodravasya na sabhava // 26 // 'yadi ina brAhmaNAdi jAtiyoke bhedako tAttvika bheda mAnA jAya to eka brAhmaNIse kabhI kSatriya-putra paidA nahIM ho sakatA, kyoki cAvalokI jAtime maiMne kabhI kodoko u panna hote hae nahI dekhaa|' bhAvArtha- ina jAtiyome cAvala aura kodo-jaisA tAttvika bheda mAnane para eka jAtikI strIse dUsarI jAtikA putra kabhI paidA nahIM ho sakatA--brAhmaNIke garbhase kSatriya-putrakA aura kSatriyAke garbhase vaizya athavA brAhmaNa-putrakA utpAda nahI bana sktaa| parantu aisA nahIM hai, brAhmaNome athavA brAhmarigayoke gabhase kitane hI vIra-kSatriya paidA hue hai aura kSatriyome athavA kSatrANiyoke garbhase aneka vaizyaputrokA udbhava huA hai jinake udAharaNose zAstra bhare hue haiM aura pratyakSame bhI aise dRSTAntokI kamI nahI hai / agravAla jo kisI samaya kSatriya the ve Aja prAya vaizya bane hue haiN| aisI hAlatame yaha sunizcita hai ki ina jAtiyome koI tAttvika athavA prAkRtika bheda nahI hai-sabakI eka hI manuSya jAti hai| usIko pradhAnata lakSya meM rakhanA caahiye| brAhmaNo'vAci vipreNa pavitrAcAradhAriNA / viprAyA zuddhazIlAyAM janitA nedamuttaram // 27 //
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAti bheda para zramitagati prAcArya na viprApriyorahita sarvadA zuddhazIlatA / kAleAnAdinA gotre skhalana kva na jAyate // 28 // 'yadi yaha kahA jAya ki pavitrAcAradhArI brAhmaNake dvArA zuddhazIlA brAhmaNI ke garbha se jo putra utpanna hotA hai use brAhmaNa kahA gayA hai - tuma brAhmaNAcArake dharanevAleko hI brAhmaNa kyo kahate ho ? - to yaha ThIka nahI hai / kyoki yaha mAna leneke liye koI kAraNa nahI hai ki una brAhmaraNa aura brAhmaNI donome sadA kAlase zuddhazIlatAkA astitva ( akSuNNarUpa se ) calA AtA hai| anAdikAlase calI AI huI gotrasantatime kahA~ skhalana nahI hotA ? - kahA~ doSa nahI lagatA ? - lagatA hI hai / bhAvArtha- ina dono ilokome prAcAryamahodayane janmase jAti mAnanevAlokI bAtako nisAra pratipAdana kiyA hai - janmase jAtIyatA ekAtapakSapAtI jisa raktazuddhike dvArA jAti kula prathavA gotrazuddhikI DugaDugI pITA karate haiM usIkI ni sAratAko ghoSita kiyA hai aura yaha batalAyA hai ki vaha anAdi pravAhamebana hI nahI sakatI-binA kisI milAvaTake prakSurANa raha hI nahI sakatI / ina padyomeM kAmadevakI durnivAratA aura usase utpanna honevAlI vikAratAkA vaha saba zrAzaya sanihita jAna paDatA hai jise pa0prAzAgharajIne, kulajAti-viSayaka prakRtiko mithyA, zrAtmapatanakA hetu aura nIca gotrake bandhakA kAraNa ThaharAte hue, apane anagAradharmAmRta grantha aura usakI svopajJaTIkAme prakaTa kiyA hai aura jisakA ullekha lekhaka-dvArA 'vivAhakSetra prakAza ' ' ke 'asavarNa aura antarjAtIya wwww. 227 ~~www VV5 ^^ ^^ day 1 pa0 AzAdharajIke usa kathanakA eka vAkya isa prakAra hai' anAdAviha sasAre duvarei makaradhvaje / kule ca kAminImUle kA jAti parikalpanA || 2. yaha 175 pRSThakI pustaka lA0 jauharImalajI jaina sarApha, darIbA kalaf dehalI ne prakAzita kI hai /
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 yugavIra-nibandhAvalI vivAha' nAmaka prakaraName kiyA gayA hai / gotroM meM anya prakArase kaise skhalana hotA hai, unakI dhArA kaise palaTa jAtI hai aura ve kaisI vicitra sthitiko liye hue haiM, isa bAtako savizeSa rUpase jAnaneke liye vivAhakSetraprakAzakA motrasthiti aura sagotravivAha' nAmakA prakaraNa dekhanA caahiye| sayamo niyama zIla tapo dAna damo dayA / vidyante tAttvikA yasyA sA jAtimahatI satAm // 26 // 'satpuruSokI dRSTime vaha jAti hI baDI athavA UMcI hai jisameM sayama, niyama zIla. tapa dAna, dama (indriyAdinigraha) aura dayA ye guraNa vAstavika rUpase vidyamAna hote hai-banAvaTI rUpase nhiiN|' bhAvArtha---ina guNokA yathArthame anuSThAna karanevAle vyaktiyoMke samUhako hI UMcI jAti kahate haiN| aura isaliye jo vyakti sacAIke sAtha ina dharmaguragokA pAlana karatA hai use U~cI jAtikA aga samajhanA cAhiye--bhale hI vaha nIca kahalAnevAlI jAtime hI kyo na utpanna hA ho / upayukta guNa aise haiM jinhe sabhI jAtiyoMke vyakti dhAraNa kara sakate hai aura ve dhAraNa karanevAle vyakti hI usa mahatI jAtikA nirmANa karate hai jo prAcAryamahodayakI kalpanAmeM sthita hai| dRSTA yojanagandhAdi prasRtAnA tapasvinAm / vyAmAdInA mahApUjA tapasi kriyatA mati // 30 // (dhIvarAdi nIca jAtiyokI) yojanagadhAdi striyose utpanna vyAsAdika tapasviyoMkI lokame mahApUjA dekhI jAtI hai-yaha saba tapa-sayamAdi guNokA hI mAhA mya hai / ata tapa sayamAdi guNokI prAptikA hI yatna karanA cAhiye-usase jAti svaya UMcI uTha jaaygii| bhAvArtha-nIca jAtikI striyose u-panna vyakti yadi nIca jAtike hI rahate aura nIca hI samajhe jAte to vyAsajI jaise tapasvI,
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAti-bheda para amitagati prAcArya 226 jo ki eka dhIvara-kanyAle vyabhicAra-dvArA utpanna hue the, lokareM kamI itanI pUjA aura pratiSThAko prApta na kara skte| isase sApha jAhira hai ki nIca jAtike vyakti bhI sadguNoMke prabhAvase U~ca jAtike ho jAte haiM / athavA yo kahiye ki nIva jAtiyomeM bhI acche-acche razna utpanna hote haiM aura ho sakate haiM / isaliye unakI upekSA kI jAnI yogya nahI-unhe U~ce uThAnekA yatna karanA caahiye| zIlavanto gatA svarge nIcajAtibhavA api / kulInA naraka prAptAH zIla-sayama-nAzina // 31 // 'nIca jAtiyome utpanna hone para bhI sadAcArI vyakti svargako prApta hue haiM aura U~ca jAtiyoMme janma lenevAle prasadAcArIzIlasayamAdise rahita-kulIna loga bhI narakameM gaye haiN|' bhAvArtha -U~ca jAtivAle jaba nIca gatiko aura nIca jAtivAle U~cI gatiko prApta hue hai - aura ho sakate haiM taba vAstavameM ina U~canIca ginI jAnevAlI jAtiyokA kucha bhI mahattva nahI rhtaa| uccatva aura nIcatvakA athavA apane utkarSa aura apakarSakA sArA khela guNoke Upara avalambita hai / ata sadguNokI prApti karane-karAnekA hI yatla honA caahiye| unakI prAptimeM vastuta. koI nIca kahI jAne vAlI jAti bAdhaka nahI hai| guNai sampadyate jaatigunndhvsaivipdyte| yatastato budhai kAryo guNeSvevAdara para ||32|| jAtimAtramada kAryo na nIcatvapravezaka. / uccatvadAyaka sadbhi kArya zolasamAdara. // 33 // 'uttama guNoMse hI uttama jAti banatI hai aura uttama guNoMke nAzase vaha jAti naSTa ho jAtI hai-nIcatvako prApta ho jAtI hai| isaliye buddhimAnoko sabase adhika guNokA hI Adara karanA cAhiye (bAhya jAti para dRSTi rakhakara yA usake bhulAveme bhUlakara usIko saba kucha na samajha lenA cAhiye) / sAtha hI, apanI jAtikA kabhI
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 yugavIra - nibandhAvalI mada nahI karanA cAhiye / (apanI jAtiko U~cA aura dUsare kI jAti ko nIcA samajhane rUpa ) yaha mada AtmAme nIcatvakA praveza karAnevAlA hai - use nIce girAnevAlA athavA nIca banAnevAlA hai / uccatvA denevAlA - AtmAko Upara uThAnevAlA - zIlasayamAdi guNoke prati AdarabhAva hai - bhale hI una guNokA prAdurbhAva kisI nIca jAtike vyakti hI kyo na huA ho aura isaliye satpuruSo - ko usI AdarabhAva se kAma lenA cAhiye - jAtibhedake cakkara me paDa kara guriyo athavA gurokA tiraskAra nahI kara denA cahiye / ' - bhAvArtha - ina brAhmaNAdika jAtiyokA bananA aura bigaDanA saba guNopara hI mukhya AdhAra rakhatA hai- unakA mUla janma nahI kintu guNasamudAya hai / guNoke AvirbhAvase eka nIca jAtivAlA U~ca jAtikA aura guNo prabhAvase eka U~ca jAtivAlA nIcajAtikA vyakti bana jAtA hai| kisIkI jAti aTala yA zAzvatI nahI hai -graTala hai to eka manuSyajAti hai, jo jIvanabhara taka chUTa nahI sakatI, usI para pUrA lakSya rakhanA cAhiye / isIliye mahaja janmakI vajaha se dUsaroke vyaktitvakA tiraskAra karanA ucita nahI - ucita hai dUsaroke guragokA Adara karanA, unake guraNo ke AvirbhAvakI bhAvanA rakhanA aura usakA saba ora se prayatna karanA, yahI dono ke liye utkarSakA sAdhaka hai / isIse prAcArya mahodaya grantha ke antima bhAgame likhate haiN| yasyAsti samyaktvamasau pariSTho yasyAsti samyaktvamasau variSTha / yasyAsti samyaktvamamau kulIno yasyAsti samyaktvamasau na dIna // 77 // - 'jo manuSya samyaktva guraNakA dhAraka hai vaha prayanta catura hai, zreSTha hai, kulIna hai aura pradIna hai|' bhAvArtha - jainadharmake anusAra nIcase nIca jAtikA manuSya bhI samyaktvaguraNakA dhAraraNa kara sakatA hai- eka cANDAlakA putra bhI
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAti-bheda para zramitagati zrAcArya 231 samyagdRSTi ho sakatA hai| svAmI samantabhadrane ratnakaraNDa zrAvakAcArameM aise cANDAla - putrako 'deva' likhA hai - prArAdhya' batalAyA hai / ata aise samyagdarzanaprApta nIca jAtike puruSoko bhI zramitagati zrAcArya zreSTha, kulIna aura adIna likhate haiM / yaha hai gurokA prAdarabhAva, guraNoke prAvirbhAvakI sadbhAvanA aura satpreraNA / AcArya mahodaya ke ina saba udgAro para adhika TIkATippaNIkI jarUrata nhii| ve ina jAtibhedoko kisa dRSTise dekhate the aura unhe kyA mahanava dete the yaha saba Uparake kathanose bilkula spaSTa hai / aura isaliye jo loga samAnavarNa, samAnadharma, aura samAnaguragazIlavAlI upajAtiyome bhI anucita bhedabhAvakI kalpanA kiye hue hai - parasparame roTI-beTIkA sambandha eka karate hue hicakicAte haiMunhe prAcArya mahArAjake ina udgAroMse jarUra kucha zikSA grahaNa karanI cAhiye aura usa kadAgrahako choDa denA cahiye jo dharma tathA samAjakI unnati bAdhaka hai / jo loga kadAgrahako choDa kara antarjAtIya vivAha karane lage haiM unakI yaha udAra tathA viveka- pariragati nisandeha prazasanIya aura abhinaMdanIya hai / 1 yaha 'deva' kA 'zrArAdhya artha prabhAcanda AcAryane ratnakaraNDazrAvakAcArakI TokAme diyA hai|
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAtra-sthiti aura sagotra-vivAha janasiddhAntame-jainiyokI kaphilosophImeM- 'gotra' nAmakA bhI eka karma hai aura usake U~ca, nIca aise kula do hI bheda kiye hai| gommaTasAra granthame batalAyA hai ki santAna'-kramase cale pAe jIvoMke mAcaraNa-vizeSakA nAma gotra' hai| vaha prAcaraNa U~cA aura nIcA do prakArakA honese gotrake bhI sirpha do bheda haiM, eka uccagotra aura dUsarA nIcagotra / yathA - sanAnakameNAgaya jovAyarabassa godi maNNA / ucca NIca caraNa ucca NIca have goda // parantu Ajakala jainiyome jo saikaDo gotra pracalita haiM- unakI 84 jAtiyome prAya sabhI jAtiyA~, samAna AcaraNa hote hue bhI. kucha na kucha gotra-sakhyAko liye hue hai ve saba gotra ukta siddhAntapratipAdita gotra-kathanase bhinna hai, uname 'ucca aura 'nIca' nAmake koI gotra haiM bhI nahI, aura na kisI gotrake bhAI U~ca athavA nIca samajhe jAte haiN| ina gotroke itihAsa para jaba dRSTi DAlI jAtI hai to vaha baDA hI vicitra mAlUma hotA hai aura usase yaha bAta sahaja hI samajhame A jAtI hai ki ye saba gotra koI anAdinidhana nahI haiM-ve bhinna-bhinna samayopara bhinna bhinna kAraNoko pAkara utpanna, hue aura isI taraha kAraNa-vizeSako pAkara kisI na kisI samaya
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ gotra-spiti pIra samIka-vivAha 233 naSTa ho jAmevAle haiN| aneka gotra kevala RSiyoka nAmo para pratiSThita hue, kitane hI gotra sirpha nagara-yAmAdikoMke nAmo para rakhe gaye aura bahutase gotra vaMzake kisI pradhAnapuruSa, vyApAra, pezA avakA kisI ghaTanAvizeSako lekara hI utpanna hue hai / aura ina saba gotroMkI utpatti yA nAmakaraNase pahale pichale gotra naSTa ho gaye yaha svata siddha hai-athavA yo kahiye ki jina jina logone navIna motra dhAraNa kiye unameM aura unakI satatimeM pichale gotrokA pracAra nahIM rahA / yahA~ para ina gotrokI kRtrimatA aura parivartanazIlatAkA kucha digdarzana karA denA ucita mAlUma hotA hai aura usake liye agravAla khaDelavAla tathA osavAla jAtiyoMke gotroMko udAharaNake taurapara liyA jAtA hai / isa digdarzana parase pAThakoko yaha samajhaneme AsAnI hogI aura ve isa bAtakA acchA nirdhAra kara sakege ki Ajakala ina gotroko jo mahattva diyA jAtA hai athavA vivAha-zAdIke avasaro para inakA jo Agraha kiyA jAtA hai vaha kahA~ taka ucita tathA mAnya kiye jAneke yogya hai - (1) agravAla jAtike itihAsase mAlUma hotA hai ki agravAlavazake AdipuruSa rAjA agrasena the| ve jisa gotrake vyakti the vahI eka gotra, yAjakalakI dRSTi me, unakI satatikA-sampUrNa agravAlokA-honA cAhiye / parantu aisA nahIM hai| agravAla jAtimeM prAja 18 gotra pracalita haiM aura ye gotra rAjA agrasenake aThAraha putroM dvArA dhAraNa kiye huye gotra hai, jinakI kalpanA unhone apanI satatike vivAha-sakaTako dUra karaneke liye kI thii| inamese garga Adi adhikAza gotrokA nAmakaraNa to una gargAdi RSiyoke nAmo para huA hai jo puSpadevAdi rAjakumAroMke alaga alaga vidyAguru the aura bAkIke vRndala, jaitrala (jidala) Adi kucha gotra vRndadevAdi rAjakumAroMke nAmo parase hI nirdhArita kiye gaye athavA pracalita hue jAna paDate haiM / aisI hAlatame yaha spaSTa hai ki rAjA agrasenakA gotra
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 yugavIra-nibandhAvalI unake sAtha hI samApta ho gayA thA-vaha unakI satatime pracalita nahIM rahA aura 18 naye gotrokI sRSTi bhI ho skii| sAtha hI,yaha batalAnekI koI jarUrata nahIM rahatI ki pahale jamAneme pitAke gotrako chor3a kara naye gotra bhI dhAraNa kiye jA sakate the aura isa naI gotra-kalpanAke anusAra apane vivAha-kSetrako vistIrNa banAyA jA sakatA thA / yadi agravAlokI isa pichalI gotra-kalpanAko haTA diyA jAya to, rAjA agrasenakI dRSTise, saba agravAla ekagotrI hai aura ve paraspara--agravAlome hI--vivAha karake sagotra-vivAha kara rahe haiM yaha kahanA caahiye| ___ (2) khaDelavAla jAtike jaina itihAsase patA calatA hai ki eka samaya rAjA khaDelagirakI rAjadhAnI khaDelAnagara aura usake zAsanAdhIna 83 grAmoMmeM mahAmArIkA baDA prakopa huA aura vahAnaramedha yajJa taka kara dene para bhI zAta na huA bahuta kucha hAni pahu~cAkara, antako zrIjinasenasvAmIke prabhAvase zAta huA / isa atizayako dekha kara 84 grAmoke rAjA-prajA sabhI jana jainI ho gaye aura zrIjinasenasvAmIne unake 84 gotra niyata kiye / gotrome 'sahA' gotrako choDakara, jo khaDelAnagarake nivAsiyo tathA rAjakulake liye niyata kiyA gayA thA, zeSa 83 gotrokA nAmakaraNa grAmoke nAmo para hamA--arthAt eka eka grAmake rahanevAle sabhI jainiyokA eka eka gotra sthApita kiyA gayA / jaise pATanake rahanevAlokA gotra 'pATanI',ajamerake rahanevAlokA 'ajamerA',bAkalI prAmake nivAsiyokA 'bAkalIvAla' aura kAsalI gaoNvake nivAsiyokA gotra kAsalIvAla niyata huA / ina gotrome sonI, luhADyA, caudharI Adi kucha gotroke viSayameM vidvAnokA yaha bhI mata hai ki ve vyApAra, pezA yA padasthakI dRSTise rakkhe hue nAma haiM - sonekA vyApAra tathA kAma karanevAle 'sonI', lohekA vyApAra tathA kAma karanevAle 'luhADyA aura caudharIke pada para pratiSThita'caudharI' khlaaye| parantu kucha
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ gotrasthiti aura sagotra-vivAha 235 bhI sahI, itanA to spaSTa hai ki ina saba logoke purAne gotra kAyama nahI rahe aura 84 naye gotrokI sRSTi huii| eka gotrake loga prAyaH aneka prAmomeM rahate haiM aura eka grAmame aksara aneka gotroke loga rahA karate hai / jaba gotrokA nAmakaraNa grAmoke nAmo para huA eka grAmake rahanevAle jainiyokA eka gotra kAyama kiyA gayA aura apane apane usa gotrako choDakara khaDelavAla loga dUsare gotrame vivAha sambandha karate haiM taba unake pichale gotrokI dRSTise yaha kahA jA sakatA hai ki ve sagotra-vivAha bhI karate hai kyoki yaha prAya asabhava hai ki una saba nagara-grAmome pahalese eka-dUsarese bhinna alaga alaga gotrake hI loga nivAsa karate ho| rAjamalajI baDajAtyAne khaDelabAla jainokA jo itihAma likhA hai usase to yaha spaSTa mAlUma hotA hai ki kitane hI vazoke loga aneka grAmome rahate the jaise cauhAna vazake loga khaDelAnagara, pApaDI bhaisA, daraDyo, gadayo, pahADI, pADaNI, chAvaDA, pAgulyo, bhUlAgI, pItalyo, banamAla, araDaka, ciraDakI, saoNbhara aura covaNyAme rahate the / ina nagara grAmoke nivAsiyoke liye kramaza sahA, pApaDIvAla bhaisA ( baDajAtyA ), daraDyo, gadaiyA, pahADyA, chAvaDA, pAgulyA, bhUlaNyA pItalyA, banamAlI) aDaka, ciraDakyA, sAbharyA aura cauvANyA gotrokI sRSTi kI gaI / ina gotroke khaDelavAla kyA Apasame vivAha-sambadha nahIM karate ? yadi karate haiM to cauhAnavazake mUlagotrakI dRSTise kahanA hogA ki ve eka 1 yaha dUsarI bAta hai ki kucha riztedAroke gotra bhI TAle jAte haiM / parantu umase kisI vAma nAma gotrokA niyamita rUpame TAlA jAnA lAjimI nahI pAtA / ho sakatA hai ki eka vivAhake avasara para kimI riztedArakA jo gotra TAlA gayA vaha kAlAntarame na TAlA jAya athavA usI gotrame koI dUsarA vivAha bhI kara liyA jAya kyoki riztedArIkI vaha sthiti uttarottara matanmei badalatI rahatI hai|
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 yugavIra nivAsI hI gotrameM vivAha karate haiM bhagavA yo kahiye ki pichalI gotrakalpanAko nikAla dene para unake ve vivAha sagotravivAha Thaharate haiM dUsare gotroMkI bhI prAya aisI hI hAlata hai| isake sivAya, aisA koI pramANa nahI milatA jisase yaha mAlUma hotA ho ki pahale eka nagara-grAmake nivAsI zrApasame vivAha sambadha nahI kiyA karate the / aura yadi kahIM aisA hotA bhI ho to prAjakala jaba vaha prathA nahI rahI aura eka hI nagara-grAmake nivAsI khaDelavAla paraspara me vivAha kara lete haiM taba unake liye eka hI nagara -grAmake nivAsiyose bane hue apane eka gotra vivAha sambadha kara lene para siddhAntakI dRSTise kauna bAdhA zrAtI hai athavA usakA na karanA kahA~ taka yuktiyukta ho sakatA hai isakA vicAra pAThakajana svaya kara sakate hai / (3) 'jainasampradAryAzakSA" me yati zrIpAlacandrajIne zrosavAla vazakI utpattikA jo itihAsa diyA hai usase mAlUma hotA hai ki ratnaprabhasUri ne, 'mahAjana vaza' kI sthApanA karate hue, tAtahaDa' Adi aThAraha gotra aura 'sughaDa' Adi bahutase naye gotra sthApita kiye the| aura unake pIche vi0 sa0 solahasI taka bahutase jainAcAyoMne rAjapUta, mahezvarI, vaizya aura brAhmaraNa jAtivAloMko pratibodha dekara unhe jainI banA kara mahAjana vazakA vistAra kiyA aura una logomeM aneka naye gotrokI sthApanA kI / ina saba gotrokA yatijIne jo itihAsa diyA hai aura jise prAmANika tathA pratyanta khojake bAda likhA huA itihAsa prakaTa kiyA hai usame se kucha gotra itihAsakA sakSipta paricaya isa prakAra hai - - - 1 kukuDacopaDA prAdi gotra - jinavallabhasUri (vi0sa01152) ne maDorake rAjA 'nAnude' paDihArake putra dhavalacadrake galitakuSThako kukaDI gAya ghIko maMtrita karake tIna dina cupaDavAne dvArA nIroga 1 yaha pustaka vi0 sa0 1667 me bambaI me prakAzita huI hai /
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ gotra- sthiti aura sagotra vivAha 237 kiyA / isase rAjAne kuTumba sahita jainadharma grahaNa kiyA aura sUrijIne usakA mahAjana vaza tathA 'kukaDacopaDA' gotra sthApita kiyA / maMtrI bhI dharma grahaNa kiyA aura usakA gotra 'garaNadhara copaDA' niyata kiyA gayA / kukaDacopaDA gotrakI bAdako cAra zAkhAe~ huIM jinameM se eka 'koThArI' zAkhA bhI hai jo isa vazake eka 'ThAkarasI' nAmaka vyaktise prArambha huii| ThAkarasIko rAva cuDene apanA koThArI niyata kiyA thA tamIse ThAkarasIkI satAnavAle 'koThArI' kahalAne lage / 2 dhADIvAla motra - DIDo nAmaka eka khIcI rAjapUta dhADA mAratA thA / usako vi0 sa0 1155 me jinavallabhasUrine pratibodha dekara usakA mahAjana vaMza aura 'dhADIvAla' gotra sthApita kiyA 1 3 lAlANI zrAdi gotra - lAlasihako jinavallabhasUrine pratibodha dekara usakA 'lAlAkhI' gotra sthApita kiyA aura usake pA~ca beTose phira vAThiyA, jorAvara, viramecA, harakhAvata, aura mallAvata gotra cale / isI taraha eka 'kAlA' vyaktikI praulAdavAle kAlA' gotrI kahalAye / 4 pArakha gotra- pAsUjIne eka hI rekI parakha kI thI usI dinase rAjA dvArA 'pArakha' kahe jAneke kAraraNa unakI satAnake loga pArakhagotrI kahe jAne lage / 5 lumAvata Adi gotra - 'lU' ke vazaja 'lUragAvata' gotrI hue parantu bAdako usake kisI vazajake yuddhase na haTane para usakI satatikA gotra 'nAhaTA' hogayA / aura eka dUsare varAjako kisI navAbane 'rAyajAdA' khaa| isase usakA gotra 'rAyajAdA' prasiddha huA / 6 ratanapurA aura kaTAriyA motra - cauhAna rAjapUta ratanasiMhako, jisane ratanapura basAyA thA, jinadattasUrine jainI banAkara usakA 'ratanapurA' gotra sthApita kiyaa| isake vazameM bhArasiMha
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 yugabIra-nibandhAvalI nAmakA vyakti apane peTame kaTAra mArakara mara gayA thaa| isase usakI saMtatikA gotra 'kaTAriyA' prasiddha huA / 7 rA~kA tathA seThiyA gotra-kAkU' nAmakA eka vyakti bahuta durbala zarIrakA thA isase loga use 'rA~kA' pukArane lge| use nagaraseThakA pada milA aura isaliye usakI satAnakA gotra 'rA~kA' tathA 'seThiyA' prasiddha huaa| gotrokI aisI kRtrima, vicitra aura kSaNika sthitike hote hue pUrva pUrva gotrokI dRSTise sagotra-vivAhokA honA bahuta kucha svAbhAvika hai / isake sivAya,prAya sabhI jainajAtiyome goda lene athavA dattakaputra grahaNa karanekA rivAja hai, aura dattakaputra apane gotrase bhinna gotrakA bhI liyA jAtA hai / sAtha hI, yaha mAnA jAtA hai ki usakA gotra dattaka lenevAleke gotrame pariNata ho jAtA hai usakI koI svatatra sattA nahIM rahatI--isIse vivAhake avasara para usake gotrakA prAya koI khayAla nahIM kiyA jAtA aura yadi kahI kucha khayAla kiyA bhI jAtA hai to vaha prAya usa dattakaputrake vivAha taka hI parimita rahatA hai--usake vivAhame hI usakA pUrva gotra bacA liyA jAtA hai--Age honevAlI usakI uttarottara satatimeM phira usakA koI khayAla nahI rakkhA jAtA aura na rakkhA jA sakatA hai, kyoki eka eka vazame na mAlUma kitane dattaka dUsare vazo tathA gotroke liye jA cuke hai una sabakA kisIko kahA~ taka smaraNa tathA khayAla ho sakatA hai| yadi una para khayAla kiyA jAya - vivAhoMke avasara para unhe TAlA jAya-to parasparame vivAhokA honA hI prAya asabhava ho jAya / isI taraha para striyoke gotra bhI unake vivAhita hone para badala jAte haiM aura unakI prAya koI svatatra sattA nahIM rahatI / yadi unakI svatatra sattA mAnI jAya taba to eka kulameM kitane hI gotrokA samizraNa ho jAtA hai aura sabako bacAte hue vivAha karanA aura bhI jyAdA asaMbhava ThaharatA hai / sAtha hI, yaha
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ gotra-sthiti aura sagotra-vivAha 236 kahanA paDatA hai ki bhinna bhinna gotrake strI-puruSoke sambadhase saMkaragotrI satAna utpanna hotI hai aura usa sakaratAkI uttarottara vRddhi hote rahanese kisI bhI gotrakA apanI zuddha-sthitime upalabdha honA prAya amabhava hai / gotrokI isa kRtrimatA aura parivartanazIlatAkI kitanI hI sUcanA bhagavajjinasenAcAryake nimna vAkyase bhI milatI hai aura usase yaha sApha mAlUma hotA hai ki.jainadharmame dIkSita hone para-jainopAsaka athavA zrAvaka banate hue-ajainoke gotra aura jAti Adike nAma prAya badala jAte the- unake sthAname dUsare samayocita nAma rakkhe jAte the| yathA - jainopAsakaTAkSA syAtmamaya samayocitam / dadhato gotrajAtyAdinAmAntaramata param // 56 // -AdipurANa, 36 vA~ parva aisI hAlatame gotrokI kyA asaliyata hai unakI sthiti kitanI parikalpita aura parivartanazIla hai-aura unhe vivAha zAdiyoMke avasara para kitanA mahattva diyA jAnA cAhiye isakA pAThaka svaya anubhava kara sakate hai / pahale z2amAneme gotroko itanA mahattva nahIM diyA jAtA thA jitanA ki vaha Aja diyA jAtA hai| yahA~ para maiM itanA aura batalA denA cAhatA hU~ ki zrIjinasenAcAryake harivaMzapurANase jahA~ yaha pAyA jAtA hai ki devakI aura vasudeva dono yaduvaMzI the, eka kuTumbake the, donome cacA-bhatIjIkA sambadha thA aura isaliye unakA pArasparika vivAha sagotra-vivAhakA eka bahuta bar3A pramANa hai, vahA~ yaha bhI mAlUma hotA ki harivazI rAjA vasu' ke eka putra 'vRhaddhvaja' kI satatime yaduvaMzI rAjA ugrasena huA, dUsare putra 'suvasu' kI satatime jarAsadha huA aura jarAsadhakI bahana padmAvatI ugrasenase vyAhI gii| isase jAhira hai ki rAjA vasuke eka vaza aura eka gotra me honevAle do vyaktiyokA paraspara vivAha-sambadha huA / aura isase yaha jAnA jAtA hai ki usa
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ yugabIra-nibandhAkalI -samaya eka gotrameM vivAha honekA rivAja thA / sAtha hI, ukta purANase isa bAtakA bhI patA calatA hai ki pahale sage bhAI bahanoMkI polAdameM jo paraspara vivAha-sambandha huA karatA thA usakA eka kAraNa athavA uddezya 'gotraprIti' bhI hotA thaa| yathA - nIlastasya sunaH kanyA mAnyA niilaajnaabhidhaa| kumArakanyayotA sakathA ca tayoriti / 4|| putro me te yadA kanyA bhavitA bhavitA tayoH / avivAde vivAho'tra gotraprItyai parasparam // 5 // -~23 vaoN marma ina padyome nIla aura nIlAjanA nAmake do sage bhAI bahanoke isa ThaharAvakA ullekha kiyA gayA hai ki 'yadi mere putra aura tumhAre patrI hogI to gotrame prItikI vRddhike liye una donokA nirvivAda rUpase parasparame vivAha kara denA hogaa|' parantu Ajakala gotra-prItikI bAta to dUra rahI, eka gotrame vivAha karanA 'gotra-dhAta' athavA 'gotraghAva' samajhA jAtA hai / jainiyokI kitanI hI jAtiyomeM to, vivAhake avasarapara, pitAke gotrake atirikta mAtA, mAtAke mAmA, aura pitAke mAmA Adi takake gotroko bhI TAlanekI phikara kI jAtI hai - kahI cAra cAra aura kahI pATha ATha gotra bacAye jAte haiM - aura isataraha para mAmAphUphIkI kanyAprose vivAha karaneke prAcIna prazasta vidhAnase inakAra hI nahI kiyA jAtA balki unake gotro takame vivAha karaneko anucita ThaharAyA jAtA hai| mAlUma nahI isa saba kalpanAkA kyA prAdhAra hai-vaha kisa siddhAnta para avalambita hai aura ina gotroke bacAnese usa siddhAntakI vastutaH koI rakSA ho jAtI hai yA ki nhiiN| zAyada sagotra-vivAhako acchI tarahase TAlaneke liye hI yaha saba kucha kiyA jAtA ho, parantu gotrako vartamAna sthitimeM, vAstavika dRSTise, sagotravivAhakA TAlanA kahAM taka bana sakatA hai, ise pAThaka
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ gotra- sthiti aura sagotra vivAha 241 Upara ke kathanase bhale prakAra samajha sakate hai / ho sakatA hai ki isa kalpanAke mUlame koI proDha siddhAnta na ho aura vaha pIchese kucha kAraragoko pAkara nirI kalpanA hI kalpanA bana gaI ho / parantu kucha bhI ho, isame sandeha nahI ki yaha kalpanA prAcIna kAlake vicAro aura usa vakta vivAha sambandhI rIti-rivAjose bahuta kucha vilakSaNa tathA vibhinna hai -- isame nirAdhAra khIcAtAnIkI bahulatA pAI jAtI hai - aura usake dvArA vivAhakA kSetra adhika sakIrNa ho gayA hai / samajha nahI AtA, jaba bahuta prAcIna kAlase gotro meM barAbara alaTApalaTI hotI AI hai, aneka prakArase navIna gotrokI sRSTi hotI rahI hai, eka putra bhI pitAke gotrako choDakara apaneme naye gotrakI kalpanA kara sakatA thA aura isa taraha apane athavA apanI satatike vivAha - kSetra vistIrNa banA sakatA thA taba ve saba bAte prAja kyo nahI ho sakatI--unake honeme kaunasA siddhAnta vAdhaka hai ? gotra-paripA TIko kAyama rakhate hue bhI, prAcIna pUrvajoke anukaraNa dvArA vivAhakSetrako bahuta kucha vistIrNa banAyA jA sakatA hai / prata samAjake zubhaciMtaka sahRdaya vidvAnoko isa viSaya para gaharA vicAra karake gotrakI vartamAna samasyAko hala karanA cAhiye aura samAjako usakI unnatikA sAdhaka koI yogya tathA ucita mArga sujhAnA cAhiye / ,
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ asavarNa aura antarjAtIya vivAha 'varNa' ke cAra bheda haiM--brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zUdra / ye varNa isI kramako liye hue haiM, aura inakI sattA yahA~ yugakI prAdise calI AtI hai / inhe 'jAti' bhI kahate hai / yadyapi jAti' nAmaka nAmakarmake udayase manuSyajAti eka hI hai aura usa manuSyajAtikI dRSTi se saba manuSya samAna haiM--manuSyoke zarIrame brAhmaNAdi varNokI apekSA prAkRti AdikA koI khAsa bheda na honese aura zUdrAdikoke dvArA brAhmaNI Adime garbhakI,pravRtti bhI ho sakanese uname jAtikRta koI aisA bheda nahIM hai jaisA ki gau aura azvAdikame pAyA jAtA hai'- phira bhI vRtti athavA AjIvikAke bhedase manuSyajAtike ukta cAra bheda mAne gaye hai| jaisA ki bhagavajjinasenake nimna vAkyase sUcita hotA hai - manuSya jAtirekaipa jAtikarmodayodbhavA / vRttibhedAhitArdodA cAturvidhyamihAznute / / 45 / / -AdipurANa, parva 38 vA~ / 1 varNAkRsyAdibhedAnA dehe'sminna ca darzanAt / brAhmaNyAdiSu zUdrAdya garbhAdhAnapravartanAt // 461 / / nAsti jAtikRto bhedo manuSyAraNA gavAzvavat / prAkRtigrahaNAttasmAdanyathA parikalpate // 462 // - uttarapurANa, 74 vA parva
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ prasavarNa aura antarjAtIya vivAha 243 ina cAra pradhAna jAtiyoM athavA varNomese hI agravAla, khaMDelavAla, nAdi navIna jAtiyokI sRSTi huI hai aura isIse unheM upajAtiyA~ kahate haiN| uname bhI vRttikI dRSTise varNa bheda pAyA jAtA hai| astu| ina vargoM meM se pratyeka varNakA vyakti jaba apane hI varNakI strIse vivAha karatA hai to use savarNavivAha' aura jaba apanese bhinna varNake sAtha vivAha karatA hai to use 'asavarNavivAha' kahate haiN| asavarNavivAhake 'anuloma' aura 'pratiloma' aise do bheda haiN| apanese nIce varNavAlokI kanyAmose vivAha karanA 'anulomavivAha' aura apanese Uparake varNavAlokI kanyAprose vivAha karanA 'pratilomavivAha' kahalAtA hai / yadyapi ina donoM prakArake asavarNa vivAhome anulomavivAha adhika mAnya kiyA gayA hai parantu phira bhI savarNa vivAhake sAtha bhAratavarSame dono hI prakArake asavarNavivAhokA pracAra rahA hai aura unake vidhi-vidhAno athavA udAharaNoMse jaina tathA jainetara hindU sAhitya bharA huA hai| bhagavajjinasenAcArya, prAdipurAName, anulomarUpase asavarNavivAhakA vidhAna karate hue, spaSTa likhate haiM - zUdrA zUdreNa voDhavyA nAnyA svA tA ca naigama / vahetsvA te ca rAjanya svA dvijanmA kvacica taaH|| arthAt- zUdrakA zUdrAstrIke sivAya aura kisI varNakI strIke sAtha vivAha na honA cAhiye, vaizya apane varNakI aura zUdravarNakI strIse bhI vivAha kara sakatA hai, kSatriya apane varNakI aura vaizya tathA zUdravarNakI striyA~ byAha sakatA hai aura brAhmaNa apane varNakI tathA zeSa tIna varSoM kI striyokA bhI pAriNagrahaNa kara sakatA hai| __ zrIsomadevasUri bhI, nItivAkyAmRtame, aisA hI vidhAna karate haiM / yathA - Anulomyena catustridvivarNakanyAbhAjanA braahmnn-ksstriy-vishH|
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ yugavIra-nibandhAvalI arthAt - anulomavivAhakI rItise brAhmaNa, kSatriya aura vaizya kramaza cAra, tIna aura do varNokI kanyAoMse vivAha karaneke adhikArI haiN| ___ ina dono ullekhose spaSTa hai ki jainazAstrome brAhmaNa, kSatriya, vaizyake liye prasavarNavivAha hI nahIM kintu zUdrA takase vivAha kara lenA bhI ucita ThaharAyA hai / hinduprokI manusmRtime bhI prAya aisA hI vidhAna pAyA jAtA hai / yathA - zava bhAryA zUdrasya sA ca svA ca viza smRte / te ca svA caiva rAjJazca tAzca svA cAgrajanmana / / -0 3, zlo0 13 vA~ yaha zloka AdipurANake ukta zlokase bahuta kucha milatAjulatA hai aura isame pratyeka varNake manuSyoke liye bhAryAno (vivAhita striyo| kA jo vidhAna kiyA gayA hai vaha vahI hai jo AdipurANake ukta zlokame pAyA jAtA hai| arthAt zUdrakI zUdrA, vaizyakI vezyA aura zUdrA, kSatriyakI kSatriyA, vaizyA aura zUdrA, aura brAhmaNakI brAhmaNI, kSatriya, vaizyA aura zUdrA, aise anuloma-kramase bhAryAe~ mAnI gaI hai| manusmRtike 6 ve adhyAyame do zloka nimna prakArase bhI pAye jAte haiM - akSamAlA vasiSThena syuktaa'dhmyonijaa| zAraGgI mandapAlena jagAmAbhyarhaNIyatAm / / 23 / / etAzcAnyAzva loke'sminnapakRSTaprasUtaya / utkarSa yoSita prAptA svai svairbhata guNaiH zubhaiH // 24 // ina zlokome yaha batalAyA gayA hai ki- 'adhama-yonise utpanna huI - nikRSTa (achUta) jAtikI - akSamAlA nAmakI strI vasiSTha RSise aura zAraGgI nAmakI strI mandapAla RSike sAtha vivAhita hone para pUjyatAko prApta huI / inake sivAya aura bhI dUsarI kitanI
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ ' asavarNa aura antarjAtIya vivAha 245 hI hIna jAtiyokI striyA~ ucca jAtiyoMke puruSoke sAtha vivAhita hone para- apane apane bhartArake zubha guNoke dvArA isa lokame utkarSako prApta huI haiN|" aura una dUsarI striyoke udAharaName TIkAkAra kullUka bhaTTajIne 'anyAzca satyavatyAdayo' ityAdi rUpase 'satyavatI' ke nAmakA bhI ullekha kiyA hai| yaha 'satyavatI,' hindU zAstroke anusAra, eka dhIvarakI- kevayaM athavA antyajakI-kanyA thii| isakI kumArAvasthAme parAgara RSine isase bhoga kiyA aura usase vyAsajI utpanna hue jo 'kAnIna' kahalAte haiN| bAdako yaha bhISmake pitA rAjA zAntanuse vyAhI gaI aura isa vivAhase 'vicitravIrya' nAmakA putra utpanna huA, jise rAjagaddI milI aura jisakA vivAha rAjA kAzIrAjakI putriyose hmaa| vicitravIryake marane para usakI vidhavA striyoMse vyAsajIne, apanI mAtA satyavatIkI anumatise, bhoga kiyA aura pANDu tathA dhRtarASTra nAmake putra paidA kiye, jinase pANDavo AdikI utpatti hii| isa taraha para hindUzAstrome hIna-jAtikI athavA zUdrA striyose vivAhake kitane hI udAharaNa pAye jAte haiM aura unakI satatise acche acche puruSo tathA vazokA udbhava honA bhI mAnA gayA hai| aura jainazAstrose mleccha, bhIla tathA vezyA-putriyoM jaise hInajAtike vivAhoke udAharaNa vivAhakSetra-prakAzake 'glecchose vivAha' Adi prakaraNome diye gaye haiN| ina saba ullekhose prAcInakAlame anulomarUpase asavarNa vivAhokA honA spaSTa pAyA jAtA hai| aba pratilomavivAhako bhI lIjiye / dharmasaMgrahazrAvakAcArake have adhikArame likhA hai - paraspara trivarNAnA vivAha paktibhojanam / kartavya na ca zUdvaistu zudrANA zadrakai saha // 256 / / arthAt-prathama tIna varNavAlo (brAhmaNa-kSatriya-vaizyo) ko Apasame eka dUsareke sAtha vivAha aura paMkti-bhojana karanA cAhiye
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 yugavIra-nibandhAvalI kintu zUdroMke sAtha nahI karanA cAhiye / zUdroMkA vivAha aura paMktibhojana zUdroke sAtha honA caahiye| isa vAkyake dvArA yadyapi, zrIjinasenAcAryake ukta kathanase bhinna prathama tIna varSoM ke liye zUdroMse vivAhakA niSedha kiyA gayA hai aura use mata-vizeSa kaha sakate haiM, jo bahuta pIchekA mata hai'-hinduproke yahA~ bhI isa prakArakA mata-vizeSa pAyA jAtA hai...parantu yaha spaSTa hai ki isame tIna varSoM ke liye paraspara roTI-beTIkA khAsa taurapara vidhAna kiyA gayA hai| aura isase anulomavivAhake sAtha sAtha pratilomavivAhakA bhI khAsA vidhAna pAyA jAtA hai| arthAt kSatriyake liye brAhmaNakI aura vaizyake liye kSatriya tathA brAhmaNa donokI kanyAprose vivAhakA karanA ucita ThaharAyA gayA hai / jainakathAgranthose bhI pratilomavivAhakA bahuta kucha patA calatA hai, jisake do eka udAharaNa nIce diye jAte hai -- (1) vasudevajIne, jo svaya kSatriya the, vizvadeva brAhmaNakI kSatriya-strIse utpanna 'somazrI' nAmakI kanyAse--use vedavidyAme jItakara-vivAha kiyA thaa| jaisA ki zrIjinasenacAryakRta harivazapurANa (23 ve sarga) ke nimna vAkyose prakaTa hai -- anvaye tattu jAteya kSatriyAyAM sukanyakA / somazrIriti vikhyAtA vizvadevadvijanmina ||4|| / 1 kyoki dharmasagrahazrAvakAcAra' vi0 sa0 1541 me banakara samApta huA hai aura isaliye vaha jinasena ke harivazapurANa se 701 varSa bAdakA banA huA hai| 2 atri Adi RSiyoke isa mata-vizeSakA ullekha manusmRttike nimna vAkyame bhI pAyA jAtA hai : zUdrAvedI patatyatathyatanayasya c| zaunakasya sutotpatyA tadapatyatayA bhRgo // 3-16 / /
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ savarNa ra antarjAtIya vivAha karAlabrahmadattena muninA divyacakSuSA / vede jetu samAdiSTA mahata sahacAriNI // 50 // iti zrutvA tadAdhItya sarvAnvedAnyadUttama / jilvA somazriyaM zrImAnupayeme vidhAnata // 51 // ina vAkyoMse anuloma aura pratiloma dono prakArake vivAhokA ullekha milatA hai / 247 (2) zrIkRSNane apane bhAI gajakumArakA vivAha, kSatriya rAjAkI kanyA atirikta, somazarmA brAhmaNakI putrI 'somA 'se bhI kiyA thA, jisakA ullekha jinasenAcArya aura jinadAsa brahmacArI donoMke harivazapurANome pAyA jAtA hai / yahA~ jinadAsa bra0 ke harivaMza purANase eka padya nIce diyA jAtA hai| manoharatAM kanyAM somazarmAgrajanmana' / somAkhyA vRttavAzcakI kSatriyANA tathA parA // 34-26|| ( 3 ) ujjayinIke vaizya - putra 'dhanyakumAra' kA vivAha rAjA zreNikakI putrI 'guNavatI' ke sAtha huA thA / apanA kula pUchA jAne para inhone rAjA zreNikase sApha kaha diyA thA ki maiM ujjayinIkA rahanevAlA eka vaizyaputra hU~ aura tIrthayAtrAke liye nikalA huA hU~ / isa para zreNika guNavatI Adi 16 kanyAoM ke sAtha inakA vivAha kiyA thA / jaisA ki rAmacandra-mumukSu kRta 'puNyAsravakathAkoza' se prakaTa hai 1 rAjA (zreNika | SbhayakumArAdibhirarddhapathamAyayau rAjabhavana pravezya kiM kulo mavAniti papraccha / kumAro vrate ujjayinyA vaizyAtmajo tIrthayAtrika / tato nRpo guNavatyAdibhi SoDazakanyAbhistasya vivAha cakAra / / isI puNyAtravakathAkoza meM 'bhaviSyadatta' nAmake eka vaizyaputrakI bhI kathA hai, jisane haripurake rijaya rAjAkI putrI 'bhaviSyAnurUpA se zrIra hastinApurake rAjA bhUpAlako kanyA 'svarUpA' se vivAha
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 yugravIra-nibandhAvalI kiyA thA aura jisake ullekhoMko vistAra-bhayase yahA~ choDA jAtA hai| (4) isI taraha para hindUdharmake granthome bhI pratilomavivAhake udAharaNa pAye jAte haiM jisakA eka namUnA 'yayAti' rAjAkA uzanA brAhmaNa (zukrAcArya) kI 'devayAnI' kanyAse vivAha hai| yathA - teSA yayAti pacAnAvijitya vasudhAmimAm / devayAnImuzanama mutA bhAryAmavApa ma / / -mahAbhA0 hari0 a0 30 vaoN isI vivAhase yadu' putrakA honA bhI mAnA gayA hai, jisase yaduvaza claa| ___ ina saba ullekhose spaSTa hai ki prAcIna kAlame anulomarUpase hI nahI kintu pratiloma rUpase bhI prasavarNa-vivAha hote the / dAyabhAgake granthoMse bhI asavarNavivAhakI rItikA bahuta kucha patA calatA hai-uname aise vivAhose utpanna hone vAlI. satike liye virAsatake niyama diye haiM, jinake ullekhoko bhI yahA~ vistAra-bhayase chor3A jAtA hai / astu, varNakI 'jAti' saMjJA hone se asavarNa vivAhoko antarjAtIya vivAha bhI kahate hai| jaba bhAratakI ina cAra pradhAna jAtiyome antarjAtIya vivAha bhI hote the taba ina jAtiyose banI huI agravAla, khaDelavAla, pallIvAla, prosavAla aura paravAra Adi upajAtiyome, samAna varNa tathA dhamake hote hue bhI, paraspara vivAha na honA kyA artha rakhatA hai aura usake honeme kauna sA siddhAnta bAdhaka hai yaha kucha samajhame nahI AtA : jAna paDatA hai yaha saba ApasakI khIcAtAnI aura parasparake IrSAdveSAdikA pariNAma haivAstavika hAni-lAbha athavA kisI dhArmika siddhAntase isakA koI sambandha nahIM hai / varoMkI dRSTiko choDakara yadi upajAtiyokI dRSTi ko hI liyA jAya to usase bhI yaha nahIM kahA jA sakatA ki pahale upajAtiyomeM vivAha nahIM hotA thaa| Arya-jAtikI apekSA mleccha
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ asavarNa aura antarjAtIya vivAha 246 jAti bhinna hai aura mlecchoMmeM bhI mIla, zaka, yavana, zabarAdika kitanI hI jAtiyA~ haiM / jaba AryoMkA mlecchoM athavA bhIlAdikose vivAha hotA thA to vaha bhI antarjAtIya vivAha thA aura bahuta bar3A antarjAtIya vivAha thaa| usake mukAbalemeM to yaha Aryo-AryoMkI jAtiyo athavA upajAtiyoke antarjAtIya-vivAha kucha bhI gaNanAme gine jAneke yogya nahIM hai / isake sivAya pahale bhUmigocariyoMke sAtha vidyAdharoke vivAha-sambadhakA Ama dastUra thA, aura unakI kitanI hI jAtiyokA varNana zAstrome pAyA jAtA hai| vasudevajIne bhI aneka vidyAdhara-kanyAprose vivAha kiyA thA, jisame eka 'madanavegA' bhI thI aura vaha zrIjinasenAcAryake kathanAnusAra gaurika jAtike vidyAdharakI kanyA thii| vasudevajI svaya gaurika jAtike nahI the aura isaliye gaurika jAtikI vidyAdhara-kanyAse vivAha karake unhone upajAtiyokI dRSTise bhI spaSTa rUpase antarjAtIya vivAha kiyA thA, isame sadeha nahI hai| AbUke tejapAla-vastupAlavAle jaina madirame eka zilAlekha savat 1267 kA likhA huA hai, jisase mAlUma hotA hai ki prAgvATa (poravADa) jAtike tejapAla jainakA vivAha 'moDha' jAtikI suhaDAdevIse huA thA / isa lekhakA eka praza jo jainamitra ( tA0 23 apraila sana 1925 ) me prakAzita huA, isa prakAra hai -- __ "OM sakta 1267 varSa vaizAkha sudI 14 gurau prAgvATa jJAtIna caDa pracaDa prasAdamaha zrI somAnvaye maha zrIasarAja suta maha zrItejapAlena zrImatpattana vAstavya moDha jJAtIya Tha0 jAlhaNa suta Tha0 pAsasutAyA ThakurAjJI satoSA kukSisabhUtAyA mahazrI teja pAla dvitIya bhAryA mahazrI suhaDAdevayA zreyAthaM / " ___ yaha Adhunika upajAtiyomeM, Ajase karIba 700 varSa pahaleke antarjAtIya-vivAhakA eka namUnA hai aura tejapAla nAmake eka bar3e hI pratiSThita tathA dharmAtmA puruSa-dvArA prastuta kiyA gayA hai / isI
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 yugavIra-nibandhAvalI tarahake aura bhI kitane hI namUne khoja karane para mila sakate hai| kucha upajAtiyomeM to aba bhI antarjAtIya vivAha hotA rahatA hai| - aisI hAlatame ina agravAla, khaDelavAla Adi jAtiyome paraspara vivAha na honeke liye siddhAntakI dRSTise, kyA koI yuktiyukta kAraNa pratIta hotA hai, isakA pAThaka svaya anubhava kara sakate hai / sAtha hI, yaha bhI jAna sakate hai ki do jAtiyome paraspara vivAha sambadha honese una jAtiyokA lopa honA athavA jAti-paoNtikA meTA jAnA kaise bana sakatA hai ? kyA do bhinna gotrome vivAha sambandha honese ve miTa jAte haiM yA unakA lopa ho jAtA hai ? yadi aisA kucha nahI hotA lo phira do jAtiyome paraspara vivAhake honese unake nAzakI AzakA kaise kI jA sakatI hai ? ata isa prakArakI cintA vyartha hai / jahA~ taka hama samajhate haiM eka hI dharma aura AcArake mAnane tathA pAlanevAlI prAya ina sabhI upajAtiyome paraspara vivAhake honese koI hAni mAlUma nahI hotI / pratyuta isake, vivAha-kSetrake vistIrNa honese yogya sambandhoMke liye mArga khulatA hai pArasparika prema baDhatA hai, yogyatAke baDhAnekI ora pravRtti hotI hai aura mRtyuzayyApara paDI huI kitanI hI alpasakhyaka jAtiyokI prAraNarakSA bhI hotI hai / vAstavame ye saba jAtiyA~ parikalpita aura parivartanazIla hai-eka avasthAme na kabhI rahI aura na rahegI-iname go-azvAdi jAtiyojaisA paraspara koI bheda nahIM hai aura isaliye apanI jAtikA ahakAra karanA athavA use zreSTha tathA dUsarI jAtiko apanese hIna mAnanA mithyA hai / pa0 AzAdharajIne bhI, apane anagAradharmAmRta grantha aura usakI svopajJa TIkAmeM kula-jAti-viSayaka aisI ahakRtiko mithyA ThaharAyA hai aura use prAtma-patanakA hetu tathA nIcagotrake bandhakA kAraNa batalAyA hai| sAtha hI, apane isa mithyA ThaharAnekA yaha hetu dete hue ki 'paramArthase jAti-kulakI zuddhikA koI nizcaya nahIM bana sakatA'-yaha nahIM kahA jA sakatA ki amuka jAti athavA
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ asavarNa aura antarjAtIya vivAha 251 kulakI rakta-zuddhi binA kisI milAvaTake, akSaraNa calI AtI haiusakI puSTimeM nIce likhA vAkya uddhRta kiyA hai. anAdAviha saMsAre durvAre makaradhvaje / kule ca kAminI-mUle kA jAti-parikalpanA / / aura isa vAkyake dvArA yaha sUcita kiyA hai ki 'jaba sasArame anAdikAlase kAmadeva dunivAra calA AtA hai aura kulakA mUla bhI kAminI hai taba kisI 'jAti-kalpanA' ko kyA mahatva diyA jA sakatA hai aura usake AdhAra para kisIko kyA mada karanA caahiye| ata jAti-viSayaka mada tyAjya hai| usake kAraNa kamase kama sAdhamiyo athavA samAna prAcArako pAlanevAlI ina upajAtiyome pArasparika (antarjAtIya) sadvivAhoMke liye to koI rukAvaTa na honI caahiye|
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAti-paMcAyatoMkA daMDa-vidhAna Ajakala hamAre bahudhA jainI bhAI apane anudAra vicAroke kAraNa z2arA z2arAsI bAta para apane jAti-bhAiyoko, jAtise cyuta athavA birAdarIse khArija karake unake dhArmika adhikArome bhI hastakSepa karake unhe sanmArgase pIche haTA rahe hai, aura isa taraha apanI jAtIya tathA sagha-zaktiko nibala aura ni satva banAkara apane Upara aneka prakArakI vipattiyoko bulAneke liye kamara kase hue hai| logoko, cArudatta seThake udAharaNa para dhyAna dete hue usake sAtha usa vaktakI birAdarIke kie hue salUka aura usake satphalako dekhate hue--daDavidhAnake aise avasaro para bahuta hI soca-samajha aura gahare vicAra tathA dUradRSTise kAma lenA cAhie / yadi ve patitokA svaya uddhAra nahI kara sakate ho to unhe kamase kama patitoke uddhArame bAdhaka to nahI bananA cAhiye aura na aisA avasarahI denA cAhiye jisase patitajana aura bhI adhikatAke sAtha patita ho jaoNya / kisI patita bhAIke uddhArakI cintA na kara use jAtise khArija kara denA aura usake dhArmika adhikAroko bhI chIna lenA aisA karma hai jisase vaha patita bhAI sudhArakA avasara na pAkara aura bhI jyAdA patita ho jAya athavA yo kahiye ki vaha DUbateko Thokara mArakara zIghra Dubo deneke samAna hai| tiraskArase prAya kabhI kisIkA sudhAra nahIM hotA
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAti-paMcAyatoMkA daMDa-vidhAna 253 usase tiraskRta vyakti apane pApakAryameM aura bhI dRDha ho jAtA hai aura tiraskArIke prati usakI aisI zatrutA baDha jAtI hai jo janmajanmAntarome aneka dukhoM tathA kaSTokA kAraNa hotI huI donoke unnati-pathame bAdhA upasthita kara detI hai / hA~, sudhAra hotA hai, prema upakAra aura sadvyavahArase / yadi cArudattake kuTumbIjana apane ina gurago aura udAra-pariNatike kAraNa, vasantasenAko cArudattake pIche apane yahA~ Azraya na dete balki yaha kahakara dutakAra dete ki 'isa pApinIne hamAre cArudattakA sarvanAza kiyA hai, isakI sUrata bhI nahI dekhanI cAhiye aura na ise apane dvAra para khaDe hI hone denA cAhiye to bahata sabhava thA ki vaha nirAzrita-dazAme majabUra hokara apanI mAtAke hI pAsa jAtI aura vezyAvRttike liye majabUra hotI, aura taba usakA vaha sundara zrAvikAkA jIvana na bana pAtA jo una logoMke premapUrvaka Azraya dene aura sadvyavahArase bana sakA thaa| imaliye sudhArake artha prema, upakAra aura sadvyavahArako apanAnA cAhiye, isakI nitAnta AvazyakatA hai / pApIse pApIkA bhI sudhAra ho sakatA hai, parantu sudhAraka honA caahiye| aisA koI bhI puruSa nahI hai jo svabhAvase hI 'ayogya' ho parantu use yogyatAkI ora lagAnevAlA 'yojaka' honA cAhiye, usIkA milanA kaThina hai| nItikArone kahA hai - ayogyaH puruSo nAsti yojakastatra durlabha / jo jAti apane kisI aparAdhI vyaktiko jAtise khArija karatI hai aura isa taraha usake vyaktitvake prati bhArI ghRNA aura tiraskArake bhAva pradarzita karatI hai, samajhanA cAhiye ki vaha svaya usakA sudhAra karaneke liye asamarthahai,ayogya hai aura usame yojaka-zakti nahIM hai sAthahI,isa kRtike dvArA vaha sarvasAdhAraNameM apanI ayogyatA aura azaktikI ghoSaNA kara rahI hai - itanA hI nahIM, balki apanI svArthasAdhutAko bhI pragaTa kara rahI hai / aisI ayogya aura asamartha jAtikA,
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 yugabIra-nibandhAvalI jo apaneko thAma bhI nahIM sakatI,kramaza. patana honA kucha bhI asvA. bhAvika nahIM hai / pApIkA sudhAra vahI karasakatA hai jo pApIke vyaktitvase ghRNA nahIM karatA balki pApase ghRNA karatA hai| pApIse ghRNA karanevAlA pApIke pAsa nahIM phaTakatA, vaha sadeva usase dUra rahatA hai aura una donoke bIca mIlokI gaharI khAI par3a jAtI hai| isase vaha pApIkA kabhI bhI kucha sudhAra yA upakAra nahI kara sktaa| pratyuta isake, jo pApase ghRNA karatA hai vaha savaidyakI taraha hamezA pApIke (rogIke) nikaTa hotA hai aura barAbara usake pApa (roga)ko dUra karane kA yatna karatA rahatA hai| yahI donome bhArI antara hai| Ajakala adhikAza jana pApase to ghRNA nahI karate parantu pApIse ghRNAkA bhAva z2arUra dikhalAte haiM, athavA ghRNA karate hai| isIse sasArame pApakI uttarottara vRddhi ho rahI hai aura usakI zAnti honeme nahIM paatii| bahadhA jAti-birAdariyo athavA pacAyatiyokI prAya aisI nIti pAI jAtI hai ki ve apane jAti-bhAiyoko pApakarmase to nahIM rokatI aura na unake mArgame koI argalA hI upasthita karatI haiM, balki yaha kahatI haiM ki 'tuma siMgala-ikaharA pApa mata karo,balki Dabala-doharA pApa karo, Dabala pApa karanese tumhe koI daDa nahIM milegA, sigala pApa karane para tuma jAtise khArija ho jaanoge| arthAt ve apane vyavahArase unhe yaha zikSA de rahI hai ki 'tuma cAhe jitanA baDA pApa karo, hama tumhe pApa karanese nahIM rokatI, parantu pApa karake yaha kaho ki hamane nahIM kiyA,pApako chipAkara karo aura use chipAneke liye jitanA bhI mAyAcAra tathA asatya-bhASaNAdi dUsarA pApa karanA paDe usakI tumhe chuTTI hai, tuma khuzIse vyabhicAra kara sakate ho, parantu vaha sthUlarUpame kisI para jAhira na ho, bhale hI isa kAmake liye roTI banAnevAlIke rUpame kisI strIko rakhalo, parantu isase apanA anucita sambandha mata z2Ahira hone do aura yadi tumhAre phela (karma)se kisI vidhavAko garbha raha jAya to
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAti-paMcAyatoMkA daMDa-vidhAna ___ 255 khuzIse usakI bhrUNa-hatyA kara DAlo, athavA bAlaka prasava karAkara use kahI jagala Adime DAla Ano yA mAra DAlo, parantu khule rUpameM jAti-birAdarIke sAmane yaha bAta na Ane do ki tumane usa vidhavAke sAtha sambandha kiyA hai isIme tumhArI khaira hai-mukti hai aura nahIM to jAtise khArija kara die jAnoge / jAti-virAdariyo athavA pacAyatiyokI aisI nIti aura vyavahArake kAraNa hI Aja kala bhAratavarSakA aura usame bhI ucca kahalAnevAlI jAtiyokA bahuta hI jyAdA naitika patana ho rahA hai / aisI hAlatame pApiyokA sudhAra aura patitoMkA uddhAra kauna kare,yaha eka bar3I kaThina samasyA upasthita hai| eka bAta aura bhI noTa kie jAne yogya hai aura vaha yaha ki yadi koI manuSya pApakarma karake patita hotA hai to usake lie isa bAtakI khAsa jarUrata rahatI hai ki vaha apane pApakA prAyazcitta karaneke liye adhika dharma kare, use jyAdaha dharmakI ora lagAyA jAya aura adhika dharma karanekA maukA diyA jAya, parantu Ajakala kucha jaina jAtiyo aura jaina pacAyatokI aisI ulTI rIti pAI jAtI hai ki ve aise logoko dharma karanese rokate hai-unhe jinandiromeM jAne nahI dete athavA vItarAga bhagavAnakI pUjA-prakSAla nahIM karane dete, aura bhI kitanI hI ApattiyA~ unake dhArmika adhikAropara khaDI kara dete hai| samajhame nahI AtA yaha kaisI pApose ghRNA aura dharmase prIti, athavA patitoke uddhArakI icchA hai / / aura kisI birAdarI yA pacAyatako kisIke dhAmika adhikAromeM hastakSepa karanekA kyA adhikAra hai ? jainiyomeM avirata-samyagdRSTikA bhI eka darjA (caturtha guNasthAna) hai / aura aviratasamyagdRSTi use kahate haiM jo indriyoke viSayo tathA trasa-sthAvara jIvokI hiMsAse virakta nahI hotA-athavA yo kahiye ki indriyasayama aura prANisayama nAmaka dono saMyamoMmeMse kisI
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 yugavIra - nibandhAvalI bhI saMyamakA dhAraka nahI hotA, parantu jinendra bhagavAnake vacanome zraddhA z2arUra rakhatA hai'| aise loga bhI jaba jainI hote haiM aura siddhAntata jainamandirome jAne tathA jinapUjanAdi karaneke adhikArI haiM taba eka zrAvakase jo jenadharmakA zraddhAnI hai, cAritramohanIya karmake tIvra - udayavaza yadi koI aparAdha bana jAtA hai to usakI hAlata avirata - samyagdRSTise aura jyAdaha kyA qharAba ho jAtI hai, jisake kAraraNa use mandirame jAne prAdise rokA jAtA hai / jAna paDatA hai ki isa prakArake das - vidhAna kevala nAsamajhI aura pArasparika kaSAyabhAvoMse sambandha rakhate haiM / anyathA, jainadharmame to samyagdarzanase yukta ' ( samyagdRSTi ) cANDAla ke putrako bhI deva' kahA hai- ArAdhya batalAyA hai| aura usakI dazA usa pragArake sadRza pratipAdana kI hai jo bAhyame bhasmase prAcchAdita honepara bhI prataragame teja tathA prakAzako lie hue hai aura isaliye kadApi upekSaraNIya nahI hotA' / isase bahuta prAcIna samayame, jaba jainiyokA hRdaya saccI dharmabhAvanAse prerita hokara udAra thA aura jainadharmakI udAra ( anekAntAtmaka ) chatrachAyAke nIce sabhI loga ekatrita the, mAtaga ( cANDAla) bhI jaina mandirome jAyA karate the aura bhagavAnakA darzana-pUjana karake apanA 1 goidiyesu virado rago jIve thAvare tase vApi / jo sahai jitta sammAhaTTI zravido so || 26 // - gommaTasAra 2 jina pUjA ke kauna kauna adhikArI haiM, isakA vistRta aura prAmANika kathana lekhakakI likhI huI 'jinapUjanA'dhikAra- momAsA' se jAnanA cAhiye / 3. samyagdarzana -sampannamapi mAtagadehajam / devA deva vidurbhasma gUDhAgArAnta rojasam // - ratnakaraDe, svAmimamantabhadra
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAti-paMcAyatoMkA daMDa vidhAna 257 janma saphala kiyA karate the / isa viSayakA acchA ullekha zrIjinasenAcArya ke harivazapurANa ( sarga 23 ) me pAyA jAtA hai aura vaha isa prakAra hai| 9 "strIkA' khecarA yAtA siddhakUTa - jinAlayam / ekadA vadituM sopi zaurirmadanavegayA // 2 // kRtvA jinamaH kheTA pravandha pratimAgRham / tasthu stabhAnamAzritya bahuveSA yathAyatham || 3 || vidya dvegopi gaurINAM vidyAnAM stambhamAzrita' / kRta pUjA sthita zrImAnsva nikAyapariSkRta // 4 // paSTayA vasudevena tato madanavegayA / vidyAdharanikAyAste yathAsvamiti kIrtitA // 5 // " "amI vidyAdharA hyAryA samAsena samIritA / mAtagAnAmapi svAminnikAyAn zRNu vacmi te // 14 // nIlAmdacayazyAmA nIlAmbaravarasraja' | zramI mAtaganAmAno mAtagantabha-sagatA // 15 // zmazAnAsthikRtottaMsA bhasma reNu - vidhUsarA / zmazAnanilayAstvete smazAnastamamAzritA / / 16 / / nIlavaiDUryavarNAni dhArayantyaMvarANi ye / pADurastabhametyAmI sthitA. pADuva khecarA. // 17 // kRSNA'jinadharAstvete kRSNacarmAmbarakhajaH / kAnIlastabhamadhyetya sthitA kAlazvapAni // 18 // piMgalairmUrdhvajaiyuktAstaptakA canabhUSaNA / zvapAkInA ca vidyAnAM zritA stabha zvapAkina // 16 // patrapara zukacchanna-vicitra mukuTa-sraja' | pArvateyA iti khyAtA pArvatastaMbhamAzritA // 20 // vaMzIpatrakRtottaMsA marvatu kusumasraja' / vazastamAzritAzcaite khedA vaMzAlayA matA // 21 //
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 yugavIra-nibandhAvalI mahAbhujagazobhAMkasaMdRSTavarabhUSaNA / vRkSamUlamahAstaMbhamAzritA vArtamUlakA // 22 // svaveSakRtasaMcArA svacinhakRtabhUSaNA / samAsena samAkhyAtA nikAyA khacarodgatAH // 23 // iti bhAryopadezena jJAtavidyAdharAntara / zoriyato nija sthAna khecarAzca yathAyathama / / 24 // " ina padyokA anuvAda pa0 gajAdharalAjIne apane bhASA harivazapurANa'me nimnaprakAra diyA hai - - "eka dina samasta vidyAdhara apanI apanI striyoke sAtha siddhakUTa caityAlayakI vandanArtha gaye / kumAra (vasudeva) bhI priyatamA madanavegAke sAtha cala diye // 2 // siddhakkUTapara jAkara citra-vicitra veSoke dhAraNa karanevAle vidyAdharone sAnanda bhagavAnakI pUjA kI, caityAlayako namaskAra kiyA eva apane apane stabhokA sahArA lekara jUdejude sthAnopara baiTha gaye / kumArake zvasura vidya dvegane bhI apanI jAtike gaurika nikAyake vidyAdharoke sAtha bhale prakAra bhagavAnakI pUjA kI aura apanI gaurI vidyAproke stabhakA sahArA lekara beTha gae / kumArako vidyAdharokI jAtike jAnanekI utkaThA huI, isaliye unhone unake viSayame priyatamA madanavegAse pUchA aura madanavegA yathAyogya vidyAdharokI jAtiyokA isa prakAra varNana karane lagI-" ___ "prabho / ye jitane vidyAdhara hai ve saba AryajAtike vidyAdhara haiM / aba mai mAtagajAtike vidyAdharoko batalAtI hU~ Apa dhyAnapUrvaka sune|" - "nIlameghake samAna zyAma nIlI mAlA dhAraNa kiye, mAtagastabha ke sahAre baiThe hue ye mAtagajAtike vidyAdhara hai // 14-15 / / murdokI haDDiyoke bhUSaNose bhUSita, bhasma ( rAkha ) kI reNuprose maTamaile 1. dekho, san 1916 kA chapA saMskaraNa pRSTha 284, 285 /
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAti-paMcAyatokA daMDa-vidhAna aura zmazAna (stabha) ke sahAre baiThe hue ye zmazAna-jAtike vidyAdhara hai // 16 // vaiDUryamaNike samAna nIle nIle vastroko dhAraNa kie pAMDurastabhake sahAre baiThe hue ye pADukajAtike vidyAdhara haiM // 17 // kAle kAle mRgacarmoko proDhe, kAle camaDeke vastra aura mAlAnoko dhAre kAlastabhakA Azraya lekara baiThe hue ye kAlazvApAkI jAtike vidyAdhara hai / / 18 / / pIle varNake kezose bhUSita, taptasvarNake bhUSaNoMke dhAraka zvapAkavidyAoke stabhake sahAre baiThanevAle ye zvapAkajAtike vidyAdhara hai / / 16 / / vRkSoke pattoke samAna hare vastroko dhAraNa karanevAle, bhAti bhAtike mukuTa aura mAlAproke dhAraka parvatastabhakA sahArA lekara baiThe hue ye pAvateyajAtike vidyAdhara haiN|||20|| jinake bhUSaNa bAsake pattoke bane hue haiM, jo saba Rtuproke phUlokI mAlAeM pahine hue haiM aura vazastabhake sahAre baiThe hue haiM ve vazAlayajAtike vidyAdhara haiM // 21 // mahAsarpake cinhose yukta uttamottama bhUSaNoko dhAraNa karanevAle vRkSamUla nAmaka vizAla stabhake sahAre baiThe hae ye vAkSamUlakajAtike vidyAdhara haiM / / 22 / / isa prakAra ramaNI madanavegAdvArA apane apane veSa aura cinha-yukta bhUSaNose vidyAdharokA bheda jAnakara kumAra ati prasanna hue aura usake sAtha apane sthAna cale pAe, eva anyavidyAdhara bhI apane apane sthAna cale ge|" isa ullekhaparase itanA hI spaSTa mAlUma nahIM hotA ki mAtaga jAtiyoke cADAla loga bhI jaina mandirome jAte aura pUjana karate the, balki yaha bhI mAlUma hotA hai ki zmazAnabhUmikI haDDiyoke AbhUSaNa pahane hae tathA mRgachAla aoDhe, camaDeke vastra pahine aura camar3ekI mAlAe~ hAthame liye hue bhI jainandirome jA sakate the| 1 yahA~ kisIko yaha samajhane kI bhUla na karanA cAhiye ki lekhaka Ajakala aisI apavitra dazAme mandirome jAnekI pravRtti calAnA cAhatA hai|
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 yugavIra-nibandhAvalI aura na kevala jA hI sakate the balki apanI zakti aura bhaktike anusAra pUjAkaraneke bAda unake vahA~ baiThaneke liye sthAna bhI niyata thA, jisase unakA jaina mandirame jAnekA aura jyAdA niyata adhikAra pAyA jAtA hai' / jAna paDatA hai usa samaya siddhakUTa - jinAlaya me pratimAgRhake sAmane eka bahuta baDA vizAla maMDapa hogA aura usameM stabhoke vibhAgase sabhI zrArya-anArya jAtiyoke logoke baiThaneke liye judA judA sthAna niyata kara rakkhe hoge| Ajakala jainiyomeM ukta siddhakUTa - jinAlaya ke DhaMgakA, usakI nItikA anusaraNa karanevAlA, eka bhI jaina mandira nahI hai / logone bahudhA jaina mandiroko devasampatti na samajhakara apanI gharU sampatti samajha rakkhA hai, unhe apanI hI cahala-pahala tathA grAmoda-pramodAdike eka prakArake sAdhana banA rakhA hai| ve prAya una mahodArya sampanna loka - pitA vItarAga bhagavAna ke mandira nahI jAna paDate, jinake samavasaraName pazu taka bhI jAkara baiThate the| aura na vahA~, mUrtiko choDakara, una pUjya pitAke vairAgya, praudArya tathA sAmyabhAvAdi guNokA kahI koI Adarza hI najara AtA hai| isIse ve loga uname cAhe jisa jenIko zrAne dete 1 zrI jinasenAcArya ne 6 vI zatAbdI ke vAtAvaraNa ke anusAra bhI aise logokA jainamandirame jAnA Adi Apattike yogya nahIM ThaharAyA aura na usase maMdira apavitra ho jAneko hI sUcita kiyaa| isase kyA yaha na samajha liyA jAya ki unhone aisI pravRtikA abhinandana kiyA hai athavA use burA nahI samajhA ?. 2 cAdanapura zrImahAvIrajI mandirame to varSabharame do eka dina ke liye yaha havA A jAtI hai ki sabhI U~ca-nIca jAtiyoka loga binA kisI rukAvaTaka apane prAkRta ve Same - jUte pahane aura camaDe - ke Dhola Adi cIje lie hue vahA~ cale jAte hai, aura apanI bhaktike anusAra darzana pUjana tathA parikramaNa kara vApisa Ate hai /
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAti-paMcAyatoMkA daMDa-vidhAna 261 haiM aura cAhe jisako nahI / kaI aise jaina mandira bhI dekhanemeM pAe haiM jiname UnI vastra pahine hue jainiyoko bhI ghusane nahIM diyA jaataa| isa anudAratA aura kRtrima dharmabhAvanAkA bhI kahI kucha ThikAnA hai| aise saba logoko khUba yAda rakhanA cAhiye ki dUsaroke dharma-sAdhaname vidhna karanA, bAdhaka honA, unakA mandira jAnA banda karake unhe deva-darzanAdise vimukha rakhanA aura isa taraha para unakI prAtmonnatime rukAvaTa DAlanA bahuta baDA bhArI pApa hai| ajanAsundarIne apane pUrva janmame thoDe hI kAlake liye jinapratimAko chipAkara apanI sautake darzana-pUjaname antarAya DAlA thA, jisakA pariNAma yahA~ taka kaTuka huA ki usako apane isa janmame 22 varSa taka patikA du saha viyoga sahanA par3A aura aneka sakaTa tathA prApadAyokA sAmanA karanA par3A, jinakA pUrNa vivaraNa zrIraviSeNAcArya-kRta padmapurANake dekhanese mAlUma ho sakatA hai| zrIkundakundAcAryane apane 'rayaNasAra' granthame yaha spaSTa batalAyA hai ki 'dUsaroke pUjana aura dAna-kAryame antarAya (vighna) karanese janma-janmAntarame kSaya, kuSTa, zUla, raktavikAra, bhagadara jalodara, netrapIDA zirovedanA Adi roga tathA zIta-uSNake AtApa aura kuyoniyome paribhramaNa Adi aneka du khokI prApti hotI hai / yathA - khaya-kuTTasUlamUlo loybhgdrjlodrkkhisiro| sIduraha bahmarAI pUjAdANatarAya-kammaphala / / 33 // isaliye jo koI jAti-birAdarI athavA pacAyata kisI jainIko jainamandirame na jAne athavA jinapUjAdi dharma kAryose vacita rakhanekA daDa detI hai vaha apane adhikArakA atikramaNa aura ullaghana hI nahI karatI, balki ghora pApakA anuSThAna karake svaya aparAdhinI banatI hai| aisI jAti-birAdariyoke pacokI nirakuzatAke virUddha AvAja uThanekI z2arUrata hai aura usakA vAtAvaraNa aise hI lekhoMke dvArA paidA kiyA jA sakatA hai| Ajakala jaina pacAyatone 'jAti
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 yugavIra-nibandhAvalI bahiSkAra' nAmake tIkSNa hathiyArako jo eka khilaunekI taraha apane hAthameM le rakkhA hai aura binA usakA prayoga jAne tathA apane balAdika aura deza-kAlakI sthitiko pahacAne jahAM tahA~ yadvA tadvA rUpame usakA vyavahAra kiyA jAtA hai vaha dharma aura samAjake liye baDAhI bhayakara tathA hAnikAraka hai / isa viSayame zrIsomadevasUri apane 'yazAstilaka' grantha (zaka sa0881) me likhate haiM - nave sadigdha nirvAhai vidagdhAdgaNavardhanam / ekadoSakRte tyAjya prAptatattva kthaM nara / / yata samayakAryArthI nAnA-pacajanAzraya / ata sabodhya yo yatra yogyasta tatra yojayet / / upekSAyA tu jAyeta tatvAddUratage nara / tanastasya bhavo dIrgha samayopi ca hIyate / / ina padyokA prAzaya isa prakAra hai - 'aise aise navIna manuSyose apanI jAtikI samUha-vRddhi karanI cAhiye jo sadigdhanirvAha hai-arthAt jinake viSayame yaha sandeha hai ki ve jAtike AcAra-vicArakA yatheSTa pAlana kara skege|(aur jaba yaha bAta hai taba) kisI eka doSake kAraNa koI vidvAna jAtise bahi SkArake yogya kaise ho sakatA hai ? - ki siddhAntAcAra-viSayaka dharmakAryoMkA prayojana nAnA pacajanoke Azrita hai-unake sahayogase siddha hotA hai-ata samajhAkara jo jisa kAmake yogya ho usako usameM lagAnA cAhiye-jAtise pRthaka na karanA cAhiye / yadi kisI doSake kAraNa eka vyaktikI-khAsakara vidvAnakI - upekSA kIjAtI hai-use jAtime rakhanekI parvAha na karake jAtise pRthaka kiyA jAtA hai- to isa upekSAse vaha manuSya tattvase bahuta dUra jA paDatA hai| tattvase dUra jA paDaneke kAraNa usakA sasAra baDha jAtA hai aura dharmakI bhI kSati hotI hai--samAjake sAtha sAtha dharmako bhI bhArIhAni uThAnI par3atI hai, usakA yatheSTa pracAra aura pAlana nahIM ho paataa|'
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 263 jAti-paMcAyatoMkA daMDa-vidhAba AcAryamahodayane apane ina vAkyo-dvArA jaina jAtiyo aura jaina paMcAyatoko jo gaharA parAmarza diyA hai aura jo dUrakI bAta sujhAI hai vaha sabhIke dhyAna dene aura manana karaneke yogya hai / jaba jaba isa prakArake sadupadezo aura satparAmarzoM para dhyAna diyA gayA hai taba taba jaina samAjakA utthAna hokara usakI hAlata kuchase kucha hotI rahI hai. isame acche acche rAjA bhI hue, muni bhI hue aura jainiyone apanI laukika tathA pAralaukika unnatime yatheSTa pragati kI, sAtha hI jainadharmakA bhI acchA abhyutthAna huA / parantu jabase una upadezo tathA parAmarzoMkI upekSA kI gaI tabhIse jainasamAjakA patana ho rahA hai aura Aja usakI itanI patitAvasthA ho gaI hai ki usake abhyudaya aura samRddhikI prAya: sabhI bAte svapna-jaisI mAlUma hotI haiM, aura yadi kucha pugatattvajJo athavA aitihAsika vidvAno-dvArA thoDAsA prakAza na DAlA jAtA to una para ekAeka vizvAsa bhI honA kaThina thA / aisI hAlatame. aba z2arUrata hai ki jainiyokI pratyeka jAtime aise vIra puruSa paidA hoM athavA khaDe ho jo baDe hI premake sAtha yuktipUrvaka jAtike paco tathA mukhiyAproko unake kartavyakA jJAna karAe~ aura unakI samAja-hita-virodhinI nirakuza pravRttiko niyatrita karaneke liye jI-jAnase prayatna kre| aisA hone para hI samAjakA patana ruka sakegA aura usame phirase vahI svAsthyaprada, jIvanadAtA aura samRddhikAraka pavana baha sakegA jisakA bahanA aba banda ho rahA hai aura usake kAraNa samAjakA sAsa ghuTa rahA hai / AzA hai samAjake sabhI zubhacintaka apane vartamAna katrtavyako samajhege aura baDI dRDhatAke sAtha usake pAlanameM datta cita hoge|
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 hama dukhI kyoM haiM ? dukhabharI hAlata isame koI sandeha nahIM aura na kisIko kucha Apatti hai ki Aja kala hame sukha nahIM, ArAma nahI aura caina nhii| hamArI becenI, parezAnI aura ghabarAhaTa dina para dina baDhatI jAtI hai, taraha tarahakI cintAmone hamako ghera rakkhA hai, rAta dina hama isI udheDabuname rahate haiM ki kisI taraha hamako sukha mile, hama sukhakI nIda soe~, hamAre dukha-darda dUra ho, hamArI gardanase cintAmokA bhAra utare aura hamArI prAtmAko zAntikI prApti ho / isI sukha-zAntikI khojame-usakI prAptike liye- hama dezavidezome mAre mAre phirate haiM,jagala biyAvAnoko khAka chAnate haiM, parvata-pahADose Takkara lete hai, nadI-nAlo aura samundro takako lA~ghane yA unakI chAtI para mUga dalanekI koziza karate haiN| isake sivAya, dina rAta telIke bailakI taraha gharake dhandhokI pUtike pIche hI cakkara lagAte rahate hai, unhIke jAlame pha~se rahate haiM, unakA kabhI proDa (anta) nahIM AtA, unakI pUrti aura bhUThI mAna-baDAIke liye dhanakI cintA haradama sira para savAra rahatI hai, haravakta yahI raTa lagI rahatI hai ki 'hAya TakA / hAya TakA | TakA kaise paidA ho | kyA kare kahA~ jA~ya aura kaise kare ! kisI bhI taraha kyo na ho, TakA paidA honA cAhiye, tabhI kAma
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ hama dukhI kyo hai ? 265 calegA, tabhI dukha mittegaa| aura isaliye hara jAyaja nAjAyaja tarIkese-ucitA'nucitarUpase hama rupayA paidA karaneke pIche paDe hue haiM, usIkI eka dhuna aura usIkA eka khabta (pAgalapana) hamAre sirapara savAra hai aura usakI samprAptime itanA salagna rahanA hotA hai ki hame apane tana-badanakI bhI pUrI sudha nahIM rhtii| phira ina bAtoko to kauna soce aura kauna unapara gaharA vicAra kare ki 'hama kauna haiM, kahA~ se Ae haiM, kyo Ae hai, kaise Ae haiM, kahA~ jAyeMge, kaba jAyeMge kaise jAya~ge, hamArA prAtmIya kartavya kyA hai, use pUrA karaneke liye hamane koI kArravAI kI yA nahI,aura hame isa manuSya-zarIrako pAkara sasArame kyA kyA kAma karane cAhyei' / ina saba bAtoko socane aura vivAranekA hamAre pAsa samaya hI nahI hai / hamako itanI phursata kahA~ jo isa prakArake vicAroMke lie bhI kucha vakta de sake yA aise vicAroke sAhityako hI paDha-suna sake ? hamArI idhara pravRtti hI nahIM hotI / garaja yaha ki apane sukhakI sAmagrIko ekatra karane athavA juTAneke liye hame rAta-dina khaDI a~guliyo nAcanA par3atA hai aura pUrNarUpase usIme salagna rahanA hotA hai| parantu yaha saba kucha hote hue bhI-dhana-daulata aura bhUThI ijz2ata paidA karaneke yatname itanA adhika tatparatA hote hue aura use bahuta kucha prApta karate hae bhI hame sUkha nahIM milatA zAnti nasIba nahIM hotii| cAro tarapha jidhara bhI praoNkha uThAkara dekhate haiM dukha hI dukha naz2ara prAtA hai-hamAre svajana parijana, iSTa mitra sage sambandhI, yAra dosta, aDosI-paDosI, nagara aura dehAtake prAtra sabhI loga dukha-dardase pIDita hai, hara orase dukhadardabharI AvAje hI sunAI par3atI haiN| apanA hI dukha dUra nahIM hotA taba dUsaroke dukhako mAlUma karane aura dUra karanekI phikra kauna kare ? kauna kisI para dayA athabA rahama kare ? kauna kisIko madada kare ? aura kaise koI kisIke dukhadardame kAma Ave ? hara ekako apanI apanI par3I hai, apane hI matalabase
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 yugavIra-nibandhAvalI matalaba hai, apanI svArthasiddhi ke sAmane dUsarokI jAna, mAla, ijjata aura AbarU (pratiSThA) koI cIja nahI-usakA kucha bhI mUlya nahI hai / isa taraha aura aisI hAlatame hamArA dukha ghaTanekI jagaha ulaTA dinapara dina baDha rahA hai aura hame caina yA sukha-zAti nahIM miltii| dhArmika patana aba prazna yaha paidA hotA hai ki aisA kyo ho rahA hai ? hamArA dukha kyo baDha rahA hai ? isakA sIdhA sAdA uttara, yadyapi, yaha diyA jA sakatA hai ki hamamese dharma uTha gayA aura rahA sahA bhI uThatA jA rahA hai usIkA yaha natIjA hai ki hama dukhI haiM aura hamArA dukha baDha rahA hai| aura isa uttarakI yathArthatA athavA upayuktatApara koI Apatti bhI nahIM kI jA sakatI, kyoki dharma sukhakA kAraNa hai aura kAraNase hI kAryakI siddhi hotI hai, ise sabahI matamatAntarake loga mAnate haiM / baDe baDe RSiyo mUniyo aura mahAtmAgrone dharmako hI loka-paralokake sabhI sukhokA kAraNa batalAyA hai aura yaha pratipAdana kiyA hai ki vaha jIvoko sasArake du khose nikAlakara uttama sukhome dhAraNa karanevAlA hai| aura vahI akelA eka aisA mitra hai jo paralokame bhI sAtha jAkara isa jIvake sukhakA sAdhana banatA hai-- use sukhakI sAmagrI prApta karAtA hai-usIse AtmAkA abhyudaya aura utthAna hokara mokSasukhakI prApti hotI hai| dharmake svarUpa para vicAra karanese bhI aisA hI mAlUma hotA hai-usakI mahimA tathA zaktime kucha bhI vivAda nahIM hai| pratyuta isake, adharma yA pApa dukhakA kAraNa hai, haraeka jillata-musIbatakA sababa athavA durgativipattikA nidAna hai / prata hamArI maujUdA dukhabharI hAlata hamAre pApI pAcaraNakI dalIla hai, bure karmokA natIjA hai aura isa bAtako jAhira karatI hai ki hamameM dharmakA AcaraNa prAya nahI rhaa|
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ hama dukhI kyo haiM ? 267 vAstavameM, hama dharma-karma bahuta gira gaye haiM aura hamArA bahuta kucha patana ho cukA hai| cAhe jisa AcaraNako dharmakI kasoTIpara kasiye, prAya pItala yA mulammA mAlUma hotA hai / hamArI pUjA, bhakti, sAmAyika, vrata, niyama, upavAsa, dAna, zIla, tapa aura sayama AdikI jo bhI kriyAe~ dharmakaM nAmase nAmAkita haiM- jinako hama 'dharma' kahakara pukArate haiM uname bhI dharma prAya nahI rahA hai / ve bhAva-zUnya honese bakarIke galemeM laTakate hue thanoke samAna hai' / bakarI ke gale ke thana jisa prakAra dekhaneke liye thana hote hai - unakA AkAra thano jaisA hotA hai- parantu ve thanokA kAma nahI dete, unase dUdha nahI nikalatA / ThIka vahI hAlata hamArI ukta dhArmika kriyAokI ho rahI hai| ve dekhane - dikhAneke liye hI dhArmika kriyAe~ hai, parantu uname prAraNa nahI jIvana nahI, dharmakA bhAva nahI aura na hame unakA rahasya hI mAlUma hai / ve prAya eka dUsarekI dekhAdekhI, rIti-rivAjakI pAbandI grathavA rUDhikA pAlana karane, dharmAtmA kahalAne, yaza kIrti prApta karane aura yA kisI dUsare hI laukika prayojanako siddha karaneke liye numAizI taurapara kI jAtI haiN| unake mUlameM prAya ajJAnabhAva, lokadikhAvA, rUDhipAlana, mAnakaSAya zrIra duniyAsAjIkA bhAva bharA rahatA hai, yahI unakI aura yahI unakI cAbI - ku jI hai| una kriyAko samyakacAritra nahI kaha sakate, samyak cAritrake liye samyagjJAnapUrvaka honA lAjimI hai aura vaha laukika prayojanose rahita hotA hai / jo kriyAe~ samyakjJAnapUrvaka apanA AtmIya kartavya samajha kara nahI kI jAtI, ve saba mithyA, jhUThI athavA numAizI kriyAe~ haiM, mithyAcAritra haiM, aura anta me sasArake dukhokA kAraNa haiN| aura isaliye, dhArmika dRSTise, hamArI ina dharmake nAmase prasiddha honevAlI 1 bhAvahInasya pUjAdi - tapo-dAna-japAdikam / vyarthaM dIkSAdikaM ca syAdajAkaThastanAviva //
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 yugavIra-nibandhAklo vartamAna kriyAnoko 'samyakcAritra' na kahakara 'yAtrika cAritra' athavA jaDa-mazIno-jaisA AcaraNaka hanA caahiye| unase dharma-phalakI prApti nahI ho sakatI, kyoki binA bhAvake kriyAe~ phaladAyaka nahIM hotii| ____ isake sivAya, jidhara dekhiye udhara hI hiMsA, jhUTha, corI, lUTakhasoTa mArakATa sInAjorI vizvAsaghAta, rizvata-ghUsa, vyabhicAra, balAtkAra, vilAsapriyatA viSayAzakti aura phUTakA bAjAra garma hai, chala-kapaTa, dabha-mAyAcAra, dhokhA, dagA, phareba, jAlasAjI aura cAlabAjIkA dauradaurA hai; jUnA bhI kucha kama nahI, aura saTTane to logokA badhanA-boriyA hI ikaTTA kara rakkhA hai, logoke dilome IrSA, dveSa ghRNA aura adekhasakAbhAvakI agni jala rahI hai, Apasake vaira-virodha, manamuTAva aura zatrutAke bhAvase sIne syAha athavA hRdaya kAle ho rahe hai, bhAI bhAIme anabana, bApa beTeme khicAvaTa, mitro-mitrome vaimanasya aura strI-puruSome kalaha hai, cAro ora anyAya aura atyAcAra chAyA huA hai, loga krodhake hAthose lAcAra haiM, jhUThe mAnakI zAname hairAna va parezAna hai aura lobhakI mAtrA to itanI baDhI huI hai tathA baDhatI jAtI hai ki dayAdharmake mAnanevAle aura apaneko U~ca jAti tathA kUlakA kahanevAle bhI aba apanI pyArI beTiyoko becane lage haiM, unhe apanI choTI choTI sukumAra kanyAnokA hAtha bUDhe bAbAnoko pakaDAte hue jarA bhI sakoca nahI hotA, jarA bhI tarasa yA rahama nahI pAtA aura na unakA vajra hRdaya hI aisA ghora pApa karate hue dhaDakatA yA kAMpatA hai / phira lajjA athavA zarama becArIkI to bAta hI kyA hai ? vaha to unake pAsa bhI nahIM phaTakatI / prAya sabhI jAtiyome kanyAvikrayakA vyApAra 1 yasmAt kriyA pratiphalanti na bhAvazUnyA / -kalyANamadira
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ hama dukhI kyoM haiM ? 266 baDhA huA hai, khUba saude hote haiM. asaMtoSa phaila rahA hai aura tRSNAkI koI hada nahI / loga madira-mUrtiyo aura dhArmika saMsthAnoM takakA mAla hajama kara jAte haiM, devadravyako khA jAne aura tIrthoMkA mAla uDA jAnemeM unhe koI saMkoca nahIM hotaa| idhara bhUThI mAna-bar3AIke lolupI athavA mithyA pratiSThAke upAsaka,vidhavAnoMke garbha girAkara yA unake navajAta baccoko, prasava gupta rakhaneke abhiprAyase, vanaupavana, kUpa-bAvaDI nadI-sarovara yA saDAsa Adime DAlakara athavA jItA gADakara, garbhapAta aura bAlahatyAdikake aparAdhokI saMkhyA baDhA rahe haiM / aura aba to kahI kahIse rogaTe khaDe karanevAle aise durAcAra bhI sunaneme Ane lage haiM ki eka pratiSThita puruSa apanI strIke peTase laDakA paidA karanekI dhuname, nahI nahI pAgalapaname, dUsare manuSyake nirdoSa bacceko mArakara usake garma garma khUnase apanI garbhavatI strIko nahalAtA aura khuza hotA hai / aoha / kitanA bhayakara dRzya hai 11 kitanI sadilI athavA hRdayakI kaThoratA hai / / dharmakA, zraddhAkA, manuSyatAkA kitanA divAlA aura AtmAkA kitanA adhika patana hai / / / khudagarajIkI bhI hada ho gaI | || ye saba bAteM dharmake patana aura usakI hamame anupasthitiko dinakara-prakAzakI tarahase prakaTa kara rahI haiM / aisI hAlatame 'hamamese dharma uTha gayA' yaha kahanA kucha bhI anucita yA bejA nahIM hai| paratu phira yaha savAla paidA hotA hai ki dharma kyo uTha gayA ? kina kAraNose hama use choDane athavA usakI tarapha pITha deneke lie majabUra ho rahe haiM ? kyo usake dhAraNa yA pAlana karanemeM hamArI pravRtti nahIM hotI ? aura isaliye hamArA du kha kyo baDha rahA hai isa praznakA yaha uttara ki 'hamamese dharma uTha gayA aura rahA sahA bhI uThatA jAtA hai' ThIka hote hue bhI paryApta nahI hai-kAphI nahI hai| itane parase hI hamArI saMtuSTi athavA bharapAI nahIM hotI hamAre dhyAname apane du khoke kAraNokA nakazA pUrI taurase nahIM baiThatA
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 yugavIra-nibandhAvalI hameM spaSTatAke sAtha yaha jAnanekI jarUrata hai ki hamArA dukha kyoM bar3ha rahA hai ? vAstavame jo kAraNa hamAre du.khake baDhanekA hai vahI hamameMse dharmaka uTha jAnekA hai / ekake mAlUma honepara dUsareko mAlUma karanekI jarUrata nahI rhtii| eka savAlake acchI tarahase hala ho jAne para dUsarA khuda-ba-khuda (svayameva) hala ho jAtA hai, aura isaliye hame vaha khAsa kAraNa mAlUma karanA cAhiye jisakI vajahase hamArA dUkha baDha rahA hai yA hamame se dharma uTha gayA aura uThatA jAtA hai| AvazyakatAoMkI vRddhi jahA~ taka maiMne isa mAmalepara gaura tathA vicAra kiyA aura usake hara pahalU para naz2ara DAlI, hamAre du khokA pradhAna kAraNa sivAya isake aura kucha pratIta nahI hotA ki 'hamane apanI z2arUriyAtakoAvazyakatAmoko-phijUla baDhA liyA hai, vaisA karake apanI Adata, prakRti aura pariNatiko bigAr3a liyA hai aura dinapara dina unameM aura vRddhi karate cale jAte haiM / phijUlakI jarUriyAtakA baDhA lenA aisA hI hai jaisA ki apaneko jajIrose bA~dhate jAnA / eka hAthI parame jajIrake paDa jAnese hI parAdhIna ho jAtA hai - apanI icchAnasAra jahA~ cAhe ghUma-phira nahIM sakatA-usako vaha sukha nasIba nahIM hotA jo svAdhInatAme milatA thA / parAdhInatAme sukha hai hI nhiiN| kahAvata bhI prasiddha hai-'parAdhIna supanehu sukha nAhI' / phira jo loga cAro taraphase z2ajIrome jakaDe hue ho-phijUlakI jarUriyAtake bandhanome ba~dhe ho-unakI parAdhInatAkA kyA ThikAnA hai ? aura unhe yadi sukha na mile-zaoNti nasIba na ho--to isame Azcarya tathA vismayakI bAta hI kyA hai ? vyarthakI jarUriyAtako bar3hA lenA vAstavame du khoko nimatraNa denA hI nahIM, unhe mola le lenA hai| eka manuSya chaha sau rupaye mAsika vetana ( tanakhvAha ) pAtA hai
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ hama dukhI kyoM hai ? 271 aura dUsarA pacAsa rupaye mAsika / pacAsa rupaye pAnevAle bhAIkI tarakkI (vRddhi ) hokara sau rupaye mAsika ho gaye aura chaha sau rupaye mAsika pAnevAle bhAIkI tanajjulI ( padacyuti ) ne ekadama do sau rupayekI rakma kama kara dI, aura unakI tanakhvAha sirpha cAra sau rupaye mAsika raha gii| pacAsa rupaye pAnevAlA bhAI apanI unnati tathA padavRddhike samAcAra pAkara khuza ho rahA hai, Anada manA rahA hai, agame phUlA nahIM samAtA aura iSTamitrome miThAiyA bA~TatA hai| pratyuta isake, chaha sau rupaye mAhavArakA tanakhvAhadAra ( vetanabhogI ) apanI avanati athavA padacyutikI khabara pAkara ro rahA hai, jhIka rahA hai, dukhitacitta aura zokAtura humA soca rahA hai ki 'mujhase kaunasI khatA athavA cUka haI ? kyA aparAdha bana gayA? maiMne kaunasA bigADa kiyA, jisase merA darjA ghaTA diyA gayA? kisane merI cugalI kI ? kisane AphIsara (hAkima) ke sAmane merI jhUThI-saccI bAte jAhira kI ? hAya ! merI takadIra phUTa gaI / bhAgya ulaTa gayA / / aba kyA karU~, kahA~ jAU~ aura kaise kruuN|| baDA dukha hai || ___ina dono bhAiyoke anta karaNakI hAlatako yadi ThIka taurase dekhA jA sake, to isame sadeha nahIM ki bar3I tanakhvAhavAlA dukhI aura choTI tanakhvAhavAlA sukhI milegaa| paratu yaha kyo ? rupayekI kamI-bezI hI yadi sukha dukhakA kAraNa ho, to baDI tanakhvAhavAle ko, jisakI tanakhvAha ghaTa jAnepara bhI dUsare tarakkI pAnevAle bhAIse caugunI rahatI hai, jyAdA sukhI honA cAhiye-usake sukhakI mAtrA dUsarese caugunI nahIM to tigunI yA dugunI to z2arUra honI cAhiye / parantu aisA nahIM dekhA jAtA, vaha dUsareke barAbara bhI apaneko sukhI anubhava nahIM krtaa| isakI vajaha hai aura vaha yaha hai ki, pacAsa rupaye pAne vAle bhAIne to apanI z2arUriyAtako pacAsa rupayekI banA rakkhA thA-pacAsa rupayeke bhItarahI apane sampUrNa kharcIko parimita
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 yugavIra-nibandhAvalI kara rakkhA thA-vetana Ate hI ATA, dAla,ghI, tela, namaka, miraca, masAlA, kapaDA lattA, jevara aura riz2arva phaDa vagairaha saba vibhAgomeM vaha usakA baTavArA kara detA thaa| aba betanake baDha jAnepara ekadama pacAsa rupayeko bacata hone lagI aura svaca prAya jyokA tyo rahA, isase use Anada hI Anada mAlUma hone lgaa| parantu chaha sau rupaye vAle bhAIkI hAlata dUsarI thI-usakI z2arUriyAta pacAsa rupaye yA sau dosau rupayekI nahI thI balki chaha sau rupaye mAsikase bhI vaDhI huI thii| usane apanI jAhirI haisiyata athavA sthitiko chaha sau rupaye se bhI adhikakI banA rakkhA thA-naukara cAkara, ghoDA gADI, bAga bagIce, phUla phulavADI, kamarekI zobhA sajAvaTa vagairaha saba tarahakA sAz2a sAmAna thA, rojAnA hajAmata banatI thI, tIsare dina pozAka badalI jAtI thI, hara sAla gharabharake liye acche naye naye kapaDe silate the aura do cAra bAra pahanakara hI raddI kara diye jAte the, mehamAnokI sevA-zuzrUSA bhI khUba dila kholakara hotI thI, gharame mevA, miThAI, phala, phUla aura nAnA prakArake bhojanokI haradama rela pela athavA cahala pahala rahatI thI, striyA~ devAganAmo jaise vastrAbhUSaNose bhUSita najara AtI thI, unake jevarokI koI sakhyA athavA sImA na thI, aura bacce makhamala, kImakhvAba, pratalasa tathA rezamase ghire hae aura jarI tathA salamAsitAreke kAmoMse jaDe hue mAlUma hote the, nATaka thiyeTarakA bhI zauka calatA thA, prAya do cAra mitroko sAtha lekara aura unakA bhI kharca svaya uThAkara hI vaha una tamAzoko dekhane jAyA karatA thA, bAkI vivAha-zAdIke kharcoMkA to koI parimAraNa athavA hisAba hI nahIM thA- unake liye to akasara karja bhI le liyA jAtA thA aura sAtha hI pUrvajokI paidA kI huI sampatti (jAyadAda) kA bhI saphAyA bola diyA jAtA thA / aba ekadama dosau rupaye mAsikakI AmadanI kama ho jAnese usako phikra par3I aura cintAne AdherA / vaha socane lagA ki 'kisI naukarako haTA dUM, gADI TamaTama
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ hama dukhI kyo haiM ? 273 7 1 vagairaha meM se kisIko alaga kara dU~, kamarekI zobhA-sajAvaTa aura apane manovinoda dila bahalAva ) kA sAmAna kama karadU, mahamAnokI sevAsuzrUSAme AnAkAnI karane lagU yA usame kamI kara dU~, striyo tathA baccA pahanAvA badala yA ume kucha ghaTiyA karadU, iSTa mitrose A~khe curAne lagU, nATaka thiyeTarame jAnA yA vahA~ khAsa sITokA rijarva karAnA banda karadU~, khAne-pIne kI sAmagrI juTAneme kiphAyata aura ahatiyAtase kAma lene lagU auaura yA vivAha - zAdI vagairahake khacame koI Adarza kamI karadU~ | garaja, jisa cIjrako kama karane, ghaTAne yA badalane vagairaha kI bAta vaha socatA hai usIse usake dilako dhakkA lagatA hai, coTa pahu~catI hai haisiyata athavA pojIzana ke bigaDane aura zAna baTTA laga jAnekA khayAlI bhUta sAmane Akara khaDA ho jAtA hai, vaha jisa ThATa-bATa, sAja-sAmAna aura Ana bAna se aba taka rahatA AyA hai, usIme rahanA cAhatA hai, abhyAsake kAraNa ve saba bAte usakI Adata aura prakRtime dAkhila ho gaI hai, uname jarA bhI kamI yA tabadIlI use bahuta hI akharatI hai aura isa taraha vaha dukha hI dukha mahasUsa (anubhava) karatA hai / dUsare zabdome yo kahanA cAhiye ki adhika dhana ke nazeme jina jarUAreyAtako phijUla baDhA liyA thA ve hI aba usake gale kA hAra banI huI hai, unheM na to choDe saratA hai aura na pUrA kiye banatA hai, dono pAToke bIca jAna prajaba jaba athavA sakaTApanna hai / aura isase sApha jAhira hai ki jarUriyAtako phijUla baDhA lenA apane hAtho khuda du khoko mola le lenA hai - jo jitanA jyAdA apanI jarUriyAtako baDhAtA hai vaha utanA hI jyAdA apaneko dukhoke jAlame pha~mAtA hai / X X
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ yugavIra-nibandhAvalI duHkha-sukha-viveka yahA~para itanA aura bhI samajha lenA cAhiye ki baDhI huI jarUriyAtake pUrA na honeme hI dukha nahIM hai, balki unako pUrA karaneme bhI nAnA prakArake kaSTa uThAne paDate hai-- unakI sAmagrIke juTAnekA phikra, juTAI athavA ekatra kI huI sAmagrIkI rakSAkI cintA, rakSita sAmagrIke khoe jAne yA naSTa ho jAnekA bhaya aura phira usake jUdA ho jAne, girane paDane, phUTane, galane-saDane, bigaDane, mailI-kucailI, betrAva aura bekAra ho jAnepara dilakI becainI, parezAnI, aphasosa raja kheda aura zoka, iSTa sAmagrIke sAtha aniSTakA sayoga ho jAnepara cittakI vyAkUlatA, ghabarAhaTa aura usake viyogake liye taDapa, aura sAthahI ina sabake sasarga athavA sambadhase naI naI cIjoMke milane milAne yA dUsare sAja-sAmAnake joDanekI icchA aura tRSNA / ye saba bhI dukhakI hI paryAye hai usIkI judAgAnA zakale athavA vibhinna avasthAe~ hai| du khake virodhI sukhakA lakSaNa hI nirAkulatA hai aura vaha cintA, bhaya, zoka, kheda, aphasosa, raja becainI, parezAnI, AkulatA ghabarAhaTa, icchA, tRSNA, betAbI aura taDapa vagairaha dukhakI paryAyose rahita hotA hai / jahA~ ye nahIM, vahA~ dukha nahIM aura jahA~ ye maujUda hai vahA~ mukhakA nAma nahIM / dUsare zabdome yo kahiye ki yadi da khakI ye paryAya--zakaleM aura hAlate-banI haI hai, to koI manuSya bAharake bahutase ThATa-bATa, sAja-sAmAna aura vaibhavake hote bhI sukhI nahIM ho sktaa| udAharaNa ke liye lIjiye, eka aise manuSya ko jise 105 darjese bhI UparakA bukhAra ( jvara ) hai aura isaliye usakI becainI aura parezAnI baDhI huI hai, usako rezamakI DorIse bune hue makhamala biche hue sone cA~dIke palaga para liTA dene aura Uparase kImakhvAba kA jarIdoja caMdovA bAdha denese kyA usake usa du kha meM koI kamI ho
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ hama dukhI kyoM haiM ? 275 sakatI hai ? kadApi nahIM / eka dUsare AdamIke pAsa khUba dhana-daulata, jamIna, jAyadAda, jevara kapaDe, mahala makAna hATa dukAna, bAgabAgIce, naukara-cAkara, ghoDA, gADI ratha, bahala,suzIlA strI, AjJAkArI bacce aura premI bhAI-bahana vagairaha saba kucha vibhUti maujUda hai / Apa kahege ki vaha baDA sukhI hai / parantu usake zarIrame eka asAdhya roga hogayA hai, jo bahata kucha upacAra karanepara bhI dUra nahIM ho skaa| usakI vajahase vaha bahuta hI hairAna aura parezAna hai, usako kisI bhI cIjame pAnada mAlUma nahIM hotA aura na kisIkA bola suhAtA hai, vaha alaga eka cArapAI para par3A rahatA hai mUgakI dAlakA pAnI bhI usako hajama nahIM hotA-nahI pacatA- dUsaroko nAnAprakArake bhojana aura taraha tarahakI cIje khAte pIte dekhakara vaha aratA hai, apane bhAgyako kosatA hai, aura jaba use sasArase apane jaldI uTha jAne aura usa sapUrNa vibhUtike viyogakA khayAla prA jAtA hai, to usakI vedanA aura taDapakA ThikAnA nahI rahatA, vaha zokake sAgarame DUba jAtA hai, aura taba usakI vaha sArI vibhUti milakara bhI use usa du khase nikAlaneme jarA bhI samartha nahIM hotii| aba eka tIsare aise zakhzako lIjiye jisake pAsa upayukta sapUrNa vibhUtike sAtha sAtha zArIrika svAsthyakI- tandurustIkIbhI khAsa sampatti maujUda hai aura jo khUba haTTA-kaTTA hRSTa-puSTa tathA balavAn aura tAkatavara banA huA hai / use to Apa jarUra kaheMge ki vaha pUrA sukhiyA hai| parantu usake pIche phaujadArIkA eka z2abaradasta mukaddamA lagA hayA hai, jisakI vajahase usakI jAna ajAbame athavA sakaTApanna hai| vaha rAta-dina usIke phikrame DUbA rahatA hai| calatephirate khAte-pIte aura sote-jAgate usIkI eka citA aura usIkI eka dhuna usake sirapara savAra hai, usakI maujUdagIme apanA saba ThATabATa aura sAja-sAmAna use phIkA phIkA najara AtA hai / rasoIme chattIsa prakArake bhojana tayyAra haiM aura strI baDI vinaya-bhaktike sAtha
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 yugavIra-nibandhAvalI laghuputra-sahita khaDI huI premabhare zabdome prArthanA kara rahI hai ki 'he nAtha kucha thoDAsA bhojana to jarUra kara liijiye| parantu use isa sampUrNa AnandakI sAmagrIme kucha bhI Ananda aura rasakA anubhava nahI ' hotA, vaha bar3I upekSA, berukhI athavA jha jhalAhaTake sAtha uttara detA hai ki tujhe bhojanakI par3I hai yahA~ jAnako bana rahI hai, dasa baja gaye, relakA vakta ho gayA, mukaddamekI pezI para jAnA hai / / ' isase sApha jAhira hai ki cintA Adise abhibhUta honepara--phikrAta vagairahake gAliba Ane para-bAharakI bahutasI sundara vibhUti aura uttamase uttama sAmagrI bhI manuSyako sukhI nahI banA sakatI-vaha prAya du khose hI ghirA rahatA hai| aneka kaviyone to cintAko citAke samAna batalAyA hai| donome bheda bhI kyA hai ? eka nukta yA bindIkA hI to bheda hai| urda me likhiye to citApara citAse eka nuktA ( ) jyAdA pAegA aura hindIme likhanese eka bidI adhika lagAnI hogii| parantu isa nukta yA bindIne gajaba DhA diyA / citA to murdako jalAtI hai parantu citA jIvitako bhasma kara detI hai / / jisa zarIra rUpI baname yaha citA-jvAlA dAvAnalakI tarahase khela jAtI hai, usame prakaTarUpase dhupA najara na Ate hue bhI bhItara hI bhItara dhuA~dhAra rahatA hai, kaoNcakI bhaTTosI jalatI rahatI hai aura usase zarIrakA rakta-mAsa saba jala jAtA hai, sirpha hADokA pajara hI pajara camaDese lipaTA huA zeSa raha jAtA hai / aisI hAlatame jIvanakA rahanA kaThina hai, yadi kucha dina rahA bhI to usa jIneko jInA nahIM kaha sakate / isIse aise logoke jIvanapara Azcarya prakaTa karate hue kavirAya giradharajI likhate haiM ciMtA jvAla zarIra bana dAvAnala laga jAya / 1 ciMtA citA samAkhyAtA bindumAtravizeSata / sajIvaM dahate citA nirjIva dahate citA //
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 277 hama dukhI kyo haiM? pragaTa dhuoM nahiM dekhiye ura antara dhudhavAya / / ura antara dhudhavAya jale jyoM kA~cakI bhttttii| rakta-mAMsa jara jAya rahe piMjara ko ttttttii|| kaheM giradhara kavirAya suno re mere mitaa| ve nara kaise jiyeM jAhi tana vyApI ciMtA // ni sandeha, citA aisI hI burI cIja hai, vaha manuSyako khA jAtI hai aura usakI jananI jarUriyAtakI aphajUnI-AvazyakatAprokI vRddhi-hai| jitanI jitanI jarUriyAta baDhatI jAto haiM utanI utanI ciMtAe~ paidA hotI jAtI hai| isIse bhagavAna mahAvIra aura dUsare dharmAcAryoMne gRhasthoke liye jarUriyAtako ghaTAnekI-parigrahako kama karake satoSa dhAraNa karanekI bAta kahI hai, parigrahako pApa likhA hai aura adhika prArabhI tathA adhika parigraha ko narakakA adhikArI athavA mahamAna batalAyA hai| prata sukha prAptike liye z2arUriyAtako kama karanA kitanA jarUrI aura lAjimI hai, ise buddhimAna puruSa svaya samajha sakate haiN| vAstavame sukha koI aisI vastu nahI hai jo kahIpara bikatI ho, kisI dukAna, hATa yA bAjArase kisI bhI kImatapara kharIdI jA sake, kisIkI khuzAmada, siphAriza yA preraNAse mila sake yA badalA karake lAI jA sake, balki vaha AtmAkA nija guraNa hai-prAtmAse bAhara usakI kahI bhI sattA nahIM hai| sasArI jIva prAtmAko bhUla rahe haiM aura isaliye apanI AtmAme sukhakI jo anupama tathA apAra nidhi gaDI huI hai, use nahI pahacAnate aura na usakI prAptike liye koI yatheSTa upAya hI karate haiM / ve apanI AtmAse bhinna dUsare padArthoMme sukhakI kalpanA kiye hue haiM, unako hI apane sukhakA eka AdhAra mAna baiThe hai-unhe hI saba kucha samajha rahe haiM - aura isaliye unhIke pIche bhaTakate aura unhIkI prAptike liye rAta dina hairAna-parezAna aura dattAvadhAna hue mAre mAre phirate haiN| parantu unako yaha khabara nahI ki
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 yugavIra-nibandhAvalI para-padArtha tIna kAlameM bhI apanA nahIM ho sakatA aura na jaDa kamI cetana bana sakatA hai, use apanA samajhakara sukhakI kalpanA kara lenA bhUla hai, usake sayogake sAtha viyoga lagA huA hai-jisakA kabhI saMyoga hotA hai usakA eka na eka dina viyoga jarUra hotA hai-cAhe vaha hamase pahale bichuDa jAya aura yA hama hI usase pahale calate bane, garaja viyoga jarUra hotA hai / aura jisake sayogame sukha mAna liyA jAtA hai athavA yo kahiye ki mAnA hA hotA hai usake viyogame niyamase dukha uThAnA paDatA hai| isaliye aise saba hI parapadArtha pratako dukhake kAraNa hote haiM / bIcame bhI kisI cintA Adike upasthita ho jAnepara unakA sArA sukha havA ho jAtA athavA kAphUra bana jAtA hai| apanI hI khAsa strIkI bAbata yadi yaha mAlUma ho jAya ki vaha aba badacalana yA du zIlA ho gaI hai-gu-ta vyabhicAra karatI haito usake sAtha milane julanekA Ananda jAtA rahe, eka mitrakI bAbata yadi yaha patA cala jAya ki vaha parokSarUpase apaneko hAni pahu~cAtA hai to mitrakA sArA majA kirakirA ho jAya, aura yadi eka acche pyAre sundara tathA sUDola bane hae makAnakI bAbata bAdako yaha bAta dilame baiTha jAya ki vaha manahUsa hai-azubha athavA amAgalika haito vaha usI vaktase apaneko kATane lage aura usame rahanA bhArI par3a jAya / dUsare cetana-acetana padArthokA bhI prAya aisA hI hAla hai| isI taraha unako yaha bhI khabara nahI ki bAhya padArthoMme jo sukhakA anubhava hotA hai vaha khAsa una padArthoMkA athavA unase utpanna honevAlA sukha nahIM, balki unakI prAptike liye hamAre antaHkaraName jo eka prakArako taDapa, vedanA yA tRSNA ho rahI thI usakI yatkicit zAntikA sukha hai / yadi vaisI koI vedanA, taDapa yA tRSNA na ho, to una padArthoke sambandhase kucha bhI sukhakA anubhava nahI kiyA jA sakatA, aura isIliye vaha sukhakI anubhUti prAya' vedanAke anukUla hotI hai-vedanAko kamI-bezI AdikI avasthA
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ hama dukhI kyo haiM ? 276 anusAra bAhya padArthoMke sambandha para AdhAra rakhatI hai| yadi aisA na mAnA jAya, balki una bAhya padArthoMko hI svaya sukhakA mUlakAraNa samajha liyA jAya to cAra roTI khAnevAleko ATha roTA khA lenese Dabala sukha honA cAhiye aura jADoke lihApha vagairaha bhArI garma kapaDoko sakhta garmI ke dinome proDhane pahananese jADo-jaisA Ananda milanA cAhiye / parantu mAmalA isase bilkula ulaTA hai-ATha roTI khA lenese usa AdamIkI jAna para nA bane, peTa phUla jAya, darda yA kai / vamana) hone lage athavA cUrNa-golIkI jarUrata khaDI ho jAya, ra jADoke ve bhArI bhArI garma kapaDe garmiyome pahananeproDhane se citta ekadama ghabarA uThe aura sirame cakkara Ane lage / isase spaSTa hai ki bAhya padArthoMme svaya koI sukha nahI rakkhA hai aura na vedanA ke paidA hote rahane aura usakA ilAja yA upacAra karate rahane hI koI sukha hai, balki usake paidA na hone aura ilAja tathA upacArakI jarUrata na par3aneme hI sukha hai / vAstavame yadi dhyAna se dekhA jAya to para-padArthoMme sukha hai hI nahI, uname sukhakA prAdhAra eka mAtra hamArI kalpanA hai aura usa kalpita sukhako sukha nahI kaha sakate, vaha sukhAbhAsa hai - sukhasA dikhalAI detA hai - mRgatRSNA hai / aura isaliye para - padArthoMme sukha kalpita karanevAlokI hAlata ThIka una logo-jaisI hai jo eka parvatakI do coTiyoMke madhya sthita sarovarame kisI bahumUlya hArake pIche gote lagAte aura lagavAte hue bahuta kucha thaka gaye the, unako pAnIme vaha hAra dikhalAI to jarUra paDatA thA lekina pakaDanepara idhara se udhara ucaka jAtA thA-- hAthame nahI AtA thA, aura isaliye ve bahuta hI hairAna tathA parezAna the ki mAmalA kyA hai ? itaneme eka jAnakAra zakhsane Akara unhe batalAyA thA ki 'hAra usa sarovarame nahI hai, aura isaliye koTi varSa- paryanta barAbara gote lagAte rahane para bhI tuma use nahIM pA sakate, vaha isa sarovarake bahuta
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 yugavIra-nibandhAvalI Upara parvatakI dono coTiyoMke agrabhAgase baMdhe hue eka tArake bIcame laTaka rahA hai aura apane pratibimbase jalako pratibimbita kara rahA hai| yadi tuma use lenA cAhate ho, to Upara caDhakara vahA~ taka pahu~canekI koziza karo, tabhI tuma use pA sakoge, anyathA nahIM-- tumhArI yaha gotAkhorI athavA jalAvagAhanakI kriyA vyartha hai|' isame sandeha nahI ki jo cIja jahA~ maujUda hI nahIM vaha vahA~ para kitanI bhI da Dha khoja kyo na kI jAya kadApi nahI mila sakatI / koI cIja DhUDhane athavA talAza karanepara vahIse milA karatI hai jahA~para vaha maujUda hotI hai / jahA~ usakA astitva hI nahI vahA~se vaha kaise mila sakatI hai ? sUkha cU ki AtmAse bAhara dUsare padarthome nahI hai isaliye una padArthoMme usakI talAza phijUla hai, use apanI AtmAme hI khojanA cAhiye aura yaha mAlUma karanA cAhiye ki vaha kaise kaise karmapaTaloke nIce dabA huA hai, hamArI kesI parigatirUpI miTTI usake Upara AI huI hai aura vaha kaise haThAI jA sakatI hai| parantu hama apanI AtmAkI sudha bhUle hue hai, usakI sukhakI nidhise bilkula hI aparicitta aura anabhijJa hai aura isaliye sakhakI talAza prAtmAse bAhara dUsare padArthoMme - vijAtIya vastupromeM--karate hai| sukhakI prAptike liye unhIke pIche par3e hue hai-- yahA~se bhI sukha milegA, yaha bhI hamako sukha de sakegA isI prakArake vicArose baMdhe hue hama unhI padArthoM kA sagraha baDhAte jAte hai, unhIkI z2arUriyAtako apane jIvanake sAtha cipaTAte rahate haiM aura isa taraha khuda hI apaneko du khoke jAlame pha~sAte aura dukhI hote hai, yaha ajaba tamAzA hai / /
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ hama dukhI kyo haiM ? 281 apanI bhUla eka totA nalinI para Akara baiThatA hai aura usakI nalIke ghUma jAne se ulaTA hokara use pakaDe hae laTakA rahatA hai,ur3anekI khulI zakti hote hue bhI nahI uDatA, isakA kyA kAraNa hai ? isakA kAraNa yahI hai ki vaha usa vakta apanI AkAza-gatiko bhUla jAtA hai uDanekI zaktikA use dhyAna nahI rahatA aura yaha samajhane lagatA hai ki mujhe isa nalI ne pakaDa rakkhA hai / yadyapi usa nalIne use jarA bhI nahIM pakar3A. usane khuda hI apane pajose use dabA rakkhA hai, vaha cAhe to apane pajoMko kholakara usa nalIko chor3a sakatA hai aura khuzIke sAtha AkAzame uDa sakatA hai| parantu apanI bhUla aura nAsamajhIkI vajahase vaha vaisA na karake ulaTA laTakA rahatA hai aura phira zikArIke hAthame paDakara taraha tarahake dukha tathA kaSTa uThAtA hai| ThIka aisI hI hAlata hamArI hai, hama apane prAtmAke svarUpa aura usake sukhasvabhAvako bhUle hue haiM aura yaha galata samajhe hue haiM ki ina parigraho athavA z2arUriyAtane, jinako hamane hI baDhAyA aura hamane hI apane pIche lagAyA hai, hamArA piDa pakaDa rakkhA hai aura ve aba hamako choDate nahIM haiM / isIse usa totekI taraha hama bhI nAnA prakArake bandhanome paDakara dukhome apanA prAtma-samarpaNa kara rahe hai-apaneko du khokI bheTa caDhA rahe hai| hamArI isa dazAkA dhyAname rakhate hue hI kavivara pa0 daulatarAmajIne yaha vAkya kahA hai - apanI sudhi bhUla Apa, zrApa dukha upaayau| jyoM zuka nabha cAla visari, nalinI laTakAyau / yaha vAkya hama para bilkula caritArtha hotA hai / yadi aba bhI hama apanI bhUlako sudhArale aura apane sukha-dukhake sAdhanoM tathA kAraNoko ThIka taurapara samajha jAye to hama Aja bhI apanI z2arUri
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 yugavIra-nibandhAvalo yAtako ghaTAkara, parigrahako kama karake aura rItirivAjako badalakara bahuta kucha sukhI ho sakate hai / yaha saba hamAre hI hAthakA khela hai aura use karaneke liye hama saba prakArase samartha haiM-sirpha bhUlakA jJAna aura usake sudhArake liye manobalakI jarUrata hai| yahA~para maiM itanA aura bhI batalA denA cAhatA hU ki bAhya 'padArthoM ke sambandhase yadi hame sukha mila sakatA hai, to vaha tabhI mila sakatA hai jaba ki jagatake sampUrNa padArtha hara vakta hamArI icchAke anusAra pravartA kara - unake sampUrNa parivartana athavA alaTana-palaTana aura unakI gati-sthitiko liye hue samasta kriyAe~ hamAro marjI tathA rucike anukUla huaA kare / parantu aisA ho nahIM sakatA, kyoki una padArthokA pariNamana-uname kisI parivartana athavA kriyApikriyAdikA honA svaya unake adhIna hai - unake svabhAva Adike Azrita hai -hamAre adhIna nahI / jo loga unako saba tarahase apane adhIna cAhate haiM aura khAlI isa prakArakI kAmanAe~ kiyA karate hai ki isa vakta varSA ho jAya, kyoki sakhta garmI par3a rahI hai yA hamArA kheta sUkhA jA rahA hai,isa samaya varSA na hove yA banda ho jAya, kyoki hama saphara ( yAtrA) me haiM yA sapharako jA rahe hai, hamAre makAna Tapake nahI, unameM varSAkI bauchAra na Ave, jADome ThaMDI aura garmiyome garma havA na ghuse, ve jyoke tyo bane rahe, TUTe-phUTe bhI nahIM aura na maile-kucaile hI ho, hamAre zarIrame koI roga paidA na ho, koI bImArI hamAre pAsa na Ae, hama khUva hRSTa-puSTa, tandurusta, balavAna aura javAna bane rahe, hamAre bAla bhI sapheda na hone pAe~, hamAre kapaDe jaise taise ujale aura nae bane rahe ve phaTe bhI nahI aura na unapara kahI koI dAga dhabbA yA khure AdikA nizAna hI hone pAve, hamArI kisI cIz2a ko nukasAna na pahuMce, kisIkA raga rUpa bhI na bigaDe aura na koI ghise yAghisAve, hamako kisI bhI iSTa vastukA viyoga na sahanA paDe, hamAre
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ hama dukhI kyoM haiM ? 283 kuTumbake saba loga tathA mitrAdika kuzala-kSemase raheM hameM unameMse eka kA bhI dukha na delanA paDe, hamArA koI virodho yA zatru paidA na ho, kisI aniSTakA hamAre sAtha sayoga na ho sake, hamArI paidA kI huI ijjata pratiSThA yA bAtameM kisI taraha bhI pharka na Ave-vaha jyoM kI tyo vanI rahe-aura hama saba prakArake pAnada tathA sukha bhoga karate hae cirakAla taka jIvita rahe, vagairaha vagairaha / aise loga phijUla hairAna tathA parezAna hote hai aura vyartha hI apaneko dukhI banAte hai, kyoki una kAmanArokA pUrA honA saba tarahame unake adhIna nahIM hotA, ve jina sukhoko cAhate hai ve saba bahuta kucha parAzrita aura parAdhIna hai ora parAdhInatAmeM kahI bhI sukha nahIM hai| sukhakA saccA upAya 'svAdhIna-vRtti hai / jitanI jitanI svAdhInatA-pAjAdI aura khudamukhtArI-baDhatI jAtI hai, dUsarekI bIcame jarUrata yA apekSA nahI rahatI, utanI utanI hI hamAre sukhame baDhavArI hotI jAtI hai, aura jitanI jitanI parAdhInatAgulAmI muhatAjI aura bebasI-unnati karatI jAtI hai utanIutanI hI hamAre du khame vRddhi hotI jAtI hai / phijUlakI jarUriyAtako baDhA lenese parAdhInatA baDhatI hai aura usase hamArA dukha baDha jAtA hai| prata hamako, jahA~ taka bana sake, apanI jarUriyAtako baDhAnA nahI cAhiye, balki ghaTAnA cAhiye aura aisI to kisI bhI jarUratakA apaneko AdI, vyasanI yA vazavartI na banAnA cAhiye jo phijUla ho yA jisase vAstavame koI lAbha na paha~catA ho| aisA honepara hamArA dukha ghaTa jAyagA aura hame sukha prAsAnIse mila skegaa|
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 yugavIra-nibandhAvalI eka prazna yahA~ para yaha prazna paidA ho sakatA hai ki z2arUriyAta to z2arUriyAta hI hotI haiM uname phijUliyAta kyA, jinako choDA yA ghaTAyA jAve ? ata isakI bhI kucha vyAkhyA kara denI jarUrI aura munAsiba mAlUma hotI hai / yaha ThIka hai ki jarUriyAta jarUriyAta hI hotI haiM parantu bahutasI jarUriyAta aisI bhI hotI hai jo phijUla paidA karalI jAtI haiM yA jinako pUrA na karanese vastuta koI hAni nahI pahu~catI / aisI saba jarUriyAta phijUliyAtame dAkhila haiM aura ve AsAnIse choDI yA ghaTAI jA sakatI hai / kalpanA kIjiye, eka manuSya krodhakI hAlatame apane peTame churI yA sirame IMTa mAra kara ghAva kara letA hai aura phira usa para marahama paTTI karane baiThatA hai, ghAvako vaha marahama-paTTI z2arUrI ho sakatI hai,parantu yaha z2arUra kahanA hogA ki usane usakI jarUriyAtako phijUla apane Apa paidA kiyA hai aura vaha Ageko vaisI kuceSTAmrose bAja (vimukha) raha sakatA hai| eka AdamI bahutasI zarAba pIkara apanI viSayavAsanAko bhaDakAtA athavA uttejita karatA hai aura isase use bevakta hI eka strIkI jarUrata paidA hotI hai, yaha jarUrata bhI phijUlakI z2arUrata hai-svAbhAvika athavA prAkRtika nahI hai--aura usako pUrA na karanese koI khAsa nukasAna nahIM pahu~catA / isa tarahakI na mAlUma kitanI jarUriyAtako hama paidA karate rahate hai aura unako pUrA karaneme apanI zaktikA vyartha hI nAza tathA durupayoga karate cale jAte hai| eka choTese bacceko, jise bhale-burekI kucha bhI pahicAna athavA tamIz2a nahI hai aura jise cAhe jisa sA~ceme DhAlA jA sakatA hai, usake mAtA pitA yadi bar3hiyA baDhiyA rezama, kImakhvAba, atalasa, makhamala aura sunaharI kAmake vastra pahanAte haiM aura isa taraha usame zaukInI tathA vilAsitAkA bhAva bharate haiM, jisakI vajahase vaha bAdako sAdhA
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ hama dukhI kyoM haiM ? 285 raMga sAde vastra pahananA pasaMda nahI karatA aura usake zauka tathA haThako pUrA karaneke liye phira vaise hI yA usase bhI acche baDhiyA bahumUlya vastrokI z2arUrata khaDI hotI hai to kyA yaha fiz2UlakI jarUrata paidA karanA nahI hai ? avazya hai / aura yadi use paidA na karake yA pUrA na karake usa bacceko sAdA kapaDe hI pahananeko diye jAya~ to isase usa baccekI tandurustI yA svAsthya vagairahako koI nukasAna nahI pahu~ca sakatA / khAnA-pInA jIvita rahaneke liye z2arUrI jarUra hai parantu baDhiyA, zaukInI, caTapaTe masAledAra, adhika gariSTha, zradhika bhArI dera se pacanevAlA zraura khUba uttejaka khAnA-pInA, parimAraNase adhika khAnA aura hara vakta yA bevakta khAnA usake liye koI jarUrI nahIM hai / aise khAne-pIne tathA ATeke sthAname maidekA hI adhika vyavahAra karanekI vajahase yadi peTa kharAba ho jAya, pAcana zakti jAtI rahe, svAsthya bigaDa jAya aura hara vakta cUrNa golI yA davAIke sevanakI athavA hakIma DAkTara yA vaidyake pAsa jAnekI z2arUrata rahane lage, to kyA isa vyarthakI jarUratakI kabhI pITha ThokI jA sakatI hai ? kadApi nahI / use jahA~ taka bana sake zIghrahI bhojaname sudhAra aura sayamase kAma lekara dUra kara denA cAhiye / hamAre svAsthyakI kharAbIkA adhikatara AdhAra isa khAne-pInekI gaDabaDI, asAvadhAnI yA jihvAkI lolupatA zaukInI aura sayamakI kamI para hI hai, aura isase hamArI zaktiyokA bahuta hI durupayoga ho rahA hai aura hama apane bahutase kartavyokI pUrti se vacita rahate haiN| pahanane-proDhanekA bhI aisA hI hAla hai / kapaDA tana-badanako Dhakane aura sardI-garmI se bacaneke liye hotA hai aura usakI yaha garaja bahuta sAdA tarIqo para acchI tarahase pUrI kI jA sakatI hai / koI pacAsa sATha varSa pahale hamAro mAtAe~ aura bahane apane kAte hue sUtake kapar3e tayyAra karAtI thI aura ve gADheke kapar3e ghara bharake
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 yugavIra - nibandhAvalI liye kAphI ho jAte the / karIba cAlIsa pacAsa rupayekI lAgatameM eka acche kuTumbakA khuzIse pUrA paTa jAtA thA / striyA~ apane dAvana | lahaMge proDhane kasU bhe prAdike prAkRtika ragame hI raMga letI thI aura prAya vaise hI dAvana proDhane vivAha-zAdiyo meM dulahano ( bahupro ) ko caDhAe jAte the / parantu zrAja numAizakA bhUta yA khabta hamAre sira para kucha aisA savAra hai ki usake pIche hama hara sAla lAkho aura karoDo rupaye phijUla kharca kara DAlate haiM, videzI kapaDokI camaka-damaka aura raMga-Dhagane hamArI A~khe kharAba kara rakkhI haiM aura hame apane pIche pAgalasA banA rakhA hai / kapaDe kI bhI koI ginatI nahI aura na unakI lAgatakA hI koI takhamInA, andAjA athavA parimAraNa pAyA jAtA hai| bhalA eka choTese bekhabara bacceko bIsa, tIsa, pacAsa yA sau rupayese bhI adhika mUlyakI pozAka pahanA denese natIjA hai, jisako apane tana badanakA kucha bhI hoza nahI, jo usa kapaDekI kImata aura kadrako nahI jAnatA, bhaTase use mailI yA kharAba kara detA hai aura jisako usake pahananeme kucha bhI prAnandakA anubhava nahI hotA, balki kabhI kabhI to bhArasA mAlUma par3atA hai ? ise qhata nahI to aura kyA vaha sakte hai ? aise bacco ke mAtA pitA sacamuca hI unake mAtA pitA athavA hitaiSI nahI kintu zatru hote hai, kyoMki ve uname zaukInI tathA numAizakA bhAva bharakara unakI AgAmI z2arUrayAtako phijUla baDhAne aura unake jIvanako bhArarUpa banAnekA prAyojana karate hai - sAmAna joDate athavA bIDA bA~dhate haiN| isI taraha striyokI pozAka aura unake jevarAtakI hAlata samajhiye / unake pIche samAjakA behada rupayA phijUla kharca hotA hai / jina striyoko bolane takakI tamIz2a nahI - viveka nahI - ve bhI sira se paira taka bahumUlya vastro tathA jevarose ladI rahatI haiM / mAlUma nahI, isase unako kyA poSa caDhatA hai, unakI AtmAko kyA lAbha aura unakI tandurustIko kyA phAyadA pahu~catA hai ?
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ hama dukhI kyo haiM ? 287 bAkI rahe vivAha-zAdiyoke kharca, unakA to koI ThikAnA hI nahI / unake sAthame to phijUliyAtakA eka baDA adhyAyakA adhyAya khulA huA hai - ropanA, sagAI, sajoyA, TonI, ciTThI, TevA, halada,ma~DhA lagana, bhAta, jImana-jonAra, bhAjI, nautA, gAnA-bajAnA, nAcanA, sIThanA, bela bAsanA, ghoDIkA cAva, caDhata, baDhiyAra, phere, saMskAra, bUra, bakhera, pattala, parosA, dAta, khairAta, milAI, daheja, barapaTTA, rukhasata, bidA aura gaunA vagairahakI na mAlUma kitanI aura kaisI kaisI rasme pradA karanI paDatI haiM aura unameM kitanA kharca hotA hai || eka lAlA sAhabase mAlUma huA ki unake pahale putrakI zAdI dulahanake liye dAvanakI jo tIyala taiyyAra karAI gaI thI usako pA~casau rupaye kI lAgata lagatI rahI thI, dUsare putrakI zAdI sau rupaye kI lAgata AI aura aba tIsare putrake vivAhame pandrahasau rupaye se bhI adhika lAgatakI tIyala taiyyAra karAI gaI hai| eka dAvana, proDhane aura prAgIko lAgatakA jaba yaha hAla hai taba vivAhake kula kharcekA takhamInA, jisame z2evara bhI zAmila haiM, kitane hajAra hogA, ise pAThaka svaya hI samajha sakate haiM / aba to Topiyoke sAtha cA~dIke bartana vagairaha ke atirikta baDA grAmophona bAjA aura barpha banAnekI mazIna taka bhI khela-khilaunoMke taura para dI jAne lagI haiN| isase jAhira hai ki vivAha-zAdiyoke kharca dinapara dina bar3hate jAte haiM aura ye saba phijUla kharca hamAre khuda ke baDhAe hue hai| samajha nahI AtA, jaba vivAhakI asalI garaja aura usakA khAsa kAma bahuta thoDese rupayomeM bhI pUrA ho sakatA hai, taba usake lie hajAro rupaye kharca karanA kauna buddhimattA aura aklamaMdI kI bAta hai ? aura vaha phijUliyAta nahI to aura kyA hai ? kyA eka vivAhame adhika kharca kara denese gharameM ekakI jagaha do bahueN AjAyegI yA laDakIkA suhAga (saubhAgya) kucha bar3ha jAyagA aura kyA striyA~ yadi bahumUlya vastrAbhUSaraNa na pahanakara mAdA libAsameM ?
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 yugavIra - nibandhAvalI rahane lageM to isase unakA strIpanA hI naSTa-bhraSTa athavA radda aura amAnya ho jAyagA ? yadi aisA kucha nahI hai to phira phijUla jyAdA kharca karake apaneko dIna, hIna tathA muhatAja banAne aura musIbatoke jAla me pha~sAnekI kyA jarUrata hai ? ina vivAha-zAdiyoke phijUla kharcAne hI laDakiyoko mAtA-pitAke liye bhArI banA diyA hai aura -ve aksara unakA maranA manAte rahate hai / yaha kitane dukha aura aphasosakI bAta hai | ! isI taraha kI aura bhI marane, jIne, milane, bichuDane, utsava, tyauhAra, banAvaTa, sajAvaTa, khela, tamAze, zaukInI, vilAsitA aura manovinoda prAdise sambandha rakhanevAlI bahutasI jarUriyAta phijUla hai, jinako hamane khvAhamakhvAha apane pIche lagA rakkhA hai aura yadi hama cAhe to unako khuzIse choDa sakate yA kama kara sakate haiM / ina saba phijUlakI jarUriyAtane hI hamAre dukhako baDhA rakkhA hai, hamAre jIvanako bahuta hI kharcIlA ( expensive ) yA adhika dhana para AdhAra rakhanevAlA banAkara hamako acchI tarahase tabAha aura barbAda kara rakkhA hai, inhIkI badaulata hamArI prAdata aura prakRti bigaDa gaI hai aura hama dharma yA Izvarake upAsaka na rahakara khAlI dhanake upAsaka bana gaye hai, aura inhIke kRpAkaTAkSakA yaha phala hai jo hamArA dharma-karma saba uTha gayA, hamameM ve saba bure karma athavA pApAcaraNa ghusa gaye jinakA Upara ullekha kiyA gayA hai, aura hama apane pUrvajoke Adarzase bilkula hI gira gaye haiM / Adarzase gira jAnA hamAre pUrvaja pahale kitane sAdA cAlacalanake hote the aura kitanA sAdA jIvana vyatIta karate the, yaha bAta kisIse bhI gupta athavA chipI nahI hai / unakA khAnA-pInA pahananA - proDhanA, zayana 1 prAsana aura rahana sahanakA saba sAmAna sAdA tathA parimita thA, ve
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ hama dukhI gayo haiM. 286 . vyAkI TIpaTAka, mumAbata athavA loka-visAyako pasanda nahIM karane the aura apanI zaktiko vyartha kholA .sanheM aba mAna hotA thaa| isIse phikAta unheM nahIM satAte the, prama-vikAra yA manA adhikAra jamAne nahI pAte the, aura ve khUba hRSTa-puSTa, nIroga, tanduna rusta, balavAna, bahAdura, parAkramI, nirbhayaprakRti, prasannavitA hasamukha, udAravicAra, vacanake sacce, praNake pakke, dharmapara sthira, bhora apane kartavyakA pAlana karaneme bahata kucha sAvadhAna tathA kaTibaddha hote the| unake samayameM yadi koI kisIse karja letA thA to usake lie prAmataurapara kisI rukke. ciTTI, prAmesarI noTa tamassuka yA rajisTarIkI koI jarUrata nahIM hotI thI, eka anapaDha athavA prazikSita vyakSikA mahaja kalamako chU denA yA usase koI tirachI bA~kI lakIrasI khIca denA bhI rajisTarIse jyAdA asara rakhatA thA; usa vakake kone tamAdI pArija nahIM hotI thI-kAlakI koI maryAdA unheM pradeya nahIM ThaharAtI thI-kisIkA lekara nahI bhI diyA karate yaha bAta sikhalAI hI nahI jAtI thii| yadi kisIko karjA dete abakA apanA RNa cukAte nahI banatA thA yA usake bhugatAname dera ho jAtI thI aura isapara sAhUkAra usase yaha kahatA thA ki bhAI ! tumase karjA dete athavA RNa cukAte nahI banatA hai, prata maiM hisAba-bahIme tumhAre nAmako cheka hU~, bidiyA hU~ aura apanI rakamako baTTekhAne DAlaTU" to isako sunakara vaha karjadAra ( RNI puruSa ) kaoNpa jAtA thA aura hAtha jor3akara kahane lagatA thA ki 'nahIM, aisA kabhI mata karanA, jaba taka mere dama dama maura badanameM bAna-ANa bAkI haiN| maiMne jina oNkho pApakA karjA liyA hai unhI akhio use bhugatAkapA kaur3I kaur3I praza karUMgA, dera jarUra hai magara andhera nahI, aura yadi apane jIvana meM kisI tarahapara maiM pradAna kara sakA to mere beTekapote. par3apote, yahA~ taka ki menI sAta pIDhI usako adA karegI, Apa usako cintA na kreN| jaba mApase liyA gayA hai taba yaha mApako hilA
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 grate-fredhAvalI / kyoM na jAya ?" kitane mArmika tathA hRdayasparzI udgAra haiM- dilako hilA denevAle kalAma athavA vacana haiM aura inase kisa darje sacAI tathA ImAnadArIkA prakAza hotA hai, ise pAThaka svama samajha sakate hai| sacamuca hI vaha jamAnA bhI kitanA acchA aura saccA thA aura usakI bAtose kitanA sukha tathA zAtirasa TapakatA hai / parantu Aja nakazA bilkula hI badalA huA hai / prAja usa karja tathA dUsare ThaharAvoke liye dastAvejAta likhAI jAtI haiM, dastakhata ( hastAkSara ) hote hai, pragRThe lagate haiM, rajiSTarI karAI jAtI hai aura rajiSTarIpara rupayA diyA jAtA hai, phira bhI bAdako aisI jhUThI ujradAriyAM ( prApattiyAM ) hotI hai ki dastAvez2a z2arUra likhI, dastakhata kiye yA a~gUThA lagAyA aura rajiSTarIpara rupayA bhI vasUla pAyA, lekina dastAveja pharjI thI, kisI anucita dabAvake kAraNa likhI gaI thI, rupayA bAdako vApisa de diyA gayA thA yA kisI yogya kAryameM kharca nahI huA, aura isa liye muddaI (vAdI) usake pAnekA yA dastAveja ke AdhArapara kisI dUsare hakake dilAe jAnekA mustahaka (adhikArI) nahI hai / moha / kitanA adhika patana aura beImAnIkA kitanA daura daurA hai || usa vakta adAlatoke darjAje zAyada hI kabhI khaTakhaTAe jAte the, paMcAyatokA bala baDhA huA thA, yadi koI mAmalA hotA thA to vaha prAya gharake gharameM yA apane hI gA~vameM AsAnIse nipaTa jAyA karatA thA - jarA bhI baDhane nahIM pAtA thA / parantu zrAja bAta-bAta meM loga adAlatome dauDe jAte haiM, unhIkI eka zaraNa lete haiM, bastA bagalameM care unhIkI parikramA kiyA karate haiM, unake par3e pujAriyovakIla - beriSTara-mumtAra - grahalakAroM ke zrAge burI tarahase giDagiDAte haiM vaha bhI prAya nyAyake liye nahIM, balki kisI tarahase bAta raha jAya yA unakI beImAnIko madada mila jAya--aura inhIM adAlatI mandiromeM ve apane dharmakarmakI acchI khAsI bali de 4
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ hama dukhI kyoM haiM? 291 jAte haiM / adAlatoMke nyAyakA koI ThikAnA nahI, unheM prAya 'bUDhA maro yA javAna apanI ha yA athavA bhugatAnase kAma' hotA hai, garIbo aura be-paise yA be-AdamiyovAlokI vahA~ koI pahuMca athavA pUcha nahI hotI, eka adAlatake phaisaleko dUsarI dUsarIke nirNayako tIsarI aura tIsarIke hukamako cauthI adAlata toDa detI hai aura kabhI kabhI eka hI adAlatakA eka hAkima dUsare hAkimake hukmako yA khuda apane hukamako bhI toDa detA athavA radda kara detA hai| isa taraha nyAyake nAma para baDA hI ajIba nATaka hotA hai| __pacAyatokA koI bala rahA nahIM, paca loga apanI beImAnI aura eka dUsarekI bejA taraphadArIkI vajahase apanI sArI pratiSThA, paddhati aura zaktiko kho baiThe haiM, una para logokA vizvAsa nahIM rahA, isase cAro ora hAhAkAra macA huA hai| loga phira phirakara adAlatokI hI zaraName jAte haiM aura apaneko naSTa tathA barbAda karaneke liye majadUra hote haiN| mukadamebAjIkA behada kharcA baDhA huA hai -- tIsarI cauthI adAlatake hAranevAlA prAya nagA ho jAtA hai aura jItanevAleke pAsa eka lagoTI hI zeSa raha jAtI hai| isase nyAya yadi kabhI milatA bhI hai to vaha bahata hI mahaMgA par3atA hai| ____loga kahate haiM ki Ajakala jamAnA unnatikA hai| parantu mujhe to ina hAlo vaha kucha unnatikA jamAnA mAlUma nahIM hotA, balki khAsA avatikA jAna paDatA haiM / jaba hamArI Atmika zakti, zArIrika bala nIti, sabhyatA, ziSTatA, dharmakarma aura sukhazAMtikA barAbara divAlA nikalatA calA jAtA hai taba isa jamAneko unnatikA jamAnA kaise kaha sakate haiM ? unnatikA jamAnA to taba hotA jaba ina bAtoMmeM koI prAdarza unnati najara AtI / parantu Adaza unnati to dUra, ulaTI avanati hI avanati dikhalAI de rahI hai / aura hama ina saba bAtomeM apane pUrvapuruSose bahuta hI jyAdA pichar3e hue haiM aura pichar3ate jAte hai / hamane apanI jarUriyAtako bar3hAkara phijUla
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 yugavIra-nibandhAvalI apane pairame mApa kulhADI mAra rakkhI hai aura vyarthakI musIbata apane Upara le rakhI hai| ina jarUriyAtako pUrA karanekI dhuna, phikra aura cakkara meM hama apanI prAsmAkI tana-badanakI aura dharma-karmakI sArI sudhi bhUle hue hai aura hamArI vaha saba hAlata ho rahI hai jisakA (khake prAramame hI kucha citra khIcakara pAThakoke sAmane rakkhA gayA hai| hamAre sAmane haradama rupaye-pase yA TakekA hI eka savAla khaDA rahatA hai, rAta dina usIkA cakkara calatA hai aura usIke pIche hamAre jIvanakI samApti ho jAtI hai| jaba hamAre pAsa AmadanI kama aura kharca jyAdA hai aura hama apanI jariyAtako pUrA karaneke lie nyAyamArgase kAphI rupayA paidA nahIM kara sakate taba unhe pUrA karaneke liye hama chala, kapaTa, phareba, dhokhA, dagAbAjI, jAlasAjI, cAlabAjI, corI, sInAjorI, ghUsakhorI, vizvAsaghAta, asasyavyavahAra, nyAsApahAra ( dharoharamAranA), hatyA aura beImAnI nahI kareMge to aura kyA karege ? usa vakta dharmake paise para, mandiro tIrthoM yA dUsarI sasthAproke rupaye para yadi hamArI niyata Diga jAya, hama apanI sukumAra kanyAmo takako becane lage aura ApasameM khIcAtAnI baDhAkara mukaddamebAjI para utara Ave to isame AzcaryakI bAta ho kyA hai ? ___vAstavameM hamArI sArI kharAbI aura girAvaTakA kAraNa ye phijUlakI jarUriyAta hI haiN| inhIkI vajahase hamArI unnati rukI huI hai. hama apanI prAtmAkA kalyANa nahIM kara sakate, pApasame premase nahIM raha sakate eka dUsarekI sahAyatA nahIM kara sakate aura na sacamucameM manuSya hI bana sakate haiM / inakI baDhavArIse hI hamArA dukha bar3hA huA hai / yadi hama usa dukhako ghaTAnA yA dUra karanA cAhate haiM to hame apanI una z2arUriyAtako ghaTAnA yA dUra kara denA hogaa| bAkI yaha khayAla galata hai ki jarUriyAtako pUrA karake hama apane dukha-darda evaM vedanAko dUra kara sakeMge usameM koI vAstavika
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ hama dukhI kyo haiN| 263 athavA sthAyI kamI lA skeNge| jahariyAtako pUrA karake dukhokI zAntikI prAzA rakhanA prAya aisA hI hai jaisA ki agni para IMdhana aura tela DAlakara usakI zAti cAhanA / yaha jariyAtakI pUrti aisI marhamapaTTI hai jo usa vakta to ghAvameM jarAsI derake liye kucha caina DAla detI hai parantu pIchese biyA jAtI hai aura taraha tarahakI vedanAmoM tathA kaSTokI janmadAtA bana jAtI hai / ata' dukhoMko yadi vAstavameM dUra karanA aura sukha-zAti cAhanA hai to isa khapAlake gholemeM na rahakara hameM sabase pahale, jitanA bhI zIghra bana sake, ina phijUlakI jarUriyAtako alaga kara denA cAhiye / yahI hamAre hita kA sAdhana aura hamAre paralokake sudharanekA eka khAsa mArga hai| isIse hamako vAstavika sukha-zAntikI prApti ho skegii| AzA hai, sukhake sacce abhilASI aura mutalAzI (khojI) apanI usa vedanA aura tRSNArUpI agniko, jo bAhA padArthAta liye unake hRdayameM jala rahI hai, jJAna tathA vivekarUpI jalase zAMta kareMge, satoSako apanAeMge, sAdA jIvana vyatIta karanA sIkheMge aura yaha samamakara ki ina fijUlakI jarUriyAsane hI hamArI jAna ajAbameM DAla rakkhI hai, hamArI miTTI kharAba kara rakkhI hai,,ye hI hamAre dukhokI khAsa kAraNa hai aura ye hI hamArI unnati tathA pratimeM roDA aTakAnevAlI athavA vighnasvarUpa haiM, inhe mana-vacana-kAyase dRDhatAke sAtha dUra karane-karAnekI pUrI koziza karege / aura isake liye unheM yadi kisI rIti-rivAjako toDanA yA badalanA bhI par3e, to khuzIse pUrNa manobalake sAtha khuda hI usake liye Age kadama bar3hAeMge- agunA banege-aura isa taraha apanA eka udAharaNa yA namUnA dUsaroke sAmane rakhakara unakA mArga sApha kareMge aura unheM bhI vaisA karane karAnekI himmata tathA sAhasa pradAna karege / deza aura jAtike sudhArakA bhI isI para eka prAdhAra hai aura isIke sahAre para sabakA ber3A pAra hai|
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23 jainI nIti jinendradevakI athavA jainadharmakI jo mukhya nIti hai aura jisa para jinendradevake upAsako, jainadharmake anuyAyiyoM tathA apanA hita cAhanevAle sabhI sajjanoko calanA cAhiye, use 'jainI nIti' kahate haiN| vaha jainI nIti kyA hai athavA usakA kyA svarUpa aura vyavahArahai, isa bAtako zrIamRtacandrAcAyane apane eka vAkyameM acchI tarahase darzAyA hai, jo isa prakAra hai - ekenA''karSantI zlathayantI vastumattvamita renn| antena jayati jainI nItirmanthAnanetramiva gopI / isame, jainI nItiko dUdha-dahI bilonevAlI gopI (gvAlinI)kI upamA dete hue batalAyA hai ki-jima prakAra gvAlinI bilote samaya mathAnIkI rassIko dono hAthome pakaDa kara usake eka sire(anta ) ko eka hAthase apanI ora khIcatI aura dUsare hAthase pakaDe hue sireko DhIlA karatI jAtI hai, ekako khIcanepara dUsareko bilkula choDa nahIM detI kintu pakaDe rahatI hai, aura isa taraha bilonekI kriyAkA ThIka sampAdana karake mavakhana nikAlane rUpa apanA kArya siddha kara letI hai / ThIka usI prakAra jainI nItikA vyavahAra hai / vaha jisa samaya anekAntAtmaka vastuke dravya-paryAya yA sAmAnya-vizeSAdirUpa eka antako-dharma yA azako-apanI ora
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainI nIti 265 khIcatI hai - apanAtI hai-usI samaya usake dUsare anta ( dharma yA aza) ko DhIlA kara detI hai-usake viSayame upekSAbhAva dhAraNaM kara letI hai / phira dUsare samaya usa upekSita antako panAtI aura pahale se apanAe hue antake sAtha upekSAkA vyavahAra karatI haiMekako apanAte hue dUsarekA sarvathA tyAga nahIM karatIM, use bhI prakArAntarase grahaNa kiye rahatI hai / aura isa taraha mukhya gauNakI vyavasthArUpa nirNaya - kriyAko samyak saMcAlita karake vastu-tatvako nikAla letI hai--use prApta kara letI hai| kisI eka hI anta para usakA ekAnta zrAgraha prathavA kadAgraha nahIM rahatA- vaisA hone para vastukI svarUpasiddhi hI nahI banatI / vaha vastuke pradhAna prapradhAna saba to para samAna dRSTi rakhatI hai-unakI pArasparika apekSAko jAnatI hai-- aura isaliye use pUrNarUpame pahacAnatI hai tathA usake sAtha pUrA nyAya karatI hai / usakI dRSTimeM eka vastu dravyakI apekSAme yadi nitya hai to paryAyakI apekSAse vahI anitya bhI hai, eka ke kAraNa jo vastu burI hai dUsare guru ke kAraNa vaha vastu acchI bhI hai eka vakta meM jo vastu lAbhadAyaka hai dUmare vakta meM vahI hAnikAraka bhI hai, eka sthAna para jo vastu zubharUpa hai dUsare sthAna para vahI azubharUpa bhI hai auaura ekake liye jo heya hai dUsareke liye vahI upAdeya bhI hai / vaha viSako mAranevAlA hI nahI kintu jIvanaprada bhI jAnatI hai aura isaliye use sarvathA heya nahI samajhatI / isa nIti kI dRSTime nityakA anityake sAtha aura anityakA nitya ke sAtha, vidhikA niSedhake sAtha aura niSedhakA vidhike sAtha tathA mukhyakA gauNake sAtha aura gauraNakA mukhyake sAtha avinAbhAvasambandha hai - ekake binA dUsarekA prastitva bana nahI sktaa| jisa prakAra sama-tulAkA eka pallA U~cA hone para dUsarA pallA svayameva nIcA ho jAtA hai- U~cA pallA nIceke binA aura nIcA pallA U~ceke binA bana nahI sakatA aura na kahalA sakatA hai, usI prakAra
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ yugavIra-nibandhAvalI natya-nityakI vidhi-niSedhakI aura mukhya-gorapaNAdikI yaha sArI vyivasthA sApekSA hai- sApekSanayavAdakA viSaya hai| aura isaliye jo nirapekSanayavAdakA prAzraya letI hai aura bastutattvakA sarvathA ekarUpase pratipAdana karatI hai vaha jainI nIti athavA samyak nIti na hokara mithyA nIti hai| usake dvArA vastutattvakA samyaggrahA aura pratipAdana nahIM bana sktaa| + , jenI nItikA hI dUsarA nAma 'anekAntatIti' hai aura use 'syAdAdanIti' bhI kahate hai / yaha nIti apane svarUpase hI saumya, udAra, zAntipriya, virodhakA mathana karanevAlI, vastutattvakI prakAzaka aura siddhikI dAtA hai / kheda hai jainiyoMne apane isa ArAdhya / devatA 'anekAnta' ko bilkula bhulA diyA hai aura ve mAja ekAntake ananya upAsaka bane hue hai ! usIkA pariNAma unakA maujUdA sarvatomukhI patana hai, jisane janakI sArI vizeSatAmo aura guNa-garimAno para pAnI phera kara unheM nagaNya banA diyA hai / jainiyoko phirase apane isa prArAdhya devatAkA smaraNa karAne hue unake jIvaname isa sannItikI prANapratiSThA karAne aura sasArako bhI isa nIti kA paricaya dene tathA isakI upayogitA batalAneke liye hI 'anekAnta' nAmase patra nikAlA gayA hai / lokako isase satpreraNA mile aura yaha usake hitasAdhaname mahAyaka hove aisI zubha bhAvanA hai|
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainI kauna ho sakatA hai? jo jIva jainadhamako dhAraNakaratA hai vaha 'janI' kahalAtA hai| parantu Ajakalake jainI jainadharmako kevala apanI hI paitRka saMpatti ( maurUsI tarakA ) samajha baiThe haiM aura yahI kAraNa hai ki ve jainadharma dUsaroko nahIM batalAte aura na kisIko jenI banAte haiM / zAyada unheM isa bAtakA maya ho ki kahI dUsare logoMke zAmila hojAnese isa maurUsI tarakemeM adhika bhAgAnubhAga hokara hamAre hissemeM bahuta hI thoDAsA jainadharma bAkI na raha jAya / parantu yaha saba unakI bar3I bhArI bhUla tathA galatI hai aura prAja isI bhUla tathA galatIko sudhAra ranekA yatna kiyA jAtA hai| hamAre jainI bhAI isa bAtako jAnate haiM aura zAstroMmeM bhI jagaha jagaha hamAre paramapUjya AcAryokA yahI upadeza hai ki, saMsArameM do prakArakI vastue~ hai--eka cetana aura dUsarI acetn| cetanako jIva aura acetanako ajIva kahate haiN| jitane jIva haiM ve saba dravyatvakI apekSA athavA dravyadRSTise barAbara haiM- kisImeM kucha meda nahI hai-sabakA asalI svabhAva aura guNa eka hI hai / parantu anAdikAlase jIvoMke sAtha karma-mala lagA huA hai, jisake kAraNa unakA asalI svabhAva pAcchAdita hai, aura ve nAnA prakArako paryAya dhAramA karate hue najara Ate haiN| kIr3A, makor3A, kutA, billI, zera,
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 yugavIra-nibandhAvalI bagherA, hAthI, ghoDA, UTa, gAya, baila, manuSya, pazu, deva, aura nArakI Adika samasta avasthAe usI karmamalake pariNAma haiM aura bIkkI isa avasthAko 'vibhAvapariNati' kahate haiN| jaba taka jIvome yaha vibhAvapariNati banI rahatI hai taba hI taka unako 'sasArI' kahate haiM aura tabhI taka unako sasArame nAnA prakArake rUpa dhAraNa karake paribhramaraNa karanA hotA hai| parantu jaba kisI jIvakI yaha vibhAvaparigati miTa jAtI hai aura usakA nijasvabhAva sarvAGgarUpase athakSa pUrNatayA vikasita ho jAtA hai taba vaha jIva muktiko prApta ho jAtA hai, aura isa prakAra jIvake 'sasArI tathA 'mukta' aise do bheda kahe jAte haiN| ____ isa kathanase spaSTa hai ki jIvokA jo asalI svabhAva hai vahI unakA dharma hai, aura usI dharmako prApta karAnevAlA jainadharma hai| athavA dUsare zabdome yo kahiye ki jainadharma hI saba jIvokA nija dharma hai| isaliye pratyeka jIvako jainadharmake dhAraNa karanekA adhikAra prApta hai| isIse hamAre pUjya tIrthaMkaro tathA RSi-muniyone pazu-pakSiyota kako bhI jainadharmakA upadeza diyA hai aura unako jainadharma dhAraNa karAyA hai, jinake saikaDo hI nahI kintu hajAro dRSTAnta prathamAnuyogake zAstro (kathAgrantho) ko dekhanese mAlUma ho sakate hai / hamAre atima tIrthaMkara zrImahAvIrasvAmI jaba apane isa janmase nau janma pahale siMhakI paryAyameM the taba unhe kisI vaname eka mahAtmAke darzana karate hI jAtismaraNa ho pAyA thA / unhoMne usI samaya, ukta mahAtmAke upadezase, zrAvakake bAraha vrata dhAraNa kiye, kesarIsiMha hokara bhI kisI jIvako mAranA aura mAsa khAnA choDa diyA aura isa prakAra jainadharmako pAlate hue siMha-paryAyako choDakara ve prathama svargameM deva hue aura vahA~se unnati karate karate antameM jainadharmake prasAdase unhone tIrthakara-pada prApta kiyaa| pArzvanAthapurAName, aravindamunike upadezase, eka hAthoke jaina
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ MANTRAPE jainI kauna ho sakatA hai ? 29 dharma dhAraNa karane aura dhAvakake vrata pAlana karaneke sambandhameM isa prakAra likhA hai-- aba hAtho sanama saadhai| sa jIva na bhUla virAdhai / / samabhAva chimA ura mAna / pari mitra barAbara jAne / / kAyA kasi indrI dhaiN| sAhasa ghara prauSadha mahe / / sUkhe tRNa pallava bhacchai / paramadita mAraga gcche| hAthIgaNa hohyo pAnI / so pIvai gajapati jnyaanii| dekhe bina pauvana raakhe| tana pAnI paka na naakhe| nijazIla kamI nahi khAvai / hathinI dizabhUla na jodhe / / upasarga sahai ati bhaarii| durdhyAna taje dukhkaarii| aghake maya aga na haale| hada dhIra pratijJA paale| ciraloM duddhara tpkiino| balahIna bhayo tana chonaa| parameSThi paramapada dhyaavai| aise gaja kAla gamAvai / / ekaidina adhika tisaayau| taba vegavatI taTa pAyau // jalapIvana udyama kiidhii| kAdodraha kujara biidhau|| nizcaya jaba maraNa vicaarau| sanyAsa sudhI taba dhaarau|| isase sApha prakaTa hai ki acchA nimitta mila jAne aura zubha karmakA udaya A jAne para pazuoMmeM bhI manuSyatA A jAtI hai aura ye manuSyoMke samAna dharmakA pAlana karane lagate haiM, kyoki dravyatvakI apekSA saba jIva, cAhe ve kisI bhI paryAyameM kyo na hoM, ApasameM barAvara haiN| yahI hAthIkA jIva, jainadharmake prasAdase, isa pazuparyAyako choDakara bArahave svargameM deva humA aura phira unnatike sopAnapara caDhatA caDhatA kucha hI janma leneke pazcAt hamArA pUjya tIrthakara 'pArzvanAtha hapA hai| isI taraha aura bahutase pazuprone jainadhamako dhAraNa karake apane prAtmAkA vikAsa aura kalyANa kiyA hai / jaba pazupro takane jainadharma ko dhAraNa kiyA hai, taba phira manuSyokA to kahanA hI kyA ?
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ yugavIra-niyamAvalI to sarva prakArase isake yogya aura dUsare jIvoMko isa dharmameM lagAne bAle Thahare / saca pUchA jAya to, kisI bhI deza, jAti yA varNake manuSyako isa dharmake dhAraNa karane kI koI manAhI ( niSedha ) nahIM hai| pratyeka manuSya khuzIse jainadharmako dhAraNa kara sakatA hai / isIse somadevasUrine kahA hai . manovAkAyadharmAya matA marve'pi jantaka / ' arthAta-mana, vacana, tathA kApase kiye jAne vAle dharmakA anuSThAna karaneke liye sabhI jIva adhikArI haiN| jaina-zAstroMse tathA itihAsa-pranthoMke dekhanese bhI yaha bAta bilkula spaSTa ho jAtI hai aura isame koI sandeha nahIM rahatA ki prAya sabhI jAtiyoke manuSya hamezAse isa pavitra jainadharmako dhAraza karate pAe haiM aura unhone baDo bhakti tathA bhAvake sAtha isakA pAlana kiyA hai| _dekhiye, kSatriya loga pahale adhikatara jainadharmakA hI pAlana karate the| isa dharmase unako vizeSa anurAga aura prIti thii| ve isI dharmako jagatakA aura apanI prAtmAkA kalyANa karanevAlA samajhate the| hajAroM rAjA aise ho cuke hai jo jenI the athavA jinhone jainadharmakI dIkSA dhAraNa kI thii| khAsakara, hamAre jitane tIrthakara hue haiM ve saba hI kSatriya the| isa samaya bhI jainiyomeM bahutase jenI aise haiM jo kSatriyokI santAnameMse hai, parantu unhone kSatriyokA karma choDa kara vezyakA karma agIkAra kara liyA hai. isaliye vaizya kahalAte haiN| isI prakAra brAhmaNa loga bhI pahale jainadharmako pAlana karate the aura isa samaya bhI kahI kahI saikar3o brAhmaNa jainI pAye jAte haiN| jisa samaya bhagavAna RSabhadevake putra bharata cakravatIne kSatriyo AdikI parIkSA lekara jinako adhika dharmAtmA pAyA unakA eka brAhmaNa barSa sthApita kiyA thA usa samaya to brAhmaNa loga gRhastha jainiyoke pUjya samajhe jAte the aura bahuta kAla taka barAbara pUjya bane rhe|
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ benI kauna ho sakatA hai ? 301 parantu pIchese jaba ve svacchada hokara apane dharma-karmameM sithila ho gaye aura jainadharmase gira gaye taba jainiyone grAma torase unakA pUjansa aura mAnanA chor3a diyaa| parantu phira bhI isa brAhmaNa-varName barAbara jainI hote hI rhe| hamAre paramapUjya gautama garagadhara, bhadrabAhu svAmI aura pAtrakezarI prAdika bahutase prAcArya brAhmaNa hI the jinhone cahu~ ora jainadharmakA DakA bajAkara jagatake jIvokA upakAra kiyA hai| rahe vaizya loga, ve jaise isa vakta jainadharmako pAlana karate haiM vaise pahale bhI pAlana karate the : aisI hI hAlata zUdrokI hai, ve bhI kabhI jainadharmako dhAraNa karanese nahIM cUke aura gyArahavI pratimAke dhAraka cullaka taka to hote hI rahe hai| isa vakta bhI jainiyoMmeM zUdra, jainI maujUda haiM / bahutase jainI zUdrokA kama ( pezA ) karate haiN| aura zUdra hI kyo ? hamAre pUrvaja tIrthakaro tathA RSi-muniyone to caMDAlo, bhIloM aura mleccho ta ko janadharmakA upadeza dekara unheM jainI banAyA hai, aura na kevala jainadharmakA zraddhAna hI unake hRdayoMmeM utpanna kiyA hai balki zrAvakake vrata bhI unase pAlana karAye haiM, jinakI saikaDo kathAe~ zAstrome maujUda haiN| ___'harivazapurANa meM likhA hai ki eka 'tripada' nAmake dhIvara (kahAra) kI laDakIko, jisakA nAma 'pUtigadhA' thA aura jisake zarIrase durgadha AtI thI, samAdhigupta munine zrAvakake vrata diye| vaha laDakI bahuta dino taka prAyikAke sAtha rahI atame sanyAsa dhAraNa karake marI tathA solahave svargame jAkara devI huI aura phira vahA~se Akara zrIkRSNakI paTarAnI 'rukmiraNI' huii| __campApura nagarame agnibhUta' munine apane guru sUryamitra munirAjakI AjJAse, eka cADAla laDakIko. jo janmase aMdhI paidA huI thI aura jisakI dehase itanI durgaMdha AtI thI ki koI usake pAsa jAnA nahIM cAhatA thA aura isI kAraNa vaha bahuta dukhI thI, jenadharma kA upadeza dekara zrAkkake vrata dhAraNa karAye the / isakI kathA
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 yugavIra nabandhAvalI sukumAlacAritrAdika zAstromeM maujUda hai / yahI cADAlIkA jIva do janma leneke pazcAt tIsare janmameM 'sukumAla' huA thaa| 'pUrNabhadra' aura 'mAnabhadra' nAmake do vaizya bhAiyone eka cADAla ko zrAvakake vrata grahaNa karAe the aura una vratoMke kAraNa vaha cADAla mara kara solahave svargame bar3I RddhikA dhAraka deva huA thA, jisakI kathA puNyAsrava-kathAkozameM pAI jAtI hai / 'harivazapurANa' meM likhA hai ki, gadhamAdana parvata para eka 'paravartaka' nAma ke bhIlako zrIdhara Adi do cAra-muniyone zrAvakake vrata diye / isI prakAra mlecchoke jainadharma dhAraNa karaneke sambandhame bhI bahutasI kathAe~ vidyamAna hai, balki jainI cakravartI rAjAmone to mlecchokI kanyAmose vivAha taka kiyA hai| aise vivAhose utpanna huI santAna muni-dIkSA le sakatI thI, itanA hI nahI kintu mleccha dezose Ae hue mleccha taka bhI munidIkSAke adhikArI ThaharAye gaye haiN| zrIneminAthake cacA vasudevane bhI eka mleccha rAjAkI putrIse, jisakA nAma 'jarA' thA, vivAha kiyA thA, aura usase 'jaratkumAra' utpanna haA thA, jo jainadharmakA bar3A bhArI zraddhAnI thA aura jisane atako jainadharmakI munidIkSA dhAraNa kI thii| yaha kathA bhI harivaMza 1 jaisA ki 'labdhisAra kI TIkA ke nimna prazase prakaTa hai mlecchabhUmijamanuSyAraNA sakalasayamagrahaNa katha bhavatIti nAzakitavya / digvijayakAle cakravartinA saha AryakhaNDamAgatAnA mleccha rAjAnA cakravAdibhi saha jAtavaivAhikasambandhAnA sayamapratipatteravirodhAt / athavA cakravartyAdipariNItAnA garbheSa pannasya mAtRpakSApekSayA mlecchavyapadezabhAja sayamasabhavAt tathAjAtIyakAnA dIkSAhave pratiSedhAbhAvAt / (gAthA na0 163 se sambaddha )
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainI kauna ho sakatA hai ? 303 purANameM likhI hai| aura isI purANameM,jahAM para zrImahAvIrasvAmIke samavasaraNakA varNana hai vahAMpara, yaha bhI likhA hai ki samavasaraName jaba zrImahAvIrasvAmIne munidharma aura zrAvakadharmakA upadeza diyA to usako sunakara bahutase brAhmaNa, kSatriya, vaizya loga muni ho gaye aura cAro hI varNake strI-puruSone zrAvakake bAraha vrata dhAraNa kiye' itanA hI kyo ? unakI pavitra vANIkA prabhAva yahA~ taka par3A ki kucha jAnavarone bhI apanI zaktike anusAra zrAvakake vrata dhAraNa kiye / isase bhalI bhAti prakaTa hai ki, pratyeka manuSya hI nahIM balki pratyeka jIva apanI yogyatAke anusAra jainadhamako dhAraNa kara sakatA hai| isaliye jainadharma sabako batalAnA caahiye| ina saba ullekho parase, yadyapi, pratyeka manuSya khuzIse yaha natIjA nikAla sakatA hai ki, jainadharma Ajakalake jainiyoMkI khAsa mIrAsa nahIM hai, usa para manuSya kyA jIvamAtrako pUrA pUrA adhikAra prApta hai aura pratyeka manuSya apanI zAka athavA sAmathyake anusAra usako dhAraNa aura pAlana kara sakatA hai, phira bhI yahA~para kucha thor3ese pramANa aura upasthita kiye jAte hai jisase isa viSayaka sadeha athavA bhramakA aura bhI acchI taraha nirasana ho sake: (1) 'pUjAsAra' ke zloka na0 16 me jinendradevakI pUjA karane vAleke do bheda varNana kiye hai-eka nitya pUjana karanevAlA, jisako 'pUjaka' kahate hai aura dUsarA pratiSThAdi vidhAna karanevAlA, jisako pUjakAcArya' kahate hai / isake pazcAt do zlokome Aya (prathama) bheda, 'pUjaka' kA svarUpa diyA hai aura usame brAhmaNa, kSatriya, vaizya tathA zUdra, ina cAro hI voMke manuSyoko pUjA karanekA adhikArI ThaharAyA hai| yathA - - harivazapurANake ullekho ke liye dekho 50daulavarAmajI-dvArA anuvAdita bhASA hariva zapurANa athavA jinasenAcAryakRta muulmny|
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ yugavIra-nibandhAvalI brAmaNa zatriyo vaizyaH zuddho vA''dya suzIlavAna / vrato DhAcAra satyazocamamanvita // 17 // / (2) isI prakAra 'dharmasagrahazrAvakAcAra' ke ve adhikArake zloka naM0 140 me zrIjinendradevakI pUjA karanevAlake upayukta dono bhedokA kathana karaneke anantara hI eka zlokame-'pUjaka' ke svarUpakathanameM-brAhmaNAdika cAro vA~ka manuSyoko pUjA karanekA adhiH kArI batalAyA hai| vaha zloka yaha hai : brAhmaNAdicaturvarNya prAtha. shiilvrtaanvitH| satyazaucaDhAcAro hiMsAdyavratadUgga // 143 / / aura isI 6 ve adhikArake zloka na0 225 meM brAhmaNoMke pUjana karanA, pUjana karAnA, paDhanA, paDhAnA, dAna denA aura dAna lenA, aise chaha karma varNana karake usase agale zlokameM "yajanAdhyayane dAna pareSAM trINi te puna" isa vacanase kSatriya, vaizya aura zudrIke pUjana karanA paDhanA aura dAna denA, aise tIna karma varNana kiye haiN| ina dono zAstroMke pramAraNoMse bhalI bhAti prakaTa hai ki brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zUdra, cAro varNoke manuSya jainadharmako dhAraNa karake jainI ho sakate haiM / taba hI to ve zrIjinendradevakI pUjA karaneke adhikArI varNana kiye gaye haiN| (3) 'sAgAradharmAmRta' meM paM0 prAzAdharajIne likhA hai - 'zUdro'yupaskarAcAra-vapuHzudhyA'stu taadRshH| jAtyA hIno'pi kAlAdilabdhI khAtmAsti dharmabhAka / / (pra0 2 zlo0 22) arthAt-prAsana aura bartana vagairaha jisake zuddha ho, mAMsa aura 1. isa padyase pahale svopajaTIkAme yaha pravijJAvAkya bhI diyA hai "atha zUdrasyAppAhArAdizuddhimato brAhmaNAdivaddharmakiyAkAritva yathocitamanumanyamAna prAha-"
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ jenI kauna ho sakatA hai ? 305 madirA zrAdike tyAgase jisakA zrAcararaNa pavitra ho aura nitya snAna zrAdike karanese jisakA zarIra zuddha rahatA ho, aisA zUdra bhI brAhmarAdika varNoMke sadRza zrAvaka-dharmakA pAlana karaneke yogya hai / kyoki jAti hIna prAtmA bhI kAlAdika labdhiko pAkara jaina dharmakA adhikArI hotA hai / isI taraha zrIsomadeva AcAryane bhI, 'nItivAkyAmRta' ke nIce likhe vAkyame, uparyukta tIno zuddhiyoke honese zUdroko dharma sAdhanake yogya batalAyA hai| "AcArA'navadyasva zUdrAnapi devadvijAtitapasviparikarmasu yogyAn / " - zucirupaskAra zarIrazuddhizca karoti (4) ratnakaraNDa zrAvakAcArame svAmI samantabhadrAcArya likhate haiM ki samyagdarzanasampannamapi mAtaGga dehajam / w devA deva vidurbharamaguDhAkArAnta raujasam / / 28 / / arthAt - samyagdarzanase yukta - jainadharmake zraddhAnI - cADAla putrako bhI gaNadharAdi devone 'deva' kahA hai- zrArAdhya batalAyA hai| usa kI dazA usa agArake sadRza hai jo bAhyameM bhasmase prAcchAdita hone para bhI prataragameM teja tathA prakAzako liye hue hai aura isa liye kadApi upekSaNIya nahI hotA / isase cADAlakA jainI bana sakanA bhalI bhA~ti prakaTa hI nahI kintu zrabhimata jAna par3atA hai| isake sivAya, samyagdarzanakI prApti to cauthe guraNasthAname hI ho jAtI hai, cADAla isase bhI Upara jA sakatA hai aura zrAvakake vrata dhAraNa kara sakatA hai, jaisA ki Upara ullekha kI huI kathAprose prakaTa hai| isameM kisIko bhI prApatti nahI hai| raviSeNAcAryane to 'padmapurANa' meM aise vratI cANDAlako 'brAhmaNa' kA darjA pradAna kiyA hai aura likhA hai ki koI bhI jAti burI athavA tiraskArake yogya nahIM haiM sabhI muraNadharmakI adhikA
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ 306 ripI haiM / yathA: na jAtirgarhitA kAcid guNA kalyANakAraNam / vratasthamapi cANDAla taM devA brAhmaNaM vidu // 11- 203 // (5) somasena ke traivarikAcArame bhI eka purAtana zloka nimna prakArase pAyA jAtA hai 16 yugavIra - nibandhAvalI -- viprakSatriyaviTzUdrA proktA kriyAvizeSata / jainadharme parA zaktAste sarve bAndhavopamA // 7-142 / / isame likhA hai ki- 'brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zUdra ye cAro varga apane apane niyata karmake vizeSa kI apekSAse kahe gaye haiM, jainadharmako pAlana karaneme ina cAro varNoMke manuSya parama samaya hai aura use pAlana karate hue ve saba prApasame bhAI bhAIke samAna hai / ' ina saba pramAragose siddhAntakI apekSA, pravRtti kI apekSA aura zAstrAdhArakI apekSA saba prakArase yaha bAta ki 'pratyeka manuSya jainadharmako dhAraNa kara sakatA hai' kitanI spaSTa aura sApha taura para siddha haiM, isakA anumAna hamAre pAThaka svaya kara sakate haiM aura mAlUma kara sakate haiM ki vartamAna jainiyo kI yaha kitanI bhArI galatI aura besamajhI hai jo kevala apane Apako hI jainadharmakA maurUsI hakadAra samajha baiThe haiN| aphasosa / jinake pUjya puruSo, tIrthakaro aura RSi-muniyo AdikA to isa dharmake viSaya meM yaha khayAla aura yaha koziza ki koI bhI jIva isa dhamase rvAcita na rahe --yathAsAdhya pratyeka jIvako isa dharmame lagAkara usakA hita sAdhana karanA cAhiye, unhI jainiyo - kI Aja yaha hAlata ki ve kajUsa aura kRparaNakI taraha jainadhamako chipAte phirate haiM / na zrApa isa dharmaratnase lAbha uThAte hai aura na dusaroko hI lAbha uThAne dete haiN| isase mAlUma hotA hai ki zrAjakala jainI bahuta hI tagadila (sakI hRdaya) haiM aura isI targAdilI ne una para saMgadilI ( pASANa hRdayatA ) kI ghaTA chA rakkhI hai /
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainI kauna ho sakatA hai? 307 khudagarjI (svArthaparatA ) kA unake cAroM tarapha rAjya hai / yahI kAraNa hai ki ve dUsaroMkA upakAra karanA nahIM cAhate aura na kisIko jainadharmakA zraddhAnI banAnekI koI khAsa ceSTA hI karate haiM / unakI taraphase koI DUbo yA tiro, unako isase kucha prayojana nahI / apane bhAiyokI isa avasthAko dekhakara baDA hI dukha hotA hai| pyAre jainiyo | Apa una vIrapuruSokI santAna ho, jinhone laukika svArtha-buddhiko kabhI apane pAsa taka phaTakane nahI diyA, pauruSahInatA aura bhIrutAkA kabhI svapname bhI jinako darzana nahIM huA, jinake vicAra baDe hI vizuddha, gabhIra tathA hRdaya vistIrNa the aura jo sasAra bharake sacce zubhaciMtaka tathA saba jIvokA hita sAdhana karanemeM hI apaneko kRtArtha samajhanevAle the / Apa unhIkI vazaparamparAmeM utpanna haiM jinakA sArA manobala, vacanabala buddhibala aura kAyabala niratara paropakArame hI lagA rahatA thA, dhAmika joza se jinakA mukhamaDala ( ceharA ) sadA damakatA thA, jo apanI prAtmAke samAna dUsare jIvokI rakSA karate the aura isa sasArako asAra samajha kara niratara apanA tathA dUsare jIvokA kalyANa karanemeM hI lage rahate the; aise hI pUjya puruSokA Apa apane Apako anuyAyI tathA upAsaka bhI batalAte haiM jo jJAna-vijJAnake pUrNa svAmI the, jinakI sabhAme pazu-pakSI taka bhI upadeza sunaneke liye pAte the, jinhone jainadharma dhAraNa karAkara karoDo jIvokA uddhAra kiyA thA aura bhinna dharmAvalambiyoM para jainiyoke ahiMsAdharmakI chApa jamAI thii| isaliye Apa hI jarA vicAra kIjiye ki kyA apanI aisI hAlata banAnA aura dUsarIkA upakAra karanese isa prakAra hAtha khIMca lenA athavA jI curAnA Apake liye ucita aura yogya hai ? kadApi nahIM ? pyAre dharma bndhuno| hameM apanI isa hAlata para bahata hI
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 yugavIra - nibandhAvalI lajjita tathA zokita honA cAhiye / hamArI isa lAparvAhI (udAsInatA) aura khAmozI ( maunavRtti ) se jaina jAtiko baDA bhArI dhakkA aura dhabbA laga rahA hai / hamane apane pUjya puruSo - RSimuniyo- ke nAmako baTTA lagA rakkhA hai / yaha saba hamArI svArthaparatA, niSpauruSatA, sakIrNahRdayatA aura viparIta buddhikA hI pariNAma hai / isakA sArA kalaka hamAre hI Upara hai / vAstavameM hama apanI A~kho ke sAmane isa bAtako dekha rahe haiM ki jJAnase adhe prAraNI bilkula besudha hue midhyAtvarUpI kueke sanmukha jA rahe haiM aura usame gira rahe hai aura phira bhI hama maunAvalambI hue cupacApa baiThe haiM-na una becAroko usa kue~se sUcita karate haiM na kue~me giranese bacAte haiM aura na kae~me gire humroko nikAlane kA prayatna karate hai, to isase adhika aura kyA aparAdha ho sakatA hai ? aba hamako isa kalaka aura aparAdhase mukta honeke liye zravazya prayatnazIla honA cAhiye / sabase prathama hame apanemeM ina svArthaparatA Adika doSoko nikAla DAlanA cAhiye / phira utsAhakI kaTi bAMdhakara aura paropakAra ko hI apanA mukhya dharma sakalpa karake apane pUjya puruSo athavA RSi-muniyoke mArgakA anusaraNa karanA cAhiye aura dUsare jIvo para dayA karake unako midhyAtvarUpI andhakArase nikAlakara jinavAraNIke prakAzarUpa jainadharmakI zaraNa me lAnA cAhiye / yahI hamArA isa samaya mukhya kartavya hai aura isI kartavyako pUrA karanese hama uparyuka kalakase vimukta ho sakate haiM / athavA yo kahiye ki apane mastaka para jo kAlimAkA TIkA lagA huA hai usako dUra kara sakate haiN| hamako cAhiye ki apane isa kartavyake pAlana karanemeM aba kucha bhI vilamba na kare / kyoMki isa vakta kAlakI gati jainiyoke anukUla hai| aba vaha samaya nahI rahA ki jaba anyAyI aura niSThura rAjA tathA bAdazAhoMke anyAya aura atyAcAroMke kAraNa
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ jenI kauna ho sakatA hai? 301 jenI apaneko jainI kahate hue Darate the aura apane dharma tathA zAstroMko chipAneke lie bAdhya hote the| aba vaha samaya pA gayA hai ki logokI pravRtti satyatAkI khoja aura niSpakSapAtatAkI pora hotI jAtI hai| isaliye jainiyoMke liye yaha samaya bar3A hI amUlya hai| aise avasara para hamako avazya apane dharmaralakA prakAza sarva-sAdhAraName phailAnA cAhiye / sarva manuSyopara jainadharmake siddhAnta aura unakA mahatva prakaTa karanA cAhiye aura unako batalAnA cAhiye ki kaise jainadharma hI saba jIvokA kalyANa kara sakatA hai aura unako vAstavika sukhakI prApti karA sakatA hai / isa samaya hamAre bhAiyokI sirpha thoDIsI himmata aura paropakArabuddhikI z2arUrata hai| bAkI yaha khUbI khudra jainadharmame maujUda hai ki vaha dUsaroko apanI ora AkarSita kara leve / parantu dUsaroko isa dharmakA paricaya tathA jAnakArI karAnA mukhya hai aura yaha jainiyoMkA kartavya hai|| ata pyAre jainiyo / Apa kucha bhI na ghabarAte hue isa dharmaratnako hAthame lekara cauDe maidAname khaDe ho jAiye aura jauhariyoMse pukAra kara kahiye ki ve pAkara isa ratnakI parIkSA kre| phira Apa dekheMge ki kitane dharmajoharI isa dharmaratnako dekhakara mohita hote hai aura isa para apanA jIvana aparaNa karaneke liye udyamI naz2ara Ate haiM / abhI hAla meM kucha logoke kAno taka isa dharmakA zubha samAcAra pahuMcA hI thA ki ve turata mana-vacana-kAyase isake anuyAyI aura bhakta bana gaye hai| isaliye merA bAra bAra yahI kahanA hai ki koI bhI manuSya isa pavitra dharmase vacita na rakkhA jAve, kisI na kisI prakArase pratyeka manuSyake kAno taka isa dharmakI AvAja (pukAra ) pahuMca jAnI cAhiye aura isa bAtakA dilameM kabhI khayAla bhI na lAnA cAhiye ki amuka manuSya isa dharmako dhAraNa karaneke ayogya hai athavA isa dharmakA pAtra hI nahIM hai / kyoki yaha dharma prANImAtra. kA dharma hai| yadi koI manuSya pUrI taura para isa dharmakA pAlana nahI
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 yugavIra-nibandhAvalI kara sakatA to bhI thoDA bahuta z2arUra pAlana kara sakatA hai| kamase kama yadi usakA zraddhAna bhI ThIka ho jAyagA to usase bahuta kAma nikala jAyagA aura vaha phira dhIre dhIre yathAvat AcaraNa karaneme bhI samartha ho jAyagA / isI liye zAyada somadevasUrine 'yazastilaka' meM likhA hai ki 'navai saMdigdhanirvAhavidadhyAd gaNavardhanam / ' arthAt-aise aise nae manuSyose bhI apane samAjakI samUhavRddhi . karanI cAhiye jo sadigdhanirvAha haiM-jinake viSayameM yaha sadeha hai ki ve samAjake prAcAra-vicArakA yatheSTa pAlana kara skeNge| dUsarI nItikA yaha vAkya hai ki 'ayogya puruSo nAsti yojakastatra durlabha.' arthAt koI bhI manuSya svabhAvase ayogya nahIM hai| parantu kisI manuSyako yogyatAkI ora lagAnA yA kisIkI yogyatAse kAma lenA yahI kaThina kArya hai aura isI para dUsare manuSyakI yogyatAkI parIkSA nirbhara hai| isaliye yadi hama kisI manuSyako jainadharma dhAraNa na karAve yA kisI manuSyako jainadharmakA zraddhAnI na banA sake to samajhanA cAhiye ki yaha hamArI hI ayogyatA hai| isameM usa manuSyakA koI doSa nahI hai aura na isame jainadharmakA hI koI aparAdha ho sakatA hai / isaliye isa kacce vicAra aura bAlakhayAlako bilkula hRdayase nikAlakara pheka denA cAhiye ki 'amuka manuSyako to jainadharma batalAyA jAve aura amukako nhiiN'| pratyeka manuSyako jainadharma batalAnA cAhiye aura jainadharmakA zraddhAnI banAnA cAhiye, kyoki yaha dharma prANImAtrakA dharma hai - kisI khAsa jAti yA dezase sambaddha (baMdhA huA) nahIM hai| ___yahAM para saba prakArake manuSyoko jainadharmakA zraddhAnI athavA janI banAnese hamAre kisI bhI bhAIko yaha samajhakara bhayabhIta na honA cAhiye ki aisA honese sabakA khAnA pInA ekadama eka ho jaavegaa| khAnA pInA aura bAta hai-vaha adhikAzameM apane aicchika
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainI kauna ho takatA hai ? 311 vyavahArepara nirbhara hai, lAjimI nahI-aura dharma dUsarI vastu hai / dUsare logoko jainadharmameM dIkSita karaneke liye hameM prAya usI sanAtana mArgapara calanA hogA jisa para hamAre pUjya pUrvaja aura prAcArya mahAnubhAva calate Aye haiM aura jisakA ullekha AdipurANAdi ArSa anthoMme pAyA jAtA hai' / hamAre liye pahale hI se saba prakArakI sugamatAprokA mArga khulA huA hai| usake liye vyartha adhika cintA karane athavA kaSTa uThAne kI jarUrata nahIM hai / ata hamako bilkula nirbhaya hokara, sAhasa aura dhairyake sAtha, saba manuSyomeM jainadharmakA pracAra karanA cAhiye / sabase pahale logokA zraddhAna ThIka karanA aura phira unakA AcaraNa sudhAranA cAhiye / jainI banane aura banAneke lie inhI do bAtokI khAsa jarUrata haiN| inake bAda sAmAjika vyavahAra hai, jo deza kAlakI paristhitiyo-AvazyakatAmo aura parasparake premamaya sadvartana Adi para vizeSa prAdhAra rakhatA hai| usake lie koI eka niyama nahI ho sktaa| vaha jitanA hI nirdoSa dRDha tathA premamUlaka hogA utanA hI samAja aura usake dharmakI sthitike liye upayogI tathA hitakArI hogaa| 1 AdipurAName to mleccho takako kulazuddhi Adike dvArA apane banA lenekI-unhe kramaza apanI jAtime zAmila kara lenekI-vyavasthA kI gaI hai / jaisA ki usake nimna vAkyase prakaTa hai - svadeze'nakSaramlechAna prajAbAdhAvidhAyina. / kulazuddhi-pradAnAdyaH svasAkuryAdhupakrama. ||-prv 42vA
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25 bhakti-yoga-rahasya jainadharmake anusAra, saba jIva dravyadRSTise athavA zuddha nizcayanayakI apekSA paraspara samAna hai- koI bheda nahI, sabakA vAstavika guraga-svabhAva eka hI hai / pratyeka jova svabhAvase hI anantadarzana, ananta jJAna, ananta sukha aura anantavIryAdi ananta zaktiyokA AdhAra hai-piDa hai / parantu anAdikAlase jIvoke sAtha karmamala lagA huA hai, jisakI mUla prakRtiyA~ pATha, uttara prakRtiyA~ ekasau aDatAlIsa aura uttarottara prakRtiyA~ asaMkhya haiN| isa karma-malake kAraNa jIvokA asalI svabhAva AcchAdita hai, unakI ve zaktiyA~ avikasita hai aura ve paratatra hue nAnA prakArakI paryAyeM dhAraNa karate hue najara Ate hai| aneka avasthAproko liye hue sasArakA jitanA bhI prANivarga hai vaha saba usI karma-malakA pariNAma hai-usIke bhedase yaha saba jIva-jagat bhedarUpa hai, aura jIvakI isa avasthAko "vibhAva-pariNati' kahate hai / jaba taka kisI jIvakI ye vibhAvapariNati banI rahatI hai, taba taka vaha 'sasArI' kahalAtA hai aura tabhI taka use sasArame karmAnusAra nAnA prakArake rUpa dhAraNa karake paribhramaNa karanA tathA dukha uThAnA hotA hai| jaba yogya sAdhanoke balapara yaha vibhAva-pariNati miTa jAtI hai-AtmAme karma-malakA sambandha nahIM rahatA-aura usakA nija svabhAva sarvAGgarUpase athavA
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhakti-yoga- rahasya 313 pUrNatayA vikasita ho jAtA hai, taba vaha jIvAtmA saMsAra - paribhramaNase chUTakara muktiko prApta ho jAtA hai aura mukta, siddha athavA paramAtmA kahalAtA hai, jisakI do avasthAe haiM--eka jIvanmukta zrIra dUsarI videhamukta | isa prakAra paryAyadRSTise jIvoMke saMsArI' aura 'siddha' aise mukhya do bheda kahe jAte haiM, athavA avikasita alpavikasita, bahuvikasita aura pUrNa vikasita aise cAra bhAgomeM bhI unheM bATA jA sakatA hai / aura isaliye jo adhikAdhika vikasita haiM ve svarUpase hI unake pUjya eva prArAdhya haiM, jo avikasita yA alpavikasita haiM, kyoki zrAtmaguNokA vikAza sabake liye iSTa hai / aisI sthiti hote hue yaha spaSTa hai ki sasArI jIvokA hita isameM hai ki ve apanI vibhAva-pariragatiko choDakara svabhAvame sthira hone arthAt siddhiko prApta karanekA yatna kare / isake liye zrAtmaguNokA paricaya cAhiye, guraNome varddhamAna anurAga cAhiye aura vikAsa mArgako dRDha zraddhA caahiye| binA anurAgake kisI bhI guraNakI prApti nahIM hotI - ananurAgI athavA prabhakta-hRdaya guraNagrahaNakA pAtra hI nahI, binA paricayake anurAga baDhAyA nahI jA sakatA aura binA vikAsa mArgakI dRDha zraddhAke guNoke vikAsakI aura yatheSTa pravRtti hI nahIM bana sakatI / aura isaliye apanA hita eva vikAsa cAhanevAloko una pUjya mahApuruSo athavA siddhAtmAnoMkI zaraNa me jAnA cAhiye -- unakI upAsanA karanI cAhiye, unake guraNoM meM anurAga baDhAnA cAhiye aura unhe apanA mArga pradarzaka mAnakara unake nakze kadama para calanA cAhiye, athavA unakI zikSAzro para amala karanA cAhiye, jiname AtmAke guraNokA adhikAdhika rUpameM athavA pUrNarUpame vikAsa huA ho, yahI unake liye kalyANakA sugama mArga hai / vAstava meM aise mahAna mahAtmAnoke vikasita zrAtmasvarUpaka bhajana aura kIrtana hI hama saMsArI jIvoMke liye apane zrAtmAkA anubhavana aura manana hai| hama 'so'haM' kI bhAvanA - dvArA use apane -
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314 arair-freeraat jIvanameM utAra sakate haiM aura unhIMke - athavA paramAtmasvarUpakeAdarzako sAmane rakhakara apane caritrakA gaThana karate hue apane prAtmIya guNokA vikAsa siddha karake tadra pa ho sakate haiN| isa saba anuSThAnameM unakI kucha bhI garaja nahI hotI aura na isapara unakI koI prasannatA hI nirbhara hai - yaha saba sAdhanA apane hI utthAnake liye kI jAtI hai / isIse siddhike sAdhano meM 'bhakti-yoga' ko eka mukhya sthAna prApta hai, jise bhakti mArga' bhI kahate haiM / siddhiko prApta hue zuddhAtmA kI bhakti dvArA AtmotkarSa sAdhane kA nAma hI 'bhakti-yoga' athavA 'bhakti-mArga' hai aura bhakti' unake guNo anurAgako, tadanukUla varttaneko athavA unake prati guraNAnurAgapUrvaka Adara-satkArarUpa pravRttiko kahate haiM, jo ki zuddhAtmavRttikI utpatti eva rakSAkA sAdhana hai| stuti, prArthanA, vandanA, upAsanA, pUjA, sevA, zraddhA aura prArAdhanA ye saba bhaktike hI rUpa athavA nAmAntara haiN| stuti - pUjA - vandanAdi rUpase isa bhaktikriyAko samyaktvaafaat kriyA batalAyA hai, zubhopayogi cAritra likhA hai aura sAtha hI 'kRtikarma' bhI likhA hai, jisakA abhiprAya hai 'pApakarma chedanakA anuSThAna' / sadbhaktake dvArA zrauddhatya tathA grahakAra ke tyAgapUrvaka guNAnurAga baDhanese prazasta adhyavasAyakI - kuzala pariNAmakIupalabdhi hotI hai aura prazasta adhyavasAya athavA pariNAmokI vizuddhise saMcita karma usI taraha nAzako prApta hotA hai, jisa taraha kASThake eka siremeM agnike laganese vaha sArA hI kASTha bhasma ho jAtA hai| idhara sacita karmoke nAzase zrathavA unakI zaktike zamanase guraNAvarodhaka karmokI nirjarA hotI yA unakA bala-kSaya hotA hai to udhara una prabhilaSita guragokA udaya hotA hai, jinase AtmAkA vikAsa satA hai / isIse svAmI samantabhadra jaise mahAn prAcAryoMne paramAtmAkI stutirUpameM isa bhaktiko kuzala-pariNAmakI hetu batalAkara isake dvArA zreyomArgako sulabha aura svAdhIna batalAyA hai aura apane
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaki-yoga-rahasya 315 tejasvI tathA sukRtI Adi honekA kAraNa bhI isIko nirdiSTa kiyA hai, aura isIliye stuti-vadanAdike rUpameM yaha bhakti aneka naimittika kriyApromeM hI nahI, kintu nityako SaT Avazyaka-kriyAoMme bhI zAmila kI gaI hai, jo ki saba AdhyAtmika kriyAe~ haiM aura antadRSTipuruSo (muniyo tathA zrAvako) ke dvArA prAtmaguragoke vikAsako lakSyame rakhakara hI nitya kI jAtI haiM aura tabhI ve prAsmotkarSakI sAdhaka hotI hai / anyathA, lokika lAbha, pUjA-pratiSThA, yaza, bhaya, rUDhi Adike vaza hokara karanese unake dvArA prazasta adhyavasAya nahI bana sakatA aura na prazasta adhyavasAyake binA sacita pApo athavA karmoM kA nAza hokara AtmIya guNokA vikAza hI siddha kiyA jA sakatA hai / prata isa viSayame lakSyazuddhi eva bhAvazuddhipara dRSTi rakhanekI khAsa jarUrata hai, jinakA sambandha vivekase hai / vinA vivekake koI bhI kriyA yatheSTa phaladAyaka nahI hotI, aura na vinA vivekakI bhakti sadbhakti hI kahalAtI hai|
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 mahAvIrakI tIrtha- pravartana - tithikA mahatva zrIvarddhamAna mahAvIrakI garbha janma-tapa ( dIkSA ) -jJAna - nirvAraNa nAmakI paca kalyANaka tithiyA~ khUba prasiddha haiM - prAya nityakI pUjAmeM unakA uccAraNa-smaraNa kiyA jAtA hai aura unheM lakSya karake pacakalyANaka - vratAnuSThAname upavAsa bhI kiye jAte haiM / janmatithi to 'mahAvIra jayantI' ke rUpame prAya sarvatra utsavAdi-pUrvaka manAI jAtI hai / parantu bha0 mahAvIra ke upAsakomeM aise bahuta hI kama --nahIke barAbara -- loga nikalege jinhe bhagavAnkI tIrtha-pravartana-tithi arthAt vaha dina bhI ThIka avagata ho jisa dina unhone kevalotpattike pazcAt loka-hitArtha apanA upadeza prArambha kiyA thA aura usake dvArA dharma dharmakI yathArtha paribhASA batalAkara tathA tattva-tattvakA ThIka bheda samajhAkara ajJAnAndhakArame bhUle-bhaTakate hue prANiyoko sanmArga dikhalAyA thA, unake vahamo - midhyAvizvAso ko dUra bhagAkara unakI kupravRttiyoko sudhAranekA sAtizaya prayatna kiyA thA aura anyAyaatyAcArose pIDita eva prAkulita janatAko sAntvanA dekara usake uddhArakA netRtva grahaNa karate hue vizvabharako sukha-zAntikA saccA sandeza sunAyA thA / kRtajJatA aura upakAra smaraNa zrAdikI dRSTise yadi dekhA jAya to yaha tIrtha- pravartana tithi dUsarI janmAdi tithiyose kucha kama mahatvakI nahI hai, balki kitane hI azomeM adhika mahatva
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIrakI tIrtha pravartana-tithikA mahatva 317 rakhatI haiN| kyoMki dUsarI tithiyA jaba vyaktivizeSake utkarSAdise sambandha rakhatI haiM taba yaha tithi pIDita, patita aura mArgacyuta janatAke utthAna evaM kalyANake sAtha sIdhA sambandha rakhatI hai, aura isaliye apane hitameM sAvadhAna kRtajJa janatAke dvArA khAsa taurase smaraNa rakhane tathA mahatva diye jAne yogya hai / parantu kheda hai ki Aja hama apane kalyANakA sUtrapAta karanevAlI usa pAvana tithiko prAya bilkula hI bhulA baiThe haiM / hame yaha bhI mAlUma nahI ki jisa tIrtha- pravartana ke kAraNa hama ma0 mahAvIrako tIrthaMkara mAnakara pUjate haiM vaha tIrthapravRtti athavA tIrthotpatti kisa dina huI thI / phira usa kI smRttimeM koI zubhakRtya karanA athavA kisI utsavAdike rUpame vaha puNyadivasa manAnA to dUrakI bAta hai / ata prAja isa lekha - dvArA maiM apane bhAIyokA dhyAna unake isa pavitra kartavyakI zrora zrAkarSita karatA hai / 1 'dhavala' nAmaka siddhAnta granthame, jo abhI taka alabhya zrIra duSprApya thA, usa puNyatithikA ullekha nimna prakArane pAyA jAtA hai vAsassa paDhama mAse paDhame pakkhammi sAbaNe bahule / pAvida pudivasetityutpattI du zrabhijihi // isa gAthAmeM sApha taurase bha0 mahAvIrake tIrthakI utpatti zrAvaraNa kRSNA pratipadAko pUrvAhake samaya abhijita nakSatra me batalAI hai| sAtha hI, yaha bhI batalAyA hai ki vaha zrAvaraNakA mahInA varSakA pahalA mahInA thA aura vaha kRSNa pakSa varSakA pahalA pakSa thA, jisase eka bar3e hI mahatvakA aitihAsika tatva prakAzameM prAtA hai, aura vaha yaha ki mahAvIra ke samaya meM yahA~ varSakA prArambha zrAvaraNake mahIne tathA kRSNApAse hotA thA -- vikramAdi saMvatokI taraha kisI dUsare mahIne athavA zuklapakSase nahIM hotA thA / aura isase yaha spaSTa dhvanita hotA hai ki grAjase koI DhAI hajAra varSa pahale nirvAraNa
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ 318 yugavIra - nibandhAvalI saMvatse 26 varSa 3 || mahIne pUrva hamAre isa kRSi pradhAna deza meM sAvanINidhi vibhAgarUpa phasalI sAla pravRtta thA / taba zrAjakala phasalI sAlakI jo sakhyA batalAI jAtI aura pravRtti meM A rahI hai vaha kisa AdhAra para avalambita hai aura kahA~ taka ThIka hai, yaha avazya hI eka vicAraNIya viSaya hai, jisa para vidvAnoko khAsataura se anusadhAna pUrvaka prakAza DAlanA cAhiye / astu / dhavala siddhAntame eka dUsarI gAthA aura dI hai, jisase yaha bhI spaSTa ho jAtA hai ki ukta zrAvaraNa kRSNa pratipadAkA vaha pUrvAhakA samaya sUryodayakA samaya thA, abhijita nakSatrakA usa samaya yoga hunA hI thA aura rudra nAmakA prathama muhurta varta rahA thA, usI samayakA yaha saba yoga jo yugakI prAdi-yugArambhakA mAnA jAtA hai vahI vIrazAsanakI utpattikA samajhanA cAhiye / vaha gAthA isa prakAra haisAvabahulapaviruddamuhutte suhodae rabiNo / abhijissa paDhamajoe tattha jugAdo muNeyabbo || isa taraha zrAvaNa kRSNa pratipadAkI tithi mahAvIrakI tIrthapravartana- tithi, yugArabha-tithi athavA zAsana-tithi hai aura isase usakA mahatva svata. spaSTa hai / usa dina mahAvIra - zAsana ke premiyoko khAsa taura para ukta zAsanakI mahattAkA vicAra kara usake anusAra apane pracAra-vicArako sthira karanA cAhiye aura lokme mahAvIrazAsanake pracArakA -- mahAvIra sandezako sarvatra phailAne kA -- bharasaka udyoga karanA cAhiye athavA jo loga zAsana pracAra ke kArya me lage ho unheM saccA sahayoga eva sAhAyya pradAna karanA cAhiye, jisase vIrazAsanakA prasAra hokara lokame sukha-zAnti-mUlaka kalyANakI abhivRddhi hove / zrAzA hai sahRdaya bandhujana merI isa choTIsI sUcanA evaM preraNA para avazya hI dhyAna denekI kRpA kareMge /
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ 27 sakAma-dharmasAdhana laukika-phalakI icchAnoko lekara jo dharmasAdhana kiyA jAtA hai use 'sakAma-dharmasAdhana' kahate haiM aura jo dharma vaisI icchAproko sAthameM na lekara, mAtra AtmIya-kartavya samajha kara kiyA jAtA hai usakA nAma 'niSkAma-dharmasAdhana hai / niSkAma-dharmasAdhana hI vAstavameM dharmasAdhana hai aura vahI vAstavika phalako phalatA hai| sakAma-dharmasAdhana dharmako vikRta karatA hai, sadoSa banAtA hai aura usase yayeSTa dharma-phalakI prApti nahI ho sakatI / pratyuta isake, adharmakI aura kabhI kabhI ghora-pApa-phalakI bhI prApti hotI hai| jo loga dharmake vAstavika svarUpa aura usakI zaktise paricita nahI, jinake andara dhairya nahIM, zraddhA nahI, jo nirbala hai, kamajora haiM, utAvale haiM aura jinhe dharmake phala para pUrA vizvAsa nahI,aise loga hI phala-prAptime apanI icchAkI TAge aDA kara dharmako apanA kArya karane nahIM dete-use pagu aura bekAra banA dete haiM, aura phira yaha kahate hue nahIM lajAte ki dharma-sAdhanase kucha bhI phalakI prApti nahIM huii| aise logoke samAdhAnArtha-unhe unakI bhUlakA parijJAna karAneke lie hI- yaha nibandha likhA jAtA hai, aura isame prAcAryavAkyoke dvArA hI viSayako spaSTa kiyA jAtA hai| zrIguraNabhadrAcArya apane 'prAtmAnuzAsana' granthoM likhate haiM
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320 yugabIra-nibandhAvalI saMkalpya kalpavRkSasya cintya ciMtAmaNerapi / asakalpyamasacintyaM phala dharmAdayApyate // 22 // 'phalake pradAname kalpavRkSa sakalpakI aura cintAmaNi cintAkI apekSA rakhatA hai-- kalpavRkSa binA sakalpa kiye aura cintAmaNi binA cintA kiye phala nahI detA, parantu dharma vaisI koI apekSA nahI rakhatA-vaha binA sakalpa kiye aura binA cintA kiye hI phala pradAna karatA hai|' jaba dharma svaya hI phala detA hai aura phala deneme kalpavRkSa tathA cintAmaNikI zaktiko bhI mAta (parAsta ) karatA hai, taba phala prAptike lie icchAe~ karake -nidAna bAdhakara-apane prAtmAko vyartha hI saklezita aura AkUlita karanekI kyA z2arUrata hai ? aisA karanese to ulaTA phala-prAptike mArgame kA~Te boe jAte haiM, kyoki icchA phala-prAptikA sAdhana na hokara usameM bAdhaka haiM / __isameM sadeha nahIM ki dharma-sAdhanase saba sukha prApta hote haiM, parantu tamI to jaba dharmasAdhanameM vivekase kAma liyA jAya / anyathA, kriyAke-bAhyadharmAcaraNake samAna hone para bhI ekako bandha phala, dUsareko mokSaphala athavA ekako puNyaphala aura dUsareko pApaphala, kyo milatA hai ? dekhiye, karmaphalakI isa vicitratAke viSayameM zrIzubhacandrAcArya jJAnArarNavameM kyA likhate haiM batra bAlaracarasyasminpathi tatraiva paDitaH / bAla svamapi badhnAti mucyate tazvaviddhvam / / 721 // 'jisa mArga para ajJAnI calatA hai usI para jJAnI / donokA dharmAcaraNa samAna hone para bhI ajJAnI avivekake kAraNa karma bAMdhatA hai aura zAnI viveka-dvArA karma-bandhanase chUTa jAtA hai|' zAnAvake nimna zlokameM bhI isI bAtako puSTa kiyA gayA hai veSTayatyAtmanAtmAnamAnI karmabandhanaH / vijJAnI moSavatyeva pradaH samayAntare 714 //
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ sakAma-dharmasAdhana 321 isase viveka-pUrvaka AcaraNakA kitanA baDA mAhAtmya hai use batalAnekI adhika z2arUrata nahIM rhtii| zrIkundakundAcAryane, apane pravacanasArake cAritrAdhikArameM, isI vivekakA samyagjJAnakA-mAhAtmya varNana karate hue bahuta spaSTa zabdomeM likhA hai : ja arANANI kamma khavedi bhvsyshsskoddiihiN| taNANI tihiM gutto khavedi ussAsametteNa // 38 // arthAt-ajJAnI-avivekI manuSya jisa athavA jitane jJAnAvaraNAdirUpa karmasamUhako zata-sahasra-koTi-bhavoMme-karoDo janma lekara-kSaya karatA hai usa athavA utane karma-samUhako jJAnI-vivekI manuSya mana-vacana-kAyakI kriyAkA nirodha kara athavA use svAdhIna kara svarUpameM lIna huA ucchavAsamAtrameM-lIlAmAtrame-nAza kara DAlatA hai| isase adhika vivekakA mAhAtmya aura kyA ho sakatA hai ? yaha viveka hI cAritrako 'samyakcAritra' banAtA hai aura sasAra-paribhramaraNa evaM usake dukha-kaSToMse mukti dilAtA hai| vivekake binA cAritra mithyAcAritra hai, korA kAyakleza hai aura vaha sasAra-paribhramaNa tathA dukha-paramparAkA hI kAraNa hai| isIse vivekapUrvaka athavA samyagjJAnake anantara cAritrakA pArAdhana batalAyA gayA hai, jaisA ki zrIamRtacandrAcAryake nimna vAkyase pragaTa hai. na hi samyagvyapadeza cAritramajJAnapUrvakaM labhate / jJAnAnantaramukta cAritrArAdhanaM tasmAt / / 38 / / -puruSArthasiddhyupAya arthAt-prajJAnapUrvaka-vivekako sAthame na lekara-dUsaroMkI dekhA dekhI athavA kahane-sunane mAtrase-jo cAritrakA anuSThAna kiyA jAtA hai vaha 'samyakucAritra' nAma nahIM pAtA-use 'samyakcAritra' nahI kahate / isIse ( bhAgamameM ) samyagjJAnake anantara-viveka ho
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ 322 yugavIra-nibandhAbalI jAne para-cAritrake pArAdhanakA-anuSThAnakA-nirdeza kiyA gayA hai-ratnatrayadharmakI ArAdhanAmeM, jo muktikA mArga hai, cAritrakI ArAdhanAkA isI kramase vidhAna kiyA gayA hai| zrIkundakundAcAryane, pravacanasArame, 'cAritta khalu dhammo' ityAdi vAkyake dvArA jisa cAritrako svarUpAcaraNako-vastu-svabhAva honeke kAraNa dharma batalAyA hai vaha bhI yahI vivekapUrvaka samyakacAritra hai, jisakA dUsarA nAma sAmyabhAva hai aura jo moha-kSobha athavA mithyAtva-rAga-dveSa tathA kAma-krodhAdirUpa vibhAbapariNatise rahita AtmAkA nija pariNAma hotA hai / vAstavame yaha viveka hI usa bhAvakA janaka hotA hai jo dharmAcaraNakA prANa kahA gayA hai / vinA bhAvake to kriyAe phaladAyaka hotI hI nahIM hai| kahA bhI hai yasmAt kriyA pratiphalanti na bhAvazUnyA / tadanurUpa bhAvake binA pUjanAdikakI, tapa-dAna-japAdikakI aura yahA~ taka ki dIkSAgrahaNAdikakI saba kriyAe~ bhI aisI hI nirarthaka haiM jaise ki bakarIke galeke stana (thana), arthAt jisa prakAra bakarIke galeme laTakate hue stana dekhaneme stanAkAra hote haiM, parantu ve stanokA kucha bhI kAma nahIM dete--unase dUdha nahI nikalatA--usI prakAra binA tadanukUla bhAvake pUjA-tapa-dAna-japAdikakI ukta saba kriyAe~ bhI dekhanekI hI kriyAe~ hotI hai, pUjAdikakA vAstavika phala unase kucha bhI prApta nahIM ho sakatA / 1 cAritta khalu dhammo dhammo jo samo tti rinnddittttho| mohakkhohavihINo pariNAmo apparaNo hu smo||7|| 2. dekho, kalyANamandirasnotrakA 'mAkariMgato'pi' Adi padya / 3. bhAvahInasya pUjAdi-tapodAna-japAdikam / / vyathaM dIkSAdikaM ca syAdajAkaThe stanAviva / /
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ 323 jJAnI-vivekI manuSya hI yaha ThIka jAnatA hai ki kina bhAvoMse puNya baMdhatA hai-kinase pApa aura kinase donokA bandha nahIM hotA? svaccha, zubha tathA zuddha bhAva kise kahate haiM ? aura asvaccha, azuddha tathA azubha bhAva kisakA nAma hai ? sAsArika viSaya-saukhyakI tRSNA athavA tIvakaSAyake vazIbhUta hokara jo puNya-karma karanA cAhatA hai vaha vAstavame puNyakarmakA sampAdana kara sakatA hai yA ki nahIM? aura aisI icchA dharmakI sAdhaka hai yA bAdhaka ? vaha khUba samajhatA hai ki sakAmadharmasAdhana moha-kSobhAdise ghirA rahaneke kAraNa dharmakI koTise nikala jAtA hai, dharma vastukA svabhAva hotA hai aura isaliye koI bhI vibhAva pariNati dharmakA sthAna nahIM le sktii| isIse vaha apanI dhArmika kriyAnoMme tadra pabhAvakI yojanA-dvArA prAraNakA sacAra karake unhe sArthaka aura saphala banAtA hai / aise hI vivekI janoMke dvArA anuSThita dharmako saba-sukhakA kAraNa batalAyA hai| vivekakI puTa binA athavA usake sahayogake prabhAvame mAtra kucha kriyAoMke anuSThAnakA nAma hI dharma nahI hai| aisI kriyAe~ to jaDa mazIne bhI kara sakatI haiM aura kucha karatI huI dekhI bhI jAtI haiM-phonogrAphake kitane hI rikArDa khUba bhakti-rasake bhare hue gAne tathA bhajana gAte haiM aura zAstra paDhate hue bhI dekhaneme Ate hai| aura bhI jaDamazInose Apa jo cAhe dharmakI bAhya kriyAe~ karA sakate hai| ina saba kriyAoko karake jar3amazIna jisa prakAra dharmAtmA nahIM bana sakatIM aura na dharmake phalakohI pA sakatI hai, usI prakAra avivekapUrvaka athavA samyagjJAnake vinA dharmakI kucha kriyAe~ kara lene mAtrase hI koI dharmAtmA nahIM bana jAtA aura na dhamake phalako hI pA sakatA hai| aise avivekI manuSyo aura jaDamazInome koI vizeSa antara nahI hotAunakI kriyAoMkoM samyakcAritra na kahakara 'yAtrika cAritra' kahanA cAhiye / ho, jar3a mazInokI apekSA aise manuSyoMmeM mithyAjJAna tathA mohakI vizeSatA hone ke kAraNa ve usake dvArA pApa-bandha karake apanA
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324 yugavIra-nibandhAvalI / ahita jarUra kara lete haiM-jaba ki jaDamazIne vaisA nahI kara sktii| isI yAtrika cAritrake bhulAveme paDakara hama aksara bhUle rahate hai aura yaha samajhate rahate haiM ki hamane dharmakA anuSThAna kara liyA / isI taraha karoDo janma nikala jAte haiM aura karoDo varSakI bAla-tapasyAse bhI una karmokA nAza nahIM ho pAtA, jinhe eka jJAnI puruSa triyogake sasAdhana-pUrvaka kSaNamAtrame nAza kara DAlatA hai| isa viSayame svAmI kArtikeyane, apane anuprekSA granthame, kitanA hI prakAza DAlA hai / usake nimna vAkya khAsa taurase dhyAna dene yogya hai : kanma puNNa pAva heU tesiM ca hoMti sacchidarA / madakamAyA macchA tibakasAyA asacchA hu // jIvo vi havai pAva aitiJca kamAyapariNado Nicca / jIbo havei puNNa uvasamabhAveNa sajutto / joahilasedi puNNaM sakasAnovisayasokkhatabahAe / dUre tasma vimohI visohimUlANi puraNANi / / puraNAsaeNa pueNe jado NirIhassa puNNasapattI / iya jAriNaUNa jaiNo puNNe vi ma prAyaraM kuraNaha / / puraNa badhadi jIvo maMdakasAhiM pariNado sto| tamhA madakasAyA heU puNNassa ehi vachA // gAthA 60, 160, 410-412 ina gAthAnome batalAyA hai ki-'puNyakarmakA hetu svaccha (zubha) pariNAma hai aura pApakarmakA hetu asvaccha (azubha yA azuddha ) pariNAma / madakaSAyarUpa pariNAmoMko svaccha pariNAma aura tIvrakaSAyarUpa pariNAmoko asvaccha pariNAma karate haiM / jo jIva atitIvra-kaSAyase pariNata hotA hai, vaha pApI hotA hai aura jo upazamabhAvase-kaSAyakI maMdatAse yukta rahatA hai vaha puNyA
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ sakAma-dharmasAdhana tmA kahalAtA hai / jo jIva kaSAyabhAbase yukta huprA viSayasokhyakI tRSNAse-idriyaviSayako adhikAdhika rUpame prApta karanekI tInaicchAse-puNya karanA cAhatA hai -puNya kriyAmoke karaneme pravRtta hotA hai-usase vizuddhi bahuta dUra rahatI hai aura puNya-karma vizuddhimUlaka-cittakI zuddhi para AdhAra rakhanevAle hote haiM / prata. unake dvArA puNyakA sampAdana nahI ho sakatA-ve apanI una dharmake nAmase abhihita honevAlI kriyAoMko karake puNya paidA nahIM kara skte| cUki puNyaphalakI icchA rakhakara dharmakriyAproke karanesesakAma-dharmasAdhanase--puNyakI samprApti nahIM hotI, balki niSkAmarUpase dharmAsAdhana karanevAleke hI puNyakI saprApti hotI hai, aisA jAnakara puNyame bhI Asakti nahIM rakhanA caahie| vAstavame jo jIva madakaSAyase pariNata hotA hai vahI puNya bAdhatA hai, isaliye mandakaSAya hI puNyakA hetu hai, viSayavAMchA puNyakA hetu nahIviSayavAchA athavA viSayAsakti tIvakaSAyakA lakSaNa hai aura usakA karanevAlA puNyase hAtha dho baiThatA hai|' ina vAkyose spaSTa hai ki jo manuSya dharma-sAdhanake dvArA apane viSaya-kaSAyokI puSTi eva pUrti cAhatA hai usakI kaSAya manda nahI hotI aura na vaha dharmake mArga para sthira hI hotA hai, isalie usake dvArA vItarAga bhagavAnkI pUjA-bhakti-upAsanA tathA stutipATha, japadhyAna, sAmAyika, svAdhyAya, tapa, dAna aura vrata-upavAsAdirUpase jo bhI dhArmika kriyAe banatI hai ve saba usake AtmakalyANake lie nahIM hotI---unhe eka prakArako sAsArika dukAnadArI hI samajhanA caahie| aise loga dhArmika kriyAe karake bhI pApa upArjana karate haiM aura sukhake sthAname ulaTA dukhako nimantraNa dete haiM / aise logokI isa pariNatiko zrIzubhacandrAcAryane, jJAnAvagranthake 25 be prakaraName, nidAna-janita prAttadhyAna likhA hai aura use ghora du.khokA kAraNa batalAyA hai| yathA.---
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ 326 'yugavIra-nibandhAklo puNyAnuSThAnajAtairabhinaSati padaM yajinendrAmarANAM, yadvA taireva vAchatyahitakulakujacchedamasyantakopAta / pUjA-satkAra-lAbha-pratikamathavA yAcate yadvikalpa syAnAtaM tanidAnaprabhavamiha nRNAM du khadAvopradhAma // arthAt--aneka prakArake puNyAnuSThAnoko-dharma kRtyoko-karake jo manuSya tIrthaMkarapada tathA dUsare devoMke kimI padakI icchA karatA hai athavA kupita huA unhI puNyAcaraNoMke dvArA zatrukularUpI vRkSoke ucchedakI vA~chA karatA hai, athavA aneka vikalpoke sAtha una dharma-kRtyoko karake apanI laukika pUjA-pratiSThA tathA lAbhAdikakI yAcanA karatA hai, usakI yaha saba sakAma-pravRtti 'nidAnaja' nAmakA ArtadhyAna hai / aisA prArtadhyAna manuSyoke lie duHkha-dAvAnalakA agrasthAna hotA hai-usase mahAduHkhokI paramparA calatI hai| vAstavame AtadhyAnakA janma hI sakleza-pariNAmose hotA hai, jo pApabandhake kAraNa hai| jJAnArNavake ukta prakaraNAntargata nimna zlokame bhI ArtadhyAnako kRSNa-nIla-kApota aisI tIna azubha lezyAaoke bala para hI prakaTa honevAlA likhA hai aura sAtha hI yaha sUcitta kiyA hai ki prArtadhyAna pAparUpI dAvAnalako prajvalita karaneke lie Indhanake samAna hai-- kRSNa-nIlAdhamallezyAbalena pravijRmbhate / ida duritadAvAci. prasUterindhanopamam // 40 // isame spaSTa hai ki laukika phalokI icchA rakhakara dharmasAdhana karanA dharmAcaraNako dUSita aura niSphala hI nahIM banAtA, valki ulaTA pApabandhakA kAraNa bhI hotA hai, aura isalie hame isa viSayame bahuta hI sAvadhAnI rakhanekI z2arUrata hai| samyaktvake pATha aMgomeM ni.kAkSita nAmakA bhI eka aga hai, jisakA varNana karate hue zrImamitagati prAcArya upAsakAcArake tIsare paricchedameM sApha likhate haiM
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ sakAma-dharmasAdhana vidhIyamAnAH zama-zIla-saMbamAH zriyaM mameme vitarantu cintitAm / sAMsArikAnekasukhapravaddhinI nikAMkSito neti karoti kAMtAm / / 74 arthAta-ni kAkSita aMgakA dhAraka samyagdRSTi isa prakArakI vAchA nahI karatA hai ki maiMne jo zama, zIla aura sayamakA anuSThAna kiyA hai vaha saba dharmAcaraNa mujhe usa manovAMchita lakSmIko pradAna kare, jo nAnAprakArake sAsArika sukhome vRddhi karaneke lie samartha hotI hai-aisI vAchA karanese usakA samyaktva dUSita hotA hai| isI ni kAkSita samyagdRSTikA svarUpa zrIkundakundAcAryane 'samayasAra' meM isa prakAra diyA hai jo Na karedi du kakha kammaphale taha ya savvadhammasu / so Nikkakho cedA sammAdiTThI muNeyadho / / 248 // arthAt - jo dharmakarma karake usake phalakI-indriya-viSayasukhAdikI - icchA nahI rakhatA hai- yaha nahIM cAhatA hai ki mere amukakarmakA mujhe amukalaukika phala mile-aura na usa phalasAdhanakI dRSTise nAnA prakArake puNyarUpa dharmoMko hI iSTa karatA haiapanAtA hai--aura isa taraha niSkAmarUpase dharmasAdhana karatA hai, use 'ni.kAkSita samyagdRSTi' samajhanA caahiye| __ yahA~para maiM itanA aura bhI batalA denA cAhatA hU~ ki tattvArthasUtrame kSamAdi daza dharmoke sAthame 'uttama' vizeSaNa lagAyA gayA haiuttama kSamA, uttama mArdavAdirUpase daza dharmokA nirdeza kiyA hai| yaha vizeSaNa kyo lagAyA gayA hai ? ise spaSTa karate hue zrIpUjyapAda prAcArya apanI 'sarvArtha-siddhi' TIkAme likhate haiM dRSTaprayojanaparivarjanArthamuttamavizeSaNam / arthAt-laukika prayojanoko TAlaneke lie 'uttama' vizeSaraNakA prayoga kiyA gayA hai| isase yaha vizeSaNapada yahA~ 'samyak' zabdakA pratinidhi jAna par3atA hai aura usakI ukta vyAkhyAse spaSTa hai ki kisI laukika
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ 328 yugavIra-nibandhAklI prayojanako lekara-koI duniyAvI g2arja sAdhaneke liye-yadi kSamA, mArdava-pArjava-satya-zauca-sayama-tapa-tyAga-Akicanya-brahmacarya ina daza dharmomeMse kisI bhI dharmakA anuSThAna kiyA jAtA hai to vaha anuSThAna dharmakI koTise nikala jAtA hai| aise sakAma-dharmasAdhanako vAstavameM dharmasAdhana hI nahIM kahate / dharmasAdhana to svarUpasiddhi athavA AtmavikAsake liye prAtmIya kartavya samajhakara kiyA jAtA hai, aura isaliye vaha niSkAma-dharmasAdhana hI ho sakatA hai| isa prakAra sakAmadharmasAdhanake niSedhame AgamakA spaSTa vidhAna aura pUjya AcAryoMkI khulI prAjJAe~ hote hue bhI kheda hai ki hama Aja-kala adhikAzame sakAma-dharmasAdhanakI ora hI pravRtta ho rahe haiN| hamArI pUjA-bhakti upAsanA, stuti-vandanA-prArthanA, japa tapadAna aura sayamAdikakA sArA lakSa laukika phalokI prApti hI rahatA hai-koI use karake dhana-dhAnyakI vRddhi cAhatA hai, to koI putrakI saprApti / koI roga dUra karanekI icchA rakhatA hai, to . koI zarIrame bala lAnekI / koI mukaddameme vijaya lAbhake liye usakA anuSThAna karatA hai, to koI apane zatruko parAsta karaneke liye / koI usake dvArA kisI Rddhi-siddhikI sAdhanAme vyagra hai, to koI dUsare laukika kAryoMko saphala banAnekI dhuname masta / koI isa lokake sukhoko cAhatA hai, to koI paralokame svargAdikoke sukhokI abhilASA rakhatA hai / aura koI-koI to tRSNAke vazIbhUta hokara yahA~ taka apanA viveka kho baiThatA hai ki zrIvItarAga bhagavAnako bhI rizvata (ghUsa) dene lagatA hai- unase kahane lagatA hai ki he bhagavan / ApakI kRpAse yadi merA amuka kArya siddha ho jAegA to maiM ApakI pUjA karUMgA, siddhacakrakA pATha thA'gA, chatra-jUvarAdi bheTa karUMgA, ratha-yAtrA nikalavAU~gA, gaja-ratha calavAU~gA athavA mandira banavA dUMgA / / ye saba dharmakI viDambanAeM haiM / isa prakArakI viDambanAmoMse apaneko dharmakA koI lAbha nahIM hotA aura na Atma
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ sakAma-dharmasAdhana 326 vikAsa hI sagha sakatA hai| jo manuSya dharmakI rakSA karatA hai - usake viSayameM vizeSa sAvadhAnI rakhatA huA use viDambita yA kalakita nahI hone detA - vahI dharmake vAstavika phalako pAtA hai / 'dharmo rakSati rakSita ' kI nIti ke anusAra rakSA kiyA humrA dharma hI usakI rakSA karatA hai aura usake pUrNa vikAsako siddha karatA hai / aisI hAlata me sakAmadharmasAdhanako haTAne aura dharmakI biDamba - nAnoko miTAneke liye samAjame pUrNa prAndolana honekI z2arUrata hai, tabhI samAja vikasita tathA dharmake mArga para agrasara ho sakegA tabhI usakI dhArmika pola miTegI aura tabhI vaha apanI pUrva gaurava garimAko prApta kara skegaa| isake liye samAjake sadAcAraniSTha eva dharmaparAyaNa vidvAnoko Age AnA cAhiye aura aise dUSita dharmAcararaNo kI yukti-purassara kharI-kharI AlocanA karake samAjako sajaga tathA sAvadhAna karate hue use usakI bhUlokA parijJAna karAnA cAhiye tathA bhUloke sudhArakA sAtizaya prayatna karAnA cAhiye / yaha isa samaya unakA khAsa kartavya hai aura baDA hI puNyakArya hai / aise Andolana dvArA sanmArga dikhalAneke liye samAjake aneka pramukha patroko apanAnA - unakA upayoga karanA cAhiye /
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 sevA-dharma ahisAdharma, dayAdharma, dazalakSaNadharma, ratnatrayadharma, sadAcAradharma, athavA hindUdharma, musalamAnadharma, IsAIdharma, jainadharma, bauddhadharma ityAdi dharmanAmose hama bahuta kucha paricita hai, parantu 'sevAdharma' hamAre liye abhI taka bahuta hI aparicitasA banA huA hai / hama prAya samajhate hI nahI ki sevAdharma bhI koI dharma hai athavA pradhAna dharma hai| kitanone hI to sevAdharmako sarvathA zUdrakarma mAna rakkhA hai,ve sevakako gulAma samajhate haiM aura gulAmIme dharma kahA~ ? isIse unakI usa prakArake saMskArome palI huI buddhi sevAdharmako koI dharma athavA mahatvakA dharma mAnaneke liye taiyyAra nahIM-ve samajha hI nahIM pAte ki eka bhADeke sevaka, anicchApUrvaka majabUrIse kAma karanevAle paratantrasevaka aura svecchAse apanA kartavya samajhakara sevAdharmakA anuSThAna karanevAle athavA lokasevAme dattacitta rahanevAle svayasevakame kitanA baDA antara hai / aise loga sevAdharmako zAyada kisI naye dhamakI hI sRSTi samajhate ho, parantu aisA samajhanA ThIka nahIM hai| vAstavame sevAdharma saba dharmome prota-prota hai aura sabame pradhAna hai / vinA isa dharmake saba dharma niSprANa haiM, ni satva hai aura unakA kucha bhI mUlya nahIM hai| kyoMki mana-vacana-kAyase svecchA evaM vivekapUrvaka aisI kriyAprokA choDanA jo kisIke liye hAnikAraka ho aura aisI kriyAnokA
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ sevA-dharma karanA jo upakAraka ho 'sevA-dharma' kahalAtA hai| 'mere dvArA kisI jIvako kaSTa athavA hAni na pahuMce, maiM sAvadyayogase virakta hotA hU~,' lokasevAkI aisI bhAvanAke binA ahiMsAdharma kucha bhI nahIM rahatA; aura 'maiM dUsaroMkA dukha-kaSTa dUra karaneme kaise pravRtta hU~' isa sevA bhAvanAko yadi dayA-dharmase nikAla diyA jAya to phira vaha kyA avaziSTa rahegA? ise sahRdaya pAThaka svayaM samajha sakate haiM / isI taraha dUsare dharmokA hAla hai| sevAdharmakI bhAvanAko nikAla denese ve saba thoye aura nirjIva ho jAte haiN| sevAdharma hI una sabame, apanI mAtrAke anusAra, prANapratiSThA karanevAlA hai| isaliye sevAdharmakA mahatva bahuta hI bar3hA car3hA hai aura vaha eka prakArase avarNanIya hai / ahisAdika saba dharma usake aga athavA prakAra hai aura vaha sabameM vyApaka hai| IzvarAdikakI pUjA-bhakti athavA upAsanA bhI usIme zAmila ( gabhita) hai, jo ki apane pUjya eva upakArI puruSoke prati kiye jAnevAle apane kartavyake pAlanAdisvarUpa hotI hai / isIse usako 'devasevA' bhI kahA gayA hai| kisI deva athavA dharma-pravartakake guNokA kIrtana karanA, usake zAsanako svaya mAnanA, sadupadezako apane jIvaname utAranA aura zAsanakA pracAra karanA, yaha saba usa deva athavA dharma-pravartakakI sevA hai aura isake dvArA apanI tathA anya prANiyokI jo sevA hotI hai vaha saba isase bhinna dUsarI AtmasevA athavA lokasevA hai| isa taraha eka sevAme dUsarI sevAeM bhI zAmila hotI haiN| svAmI samantabhadrane apane iSTadeva bhagavAna mahAvIrake viSayame apanI sevAprokA aura apaneko unakI phalaprAptikA jo ullekha eka padyame kiyA hai vaha pAThakoMke jAnane yogya hai aura usase unhe devasevAke kucha prakArokA bodha hogA aura sAtha hI yaha bhI mAlUma hogA ki sacce hRdayase aura pUrNa tanmayatAke sAtha kI huI vIra-prabhukI sevA kaise uttama phalako phalatI hai / isIse usa padyako unake 'stuti
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ 332 yugavIra- nibandhAvalI 1 vidyA' nAmaka grantha (jinazataka) se yahA~ uddhRta kiyA jAtA hai suzraddhA mama te mate smRtirapi tvayyacanaM cApi te hastAvaMjalaye kathA zrutirataH karNo'kSisaMprekSate / sumtutyA vyasana zironatipara se vedRzI yena te tejastrI sujano'hameva sukRtI tenaiva teja pate // 114 // isame batalAyA hai ki - 'he bhagavan / zrApake matame prathavA prApake hI viSaya meM merI suzraddhA hai - andhazraddhA nahI, merI smRti bhI Apako hI apanA viSaya banAye hue hai, maiM pUjana bhI ApakA hI karatA hU~, mere hAtha Apako hI praraNAmAjali karaneke nimitta hai, mere kAna ApakI hI guNakathA sunaneme lIna rahate haiM, merI A~kheM Apake hI rUpako dekhatI hai, mujhe jo vyasana hai vaha bhI ApakI hI sundara stutiyo' ke racanekA hai aura merA mastaka bhI Apako hI praraNAma karaneme tatpara rahatA hai, isa prakArakI cU~ki merI sevA hai - maiM nirantara hI prApakA isa taraha para sevana kiyA karatA hU~ - isIliye he teja pate / ( kevalajJAnasvAmin 1 ) mai tejasvI hU~, sujana hU~ praura sukRti ( puNyavAn ) hU~ / ' yahA~ para kisIko yaha na samajha lenA cAhiye ki sevA to baDo - kI - pUjya puruSo eva mahAtmAnokI hotI hai aura usIse kucha phala bhI milatA hai, choTo - asamarthoM athavA dIna-dukhiyoM AdikI sevAmeM kyA dharA hai ? aisA samajhanA bhUla hogA / jitane bhI baDe, pUjya, mahAtmA athavA mahApuruSa hue haiM ve saba choTo, zrasamarthoM, asahAyo eva dIna-dukhiyokI sevAse hI hue haiM-sevA hI sevakoko sevya banAtI athavA U~cA uThAtI hai aura isaliye aise mahAna loka-sevakokI 1. samantabhadrakI devAgama yuktyanuzAsana aura svayaM bhUstotra nAmakI stutiyA~ baDe hI mahatvakI eva prabhAvazAlinI hai aura uname sUtrarUpase jainAgama athavA vIrazAsana bharA huA hai /
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ sevA-dharma 333 sevA athavA pUjA-bhaktikA yaha abhiprAya nahIM ki hama unakA korA guraNagAna kiyA kare athavA unakI UparI (praupacArika) sevA-cAkarIme hI apaneko lagAye rakkheM-unhe to apane vyaktitvake liye hamArI sevAkI jarUrata bhI nahIM hai-kRtakRtyoko usakI z2arUrata bhI kyA ho sakatI hai ? isIse svAmI samantabhadrane kahA hai-'na pUjyArthastvayi. vItarAge'-arthAt he bhagavan / pUjA-bhaktise ApakA koI prayojana nahI hai, kyoki Apa vItarAgI hai--rAgakA praza bhI ApakI prAtmAme vidyamAna nahIM hai, jisake kAraNa kisIkI pUjA-sevAse Apa prasanna hote / vAstavame aise mahAn puruSokI sevA-upAsanAkA mukhya uddezya upakAra smaraNa aura kRtajJatA vyaktIkaraNake sAtha 'tadguNalabdhi'unake guNokI saprApti hotA hai / isI bAtako zrIpUjyapAdAcAryane, 'sarvArthasiddhi' ke magalAcaraNa ( 'mokSamArgasya netAra' ityAdi ) me, 'vande tadguraNalabdhaye' padake dvArA vyakta kiyA hai / tadguNalabdhike liye tadrUpa AcaraNakI jarUrata hai aura isaliye jo tadguNalabdhikI icchA karatA hai vaha pahale tadrUpa AcaraNako apanAtA hai-apane ArAdhyake anukUla vartana karanA athavA usake nakazekadama para calanA prArambha karatA hai / usake liye lokasevA anivArya ho jAtI hai-dIno, dU khito, pIDito patito, asahAyo. asamarthoM. ajJo aura pathabhraSTokI sevA karanA usakA pahalA kartavyakarma bana jAtA hai / jo aisA na karake athavA ukta dhyeyako sAmane na rakhakara Izvara-paramAtmA yA pUjya mahAtmAnoko bhaktike kore gIta gAtA hai vaha yA to dabhI hai yA Thaga hai-apaneko tathA dUsaroko ThagatA haiaura yA una jaDa mazInokI taraha avivekI hai jinhe apanI kriyAnokA kucha bhI rahasya mAlUma nahIM hotaa| aura isaliye bhaktike rUpame usakI sArI uchala-kUda tathA jayakArokA-jaya-jayake nArokA-kucha bhI mUlya nahI hai| ve saba dabhapUrNa athavA bhAvazUnya honese bakarIke galeme laTakate hue stano (dhano) ke samAna nirarthaka hote haiM unakA
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ yugavIra - nibandhAvalI 334 kucha bhI vAstavika phala nahI hotA / mahAtmA gA~dhIjI ne kaI bAra aise logoko lakSya karake kahA hai ki 've mere muMha para thUkeM to acchA, jo bhAratIya hokara bhI svadezI vastra nahI pahanate aura sirase paira taka videzI vastroko dhAraNa kiye hue merI jaya bolate hai / ' aise loga jisa prakAra gAMdhIjIke bhakta athavA sevaka nahI kahe jAte balki maz2Aka ur3AnevAle samajhe jAte haiM, usI prakAra jo loga apane pUjya mahApuruSoke anukUla nAcararaNa nahI karate - anukUla AcaraNakI bhAvanA taka nahI rakhatekhuzIse viruddhAcaraNa karate haiM aura usa kutsita zracaraNako karate hue hI pUjya puruSakI vadanAdi kriyA karate tathA jaya bolate hai, unhe usa mahApuruSakA sevaka athavA upAsaka nahI kahA jA sakatA - ve bhI usa pUjya vyaktikA upahAsa karane-karAnevAle hI hote haiM, athavA yaha kahanA hogA ki ve apane usa zrAcaraNake lie jar3a mazInokI taraha svAdhIna nahI haiM aura aise parAdhInokA koI dharma nahI hotA / sevAdharmake liye svecchApUrvaka kAryakA honA Avazyaka hai, kyoki svaparahita sAdhanakI dRSTise svecchApUrvaka apanA kartavya samajhakara jo niSkAma karma athavA karma tyAga kiyA jAtA hai vaha saccA sevAdharma hai / jaba pUjya mahAtmAnokI sevAke liye garIbokI - dIna-dukhiyokI, pIDito - patitokI, asahAyo- asamarthokI, prajJo aura pathabhraSTokI sevA anivArya hai - usa sevAkA pradhAna aga hai, vinA isake vaha banatI hI nahI - taba yaha nahI kahA jA sakatA aura na kahanA ucita hI hogA ki "choToM - prasamarthoM athavA dIna-dukhiyo prAdikI sevAme kyA gharA hai ?" yaha sevA to ahakArAdi doSoko dUra karake AtmAko U~cA uThAnevAlI hai, tadguNa - labdhike uddezyako pUrA karanevAlI hai aura hara taraha zrAtmavikAsameM sahAyaka hai, isaliye paramadharma hU aura sevAdharmakA pradhAna aMga hai / jisa dharmake anuSThAnase apanA kucha bhI AtmalAbha na hotA ho vaha to vAstavameM dharma hI nahIM hai /
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ sevA-dhama 335 isake sivAya, anAdikAlase hama nirbala, asahAya, dIna, dukhita patita, mArgacyuta aura ajJa-jaisI avasthAmomeM hI adhikatara rahe haiM aura una avasthApromeM hamane dUsaroMkI khUba sevAeM lI haiM tathA sevAsahAyatAkI prAptike liye nirantara bhAvanAe bhI kI haiM, aura isaliye una avasthApromeM paDe hue athavA unamese gujaranevAle prANiyokI sevA karanA hamArA aura bhI jyAdA karttavyakarma hai, jisake pAlanake liye hameM apanI zaktiko jarA bhI nahI chipAnA cAhiyeusame jI curAnA athavA AnA-kAnI karane jaisI koI bAta na honI caahiye| isIko yathAzakti kartavyakA pAlana kahate hai| __ eka baccA paidA hote hI kitanA nirbala aura asahAya hotA hai aura apanI samasta prAvazyakatAnokI pUrtike liye kitanA adhika dUsaro para nirbhara rahatA athavA prAdhAra rakhatA hai / dUsare jana usakI khilAne-pilAne, uThAne-biThAne, liTAne-sUlAne, proDhane-bichAne, dilabahalAne, sardI-garmI prAdise rakSA karane aura zikSA dene-dilAnekI jo sevAe karate hai ve saba usake liye prANAdAnake samAna haiN| samartha hone para yadi vaha una sevAgroko bhUla jAtA hai aura ghamaDame Akara apane una upakArI sevakokI-mAtA-pitAdikokI- sevA nahI karatA-- unakA tiraskAra taka karane lagatA hai to samajhanA cAhiye ki vaha patanakI ora jA rahA hai / aise logoko sasArame kRtaghna, guNameTa aura ahasAnapharAmoza jaise durnAmo se pukArA jAtA hai| kRtaghnatA athavA dUsaroke kiye hue upakAro aura lI huI sevAgroko bhUla jAnA bahuta bar3A aparAdha hai aura vaha vizvAsaghAtAdikI taraha aisA bar3A pApa hai ki usake bhArase pRthvI bhI kAMpatI hai / kisI kavine ThIka kahA hai - kara vizvAsaghAta jo koya,kIyA kRtako visarai joya / pANda par3e mitra parihare, tAsu bhAra dharaNI tharaharai / / * aise hI pApokA bhAra baDha jAnese pRthvI aksara DolA karato
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ 336 yugavIra - nibandhAvalI hai -- bhUkampa zrAyA karate haiM / aura isIse jo sAghu puruSa - bhale AdamI - hote haiM ve dUsaroke kiye hue upakAro athavA lI huI sevAzroko kabhI bhUlate nahI haiM- -nahi kRtamupakAra sAdhavo vismaranti'badale me apane upakAriyokI athavA unake zrAdarzAnusAra dUsarokI sevA karake RNamukta hote rahate haiN| unakA siddhAnta to 'paropakArAya satA vibhUtaya' kI nItikA anusaraNa karate hue prAya yaha hotA hai -- upakAriSu ya' sAdhu sAdhutve tasya ko 1 guNa apakAriSu ya sAdhu sa sAdhu sadbhirucyate // - arthAt -- apane upakAriyoke prati jo sAdhutAkA- pratyupakArAdirUpa sevAkA - - vyavahAra karatA hai usake usa sAdhupaname kauna baDAIkI bAta hai ? - aisA karanA to sAdhAraNa - janocita mAmUlIsI bAta hai / satpuruSone use saccA sAghu batalAyA hai jo apanA apakAra eva burA karanevAloke prati bhI sAdhutAkA vyavahAra karatA haiunakI sevA karake unake zrAtmAse zatrutAke viSako hI nikAla denA apanA kartavya samajhatA hai / aise sAdhupuruSovI dRSTi me upakArI, anupakArI aura prapakArI prAya sabhI samAna hote haiM / unakI vizvabandhutvakI bhAvanAme kisIkA apakAra yA apriya zrAcaraNa koI bAdhA nahI DAlatA / 'apriyamapi kurvANo ya priya priya eva sa ' isa udAra bhAvanAse unakA zrAtmA sadA U~cA uThA rahatA hai / ve to sevAdharmake anuSThAna dvArA apanA vikAsa siddha kiyA karate hai, aura isIse sevAdharmake pAlana meM saba prakArase dattacitta honA apanA parama kartavya samajhate haiM / vAstavameM, paidA hote hI jahA~ hama dUsarose sevAe~ lekara unake RraNI banate hai vahA~ kucha samartha hone para apanI bhogopabhogakI sAmagrI juTAneme, apanI mAna-maryAdAkI rakSAmeM, apanI kaSAyoko puSTa karaneme aura apane mahatva yA prabhutvako dUsaroM para sthApita
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ sevA-dharma karanekI dhunameM aparAdha bhI kucha kama nahIM karate haiN| isa taraha hamArA prAtmA parakRta-upakAra-bhAra aura svakRta-aparAdha-bhArase barAbara dabA rahatA hai| ina bhAroMke halakA honeke sAtha sAtha hI prAramAke vikAsakA sambandha hai| lokasevAse yaha bhAra halakA hokara prAtmavikAsakI siddhi hotI hai| isIse sevAko paramadharma kahA gayA hai aura vaha itanA parama-gahana he ki kabhI-kabhI to yogiyoke dvArA bhI agamya ho jAtA hai -unakI buddhi cakarA jAtI hai, ve bhI usake sAmane ghuTane Teka dete haiM aura gaharI samAdhime utara kara usake rahasya ko khojanekA prayatna karate hai| lokasevAke liye apanA sarvasva arparasa kara dene para bhI unhe bahudhA yaha kahate hue sunate hai"hA duhakarya hA duTTha bhAsiya citiya ca hA duTTha ! ato ato Daujhammi pacchattAveNa veyNto|" mana-vacana-kAyakI pravRttime jahA~ thoDIsA bhI pramattatA, asAvadhAnI athavA truTi lokahitake viruddha dIkha paDatI hai vahA~ usI samaya ukta prakArake udgAra unake muhase nikala paDate haiM aura ve unake dvArA pazcAtApa karate hue apane sUkSma aparAdhokA bhI nitya prAyazcitta kiyA karate haiM / isIse yaha prasiddha hai ki ___ 'sevAdharmaH paramagahanA yoginAmapyagamya / " sevAdharmakI sAdhanAme, ni sandeha, baDI sAvadhAnIkI jarUrata hai aura usake liye bahuta kucha Atmabali-apane laukika svArthokI mAhuti-denI paDatI hai| pUrNasAvadhAnI hI pUrNasiddhikI jananI hai, dharmakI pUrNasiddhi hI pUrNa AtmavikAsake liye gAraMTI hai aura yaha prAtmavikAsa hI sevAdharmakA pradhAna lakSya hai,uddezya hai athavA dhyeya hai / manuSyakA lakSya jaba taka zuddha nahIM hotA taba taka sevAdharma use kucha kaThina aura kaSTakara jarUra pratIta hotA hai, vaha sevA karake apanA ahasAna batAtA hai, pratisevAkI-pratyupakArakI-vA~chA karatA hai prathakA apanI vathA dUsaroMkI sevAko mApataula kiyA karatA
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ 338 yugavIra-nibandhAvalo hai aura jaba usakI mApataula ThIka nahI utaratI-apanI sevAse dUsarokI sevA kama jAna par3atI hai-athavA usakI vaha vAchA hI pUrI nahI hotI aura na dUsarA prAdamI usakA ahasAna hI mAnatA hai, to vaha ekadama jhu jhalA uThatA hai, khedakhinna hotA hai dukha mAnatA hai, sevA karanA choDa detA hai aura aneka prakArake rAga dveSokA zikAra banakara apanI prAtmAkA hanana karatA hai| pratyuta isake, lakSyazuddhike hote hI yaha saba kucha bhI nahI hotA, sevAdharma ekadama sugama aura sukhasAdhya bana jAtA hai,usake karaneme Ananda hI Ana da Ane lagatA hai aura utsAha itanA bar3ha jAtA hai ki usake phalasvarUpa laukika svArthoMkI sahajameM hI bali caDha jAtI hai tathA jarA bhI kaSTa-bodha hone nahI pAtA / isa dazAme jo kucha bhI kiyA jAtA hai apanA kartavya samajhakara khuzIse kiyA jAtA hai aura usake sAthame pratisevA, pratyupakAra athavA apane Adara-satkAra yA ahakArakI koI bhAvanA na rahanese bhaviSyame dukha, udvega tathA kaSAyabhAvokI utpattikA koI kAraNa hI nahIM rahatA, aura isaliye sahajame hI AtmavikAsa sadha jAtA hai| aise loga yadi kisIko dAna bhI karate haiM to nIce nayana karake karate haiN| kisIne pUchA 'Apa aisA kyo karate haiM ?' to ve uttara dete haiM - "denevAlA aura hai, maiM samaratha nahiM dena / __ loga bharama mo karata hai, yAte nIce naina // " arthAt-denevAlA koI aura hI hai aura vaha isakA bhAgyodaya hai-maiM khuda kucha bhI deneke liye samartha nahI hU~ / yadi maiM dAtA hotA to ise pahale se kyo na detA ? loga bhramavaza mujhe vyartha hI dAtA samamate haiM, isase mujhe zarama AtI hai aura maiM nIce nayana kiye rahatA huuN| dekhiye, kitanA UMcA bhAva hai / AtmavikAsako apanA lakSya banAnevAle mAnavoMkI aisI hI pariNati hotI hai / astu / - lakSyazuddhike sAtha isa sevAdharmakA anuSThAna hara koI apanI
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ sevA-dharma 336 zaktike anusAra kara sakatA hai| naukara apanI naukarI, dukAnadAra dukAnadArI, vakIla vakAlata, mukhtAra mukhtArakArI, muharira muharirI, ThekedAra ThekedArI, ohadedAra ohadedArI, DAkTara DAkTarI, hakIma hikamata, vaidya vaidyaka, zilpakAra zilpakArI, ksiAna khetI tathA dUsare pezevara apane-apane usa pezekA kArya aura majadUra apanI majadUrI karatA huA usImese sevAkA mArga nikala sakatA hai| sabake kAryoMmeM sevAdharmake liye yayeSTa avakAza hai-gu jAiza hai / ___ sevAdharmake prakAra aura mArga aba maiM sakSepame yaha batalAnA cAhatA hU~ ki sevA-dharma kitane prakArakA hai aura usake mukhya mArga kauna-kauna haiM / sevA dharmake mukhya 'bheda do hai-eka kriyAtmaka aura dUsarA prakriyAtmaka / kriyAtmakako pravRttirUpa tathA prakriyAtmakako nivRttirUpa sevAdharma kahate haiM / yaha dono prakArakA sevAdharma mana, vacana tathA kAyake dvArA caritArtha hotA hai, isaliye sevAke mukhya mArga mAnasika, vAcika aura kAyika aise tIna hI haiM-dhanAdikakA sambandha kAyake sAtha honese vaha bhI kAyikame hI zAmila hai| inhI tIno mArgoMse sevAdharma apane kAryame pariNata kiyA jAtA hai aura usameM Atma-vikAsake liye sahAyaka sAre hI dharma-samUhakA samAveza ho jAtA hai| nivRttirUpa sevAdharmame ahisA pradhAna hai| usame hiMsArUpa kriyAkA-sAvadya-karmakA-athavA prANavyaparoparagameM kAraNIbhUta mana vacana-kAyakI pramattAvasthAkA tathA sakalpakA tyAga kiyA jAtA hai| mana-vacana-kAyakI idriya-viSayome svecchA-pravRttikA bhale prakAra nirogharUpa 'gupti', gamanAdikameM prANi-pIDAke parihArarUpa 'samiti', krodhakI anutpattirUpa 'kSamA', mAnake abhAvarUpa 'mArdava',mAyA athavA yogavakratAkI nivRttirUpa 'Arjava', lobhake parityAgarUpa 'zIca', aprazasta eva asAdhu vacanoMke tyAgarUpa 'satya', prANavyaparopaNa aura
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ yugavIra-nibandhAvalI indriya-viSayoMke parihArarUpa 'saMyama', icchAnirodharUpa 'tapa', duSTavikalpoMke satyAga athavA mAhArAdika deya-padAmise mamatvake paribarjanarUpa yAga, bAhya padArthoM meM mU ke prabhAvarUpa 'pAkicinya', abrahma athavA maithunakarmakI nivRtirUpa 'brahmacarya' (aise 'dazalakSaNadharma), kSadhAdi-vedanAoMke utpanna hone para cittame udvega tathA prazAntiko na hone dene rUpa 'pariSahajaya', rAgadveSAdi-viSamatAprokI nivRttirUpa 'sAmAyika' aura karma-graharaNakI kAraNIbhUta-kriyAprose viraktirUpa cAritra', ye saba bhI nivRttirUpa sevAdharmake hI aga haiM, jinamese kucha hisA' aura kucha hisetara' kriyAproke niSedhako liye hue haiN| ' isa nivRtti-pradhAnase vAdhamake anuSThAnake lie kisI bhI koDIsekI pAsame jarUrata nahIM hai / isame to apane mana-vacana-kAyakI kitanI hI kriyAoM takako rokanA hotA hai - unakA bhI vyaya nahIM kiyA jAtA / hA~, isa dharma para calaneke liye nIce likhA gurumatra baDA hI upayogI hai-acchA mArgadarzaka hai - ___ "AtmanaH pratikUlAni pareSA na samAcaret / " 'jo jo bAte, kriyAe~, ceSTAe~ tumhAre pratikUla haiM-jinake dUsaro-dvArA kie hue vyavahArako tuma apane liye pasada nahIM karate, ahitakara aura dukhadAI samajhate ho-unakA AcaraNa tuma dUsaroMke prati mata kro|' yahI pApose bacanekA gurumatra hai / isame saketarUpase jo kucha kahA gayA hai vyAkhyA-dvArA use bahuta kucha vistRta tathA pallavita karake batalAyA jA sakatA hai| pravRttirUpa sevAdharmame 'dayA' pradhAna hai| dUsaroke dukho-kaSTokA anubhava karake- unase dravIbhUta hokara-unake dUra karaneke lie manakacana-kAyakI jo pravRtti hai vyApAra hai-usakA nAma 'dayA hai| ahiMsAdharmakA anuSThAtA jahA~ apanI porase kisIko du kha-kaSTa nahIM pahuMcAtA, vahA dayAdharmakA anuSThAtA dUsaroM ke dvArA pahuMcAe
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ sevA-dharma gaye dukha-kaSToMko bhI dUra karanekA prayatna karatA hai / yahI donoMmeM pradhAna antara hai| ahiMsA yadi sundara puSpa hai to dayAko usakI sugadha samajhanA caahie| dayAme sakriya paropakAra, dAna, vaiyyAvRtya, dharmopadeza aura dUsaroke kalyANakI bhAvanAeM zAmila haiM / ajJAnase pIr3ita janatAke hitArtha vidyAlaya-pAThazAlAeM khulavAnA, pustakAlaya-vAcanAlaya sthApita karanA, risarca insTITyUToMkA-anusandhAna pradhAna sasthAno kA - jArI karAnA, vaijJAnika khojoko prottejana denA tathA granthanirmANa aura vyAkhyAnAdike dvArA prajJAnAndhakArako dUra karanekA praya na karanA, rogase pIDita prANiyoMke lie prauSadhAlayo-cikitsAlayokI vyavasthA karanA, berojagArI athavA bhUkhase satapta manuSyoke lie rojagAra-dhandhekA prabandha karake unake roTIke savAlako hala karanA mora kurItiyo, kusaskAro tathA burI Adatose jarjarita eva patanonmukha manuSya-samAjake sudhArArtha sabhA-sosAiTiyokA kAyama karanA aura unhe vyavasthitarUpase calAnA, ye saba usI dayA-pradhAna pravRttirUpa sevAdharmake aGga hai| pUjyokI pUjA-bhakti-upAsanAke dvArA athavA bhaktiyoga-pUrvaka jo apane prAtmAkA utkarSa siddha kiyA jAtA hai vaha saba bhI mukhyatayA pravRtirUma sevAdharmakA aGga hai| __ isa pravRttirUpa sevAdharmameM bhI jahA~ taka apane mana, vacana aura kApase sevAkA sambandha hai vahA~ taka kisI kor3I-pesekI z2arUrata nahIM par3atI-jahA~ sevAke lie dUsare sAdhanose kAma liyA jAtA hai vahAM hI usakI jarUrata paDalI hai| aura isa taraha yaha spaSTa hai ki adhikAza sevAdharmake anuSThAnake lie manuSyako Take paisekI jarUrata nahIM hai| jarUrata hai apanI cittavRtti aura lakSyako zuddha karanekI, jisake binA sevAdharma banatA hI nhii| isa prakAra sevAdharmakA maha sakSiptarUpa, vivecana athavA vimvana hai, jisame saba dhokA samAveza ho jAtA hai|
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ holIkA tyauhAra aura usakA sudhAra bhAratake tyohAromeM holI bhI eka deza-vyApI mukhya tyauhAra hai| aneka dharma-samAjome isakI jo kathAe~ pracalita haiM ve apanI apanI sAmpradAyika dRSTiko lekara bhinna bhinna pAI jAtI haiM / yahA~ para una sabake vicArakA avasara nahIM hai / holIkI kathAkA mUlarUpa kucha bhI kyo na rahA ho, parantu yaha tyauhAra apane svarUpaparase samatA aura svatatratAkA eka pratIka jAna paDatA hai, athavA ise sArvajanika haMsI-khuzI eva prasanna rahaneke abhyAsakA dezavyApI sakriya-anuSThAna kahanA caahiye| isa avasara para hara ekako bolane, manakA bhAva vyakta karane, svAga-tamAzo tathA nRtya-gAnAdike rUpameM yatheSTa ceSTAe~ karane,prAnanda manAne aura mAnA'pamAnakA khayAla choDakara-baDAI-choTAI athavA UMcatA-nIcatAkI kalpanA-janya vyarthakA sakoca tyAgakara-eka dUsareke samparkame AnekI svatatratA hotI hai| sAtha hI, kisIke bhI raga DAlane, dhUla uDAne, haMsI-majAka karane tathA apriya ceSTAeM karane pAdiko svecchApUrvaka khuzIse sahana kiyA jAtA hai-apanI tauhInaH (mAnahAni ) Adi samajhakara usa para krodhakA bhAva nahI lAyA jAtA, na apanI pojIzanake bigaDanekA koI khayAla hI satAtA hai, paura yo eka prakArase samatA-sahanazIlatAkA abhyAsa kiyA jAtA
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ holIkA tyohAra bhaura usakA sudhAra 343 hai / athavA yo kahiye ki isake dvArA rASTrake liye vighAtaka aise rAga-dveSAdi-mUlaka anucita bheda-bhAvoko kucha samayake liye bhulAyA jAtA hai-- unhe bhulAne tathA jalAne takakA upakrama eva pradarzana kiyA jAtA hai - aura isa taraha rASTrIya ekatAko banAye rakhane athavA rASTrIya- samutthAnake mArgako sApha karanekA yaha bhI eka kadama athavA Dhaga hotA hai / 'holIkI koI dAda-pharyAda nahI' yaha lokokti bhI isI bhAvako puSTa karatI hai, aura isaliye isa tyohArako apane asalI rUpameM samatA aura svataMtratAkA rUpaka hI nahI, kintu eka pratIka kahanA jyAdA acchA mAlUma hotA hai / samaya bhI isake liye acchA cunA gayA hai, jo ki basanta RtukA madhyakAla honese prakRtike vikAsakA yauvana kAla hai / prakRtike isa vikAsase padArtha- pATha lekara hame usake sAtha sAtha apane deza-rASTra eva AtmAkA vikAsa athavA utthAna siddha karanA hI cAhiye / usIke prayatna - svarUpa - usI lakSyako sAmane rakhakara - yaha tyauhAra manAyA jAtA thA, aura taba isakA manAnA baDA hI sundara jAna paDatA thA / parantu kheda hai ki grAja vaha bAta nahI rahI / usakA vaha lakSya aura uddezya hI nahI rahA jo usake mUlame kAma karatA thA / usake pIche jo zubha bhAvanAe~ dRSTigocara hotI thI aura jinhe lekara hI vaha lokame pratiSThita huA thA una sabakA Aja prabhAva hai | Aja to yaha tyauhAra indriya-vRttiyoko puSTa karanekA AdhAra athavA cittakI jaghanya vRttiyoko prottejana denekA sAdhana banA huA hai, jo ki vyakti aura rASTra donoke patanakA kAraNa hai aura tyauhArake rUpame usakA koI bhI mahAna dhyeya sAmane nahI hai / isIse holIkA vartamAnarUpa vikRta kahA jAtA hai, usameM prAraNa na honese vaha dezake liye bhArarUpa hai aura isaliye use usake vartamAna rUpameM manAnA ucita nahI hai / usameM zarIka honA usake vikRta rUpako puSTa karanA hai /
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ yugavIra-nAvalI yadi samatA aura svataMtratAke siddhAntapara avalambita rASTrIyaekatA prAdikI dRSTise, cittakI zuddhiko kAyama rakhate hue, yaha tyauhAra apane zuddha svarUpa meM manAyA jAya zraura usase janatAko udAratA evaM sahanazIlatAdikA sakriya-sajIva-pATha paDhAyA jAya to isake dvArA dezakA bahuta kucha hita sAdhana ho sakatA hai aura vaha apane utpAna eva kalyANake mArgapara laga sakatA hai / isake liye z2arUrata hai kAgresa jaisI rASTrIya sasthAke Age Ane kI aura isake zarIra meM ghuse hue vikAroko dUra karake usameM phirase naI prANa-pratiSThA karanekI / yadi kAMgresa isa tyohArako hindUdharmakI daladala se nikAla kara vizuddha rASTrIyatAkA rUpa de sake, eka rASTrIya saptAha zrAdike rUpame isake manAnekA vizAla Ayojana kara sake aura manAneke liye aisI maryAdAe~ sthira karake dRDhatAke sAtha unakA pAlana karAne meM samartha ho sake jinase abhyAsAdike vaza koI bhI kisIkA aniSTa na kara sake aura jo vyakti tathA rASTra donoMke utthAna meM sahAyaka ho, to vaha isa bahAne samatA aura svataMtratAkA acchA vAtAvaraNa paidA karake dezakA bahuta kucha hita-sAdhana kara sakegI aura sacca svarAjyako bahuta nikaTa lA skegii| yadi kA sa aisA karaneke liye taiyAra na ho to phira hindU mahAsabhAdi dezakI dUsarI sasthAna tathA grAma pacAyatoko isa tyauhArake sudhArakA bhArI prayatna karanA cAhiye / 244 kyA hI acchA ho yadi dezake pramukha vidvAna, samAja-sevaka, netA, maMtrIgaNa aura paMcajana isa tyohArake sudhAra - viSayame apane apane vicAra prakaTa karanekI kRpA kareM aura sudhAra - viSayaka apanI apanI yojanAeM rASTrake sAmane rakhakara use sudhArake liye prerita kareM / holI parva sudhAra - viSayameM merI dasa sUtrI yojanA isa prakAra hai (1) isa parvake dina azubha rAga tathA dveSa-mUlaka kArya na kiye
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ holImAlojhara aura usakA sudhAra 34 // kAne bAhiya / aisI koSita honI cAhiye ki hama apane kAma taya ceSTAmo dUsaroMko kitanA prasanna, pramudita payavAbhAdita kara sakate haiN| (2) aise kisI bhI padArthakA ramAdike rUmameM prayoga na karanA cAhiye jo dUsaroMke svAsthya meM bAdhaka ho athavA mArI-acikA viSaya ho, jaise nAliyokA boDA-kIcaDa, gandA pAnI, gobara, tArakola, vAniza rogana, syAhI savA dUsare bhadde pora pakke raNa / (3) ragomeM prAyaH kesariyA, gulAbI, TesU jaise halke sundara tathA kacce raMgokA aura gulAsa, mabIra tathA rolI-jaise komala pavAcaukA prayoga honA caahiye| (4) kisI aparicita vyakti yA aise vyakti para jo holIke Apake pAnadame zarIka honA nahI cAhatA-sApha inakAra kara rahA hai-jabarana raMga DAlanA yA malanA na cAhiye, khAsakara aise paidala yA ki savArI para jAte hue yAtriyo para jo pahalese holIke ragameM rage hue bhI nho| (5) gAliyA bakanA, azlIla gIta gAnA, bhadde majAka aura asabhyatAmUlaka kuceSTAe~ na honI cAhiye, jo saba azubha rAgakI ghotaka haiM / unake sthAna para acche zikSAprada tathA mAgalika lokagItoko apanAnA caahiye| (6) sabako isa dina jAti-pAti, U~ca-nIca aura spRzya-aspRzyake asabhedabhAvako bhulAkara binA kisI sakocake parasparame mila baiThakara parvake samatA kAryako sampanna karanA caahie| (7) holIke dina madirA tathA dUsare aise mAdaka padArthoMkA sevana na kiyA jAnA cAhiye jisase hama apanA viveka kho baitthe| (8) holikA dahanako doSa-dahanakA rUpa diyA jAnA caahiye| varSabharake apane doSo, vera-virodhoM tathA burAiyoko sthira na rakhakara unheM saMkalpapUrvaka tyAga denA athavA kAgaja-kASThAdi para likha
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ yugavIra-nibandhAvalI kara holikAgnimeM unakI Ahuti de denI cAhiye aura phira svaccha hRdayase premapUrvaka eka dUsarese milanA caahiye| aisI holI ghara-ghara jalAI jA sakatI hai| (9) kisIkA bhI koI kASTha, idhana Adi binA usakI ijAbatake corIse yA jabarana na lenA cAhiye / isa prakArase grahaNa kiyA humA padArtha holikAgniko dUSita karatA hai| (10) isa parvakI ADame kisIko bhI apanI purAnI duzmanI nikAlane yA badalA lenekI bhAvanAse athavA kisIkA aniSTa karanekI dRSTise koI kAma na karanA cAhiye / aise saba kAma dveSa-mUlaka kAryoM meM zAmila haiM, jo parvakI pavitratAko naSTa karate haiM /
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadra-vicAra-dIpaka (1) sva-para-vairI kauna ? sva-para-vairI-apanA aura dUsarokA zatru-kauna ? isa prazna. kA uttara sasArameM aneka prakArase diyA jAtA hai aura diyA jA sakatA hai| udAharaNake liye 1 svaparavairI vaha hai jo apane bAlakoko zikSA nahIM detA, jisase unakA jIvana kharAba hotA hai, aura unake jIvanakI kharAbIse usako bhI dukha-kaSTa uThAnA par3atA hai, apamAna-tiraskAra bhoganA paDatA hai aura satsatatike lAbhose bhI vacita rahanA hotA hai| 2 svaparaverI vaha hai jo apane baccokI choTI umrameM zAdI karatA hai, jisase unakI zikSAme bAdhA paDatI hai aura ve sadA hI dubala, rogI tathA puruSArthahIna-utsAhavihIna bane rahate hai athavA akAlame hI kAlake gAlame cale jAte haiM / aura unakI ina avasthAprose usako bhI barAbara dukha-kaSTa bhoganA paDatA hai| 3 svaparabairI vaha hai jo dhanakA ThIka sAdhana pAsame na hone para bhI pramAdAdike vazIbhUta huA rojagAra-vadhA choDa baiThatA hai - kuTumbake prati apanI jimmedArIko bhulAkara AjIvikAke liye koI puruSArtha nahIM karatA, aura isa taraha apaneko cintAmoMme DAlakara dukhita rakhatA hai aura apane AzritajanoM-bAlabaccoM mAdiko bhI
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ 348 yugavIra-nibandhAvalI unakI AvazyakatAeM pUrI na karake, saMkaTameM DAlatA tathA kaSTa pahuMcAtA hai| 4 svaparavairI vaha hai jo himA, bhUTha, corI, kuzIlAdi duSkarma karatA hai, kyoki aise pAcaraNoke dvArA vaha dUsaroko hI kaSTa tathA hAni nahI pahuMcAtA balki apane AtmAko bhI patita karatA hai aura pApoMse bA~dhatA hai, jinakA dukhadAI azubha phala use isI janma athavA agale janmameM bhoganA paDatA hai| isI tarahake aura bhI bahutase udAharaNa diye jA sakate haiN| parantu svAmI samantabhadra isa prazna para eka dUsare hI Dhagase vicAra karate haiM aura vaha aisA vyApaka vicAra hai jisame dUsare saba vicAra samA jAte haiN| prApakI dRSTi meM ve sabhI jana sva-para-vairI hai jo 'ekAntapaharaka' hai ( ekAntagraharaktA svaparavariNa ) / arthAt jo loga ekAntake grahaName Asakta haiM - sarvathA ekAntapakSake pakSapAtI athavA upAsaka haiM-aura anekAntako nahI mAnate- vastumeM aneka guraga-dharmoMke hote hue bhI use eka hI guNa-dharmarUpa agIkAra karate haiM, ve apane aura parake vairI hai| mApakA yaha vicAra devAgamakI nimnakArikAke 'ekAntayaharaktaSu' 'svaparavariSu' ina do pado parase upalabdha hotA hai. kuzAlAkuzala karma paralokazca na cit / ekAnta-graha-raktaSu nAtha | sva-para vairiSu // 8 // isa kArikAme itanA aura bho batalAyA gayA hai ki aisI ekAnta-mAnyatAvAle vyaktiyomese kisIke yahA~ bhI-kisIke bhI matame-zubha-azubha-karmakI, anya janmakI aura 'cakAra' se isa janmakI, karmapAlakI tathA bandha-mokSAdikakI koI vyavasthA nahIM bana sakatI / aura yaha saba isa kArikAkA sAmAnya martha hai| vizeSa parSakI dRSTise isameM sAketikarUpase yaha bhI sanihita hai ki aise ekAnta pakSapAtIbana svaparaverI kaise haiM mora kyokara unake puSa
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ sva-para-verI kAla anumako, loka-paraloka tathA badha-mokSAdikakI vyavasthA nahI bana sakatI / isa arthako aSTasahasrI-jaise TIkA-granthoMmeM kucha vistArake sAtha kholA gayA hai| bAkI ekAntavAdiyoM kI mukhya mukhya koTiyoMkA varNana karate hue unake siddhAntoko dUSita ThaharAkara unheM sva-paraberI siddha karane aura anekAntako sva-para-hitakArI samyak siddhAmtake rUpameM pratiSThita karanekA kArya svayaM svAmI samantabhadrane athakI agalI kArikApromeM sUtrarUpase kiyA hai| andhakI kula kArikAe~ (zloka) 114 haiM, jinapara prAcArya zrI akalaMkAdevane 'aSTazatI' nAmakI AThasau zloka-jitamI vRtti likhI hai, jo bahuta hI mUDhasUtrome hai, aura phira isa vRttiko sAthameM lekara zrI vidyAnandAcAryane 'aSTasahasrI' TIkA likhI hai, jo pATha hajAra zloka-parimANa hai aura jisameM mUlagranthake Azayako kholanekA bhArI prayatna kiyA gayA hai / yaha aSTasahasrI bhI bahuta kaThina hai, isake kaThina padoko samajhaneke liye isapara pATha hajAra zloka-jitanA eka saskRta TippaNa bhI banA huA hai, phira bhI apane viSayako pUrI taurase samajhaneke liye yaha abhI taka 'kaSTasahasrI' hI banI huI hai / aura zAyada yahI vajaha hai ki isakA aba taka hindI anuvAda nahIM ho skaa| aisI hAlatameM pAThaka samajha sakate hai ki svAmI samantabhadrakA mUla 'devAgama' grantha kitanA adhika arthagauravako liye hue hai / akalakadevane to use 'sampUrNa padArthatatvoko apanA viSaya karanevAlA syAdvAdarUpI puNyodadhitIrtha' likhA hai / isaliye mere jaise alpajJo-dvArA samantabhadrake vicAroMkI vyAkhyA unako sparza karaneke sivAya aura kyA ho sakatI hai ? isIse merA yaha prayatna bhI sAdhAraNa pAThakoMke liye hai-vizesajJoMke liye nhiiN| prastu, isa prAsagika nivedanake bAda aba maiM puna' prakRta viSaya para AtA hU~ aura usako sakSepame hI sAdhAraNa janatAke liye kucha spaSTa kara denA cAhatA huuN| vAstavameM pratyeka vastu anekAntAtmaka hai-- usameM aneka anta
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ 350 yugavora-nibandhAvalo dharma, guNa-svabhAva, aMga athavA aMza haiM / jo manuSya kisI bhI vastu. ko eka taraphase dekhatA hai-usake eka hI anta-dharma athavA guraNasvabhAva para dRSTi DAlatA hai-vaha usakA samyagdRSTA / use ThIka taurase dekhane-pahacAnanevAlA) nahIM kahalA sakatA / samyagdRSTA honeke liye use usa vastuko saba orase dekhanA cAhiye aura usake saba anto-ago-dharmoM athavA svabhAvo para naz2ara DAlanI cAhiye / sikkeke eka hI mukhako dekhakara sikkekA nirNaya karanevAlA usa sikkeko dUsare mukhase paDA dekhakara vaha sikkA nahI samajhatA aura isaliye dhokhA khAtA hai / isIse anekAntadRSTiko samyagdRSTi aura ekAntadRSTiko mithyAdRSTi kahA hai| jo manuSya kisI vastuke eka ho anta, aga, dharma athavA guNasvabhAvako dekhakara use usa hI svarUpa mAnatA hai--dUsare rUpa svIkAra nahI karatA--aura isa taraha apanI ekAntadhAraNA banA letA hai aura use hI jaise-taise puSTa kiyA karatA hai, usako 'ekAnta-graharakta', ekAtapakSapAtI athavA sarvathA ekAntavAdI kahate haiN| aise manuSya hAthIke svarUpakA vidhAna karanevAle janmAndha-puruSo kI taraha ApasameM lar3ate-jhagaDate haiM aura eka dUsarese zatrutA dhAraNa karake jahA~ parake vairI banate haiM vahAM apaneko hAthoke viSayame ajJAnI rakhakara apanA bhI ahita sAdhana karanevAle tathA kabhI bhI hAthIse hAthokA kAma lenemeM samartha na ho sakanevAle una janmAndhokI taraha, apaneko vastusvarUpase anabhijJa rakhakara, apanA bhI ahita sAdhana karate haiM aura apanI mAnyatAko choDe athavA usakI upekSA kiye binA kabhI bhI usa vastuse usa vastukA ThIka kAma lenemeM 1 anekAntAtmadRSTiste satI zUnyo viparyaya / tata sarva muSoktaM syAttadayukta svaghAtata / / -svayambhUstotre, samantabhA -
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ 351 sva-para-vairI kauna? samartha nahI ho sakate, aura ThIka kAma leneke liye mAnyatAko choDane athavA usakI upekSA karane para svasiddhAta-virodhI Thaharate haiM, isa taraha dono hI prakArase ve apane bhI vairI hote haiM / nIce eka udAharaNa-dvArA isa bAtako aura bhI spaSTa karake batalAyA jAtA hai eka manuSya kisI vaidyako eka rogI para kucalekA prayoga karatA humA dekhatA hai aura yaha kahate hue bhI sunatA hai ki 'kucalA jIvanadAtA hai, rogako nazAtA hai aura jIvanI zaktiko baDhAtA hai / sAtha hI, vaha yaha bhI anubhava karatA hai ki vaha rogI kucaleke khAnese acchA tandurusta tathA hRSTa-puSTa ho gyaa| isa parase vaha apanI yaha ekAnta dhAraNA banA letA hai ki 'kucalA jIvanadAtA hai, roga nazAtA hai aura jIvanI zaktiko baDhAkara manuSyako hRSTa-puSTa banAtA hai' / use mAlUma nahIM ki kucalemeM mAranekA-jIvanako naSTa kara denekA--bhI guNa hai aura usakA prayoga saba rogo tathA saba avasthAnome samAnarUpase nahIM kiyA jA sakatA, na use mAtrAkI ThIka khabara hai, aura na yahI patA hai ki vaha vedya bhI kucaleke dUsare mAraka guNase paricita thA, aura isaliye jaba vaha use jIvanI zaktiko baDhAneke kAmame lAtA thA taba vaha dUsarI davAiyoMke sAthame usakA prayoga karake usakI mAraka zaktiko dabA detA thA athavA use una jIva-jantamoke ghAtake kAmame letA thA jo rogIke zarIrame jIvanI zaktiko naSTa kara rahe ho / aura isaliye vaha manuSya apanI usa ekAnta-dhAraNAke anusAra aneka rogiyoko kucalA detA hai tathA jaldI acchA karanekI dhuname adhika mAtrAmeM bhI de detA hai| natIjA yaha hotA hai ki ve rogI mara jAte haiM yA adhika kaSTa tathA vedanA uThAte haiM aura vaha manuSya kucalekA ThIka prayoga na bAnakara usakA mithyA prayoga karaneke kAraNa daha pAtA hai, tathA kabhI svayaM kucalA khAkara apanI prANa-hAni bhI kara DAlatA hai / isa taraha kucaleke viSayameM ekAnta aAgraha rakhanevAnA jisa prakAra
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 yugavIra-nibandhAvalI sva-para-verI hotA hai usI prakAra dUsarI vastumoke viSayame bhI ekAnta haTha pakar3anevAloMko sva-para-verI samajhanA caahiye| __ saca pUchiye to jo anekAntake dveSI haiM ve apane ekAntake bhI dveSI haiM, kyoMki anekAntake binA ve ekAntako pratiSThita nahIM kara sakate-anekAntake binA ekAntakA astitva usI taraha nahIM bana sakatA jisa taraha ki sAmAnyake binA vizeSakA yA dravyake binA paryAyakA astitva nahI banatA / sAmAnya aura vizeSa, mastitva aura nAstitva tathA nityatva aura anityatva dharma jisa prakAra paraspara meM avinAmAva-sambandhako liye hue haiM--ekake binA dUsarekA sadbhAva nahI banatA-usI prakAra ekAnta aura anekAntameM bhI paraspara vinAbhAva-sambandha hai / ye saba sapratipakSadharma eka hI vastumeM paraspara apekSAko lie hue hote haiM / udAharaNake taura para panAmikA agulI choTI bhI hai aura baDI bhI-kaniSTAse vaha bar3I hai aura madhyamAse choTI hai| isa taraha anAmikAme choTApana aura baDApana dono dharma sApekSa haiM, athavA choTI hai aura choTI nahIM hai aise choTepanake astitva aura nAstitvarUpa do avinAbhAvI dharma bhI usameM sApekSarUpase pAye jAte haiM-- apekSAko choDa dene para donomese koI bhI dharma nahIM bntaa| isI prakAra nadIke pratyeka taTameM isa pArapana aura usa pArapanake dono dharma hote haiM aura ve sApekSa honese hI avirodharUpa rahate hai| __ jo dharma eka hI vastume paraspara apekSAko liye hue hote haiM be apane aura dUsareke upakArI (mitra ) hote haiM aura apanI tathA dUsarekI sattAko banAye rakhate haiN| aura jo dharma paraspara apekSAko liye hue nahIM hote ve apane aura dUsareke apakArI ( zatru) hote haiM-sva para-praNAzaka hote haiM, aura isaliye na apanI sattAko kAyama rakha sakate haiM aura na dUsarekI / isIse svAmI samantabhadrane apane svayaMbhUstotrameM mI
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ sva-para-verI kauna 353, 'miyo'napekSAH stra-para-praNAzinaH' 'parasparekSAH sva-paropakAriNa' . ina vAkyoke dvArA isI siddhAntakI spaSTa ghoSaNA kI hai / Apa nirapekSanayoko mithyA aura sApekSanayoko samyak batalAte haiN| Apake vicArase nirapekSanayokA viSaya prakriyAkArI na honese avastu hai aura sApekSanayokA viSaya arthakRta (prayojanasAdhaka) honese vastutattva hai| isa viSayakI vizeSa carcA eva vyAkhyA samantabhadra-vicAradIpakameM anyatra kI jaaygii| yahA~ para sirpha itanA hI jAna lenA cAhiye ki nirapekSanayokA viSaya 'mithyA ekAnta' aura sApekSanayokA viSaya 'samyaka ekAnta' hai| aura yaha samyaka ekAta hI prastuta anekAntake sAtha abinAbhAvasambandhako liye hue hai| jo mithyA ekAntake upAsaka hote haiM unhe hI 'ekAnta-graharakta' kahA gayA hai, ve hI 'sarvathA. ekAntavAdI' kahalAte haiM aura unhe hI yahA~ 'sva-para-verI' samajhanA caahiye| jo sagyA ekAntake upAsaka hote haiM unhe 'ekAntayaharakta' nahIM kahate, unakA netA 'syAt' pada hotA hai, ve usa ekAntako kacit rUpase svIkAra karate haiM; isaliye usame sarvathA Asakta nahI hote aura na pratipakSa-dharmakA virodha athava nirAkaraNa hI karate haiM--sApekSAvasthAme vicArake samaya pratipakSa-dharmakI apekSA na honese usake prati eka prakArakI upekSA to hotI hai kintu usakA virodha athavA nirAkaraNa nahI hotA / aura isIse ve 'sva-para-vairI' nahI kahe jA sakate / ata svAmI samantabhadrakA yaha kahanA bilkula ThIka hai ki 'jo ekAntayaharakta hote hai ve sva-para-vairI hote haiN|' aba dekhanA yaha hai ki aise svaparavairI ekAntavAdiyoke matame zubha-azubha-karma, karmaphala, sukha-dukha, janma-janmAntara ( lokaparaloka ) aura bandha-mokSAdiko vyavasthA kaise nahI bana sktii| 1 nirapekSA nayA mithyA. sApekSA vastu te'yaMkRt / -devAgama 108
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ yugavIra-nibandhAtI bAta bilkula spaSTa hai, ye saba prakspAe na ki anekAntAzrita haiManekAntake Azraya binA ina paraspara viruddha mAlUma par3anevAlI sApekSa avasthAmoMkI koI svatantra sattA athavA vyavasthA nahI bana sktii| isaliye jo anekAntake berI hai-anekAnta-siddhAntase deSa rakhate haiM. unake yahA~ ye saba vyavasthAe sughaTita nahIM ho sktii| anekAntake pratiSedhase krama-akamakA pratiSedha ho jAtA hai; kyoki krama-akramakI anekAntake sAtha vyApti hai / jaba anekAnta hI nahIM taba krama-prakramakI vyavasthA kse bana sakatI hai ? arthAta drabyake pramAkme jisa prakAra guraNa-paryAyakI aura vRkSake abhAvame zIzama, jAmana, nIma, aAmrAdikI koI vyavasthA nahIM bana sakatI usI prakAra anekAntake abhAvame krama-akramakI bhI vyavasthA nahI bana sktii| krama-prakramakI vyavasthA na bananese arthakriyAkA niSedha ho jAtA hai, kyoMki arthakriyAko krama akramake sAtha vyApti hai / aura arthakriyAke abhAvameM karmAdika nahI bana sakate karmAdikakI prakriyAke sAtha vyApti hai / jaba zubha-azuma-karma hI nahIM bana sakate taba unakA phala sukha-dukha, phala-bhogakA kSetra, janmAntara (loka-paraloka) aura karmoMse bacane tathA chUTanekI bAta to kaise bana sakatI hai? sArAza yaha ki anekAtake Azraya binA ye saba zubhA'zubha-karmAdika nirAzrita hojAte haiM, aura isalie sarvathA nityAdi ekAtavAdiyoMke matameM inakI koI ThIka vyavasthA nahIM bana sakatI / ve yadi inhe mAnate haiM aura tapazcaraNAdike anuSThAna dvArA satkamokara arjana karake unakA satphala lenA cAhate haiM athavA kose mukta honA cAhate haiM to ve apane iSTako anekAtakA virodha karake bAdhA pahuMcAte haiM, aura isa taraha bhI apaneko sva-para-vairI siddha karate haiN| vastuta' anekAnta, bhAva prabhAva, nitya-anitya, bheda-pameda mAdi ekAntanayoMke virodhako miTAkara, vastutattvako samyakvyavasthA karanevAlA hai; isIse loka vyavahArakA samyak pravartaka hai--
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ sva-para-verI kauna ? 355 binA anekAtakA prAzraya liye lokakA vyavahAra ThIka banatA hI nahI, aura na parasparakA vara-virodha hI miTa sakatA hai / isIliye anekAtako paramAgamakA bIja aura lokakA advitIya guru kahA gayA hai-vaha saboke liye sanmArga-pradarzaka hai| jainI nItikA bhI vahI mUlAdhAra hai| jo loga anekAtakA sacamuca pAzraya lete haiM ve kabhI sva-para-verI nahI hote unase pApa nahI banate, unheM ApadAeM nahIM satAtI aura ve lokameM sadA hI unnata udAra tathA jayazIla bane rahate haiM / 1. nauti-virodha-dhvaMsI lokavyavahAravartaka samyak / paramAnanasya bIja muknekArNavasyanekAntaH //
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadra-vicAra-dIpaka (2) 31 vItarAgakI pUjA kyoM ? jisakI pUjA kI jAtI hai vaha yadi usa pUjAse prasanna hotA hai, aura prasannatAke phalasvarUpa pUjA karanevAlekA koI kAma banA detA athavA sudhAra detA hai to lokame usakI pUjA sArthaka samajhI jAtI hai / aura pUjA se kisIkA prasanna honA bhI tabhI kahA jA sakatA hai| jaba yA to vaha usake binA prasanna rahatA ho, yA usase usakI prasannatAme kucha vRddhi hotI ho athavA usase usako koI dUsare prakArakA lAbha pahu~catA ho, parantu vItarAgadevake viSayame yaha saba kucha bhI nahI kahA jA sakatA - ve na kisI para prasanna hote haiM, na prasanna aura na kisI prakArakI koI icchA hI rakhate hai, jisakI pUrti pUrtipara unakI prasannatA aprasannatA nirbhara ho / ve sadA hI pUrNa prasanna rahate haiM - unakI prasannatAme kisI bhI kAraNa se koI kamI yA vRddhi nahI ho sakatI / aura jaba pUjA - zrapUjAse vItarAgadeva kI prasannatA yA aprasannatAkA koI sambandha nahI - vaha usake dvArA sabhAvya hI nahI - taba yaha to prazna hI paidA nahI hotA ki pUjA kaise kI jAya, kaba kI jAya, kina dravyoMse kI jAya, kina mantroMse kI jAya aura use kauna kare - kauna na kare ? aura na yaha zaMkA hI kI jA sakatI hai ki avidhise pUjA karanepara koI aniSTa ghaTita ho jAyagA athavA kisI zradhamanprazobhana apAvana manuSya ke pUjA kara
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAtarAgakI pUjA kyoM ? 357 lene para vaha deva nArAja ho jAyagA aura usakI nArAjagIse usa manuSya tathA samUce samAjako kisI devI kopakA bhAjana bananA par3egA, kyoki aisI zakA karane para vaha deva vItarAga hI nahIM ThaharemA--usake bItarAga honese inakAra karanA hogA aura use bhI dUsare devI-devatAmokI taraha rAgI-dveSI mAnanA par3egA / isIse aksara loga jainiyoMse kahA karate haiM ki--"jaba tumhArA deva parama vItarAga hai, use pUjA-upAsanAkI koI jarUrata nahIM, kartA hartA na honese vaha kisIko kucha detA-letA bhI nahI, taba usakI pUjAvandanA kyo kI jAtI hai aura usase kyA natIjA hai ?" ina saba bAtoko lakSyameM rakhakara svAmI samantabhadra, jo ki vItarAgadevoko sabase adhika pUjAke yogya samajhate the aura svaya bhI aneka stuti-stotroM Adike dvArA unakI pUjAme sadA sAvadhAna eva tatpara rahate the, apane svayabhUstotra me likhate haiM - na pUjayArthastvayi vItarAge na nindayA nAtha vivAnta-caire / tathApi te puNya-guNa-smRtirna punAti citta duAratA'khanebhya. arthAt-he bhagavan / pUjA-vandanAse ApakA koI prayojana nahI hai, kyoki Apa vItarAgI haiM--rAgakA praza bhI Apake pAtmAmeM vidyamAna nahI hai, jisake kAraNa kisIkI pUjA-vandanAse prApa prasanna hote / isI taraha nindAse bhI ApakA koI prayojana nahI hai--koI kitanA hI Apako burA kahe, gAliyA~ de, parantu usa para Apako jarA bhI kSobha nahI A sakatA, kyoki Apake AtmAse verabhAva-dveSAza bilkula nikala gayA hai-vaha usame vidyamAna hI nahI hai-jisase kSoma tathA aprasannatAdi kAryoMkA udbhava ho sakatA / aisI hAlatameM nindA aura stuti dono hI prApake liye samAna haiM-unase prApakA kucha bhI banatA yA bigar3atA nahI hai / yaha saba kucha ThIka hai, parantu phira bhI hama jo prApakI pUjA-badanAdi karate haiM usakA dUsarA hI kAraNa hai, vaha pUjA-vadanAdi Apake liye
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ bugavIra nivandhAvalI nahIM-Apako prasanna karake prApakI kRpA sampAdana karanA yA usake hArA pApako koI lAbha pahuMcAnA, yaha saba usakA dhyeya hI nahIM hai| usakA dhyeya hai Apake puNya-guraNoMkA smaraNa-bhAvapUrvaka anucintana-, jo hamAre cisako-cidra pa prAtmAko-pApamaloMse chuDAkara nirmala eva pavitra banAtA hai, aura isa taraha hama usake dvArA apane prAtmAke vikAsakI sAdhanA karate haiN| isIse pathake uttarArSa meM yaha saiddhAtika ghoSaNA kI gaI hai ki 'Apake puNya-guragokA smaraNa hamAre pApamalase malina aAtmAko nirmala karatA hai'-usake vikAsameM sacamuca sahAyaka hotA hai| yahA~ vItarAga-bhagavAnake puNya-muNoMke smaraNase pApamalase malina AtmAke nirmala (pavitra) honekI jo bAta kahI gaI hai vaha baDI hI rahasyapUrNa hai, aura usame jainadharmake prAtmavAda, karmavAda, vikAsavAda aura upAsanAvAda-jaise siddhAntokA bahuta kucha rahasya sUkSmarUpame sanihita hai| isa viSayame maiMne kitanA hI spaSTIkaraNa apanI 'upAsanAtattva' aura 'siddhisopAna' jaisI pustakome kiyA hai-svayambhUstotrakI prastAvanAke 'bhaktiyoga aura stuti-prArthanAdirahasya' nAmaka prakaraNase bhI pAThaka use jAna sakate haiM / yahA~ para maiM sirpha itanA hI batalAnA cAhatA hU~ ki svAmI samantabhadrane bItarAgadevake jina puNya-guNoMke smaraNakI bAta kahI hai ve anantajJAna, anantadarzana, anantasukha aura anantavIryAdi prAtmAke asAdhAraNa guraga haiM, jo dravyadRSTise saba prAtmAproke samAna hone para sabakI samAna-sampatti haiM aura sabhI bhavyajIva unhe prApta kara sakate haiN| jina pApamaloMne uma guraNoMko AcchAdita kara rakkhA hai ve jJAnAvaraNAdi pATha kama haiM, yogavalase jina mahAtmAmoMne una karmamaloko dadha karake prAtmanuraSoMkA pUrNa vikAsa kiyA hai ve hI pUrNa vikasita sidAtmA evaM bItarAga kahe jAte haiM-- zeSa saba saMsArI jIva avikasita athavA alpavikasitAdi zAmomeM haiN| pAra ve apanI
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAgakI pUjA kyoM ? 359 grAtmanidhiko prAya: bhUle hue haiM / siddhAtmAnoMke vikasita guNoM parase ve zrAtmaguNokA paricaya prApta karate haiM aura phira unameM anurAga baDhAkara unhI sAdhano dvArA una guNokI prAptikA yatna karate haiM jinake dvArA una siddhAtmAnone kiyA thA / aura isaliye ve siddhAtmA vItarAgadeva Atma-vikAsake icchuka sasArI zrAtmAnoMke liye 'AdarzarUpa' hote haiM, zrAtmaguNoke paricayAdime sahAyaka honese unake 'upakArI' hote haiM aura usa vakta taka unake 'zrArAdhya' rahate haiM jabataka ki unake AtmaguNa pUrNarUpase vikasita na ho jAya / isIse svAmI samantabhadrane "tata svani zreyasabhAvanApare budhapravekejinazIta leDse ( sva0 50)" isa vAkyake dvArA una budhajana zreSTho takake liye vItarAgadevakI pUjAko Avazyaka batalAyA hai jo apane nizreyasakI - prAtmavikAsako bhAvanAme sadA sAvadhAna rahate haiM / aura eka dUsare padya 'stuti stotu' sAdho ( sva 0 116) maiM bItarAgadevakI isa pUjA-bhaktiko kuzalapariNAmokI hetu batalAkara isake dvArA zreyo mArgakA sulabha tathA svAdhIna honA taka likhA hai| sAtha hI usI stotragata nIceke eka padyame ve, yogabalase ATho pApamaloko dUra karake sasArameM na pAye jAnevAle aise paramasaukhyako prApta hue siddhAtmAkA smaraNa karate hue, apane liye tadra Upa honekI spaSTa bhAvanA bhI karate haiM, jo ki vItarAmadevakI pUjAupAsanAkA saccA rUpa hai 2 duritamalakalaMkamaSTakaM nirupamayogabalena nirdahan / zrabhavadabhatra saukhyavAn bhavAnbhavantu mamA'pi bhavopazAntaye // svAmI samantabhadrake ina saba vicArose yaha bhale prakAra spaSTa hojAtA hai ki bItarAgadevakI upAsanA kyo kI jAtI hai aura usakA karanA kitanA adhika prAvazyaka hai /
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadra- vicAra - dIpaka (3) 32 vItarAga se prArthanA kyoM ? jaba vItarAga arhantadeva parama udAsIna eva kRtakRtya honese kucha karate dharate nahI taba pUjA-upAsanAdike avasaropara unase bahudhA prArthanAe~ kyo kI jAtI hai aura kyoM unameM vyartha hI kartRtva-viSayakA zrAropa kiyA jAtA hai ? - jise svAmI samantabhadrajaise mahAna AcAryoMne bhI apanAyA hai / yaha prazna baDA hI sundara hai aura sabhI ke liye isakA uttara vAMchanIya eva jAnaneke yogya hai / ata isIke samAdhAnakA yahA~ prayatna kiyA jAtA hai / sabase pahalI bAta isa viSayame yaha jAna lenekI hai ki icchApUrvaka athavA buddhipUrvaka kisI kAmako karanevAlA hIusakA kartA nahI hotA balki anicchApUrvaka athavA prabuddhipUrvaka kAryakA karanevAlA bhI kartA hotA hai / vaha bhI kAryakA kartA hotA hai jisameM icchA - buddhikA prayoga hI nahI kintu sadbhAva ( astitva ) bhI nahI athavA kisI samaya usakA sabhava bhI nahI hai| aise icchAzUnya tathA buddhihIna kartA kAryoMke prAya nimittakAraNa hI hote haiM aura pratyakSarUpameM tathA apratyakSarUpameM unake kartA jaDa aura cetana dono hI prakArake padArtha huA karate haiM / isa viSayake kucha udAharaNa yahA~ prastuta kiye jAte haiM, una para jarA dhyAna dIjiye - - (1) 'yaha davAI gramuka rogako haranevAlI haiM / yahA davAImeM koI icchA nahI aura na buddhi hai, phira bhI vaha rogako haranevAlI
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAgase prArthanA kyoM? 361 hai-rogaharaNa-kAryako kartA kahI jAtI hai, kyoMki usake nimittase roga dUra hotA hai| (2) 'isa rasAyanake prasAdase mujhe nIrogatAkI prApti huii|' yahA~ 'rasAyana' jaDa auSadhiyokA samUha honese eka jaDa padArtha hai, usameM na icchA hai, na buddhi aura na koI prasannatA; phira bhI eka rogI prasannacittase usa rasAyanakA sevana karake usake nimittase Arogya-lAbha karatA hai aura usa rasAyaname prasannatAkA Aropa karatA huA ukta vAkya kahatA hai / yaha saba loka vyavahAra hai athavA alakArakI bhASAmeM kahanekA eka prakAra hai| isI taraha yaha bhI kahA jAtA hai ki mujhe isa rasAyana yA davAIne acchA kara diyA' jaba ki usane buddhipUrvaka yA icchApUrvaka usake zarIrameM koI kAma nahI kiyaa| hA~ usake nimittase zarIrame roganAzaka tathA prArogyavardhaka kArya z2arUra huA hai aura isaliye vaha usakA kArya kahA jAtA hai| (3) eka manuSya chatrI liye jA rahA thA aura dUsarA manuSya binA chatrIkesAmanese pA rahA thA / sAmanevAle manuSyakI dRSTi jaba chatrI para par3I to use apanI chatrIkI yAda A gaI aura yaha smaraNa ho pAyA ki 'maiM apanI chatrI amuka dukAna para bhUla AyA haiM'; cunAMce vaha turanta vahA~ gayA, apanI chatrI le AyA aura Akara kahane lagA-'tumhArI isa chatrIkA mai bahata prAbhArI hai, isane mujhe merI bhUlI huI chatrIkI yAda dilAI hai|' yahA~ chatrI eka jaDavastu hai, usame bolanekI zakti nahI, vaha kucha bolI bhI nahIM aura na usane buddhipUrvaka chatrI bhUlanekI vaha bAta hI sujhAI hai, phira bhI cUki usake nimittase bhUlI huI chatrIkI smRti prAdirUpa yaha saba kArya huA hai isIse alakRta bhASAme usakA prAbhAra mAnA gayA hai| (4) eka manuSya kisI rUpavatI strIko dekhate hI usa para Asakta ho gayA, taraha-tarahakI kalpanAe~ karake dIvAnA bana gayA aura kahane lagA--'usa strIne merA mana hara liyA, merA citta durA
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ yumavIra-nibandhAklo limA, mere Upara mAdU kara diyA ! mujhe pAgala banA viza! maba meM bekAra hU~ aura mumase usake binA kucha bhI karate-dharate nahIM bntaa|' parantu usa becArI strIko isakI kucha bhI khabara nahIkisI bAtakA patA taka nahI aura na usane usa puruSake prati buddhipUrvaka koI kArya hI kiyA hai--usa puruSane hI kahI jAte hue use dekha liyA hai, phira bhI usa strIke nimittako pAkara usa manuSyake mAtmA doSoko uttejanA milI aura usakI yaha saba durdazA huii| isIse vaha usakA sArA doSa usa strIkai matye maDha rahA hai, jaba ki baha usameM ajJAtabhAvase eka choTAsA nimitta kAratA banI hai, bajha kArakhA to usa manuSyakA hI prAtmadoSa thaa| (5) eka dukhita aura pIDita garIba manuSya eka satake AzrayameM calA gayA aura baDe bhakti-bhAvake sAtha usa satakI sevA-suzraSA karane lgaa| vaha sata sasAra-deha-bhogoMse virakta hai-vairAgyasampanna hai-kisIse kucha bolatA yA kahatA nahI-sadA maunase rahatA hai / usa manuSyakI apUrva bhakiko dekhakara pichale bhakta loga saba daga raha gaye / apanI bhaktiko usakI bhaktike Age nagaNya ginane lage mora bar3e prAdara-satkArake sAtha usa navAgantuka bhaktahRdaya manuSyako apaneapane ghara bhojana karAne lage aura usakI dUsarI bhI aneka prAvazyakatAprokI pUrti baDe premake sAtha karane lage, jisase vaha sukhase apanA bIvana vyatIta karane lagA aura usakA bhakti bhAva aura bhI dina para dina bar3hane lgaa| kabhI-kabhI vaha bhaktime vila hokara santake baraNomeM gira paDatA aura baDe hI kammita svarameM giDagir3AtA humA kahane lagatA-'he nAtha | Apa hI mujha dIna-hInake rakSaka haiM. Apa hI,mere annadAtA hai, Apane mujhe baha bhojana diyA hai jisase merI janma-janmAntarako bhUkha miTa gaI hai| Apake caraNa zaraNameM prAnese hI maiM sukhI bana gayA hU~, Apane mere sAre dusa miTA diye haiM aura muLe baha dRSTi pradAna kI hai jisase maiM apaneko aura jagatko male
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAmase prAyanAyo? magara dekha sakatA hai| saba bayAkara itanA manumaha aura kIjiye ki maiMbaldI hI isa saMsArake pAra ho baa| ___ yahA~ bhaka-vArA santake viSaya meM jo kucha kahA gayA hai besA usa santAne svecchAse kucha bhI nahIM kiyaa| usane so matake mojanAdikI myavasthAke liye kisIse saketa taka bhI nahIM kiyA aura na apane yojana se kabhI koI pAsa hI uThAkara use diyA hai, phira bhI usake bhojanAdikI saba vyavasthA ho gii| dUsare bhaktajana svaya hI binA kisIkI preraNAke usake bhojanAdikI suvyavasthA karaneme pravRtta ho gaye aura vaisA karake apanA ahobhAgya samajhane lge| isI taraha santane usa bhakako lakSya karake koI khAsa upadeza bhI nahIM diyA, phira bhI vaha bhakta usa santakI dinacaryA aura pravAgvisarga (monopadezarUpa ) mukha-mudrAdika parase svaya hI upadeza grahaNa karatA rahA aura prabodhako prApta hogayA / parantu yaha saba kucha ghaTita honeme usa santapuruSakA vyakti va hI pradhAna nimittakAraNa rahA hai - ale hI vaha ktinA hI udAsIna kyo na ho| isIse bhakta-dvArA usakA sArA zreya ukta santapuruSako hI diyA gayA hai| ina saba udAharaNo parase yaha bAta sahaja hI samajhameM pA jAtI hai ki kisI kAryakA kartA yA kAraNa honeke liye yaha lAz2imI(anivArya ) athavA z2arUrI nahI hai ki usake sAthame icchA, buddhi tathA preraNAdika bhI ho, vaha usake binA bhI ho sakatA hai paura hotA hai| sAtha hI, yaha bhI spaSTa ho jAtA hai ki kisI vastuko apane hAthase uThAkara dene yA kisIko usake denekI preraNA karake athavA Adeza dekara dilA denese hI koI manuSya dAtA nahI hotA balki aisA na karate hue bhI dAtA hotA hai, jaba ki usake nimittase, prabhAvase, prAzrayame rahanese, samparkameM mAnese, kAraNakA kAraNa banamese koI vastu misIko prApta ho jAtI hai / aisI rimati paramavItarAma zrImahansAnidevo kartRtvAvivasyakA
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ 364 yugavIra-nibandhAvalI vyartha nahIM kahA jA sakatA-bhale hI ve apane hAthase sIdhA kisIkA koI kArya na karate ho, mohanIya karmake prabhAvase unameM icchAkA astitva taka na ho aura na kisIko usa kAryakI preraNA yA prAjJA denA hI unase banatA ho; kyoki unake puNyasmaraNa, cintana, pUjana, bhajana, kIrtana, stavana aura ArAdhanase jaba pApakarmokA nAza hotA hai, puNyakI vRddhi aura AtmAkI vizuddhi hotI hai-jaisA ki pahale spaSTa kiyA jA cUkA hai- taba phira kauna kArya hai jo aTakA raha jAya ? sabhI kArya siddhiko prApta hote hai, bhaktajanokI manokAmanAeM pUrI hotI hai aura isaliye unhe yahI kahanA paDatA hai ki 'he bhagavan / Apake prasAdase merA yaha kArya siddha ho gayA', jaise ki rasAyanake prasAdase prArogyakA prApta honA kahA jAtA hai| rasAyana auSadhi jisa prakAra apanA sevana karanevAle para prasanna nahIM hotI aura na icchApUrvaka usakA koI kArya hI siddha karatI hai usI taraha vItarAga bhagavAn bhI apane sevaka para prasanna nahI hote aura na prasannatAke phalasvarUpa icchApUrvaka usakA koI kArya siddha karanekA prayatna hI karate haiM / prasannatApUrvaka sevana-aArAdhanake kAraNa hI rasAyana aura vItarAgadevame prasannatAkA Aropa kiyA jAtA hai aura yaha alakRta bhASAkA kathana hai / anyathA donokA kAya vastusvabhAvake vazavartI, sayogokI anukUlatAko liye hue, svata hotA hai-usame kisIkI icchA-prasannatAdikI koI bAta nahIM hai| ___ yahA~ para karmasiddhAntakI dRSTi se eka bAta aura prakaTa kara dene kI hai aura vaha yaha ki, sasArI jIva manase, vacanase va kAyase jo kriyA karatA hai usase prAtma pradezome kampana (halana-calana) hokara avyakarmarUpa pariNata hue pudgala paramANumokA Atma-praveza hotA hai, jise 'prAsrava' kahate hai / mana-vacana kAyakI yaha kriyA yadi bhuma hotI hai to usase zubhakarmakA aura azubha hotI hai to azubhakarmakA pAsava hotA hai / tadanusAra hI baMdha hotA hai| isa taraha karma zubha-azubha
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAgase prArthanA kyo ? 365 ke medase do bhAgomeM baMTA rahatA hai / zubha kArya karanekI jisameM prakRti (svabhAva-zIlatA) hotI hai use zubhakarma athavA puNyaprakRti aura azubha kArya karanekI jisameM prakRti hotI hai use azubhakarma athavA pApaprakRti kahate haiM / zubhA'zubha bhAvoMkI taratamatA aura kaSAyAdi pariNAmokI tIvratA-madatAdike kAraNa ina karmaprakRtiyomeM barAbara parivartana ( ulaTaphera ) athavA saMkramaNa huA karatA hai| jisa samaya jisa prakArakI karmaprakRtiyoMke udayakA prAbalya hotA hai usa samaya kArya prAya unhIke anurUpa niSpanna hotA hai / vItarAgadevakI upAsanAke samaya unake puNyaguNokA premapUrvaka smaraNa eva ciMtana karane aura uname anurAga baDhAnese zubhabhAvoM ( kuzalapari. raNAmo) kI utpatti hotI hai, jisase isa manuSyakI pApapariNati chUTatI aura puNyapariNati usakA sthAna letI hai| natIjA isakA yaha hotA hai ki hamArI pApaprakRtiyokA rasa ( anubhAga ) sUkhatA aura puNyaprakRtiyokA rasa baDhatA hai| pApaprakRtiyokA rasa sUkhane aura puNyaprakRtiyome rasa baDhanese 'antarAyakarma' nAmakI prakRti, jo ki eka mUla pApaprakRti hai aura hamAre dAna, lAbha, bhoga, upabhoga tathA vIrya (zakti-bala) me vighnarUpa rahA karatI hai-unhe hone nahI detI-vaha bhagnarasa hokara nirbala par3a jAtI hai aura hamAre iSTakAryako bAdhA pahu~cAneme samartha nahIM rahatI / taba hamAre bahutase laukika prayojana anAyAsa hI siddha ho jAte haiM, bigaDe hue kAma bhI sudhara jAte haiM aura una sabakA zreya ukta upAsanAko hI prApta hotA hai| isIse stuti-vandanAdiko iSTaphalakI dAtA kahA hai| jaisA ki tattvArthazlokavAtikAdime uddhRta kisI AcAryamahodayake nimna vAkyase prakaTa hai neSTa vihantu zubhabhAva-bhAna-rasaprakarSaH prabhurantarAya. / tatkAmacAreNa gunnaanuraagaannusyaadirissttaarthkdaa'hNdaadeH|| jaba bhale prakAra sampanna hue stuti-vandanAdi kArya iSTa phalako
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ bugabIra nivAcAvalI devagAle haiM aura vItarAgadevameM kartRtva-viSayakA bAropa sarvaka asaMgata tathA vyartha nahIM hai, balki Uparake nirdezAnusAra sAta bAra suTita hai-be svecchA-buddhi-prayatnAdikI dRSTise kA na hote hue mI nimittAdikI dRSTise kartA jarUra haiM aura isaliye unake viSayo akartApanakA sarvathA ekAntapakSa paTita nahIM hotA, taba unase adhika yaka athavA aisI prArthanAsokA kiyA jAnA bhI asamata nahIM kahA jA sakatA,jo unake samparka tathA zaraNameM prAnese svaya saphala hobAtI hai athavA upAsanA eva macike dvArA sahaja-sAdhya hotI haiN| isa viSayame svAmI samantabhadrakA svayabhUstotragata nimna vAkya sAsa torase dhyAname lene yogya haisadoSazAntyA vihitAtma-zAntiH zAntervidhAtA zaraNaM gatAnamm / bhUyAdbhava-kleza bhayopazAntyai zAntirjino me bhagavAn zaraNya / isame batalAyA hai ki ve 'magavAna zAntijina mere zaraeba haiMmaiM unakI zaraNa letA hU~-jinhone apane doSokI-prajJAna, moha tathA rAga-dveSa, kAma-krodhAdi vikArokI zAnti karake prAtmAmeM paramazAnti sthApita kI hai-pUrNa sukha-svarupa svAbhAvikI sthiti prApta kI hai aura isaliye jo zaraNAgatoko zAntike vidhAtA haiM -unameM apane mAtmaprabhAvase doSokI zAnti karake zAnti-sukhakA saMcAra karane athavA unhe zAnti-sukharUpa pariNata karanemeM sahAyaka eva nimittabhUta haiN| prata ( isa zaraNAgatike phalasvarUpa ) zAntibina mere sasAra-paribhramaNakA anta aura sAsArika kleko tathA bhayokI samAptimeM kAraNIbhUta ho|' yahA~ zAnti-jinako zaraNAmatokI zAntikA bo vikAra (kartA) kahA hai usake liye uname kisI icchA yA tadanukata prakalAke paAropa kI jarUrata nahIM hai, vaha kArya unake 'vihitAtmazAnti' honese svayaM hI usa prakAra ho jAtA hai jisa prakAra ki anike pAsa jAne garmI aura himAlaya mA zItapradhAna pradezake pAsa pahuMcanese
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAgate prArthanA kyoM? 360 sardIkA saMcAra prapayA tadapa pariNamana svayaM humA karatA hai aura usameM usa agni yA himamaya padArthakI icchAdika jesA koI kAraNa nahIM paDatA / icchA to svayaM eka doSa hai aura vaha usa mohakA pariNAma hai jise svaya svAmIjIne ukta stotrameM 'anantadobArAyavigraha' batalAyA hai / doSoMkI zAnti hojAnese usakA astitva hI nahI banatA / isaliye arhantadekme binA icchA tathA prayatnavAlA kartRtva sughaTita hai| isI katRtvako lakSyameM rakhakara unhe 'zAntike vidhAtA' kahA gayA hai-icchA tathA prayatnavAle kartRtvakI dRSTise ve usake vidhAtA nahIM haiN| isa taraha kartRtva viSayameM anekAta calatA hai--sarvathA ekAtapakSa janazAsanameM grAhya hI nahIM hai| yahAM prasagavaza itanA aura bhI batalA denA ucita jAna paDatA hai ki ukta pathake tRtIya caraNameM sAMsArika klezo tathA bhayokI zAtimeM kAraNIbhUta honekI no prArthanA kI gaI hai vaha jainI prArthanAkA mUlarUpa hai, jisakA aura bhI spaSTa darzana nityakI prArthanAmeM prayukta nimna prAcInatama gAthAme pAyA jAtA hai dukkha-kho kamma-khamro samAhimaraNaM ca vohi-lAho yA mama hou tijagabaMdhava / tava jiNavara paraNa-saraNeNa / / isameM jo prArthanA kI gaI hai usakA rUpa yaha hai ki-he trijagatake (ninimitta) banyujinadeva / aApake caraNa-zaraNake prasAdase mere dukhoMkA kSaya, kokA kSaya, samAdhipUrvaka maraNa aura samyamdarzanAdikakA lAbha hove| isase yaha prArthanA eka prakArase prAtmotkarSakI bhAvanA hai aura isa bAtako sUcita karatI hai ki jinadevakI zaraNa prApta honese-prasannatApUrvaka cinadevake caraNokA pArAdhana karanese-dukhokA kSaya aura karmokA kSayAdika sukha-sAdhya hotA hai| mhI mAva samantabhadrakI usa prArthanAkA hai| isI bhAvako lekara matitraveka stukto'stu naab|(25) bhavatu mamAma mayopAntaye (11) jeso dUsarI mI aneka prArthanA kI gaI haiN| parantu yehI
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ 368 yugavIra - nibandhAvalI prArthanAe~ jaba jinendradevako sAkSAt rUpame kucha karane-karAneke liye prerita karatI huI jAna paDatI haiM to ve alakRta rUpako dhAraNa kiye hue hotI haiN| aisI pralakRtarUpadhAriNI prArthanAmroke svayabhUstotragata kucha namUne isa prakAra hai ceto mama nAbhinandana (5) 1 punAtu 2 jina zriya me bhagavAn vidhattAma (10) 3 mamArya / deyA zivatAtimukace (15) 4. pUyAtpavitro bhagavAna mano me (40) 5 zreyase jinavRSa / prasIda ma (75) ye saba prArthanAe~ cittako pavitra karane, jinazrI tathA zivasatAtako dene zraura kalyANa karanekI yAcanAko liye hue hai, grAtmotkarSa eva prAtmavikAsako lakSya karake kI gaI hai| iname asaMgatatA tathA prasabhAvya-jaisI koI bAta nahI hai -- sabhI jinendradeva ke samparka, prabhAva tathA zaraName Anese svaya saphala honevAlI athavA bhakti-upAsanAke dvArA sahaja sAdhya hai--aura isaliye alakArako bhASAme kI gaI eka prakAra kI bhAvanAe~ hI hai / vAstavame paramavItarAgadevase vivekIjanakI prArthanAkA artha devake samakSa apanI bhAvanAko vyakta karanA hai athavA yo kahiye ki alakArakI bhASAme mana kAmanAko vyakta karake yaha prakaTa karanA hai ki 'vaha Apake caraNa-zaraNa eva prabhAvame rahakara aura usase kucha padArtha pATha lekara Atmazaktiko jAgRta eva vikasita karatA huA apanI usa icchAkAmanA yA bhAvanAko pUrA karanemeM samartha honA cAhatA hai / usakA yaha prAzaya kadApi nahI hotA ki vItarAgadeva bhaktI prArthanAse dravIbhUta hokara apanI icchAzakti eva prayatnAdiko kAmame lAte hue svayaM usakA koI kAma kara dege athavA dUsarose preraNAdike dvArA karA dege / aisA prAzaya sabhAvyako sabhAvya banAne jaisA hai aura devake svarUpase anabhijJatA vyakta karatA hai /
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadra-vicAra-dIpaka (4) puNya-pApakI vyavasthA kaise ? puNya pApakA upArjana kaise hotA hai kaise kisIko puNya lagatA, pApa caDhatA athavA pApa-puNyakA usake sAtha sambandha hotA hai, yaha eka bhArI samasyA hai, jisako hala karanekA bahutone prayatna kiyA hai| adhikAza vicArakajana isa nizcaya para pahuMce haiM aura unakI yaha ekAnta dhAraNA hai ki-'dUsaroko dukha dene, dukha pahu~cAne, dukhake sAdhana juTAne athavA unake liye kisI bhI taraha dukhakA kAraNa bananese niyamata pApa hotA hai-pApakA prAsrava-bandha hotA hai, pratyuta isake dUsaroko sukha dene, sukha pahu~cAne, sukhake sAdhana juTAne athavA unake liye kisI bhI taraha sukhakA kAraNa bananese niyamata puNya hotA hai-puNyakA prAsrava-bandha hotA hai| apaneko dukha-sukha dene Adise pApa-puNyake vandhakA koI sambandha nahIM hai|' dUsaroMkA isa viSayameM yaha nizcaya aura yaha ekAnta dhAraNA hai ki-'apaneko dukha dene-pahu~cAne prAdise niyamata puNyopArjana aura sukha dene Adise niyamata pApopArjana hotA hai-dUsaroke dukhasukhakA puNya-pApake bandhase koI sambandha nahI hai|' svAmI samantabhadrakI dRSTimeM ye dono hI vicAra eva pakSa nire aikAntika honese vastutattva nahIM haiM, aura isaliye unhoMne ina donoko sadoSa ThaharAte hue puNya-pApakI jo vyavasthA sUtrarUpase
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ 370 yugavIra-nibandhAvalI apane 'devAgama' me ( kArikA 62 se 65 taka) dI hai vaha bar3I hI mArmika tathA rahasyapUrNa hai / Aja vaha saba hI yahAM pAThakoke sAmane rakkhI jAtI hai| prathama pakSako sadoSa ThaharAte hue svAmIjI likhate haiM - pApaM dhra va pare du khAtpuNyaM ca sukhato yadi / acetanA'kaSAyau ca badhyeyAtA nimittata // 2 // 'yadi parame du khotpAdanase pApakA aura sukhotpAdanase puNyakA honA nizcita hai- aisA ekAnta mAnA jAya-to phira acetana padArtha aura akSAyI ( vItarAga ) jIva bhI puNya-pApase ba~dhane cAhiye, kyoki ve bhI dUsarome sukha-dukhakI utpattike nimittakAraNa hote haiN|' bhAvArtha - jaba parame sukha-dukhakA utpAdana hI puNya-pApakA ekamAtra kAraNa hai to phira dUdha-malAI tathA viSa-kaNTakAdika acetana padArtha, jo dUsaroke sukha-dukhake kAraNa banate haiM, puNya-pApake bandhaH kartA kyo nahI ? parantu inhe koI bhI puNya-pApake badhakartA nahIM mAnatA -- kA~TA paira meM cubhakara dUsareko dukha utpanna karatA hai, itane mAtrase use koI pApI nahI kahatA aura na pApa-phaladAyaka karmaparamANu hI usase pAkara cipaTate athavA badhako prApta hote hai| isI taraha dUdha-malAI bahutoko Anada pradAna karate hai, parata unake isa Anadase dUdha-malAI puNyAtmA nahI kahe jAte aura na uname puNyaphaladAyaka karma-paramANuokA aisA koI praveza athavA sayoga hI hotA hai jisakA phala unhe ( dUdha-malAIko) bAdako bhoganA paDe / isase ukta ekAnta siddhAta spaSTa sadoSa jAna paDatA hai| __yadi yaha kahA jAya ki cetana hI badhake yogya hote haiM acetana nahI, to phira kaSAya-rahita vItarAgiyoMke viSayameM prApattiko kaise TAlA jAyagA? ve bhI aneka prakArase dUsaroMke dukha-sukhake kAraNa banate
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ puNya-pApakI vyavasthA kaise ? 271 * Casting haiN| udAharaNake taura para kisI mumukSuko munidIkSA dete haiM to usake aneka sambandhiyoko dukha pahu~catA hai| ziSyo tathA janatAko zikSA dete haiM to usase una logoko sukha milatA hai| pUrNa sAvaghAnIke sAtha IryApatha zodhakara calate hue bhI kabhI kabhI dRSTipathase bAharakA koI jIva acAnaka kUdakara paira tale A jAtA hai aura unake usa pairase dabakara mara jAtA hai / kAyotsargapUrvaka dhyAnAvasthAmeM sthita hone para bhI yadi koI jIva tez2Ise uDA calA grAkara unake zarIrase TakarA jAtA hai aura mara jAtA hai to isa taraha bhI usa jIvake mArgame bAdhaka honese ve usake dukhake kAraNa banate haiM / aneka nirjitakaSAya RddhidhArI vItarAgI sAdhuproke zarIra ke sparzamAtra se athavA unake zarIrako sparza kI huI vAyuke laganese hI rogIjana nIroga hojAte hai aura yatheSTa sukhakA anubhava karate haiM / aise aura bhI bahutase prakAra hai jiname ve dUsaroke sukha-dukhake kAraNa banate haiM / yadi dUsaroke sukha-dukhakA nimitta kAraNa bananese hI AtmAmeM puNya pApakA prAsrava-bandha hotA hai to phira aisI hAlatameM kaSAya-rahita sAdhu se puNya-pApake bandhanase baca sakate haiM ? yadi ve bhI puNya-pApake bandhaname paDate haiM to phira nirbandha athavA mokSakI koI vyavasthA nahI bana sakatI, kyoki bandhakA mUlakAraNa kaSAya hai / kahA bhI hai " " kaSAyamUla sakala hi bandhanam "sakaSAyatvAjjIva. karmaNo yogyAn pudgalAnAdatte sa bandha. aura isaliye prakaSAyabhAva mokSakA kAraraNa hai| jaba' prakaSAyabhAva mI bandhakA kAraNa ho gayA taba mokSake lie koI kAraNa nahIM rahatA / kAraraNake abhAvameM kAryakA prabhAva ho jAnese mokSakA prabhAva ThaharatA hai / aura mokSake prabhAvame bandhakI bhI koI vyavasthA nahIM bana sakatI, kyoki bandha aura mokSa jaise sapratipakSa dharma parasparameM avinAbhAva sambandhako liye hote haiM--ekake binA dUsarekA astitva ygn
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ 372 yugavIra-nibandhAvalI bana nahI saktA, yaha bAta isa stambhake prathama nibandhame bhale prakAra spaSTa kI jA cukI hai / jaba bandhakI koI vyavasthA nahIM bana sakatI taba puNya-pApake bandhakI kthA hI pralApamAtra ho jAtI hai / ataH cetana-prANiyokI dRSTise bhI puNya-pApakI ukta ekAnta vyavasthA sadoSa hai| yahA~ para yadi yaha kahA jAya ki una akaSAya jIvoke dUsaroko sukha-dukha pahacAnekA koI sakalpa yA abhiprAya nahI hotA. usa prakArakI koI icchA nahIM hotI aura na usa viSayame unakI koI mAsakti hI hotI hai, isaliye dUsaroMke sukha-dukhakI utpattime nimittakAraNa honese ve bandhako prApta nahIM hote,to phira dUsaroMme duHkholpAdana pApakA aura sukhotpAdana puNyakA hetu hai, yaha ekAntasiddhAnta kaise bana sakatA hai ?- abhiprAyAbhAvake kAraNa anyatra bhI dukhotpAdanase pApakA aura sukhotpAdanase puNyakA bandha nahIM ho sakegA, pratyuta isake virodhI abhiprAyake kAraNa dukhotpattise puNyakA aura sukhotpattise pApakA bandha bhI ho skegaa| jaise eka DAkTara sukha pahuMcAneke abhiprAyase pUrI sAvadhAnIke sAtha phoDekA oNparezana karatA hai parantu phoDeko cIrate samaya rogIko kucha anivArya dukha bhI pahu~catA hai, isa durUke pahu~cAnese DAkTarako pApakA bandha nahIM hogA itanA hI nahIM, balki usakI dukhavirodhinI bhAvanAke kAraNa yaha dukha bhI puNya-bandhakA kAraNa hogaa| isI taraha eka manuSya kaSAyabhAvake vazavartI hokara dukha pahu~cAneke abhiprAyase ksiI kubaDeko lAta mAratA hai, lAtake lagate hI acAnaka usakA kubar3Apana miTa jAtA hai aura vaha surukA anubhava karane lagatA hai, kahAvata bhI hai--"kubaDe guraNa lAta laga gaI"-to kubaDeke isa sukhAnubhavase lAta mAranevAleko puNyaphalakI prApti nahIM ho sakatI --use to apanI sakhavirodhinI bhAvanAke kAraNa pApa hI lgegaa| prata prathamapakSavAlokA yaha ekAnta siddhAnta ki 'parameM sukha-dukhakA
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSa-pApakI vyavasthA kaise? 373 utpAdana puNya-pApakA hetu hai' pUrNatayA sadoSa hai, aura isaliye use kisI taraha bho vastutatva nahIM kaha skte| ___aba dUsare pakSako dUSita ThaharAte hue prAcAryamahodaya likhate puNya dhra vaM svato duHkhAsA ca sukhato yadi / vItarAgo munirvirastAbhyA yujyAnimittataH // 63|| 'yadi apaneme dukhotpAdanase puNyakA aura sukhotpAdanase pApakA bandha dhra va hai-nizcitarUpase hotA hai aisA ekAnta mAnA jAya, to phira vItarAga (kaSAyarahita) aura vidvAn munijana bhI puNya-pApase ba~dhane cAhiye, kyoki ye bhI apane sukha-dukhako utpattike nimittakAraNa hote haiN|' bhAvArtha--vItarAga aura vidvAn munike trikAla-yogAdike anuSThAna-dvArA kAyaklezAdirUpa-duHkhakI aura tattvajJAnajanya-satoSalakSaNarUpa sukhakI utpatti hotI hai| jaba apaneme du kha-sukhake utpAdanase hI puNya-pApa baMdhatA hai to phira ye akaSAya jova puNya-pApake bandhanase kaise mukta raha sakate haiM ? yadi inake bhI puNya-pApakA ghra va bandha hotA hai to phira puNya-pApake abhAvako kabhI avasara nahI mila sakatA, aura na koI mukta honeke yogya ho sakatA hai-puNyapAparUpa dono bandhoMke abhAvake binA mukti hotI hI nhiiN| aura muktike binA bandhanAdikakI bhI koI vyavasthA sthira nahIM raha sakato, jaisA ki Upara batalAyA jA cukA hai / yadi puNya-pApake abhAva-binA bhI mukti mAno jAyago tA sasUtike-sasAra athavA sAsArika jIvanake prabhAvakA prasaMga AegA, jo puNya-pApakI vyavasthA mAnanevAlomeMse kisIko bhI iSTa nahI hai| aisI hAlatameM prAtma-sukha-dukhake dvArA pApa-puNyake bandhanakA yaha ekAnta-siddhAnta bhI sadoSa hai| yahA~ para yadi yaha kahA jAya ki apanemeM dukha-sukhakI utpatti
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ 374 cugavIra-nibandAvalI hone para bhI tattvajJAnI vItarAgiyoMke puNya-pApakA bandha isaliye nahIM hotA ki unake dukha-sukhake utpAdanakA abhiprAya nahIM hotA, vaisI koI icchA nahI hotI aura na usa viSayame prAsakti hI hotI hai, to phira isase to anekAnta-siddhAntakI hI siddhi hotI haiukta ekAntakI nahI / arthAt yaha natIjA nikalatA hai ki abhiprAyako liye hae dukha-sukhakA utpAdana puNya-pApakA hetu hai, abhiprAyavihIna dukha-sukhakA utpAdana puNya-pApakA hetu nahIM hai| ata ukta dono ekAnta middhAnta pramANase bAdhita haiM, iSTake bhI viruddha paDate haiM aura imaliye ThIka nahI kahe jA skte| ___ ina Apattiyose bacane Adike kAraNa jo loga dono ekAnto. ko agIkAra karate haiM, paratu syAdvAdake siddhAtako nahI mAnateapekSA-anapekSAko svIkAra nahI karate-athavA avAcyatekAntakA avalambana lekara puNya-pApakI vyavasthAko 'pravaktavya' batalAte hai unakI mA yatAme- "virovAnnAmaya kAmya syAdvAda-nyAya vidviSAm / avAcyatekAnta'pyuktinAvAcyAmAMta yujyata / / " isa kArikA ( na0 64 ) ke dvArA virodhAdi dUSaraNa deneke anantara, svAmI samantabhadrane sva-parastha sukha-du khAdikI dRSTise puNyapApakI jo samyak vyavasthA arhanmatAnusAra batalAI hai usakI pratipAdaka-kArikA isa prakAra hai - vizuddhi-saklezAga cetsva-parastha sukhA'sukham / puNya-pApAsavau yuktI na cad vyarthastavA'hata |5|| isame batalAyA hai ki-'mahantake matame sukha-dukha Atmastha ho yA parastha -apaneko ho yA dUsareko-vaha yadi vizuddhikA aga hai to usa puNyAsravakA, saklezakA aga hai to usa pApAsravakA hetu hai, jo yukta hai--sArthaka athavA bandhakara hai-aura yadi viddhi tathA sakleza donomese kisIkA aga nahIM hai to puNya-pApamese kisIke
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ puNya-pApako vyavasthA kaise ? 375 bhI yukta prAlayakA bandhavyavasthApaka sAmparAyika prAslavakAhetu nahIM hai / ( bandhA'bhAvake kAraNa) vaha vyartha hotA hai usakA koI phala nahIM / yahA~ 'sakleza' kA abhiprAya prAta-raudradhyAnake pariNAmase hai'Ate-raudravyAnapariNAma sakleza' aisA akalaMkadevane 'aSTazatI' TIkAmeM spaSTa likhA hai aura zrIvidyAnandane bhI use 'aSTasahalI' meM apanAyA hai| 'sakleza' zabdake sAtha pratipakSarUpase prayukta honeke kAraNa 'vizuddhi' zabdakA abhiprAya 'saklezA'bhAva' hai ('tadabhAva vizuddhi' ityakalaka )-usa kSAyikalakSaraNA tathA pravinazvarI paramazuddhikA abhiprAya nahI hai jo niravazeSa-rAgAdike abhAvarUpa hotI hai / usa vizuddhime to puNya-pApabadhake liye koI sthAna hI nahIM hai / aura isaliye vizuddhikA Azaya yahA~ Arta-raudradhyAnase rahita zubhapariNatikA hai / vaha pariNati dharmyadhyAna tathA zukladhyAnake svabhAvako liye hue hotI hai / aimI pariNatike hone para hI prAtmA svAtmAme-svasvarUpame sthitiko prApta hotA hai, cAhe vaha kitane hI azome kyo na ho / isIse akalakadevane apanI vyAkhyAme, isa saklezAbhAvarUpa vizuddhiko 'Atmana svAtmanyavasthAnama' rUpase ullikhita kiyA hai / aura isase yaha natIjA nikalatA hai ki ukta puNya-prasAdhikA vizuddhi AtmAke vikAsame sahAyaka hotI hai, jaba ki saklezaparatime prAtmAkA vikAsa nahI bana sakatA--vaha pApa-prasAdhikA honese prAtmAke adha patanakA kAraNa banatI hai / isIliye puNyako prazasta aura pApako aprazasta karma kahA gayA hai| vizuddhike kAraNa, vizuddhike kArya aura vizuddhike svabhAvako 'vizuddhinaga' kahate haiN| isI taraha saMklezake kAraNa, saklezake kArya tathA svabhAvako 'saklezAGga' kahate haiM / sva-para-sukha-dukha yAda vizu. DibaMgako liye hue hotA hai to vaha puNya-rUpa zubha-bandhakA aura
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ 376 yugavIra-nibandhAvatI' saMklezAgako lie hue hotA hai to pApa-rUpa prazumabandhakA kAraNa hotA hai, anyathA nhiiN| tattvArthasUtrame, "midhyAdarzanA'viratizmAdakaSAyayogA bandhahetava' isa sUtrake dvArA mithyAdarzana, avirati, pramAda,kaSAya aura yogarUpase bandhake jina kAraNokA nirdeza kiyA hai ve saba saklezapariNAma hI haiM, kyoki Arta-raudradhyAnarUpa pariNAmoMke kAraNa honese 'saklezAGgame zAmila haiM, jaise ki hisAdi-kriyA saklezakArya honese saklezAGgameM garmita hai / ata svAmI samantabhadrake isa kathanase ukta sUtrakA koI virodha nahIM hai| isI taraha 'kAyavAmana karma yoga', 'ma prAstrA', 'zubha puNyasyA'zubha pApasya' ina tIna sUtroke dvArA zubhakAyAdi-vyApArako puNyAsravakA aura azubhakAyAdi-vyApArako pApAsravakA jo hetu pratipAdita kyiA hai vaha kathana bhI isake viruddha nahI paDatA, kyoki kAyAdi-yogake bhI vizuddhi aura saklezake kAraNa-kArya-svabhAvake dvArA vizuddhitva-saklezatvakI vyavasthiti hai| saklezake kAraNa kArya-svabhAva Upara batalAe jA cuke haiM, vizuddhike kAraNa samyagdarzanAdika haiM, dharmyadhyAna tathA zukladhyAna usake svabhAva haiM aura vizuddhipariNAma usakA kArya hai| aisI hAlatame svapara-dukhakI hetubhUta kAyAdi-kriyAe~ yadi saMklezakAraNa-kArya-svabhAvako lie hue hotI haiM to ve maklezAGgatvake kAraNa, viSabhakSaraNAdirUpa kAyAdikriyAyokI taraha, prANiyoko azubhaphaladAyaka pudgaloke sambandhakA kAraNa banatI haiM, aura yadi vizuddhi-kAraNa-kArya-svabhAvako lie hue hotI haiM to vizuddhathaGgatvake kAraNa, pathya pAhArAdirUpa kAyAdikriyAprokI taraha, prANiyoke zubhaphaladAyaka pudgaloke sambandhakA kAraNa hotI haiM / jo zubhaphaladAyaka pudgala haiM ve puNyakarma haiM, jo azubhaphaladAyaka pudgala haiM ve pApakarma haiM, aura ina puNya-pApa-karmoMke aneka bheda haiM / isa prakAra saMkSepase isa kArikAmeM sapUrNa zubhA'zubharUpa puNya-pApa-karmoke prAsava-bandhakA kAraNa sUcita kiyA hai / isase puNya-pApakI vyavasthA
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ puNya-pApakI vyavasthA kaise? 377 batalAneke liye yaha kArikA kitanI rahasyapUrNa hai, ise vijJa-pAThaka svaya samajha sakate haiN| sArAza isa saba kathanakA itanA hI hai ki-sukha aura dukha dono hI, cAhe svastha hoM yA parastha-apaneko ho yA dUsarokokathacit puNyarUpa prAsrava-bandhake kAraNa haiM, vibhuddhike aMga honese, kathacit pAparUpa mAnava-bandhake kAraNa haiM, saklezake aga honese, kathacit puNya-pApa ubhayarUpa prAsrava-bandhake kAraNa haiM, kramArpita vizuddhi-saklezake aga honese, kacit pravaktavyarUpa haiM, sahArpitavizuddhi-saklezake aga honese| aura vizuddhi-saklezakA agana hone para dono hI bandhake kAraNa nahIM haiN| isa prakAra naya-vivakSAko lie hue anekAntamArgase hI puNya-pApakI vyavasthA ThIka baiThatI hai-sarvathA ekAntapakSakA prAzraya lenese nahI / ekAntapakSa sadoSa hai, jaisA ki Upara batalAyA jAcukA hai aura isaliye vaha puNya-pApakA samyak vyavasthApaka nahI ho sktaa|
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 parigrahakA prAyazcitta 'prAyazcitta' eka prakArakA daNDa prathavA tapovidhAna hai jo apanI icchAse kiyA tathA liyA jAtA hai, aura usakA uddezya eva lakSya hotA hai Atmazuddhi tathA laukika janokI cittazuddhi / zrAtmAkI zuddhikA kAraNa pApamala hai - aparAdharUpa zrAcaraNa hai / prAyazcitta ke dvArA pApakA parimArjana aura aparAdhakA zamana hotA hai, isase prAyazcittako pApachedana, malApanayana, vizodhana aura aparAdhavizuddhi jaise nAmose bhI ullekhita kiyA jAtA hai / isa dRSTise 'prAya' kA artha pApa aparAdha, aura 'citta' kA artha zuddhi hai / pApa tathA aparAdha karanevAlA janatAkI naz2arameM gira jAtA hai--janatA use ghRNA kI dRSTise - hikAratakI najarase - dekhane lagatI hai aura usake hRdayame usakA jaisA cAhie vaisA gaurava nahI rahatA / parantu jaba vaha prAyazcitta kara letA hai -- apane aparAdhakA daDa le letA -to janatAkA hRdaya bhI badala jAtA hai aura vaha use U~cI, prema 1 "rahasya chedana daNDo malApanayana tapa / prAyazcittAbhidhAnAni vyavahAro vizodhanam // 6 // " " prAyazcitta napa zlAghya yena pApa vizudhyati / / 153 / / " -prAyazcittasamuccaya 1 "prAyAcciti cittayoriti suTa aparAdhI prAya citta zuddhi / prAyasya citta prAyazcitta-praparAdhavizuddhirityathaM / " (rAjavArtika)
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ parigrahakA prAyazcita 376 kI tathA gaurava-bharI dRSTise dekhane lagatI hai / isa dRSTise prAya kA artha 'loka' tathA 'lokamAnasa' hai aura citta kA artha vahI 'zuddhi' athavA 'cisagrAhakakarma' samajhanA caahiye| parigrahako zAstrakArone, yadyapi, pApa batalAyA hai aura hiMsAdi paca pradhAna-pApome usakI gaNanA kI hai, phira bhI lokameM vaha prAmataurase koI pApa nahIM samajhA jAtA--hisA, bhUTha, corI aura parastrI-sevanAdirUpa kuzIlako jisa prakAra pApa samajhA jAtA hai aura aparAdha mAnA jAtA hai usa prakAra dhana-dhAnyAdirUpa parigrahake sacayako-usame racepace rahaneko koI pApa nahI samajhatA aura na aparAdha hI mAnatA hai / isIse lokme parigrahake lie koI daDavyavasthA nahIM--jo jitanA cAhe parigraha rakha sakatA hai| bhAratIya daDavidhAna (Indian renal code) me bhI aisI koI dhArA nahI, jisase kisI bhI parigrahIko athavA adhika dhana-daulata ekatra karane vAle tathA sasArakI adhika sampatti-vibhUti para apanA adhikAra rakhanevAle gahasthako aparAdhI eva daDakA pAtra samajhA jA ske| pratyuta isake, jo loga milo, kala-kArakhAno aura vyApArAdike dvArA vipula dhana ekatra karake bahavibhUtike svAmI banate hai unhe lokame pratiSThita samajhA jAtA hai.puNyAdhikArI mAnA jAtA hai aura AdarakI dRSTise dekhA jAtA hai / aimI hAlatame unake pApI tathA aparAdhI honekI koI kalpanA taka bhI nahI kara sakatA-unhe vaisA kahane-sunanekI to bAta hI kahA~ ? taba phira 'parigrahakA prAyazcitta' kaisA? aura use pApa batalAnA bhI kaisA ? yaha ThIka hai ki parigrahako lokame hisAdika pApokI dRSTise nahI 1 'prAyo lokasya citta mAnasa / ukta ca prAya ityucyate lokastasya citta mano bhavet / taccittagrAhaka karma prAyazcittamiti smRta // " (prAyazcittasamu0)
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ 350 yugavIra - nibandhAvalI dekhA jAtA, sabhI usakI cakAcauMdha me phaMse haiM, sabhI usake icchuka haiM aura sabhI adhikAdhika rUpase parigrahadhArI bananA cAhate haiM / aise aparigrahI sacce sAdhu bhI prAtha nahI haiM jo apane zrAcaraNa-bala aura sAtizaya-vAraNI se aparigraha ke mahatvako loka- hRdayopara bhale prakAra kita kara sakate - unhe unakI bhUla sujhA sakate, parigrahase unakI lAlasA, gRddhatA eva zrAsaktatAko haTA sakate, anAsakta rahakara usake upabhoga karane tathA lokahitArtha vitaraNa karate rahanekA saccA sajIva pATha paDhA skte| kitane hI sAdhu to svaya mahAparigraha ke ghArI haiM - maThAdhIza, mahanta bhaTTAraka bane hue haiM, aura bahutase parigrahabhakta seTha sAhUkArokI kevala hA~ meM hA~ milAnevAle hai, unakI kRpAke bhikhArI haiM, unakI prasat pravRttiyoko dekhate hue bhI sadaiva unako prazasA ke gIta gAyA karate haiM- unakI lakSmI, vibhUti eva parigrahakI korI sarAhanA kiyA karate haiM / unameM itanA Atmabala nahI, Atmateja nahI, himmata nahI, jo aise mahAparigrahI dhanikokI AlocanA kara sakeM- unakI tyAga zUnya nirargala dhana-daulatake graha kI pravRttiko pApa yA aparAdha batalAsake / isa prakAra jaba sabhI parigrahakI kIcame thoDe bahuta ghaMse hue yA sane hue haiM taba phira kauna kisIkI tarapha gulI uThAve aura use aparAdhI - pApI ThaharAve ? aisI hAlata meM parigrahako zrAmataura para yadi pApa nahI samajhA jAtA aura na aparAdha hI mAnA jAtA hai to isameM kucha bhI Azcarya nahI hai / parantu yaha saba kucha hote hue bhI parigraha pApakI -- aparAdhakI - koTise nikala nahI jAtA / use pApa yA aparAdha na mAnanA athavA tadrUpa na dekhanA dRSTivikArakA hI ekamAtra pariNAma jAna par3atA hai / dhatUrA khAkara dRSTivikArako prApta hunA manuSya athavA pIliyA rogakA rogI yadi sapheda zakhako bhI pIlA dekhatA hai to usase vaha zakha pIlA nahI ho jAtA aura na usakA zukla guraNa hI naSTa ho jAtA hai / athavA ThagokA samAja yadi jhUTha bolane aura
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ 381 parimahakA prAyazcitta corI karaneko pApa nahIM samajhatA to usase bhUTha aura corI pApako koTise nahIM nikala jAte / ThIka isI taraha moha-madirA pIkara dRSTivikArako prApta humA sasAra yadi parigrahako pAparUpameM nahI dekhatA aura na use koI aparAdha hI samamatA hai to sirpha itanese hI yaha nahIM kahA jA sakatA ki parigraha koI pApa yA aparAdha hI nahI rahA, aura isalie usakA prAyazcita bhI na honA caahie| vAstavameM mUryA, mamatva-pariNAma athavA 'mameda' ( yaha merA ) ke bhAvako lie hue parigraha eka bahuta bar3A pApa hai, jo prAtmAko saba prorase pakaDejakaDe rahatA hai aura usakA vikAsa nahI hone detA / isIse zrIpUjyapAda aura akalakadeva jaise mahAn prAcAryoMne sarvArthasiddhi tathA rAjavArtika Adi granthomeM 'tanmUlA sarva doSA', 'tanmUlA sarvadoSAnuSagA' ityAdi vAkyoke dvArA parigrahako sarvadoSokA mUla batalAyA hai / aura yaha bilkula ThIka hai-parigrahake honepara usake saMrakSaNaabhivardhanAdikI ora pravRtti hotI hai, sarakSaNAdi karaneke liye athavA usameM yoga dete hae hisA karanI par3atI hai, bhUTha bolanA paDatA hai, corI karanI hotI hai, maithunakarmame citta denA paDatA hai, citta vikSipta rahatA hai, krodhAdika kaSAyeM jAga uThatI haiM, rAga-dveSAdika satAte haiM, bhaya sadA ghere rahatA hai, rodradhyAna banA rahatA hai, tRSNA bar3ha jAtI hai, prArambha baDha jAte hai, naSTa hone athavA kSati pahu~canepara zoka-satApa A dabAte haiM, cintAmokA tAMtA lagA rahatA hai aura nirAkulatA kabhI pAsa nahI phaTakatI / natIjA isa sabakA hotA hai antameM narakakA vAsa, jahA~ nAnA prakArake dAruNa dukhoMse pAlA par3atA hai aura koI bhI rakSaka evaM zaraNa najara nahIM aataa| 1. jJAnAeMvame zubhacandrAcArya ne bAhya parigrahako 'nizeSAnarthamandira' likhA hai, kyoMki usake kAraNa vidyamAna hote hue bhI rAgAdika zatra kSaNamAtrameM utpanna hokara aniSTa mathavA anartha kara DAlate haiN|
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ 382 yugavIra-nibandhAvalo isIse paramAgamame bahuprArambhI- bahuparigrahIko narakakA adhikArI batalAyA hai, kyoki bahubhArambha (prANipIDA-hetu-vyApAra ) aura bahaparigraha dono hI siddhAntameM narakAyuke prAsravake kAraNa kahe gaye haiN| aisI hAlatame parigrahako pApa na mAna kara usakA prAyazcitta na karanA aura use bhaviSyakI orase prAMkhe banda karake barAbara baDhAte rahanA, ni sandeha, baDI bhArI bhUla hai-prAtma-vacanA hai| isa bhUlake vaza parigraha-pApakI poTa baDhate baDhate manuSyako ghora zvabhrasAgara athavA dukhasAgarameM le DUbatI hai, jahA~se uddhAra pAnA phira 1 isa viSayame purAtana AcAryoka nimna vAkya bhI dhyAname rakhane yogya haiM, jinase isa viSayakI kitanI hI puSTi hotI hai - " ke punaste sarva doSAnuSaGgA ? mamedamiti hi mati makalpe sa rakSaNAdaya sajAyante / tatra ca himA'vazya bhAvinI,tadarthamatRta janpati, caurya cAcarati, maithune ca karmaNi prayatate / tattatprabhavA narakAdiSu duHkhaprakArA / ihA'pi anuparatavyasanamahArNavA'vagAhanam / " -rAjavArtika-bhASye, akalaka "parigrahavatA satA bhayamavazyamApadyate, prakopa-parihisane ca prussaa'nRt-vyaahRtii| mamanvamatha coratA svamanasazca vibhrAntatA, kuto hi kaluSAtmanA prmshukl-mdhyaantaa||42||-paatrsristotr "babArambha parigrahatva nArakasyAyuSa." (tattvArthasUtra 6-15) 'etadukta bhavati-parigrahapraNidhAnaprayuktA tIvratarapariNAmA hisAparA bahuzo vijJaptAzcAnumatA bhAvitAzca tatkRtakarmAtmasAtkaraNAt taptAya piNDavat ahitakrodhAdyA nArakasyAyuSa pAsava iti sakSepa / tadvistarastu". / " (rAjavAtika-bhASya) ''prArambho jantupAtazca kaSAyazca parigrahAt / jAyantena tataH pAta: prANinAM zvabhrasAgare / " (mAnArNava)
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ parigrahakA prAyazcita 383 bahuta hI kaThina, gurutara-kaSTasAdhya tathA asakhya varSAkA kArya ho jAtA hai / aura isalie ve hI manuSya vivekI haiM, ve hI buddhimAna haiM aura ve hI AtmahitaiSI eva dharmAtmA haiM jo isa bhUla tathA prAtmavacanAke cakkarameM na par3akara anAsaktike dvArA parigrahakA adhikabhAra apane AtmA para paDane nahIM dete, aura prAyazcittAdike dvArA barAbara usakI kATa-chATa karake apane AtmAko sadaiva halakA rakhate haiN| ___aba dekhanA yaha hai ki parigrahakA prAyazcitta kyA hai ? parigrahakA samucita prAyazcitta anAsaktike sAtha sAtha usakA tyAga hai, jo grahaNakI viparIta dizAko lie hue honese yathArtha jAna par3atA hai| zItakA pratikAra jisa prakAra uSNase aura uSNakA pratikAra zItase hotA hai, usI prakAra grahaNarUpa parigrahakA pratikAra usake tyAgase hI ThIka banatA hai / prAyazcittake dasa athavA nava bhedome 'tyAga' nAmakA bhI eka prAyazcitta hai, jise 'viveka' bhI kahate haiM / tyAgakA dUsarA nAma 'dAna' hai,aura isalie parigrahase moha haTAkara athavA apanI dhana-sampattise mamatvapariNAmako dUra karake loka-sevAke kAmome usakA vitaraNa karanA-de DAlanA, yaha parigrahakA samucita prAyazcitta hai / parantu yaha dAna athavA tyAga khyAti-lAbha-pUjAdikakI dRSTise na honA cAhiye aura na isameM dUsaro para anugraha aura kRpAkI koI ahabhAvanA hI rahanI cAhiye / jo dAna khyAti-lAma-pUjAdikakI dRSTise diyA jAtA hai athavA jisameM dUsaro para anugraha aura kRpAkI ahabhAvanA rahatI hai vaha prAyazcittakI koTime nahIM AtAvaha dUsare prakArakA sAdhAraNa dAna hai / prAyazcittakI dRSTi to apane pApakA saMzodhana athavA aparAdhakA parimArjana karake prAtmazuddhi 1 AlocanA pratikrAntiya tyAgo visarjana / tapa chedo'pi mUla ca parihAro'bhirocanam / / (prAyazcittasamu0185) "Alocana-pratikramaNa-tadubhaya- vika-vyutsarga."(tattvArthasUtra 6-20)
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ 384 yugavIra-nibandhAvalI karanekI aora hotI hai| aura isalie usakA karanevAlA dAna karake kisI para koI ahasAna-anugraha nahI batalAtA aura na usase apanA koI laukika lAbha hI lenA cAhatA hai / vaha to samajhatA hai ki-maiMne apanI jarUratase adhika parigrahakA sacaya karake dUsaroko usake bhoga-upabhogase vacita rakhanekA aparAdha kiyA hai, usake arjana varddhana-rakSaraNAdimeM mujhe kitane hI pApa karane paDe haiM, usakA nirargala baDhate rahanA pApakA-pAtmAke patanakA kAraNa hai|' aura isaliye vaha vivekako apanAkara tathA mamatvako ghaTAkara apaneko pApabhArase halakA rakhanekI dRSTise usakA loka-hitArtha tyAga karatA haidAna karatA hai| dAnake ina dono prakAromeM paraspara kitanA bar3A antara hai, ise sahRdaya pAThaka svaya samajha sakate hai| ni sandeha, parigrahame pApabuddhikA honA, usake prAyazcittakI barAbara bhAvanA rakhanA aura samaya-samayapara use karate rahanA vivekakA-anAsaktikA sUcaka hai aura sAtha hI AtmAkI jAgRtikAutthAnakA dyotaka hai| yadi samAjame dAnake pIche prAyazcitta-jaisI sadbhAvanAeM kAma karane lage to usakA zIghra hI utthAna ho sakatA hai aura vaha ThIka arthame sacamuca hI eka Adarza dhArmika-samAja bana sakatA hai| sadgRhasthokI nitya-niyamase kI jAnevAlI devapUjAdi SaT Avazyaka kriyAyome jo dAnakA vidhAna (samAveza) kiyA gayA hai usakA Azaya sabhavata yahI jAna par3atA hai ki nityake prArambhaparigraha-janita pApakA nitya hI thoDA-bahuta prAyazcitta hotA rahe jisase pApakA bojhA adhika baDhane na pAve aura gRhasthajana nirAkulatA-pUrvaka dharmakA sAdhana kara sakeM-usame bAdhA na Ave / hArdika bhAvanA hai ki deza tathA samAjameM bahulatAse aise Adarza tyAgI eva dAnI paidA ho, jo parigrahako pApa samajhate hue usameM mAsakti na rakhate ho aura prAyazcittake rUpameM apanI dhana-sampattikA sadA lokasevAke kAryoMmeM samucita viniyoga karate rheN|
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta-rasa-laharI (1) 35 chorApana aura bar3Apana eka dina adhyApaka vIrabhadrane, apane vidyArthiyoko nayA pATha paDAneke liye borDa para tIna-icakI eka lAina khIcakara vidyArthIse pUchA batalAmo yaha lAina choTI hai yA baDI?' / vidyArthIne caTase uttara diyA- 'yaha to choTI hai|' isapara adhyApakane usa lAinake nIce eka-icakI dUsarI lAina banAkara phirase pUchA __ 'aba ThIka dekhakara batalAo ki parakI lAina na0 1 bar3I hai yA choTI ?' vidyArthI dekhate hI bola uThA-'yaha to sApha baDI naz2ara mAtI hai|' adhyApaka-abhI tumane ise choTI batalAyA thA 1 vidyArthI-hA~, batalAyA thA, vaha merI bhUla thii| isake bAda adhyApakane, prathama lAina na. 1 ke Upara pA~ca-icakI lAina banAkara aura nIcevAlI eka-icI lAinako miTAkara phirase pUchA__ 'acchA, aba batalAyo, nIcekI lAina na0 1 choTI hai yA bar3I
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ yugavIra-nibandhAvalI vidyArthI kucha asamajasame par3a gayA aura Akhira turata hI kaha uThA-'yaha to aba choTI ho gaI hai|" ___'choTI kaise ho gaI ? kyA kisIne isamese koI TukaDA toDA hai yA isake kisI azako miTAyA hai ?-hamane to ise chuA taka bhI nahIM / athavA tumane ise jo pahale 'baDI' kahA thA vaha kahanA bhI tumhArA galata thaa| adhyApaka ne puuchaa| _ 'pahale jo maiMne ise 'baDI' kahA thA vaha kahanA merA galata nahIM thA aura na usa lAinameMse kisIne koI Tukar3A toDA hai yA usake kisI azako miTAyA hai--vaha to jyokI tyo apane tIna-icIke rUpameM sthita hai| pahale Apane isake noce eka-icakI lAina banAI thI, isase yaha bar3I naz2ara AtI thI aura isIliye maiMne ise baDI kahA thA, aba Apane usa eka-icakI lAinako miTAkara isake Upara pA~ca icakI lAina banA dI hai, isase yaha tIna-icakI lAina choTI ho paDI- choTI naz2ara Ane lagI, aura isIse mujhe kahanA paDA ki 'yaha to aba choTI ho gaI hai|' vidyArthIne uttara diyaa| ____ adhyApaka-acchA, sabase pahile tumane isa tIna-icI lAinako jo choTI kahA thA usakA kyA kAraNa thA ? vidyArthI--usa samaya maine yaha dekhakara ki borDa bahuta baDA hai aura yaha lAina usake eka bahuta choTese hisseme AI hai, ise 'choTI' kaha diyA thaa| adhyApaka--phira isame tumhArI bhUla kyA huii| yaha to ThIka hI hai-yaha lAina boDase choTI hai, itanA hI kyo, yaha to Tebilase bhI choTI hai, kursIse bhI choTI hai, isa kamareke kivADase bhI choTI hai, dIvArase bhI choTI hai, aura tumhArI-mero lambAIse bhI choTI hai| vidyArthI-isa taraha to mere kahaneme bhUla nahI thI-bhUla mAna lenA hI bhUla thii|
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ choTApana aura baDApana 387 - aba adhyApakane usa miTAI huI eka-icI lAinako phirase noce banA diyA aura savAla kiyA ki __ 'tIno lAinokI isa sthitime tuma bIcakI usI nambara 1 vAlI lAinako choTI kahoge yA baDI" vidyArthI-maiM to aba yUM kahUMgA ki yaha UparavAlI lAina na03 se choTI aora nIcevAlI lAina na0 2 se baDI hai| adhyApaka -arthAt isame choTApana aura baDApana dono haiM aura dono guNa eka sAtha hai ? vidyArthI-hA~, isame dono guNa eka sAtha haiN| adhyApaka-eka hI cIjako choTI aura baDI kahaneme kyA tumheM kucha virodha mAlUma nahIM hotA ? jo vastu choTI hai vaha baDI nahI kahalAtI aura jo baDI hai vaha choTI nahI kahI jaatii| eka hI vastuko 'choTI' kahakara phira yaha kahanA ki 'choTI nahI, baDI hai' yaha kathana to loka-vyavahArame viruddha jAna pddegaa| lokavyavahArame jisa prakAra 'hA~' kahakara 'nA' kahanA athavA vidhAna karake niSedha karanA paraspara viruddha,asagata aura aprAmANika samajhA jAtA hai usI prakAra tumhArA yaha eka cIja ko choTI kahakara baDI kahanA athavA eka hI vastume choTepanakA vidhAna karake phira usakA niSedha kara DAlanA-use bar3I batalAne laganA--kyA paraspara viruddha, asagata aura aprAmANika nahI samajhA jAyagA? aura jisa prakAra andhakAra tathA prakAza dono eka sAtha nahI rahate usI prakAra choTApana aura baDApana dono guraNo (dharmoM) ke eka sAtha rahaneme kyA virodha nahI AegA? yaha saba sunakara vidyArthI kucha soca-sIme par3a gayA aura manahI-mana uttarakI khoja karane lagA, itaneme adhyApakajI usakI
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ yugavIra-nibandhAvalI vicAra-samAdhiko bhaga karate hue bola uThe____ isameM adhika socane-vicAranekI bAta kyA hai ? eka hI cIjako choTI-baDI dono kahaneme virodha to taba pAtA hai jaba jisa dRSTi athavA apekSAse kisI cIz2a ko choTA kahA jAya usI dRSTi athavA apekSAse use baDA batalAyA jAya / tumane madhyakI tIna-icI lAinako Uparako pA~ca-icI lAinase choTI batalAyA hai, yadi pA~caiMcavAlI lAinakI apekSA hI use baDI batalA dete to virogha pA jAtA, parantu tumane aisA na karake use nIcekI eka ica-vAlI lAinase hI baDA batalAyA hai, phira virodhakA kyA kAma ? virodha vahI AtA hai jahA~ eka hI dRSTi (apekSA) ko lekara vibhinna prakArake kathana kie jAya~, jahA~ vibhinna prakArake kathanoke liye vibhinna dRSTiyo-apekSAyokA Azraya liyA jAya vahA~ virodhake liye koI avakAza nahIM rhtaa| eka hI manupya apane pitAkI dRpTise putra hai aura apane putrakI dRSTise pitA hai--usame putrapana aura pitApanake dono dharma eka sAtha rahate hue bhI jisa prakAra dRpTibheda honese virodhako prApta nahI hote usI prakAra eka dRSTise visI vastakA vidhAna karane aura dUsarI dRSTise niSedha karane athavA eka apekSAse 'hA~' aura dUsarI apekSAse 'nA' karaneme bhI virodhakI koI bAta nahI hai / aise UparI athavA zabdome hI dikhAI paDanevAle virodhako 'virodhAbhAsa' kahate hai-vaha vAstavika athavA arthakI dRSTise virodha nahIM hotA, aura isaliye pUrvAparavirodha tathA prakAzaandhakAra-jaise virodhake sAtha usakI koI tulanA nahIM kI jA sakatI / aura isIliye tumane jo bAta kahI vaha ThIka hai / tumhAre kathaname dRDhatA lAneke lie hI mujhe yaha saba spaSTIkaraNa karanA par3A hai| AzA hai aba tuma choTe-baDeke tattvako khUba samajha gaye hoge| bidyArthI-hAM, khUba samajha gayA, aba nahI bhuuluugaa| adhyApaka - acchA, to itanA aura batalAo-'ina Upara
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ choTApana aura baDApana 386 nIcekI dono baDI-choTI lAinoMko yadi miTA diyA jAya aura madhyakI usa na0 1 vAlI lAinako hI svatantra rUpameM sthira rakkhA jAya- dUsarI kisI bhI baDI-choTI cIz2a ke sAtha usakI tulanA yA apekSA na kI jAya, to aisI hAlatame tuma isa lAina naM0 1 ko svatantrabhAvase-koI bhI apekSA athavA dRSTi sAthameM na lagAte hue-choTI kahoge yA bar3I" vidyArthI-aisI hAlatame to maiM ise na choTI kaha sakatA hU~ aura na bddii| adhyApaka-abhI tumane kahA thA 'isameM dono ( choTApana aura baDApana) guraNa eka sAtha haiM' phira tuma ise choTI yA bar3I kyo nahI kaha sakate ? dono guragoko eka sAtha kahanekI vacaname zakti ne honese yadi yugapat nahI kaha makate to kramase to kaha sakate ho ? ve dono guNa kahI cale to nahIM gaye 1 guNokA to prabhAva nahIM huA karatA--bhale hI tirobhAva (AcchAdana) ho jAya, kucha samayake liye unapara pardA paDa jAya aura ve spaSTa dikhalAI na paDe / vidyArthI phira kucha rukA aura socane lagA / antako use yahI kahate hae bana paDA-'binA apekSAke kisIko choTA yA bar3A kaise kahA jAsakatA hai ? pahale jo maiMne isa lAinako 'choTI' tathA 'baDI' kahA thA vaha apekSAse hI kahA thA, aba Apa apekSAko bilkula hI alaga karake pUcha rahe haiM taba maiM ise choTI yA bar3I kaise kaha sakatA hU~, yaha merI kucha bhI samajhame nahIM aataa| Apa hI samajhAkara btlaaiye|' ____ adhyApaka-tumhArA yaha kahanA bilkula ThIka hai ki 'binA apekSAke kisIko choTA yA baDA kaise kahA jA sakatA hai ? arthAta nahIM kahA jAsakatA / apekSA hI choTepana yA bar3epanakA mApadaNDa hai-mApanekA gaja hai ? jisa apekSA-gaz2ase kisI vastuvizeSako mApA jAtA hai vaha gaz2a yadi usa vastuke eka aMzame AjAtA hai-usameM
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360 yugavIra-nibandhAvalI samA jAtA hai to vaha vastu 'baDI' kahalAtI hai / aura yadi usa vastuse baDhA rahatA-bAharako nikalA rahatA-hai to vaha 'choTI' kahI jAtI hai / vAstavamai kAI bhI vastu svatantrarUpase athavA svabhAvase choTI yA baDI nahIM hai-svatantrarUpase athavA svabhAvase choTI yA bar3I hone para vaha sadA choTI yA baDI rahegI, kyoki svabhAvakA kabhI prabhAva nahIM hotaa| aura isaliye kisI bhI vastumeM choTApana aura baDApana ye dono guNa paratantra, parAzrita, parikalpita, pAropita, sApekSa athavA parApekSika hI hote haiM, svAbhAvika nhiiN| choTeke astittva-binA baDApana aura baDeke astitva-binA choTApana kahI hotA hI nahI / eka apekSAse jo vastu choTI hai vahIM dUsarI apekSAse baDI hai aura jo eka apekSAse bar3I hai vahI dUsarI apekSAse choTI hai| isIliye koI bhI vastu sarvathA (binA apekSAke) choTI yA baDI na to hotI hai aura na kahI jA sakatI hai| kisIko sarvathA choTA yA bar3A kahanA 'ekAnta hai| jo manuSya kisIko sarvathA choTA yA baDA kahatA hai vaha usako saba porase avalokana nahI karatA- usake saba pahalupro athavA agopara dRSTi nahIM DAlatA- na saba prorase usakI tulanA hI karatA hai, sikkekI eka sAiDa ( side ) ko dekhanekI taraha vaha use eka hI prorase dekhatA hai aura isaliye pUrA dekha nahIM paataa| isIse usakI dRSTiko 'samyakdRSTi' nahIM kaha sakate aura na usake kathanako 'saJcA kathana' hI kahA jA sakatA hai / jo manuSya vastuko saba orase dekhatA hai, usake saba pahalupro athavA ago para dRSTi DAlatA hai aura saba orase usakI tulanA karatA hai vaha 'anekAntadRSTi' hai'samyakadRSTi hai| aisA manuSya yadi kisI vastuko choTI kahanA cAhatA hai to kahatA hai-'eka prakArase choTI hai.' 'amukakI apekSA choTI hai', 'kacit choTI hai' athavA 'syAt choTI' hai / aura yadi choTI-baDI dono kahanA cAhatA hai to kahatA hai- 'choTI bhI hai
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ ghoTApana paura baDApana 361 paura bar3I bhI, eka prakArase choTI hai-dUsare prakArase baDI hai, amukakI apekSA choTI paura amukakI apekSA bar3I he prathavA kathacit choTI aura bar3I dono hai|' maura usakA yaha vacana-vyavahAra ekAntakadAgrahakI ora na jAkara vastukA ThIka pratipAdana karaneke kAraNa 'saccA' kahA jAtA hai / maiM samajhatA hU~ ki aba tuma isa viSayako mora acchI tarahase samajha gaye hoge| vidyArthI-(pUrNa santoSa vyakta karate hue) hAM, bahuta acchI tarahase samajha gayA hai| pahale samajhanemeM jo kacAI raha gaI thI vaha bhI aba ApakI isa vyAkhyAse dUra ho gaI hai / Apane merA bahuta kucha ajJAna dUra kiyA hai, aura isaliye maiM Apake Age natamastaka huuN| adhyApaka vIrabhadrajI abhI isa viSaya para aura bhI kucha prakAza malanA cAhate the ki itanemeM ghaTA baja gayA aura unheM dUsarI kakSAnAnA pdd'aa|
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta-rasa-laharI (2) bar3ese choTA aura choTese bar3A adhyApaka vIrabhadrane dUsarI kakSAmeM pahuMca kara usa kakSAke vidyAthiyoko bhI vahI nayA pATha par3hAnA cAhA jise ve abhI abhI isase pUrvakI eka kakSAmeM par3hAkara Aye the, parantu yahA~ unhone par3hAnekA kucha dUsarA hI Daga akhtiyAra kiyaa| ve borDa para tIna-icakI lAina khIcakara eka vidyArthIse bole-'kyA tuma isa lAinako choTI kara sakate ho? vidyArthIne uttara diyA-'hA~, kara sakatA hU~' aura vaha usa lAinako idhara-udharase kucha miTAnekI ceSTA karane lgaa| ___ yaha dekha kara adhyApakamahodayane kahA- 'hamArA yaha matalaba nahIM hai ki tuma isa lAinake siroMko idhara-udharase miTAkara athavA isameM se koI TukaDA toDakara ise choTI karo / hamArA Azaya yaha hai ki yaha lAina apane svarUpame jyokI tyo sthira rahe, ise tuma chUmo bhI nahI aura choTI kara do| ____ yaha suna kara vidyArthI kucha bhaucaka-sA raha gayA / taba adhyApakane kahA-'acchA, tuma ise choTI nahIM kara sakate to kyA binA chue bar3I kara sakate ho ?' vidyArthIne kahA-'hA~, kara sakatA hai, aura yaha kahakara usane do iMcakI eka lAina usa lAinake bilkula sIdhame usake eka
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - bar3ese choTA aura choTese bahA 363 sirese saTAkara banAdI aura isa taraha use paoNca icakI lAina kara diyaa| isa para adhyApakamahodaya bola uThe 'yaha kyA kiyA? hamArA abhiprAya yaha nahI thA ki tuma isameM kucha Tukar3A joDakara ise baDI banAyo, hamArI manzA yaha hai ki isame kucha bhI jor3A na jAya, lAina apane tIna icake svarUpameM hI sthira rahe-pA~ca-icI jaisI na hone pAve-aura binA chue hI bar3I kara dI jaay|' vidyArthI--yaha kaise ho sakatA hai ? aisA to koI jAdUgara hI kara sakatA hai| adhyApaka-( dUsare vidyArthiyose ) acchA, tumhAremese koI vidyArthI isa lAinako hamAre abhiprAyAnusAra choTo yA baDI kara sakatA hai ? saba vidyArthI hamase yaha nahI ho sktaa| ise to koI jAdUgara yA matravAdI hI kara sakatA hai| adhyApaka-jaba jAdUgara yA matravAdI ise baDI-choTI kara sakatA hai aura yaha bar3I-choTI ho sakatI hai taba tuma kyo nahIM kara sakate ? vidyArthI-hameM baDese choTA aura choTeme baDA karanekA vaha jAdU yA matra AtA nhiiN| 'acchA, hame to vaha jAdU karanA AtA hai / batalAyo isa lAinako pahale choTI kare yA bar3I ?' adhyApakane puuchaa| ___ 'jaisI ApakI icchA, parantu Apa bhI ise chUe~ nahI aura ise apane svarUpame sthira rakhate hue choTI yA baDI karake battalAeM,' vidyArthiyone uttarameM khaa| ___aisA hI hogA' kahakara, adhyApakajIne vidyArthiyoMse kahA'tuma isake dono ora mArka kara do-pahacAnakA koI cinha banA
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ 364 yugavIra- nibandhAvalo do, jisase isame koI toDa-joDa yA badala-sadala na ho sake aura yadi ho to usakA zIghra patA calajAya / ' vidyArthIne dono zrora do phUlakese cinha banA diye / phira pradhyApakajIne kahA 'phuTA rakhakara isakI paimAiza bhI karalo aura vaha isake Upara likhado / ' vidyArthIne phuTA rakhakara paimAiza kI to lAina ThIka tIna icakI nikalI aura vahI lAinake Upara likha diyA gayA / . isake bAda pradhyApakajIne borDa - 3 ica para eka ora kapaDA DAlakara kahA 'aba hama pahale isa lAinako choTI banAte hai aura choTI honekA matra bolate hai / ' sAtha hI, kapaDeko eka ora se uThA kara 'hojA choTI, hojA choTI / " kA maMtra bolate hue ve borDa para kucha banAne - ko hI the ki itane vidyArthI bola uThe- 'Apa to pardekI proTame lAinako chUte haiN| pardeko haTAkara sabake sAmane ise choTA kIjiye / ' zradhyApakajIne borDa para DAlA huA kapar3A haTAkara kahA'acchA, aba hama ise khule grAma choTA kiye dete haiM aura kisI matrakA bhI koI sahArA nahI lete / yaha kaha kara unhone usa tInaicI lAinake Upara pA~ca - icakI lAina banAdI aura vidyArthiyo pUchA 5 ica 3 ica - 'kaho, tumhArI mArka kI huI nIcekI lAina UparakI lAina se choTI hai yA ki nahI ? zraura binA kisI prazake miTAe yA toDe apane tIna icake svarUpame sthira rahate hue bhI choTI ho gaI hai yA ki nahI ?"
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ bar3ese choTA mora choTese baDA 365 saba vidyArthI - hIM ho gaI hai| yaha rahasyakI bAta pahale hamAre dhyAname hI nahI prAI thI ki, isa taraha bhI baDIse choTI aura choTIse baDI cIz2a huA karatI hai| aba to prApa nIce choTI lAina banA kara ise baDI bhI kara dege / zradhyApaka jIne turata hI nIce eka icakI lAIna banA kara use sAkSAt baDA karake batalA diyA / 5 iMca 3 ica 1 ica aba adhyApaka vIrabhadrane phira usI vidyArthIse pUchA'tIno lAinokI isa sthitime tuma apanI mArka kI huI usa bIcI lAinako, jo baDIse choTI aura choTIse baDI huI hai, kyA kahoge - choTI yA baDI ?" * vidyArthI - yaha choTI bhI hai zraura baDI bhI / adhyApaka -- dono eka sAtha kaise ? vidyArthI -- UparakI lAinase choTI aura nIcekI lAina se baDI he arthAt svaya tIna-icI honese pAca icI lAinakI apekSA choTI zraura eka-icI lAinakI apekSA baDI hai / aura yaha choTApana tathA baDApana dono guraNa isame eka sAtha pratyakSa honese inameM paraspara virodha tathA asargAta jaisI bhI koI bAta nahI hai / adhyApaka -- pragara koI vidyArthI isa bIcakI lAinako eka vAra UparakI lAinase choTI aura dUsarI vAra UparakI lAinase hI baDI batalAve aura isa taraha isameM choTApana tathA baDApana donokA vidhAna kare taba bhI virodhakI kyA koI bAta nahI hai 1 vidyArthI -- isameM jarUra virodha AegA / eka to usake kathaname
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ 366 yugavIra- nibandhAvalI pUrvApara-virodha zrAegA, kyoki pahale usane jisako jisase choTI kahA thA usIko phira usase baDI batalAne lagA / dUsare usakA kavana pratyakSa bhI viruddha ThaharegA, kyoki UparakI lAina nIcekI lAinase sAkSAt baDI naz2ara zrAtI hai, use choTI batalAnA dRSTa-viruddha hai / adhyApaka - yaha kyA bAta hai ki tumhAre baDI - choTI batalAnemeM to virodha nahI aura dUsareke baDI-choTI batalAneme virodha prAtA hai ? vidyArthI - maine eka apekSAse choTI aura dUsarI apekSAse bar3I batalAyA hai| isa taraha apekSAbhedako lekara bhinna kathana karanemeM virodhake lie koI gu jAiza nahI rahatI / dUsarA jise eka apekSAse choTI batalAtA hai, usIkI apekSAse use baDI batalAtA hai, isaliye apekSAbheda na honeke kAraNa usakA bhinna kathana virodhase rahita nahI ho sakatA -- vaha spaSTatayA virodha-dopase dUSita hai / adhyApaka- tuma ThIka samajha gaye / acchA aba itanA aura batalAo ki tumhArI isa mArka kI huI bIcakI lAinako eka vidyArthI 'choTI hI hai' aisA batalAtA hai aura dUsarA vidyArthI kahatA hai ki 'baDI hI hai, tuma ina dono kathanoko kyA kahoge ? tumhAre vicArase iname se kaunasA kathana ThIka hai aura kyokara 1 vidyArthI -- dono hI ThIka nahI haiN| mere vicAra se jo 'choTI hI ' ( sarvathA choTI) batalAtA hai usane nIcekI eka- icI lAinako dekhA nahI, aura jo 'baDI hI' ( savathA baDI ) batalAtA hai usane UparakI pAca-icI lAina para dRSTi nahIM DAlI / donokI dRSTi eka taraphA honese ekAGgI hai, ekAnta hai, sikke athavA DhAlakI eka hI sAiDa ( side) ko dekhakara usake svarUpakA nirNaya karalene jaisI hai, aura isaliye samyagdRSTi na hokara midhyAdRSTi hai| jo anekAntadRSTi hotI hai vaha vastuko saba prorase dekhatI hai-usake saba pahaluo para naz2ara DAlatI hai - isIliye usakA nirNaya ThIka hotA hai aura vaha 'samyagdRSTi' kahalAtI hai / yadi unhoMne Upara-nIce dRSTi DAlakara
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ 367 bar3ese choTA aura choTese bar3A bhI baisA kahA hai to kahanA cAhiye ki vaha unakA kadAgraha hai-haThadharmI hai kyoki Upara-nIce dekhate hue madhyakI lAina sarvathA choTI yA sarvathA baDI pratIta nahI hotI aura na svarUpase koI vastu marvathA choTI yA sarvathA bar3I huA karatI hai| adhyApaka-mAnalo, tumhAre isa doSa denese bacaneke liye eka tIsarA vidyArthI dono ekAntoko apanAtA hai-~-'choTI hI hai aura baDI bhI hai' aisA svIkAra karatA hai, parantu tumhArI taraha apekSAvAdako nahI mAnatA / use tuma kyA kahoge ? vidyArthI thoDA socane lagA,itaneme adhyApakajI viSayako spaSTa karate hue bola uThe-- 'isame socanekI kyA bAta hai ? usakA kthana bhI virodha-doSase dUSita hai; kyoki jo apekSAvAda athavA syAdvAda-nyAyako nahIM mAnatA usakA ubhaya-ekAntako lie hue kathana virodha-doSame rahita ho hI nahIM saktA--apekSAvAda athavA 'syAt' zabda yA syAt zabdake mAzayako liye hue kthacit' (eka prakArase) jaise zabdokA sAthame prayoga hI kathanake virodha-doSako miTAnevAlA hai| koI bhI vastu sarvathA choTI yA baDI nahI huA karatI yaha bAta tuma abhI svaya svIkAra kara cuke ho aura vaha ThIka hai, kyoki koI bhI vastu svatatrarUpase athavA svabhAvase sarvathA choTI yA bar3I nahI hai--kisA bhI vastume choTepana yA baDepanavA vyavahAra dUsareke Azraya athavA para-nimitta se hI hotA hai aura isaliye usa Azraya athavA nimittakI apekSAke binA vaha nahIM bana sakatA / ata apekSAse upekSA dhAraNa karanevAloke aise kathaname sadA hI virodha banA rahatA hai| de 'hI' kI jagaha 'bhI' kA bhI prayoga karade to koI antara nahI par3atA / pratyuta usake jo syAdvAdanyAyake anuyAyI haiM-eka apekSAse boTA aura dUsarI apekSAse bar3A mAnate haiM-ve sAthame yadi 'hI' zabdakA bhI prayoga karate haiM to usase koI bAdhA nahI AtI
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ 368 yugavIra - nibandhAvalI virodhako jarA bhI avakAza nahI milatA, jaise 'tIna-icI lAina pA~ca - icI lAinakI apekSA choTI hI hai aura eka-icI lAinakI apekSA baDI hI hai' isa kahane me virodhakI koI bAta nahI hai / virodha tA hai jahA~ choTApana aura baDApana jaise sApekSa dharmoM athavA guNoko nirapekSarUpase kathana kiyA jAtA hai / maiM samajhatA hU~ aba tuma isa virodha- avirodhake tattvako bhI acchI taraha se samajha gaye hoge ?' vidyArthI - hA~, zrApane khUba samajhA diyA hai aura mai acchI taraha samajha gayA hU~ / adhyApaka --- acchA, aba mai eka bAta aura pUchatA hU~-kala tumhArI kakSAme jinadAsa nAmake eka syAdvAdI - syAdvAdanyAya ke anuyAyI - Ae the aura unhone mohana laDake ko dekhakara tathA usake viSaya me kucha pUcha-tAcha karake kahA thA 'yaha to choTA hai' / unhoMne yaha nahI kahA ki 'yaha choTA hI hai' yaha bhI nahI kahA ki 'vaha sarvathA choTA hai aura na yahI kahA ki vaha 'amukakI apekSA athavA amuka viSayame choTA hai', to batalAmro unake isa kathana meM "kyA koI doSa AtA hai ? aura yadi nahI AtA to kyo nahI ? isa praznako sunakara vidyArthI kucha cakkaraseme paDa gayA aura mana-hI-mana uttarako khoja karane lgaa| jaba use kaI minaTa ho gaye to adhyApakajI bola uThe 'tuma tA baDA sAcame paDa gaye / isa praznapara itane soca-vicArakA kyA kAma / yaha to spaSTa hI hai ki jinadAsa syAdvAdI hai, unhone svatatrarUpase hI' tathA 'sarvathA' zabdoMkA sAthame prayoga bhI nahI kiyA hai, aura isaliye unakA kathana prakaTa rUpame 'syAt' zabdake prayogakA sAthame na lete hue bhI 'syAt' zabdase anuzAsita hai-kisI apekSA- vizeSakA liye hue hai / kisIse kisI prakArakA choTApana unhe virvAkSata thA, isase yaha jAnate hue bhI ki mohana anakose
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ bar3ese choTA aura choTese bar3A 366 aneka viSayome 'baDA' hai, unhone apane vivakSita arthake anusAra use usa samaya 'choTA' kahA hai / isa kathaname doSakI koI bAta nahI hai| tumhAre hRdayame zAyada yaha prazna uTha rahA hai ki jaba mohanameM choTApana aura baDApana dono the taba jinadAsajIne use choTA kyo kahA, bar3A kyo nahI kaha diyA ? isakA uttara itanA hI hai kimohana umrame, kadame, rUpameM, balameM, vidyAme, caturAIme aura prAcAravicArame bahutose choTA hai aura bahutose bar3A hai / jinadAsajI ko jisake sAtha jisa viSaya athavA jina viSayome usakI tulanA karanI thI usa tulanAme vaha choTA pAyA gayA, aura isaliye unhe usa samaya usako choTA kahanA hI vivakSita thA, vahI unhone usake viSayame kahA / jo jisa samaya vivakSita hotA hai vaha 'mukhya' kahalAtA hai aura jo vivakSita nahIM hotA vaha 'gauraNa' kahA jAtA hai| mukhya-gaurakI isa vyavasthAse hI vacana-vyavahArakI ThIka vyavasthA banatI hai| ata jinadAsajIke ukta kathaname doSApattike liye koI sthAna nahIM hai| anekAntake pratipAdaka syAdvAdiyokA 'syAt' padakA prAzraya to unake kathaname atiprasaga jaisA gaDabaDa-ghuTAlA bhI nahI hone detA / bahutase choTepano aura bahutase baDepanome jo jisa samaya kahanevAleko vivakSita hotA hai usIkA grahaNa kiyA jAtA hai-zeSakA ukta padake Azrayase parivarjana (gauragIkaraNa) ho jAtA hai / ... ___adhyApaka vIrabhadrajIkI vyAkhyA abhI cala hI rahI thI ki itane me ghaTA baja gayA aura ve dUsarI kakSAme jAneke liye uThane lge| yaha dekhakara kakSAke saba vidyArthI ekadama khaDe ho gaye aura adhyApakajIko abhivAdana karake kahane lage-'aAja to Apane tattvajJAnakI baDI bar3I gabhIra tathA sUkSma bAtoko aisI saralatA aura sugamarItise bAtakI bAtame samajhA diyA hai ki hama unhe jIvanabhara bhI nahIM bhUla sakate / isa upakArake liye hama Apake prAjanma RNI rhege|
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta-rasa-laharI (3) bar3A dAnI kauna ? eka dina adhyApaka vIrabhadrane kakSAme pahuMcakara vidyArthiyose pUchA--'baDe-choTekA jo tattva tumhe kaI dinase samajhAyA jA rahA hai use tuma khUba acchI taraha samajha gaye ho yA ki nahIM ?' vidyAthiyone kahA-'hA~,hama khUba acchI taraha samajha gaye haiN|' ____ 'acchA, yadi khUba acchI taraha samajha gaye ho to Aja mere kucha praznokA uttara do, aura uttara deneme jo vidyArthI sabase adhika catura ho vaha mere sAmane A jAya, zeSa vidyArthI uttara deneme usakI madada kara sakate haiM aura cAhe to pustaka kholakara usakI bhI madada le sakate haiM', adhyApaka mahodayane khaa| isa para mohana nAmakA eka vidyArthI, jo kakSAme sabase adhika hoziyAra thA sAmane AgayA aura taba adhyApakajIne usase pUchA 'batalAyo, baDA dAnI kauna hai ?' vidyArthI-jo lAkho rupayokA dAna kare vaha bar3A dAnI hai| adhyApaka-tumhAre isa uttarase tIna bAte phalita hotI haiMeka to yaha ki do cAra hajAra rupayekA yA lAkha rupayese kamakA dAna karanevAlA bar3A dAnI nahI, dUsarI yaha ki lAkhokI rakamakA dAna karanevAlome jo samAna rakamake dAnI haiM ve parasparameM samAna haiMunameM koI baDA-choTA nahI, aura tIsarI bAta yaha ki rupayoMkA
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ baDA dAnI kauna ? 401 dAna karanevAlA hI baDA dAnI hai, dUsarI kisI cIja kA dAna karanevAlA baDA dAnI nhiiN| vidyArthI-merA yaha matalaba nahI ni dUsarI kisI cIz2a kA dAna karanevAlA baDA dAnI nI, yadi usa dUsarI cIjakI-jAyadAda makAna vagarahakI-mAliyata utane rupayo jitanI hai to usakA dAna karanevAlA bhI usI koTidA baDA dAnI hai| adhyApaka-jisa cIjakA mUlya rupayome na oNphA jA sake usake viSayame tuma kyA kahoge ? vidyArthI-ainI kauna cIja hai, jisakA mUlya rupayome na oNkA jA sake ? __ adhyApaka-ni mvAtha prema, mevA aura abhayadAnAdi, athavA krodhAdi kaSAyokA tyAga aura dayAbhAva bahutamI aimI cIja hai jinakA mUtya rupayAMma nahIM prAMvA jA sakatA / udAharaNake liye eka manuSya nadIme iva raTA hai vaha darakhakara taTa para khaDA huA eka naujavAna, jimakA pahalese uma DUbanevAla ke sAtha koI sambandha tathA paricaya nahIM hai, usake dugnase vyAkula ho uTatA hai, dayAkA srota usaka hRdayama phUTa paDatA hai, mAnavIya katavya use pA dhara dabAtA hai aura vaha apane prANokI koI parvAha na karatA huA-jAna jokhome DAlakara bhI-ekdama caDhI huI nadIme kUda paDatA hai aura * usa DUbanevAle manuSyakA uddhAra karake use taTa para le AtA hai| usake isa dayAbhAva-pariNata prAtmatyAga aura usakI isa sevAkA koI mUlya nahI aura yaha amUlyatA usa samaya aura bhI bar3ha jAtI hai jaba yaha mAlUma hotA hai ki vaha uddhAra pAyA huyA manuSya eka rAjAkA ikalautA putra hai aura uddhAra karanevAle sAdhAraNa garIba AdamIne badaleme kRtajJatA-rUpase peza kiye gaye bhArI puraskArako bhI leneme apanI asamarthatA vyakta kI hai| aisA dayAdAnI AtmatyAgI manuSya lAkho rupayokA dAna karanevAle dAniyose kama baDA
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ 402 yugavIra-nibandhAvalI nahI hai, vaha usase bhI bar3A hai jo puraskArame prAdhe rAjyakI ghoSaNAko pAkara apanI jAna para khelA ho aura aise hI kisI Drabate hae rAjakumArakA uddhAra karaneme samartha hokara jisane AdhA rAjya prApta kiyA ho| isI taraha sainiko dvArA jaba lUTa-khasoTake sAtha katleAma ho rahA ho taba eka rAjAkI abhayaghoSaNAkA usa samaya rupayome koI mUlya nahI oNkA jA sakatA-vaha lAkho-karoDo aura arkokhoM rupayoke dAnase bhI adhika hotI hai, aura isaliye eka bhI rupayA dAna na karake aimI abhaya-ghoSaNA-dvArA sarvatra amana aura zAnti sthApita karanevAleko choTA dAnI nahI kaha sakate / aisI hI sthiti ni svArtha-bhAvase deza tathA samAja sevAke kAryoMme dina-rAta rata rahanevAle aura usIme apanA sarvasva homa denevAle choTI pUjIke vyaktiyokI hai / unhe bhI choTA dAnI nahIM kahA jA sakatA / abhI adhyApaka vIrabhadrajIkI vyAkhyA cala rahI thI aura ve yaha spaSTa karake batalA denA cAhate the ki 'krodhAdi kaSAyoke samyak tyAgI eka pesekA bhI dAna na karate hue kitane adhika baDe dAnI hote hai ki itaneme unhe vidyArthIke cehare para yaha dIkha paDA ki 'use bar3e dAnIkI apanI sadoSa paribhASA para aura apane isa kathana para ki usane baDe-choTeke tattvako khUba acchI tarahase samajha * liyA hai kucha sakoca tathA kheda horahA hai, aura isaliye unhone apanI vyAkhyAkA rukha badalate hue kahA--- ___'acchA, abhI isa gabhIra aura jaTila viSayako hama yahI rahane dete haiM-phira kisI avakAzake samaya isakI svatantra-rUpase vyAkhyA kareMge aura isa samaya tumhArI samAna-mAliyatake dAna-dravyakI bAtako hI lete haiM / eka dAnI senAke liye do lAkha rupayekA mAsa dAna karatA hai, dUsarA AkramaNake liye udyata senAke vAste do lAkha rupayeke naye hathiyAra dAna karatA hai, tIsarA apane hI AkramaNameM ghAyala hue sainikokI mahamapaTTIke liye do lAkha rupayekI davA-dArU
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ baDA dAnI kauna? 403 kA sAmAna dAna karatA hai aura cauthA bagAlake akAlapIr3ito eva annAbhAvake kAraNa bhUkhase taDapa-taDapakara maranevAle niraparAdha prAriNayoko prANarakSAke liye do lAkha rupayekA annadAna karatA hai| batalAyo ina cArome baDA dAnI kauna hai? athavA sabake dAna-dravyakI mAliyata do lAkha rupaye samAna honese saba barAbarake dAnI haiM-uname koI vizeSa nahI, baDe-choTekA koI bheda nahI hai ?' yaha sunakara vidyArthI kucha bhaucakasA raha gayA aura use zIghra hI yaha samajha nahIM par3A ki kyA uttara dUM, aura isaliye vaha uttarakI khojame mana-hI-mana kucha socane lagA--dUsare vidyArthI bhI sahasA usakI koI madada na kara sake--ki itaneme adhyApakajI bola uThe_ 'tuma to baDI socame paDa gaye ho / kyA tumhe dAnakA svarUpa aura jina kAraNose dAname vizeSatA AtI hai-adhikAdhika phalakI niSpatti hotI hai-unakA smaraNa nahIM hai ? aura kyA tuma nahI jAnate ki jisa dAnakA phala baDA hotA hai vaha dAna baDA hai aura jo bar3e dAnakA dAtA hai vaha bar3A dAnI hai ? tumane tattvAthasUtrake sAtaveM adhyAya aura usakI TIkAme paDhA hai --sva-parake anugraha-upakArake liye jo apanI dhanAdika kisI vastukA tyAga kiyA jAtA hai use 'dAna' kahate hai aura dAname vidhi, dravya, dAtA aura pAtrake vizeSase vizeSatA AtI hai-dAnake tarIke, dAname dI jAnevAlI vastu, dAtAke pariNAma aura pAnevAleme guNa-sayogake bhedase dAnake phalame kamI-vezI hotI hai', taba isa tAtvika dRSTiko lekara tuma kyo nahI batalAte ki ina cArome dAna-dravyakI samAnatA hote hue bhI kauna bar3A hai ? adhyApakajIke ina preraNAtmaka zabdoko sunakara vidyArthIko 1 anugrahArtha svasyAtisargo dAnam // 38 // vidhi-dravya-dAta-pAtra-vizeSAttadvizeSa // 36 // (ta0 sU0)
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ yugavIra-nibandhAvalo hoza A gayA. usakI smRti kAma karane lagI aura isaliye vaha eka dama bola paDA- ' ina cArome baDA dAnI vaha hai jisane bebasIkI hAlata me paDe hue bagAla ke kAlapI utoko do lAkha rupayekA annadAna kiyA hai / " adhyApana - vaha baDA dAnI kaise hai? jarA samabhAkara batalAo / aura khAsakara isa bAtako spaSTa karake dikhalAo ki vaha ghAyala sainiko ke liye mamapaTTIkA sAmAna dAna karanevAle dAnI se bhI bar3A dAnI kyokra hai ? vidyArthI - mAskI utpatti prAya jIvaghAta me hotI hai / jo mAsakA dAna karatA hai vaha dUsare niraparAdha jIvoke ghAta me sahAyaka hotA hai aura isaliye mAnavatAse girakara hisAtmaka aparAdhakA bhAgI banatA hai, jisase usakA apanA upakAra na hokara grapakAra hotA hai / aura jinhe mAsabhojana karAyA jAtA hai ve bhI uma jIvaghAtake anumodaka tathA prakArAntara se sahAyaka hokara aparAdha ke bhAgI banate hai / sAtha hI, mAsa bhojanase unake hRdayame nidayatAkaThoratA svArthaparatAdi-mUlaka tAmasI bhAva utpanna hotA hai, jo AtmavikAsa meM bAdhaka hokara unhe patanakI ora le jAtA hai, aura isaliye mAsa-dAna se mAsabhojIkA bhI vAstavika upakAra nahI hotA - khAsakara aisI hAlatame jaba ki annAdika dUsare nirdoSa eva sAtvika bhojanose peTa bhale prakAra bharA jA sakatA hai aura usase zArIrika bala eva bauddhika zaktime bhI koI bAdhA upasthita nahIM hotI / prata aise dAnakA pAramArthika athavA grAtmopakAra - sAdhanakI dRSTise koI acchA phala nahI kahA jA sakatA - bhale hI usake karanevAleko lokme svArthI rAjA dvArA kisI uparI pada yA mansabakI prApti ho jAya / jaba pAramArthika athavA AtmopakArakI dRSTi se aise dAnakA koI baDA phala nahI hotA to aisA dAna denevAlA baDA dAnI bhI nahI kahA jA sakatA / 404
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ baDA dAnI kauna? 405 hathiyAra himAke upakaraNa honese unakA dAna karanevAlA hisAme-parapIDAme--sahAyaka tathA usakA anumodaka hotA hai aura jise dAna diyA jAtA hai use unake kAraNa hisAme protsAhana milatA hai aura ve prAya dUsaroke ghAtame hI kAma pAte haiN| isa taraha dAtA aura pAtra dAnAke hA liye ve aAtmahitakA koI sAdhana na hokara Atmahanana epa patanake hI kAraNa banate hai, mora imaliye hathiyArokA dAna pAramAyika dRpTise koI mahAn dAna nahIM hotA-pAka. maNAtmaka-yuddhake sainakoke liye to vaha aura bho sadoSa ThaharatA hai, taba usakA dAnI baDA dAnI kase ho sakatA hai ? ghAyala sainikoM ko mahama-paTTAke liye svecchAse davAdArUkA dAna denevAlA picha ne do dAniyA-mAsadAnI aura hathiyAradAnIse baDA jarUra hai, parantu vaha bagAlake ghora aphAlase pIDita prANiyoko rakSArtha annakA dAna karanevAlama baDA nahIM hai| kyoki anyaka rASTra para aAkramaNa karane ke liye udyata maunaka dumarAko ghAyala karane aura svaya ghAyala honekI jimmedArAko khuda apane sira para uThAte hai, aparAdha karate hue ghAyala hAta he Ara acche hone para Age bhA aparAdha karaneko-aneka niraparAdha prANiyo takakA ghAta karaneko icchA rakhata hai, imAlaye va utane dayAke pAtra nahI jitane ki bagAlake ukta akAla-poDita dayAka pAtra hai, jinakA akAlaka bulAneme koI hAtha naho, koI aparAdha nahIM pAra jina para akAla lAdA gayA hai athavA kisI jimmedAra bar3e adhikArokI bhArI lAparvAhI aura gaphalatase lada gayA hai / aimo sthiAtame mujhe to bagAlake akAla-pIDitoko do lAkha rupaye kA anna dAna karanevAlA ho cArome baDA dAnA mAlUma hotA hai| __ adhyApaka-jisa dRSTiko lekara tumane ukta annadAnIko baDA dAnI batalAyA hai vaha eka prakArase Thoka hai, parantu isa viSayameM kaI vikalpa utpanna hote athavA savAla paidA hote hai, unameMme yahA~ para
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ 406 yugavIra-nibanvAvalo do vikalpoko hI rakkhA jAtA hai, jinamese pahalA vikalpa athavA savAla isa prakAra hai 'mAnalo bagAlake akAla-pIDitoke liye do-do lAkha rupayekA anna dAna karanevAle cAra seTha haiM, jinamese (1) ekane svecchAse dAna nahI diyA, vaha dAna denA hI nahIM cAhatA thA, usa para kimI ucca adhikArIne bhArI dabAva DAlA aura yaha dhamakI dI ki yadi tuma do lAkha rupayekA anna dAname nahI doge to tumhArA annakA saba sTAka jabta kara liyA jAyagA, tumhAre Ara inakamaTaikma dugunAcaugunA kara diyA jAyagA aura bhI aneka kara vaDhA diye jAvege athavA Diphesa Apha iDiyA aikTake adhIna tumhAga cAlAna karake tumhe jelame DAla diyA jAyagA, tumhArI jAyadAda jabta karalI jAyagI aura tuma jelame paDe paDe saDa jAnoge / aura iliye usane dhamakIke bhayase tathA dabAvase majabUra hokara vaha dAna diyA hai / (2) dUmarene isa icchA tathA prAzAko teta ra dAna diyA hai ki usake dAname gavarnara sAhaba yA koI dUsare uccAdhikArI pramanna hoge aura usa prasannatAke upalakSame use oNnarerI majisTreTa yA rAyabahAdara-jaisA koI pada pradAna karege athavA usake baDhate hue karome kamI hogI aura amuka kesame usake anukUla phaisalA ho skegaa| (3) tImagne kucha IrSAbhAva tathA vyApArika dRSTiko lakSyame rakhakara dAna diyA hai| usake paDausI athavA pratidvadvIne 50 hajArakA anna dAna kiyA thA, ume nIcA dikhAne, usakI pratiSThA kama karane aura apanI dhAka tathA sAkha jamAkara kucha vyApArika lAbha uThAnekI tarapha umakA pradhAna lakSya rahA hai / (4) cauthekA hRdaya sacamuca akAla-pIDitoke du khase dravIbhUta hasA hai aura usane mAnavIya kartavya samajha kara svecchAme binA kisI laukika lAbhako lakSyame ravakhe vaha dAna diyA hai| batalAmo ina cArome baDA dAnI kaunasA seTha hai ? aura jisa annadAnIko tumane abhI baDA dAnI batalAyA hai vaha yadi inamese pahale nambara
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ baDA dAnI kauna? 407 kA seTha ho taba bhI kyA vaha usa dAnIse baDA dAnI hai jisane svecchAse binA kimI dabAvake ghAyala mainikokI burI hAlatako dekhakara una para rahama khAte hae aura unake aparAdhAdikI bAtako bhI dhyAname na lAte hue unakI marhamapaTTIke liye do lAkha rupayekA dAna diyA hai ?' vidyArthI--ina cArome baDA dAnI cauthe nambarakA seTha hai, jo dAnakI ThIka spiriTako liye hue hai| bAkI to dAnake vyApArI haiN| pahale nambarake seThako to vAstavamai dAnI hI na kahanA cAhiye, usase to do lAkha rupayekA anta eka prakArase chInA gayA hai, vaha to dAna-phalakA adhikArI bhI nahIM hai, aura isaliye ghAyala sainikokI mahamapaTTIke liye svecchAse dayAbhAvapUrvaka do lAkhakA dAna karanevAlese vaha baDA dAnI kaise ho sakatA hai ? nahIM ho sktaa| ___ adhyApaka-mAlUma hotA hai aba tuma viSayako ThIka samajha rahe ho| acchA, dusare vikalpake rUpame, aba itanA aura jAnalo ki'cauthe nambarakA seTha karoDokI sampattikA dhano hai, usake yahA~ pratidina lAkho rupayokA vyApAra hotA hai aura hara sAla saba kharca dekara use dasa lAkha rupayeke karIbakI bacata rahatI hai| usane do lAkha rupayeke dAnase apanA eka bhojanAlaya khulavA diyA hai, bhojana vitaraNa karaneke liye kucha naukara chor3a diye hai aura yaha prArDara jArI kara diyA hai ki jo koI bhI bhojanake liye prAve use bhojana diyA jAve, natIjA yaha huA ki usake bhojanAlaya para adhikatara aise saDemusaDe aura guDe logokI bhIr3a lagI rahatI hai jo svaya majadUrI karake apanA peTa bhara sakate haiM-dayAke athavA muphta bhojana pAneke pAtra nahI, jo dhakkAmukkI karake adhikAza garIba bhukhamaroko bhojanazAlAke dvAra taka bhI pahu~cane nahIM dete aura svaya khA-pIkara cale jAte haiM tathA kucha bhojana sAtha bhI le jAte haiM / aura isa taraha jina garIboke vAste bhojanazAlA kholI gaI hai unheM bahuta hI kama
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ 408 yugabIra-nibandhAvalI bhojana mila pAtA hai| pratyata isake, dhanIgama nAmake eka pAcaveM meTha hai, jo 3-4 lAkha rupayekI sampattike hI mAlika haiN| unakA bhI hRdaya bagAlake akAla-pIDitoko degvakara vAmnavame dravIbhUta huA hai, unhone bhI mAnavIya kartavya mamabhakara svecchAme binA kisI laukika lAbhako tazyame rakkhe do lAkhakA dAna diyA hai aura usase apanI eka bhojanagAlA khulavAI hai| sAtha hI bhojanazAlAkI aisI vidhi-vyavasthA kI hai, jisana va bhojana-pAtra garIba bhukhamare hI bhojana pA sake, jinako lakSya karake bhojanagAlA kholI gaI hai / usane bhojanazAlAkA prabandha apane do yogya putrove mupada kara diyA hai, jinakI suvyavasthAme koI maDA-mamaDA athavA prapAtra vyakti bhojanazAlAke ahAteke andara ghusana bhI nahIM pAtA, jisake jo yogya hai vahI mAnvika bhojana use diyA jAtA hai aura una dIna-anAtho tathA vidhavA-apAhijoko unake ghara para bhI bhojana pahu~cAyA jAtA hai jo lajjAke mAre bhojanagAlAke dvAra taka nahIM A sakate aura isaliye jinhe bhojanake abhAvame ghara para hI paDe paDe mara jAnA majUra hai| aba batalAyo ina dono maThome kauna baDA dAnI hai ? vahI cauthe nambaravAlA seTha kyA baDA dAnI hai jise tumane abhI bahutokI tulanAme baDA batalAyA hai / athavA pAcava nambarakA yaha meTha dhanIrAma baDA dAnI hai ? kAraNa-sahita prakaTa kro| vidyArthI uttara ke lie kucha sAcane hI lagA thA ki itaneme adhyApakajI bola paDe-'isame to mocanekI jarA bhI bAta nahIM hai| yaha spaSTa hai ki cauthe nambaravAle seThakI pojIzana baDI hai, usakI mAlI hAlata seTha dhanIrAmase bahuta baDhI caDhI hai, phira bhI dhanIrAmane usake barAbara hI do lAkhakA dAna diyA hai, dIna-dukhiyokI pukArake mukAbaleme adhika dhana macita kara rakhanA use anucita jaMcA hai aura usane thoDI sampattime hI santoSa dhAraNa karake usIse apanA nirvAha kara lenA isa biSama paristhitime ucita samajhA hai / ata
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ baDI dAno kauna ? 406 usakA dAnadravya samAna hone para bhI usakA mUlya adhika hai aura usaharat vidhi vyavasthAne tathA pAtroke ThIka cunAvane usakA mUlya aura bhI adhika bar3hA diyA hai / vaha aisI sthiti meM yadi eka lAkha hI tulA bhI dAna karatA to bhI usakA mUlya usa cauthe nambaravAle seTha ke dAname baDhA rahatA, kyoki dAnakA mUlya dAnakI rakama athavA dAna-dravyakI mAliyata para hI avalambita nahI rahatA, usake liye dAna-dravyakI upayogitA, dAtAke bhAva tathA usakI tatkAlIna sthiti, dAnakI vidhi-vyavasthA aura jise dAna diyA jAtA hai usame pAtratvAdi guNoke sayogakI bhI zrAvazyakatA hotI hai| binA inake yo hI adhika dravya luTA denese bar3A dAna nahI banatA / seTha dhanIrAmake dAname baDepanakI ina saba bAtokA sayoga pAyA jAtA hai, aura isaliye usake dAnakA mUlya karoDapati seTha na0 4 ke dAna se bhI adhika honeke kAraNa vaha ukta seTha sAhabakI apekSA bhI baDA dAnI hai / " maiM samajhatA hU~ aba tuma isa bAtako bhale prakAra samajha gaye hoge ki samAna rakama athavA mamAna-mAliyatake dravyakA dAna karanevAle sabhI dAnI samAna nahI hote - uname bhI aneka kAraNo se choTAbaDApana hotA hai, jaisA ki do lAkhake aneka dAniyo ke udAharaNoko sAmane rakhakara spaSTa kiyA jA cukA hai / ata samAna-mAliyatake dravyakA dAna karanevAloko savathA samAna dAnI samajhanA 'ekAnta' aura unhe vibhinna dRSTiyose choTA-baDA dAnI samajhanA 'anekAnta' hai / sAtha hI, yaha bhI samajha gaye hoge ki jisa cIjakA mUlya rupayome nahI graoNkA jA sakatA usakA dAna karanevAle kabhI-kabhI Mast baDI rakama dAniyose bhI baDe dAnI hote hai / aura isaliye baDe dAnI kI jo paribhASA tumane bA~dhI hai, aura jisakA eka praza ( paribhASA se phalita honevAlI tIna bAtomese pahalI bAta ) abhI aura vicAraNIya hai, vaha Thoka nahI hai /
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ 410 yugavIra-nibandhAvalI ___ isa para vidyArthI ( jise pahale hI apanI sadoSa paribhASA para kheda ho rahA thA ) natamastaka hokara bolA-'Apane jo kucha kahA hai vaha saba ThIka hai| Apake isa vivecana, vikalpodbhAvana aura spaSTIkaraNase hama logokA bahutasA ajJAna dUra huA hai / hamane jo choTe-baDeke tattvako khUba acchI taraha samajha lenekI bAta kahI thI vaha hamArI bhUla thI / jAna paDatA hai abhI isa viSayame hame bahuta kucha sIkhanA-samajhanA bAkI hai / lAinoke dvArA Apane jo kucha samajhAyA thA vaha isa viSayakA 'sUtra' thA, aba Apa usa sUtrakA vyavahArazAstra hamAre sAmane rakha rahe hai| isase sUtrake samajhaneme jo truTi rahI huI hai vaha dUra hogI, kitanI hI ulabhane sulajhegI aura cirakAlakI bhUle mittegii| isa kRpA eva jJAna-dAnake liye hama saba aApake bahuta hI RNI aura kRtajJa hai / ' mohanake isa kathanakA dUsare vidyArthiyone bhI khaDe hokara samarthana kiyaa| ghaTeko baje kaI minaTa ho gaye the, dUsare adhyApakamahodaya bhI kakSAme A gaye the, isase adhyApaka vIrabhadrajI zIghra hI dUsarI kakSAme jAneke liye bAdhya hue|
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta-rasa-laharI (4) bar3A aura choTA dAnI usI dina adhyApaka vIrabhadrane dUsarI kakSAme jAkara usa kakSAke vidyArthiyoMkI bhI isa viSayame jA~ca karanI cAhI ki ve baDe aura choTeke tattvako, jo kaI dinase unhe samajhAyA jA rahA hai, ThIka samajha gaye hai yA ki nahIM athavA kahA~ taka use hRdayagama kara sake haiM, aura isaliye unhone kakSAke eka sabase adhika catura vidyArthIko pAsame bulAkara pUchA--- eka manuSyane pA~ca lAkhakA dAna kiyA hai aura dUsarene dasa hajArakA, batalAyo, ina donome baDA dAnI kauna hai ? vidyArthIne jhaTase uttara diyA-'jisane pA~ca lAkhakA dAna kiyA hai vaha baDA dAnI he / ' isa para adhyApakamahodayane eka gabhIra prazna kiyA 'kyA tuma pA~ca lAkhake dAnIko choTA dAnI aura dasa haz2Arake dAnIko baDA dAnI kara sakate ho ?" vidyArthI--hA~, kara sakatA huuN| - adhyApaka kesa ? karake btlaayo| vidyArthI-mujhe sukhAnanda nAmake eka seThakA hAla mAlUma hai jisane abhI dasa lAkhakA dAna diyA hai, usase ApakA yaha pA~ca lAkhakA dAnI choTA dAnI hai / aura eka aise dAtArako bhI maiM
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ 412 yugavIra-nibandhAvalo jAnatA hU~ jisane pAMca hajArakA hI dAna diyA hai, usase ApakA yaha dasa hajArakA dAnI bar3A dAnI hai| isa taraha dasa hajArakA dAnI ekakI apekSAse baDA dAnI aura dUmarekI apekSAme choTA dAnI hai, tadanusAra pA~ca lAkhakA dAnI bhI ekakI apekSAse baDA aura dUsarekI apekSAme choTA dAnI hai| ____ adhyApaka-hamArA matalaba yaha nahI jaimA ki tuma samajha gaye ho. dUsarokI apekSAkA yahA~ koI prayojana nhiiN| hamArA pUchanekA abhiprAya sirpha itanA hI hai ki kyA kimI taraha ina dono dAniyomese pA~ca lAkhakA dAnI dasa hajArake dAnIme choTA grora dasa hajAra. kA dAnI pA~ca lAkhake dAnIse baDA dAnI ho sakatA hai ? aura tuma use spaSTa karake batalA sakate ho ? vidyArthI-yaha kaise ho sakatA hai ? yaha to umI taraha asabhava hai jisa taraha pattharako zilA athavA lohekA pAnI para tairanA / ___ adhyApaka-pattharakI zilAko lakaDIke slIpara yA moTe takhte para phiTa karake agAdha jalame tirAyA jA sakatA hai aura lohekI luTiyA, naukA athavA kanasTara banAkara ume bhI tirAyA jA makatA hai / jaba yuktime patthara aura lohA bhI pAnI para taira sakate hai aura isaliye unakA pAnI para tairanA sarvathA amabhava nahIM kahA jAsakatA, taba kyA tuma yuktise dasa hajArake dAnIko pA~ca lAkhake dAnIse bar3A siddha nahIM kara skte| yaha sunakara vidyArthI kucha gaharI mocame paDa gayA aura usase zIghra kucha uttara na bana sakA / isa para adhyApakamahodayane dUsare vidyAthiyose pUchA-'kyA tumamase koI aimA kara sakatA hai ?' ve bhI socate-se raha gye| aura unase bhI zIghra kucha uttara na bana paDA / taba adhyApakajI kucha kaDakakara bole 'kyA tumhe tattvArthasUtrake dAna-prakaraNakA smaraNa nahIM hai ? kyA tumhe nahIM mAlUma ki dAnakA kyA lakSaraNa hai aura usa lakSaNase gira
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ baDA aura choTA dAno 813 kara dAna dAna nahI rahatA? kyA tumhe una vizeSatArokA dhyAna nahIM hai jinase dAnake phalame vizeSatA--kamI-bezI-pAtI hai aura jinake kAraNa dAnakA mUlya kamobeza ho jAtA athavA choTA-bar3A bana jAtA hai ? aura kyA tuma nahI samajhate ho ki jisa dAnakA mUlya baDA-phala baDA--vaha dAna baDA hai, usakA dAnI baDA dAnI hai, aura jisa dAnakA mUlya kama-phala kama vaha dAna choTA hai, usakA dAnI choTA dAnI hai-dAnadravyakI makhyA para hI dAnakA choTA-baDApana nirbhara nahIM hai ? ina zabdoke AghAtase vidyArthI-hRdayake kucha kapATa khula gaye, usakI smRti kAma karane lagI aura vaha jarA camakakara kahA~ lagA 'hA~, tattvArthasUtrake sAtave adhyAyame dAnakA lakSaNa diyA hai aura una vizeSatAyokA bhI ullekha kiyA hai jinake kAraNa dAnake phalame vizeSatA AtI hai aura usa vizeSatAkI dRpTime dAname bheda utpanna hotA hai arthAt kisI dAnako uttama-madhyama-jaghanya athavA baDA-choTA prAdi kahA jA sakatA hai| usame batalAyA hai ki 'anugrahake liyesva-para-upakArake vAste-jo apane dhanAdikakA tyAga kiyA jAtA hai use 'dAna' kahate hai aura usa dAname vidhi, dravya, dAtA tathA pAtrake vizeSase vizeSatA AtI hai-dAnake Dhaga, dAname diye jAnevAle padArtha, dAtArakI tatkAlIna sthiti aura usake pariNAma tathA pAnevAleme gurAsayogake bhedase dAnake phalame kamI-vezI hotI hai / aisI sthitime yaha ThIka hai ki dAnakA choTA-baDApana kevala dAnadravyakI sakhyA para nirbhara nahI hotA, umake liye dUsarI kitanI hI bAtoko dekhanekI z2arUrata hotI hai, jinhe dhyAname rakhane hue dravyakI adhikasakhyAvAle dAnako choTA aura alpa-sakhyAvAle dAnako khuzIse baDA kahA jA sakatA hai / ata aba Apa kRpAkara apane dono dAniyokA kucha vizeSa paricaya dIjiye, jisase unake choTe-baDepanake viSayame koI bAta ThIka kahI jA ske|
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ 414 yugavIra nivandhAvalI adhyApaka hame pA~ca-pA~ca lAkha ke dAnI cAra seThokA hAla mAlUma hai jinamese (1) eka seTha DAlacanda hai, jinake yahA~ lAkhoMkA vyApAra hotA hai aura pratidina hajAro rupaye dharmAdAke jamA hote hai, usI dharmAdAkI rakamamese unhone pA~ca lAkha rupaye eka sAmAjika vidyA-sasthAko dAna diye hai aura unake isa dAname yaha pradhAna-dRSTi rahI hai ki ve usa samAjake premapAtra tathA vizvAsapAtra bane aura lokame pratiSThA tathA udAratAkI dhAka jamAkara apane vyApArako unnata kare / (2) dUsare seTha tArAcanda haiM, jinhone blaika-mArkeTa-dvArA bahuta dhana sacaya kiyA hai aura jo sarakArake kopa-bhAjana bane hue the-sarakAra una para mukadamA calAnA cAhatI thI / unhone eka uccAdhikArIke parAmarzase pAMca lAkha rupaye 'gA~dhI-memoriyala-phaDa' ko dAna diye hai aura isase unakI sArI Apatti Tala gaI hai| (3) tIsare seTha rAmAnanda haiM, jo eka baDI mila ke mAlika haiM jisame 'vanaspati-ghI' bhI pracura parimAName tayyAra hotA hai / unhone eka uccAdhikArIko guptadAnake rUpame pA~ca lAkha rupaye isaliye bheTa kiye hai ki vanaspati-dhIkA calana banda na kiyA jAya aura na usame kisI ragake milAnekA Ayojana hI kiyA jAya / (4) cauthe seTha vinodIrAma hai, jinhe 'rAyabahAdura' tathA 'AnarerI majisTreTa' bananekI prabala icchA thii| unhone jilAdhIzase ( kalakTarase ) milakara una jilAdhIzake nAma para eka aspatAla ( cikitsAlaya ) kholaneke liye pA~ca lAkhakA dAna kiyA hai aura ve jilAdhIzakI siphAriza para rAyabahAdura tathA AnarerI majisTraTa banA diye gaye haiN| ___ isI taraha hame cAra aise dAnI sajjanokA bhI hAla mAlUma hai jinhone dasa-dasa hajArakA hI dAna kiyA hai / unamese (1) eka to haiM seTha dayAcanda, jinhone nagarame yogya cikitsA tathA davAIkA koI samucita prabandha na dekhakara aura sAdhAraNa garIba janatAko unake abhAvame dukhita evaM pIDita pAkara apanI nijakI kamAImeMse dasa
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ baDA aura choTA dAnI 415 hajAra rupaye dAname nikAle haiM aura usa dAnakI rakamase eka dharmArthazuddha prauSadhAlaya sthApita kiyA hai, jisame garIba rogiyokI sevAsuzrUSA para vizeSa dhyAna diyA jAtA hai aura unhe davAI muphta dI jAtI hai / seTha sAhaba prauSadhAlayakI suvyavasthA para pUrA dhyAna rakhate haiM aura aksara svayaM bhI sevAke liye prauSadhAlayame pahu~ca jAyA karate hai / (2) dUsare seTha jJAnAnanda hai, jinhe samyagjJAna- vadhaka sAdhano ke pracAra aura prasArameM baDA Ananda prAyA karatA hai / unhone apanI gADhI kamAI se dasa hajAra rupaye prAcIna jainasiddhAnta-granthoke uddhArArtha pradAna kiye hai aura usa dravyakI aisI suvyavasthA kI hai jisase uttama siddhAnta-grantha barAbara prakAzita hokara lokakA hita kara rahe hai / (3) tIsare sajjana lAlA vivekacanda hai, jinhe apane samAjake berojagAra ( AjIvikA-rahita ) vyaktiyoko kaSTame dekhakara baDA kaSTa hotA thA aura isaliye unhone unake dukha-mocanArtha apanI zuddha kamAImese dasa haz2Ara rupaye dAna kiye hai / isa dravyase berojagAroko unake yogya rojagArame lagAyA jAtA hai - dukAne khulavAI jAtI haiM, zilpake sAdhana juTAye jAte hai, naukariyA~ dilavAI jAtI haiM aura jaba taka AjIvikAkA koI samucita prabandha nahI baiThatA taba taka unake bhojanAdikame kucha sahAyatA bhI pahu~cAI jAtI hai / isase kitane hI kuTumbokI prAkulatA miTakara unhe prabhayadAna mila 'rahA hai / (4) cauthe sajjana gavarnameTake pezanara bAbU sevArAma hai, jinhone gavarnameTa ke sAtha apanI pezanakA dasa hajAra nakadame samajhautA kara liyA hai aura usa sArI rakamako una samAjasevakokI bhojanavyavasthA ke liye dAna kara diyA hai jo nisvArtha bhAva se samAja-sevAke liye apaneko arpita kara denA cAhate hai parantu itane sAdhana-sampanna nahI haiM ki usa dazAme bhojanAdikakA kharca svaya uThA sake | isase samAjame nisvArtha sevakokI vRddhi hogI aura usase kitanA hI sevA eva lokahitakA kArya sahaja sampanna ho sakegA / bAbU sevArAmajIne #
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ 416 yugavIra nibandhAvalI svaya apaneko bhI samAjasevAke liye arpita kara diyA hai aura apane dAnadravyake sadupayogakI vyavasthAme lage hue hai| aba batalAyo dasa-dasa hajArake ina cAro dAniyomese kyA koI dAnI aisA hai jise tuma pA~ca-pA~ca lAkhake ukta cAro dAniyomese kisIse bhI bar3A kaha sako ? yadi hai to kauna-sA he aura vaha ksise baDA hai ? vidyArthI-mujhe to ye dasa-dasa hajArake ca ro ho dAnI una pA~ca-pA~ca lAkhake pratyeka dAnIse bar3e dAnI mAlUma hote hai| adhyApaka-kaise ? jarA samajhAkara batalAyo ? vidyArthI-pA~ca lAkhake prathama dAnI seTha DAlanandane jo dravya dAna kiyA hai vaha unakA apanA dravya nahIM hai, vaha vaha dravya hai jo grAhakose munApheke atirikta dharmAdAke rUpame liyA gayA hai, na ki vaha dravya jo apane munAphemese dAnake liye nikAlA gayA ho / aura isaliye usame saikDo vyaktiyokA dAnadravya zAmila hai / ata dAnake lakSaNAnusAra seTa DAlacanda usa dravyake dAnI nahIM kahe jA sakatedAnadravya vyavasthApaka ho sakate hai / vyavasthAme bhI unakI dRSTi apane vyApArakI rahI hai aura isaliye unake usa dAnakA koI vizeSa mUlya nahI hai--vaha dAnake ThIka phaloko nahI phala sakatA / pA~ca lAkhake dAnI zeSa tIna seTha to dAnake vyApArI mAtra hai-dAnakI koI spiriTa, bhAvanA aura prAtmopakAra tathA paropakArako liye hue anugrahadRSTi uname nahI pAI jAtI aura isaliye unake dAnako vAstavame dAna kahanA hI na caahiye| seTha tArAcandane to blaikamArkeTa-dvArA bahutoko satAkara kamAye hue usa anyAya dravyakA dAna karake usakA badalA bhI apane Upara calanevAle eka mukadamekoTalAneke rUpame cukA liyA hai aura meTha vinodIrAmane badale meM 'rAyabahAdura' tathA 'oNnarerI majisTraTa' ke pada prApta kara liye haiM ata' pAramAthika dRSTise unake usa dAnakA koI mUlya nahI hai| pratyuta isake,
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ bar3A aura choTA bAnI 417 dasa-dasa hajjArake una cAroM dAniyoMke dAna dAnako ThIka spiriTa, bhAvanA tathA sva-parakI anugrahabuddhi prAdiko liye hue haiM aura isaliye dAnake ThIka phalako phalanevAle samyakadAna kahe jAneke yogya haiN| isIse maiM unake dAnI seTha dayAcanda, seTha jJAnAnanda, lA vivekacanda aura bAbU sevArAmajIko pA~ca pA~ca lAkhake dAnI una cAro seThoM DAlacanda, tArAcanda, rAmAnanda, aura vinodIrAmase bar3e dAnI samajhatA hU~ / inake dAnakA phala hara hAlata me una tathAkathita bar3e dAniyoMke dAna - phalase bar3A hai aura isaliye una dasa-dasa hajAra rake dAniyomese pratyeka dAnI una pA~ca-pA~ca lAkhake dAniyose baDA hai / yaha sunakara pradhyApaka vIrabhadrajI apanI prasannatA vyakta karate hue bole- 'parantu seTha rAmAnandajIne to dAna dekara apanA nAma mI nahI cAhA, unhone guptadAna diyA hai aura guptadAnakA mahatva adhika kahA jAtA hai, tumane unheM choTA dAnI kaise kaha diyA ? jarA unake viSayako bhI kucha spaSTa karake batalAno / vidyArthI - seTha rAmAnandakA dAna to vAstavame koI dAna hI nahI hai -- usa para dAnakA koI lakSaraNa ghaTita nahI hotA aura isaliye vaha dAnakI ko hI nahI AtA - guptadAna kaisA ? vaha to spaSTa rizvata athavA ghUsa hai, jo eka uccAdhikArIko lobhame DAlakara usake afterrokA durupayoga karAne aura apanA bahuta baDA laukika svArtha siddha karaneke liye dI gaI hai aura usa svArthasiddhikI utkaTa bhAvanAmeM isa bAtako bilkula hI bhulA diyA gayA hai ki vanaspatighIke pracArase loka meM kitanI hAni ho rahI hai- janatAkA svAsthya kitanA gira gayA tathA giratA jAtA hai aura vaha nitya naI kitanI va kitane prakArakI bImAriyokI zikAra hotI jAtI hai, jina sabake kAraNa usakA jIvana bhArarUpa ho rahA hai / usa seThane sabake dukha-kaSTokI morase apanI prAkhe banda kara lI hai-- usakI taraphase bUDhA maro cAhe javAna use apanI hatyAse kAma ! phira dAnake agasvarUpa kisIke
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ 418 yugavIra nibandhAvalI anugraha upakArakI bAta to usake pAsa kahA~ paTaka sakatI hai ? vaha to usase koso dUra hai / mahAtmA gAndhI-jaise santapuruSa vanaspatighIke virodhameM jo kucha kaha gaye haiM usebhI usane TukarA diyA hai aura usa adhikArIko bhI ThukarAneke liye rAjI kara liyA hai jo bAta-bAtameM gAdhIjIke anuyAyI honekA dama bharA karatA hai aura dUsaroko bhI gAdhIjIke AdezAnusAra calanekI preraNA kiyA karatA hai| aisA DhogI, dambhI bagulA-bhagata uccAdhikArI jo tuccha lobhameM paDakara apane karttavyase cyuta, pathase bhraSTa aura apane adhikArakA durupayoga karaneke liye utArU ho jAtA hai vaha dAnakA pAtra bhI nahIM hai| isa taraha pAramArthika dRSTise seTha rAmAnandakA dAna koI dAna nahIM hai| aura na lokameM hI aise dAnako dAna kahA jAtA hai| yadi dravyako apanese pRthak karake kisIko de dene mAtrake kAraNa hI use dAna kahA jAya to vaha sabameM nikRSTa dAna hai, usakA uddezya burA eva lokahitameM bAdhaka honese vaha bhaviSyameM ghora dukho tathA ApadAmoke rUpameM phalegA / aura isaliye pAMca-pA~ca lAkhake ukta cAroM dAniyomeM seTha rAmAnandako sabase adhika nikRSTa, nIce darjekA tathA adhama dAnI samajhanA caahiye| adhyApaka-zAbAsa / mAlUma hotA hai aba tuma bar3e aura choTeke tattvako bahuta kucha samajha gaye ho / hA~, itanA aura batalAo ki jina cAra dAniyoko tumane pAMca pAca lAkhake dAniyose baDe dAnI batalAyA hai ve kyA dasa-dasa hajArakI samAna rakamake dAnase parasparameM samAna dAnI haiM, samAna-phalake bhokA hoMne aura uname koI parasparame bar3a choTA dAnI nahI hai| vidyArthI uttarakI khojameM mana-hI-mana kucha socane lamA, itane meM adhyApakajI bola uThe-'isameM adhika socanevI bAta nahIM, itanA to spaSTa hI hai ki jaba adhika dravyake dAnI bhI alpa dravya. ke dAnIse choTe ho jAte haiM aura dAnadalyakI saMkhyA para hI dAna tathA
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ bar3A aura choTA dAnI dAnIkA bar3A-choTApana nirbhara nahI hai taba samAna dravyake dAnI parasparameM samAna aura eka ho darjeke hoge aisA koI niyama nahIM ho sakatA-ve samAna bhI ho sakate haiM aura asamAna bhI / isa taraha unameM bhI bar3e-choTekA bheda samava hai aura vaha bheda tabhI spaSTa ho sakatA hai jaba ki sArI paristhiti sAmane ho arthAt yaha pUrI taurase mAlUma ho ki dAnake samaya dAtArakI kauTumbika tathA Arthika Adi sthiti kaisI thI, kina bhAvokI preraNAse dAna kiyA gayA hai, kisa uddezyako lekara tathA kisa vidhi-vyavasthAke sAtha diyA gayA hai aura jinheM lakSya karake diyA gayA hai ve saba pAtra haiM, kupAtra hai yA apAtra, athavA usa dAnakI kitanI upayogitA hai| ina sabakI taratamatA para hI dAna tathA usake phalakI taramatA nirbhara hai aura usIke AdhAra para kisI prazasta dAnako prazastatara yA prazastatama athavA choTA-bar3A kahA jA sakatA hai| jinake dAnokA viSaya hI eka dUsarese minna hotA hai unake dAnI prAya samAna phalake bhokA nahI hote aura na samAna phalake abhoktA honese hI unheM baDA-choTA kahA jA sakatA hai / isa dRSTise ukta dasa-dasa hajArake cAro dAniyomese kisIke viSayameM bhI yaha kahanA sahaja nahIM hai ki unameM kauna bar3A kauna choTA dAnI hai| cAroMke dAnakA viSaya bahuta upayogI hai aura una sabakI apane apane dAnaviSayame pUrI dilacaspI pAI jAtI hai|' adhyApaka vIrabhadrajIkI vyAkhyA cala hI rahI thI, ki itaneme ghaTA baja gayA aura ve yaha kahate hue uTha khar3e hue ki-'dAna aura dAnIke bar3e-choTepanake viSayameM Aja bahuta kucha vivecana dUsarI kakSAmeM kiyA jA cukA hai use tuma mohanalAla vidyArthIse mAlUma kara lenA, usase rahI-sahI kacAI dUra hokara tumhArA isa viSayakA jJAna aura bhI paripuSTa ho jAyagA aura tuma ekAnta-abhinivezake cakkarameM na paDa skoge|' adhyApakajIko uThate dekhakara saba vidyArthI khaDe homaye aura baDe vinItamAvase unakA AbhAra vyakta karane lage,
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 bhAratakI svatantratA, usakA jhaMDA aura kartavya koI eka hajAra varSakI gulAmIke bAda bhArata 15 agasta san 1947 ko svatantra huA-- usakI gardana para se zravAchanIya videzIzAsanakA junA utarA, usake pairokI ber3iyA~ hAthokI hathakar3iyA~ kaTI aura zarIra tathA mana parake dUsare bandhana bhI TUTe, jina sabake kAraNa vaha parAdhIna thA, svecchA se kahI jA prA nahI sakatA thA, bola nahI sakatA thA yatheSTarUpameM kucha kara nahI sakatA thA aura na use kahI sammAna hIM prApta thA / usame aneka upAyose phUTake bIja boe jAte the aura unake dvArA apanA ullU sIdhA kiyA jAtA thA / sAtha hI usa para karoM prAdikA manamAnA bojhA lAdA jAtA thA, taraha tarahake anyAya-atyAcAra kiye jAte the, apamAno-tiraskArokI bauchAreM paDatI thIM aura una sabake virodhame jabAna kholane takakA use koI adhikAra nahI thA / usake liye satya bolanA bhI aparAdha thA / aura isaliye vaha majabUra thA bhUTha, corI, beImAnI, ghUsakhorI aura blaikamArkeTa-jaise kukarmo ke liye / isIse usakA naitika aura dhArmika patana baDI tejIke sAtha ho rahA thA, sArA vAtAvaraNa gadA evaM dUSita ho gayA thA aura kahI bhI sukhapUrvaka sA~sa leneke liye sthAna nahI thA / dhanya hai bhAratakI una vibhUtiyoMko jinhoMne paratantratAke isa
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratakI svatantratA, usakA jhaDA aura kartavya 421 doSako samajhA, svatantratAkA mUlya prAMkA aura usa mUlyako cukAneke liye ahiMsAke sAtha tapa, tyAga tathA balidAnakA mArga apnaayaa| pariNAmasvarUpa jinheM ghora yAtanAe~ sahanI paDI, mahIno-varSoM jeloMkI kAlakoThariyomeM saDanA paDA, sAre sukha-caina aura ArAmako tilAJjali denI paDo, sampattikA apaharaNa dekhanA paDA aura hRdayako vyathita karanevAlI dezIya tathA AtmIya janokI karuNa pukAro evaM kaSTa-kahAniyoko sunanA paDA / sAtha hI, dezase nirvAsita honA paDA, goliyA khAnI par3I aura phA~sIke takhtopara bhI laTakanA pdd'aa| parantu ina saba avasthApromese gujarate hae jo kabhI apane lakSyase vicalita nahIM hue, vedanAyo tathA pralobhanoke sAmane jinhone kabhI sira nahIM jhukAyA, ahiMsAkI nItiko nahI choDA, satAnevAloke prati bhI unake hRdaya-parivartana tathA unameM mAnavatAke sacArake liye sadA zubha kAmanAe~ hI kI, aura jo apane praNake pakke, vacanake sacce tathA sakalpameM aDola rahe aura jinhone saba kucha gavAkara bhI apanI nathA dezakI pratiSThAko kAyama rakkhA / yahA~ una vibhUtiyoMke nAmoko ginAnekI jarUrata nahIM aura na unhe ginAyA hI jA sakatA hai, kyoki jo suprasiddha vibhUtiyA~ haiM unake nAmose to sabhI pari. cita haiM, dUsarI vibhUtiyoMmeM kitanI hI aisI vibhUtiyA~ bhI haiM jo guptarUpase kAma karatI rahI hai aura jinakA tapa-tyAga eva balidAna kisI bhI prasiddha baDI vibhUtise kama nahIM hai| akasara baDI vibhUtiyoko to jelame banda rahate hae bhI utane kaSTa sahana nahIM karane par3e haiM jitane ki kisI-kisI choTI vibhUtiko sahana karane paDe haiM / ata. yahA~ para kisIkA bhI nAma na dekara una sabhI choTI baDI, prasiddha-aprasiddha vibhUtiyoko sAdara praNAmArjAla samarpita hai jo bhAratako muktike liye barAbara praya na karatI rahI haiM aura jinake satprayatnoMke phalasvarUpa hI dezako Aja vaha svatantratA prApta huI hai jisake kAraNa bhAratavAsI aba AjAdIke sAtha khule vAtAvaraNa me
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 yugavIra-nibandhAvalo sAMsa le sakege, yatheccha rUpameM cala phira sakeMge khulI AvAja se bola sakeMge, binA sakocake likha-paDha sakeMge. binA kisI roka-Toka ke apanI unnati evaM pragatike sAdhanovo juTA skeNge| aisI svatantratA kise pyArI nahIM hogI ? kauna usakA abhinandana nahIM karegA kauna use pAkara prasanna nahI hogA ? aura kauna usake liye Anandotsava nahI manAegA? yahI vajaha hai ki usa dina 15 agastako svatantratA divasa manAneke liye jagaha-jagaha-nagara-nagara aura grAma-grAmame-jana-samUha utsavake liye umaDe paDA thA, janatAme eka abhUtapUrva utsAha dikhAI par3atA thA, lambe-lambe jalUsa nikAle gaye the, taraha-taraha ke bAje baja rahe the, netApro aura zahIdoMkI jayaghoSake nAre laga rahe the, bAlakoMko miThAiyA~ baMTa rahI thI, kahI kahI dIna-dukhita janoko annavastra bhI bAMTe jA rahe the, ghara-dvAra, sarakArI imArate aura mandirabAjArarAdika saba sajAye gaye the una para rozanI kI gaI thI~dIpAvalI manAI gaI thI aura hajAro kaidI jelose mukta hokara ina utsavome bhAga le rahe the aura apane netAaokI isa bhArI saphalatA para garva kara rahe the aura unhe hRdayase dhanyavAda de rahe the| ina utsavokI sabase bar3I vizeSatA bhAratake usa tirage bhaDekI thI jisakA azokacakrake sAtha nava-niriNa huA hai| ghara ghara, galIgalI aura duvAna-dukAna para use phaharAyA gayA thaa| koI bhI sarakArI imArata, sArvajanika sarathA aura madira masjidakI bihina aisI dikhAI nahI paDatI thI jo isa gaSTrIya patAkAko apane sira para athavA apanI goda meM dhAraNa diye hA na ho| jalasoMmeM bahatase loga apane-apane hAthomeM isa jhaDeko thAme hae the, jinheM hAthomeM leneke liye jhaDe nahI mila sake ve isa bhaDekI mUrtiyo yA citroko apanI-apanI Topiyo athavA chAtiyo para dhAraNa kiye hue the| jidhara dekho udhara ye rASTrIya jhaDe hI jhar3e phaharAte hue naz2ara Ate
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratakI svatantratA, usakA jhaDA aura kartavya 423 the aura unakI sAre dezameM eka bADha sI prAgaI thii| jahA~ kahI bhI kimI khAsa sthAna para samUha ke madhya meM jhaDeko laharAnekI rasma pradA kI gaI vahA~ hindU, musalamAna, sikha jaina, pArasI aura IsAI prAdi sabhI milakara binA kisI meda-bhAvake jhaDekA guraNagAna kiyA, use sira jhukAkara praNAma kiyA aura salAmI dii| usa vaktA yaha sArvajanika aura sArvabhaumika mUrtipUjAkA dRzya bar3A hI sundara jAna paDatA thA / aura hRdayameM raha-rahakara ye vicAra tarAGgata ho rahe the ki jo loga mUrtipUjAke sarvathA virodhI haiM usameM kRtrimatA aura jaDatA jaise doSa dekara usakA niSedha kiyA karate haiM - ve samaya para isa bAtako bhUla jAte haiM ki 'hama bhI kisI na kisI rUpa meM mUrtipUjaka haiM, kyoki rASTrakA jhaDA bhI, jisakI ve upAsanA karate haiM, eka prakArakI jar3amUrti hai aura rASTrake pratinidhi netA dvArA nirmita honese kRtrima bhI hai / parantu devamUrti jisa prakAra kucha bhAvokI pratIka hotI hai, jinakI usame pratiSThA kI jAtI hai, usI prakAra yaha rASTrapatAkA bhI una rASTrAya bhAvanAo kI pratIka hai jinakI kucha raGgo tathA cinho prAdike dvArA isame pratiSThA kI gaI hai, aura isIse devamUrtike apamAnakI taraha isa pratiSThita rASTramUrti ke apamAnako bhI isakA koI upAsaka sahana nahI kara sktaa| isI bAta ko lekara 'bhaDeko sadA U~cA rakhane aura prAraNa dekara bhI usakI pratiSThAko barAbara kAyama rakhanekI' sAmUhika tathA vyaktigata pratijJAe~ karAI gaI thI / prata DekI pUjA-vandanA karanevAloko bhUlakara bhI mUrtipUjAkA sarvathA virodha nahIM karanA cAhiye- vaisA karake ve apanA virodha prApa ghaTita kareMge / unheM dUsaroM kI bhAvanA ko bhI samajhanA cAhiye aura anucita prAkSepAdike dvArA kisIke bhI marmako nahIM dukhAnA cAhiye, balki rASTrIya jhaDekI isa sAmUhika vandanAse padArtha- pATha lekara sabake sAtha
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ yugavIra-nibandhAvalI premakA vyavahAra karanA cAhiye aura koI bhI kAma aisA nahIM karanA cAhiye jisase rASTra kI ekatA mana ho athavA usake hitako bAdhA pahu~ce / sAtha hI, yaha bhI samajha lenA cAhiye ki sasArameM aisA koI bhI manuSya nahI hai jo kisI na kisI rUpame mUrtikI pUjA-upAsanA na karatA ho-binA mUrti-pUjAke athavA Adarake sAtha mUrtiko apanAye binA kisIkA bhI kAma nahIM cltaa| zabda aura akSara bhI eka prakArakI mUrtiyA-paudgAlaka prAkRtiyA~-haiM,jinase hamAre dharmagrantha nirmita hai aura jinake Age hama sadA hI sira jhukAyA karate haiN| yaha sira jhukAnA, vandanA karanA aura Adara-satkAra rUpa pravRtta honA hI 'pUjA' hai, pUjAke aura koI sIga nahIM hote| bhaDeme jisa azokacakrakI sthApanA kI gaI hai usakA rahasya abhI bahuta kucha gupta hai / bhAratake pradhAna mantrI mAnanIya pAData javAharalAlajI neharUne usa dina vartamAna rASTrIya bhADekA rUpa upasthita karate aura use pAsa karAte hae jo kucha kahA hai vaha bahuta kucha sAmAnya, sakSipta tathA rahasyake gAmbhIryako sUcanA-mAtra hai-- usase azokacakrako apanAnekA pUrA rahasya khulatA nahIM hai| sambhava hai sarakArakI gorase kimI samaya usa para vizeSa prakAza DAlA jAya / jainakulotpanna samrATa azoka kina saskAromeM pale the kaunasI paristhitiyAM unake sAmane thI, unhone kina-kina bhAvoko lekara isa cakrakI racanA kI thI,cakrakA kauna-kauna aga ksi-kisa bhAvakA pratinidhitva karatA hai-- khAsakara usake ArokI 24 sakhyA kisa bhAvakA dyotana karatI hai, jaina tIrthaMkaroke 'dharmacakra aura buddha bhagavAnake 'dharmacakra' ke sAtha isakA kyA tathA ktinA sambAdha hai aura bhAratake bharatAdi cakravatiyo tathA kRSNAdi nArAyaNoke 'sudazanacakra' ke sAtha isa cakrakA kahAM taka sAdRzya hai athavA usake kisakira rUpako kisa dRSTise isameM apanAyA gayA hai, ye saba bAte prakaTa hone ke yogya hai|
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratakI svatantratA, usakA jhaDA aura karttavya 425 kitanI hI bAteM iname aisI bhI ho sakatI haiM jo abhI itihAsake garbha meM haiM aura ji he Age calakara kisI samaya itihAsa prakaTa karegA / parantu isameM sandeha nahIM ki yaha cakra bar3A hI mahatvapUrNa hai, bhAratakI prAcIna saMskRtikA dyotaka hai aura usakI vijayakA cinha hai / isIse vijayake avasara para use rASTrIya patAkAmeM dhAraNa kiyA gayA hai| vaha jahA~ dhArmika cakravatiyokI dhama vijayakA aura laukika cakravatiyokI loka-vijayakA ci ha rahA hai vahIM vartamAna mazIna-yugake bhI vaha anurUpa hI hai aura usakA pradhAna aga hai| naI purAnI adhikAza mazIne cakrose hI calatI hai-cakrake binA unakI gati nhiiN| yadi cakrakA upayoga bilkula banda kara diyA jAya to prAya sArA yAtAyAta aura utpAdana ekadama ruka jAya / kyoki ratha, gAr3I, tAGgA, moTara, sAIkila, rela, ejana, jahAja, rahaTa, cAka, carkhA, cIM, karghA aura kala-mila Adi sabhI sAdhanomeM prAya cakrakA upayoga hotA hai, aura isaliye cakrako zramajIvana tathA zramonnatikA pradhAna pratIka bhI samajhanA cAhiye,jisake binA sArA saMsAra bekAra hai| ata jaba taka azokacakrako, jisame thoDAsA parivartanabhI kiyA jAna par3atA hai, pratiSThita karanevAle adhikAriyo-dvArA isake rahasyakA udghATana nahIM kiyA jAtA taba taka sarva sAdhAraNa jana isa cakrame sUryakI, sudarzanacakrakI, jaina tathA bauddhoke dharmacakromese kisIkI, vartamAna yugake mazInI cakrakI athavA sabhIke samAvezakI kalpanA kara sakate haiM aura tadanuphUla usakA darzana bhI kara sakate haiN| parantu mujhe to gokakI dRSTise isa cakrakA madhyavRtta ( bIcakA golA ) samatA ( zAnti ) aura jyoti ( jJAna ) kA pratIka jAna paDatA hai, bAhyavRtta saMsArakI-madhyalokakI athavA jambUdvIpakI paridhike rUpameM pratIta hotA hai, saMsArameM samatA aura jyotikA prasAra jina 24 kiraNo-dvArA humA tathA horahA hai ve mukhyata RSa.
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ yugavIra-nibandhAvalI mAdi mahAvIra paryanta 24 jaina tIrthakara mAlUma hote haiM- dUsaroMdvArA bAdako mAne gaye 24 avatArokA bhI uname samAveza hai-aura pariSike pAsa tathA kiraNoke madhyameM jo choTe-choTe stUpAkAra ubhAra haiM ve isa lokakI AbAdI (nagarAdi) ke pratIka jAna par3ate haiM aura unake zirobhAga jo madhyavRttako kucha gulAIko liye hue hai ve isa bAtako sUcita karate haiM ki una para madhyavRttakA asara par3A hai aura ve usakI samatA tathA jyotike prabhAvase prabhAvita haiN| sAtha hI,vijayacinhake rUpameM sudarzavacakrakA bhI usameM samAveza ho sakatA hai aura prakArAntarase sUyakAbhI,jo saba para samAnarUpase apanA prakAza DAlatA hai,sphUrti-utsAha-pradAyaka hai aura sabakI unnati-pragatime sa Ayaka hai| ___ jhaDeke tIna raMgomeM eka sapheda raMga bhI hai jo zuddhikA pratIka hai| vaha yadi prAtmazuddhikA pratIka hotA to use sarvopari sthAna diyA mAtA, madhyameM sthAna diyA jAnese vaha hRdaya-zuddhikA dyotaka bAna paDatA hai-hRdayakA sthAna bhI zarIrake madhyame hai| isa sapheda ragake madhyame hI azokacakra athavA vijayacakrakI sthApanA kI gaI hai, jisakA spaSTa Azaya yaha jAna paDatA hai ki vijaya athavA azokakA sambandha cittazuddhise hai -cittazuddhike binA na to sthAyI vijaya milatI hai aura na azoka dazAkI hI prApti hotI hai / astu / aba maiM itanA aura batalA denA cAhatA hU~ ki bhAratako yaha jo kucha svatantratA prApta huI hai vaha abhI taka bAhya zatruprose hI prApta huI hai-antaraga (bhItarI) zatruoMse nahIM- aura vaha bhI eka samajhauteke rUpameM / samajhauteke rUpame itanI bar3I svatantratAkA milanA itihAsameM abhUtapUrva samajhA jAtA hai aura usakA pradhAna zreya mahAtmA gAMdhIjIke dvArA rAjanItime ahiMsAke pravezako prApta hai| isa viSayameM mahAtmAjIkA kahanA hai ki janatAne ahiMsAko eka nItike rUpameM UparI taura para apanAyA hai usakA itanA phala hai| yadi ahiMsAko hRdayase pUrI taura para apanAyA hotA to svarAjya kamIkA
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratakI svatantratA, usakA jhaDA praura karttavya 427 mila jAtA aura vaha sthira rahanevAlA svarAjya hotA / yadi zrahisAko choDa diyA aura hiMsAko apanAyA gayA to jo svarAjya Aja prApta huA hai vaha kala hAthase nikala jAyagA / zrata isa samaya sarvopari prazna prApta huI svatantratAkI surakSA tathA sthiratAkA hai / jisa dinase yaha svata tratA milI hai usa dinase bhItarI zatrutroMne naura bhI jorake sAtha sira uThAyA hai - jidhara dekho udhara mAra-kATa, lUTa-khasoTa, mandira mUrtiyokI toDaphoDa aura Aga lagAnekI ghaTanAe~ ho rahI haiM / ina ghaTanAo ko pahale pAkistAnane zurU kiyA, pAkistAna gaira-musalimokI sapattiko chInakara athavA use naSTa-bhraSTa karake hI santuSTa rahanA nahI cAhatA balki unakI yuvAstriyo tathA laDakiyo se balAtkAra karane aura unheM ghara DAlane taka pravRtta ho rahA hai zeSa sabako bacco sameta katla kara dene athavA jabarana unakA dharma parivartana karaneke liye utArU hai / aura isa taraha gaira-mumalamAnokI athavA apanI bolImeM kAphiro kI saMkhyAko ekadama kama kara denA cAhatA hai / cunAMce agara koI kisI taraha bhAga-bacakara kisa kI zaraNa meM athavA zaraNArthI zivira me pahu~ca jAtA hai to vahA~ taka usakA pIchA kiyA jAtA hai aura hindustAname AnevAle zarahAthiyokI Treno, baso tathA havAI jahAjoM taka para hamalA kiyA jAtA hai aura kitane hI aise musIbataz2adA begharabAra eva niraparAdhI zaraNArthiyo ko bhI mautake ghATa utAra diyA jAtA hai | isa ghora anyAya-atyAcAra aura amAnuSika vyavahArakI khabarose sarvatra hAhAkAra macA huA hai, badalekI bhAvanAe~ dina-para-dina jora pakaDatI jA rahI hai aura loga 'jainako taisA kI nIti para amala karaneke liye majabUra ho rahe haiM sArA vAtAvaraNa kSubdha aura sazaka banA huA hai, kahI bhI apane ko koI surakSita nahIM samajhatA / kahA~ para kisa samaya kyA hojAya, yaho AzakA logoke hRdayome ghara kiye hue hai / sArA vyApAra caupaTa hai aura kisIko bhI jarA caina nahI hai, isa taraha
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ jare yugavIra-nibandhAvalI yaha svatantratA eka prakArakA abhizApa bana rahI hai aura sAdhAraNa adUradarzI eva avivekI logoko yaha kahanekA avasara mila rahA hai ki 'isa svatantratAse to paratantratA acchI thI' / idhara pAsa khar3e kucha bAharI zatru bhI Agame IMdhana DAlakara use bhaDekA rahe haiM aura isa bAtakI phikarameM hai ki ina bhAratavAsiyoko svarAjyake ayogya karAra dekara phirase inakI gardana para savArI kI jAya-apane nirakuza zAsanakA jUnA una para rakkhA jAya / aisI hAlatame netAmokA kArya baDA hI kaThina aura jaTila ho rahA hai / unheM sukhakI nIda sonA to dUra rahA, sukhapUrvaka sAsa lenekA bhI avasara nahI mila rahA hai| unakI jo zakti racanA maka, vyavasthAtmaka aura dezako Upara uThAneke kAryo meM lagatI aura jinase unakI asAdhAraNa kAliyata (yogyatA ) jAnI jAtI, vaha Aja isa vyarthake gRha kalaha ke pIche ulajhI huI hai / isame sandeha nahIM ki pAkistAnane hindustAna (bhArata) ke sAtha vizvAsaghAta kiyA hai aura netAoko masta dhokhA huaA hai, parantu isameM bhI madeha nahIM hai ki bhAratake pa0 javAharalAla neharU aura saradAra paTela-jaisa netA baDI tatparatAke sAtha kAma kara rahe haiM aura unhone dina-gata eka karake thor3e hI mamayameM vaha kAma karake dikhalAyA hai jo acche-acche rAjanItijJa aura kAryakuzala vyaktiyoke liye IrSAkI vastu ho sakatI hai / isa samaya unakI sArI zakti hindU, sikha Adi zaraNAthiyoko pAkistAnase nikAlane aura pUrvI pajAbase musalamAna zararaNArthiyoko surakSitarUpame pAkistAna bhijavAneme lagI huI hai / ve hindustAname pAkistAnakI pakSapAtapUrNa aura dharmAdhi sAmpradAyika vidveSakI nItiko kisI taraha bhI apanAnA nahIM caahte| unakI dRSTimeM sArI prajA-cAhe vaha hindU, musalamAna, sikha, jaina, IsAI, pArasI Adi koI bhI kyo na ho-samAna hai aura vaha sabhIke hitake liye kAma karake duniyAme eka Adarza upasthita karanA cAhate haiN|
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratakI svatantratA, usakA jhaDA aura karttavya 426 parantu isa gRha-kalahake,jisake viSa-bIja videziyone cirakAlase bo rakkhe haiM, dUra hue binA kucha bhI nahIM ho sktaa| isake liye antaraGga zatruprose yuddha karake unakA nAza karanA hogA / jaba taka antaraGga zatruprokA nAza nahIM hogA taba taka bhAratako saccI svAdhInatAkI prApti nahI kahI jA sakatI aura na use sukha-zAntikI prApti hI ho sakatI hai| parantu ina zatruprokA nAza unake mAranese nahIM hogA balki unakI zatrutAko mAranese hogA, jisake liye dezameM paraspara prema, sadbhAva aura vizvAsakI bhAvanAproke pracArakI aura usake dvArA vidveSake usa viSako nikAla denekI atyanta AvazyakatA hai jo adhikAza vyaktiyokI ragome samAyA huA hai| isIke liye netAmoko janatAkA sahayoga vAJchanIya hai| ve cAhate haiM ki janatA pratihiMsA athavA badalekI bhAvanAse prerita hokara koI kAma na kare aura dahAdike kAnUnako apane hAthame na leve / use prAtatAiyose apanI jAna aura mAlakI rakSAkA khulA adhikAra prApta hai aura usa adhikArako amalame lAte hue, jarUrata par3ane para, vaha AtatAiyokI jAna bhI le sakatI hai, parantu kisI AtatAyIke anyAya-atyAcArakA badalA usakI jAtike niraparAdha vyaktiyo-bAlabacco tathA striyo Adiko mArakara cukAnA unheM kisI taraha bhI sahana nahI ho sakatA / badalekI aiso kArravAiyose zatrutAkI Aga uttarottara baDhatI hai, netAokA kArya kaThinase kaThinatama ho jAtA hai aura kabhI zAnti tathA suvyavasthA nahI hopaatii| badalekI aisI kArravAI karanevAle eka prakArase apane hI dUsare mAjhyokI hatyA aura musIbatake kAraNa banate haiN| atabhAratakI svatantratAko sthira-surakSita rakhane aura usake bhaviSyako samujvala banAneke liye isa samaya janatA tathA bhAratahitaiSiyokA yaha mukhya kartavya hai ki ve apane netAoMko unake kAryoMmeM pUrNa sahayoga pradAna kareM aura aisA koI bhI kArya na kare jisa
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ yugavIra-nibandhAvalI se netAokA kArya kaThina tathA jaTila bane / isake liye sabase bar3A prayatna dezameM dharmAndhatA athavA majahabI pAgalapanako dUra karake pArasparika prema, sadbhAva, vizvAsa aura sahayogakI bhAvanAproko utpanna karanekA hai| isIse antaraGga zatrunoMkA nAza hokara dezameM zAnti eva suvyavasthAkI pratiSThA ho sakegI aura milI huI svatantratA sthira raha skegii| dezameM aisI sadbhAvanAnoko utpanna karane aura phailAnekA kAma, merI rAyameM, una sacce sAdhuoMko apane hAthame lenA cAhiye jo sabhI sampradAyomeM thor3e bahuta rUpameM pAye jAte haiN| unake Upara dezakA bahuta baDA RNa hai, jise unako isa prakArakI sevAmo-dvArA aba cukAnA cAhiye / isa samaya unakI sevAoMkI khAsa jarUrata hai, jisase dharmAndha-guruoM aura bahake hue svArthaparAyaNa maulavImullAoMke g2alata pracArase vyApta hue viSako dezakI ragose nikAlA jA ske| unheM vartamAnameM Atma-sAdhanAko bhI gauraNa karake lokasevAke maidAnameM utara AnA cAhiye, mahAtmA gAdhIkI taraha sacce dilase nirbhaya hokara apekSita sevAkAryoMmeM pravRtta ho jAnA cAhiye aura yaha samajha lenA cAhiye ki dezakA vAtAvaraNa zAnta hue binA ve prAtma-sAdhanA to kyA, koI bhI dharmasAdhanakA kArya nahIM kara skege| apanI sevAoM dvArA ve lokake dharmasAdhanameM tathA AjakalakI havAmeM sacce dharmase cyuta hue prANiyoMko sanmArga dikhAnemeM bahuta kucha sahAyaka ho skege| aura isaliye unakA isa samaya yaha sarvopari kartavya hai / yadi aise kartavyaparAyaNa satsAdhumoMkI ToliyokI ToliyA~ dezameM ghUmane lageM to dezakA dUSita vAtAvaraNa zIghra hI zuddha tathA svaccha ho sakatA hai / AzA hai satsAdhu. moMkA dhyAna jarUra isa prora jAyagA aura ve apane vartamAna kartavyako samajhakara netAoMko apanA vAstavika sahayoga pradAna karanemeM koI bAta uThA nahIM rkme| '
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIrakA sarvodaya-tIrtha , vikramakI prAya dUsarI zatAbdIke mahAn vidvAn prAcArya svAmI samantabhadrane apane 'yuktyanuzAsana'granthameM, jo ki prApta kahe jAnevAle samasta tIrthapravartakokI parIkSA karake aura usa parIkSA-dvArA zrI. mahAvIra-jinako satyArtha prAptake rUpame nizcita karake tadanatara unakI stutike rUpame likhA gayA hai, mahAvIra bhagavAnko (mohanIya jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya nAmake cAra ghAtiyA karmoMkA prabhAva ho jAnese) atulita-zAntike sAtha zuddhi aura zaktike udayakI parAkASThAko prApta huA eva brahmapathakA netA likhA hai aura isIliye unheM 'mahAn' batalAyA hai| sAtha hI unake anekAnta-zAsana (mata) ke viSayameM likhA hai ki 'vaha dayA (ahiMsA),dama (sayama), tyAga (paripraha-tyajana)aura samAdhi (prazasta dhyAna) kI niSThA-ta paratAko liye hue hai, nayoM tathA pramANoke dvArA vastutattvako bilkula spaSTa sunizcita karanevAlA hai aura (anekAntavAdase bhinna) dUsare sabhI pravAdoMke dvArA abAdhya hai-koI bhI usake viSayako khaDita athavA dUSita karane meM samartha nahIM hai| yahI saba usakI vizeSatA hai aura isIliye vaha advitIya hai|' jaisA ki granthako nimna do kArikAoMse prakaTa hai.va zuddhi-zaktyodayasya kASThAM tulAvyatItA jina zAntirUpAm / pAsthi brahmapathasya netA mahAnitIyatprativaktumIzAH // 4 //
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ 432 yugavIra nibandhAvalI dayA dama tyAga-samAdhi-niSTha, naya-pramANa-prakRtAjasArtham / adhRSyamanyairakhilai pravAdainina / tvadIyaM manadvitIyam // 6 // inase agalI kArikAprome sUtrarUpase variNata isa vIrazAsanake maha vako aura usake dvArA vIra-jinendrakI mahAnatAko spaSTa karake batalAyA gayA hai-khAsa taurase yaha pradarzita kiyA gayA hai ki vIra-jina-dvArA isa zAsaname varNita vastutattva kaise naya-pramANake dvArA nirbAdha siddha hotA hai aura dUsare sarvathaikAnta-zAsanome nirdiSTa huA vastutattva kisa prakArase pramAraNabAdhita tathA apane astitvako hI siddha karaneme asamartha pAyA jAtA hai| sArA viSaya vijJa-pAThakoMke liye baDA hI rocaka aura vIrajinendrakI kItiko digdigantabyApinI banAnevAlA hai| isameM pradhAna-pradhAna darzano aura unake avAntara kitane hI vAdokA sUtra athavA saMketAdike rUpame bahuta kucha nirdeza aura viveka AgayA hai| yaha viSaya 39 vI kArikA taka calatA rahA hai| isa kArikAkI TIkAke antameM 8 vIM zatAbdIke vidvAna zrIvidyAnandAcAryane vahAM takake variNata viSayakI saMkSepameM sUcanA karate hue likhA hai - stotre yuktyanuzAsane jinapatervIrasyAni zeSata samprAptasya vizuddhi-zakti-padavI kASThAM parAmAzritAm / nirNIta matamadvitIyamamala sakSepato'pAkRta tadubAhya vitatha mataM ca sakala saddhIdhanabudhyatAm / / arthAt-yahA~ takake isa yuktyanuzAsanastotrameM zuddhi aura zaktikI parAkASThAko prApta hue vIra-jinendra ke anekAntAtmaka syAdvAdamata (zAsana ) ko pUrNata nirdoSa aura advitIya nizcita kiyA gayA hai aura usase bAhya jo sarvathA ekAntake prAyahako liye hue mithyAmatoMkA samUha hai usa sabakA saMkSepameM nirAkaraNa kiyA gayA hai, yaha gAta sadbuddhizAliyoko bhale prakAra samajha lenI caahiye| isake mAge, anyake uttarArdhame, vIrazAsana-varNita tatvajJAnake
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIrakA sarvodayatIrtha marmakI kucha aisI guhya tathA sUkSma bAtoko spaSTa karake batalAyA gayA hai jo granthakAra-mahodaya svAmI samantabhadrase pUrvake granthome prAya nahIM pAI jAtI, jinameM 'eva' tathA 'syAt' zabdake prayoga aprayogake rahasyakI bAte bhI zAmila haiM aura jina sabase mahAvIrake tattvajJAnako samajhane tathA parakhanekI nirmala dRSTi athavA kasauTI prApta hotI hai| mahAvIrake isa anekAntAtmaka zAmana ( pravacana) ko hI granthameM 'marvodayatIrtha' batalAyA hai--sasAra-samudrase pAra utaraneke liye vaha samIcIna ghATa athavA mArga sUcita kiyA hai jisakA Azraya lekara sabhI bhavyajIva pAra utara jAte haiM aura jo saboke udaya-utkarSame bhayavA AtmAke pUrNa vikAsameM parama sahAyaka hai| isa viSayakI pArikA nimna prakAra haisarvAntavattadguNa-mukhya karUpa manti-zUnya ca mithA'napekSam / marvApadAmantakara nignta sarvodaya tIrthAmada tavaiva // 6 // isame svAmI samantabhadra bhagavAna mahAvIrakI stuti karate hue kahate haiM ki- (he bhagavan / ) prApakA yaha tItha - pravacanarUpa zAsana yA paramAgamavAkya, jisake dvArA dukhamaya sasAra-samudrako tirA jAtA hai-sarvAntavAn hai- sAmAnya-vizeSa, dravya-paryAya, vidhiniSedha ( bhAva abhAva ), eka-aneka (advaita dvata), nitya-kSaNika Adi prazeSa dharmoko liye hue hai, ekAntata kisI eka hI dhamako apanA viSaya kiye hue nahIM hai - aura goraNa tathA mukhyakI kalpanAko sAthameM liye hue hai-eka dharma kisI samaya mukhya hai to dUsarA dharma gauNa hai, jo gauNa hai vaha nirAtmaka nahIM hotA aura jo mukhya haiM usasa vyavahAra calatA hai, isIse saba dharma suvyavasthita haiM, uname asagatatA athavA virodhake liye koI avakAza nahIM hai| jo zAsana-vAkya dharmoMme pArasparika apekSAkA pratipAdana nahIM karatA-unhe sarvathA nirapekSa batalAtA hai-vaha sarvadharmose zUnya hai-usameM kisI bhI dharmakA astitva nahIM bana sakatA aura na usake dvArA padArtha-vyavasthA
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ 434 yugavIra-nabandhAvalI hI ThIka baiTha sakatI hai| ata ApakA hI yaha zAsanatIrtha saba duHkhokA anta karanevAlA hai, yahI niranta hai-kimI bhI sarvathakAntAtmaka mithyAdarzanake dvArA khaDanIya nahI hai--aura yahI saba prANiyoke abhyudayakA kAraNa tathA AtmAke pUrNa abhyudaya (vikAsa) kA sAdhaka aisA 'sarvodayatIrtha hai-- jo zAsana sarvathA ekAntapakSako liye hue haiM unamese koI bhI sarvodayatIrtha' padake yogya nahIM ho sktaa|' yahA~ 'marvodayatItha' yaha pada marva, udaya aura tIrtha ina tIna zabdose milakara banA hai| 'mava' zabda maba tathA pUrNakA vAcaka hai, 'udaya' UMce-Upara uThane, utkarSa prApta karane, prakaTa hone athavA vikAsako kahate haiM, aura 'tItha' usakA nAma hai jisake nimittase sasAramahAmAgarako tirA jAya ' / vaha tIrtha vAstavameM dharmatIrtha hai jisakA sambandha jIvAtmAse hai usakI pravRttime nimittabhUta jo Agama athavA prAptavAkya hai vahI yahA~ tIrtha' zabdake dvArA parigrahIta hai| aura isaliye ina tIno dazabdoke mAmAsika yogase bane hue 'sarvodayatItha' padakA phalitArtha yaha hai ki-- jo AgamavAkya jIvAtmAke pUNa udaya-utkarSa athavA vikAmame tathA maba jIvoke udayautkarSa athavA vikAmame mahAyava hai vaha 'sarvodayatItha' hai| prAtmAkA udaya-utkaSa athavA vikAsa usake jJAna-darzana-mukhAdika svAbhAvika guNokA hI udaya utkaSa athavA vikAma hai| aura guragokA vaha udayautkarSa athavA vikAma doSoke asta-apakaSa athavA vinAzake binA nahI hotaa| ata sarvodayatIrtha jahA~ jJAnAdi guNoke vikAsame sahA. yaka hai vahA~ ajJAnAdi doSo tathA unake kAraNa jJAnAvaraNAdika karmoMke vinAzame bhI sahAyaka hai--vaha una saba rukAvaToko dUra karane. kI vyavasthA karatA hai jo kisIke vikAsame bAdhA DAlatI haiM / yaha 1 'tarani mamAramahArNava yena nimittena tattIrthamiti' -vidyAnanda
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIrakA sarvodayatortha 435 tIrthako sarvodayakA nimitta kAraNa batalAyA gayA hai / tava usakA upAdAna kAraNa kauna hai ? upAdAna kAraNa ve samyagdarzanAdi zrAtmaguraNa hI haiM jo tIrthakA nimitta pAkara mithyAdarzanAdike dUra hone para svaya vikAsako prApta hote haiM / isa dRSTise 'sarvodayatIrtha' padakA eka dUsarA artha bhI kiyA jAtA hai aura vaha yaha ki 'samasta abhyudayakAraraNokA - samyagdarzana- samyagjJAna-samyakcAritrarUpa trirana-dharmokA jo hetu hai- unakI utpatti abhivRddhi grAdime ( sahAyaka ) nimitta - kAraNa hai - vaha 'sarvodayatIrtha' hai ' / isa dRSTise hI, kAraName kAryakA upacAra karake isa tIrthako dhamatItha kahA jAtA hai aura isI dRSTise vIra jinendrako gharmatIrthakA kartA (pravartaka) likhA hai, jaisA ki havI zatAbdIkI banI huI 'jayavavalA' nAmakI siddhAntaTIkAme uddhRta nimna prAcIna gAthAse prakaTa hai ssimayakaro voro mahAvIrA jiguttamI / rAga-doma-bhayAdIdo dhammatityasma kArazra // isa gAthAme vIra - jinako jo 'ni sazayakara' - sasArI prANiyoke sandehoko dUra kara unhe sandeharahita karanevAlA -- 'mahAvIra ' - jJAnavacanAdikI sAtizaya-zakti se sampanna - jinottama - jitendriyo tathA karmajetAzrame zreSTha aura 'rAgadveSa-bhayase rahita' batalAyA hai vaha unake gharmatItha - pravartaka hone ke upayukta hI hai / binA aise guNokI sampatti se yukta hue koI sacce dharmatIrthakA pravartaka ho hI nahI sktaa| yahI vajaha hai ki jo jJAnAdizaktiyoMse hIna hokara rAgadveSAdise abhibhUta eva Akulita rahe hai unake dvArA savathA ekAntazAsano -- mithyAdarzanokA hI praNayana huA hai, jo jagatame aneka bhUlabhrAntiyo eva dRSTivikAroko janma dekara du khoke jAlako vistRta 1. 'sarveSAmabhyudaya kAraragAnA samyagdazanajJAnacAritrabhedAnA hetutvAdabhyudayahetutvopapatte / ' -vidyAnanda
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ 436 yugavAra-nibandhAvalo karaneme hI pradhAna kAraNa bane hai / sarvathA ekAntazAsana kisa prakAra doSose paripUrNa haiM aura ve kaise dukhoMke vistArame kAraNa bane haiM isa viSayakI carcAkA yahA~ avasara nahIM hai / isake liye svAmI samantabhadrake devAgama, yuktyanuzAsana aura svayambhUstotra jaise granthoM tathA aSTa-sahasrI jaisI TIkAproko aura siddhasena prakalakadeva, vidyAnanda Adi mahAn prAcAryoMke tarkapradhAna pranyoMko dekhanA caahiye| / yahA~ para maiM sirpha itanA hI kahanA cAhatA hU~ ki jo tIrthasAsana-sarvAntavAn nahI-sarvadhoMko liye hue aura unakA samanvaya apanemeM kiye hue nahIM hai-vaha sabakA udayakAraka athavA pUrNa-udayavidhAyaka ho hI nahIM sakatA aura na sabake saba dukhoMkana anta karanevAlA hI bana sakatA hai, kyoMki vastutattva anekAntAtmaka hai-anekAnekaguNo-dharmoko liye hue hai / jo loga usake kisI eka hI guNa-dharma para dRSTi DAlakara use usI eka rUpameM dekhate aura pratipAdana karate haiM unakI dRSTiyAM una jammAndha puruSokI dRSTiyoMke samAna ekAgI haiM jo hAthIke eka-eka agako pakDakara-dekhakara usI eka-eka agake rUpameM hAthIkA pratipAdana karate the, aura isa taraha parasparame laDete, jhagaDate, kalahakA bIja bote aura eka dUsareke duHkhakA kAraNa bane hue the| unhe hAthIke saba ago para dRSTi rakhanevAle sunetra puruSane unakI bhUla sumAI thI aura yaha kahate hue unakA virodha miTAyA thA ki 'tumane hAthIke eka-eka agako le ravakhA hai, tuma saba mila jAno to hAthI bana jAya-tumhAre alaga-alaga kathanake anurUpa hAthI koI cIja nahIM hai| aura isaliye jo vastuke saba ago para dRSTi DAlatA hai use saba morase dekhatA aura usake saba guNa-dharmoko pahacAnatA hai-vaha vastuko pUrNa tathA yathArtha rUpameM dekhatA hai, usakI dRSTi anekAntadRSTi hai aura yaha anekAntadRSTi hI satI athavA samyagdRSTi kahalAtI hai aura yahI saMsArameM vara-virodha
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIrakA sarvodayatIrtha 437 ko miTAkara sukha-zAntikI sthApanA karaneme samartha hai| isIse zrIamatacadrAcAryane puruSArthasiddhayupAyame anekAntako virodhakA mathana karanevAlA kahakara use namaskAra kiyA hai / aura zrIsiddhasenAcAryane 'sammaisutta meM yaha batalAte hue ki anakAntake binA lokakA koI bhI vyavahAra sarvathA bana nahI sakatA, use lokakA advitIya guru kahakara namaskAra kiyA hai / siddhasenakA yaha kahanA ki 'anekAnta' ke binA lokakA vyavahAra sarvathA bana nahI sakatA solaho pAne satya hai| sarvathA ekAntavAdiyo ke sAmane bhI loka-vyavahArake vana na sakanekI yaha samasyA rahI hai aura use hala karane tathA loka-vyavahArako banAye rakhaneke liye unheM mAyA, vidyA, savRti jaisI kucha dUsarI kalpanAye karanI par3I haiM athavA yo kahiye ki apane sarvathA ekAntasiddhAntake chapparako sambhAlaneke liye usake nIce taraha-tarahakI TevakiyA~ ( thAnayoM) lagAnI paDI haiM, parantu phira bhI ve use sambhAla nahI sake paura na apane savathA-ekAnta siddhAntako kisI dUsarI taraha pratiSThita karanemeM hI samartha ho sake haiN| udAharaNa ke liye advaita ekAntavAdako lIjiye, brahmAdvaitavAdI eka brahmake sivAya dUsare kisI bhI padArthakA astitva nahIM mAnate-sarvathA abhedavAdakA hI pratipAdana karate haiMunake sAmane jaba sAkSAt dikhAI denevAle padArtha-bhedo, kAraka kriyAbhedo tathA vibhinna loka-vyavahArokI bAta AI to unhone kaha diyA ki ye maba mAyAjanya haiM arthAt mAyAkI kalpanA karake pratyakSame dikhAI paDanevAle saba bhedo tathA loka-vyavahArokA bhAra 1 paramAgamasya bIja niSiddha-jAnyandha-sindhura-vidhAnam / sakala-naya-vilasitAnA virodhamathana namAmyanekAntam / / 2 jeNa viraNA logassa vi vavahAro mavvahA ga riNavvaDai / tassa bhuvaraNekkagururaNo Namo arogatavAyassa / / 61 //
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ yugavIra - nibandhAvalI usake Upara rakha diyA / parantu yaha mAyA kyA balA hai aura vaha satrUpa hai yA grasatrUpa, isako spaSTa karake nahI batalAyA gayA / mAyA yadi asat hai to vaha koI vastu na honese kisI bhI kArya ke karaneme samartha nahI ho sktii| aura yadi sat hai to vaha brahmase bhinna hai yA bhinna hai ? yaha prazna khaDA hotA hai / abhinna honekI hAlatame brahma bho mAyArUpa mithyA ThaharatA hai aura bhinna hone para mAyA aura brahma do judI vastue~ honese dvaitApatti hokara sarvathA zradvaitavAdakA siddhAnta bAdhita ho jAtA hai| yadi hetuse advaitako siddha kiyA jAtA hai to hetu ra sAdhyake dA honese bhI dvaitApatti hotI hai aura hetuke binA vacanamAtrase siddhi mAnane para usa vacanase bhI dvaitApatti ho jAtI hai| isake sivAya, dvaitake binA advaita kahanA banatA hI nahI, jaise ki hetuke binA ahetukA aura hisAke vinA ahisAkA prayoga nahI banatA | advaitame dvaitakA niSedha hai, yadi dvaita nAmakI koI vastu nahI to usakA niSedha bhI nahI banatA, dvaitakA niSedha honese usakA astitva svata: siddha ho jAtA hai| isa taraha sarvathA advetabAdakI mAnyatAkA vidhAna siddhAnta-bAdhita ThaharatA hai, vaha apane svarUpako pratiSThita karaneme svaya asamartha hai aura usake AdhAra para koI lokavyavahAra sughaTita nahI ho sktaa| dUsare sat-asat tathA ni yakSarikAdi savathA ekAnta-vAdokI bhI aisI hI sthiti hai, ve bhI apane svarUpako pratiSThita karaneme asamaya hai aura unake dvArA bhI apane svarupako bAdhA pahu~cAye binA loka vyavahArakI koI vyavasthA nahI bana sakatI / zrI siddhasenAcAyane apane sanmatisUtrame kapilake sAkhyadarzanako dravyAthika kA vaktavya, zuddhodhanaputra buddhake bauddhadazanako parizuddha paryAyArthika nayA vikalpa aura ulUka ( karaNAda) ke vaizeSikadarzanako ukta dono nayokA vaktavya hone para bhI pArasparika nirapekSatAke kAraNa 'mithyAtva' batalAyA hai aura usake anantara likhA hai: --- 438
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIrakA sarvodayatIrtha je satavAya-dose sakkolUyA bharaNati sakhA / makhAya savvA tesiM sacce vita saccA // 50 // te u bhayaraNovaNIyA samma saraNamaguttara haoNti / ja bhavadukkhavimokkha do viNa pUti pAkk i // 51 // 'sAkhyo ke sadvAdapakSame boddha aura vaizeSika jana jo doSa dete hai tathA bauddho aura vaizeSikoM ke prasadvAdapakSame sAkhyajana jo doSa dete haiM ve saba satya hai - sarvathA ekAntavAdame vaise doSa Ate hI hai / ye dono sadvAda aura prasadvAda dRSTiyA~ yadi eka dUsarekI apekSA rakhate hue sayojita ho jaoNya samanvayapUrvaka anekAntadRSTi pariNata ho nAMya to sarvottama samyagdarzana banatA hai, kyoki ye sat-asat rUpa dono dRSTiyA~ alaga-alaga sasArake du khose chuTakArA dilAneme samartha nahI haiM - donoke sApekSa mayogase hI eka-dUsare kI kamI dUra hokara sasAra ke dukhose mukti evaM zAnti mila sakatI hai / " isa saba kathana parase mithyAdarzanoM aura samyagdarzanokA tattva sahaja hI samajhame A jAtA hai aura yaha mAlUma ho jAtA hai ki kaise sabhI mithyAdarzana milakara samyagdarzana ke rUpame pariNata ho jAte hai / mithyAdarzana prathavA jenetaradarzana jaba taka apane apane vaktavyake pratipAdaname ekAntatAko apanAkara para virodhakA lakSya rakhate hai taba taka samyagdarzaname pariNata nahI hote aura jaba para- virodhakA lakSya choDakara pArasparika apekSAko liye hue samanvayakI dRSTiko apanAte haiM tabhI samyagdarzaname pariragata ho jAte hai, aura 'jainadarzana' kahalAne ke yogya hote haiN| jainadarzana apane anekAntAtmaka syAdvAda nyAyake dvArA samanvayako dRSTiko liye hue hai - samanvaya hI usakA niyAmaka tattva hai na ki virodha, aura isaliye sabhI mithyAdarzana apane-apane virodha ko bhulAkara usame samA jAte hai / isIse sanmati sUtrakI pratima gAthA - me jinavacana - rUpa jinazAsana athavA jainadarzanakI maMgalakAmanA karate hue use 'mithyAdarzanokA samUhamaya' batalAyA hai, jo isa prakAra hai 436
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ 440 yugavIra-nibandhAvalo bhadda micchAdasaNasamUhamaiyamma amayasArassa / jiNavayaNassa bhagavatro savigga-suhAhigammasma / / 5 / / isame jinavacanarUpa jainadarzana (jinazAsana) ke tIna khAsa vizeSaragokA ullekha kiyA gayA hai-pahalA vizeSaraNa 'mithyAdazanasamUhamaya', dUsarA amRtasAra' aura tIsarA 'savignasukhAdigamya' hai / mithyAdarzanokA samUha hote hue bhI vaha mithyAsvarUpa nahI hai, yahI usakI marvopari vizeSatA hai aura yaha vizeSatA usake sApekSanaya. vAdame sannihita hai- sApekSanaya mithyA nahIM hote, nirapekSanaya hI mithyA hote hai, jaisA ki svAmI samantabhadra-praNIta devAgamake nimna vAkyame prakaTa hai - mithyA-samUho mithyA cenna mithyakAntatA'sti na / nirapekSA nayA mirayA sApekSA vastu te'rthakRt / / mahAvIrajinake sarvadharmasamanvayakAraka udAra zAsaname sadaasat tathA nitya-kSaNikAdirUpa ve saba naya-dharma jo nirapekSarUpameM alaga-alaga rahakara atatvakA rUpa dhAraNa kiye hue sva-para-ghAtaka hote hai ve hI saba sApekSa ( avirodha ) rUpameM milakara tattvakA rUpa dhAraNa kiye hae sva-para-upakArI bane hae haiN| tathA Azraya pAkara bana jAte hai aura isaliye svAmI samantabhadrane yuktyanuzAsanakI ukta (61 vI) kArikAme vIrazAsanako jo sarvadharmavAn , sarvaduHkha praNAzaka aura marvodayatIrtha batalAyA hai vaha bilkula ThIka tathA usakI prakRtike sarvathA anukUla hai| mahAvIrakA zAsana anekAntake prabhAvase sakala durnayo (paraspara nirapekSanayo) athavA mithyAdarzanokA anta (niramana) karanevAlA hai aura ye durnaya athavA sarvathA ekAnta 1 "ya eva nitya-kSaNikAdayo nayA mitho'napekSA sva-parapraraNAzina / ta eva tattva vimalasya te mune parasparekSA sva-paropakAriNa // " - svayambhUstotra
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIrakA sarvodayatIrtha 441 bAdarUpa mithyAdarzana hI sasArame aneka zArIrika tathA mAnasika dukharUpa prApadAna ke kAraNa hote hai / ata jo loga bhagavAnamahAvIrake zAsanakA unake dharmatIrthakA -- sacamuca Azraya lete haiM- use ThIka taura para athavA pUrNatayA apanAte haiM - unake mithyAdarzanAdi dUra hokara samasta du kha yathAsAdhya miTa jAte haiM / aura ve isa dharma prasAdase apanA pUrNa abhyudaya -- utkarSa eva vikAsa - naka siddha karanemeM samartha ho jAte haiM / mahAvIrakI prorase isa dharmatIthakA dvAra sabake liye khulA huA hai, jisakI sUcaka gaNita kathAe~ jainazAstromeM pAI jAtI haiM aura jinase yaha spaSTa jAnA jAtA hai ki patitase patita prANiyoM ne mI isa dharmakA Azraya lekara apanA uddhAra aura kalyANa kiyA hai, una saba kathAproko choDa kara yahA~ para janayanthoke sipha kucha vidhi-vAkyoko hI prakaTa kiyA jAtA hai jisase una logokA samAdhAna ho jo isa tIrthako kevala apanA hI sAmpradAyika tIrtha aura ekamAtra apane hI liye avatarita huA samajha baiThe hai tathA dUsaroMke liye isa tIrthase lAbha uThAnemeM aneka prakAra se bAdhaka bane hue haiM / ve vAkya isa prakAra hai (1) manovAkkAyadharmAya matA sarve'pi jantava / - - yazastilaka (2) uccA'vaca - janaprAya samayo'ya jinezinAm / naikasminpuruSe tiSThedekastambha ivAlaya // " - yazastilaka (3) zrAcArA'navadyatva zucirupaskAra zarIrazuddhizca karoti zUdrAnapi deva dvijAti-tapasvi-parikarmasu yogyAn / -nItivAkyAmRta (4) zUdro'pyupaskarA''cAra-vapu zuddhayA'stu tAdRza' / jAtyA honopi kAlA dilabdhau hyAtmA'sti dharmabhAkU / / --sAgAradharmAmRta (5) ehu dhammu jo dhAyara babhagu sudu vi koi / --
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ yugavIra-nibandhAvalI so sAvaja kimAvayaha prANu kimiri marmANa hoI 1 - sAvamadhammadohA ina saba vAkyokA Azaya kramase isa prakAra hai -- (1) 'mana, vacana tathA kAyase kiye jAnevAle dharmakA anuSThAna karaneke liye sabhI jIva adhikArI haiN|' (yazastilaka) (2) 'jinendrakA yaha dharma prAya UMca aura nIca dono hI prakArake manuSyoMke Azrita hai| eka stambhake AdhAra para jaise mandira-makAna nahI ThaharatA usI prakAra U~ca-nIcamese kisI eka hI prakArake manuSyasamUhake AdhAra para dharma ThaharA huyA nahIM hai-vAstavame dharma dhArmikoke Azrita hotA hai, bhale hI uname jJAna, dhana mAna pratiSThA kula-jAti, AjJA-aizvarya garIra, bala, utpattisthAna aura AcAra-vicArAAdakI dRSTi se koI UMcA aura koI nIcA ho|' (yazastilaka) (3) madya mAsAdike tyAgarUpa prAcArako nirdoSatA, gRhapAtrAdikI pavitratA aura ni yasnAnAdike dvArA zarIrakI zuddhi, ye tInoM pravRttiyA~ (vidhiyAM ) zUdroko bhI deva, dvijAti aura tapasviyoM (muniyo) ke parikarmoke yogya banAtI haiN|' (notivAkyAmRta) (4) 'Asana aura bartana Adi upakaraNa jisake zuddha hoM, madyamAsAdike tyAgase jisakA AcaraNa pavitra ho aura nityasnAnAdike dvArA jisakA zarIra zuddha rahatA ho, aisA zUdra bhI brAhmaraNAdika vargoM ke samAna dharmakA pAlana karaneke yogya hai, kyoki jAtise hIna AtmA bhI kAlAdika labdhiko pAkara dharmakA adhikArI hotA hai|' (sAgAradharmAmRta) (5) 'isa (zrAvaka ) dharmakA jo koI bhI AcaraNa-pAlana karatA hai, cAhe vaha brAhmaNa ho yA zUdra, vaha zrAvaka hai| zrAvakake sira para aura kyA koI mariNa hotA hai ? jisase usakI pahacAna kI jA ske|' (sAvayadhammadohA) nIca-se-nIca kahA jAnevAlA manuSya bhI jo isa dharmapravartakakI
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ 443 mahAvIrakA sarvodayatItha zaraName pAkara natamastaka ho jAtA hai-prasannatApUrvaka usake dvArA pravartita dharmako dhAraNa karatA hai vaha isI lokame ati ucca bana jAtA hai / isa dharmakI dRSTimeM koI jAti gahita nahI-tiraskAra kiye jAneke yogya nahI-sarvatra guNokI pUjyatA hai, ve hI kalyANakArI hai, aura isIse isa dharmame eka cANDAlako bhI vratase yukta hone para 'brAhmaNa' tathA samyagdarzanase yukta hone para 'deva' (ArAdhya) mAnA gayA hai aura cANDAlako kimI sAdhAraNa dharma kriyAkA hI nahI kintu 'uttamadharma' kA adhikArI mUcita kiyA hai, jaisA ki nimna pArSa vAkyose prATa hai --- yo loke tvA nata mo'tihIno'pyatigumaryana / / bAlo'pi tvA zrita nauni ko no nItipura kRta // stutividyA 83 // na jAtigehitA kAcid guNA kalyANakAraNam / vratasthamapi cAhAla ta devA brAhmaNa vidu / / padmacarita 11-203 / / samyagdarzana-sampannamapi mAtaGgadeha jam / / devA deva vidurbhasma-gRDhAgArAntagaijasam // ratnakaraNDa 28 // cANDAlo vi sariMdo uttamadhammeNa sabhavadi / (kAtike yAnaprekSA) vIrakA yaha dharmatItha ina brAhmaraNAdi jAti-bhedoko tathA dUsare cADAlAdi vizeSoko vAstavika nahIM mAnatA kintu vRtti athavA prAcAra bhedake AdhAra para kalpita eva parivartanazIla jAnatA hai| sAtha hI yaha svIkAra katA hai ki apane yogya guNokI utpatti para jAti utpanna hotI hai, unake nAma para naSTa ho jAtI hai aura varNavyavasthA guNakarmoke AdhAra para hai na ki janmake / yathA - cAturvaNya yathA'nyacca cANDAlAdivizeSagaNam / sarvamAcArabhedena prasiddhiM bhuvane gatam / / pArita 11-205 // prAcAramAtrabhedena jAtInA bhedakalpanam / na jAtibrAhmaNIyA'sti niyatA kA'pi tAvikI // 17-24 // guNai sampadyate jAtiguNadhvasaivipadyate / / dharmaparIkSA 17-32 / /
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ 444 yugavIra nibandhAvalI tasmAdguNavarNa-vyavasthiti // padyacarita 11-168 // kriyAvizeSAdinibandhana eva brAhmaNAdivyavahAra. (prameyakamalamAtaMNDa) isa dharmame yaha bhI batalAyA gayA hai ki ina brAhmaNAdi jAtiyokA prAkRti Adike bhedako liye hue koI zAzvata lakSaNa bhI goazvAdi jAtiyokI taraha manuSya-zarIrame nahIM pAyA jAtA, pratyuta isake zUdrAdike yogase brAhmaNI Adime garbhAdhAnakI pravRtti dekhI jAtI hai, jo vAstavika jAti-bhedake viruddha hai| isI taraha jArajakA mI koI cinha zarIrame nahIM hotA, jisase usakI koI judI jAti kalpita kI jAya, aura na kevala vyabhicArajAta honekI vajahase hI koI manuSya nIca kahA jA sakatA hai--nIcatAkA kAraNa isa tIrthadhamameM 'anArya AcaraNa' athavA 'mlecchAcAra' mAnA gayA hai| isa dono bAtoke nirdezaka do vAkya isa prakAra hai --- varNAkRtyAdibhedAnA dehe'sminna ca darzanAt / brAhmaNyAdiSa zUdrAdyai garbhAdhAnapravartanAt // nAsti jAti-kRto bhedo manuSyANA gavA'zvavat / AkRtigrahaNAttasmAdanyathA priklpte| (mahApurANa) cihnAni viTajAtasya santi nA'moSa kAnicit / anAryamAcagna kiMcijjAyate nIcagocara // . -padmacarite, raviSeraNAcArya. vastuta maba manuSyokI eka hI manuSyajAti isa dharmako abhISTa hai, jo 'manuSyajAti' nAmaka nAmakarmake udayase hotI hai, aura isI STise saba manuSya samAna hai-Apasame bhAI-bhAI haiM aura unheM sa dharmake dvArA apane vikAsakA pUrA adhikAra prApta hai / jaisA ki namna vAkyoMse prakaTa hai - manuSyajAtirekaiva jAtikarmodayodbhavA / vRttibhedAhitAjhedAccAturvidhyamihAznute / / 38-45 / / -prAdipugaNe, jinasenAcArya
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ 45 mahAvIrakA sarvodayatIrtha vipra-kSatriya-viTa-zUdrA' proktA kriyAvizeSata / jainadharme parA' zaktAste sarve bAndhavopamA | -dharma rasika isake sivAya, kisIke kulame kabhI koI doSa laga gayA ho to usakI zuddhi kI, aura mleccho takakI kulazuddhi karake unhe apaneme milAne tathA munidIkSA Adike dvArA Upara uThAnekI spaSTa prAjJAe~ bhI isa dharmazAsanameM pAI jAtI haiM / aura isaliye yaha zAsana * jaisA ki nimna vAkyome prakaTa hai - 1 kutazcitkAraNAdyasya kula samprApta-dUSaNam / so'pi rAjAdisammatyA zodhayetsva yadA kulam / / 40-168 / / tadAsyopanayAhatva putra-pautrAdi-santatau / / na niSiddha hi dIkSA kule cedasya pUrvajA // 40-169 / / 2. svadeze'nakSaramlecchAnprajA-bAdhA-vidhAyina / kulazuddhi-pradAnAdya' svasAkuryAdupakrama // 42-174 / / -AdipurANe, jinasenAcArya 3 "mlecchabhUmijamanuSyANA sakalasayamagrahaNa katha bhavatIti naa''shkitvy| digvijayakAle cakravartinA saha prAryakhaDamAgatAnA mleccharAjAnA cakravAdibhi saha jAtavaivAhikasambandhAnA sayamapratipatteravirodhAt / athavA ta kanyakAnA cakravartyAdipariNItAnA garbhaSatpannasya mAtRpakSApekSayA mleccha-vyapadezabhAja saMyamasamavAt tathAjAtIyakAnA dIkSAhatve pratiSedhAbhAvAt / / " / --labdhisAraTIkA (gAthA 163 vI) noTa- yahA~ mlecchokI dIkSA-yogyatA, sakalamayamagrahaNakI pAtratA maura una sAtha vaivAhika sambandha AdikA jo vidhAna kiyA hai vaha saba kasAyapAhaDakI 'jayadhavalA' TIkAme bhI, jo labdhisAraTIkAse kaImau varSa pahalekI (havI zatAbdIkI) racanA hai, isI kramase prAkRta jaura saskRta bhASAme diyA hai / jaisA ki usake nimna zabdomeprakaTa hai -
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ yugavIra-nibandhAvalI sacamuca hI 'marvodayatIrtha' ke padako prApta hai-isa padake yogya isameM sArI hI yogyatAe~ maujUda haiM-hara koI bhavya jIva isakA samyaka Azraya lekara masArasamudrase pAra utara sakatA hai| parantu yaha samAjakA aura dezakA durbhAgya hai jo Aja hamane -jinake hAtho daivayogame yaha tIrtha paDA hai-isa mahAn tIrthakI mahimA tathA upayogitAko bhulA diyA hai, ise apanA gharelU, kSudra yA asarvodayatIrthakA-sA rUpa dekara isake cAro tarapha UMcI-U~cI dIvAreM khaDI kara dI haiM aura isake phATakame tAlA DAla diyA hai / hama loga na to khuda hI isase ThIka lAbha uThAte haiM aura na dUsaroko lAbha uThAne dete haiM-mAtra apane thoDese vinoda athavA krIDAke sthala rUpame hI hamane ise rakha choDA hai aura usIkA yaha pariNAma hai ki jisa 'sarvodayatIrtha' para dina-rAta upAsakokI bhIDa aura yAtriyokA melAsA lagA rahanA cAhiye thA vahA~ Aja mannATAsA chAyA huA hai, jainiyokI sakhyA bhI aguliyopara ginane lAyaka raha gaI hai aura jo jainI kahe jAte haiM uname bhI jainatvakA prAya koI spaSTa lakSaNa dikhalAI nahI paDatA-kahI bhI dayA, dama, tyAga aura samAdhikI ta paratA naz2ara nahI AtI--logoko mahAvIrake sandezakI hI khabara nahI, aura isIse sasArame sarvatra dukha hI du kha phailA huA hai| aisI hAlatame aba khAsa jarUrata hai ki isa tIrthakA uddhAra kiyA "jai eva kudo tattha sajamaggahaNasabhavo tti gAsakariNajja / disAvijayapayaTTacakkaTTikhadhAvAreNa saha majjhimakhaDamAgayAraNa mileccharAyAraNa tattha cakkavaTTiyAdIhi saha jAdavevAhiyasabadhAraNasajamapaDivattIe virohaabhaavaado| athavA tattatkanyakAnA cakravAdipariNItAnA garbheSatpannA mAtRpakSApekSayA svayamakarmabhUmijA itIha vivakSitA. tato na kiMcidvipratiSiddha / tathAjAtIyakAnA dIkSAhatve pratiSedhAbhAvAditi / "
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIrakA sarvodayatIrtha jAya, isakI saba rukAvaToko dUra kiyA jAya, isa para khule prakAza tathA khulI havAkI vyavasthA kI jAya, isakA phATaka saboke liye hara vakta khulA rahe, sabhIke liye isa tIrtha taka pahu~canekA mArga sugama kiyA jAya, isake taTo tathA ghATokI marammata karAI jAya banda rahane tathA arse taka yatheSTa vyavahArame na Aneke kAraNa tIrthajala para jo kucha kAI jama gaI hai athavA usame kahI-kahI zaivAla u panna ho gayA hai use nikAlakara dUra kiyA jAya aura sarvasAdhAraNako isa tIthake mAhAtmyakA pUrA-pUrA paricaya karAyA jAya / aisA hone para athavA isa rUpame isa tIthakA uddhAra kiyA jAne para Apa dekheMge ki deza dezAntarake kitane bezumAra yAtriyokI isa para bhIDa rahatI hai, kitane vidvAn isa para mugdha hote hai, kitane asakhya prANI isakA Azraya pAkara aura isameM avagAhana karake apane du kha-satApose chuTakArA pAte haiM aura sasArameM kaisI sukha-zAntikI lahara vyApta hotI hai| svAmI samantabhadrane apane samayame, jise Aja 1800 vaSake lagabhaga ho gaye hai aisA hI kiyA hai, aura isIse kanaDI bhASAke eka prAcIna zilAlekha' me yaha ullekha milatA hai ki 'svAmI samantabhadra bhagavAn mahAvIrake tIrthakI hajAragunI vRddhi karate hue udayako prApta hae'---arthAt, unhone usake prabhAvako sAre deza-dezAntarome vyApta kara diyA thaa| Aja bhI vaisA hI honA caahiye| yahI bhagavAna mahAvIrakI saccI upAsanA, saccI bhakti aura unakI maccI jayantI manAnA hogaa| 1 yaha zilAlekha belUra tAllAkA zilAlekha nambara 17 hai, jA rAmAnujAcArya-mandirase ahAte ke andara saumyanAyako-mandirakI chatana eka patthara para utkIraNa hai aura zaka sambat 1056 kA likhA huA hai| dekho, epinephikA karNATikAkI jilda pAMcavI, 'svAmI mamantabhadra' pRSTha 46 athavA samIcIna-dharmazAstrako prastAvanA pRSTha 113 /
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ 408 yugavIra-nibandhAvalI mahAvIrake isa anekAnta-zAsana-rUpa tIthame yaha khUbI khuda maujUda hai ki isase bharapeTa athavA yatheSTa dveSa rakhanevAlA manuSya bhI yadi samadRSTi ( madhyasthavRtti ) humA upapatti-cakSuse (mAtsaryake tyAgapUrvaka yuktisagata samAdhAnakI dRSTise) isakA avalokana aura parIkSaNa karatA hai to avazya hI usakA mAna-zRGga khaNDita ho nAtA hai-sarvathA ekAntarUpa mithyAmatakA prAgraha chUTa jAtA hai aura vaha abhadra yA mithyAdRSTi hotA hazrA bhI saba prorase bhadrarUpa eva samyagdRSTi bana jAtA hai| athavA yo kahiye ki bhagavAn mahAvIrake zAsanatIrthakA upAsaka aura anuyAyI ho jAtA hai| isI bAtako svAmI samantabhadrane apane nimna vAkya-dvArA vyakta kiyA hai kAma dviSanapyupapatticakSu samIkSatA te samadRSTiriSTam / tvayi dhra vaM khasiddhatamAnazRGgo bhavatyamadro'pi samantabhadra / -yuktayanuzAsana prata isa tIrthake pracAra-viSayame jarA bhI sakocakI jarUrata nahIM hai, pUrNa udAratAke sAtha isakA upayukta rItise yogya-pracArakoMke dvArA khulA pracAra honA cAhiye aura saboko isa tIrthakI parIkSAkA tathA isake guNoko mAlUma karake isase yatheSTa lAbha uThAne kA pUrA avasara diyA jAnA cAhiye / yogya pracArakokA yaha kAma hai ki ve jaise-taise janatAmeM madhyasthabhAvako jAgrata kare, IrSA-dveSAdirUpa matsara-bhAvako haTAeM, hRdayoko yuktiyoMse saskArita kara udAra banAe~, uname satyakI jijJAsA utpanna kare aura usa satyakI darzana prAptike liye logokI samAdhAna-dRSTiko kholeN|
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 41 sarvodaya ke mUlasUtra bhagavAn mahAvIrake tIrtha zAsaname sarvodayake jina mUla-sUtrokA pratipAdana huA hai ve saMkSepameM isa prakAra hai - 1 saba jIva dravya-dRSTise paraspara samAna hai / 2 saba jIvokA vAstavika guNa-svabhAva eka hI hai / 3 pratyeka jIva svabhAvase hI anantadarzana, anantajJAna, anantaH mukha aura anantavIryAdi ananta zaktiyokA AdhAra athavA piDa hai / 4 anAdikAlase jIvoke sAtha karmamala lagA huA hai, jisakI mUla prakRtiyA~ ATha, uttara prakRtiyA~ eka sau graDatAlIma aura uttarottara prakRtiyA~ prasakhya hai / 5 isa karmamalake kAraNa jIvokA asalI svabhAva prAcchAdita hai, unakI ve zaktiyA~ avikasita hai aura ve parataMtra hue nAnA prakArakI paryAye dhAraNa karate hue naz2ara Ate haiM / 6 aneka avasthAproko liye hue sasArakA jitanA bhI prAripavarga hai vaha saba usI karmamalakA pariNAma hai / 7. karmamalake bheda se hI yaha saba jIva jagata bhedarUpa hai / 8 jIvakI isa karmamalase malinAvasthAko 'vibhAva-pariNati' kahate haiM / 6. jaba taka kisI jIvakI yaha vibhAvapariNati banI rahatI hai taba taka vaha 'sasArI' kahalAtA hai / aura tabhI taka use sasArame karmAnusAra nAnA prakAra ke rUpa dhAraNa karake paribhramaraNa karanA tathA
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ 450 yugavIra-nibandhAvalI duHkha uThAnA hotA hai| 10. jaba yogya-sAdhanoke bala para vibhAvapariNati miTa jAtI hai, AtmAmeM kamamalakA sambandha nahIM rahatA aura usakA nija-svabhAva pUrNatayA vikasita ho jAtA hai taba vaha jIvAtmA sasAra-paribhramaraNase chUTakara muktiko prApta hotA hai aura mukta, siddha athavA paramAtmA kahalAtA hai| 51 aAtmAkI pUrNavikasita eva parama-vizuddha avasthAke atirikta paramAtmA yA Izvara nAmakI koI judI vastu nahIM hai| 12. paramAtmAkI do avasthAeM haiM, eka jIvanmukta aura dUsarI videhmukt| 13 jIvanmuktAvasthAme zarIrakA sambandha zeSa rahatA hai, jaba ki videha-muktAvasthAme kisI bhI prakArake zarIrakA sambandha pravAzaSTa nahI rhtaa| 14 sasArI jIvoke trasa aura sthAvara ye mukhya do bheda haiM, jinake uttarottara bheda anekAneka haiN| 55 ekamAtra sparzana indriyake dhAraka jIva 'sthAvara' aura rasanAdi indriyo tathA manake dhAraka jIva 'sa' kahalAte haiN| 16. jIvoke sasArI muktAdi ye saba bheda paryAyadRSTise haiM / isI dRSTise unhe avikasita, alpavikasita, bahuvikasita aura pUrNavikasita aise cAra bhAgome bhI bATA jA sakatA hai| 17 jo jIva adhikAdhika vikasita haiM ve svarUpase hI unake pUjya eva ArAdhya haiM jo avikasita yA alpavikasita haiM, kyoMki Atma-guragokA vikAsa sabake liye iSTa hai| 18 sasArI jIvokA hita isImeM hai ki ve apanI rAga-dveSa-kAma krodhAdirUpa vibhAvapariNatiko chor3akara svabhAvame sthira-hone-rUpa 'siddhi ko prApta karanekA yatna kare / 16. siddhi 'svAtmopalabdhi' ko kahate haiN| usakI prAptike liye
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvodayake mUlasUtra 46 AtmaguNokA paricaya, guNome varddhamAna anurAga aura vikAsa mArgakI dRDha zraddhA cAhiye | , 20. isake liye apanA hita eva vikAsa cAhanevAloMko una pUjya mahApuruSo athavA siddhAtmA kI zaraNa me jAnA cAhiye jinameM AtmA gurokA adhikAdhika rUpame yA pUrNarUpase vikAsa huA ho, yahI unake liye kalyANakA sugama mArga hai / 21. zaraNameM jAnekA Azaya upAsanA dvArA unake guNomeM anurAga bar3hAnA, unheM apanA mArgapradarzaka mAnakara unake pada cinhopara calanA aura unakI zikSApro para amala karanA hai / 22 siddhiko prApta hue zuddhAtmAnokI bhakti dvArA AtmotkarSa sAdhanekA nAma hI 'bhaktiyoga' hai / 23 zuddhAtmAnoke guragome anurAgako tadanukUlavartanako tathA uname guraNAnurAga pUrvaka prAdara-sa- kArarUpa pravRttiko 'bhakta' kahate haiM / 24 puNyaguNoke smararaNase grAtmAme pavitratAkA sacAra hotA hai| 25 sadarbhAta se prazasta adhyavasAya eva kuzala- pariNAmokI upalabdhi aura guNAvarodhaka sacita- karmokI nijarA hokara AtmAkA vikAsa sadhatA hai / 26 saccI upAsanAse upAsaka usI prakAra upAsya ke samAna ho jAtA hai jisa prakAra ki tailAdise susajjita battA pUrNa- tanmayatAke sAtha dIpakakA prAliMgana karane para tadra Upa ho jAtI hai / 27. jo bhakta laukika lAbha, yaza, pUjA-pratiSThA, bhaya tathA rUDhi Adike vaza kI jAtI hai vaha sadbhAkta nahI hotI aura na usase Atmoya-guNokA vikAsa hI siddha kiyA jA sakatA hai| 28 sarvatra lakSya- zuddha eva bhAvazuddhi para dRSTi rakhanekI z2arUrata hai, jisakA sabagha vivekase hai 26. binA vivekake koI bhI kriyA yathArtha phalako nahI phalatI aura na binA vivekakI bhakti hI sadarbhAta kahalAtI hai|
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ 452 yugavIra bimbAvalI 30 jaba taka kisI manuSyakA grahakAra nahI maratA taba taka usake vikAsakI bhUmikA hI taiyAra nahIM hotI / 31 bhaktiyoga se prakAra maratA hai. isIse vikAsa mArga me use pahalA sthAna prApta hai / 32 binA bhAvake pUjA - dAna japAdika usI prakAra vyartha haiM jisa prakAra ki bakarI ke galeme laTakate hue stana / 33 jIvAtmAoM ke vikAsame sabase baDA bAdhaka kAraNa mohakarma hai, jo anantadoSokA ghara hai / 34 mohake mukhya do bheda hai- eka darzanamoha jise mithyAtva bhI kahate hai, dUsarA cAritramoha, jo sadAcArame pravRtti nahI hone detA / 35 darzanamoha jIvakI dRSTime vikAra utpanna karatA hai, jisavastutattvakA yathArtha avalokna na hokara zranyathA rUpame hotA hai aura isIse vaha 'mithyAtva' kahalAtA hai / 36 dRSTivikAra tathA usake kAraraNako miTAneke liye AtmAtattva- ruciko jAgRta karane kI jarUrata hai / 37 tattvaruciko usa samIcIna jJAnAbhyAsake dvArA jAgRta kiyA jAtA hai jo sasArI jIvAtmAko tattva tattvakI pahacAna ke sAtha apane zuddhasvarUpakA, pararUpakA, parake sambandhakA sambandha se honevAle vikAra - doSakA prathavA vibhAvapariNatikA vikAra ke viziSTakAraNokA aura unhe dUra karake nirvikAra-nirdoSa banane, bandhanarahita mukta hone tathA apane nija svarUpameM susthita honekA parijJAna karAyA jAtA hai, aura isa taraha hRdayAndhakArako dUra kara AtmavikAsake sammukha kiyA jAtA hai / 38 aise jJAnAbhyAsako hI 'jJAnayoga' kahate haiM / 36 vastukA jo nija svabhAva hai vahI usakA dharma hai / 40 pratyeka vastume anekAneka dharma hote haiM, jo pArasparika apekSAko liye hue avirodha-rUpase rahate haiM aura isIse vastuvA
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvodaya ke mUlasUtra 453 vastutva banA rahatA hai / 41. vastuke kimI eka dharmako nirapekSarUpase lekara umI eka dharmarUpa jo vastuko samajhanA tathA pratipAdana karanA hai vaha ekAnta athavA ekAntavAda hai / isIko nirapekSa- nayavAda bhI kahate hai / 42, anekAntavAda isake viparIta hai / vaha vastuke kisI eka dharmakA pratipAdana karatA huA bhI dUsare dharmoMko chor3atA nahI, sadA sApekSa rahatA hai, isIse use 'syAdvAda' yA 'sApekSanayavAda' bhI kahate haiM 42. jo nirapekSanayavAda hai ve saba mithyAdarzana hai aura jo sApekSanayavAda hai ve saba samyagdarzana hai / 1 44 nirapekSanaya parake virodhakI dRSTiko apanAye hue sva-paravairI hote hai, isIse jagatame azAnti ke kAraNa hai / 45 sApekSanaya parake virodhako na apanAkara samanvayako dRSTiko liye hue sva-para- upakArI hote haiM, isIme jagatame zAntisukhake kAraraNa hai / 46 dRSTa aura iSTakA virodhI na honeke kAraNa syAdvAda nirdoSavAda hai, jaba ki ekAntavAda donoke virodhako liye hue honese nirdoSavAda nahI hai / 47 'syAt' zabda savathAke niyamakA tyAgI yathAdRSTako apekSA rakhanevAlA, virodhI dharmakA gauNarUpame dyotanakartA aura parasparapratiyogI vastuke agarUpa dharmokI sadhikA vidhAtA hai / 48 jo pratiyogI se sarvathA rAhata hai vaha grAtmahIna hotA hai aura apane svarUpakA pratiSThApaka nahIM ho sakatA / 46 ima taraha sat - prasat, nitya pranitya, eka-aneka, zubhaazubha, loka-paraloka, bandha-mokSa, dravya-paryAya, sAmAnya- vizeSa, vidyAavidyA, guNa-doSa athavA vidha-niSedhAdike rUpame jo prasakhyaananta joDe haiM unamese kimI bhI johe eka sAthI ke binA dUsarekA astitva nahI bana sakatA /
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ yugavIra nibandhAvalI 50 eka dharmIme pratiyogI dharma paraspara avinAbhAva-sa.bandhako liye hue rahate haiM, sarvathA rUpase kisI ekakI kabhI vyavasthA nahI bana sktii| 51 vidhi-niSedhAdirUpa sapta bhaga sampUrNatattvArthaparyAyome ghaTita hote haiM aura 'myAt' zabda unakA netRtva karatA hai| 52 sAre hI naya-pakSa sarvathArUpame ati dUSita haiM aura syAtrUpameM puSTiko prApta haiN| 53 jo syAdvAdI haiM ve hI suvAdI haiM, anya saba kuvAdI haiN| 54 jo kimI apekSA athavA nayavivakSAko lekara vastutattvakA __ kathana karate haiM ve 'syAdvAdI' haiM,bhale hI 'syAt' zabdakA prayoga sAthameM na karate ho| 55 kuzalA'kuzala-karmAdika tathA bandha-mokSAdikakI sArI vyavasthA syAdvAdiyo athavA anekAntiyoke yahA~ hI banatI hai| 56 sArA vastutattva anekAntAtmaka hai / 57 jo anekAntAtmaka hai vaha abheda-bhedAtmakako taraha tadatatsvabhAvako liye hotA hai| / 58 tadatatmvabhAvame eka dharma dUsare dharmase svatantra na hokara usakI apekSAko liye rahatA hai aura mukhya-goragakI vivakSAse usakI vyavasthA usI prakAra hotI hai jisa prakAra ki mathAnIkI rassIke dono sirokii| 56 vivakSita 'mukhya' aura avivakSita 'gauraNa' hotA hai| 60 mukhyake binA gauraNa tathA gauraNake binA mukhya nahIM bntaa| jo gauraNa hotA hai vaha abhAvarUpa nirAtmaka nahIM hotaa| 61 vahI tattva pramANa-siddha hai jo tadatatsvabhAvako lie hue ekAntadRSTikA pratiSedhaka hai| 62 vastuke jo aza ( dhama) paraspara nirapekSa ho ve puruSArthake hetu athavA artha-kriyA karaneme samartha nahIM hote|
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvodaya ke mUlasUtra 63 jo dravya hai vaha satsvarUpa hai / 64 jo sat hai vaha pratikSaraNa utpAda-vyaya-dhauvyase yukta hai / 65 utpAda tathA vyaya paryAyame hote haiM aura ghauvya guraNameM rahatA hai, isIse dravyako guraNa-paryAyavAn bhI kahA gayA hai| 66 jo sat hai usakA kabhI nAza nahI hotA / 67 jo sarvathA prasat hai usakA kabhI utpAda nahI hotA / 68 dravyase tathA sAmAnyarUpase koI utpanna yA vinaSTa nahI hotA; kyoki dravya saba paryAyome aura sAmAnya saba vizeSome rahatA hai / 66 vividha paryAyeM dravyaniSTha eva vividha vizeSa sAmAnyaniSTha hote haiN| 70 sarvathA dravyakI tathA sarvathA paryAyakI koI vyavasthA nahIM banatI aura na sarvathA pRthagbhUta dravya paryAyakI yugapat hI koI vyavasthA banatI hai / 455 71 sarvathA nityame utpAda aura vinAza nahI banate, vikAra tathA kriyA-kArakakI yojanA bhI nahI bana sakatI / 72 vidhi aura niSedha dono kathacat iSTa hai, sarvathA nahI / 73 vidhi - niSedhame vivakSAse mukhya- gaurakI vyavasthA hotI hai / 74 vastuke kisI eka dharmako pradhAnatA prApta hone parazeSa dharma gaura ho jAte haiM / 75 vastu vAstavame vidhi - niSedhAdi-rUpa do-do avadhiyoMse hI kAryakArI hotI hai / 76 bAhya aura prAbhyantara athavA upAdAna aura nimitta dono kAraNo ke milane se hI kAryakI niSpatti hotI hai / 77 jo satya hai vaha saba anekAntAtmaka hai, anekAntake binA satyakI koI sthiti hI nahI / 78 jo anekAntako nahI jAnatA vaha satyako nahI pahacAnatA, bhale hI satyake kitane hI gIta gAyA kare /
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuSavIra-nibAdhAvalI 76 anekAnta paramAgamakA bIna athavA jainAyamakA prANa hai| / 89. jo sarvathA ekAnta hai vaha paramArtha-zUnya hai| 81. jo dRSTi anekAntAtmaka hai vaha 'samyagdRSTi' hai / 82 jo dRSTi anekAntase rahita hai vaha 'mithyASTi ' hai| 83 jo kayana anekAntadRSTise rahita hai vaha 'mithyAvacana' hai| 84. siddhi anekAntase hotI hai, na ki sarvathA ekaantse| 15. sarvathA ekAnta apane svarUpakI pratiSThA karaneme bhI samartha nahIM hotaa| 86 jo sarvathA ekAntavAdI hai ve apane vairI Apa haiN| ___ 87 jo anekAnta-anuyAyI hai ve vastuta ahajjina-matAnuyAyI haiM, bhale hI ve 'arhanta' yA 'jina' ko na jAnate ho| 88 mana-vacana-kAya-sabadhI jisa kriyAkI pravRtti yA nivRttise Atma-vikAsa madhatA hai usake liye tadanurUpa jo bhI puruSArtha kiyA jAtA hai use 'karmayoga' kahate hai / 86 dayA, dama tyAga aura samAdhime tatpara rahanA AtmavikAsakA mUla eva mukhya kamayoga hai| 60. samIcIna dharma sadRSTi, sadbodha aura saccAritrarUpa hai, vI ratnatraya-pota aura mokSakA mArga hai| 61 sadRSTiko liye hue jo jJAna hai vaha 'sadbodha' kahalAtA hai| 62 sadbodha-pUrvaka jo AcaraNa hai vaha saccAritra' hai athavA jJAnayogIke karmA''dAnakI nimittabhUta jo kriyAe~ unakA tyAga 'sa. myakacAritra' hai aura umakA lakSya rAga-dveSakI nivRtti hai| 63 apane rAga-dveSa-kAma krodhAdi-doSoko zA-ta karanese hI AtmAme zAntikI vyavasthA aura pratiSThA hotI hai| 14 ye rAga-dveSAdi-doSa, jo manakI samatAkA nirAkaraNa karanevAle haiM,ekAnta dharmAbhiniveza-mUlaka hote haiM aura mohI jIvoke ahaMkAra-mamakArase utpanna hote haiN|
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvodayake mUlasUtra 457 65 saMsAra meM zAntike mukhya kAraNa vicAra-doSa aura pracAra doSa hai / 66 vicAradoSako miTAnevAlA 'anekAnta' aura prAcAradoSako dUra karanevAlI 'hisA' hai / 67 anekAnta aura ahisA hI zAstA vIrajina athavA vIrajina - zAsanake do pada hai / 68 anekAnta aura ahiMsAkA Azraya lenese hI vizvame zAnti ho sakatI hai / 66 jagata ke prAriNayokI ahisA hI 'paramabrahma' hai, kisI vyaktivizeSakA nAma paramabrahma nahIM / 100 jahA~ bAhyAbhyantara dono prakArake parigrahokA tyAga hai vahI usa hisAkA bAsa hai / 1 10 jahA~ dono prakAra ke parigrahokA bhAra vahana athavA vAma hai vahI hisAkA nivAsa hai / 102 jo parigrahame prAsakta hai vaha vAstavame 'hisaka' hai / 103 AtmapariNAmake ghAtaka honese jhUTha, corI, kuzIla aura parigraha ye saba hisAke hI rUpa haiM / 104 dhana-dhAnyAdi sampattike rUpame jo bhI sAsArika vibhUti hai vaha saba 'bAhya parigraha' hai / 105 ' Abhyantara - parigraha' dazanamoha, rAga, dveSa, kAma, krodha, mAna, mAyA, lobha, hAsya, zoka, bhaya aura jugupsA ke rUpame hai / 106 tRSNA - nadIko aparigraha sUrya ke dvArA sukhAyA jAtA aura vidyA- naukA se pAra kiyA jAtA hai / 107 tRSNAkI zAnti prabhISTa indriya-viSayokI sampatti se nahI hotI, pratyuta isake vRddhi hotI hai / 108 prAdhyAtmika tapakI vRddhi ke liye hI bAhya tapa vidheya hai / 106 yadi prAdhyAtmika tapakI vRddhi dhyeya yA lakSya na ho to
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ yugavIra - nibandhAvalI bAhya-tapazcaraNa ekAntata zarIra-pIDanake sivA aura kucha nahI / 110 saddhyAnake prakAzase prAdhyAtmika andhakAra dUra hotA hai / 111 apane doSake mUla kAraraNako apane hI samAdhitejase bhasma kiyA jAtA hai / 458 110 samAdhikI siddhi ke liye bAhya aura grAbhyantara dono prakArake parigrahokA tyAga Avazyaka hai / 113 moha- zatruko saddRSTi, savitti aura upekSArUpa astrazastrase parAjita kiyA jAtA hai / 114 vastu hI avastu ho jAtI hai, prakriyAke badala jAne athavA viparIta ho jAnese / 115 karma kartAko choDakara anyatra nahIM rahatA / 116 jo karmakA kartA hai vahI usake phalakA bhoktA hai / 117 anekAnta-zAsana hI azeSa-dhamakA prAzraya-bhUta aura sarva zrApadAprakA praNAzaka honese 'sarvodayatIrtha' hai / 118 jo zAsana vAkya dharmome pArasparika apekSAkA pratipAdana nahI karatA vaha saba dharmo zUnya eva virodhakA kAraNa hotA hai aura vaha kadApi 'sarvodayatIrtha' nahI ho sakatA / 116 Atyantika-svAsthya hI jIvokA saccA svArtha hai, kSaraNabhagura bhoga nahI / 120 vibhAvapariNati se rahita apane anantajJAnAdisvarUpame zAzvatI sthiti hI 'AtyantikasvAsthya kahalAtI hai, jisake liye sadA prayatnazIla rahanA cAhiye /
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmAnukramaNikA akampana (rAjA) 167 / ayodhyA (rAjadhAnI) 103 akalakadeva 44,46,116,346, | araDaka-arDaka (grAma, gotra) 235 375, 381, 382 436 268 akalaka-stotra 44 | arijaya (rAjA) 247 akSamAlA (nIcajAti-strI)244 / ariSTapura 166 agnibhUta (muni) 301 | arjuna agravAla ( jAti vaza ) 64, ahannIti (grantha) 134 233, 234, 048 050 azoka (samrATa) 424 agrasena (rAjA) 233, 234 | apTazatI ( vRtti ) 346, 375 ajamera 17 / aSTasahasrI 346, 375, 436 ajamerA ( gotra / 234 | amarAja(tejapAlakA pitA)246 anagAradharmAmRta (grantha) 250 ajanAsundarI 102, 261 anekAnta (mAsika patra) 38 prAtmAnuzAsana ( grantha ) 316 andhakavRSTi ( rAjA ) 16. prAdipUrANa 54-104, 114, abulakalAma AjAda 211 / 133-151, 163-568, amitagati (prAcArya) 21, 54 236, 242-244, 311, 157, 201, 204, 238, 444, 445 326 | prAdIzvara (bhagavAna) 103 amitati-zrAvakAcAra 54 / prApta-parIkSA / 181 amRtacandra (prAcArya) 78, 122, / pAbU (parvata) 246 264, 3.1, 437 / aArAdhanAsArakathAkoSa 58-70 amerikA ( deza ) 7 ' AzAdhara (paDita) 56, 162
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ 460 yugavIra-nibandhAvalo 130, 18, 250, 304 / kAmadhenu ( sAptAhika patra ) 38 ugrasena (rAjA) 162, 236 | kArtikeya ( svAmI) 324 ujjayinI (nagarI) 247 kAlazvApAkI (vijAti) 256 uttarapurANa 042 / kAlA (vyakti, gotra) 237 upAsakAcAra (amitAta) 157, | kAlidAsa (meghadUta-kartA) 40 224, 326 kAgIrAja (rAjA) 245 upAsanAtatva (pustaka) 358 kAsalI,kAsalIvAla (gotra)234 ulUka ( karaNAda) 438 kukaDacopaDA (gotra) 236, 237 uzanA ( zukrAcArya ) .48 ku thalagiri ( tIrthakSetra ) 14 RSabhadeva ( bhagavAna) 200 / kundakunda ( prAcArya ) 56-102, RSidattA 67, 164 118, 261, 321-327 ekasadhibhaTTArava 78 kumudacandra (prAcArya) 177, 178 eNIputra 67, 534, 164 kullUkabhaTTa (TIkAkAra) 245 epigrAphikA karNATikA 47 | kusumAvatI (mAlIkI kanyA) 68 osavAla ( vaza ) 236, 248 | kesariyAnAtha (ati0 kSetra) 66 kaTAriyA ( gotra ) 237, 238 / kailAza( parvata ) kasmAda (ulUka) 138 koThArI ( gotra ) 237 kapila 438 koza (vAmana zivarAma prApTe)73 karakaDu (rAjA) 58 68 kauzAmbI ( nagarI) 62 karNa (rAjA) kSatracUDAmariNa ( grantha ) 126 kartavyakomudI / khataulI ( nagara ) 47 kriyAkalApa 168 khaDelAgara ( rAjA) 234 kalyANamandira ( stotra ) 177, khaDelavAla (jAti ) 64, 234 181, 268 322 235, 236, 248, 250 kasAyapAhuDa 445 | khaDelAnagara 234, 235 kAkU ( raoNkA) 238 gajakumAra 247 kA~gresa (jAtIya mahAsabhA)208 / gajAdharalAla (paDita) 163,258
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ 461 nAmAnukramaNikA mAdharacopaDadya ( mova) 27 / jaratkumAra 164, 302 gardayA, gadyo (gotra, grAma) 235 jarA (kanyA) 162, 163 302 gadhamAdana ( parvata) 302 javAharalAla neharU 424, 428 gAndhI ( mahAtmA) 208, 206 jApAna (deza) 211, 335, 418, 426 jAlhaNa (Thakkura) 246 giradhararAya (kavi) 276 / jitazatru (rAjA) 164 giranAra ( tIrthakSetra ) 69 jinadattasUri 237 guragabhadra ( prAcArya) 316 jinadAsa (brahmacArI) 62,68, mugavatI ( zreNika-putrI ) 247 135, 165, 167, 247 gommaTasAra (grantha) 232, 256 jinadAsa (syAdvAdI)368,366 gommaTasAra-TIkA 51 jinavallabhasUri 236, 237 gautama (gaNadhara) 301 jinasena ( AcArya) 54-103 gaurika (vidyAdhara-jAti) 246 114, 133-151, 162, panthaparIkSA (pustaka) 172 163-167, 234, 236, carmarAvatI (cambala nadI) 40 242-246, 257, 260, cAdanapura (zrImahAvIrajI) 66, | 303, 444,445 100, 260 jinasena-trivarNAcAra 170 cAmuNDarAya jinasahitA 78,76, 85, 87 cAritrasAra (grantha) 56, 56 / jIvadhara 118 cArudatta (seTha' 160 252,053 jainanItisagraha ciraDavI ciraDakyA (gotra)235 / jainamitra ( patra) 41,246 caudharI (gotra) 234 jainasampradAyazikSA (grantha ) 236 cauvaNyA, cauvANyA (gotra) 235 | jainahitaiSI (patra) 172 cauhAna (vaza) 235 jaitrala (jidala-gotra) 233 caMpApura (nagara) 302 / jorAvara ( gotra) 237 chAvaDA (gotra) 235 / joka (kavi) 15 jayadhavalA ( TIkA) 535 445 / jJAnAnanda (seTha ) 415, 497
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 yugavIra-nibandhAvalI jJAnANaMva (grantha) 124, 320 | dhanyakumAra (vaizya-putra) 247 325, 326, 381, 382 dharmaparIkSA (anya) 224, 445 jhAjharaNasiMha 237 / dharmarasika (grantha) 445 ThAkarasI (koThArI) 237 / dharmasagrahazrAvakAcAra 52-62, DAlacanda ( seTha) 414-417 / 133, 186, 245, 246, tattvArthazlokavArtika 182, 365 tattvArthasUtra 327, 376, 382, dhavala (siddhAntagrantha) 317 383, 403, 412, 413 dhavalacandra (nAnudeputra) 236 tAtahaDa (gotra) 236 dhADIvAla (gotra) 237 tAranapanthI (sampradAya) 2001 dhArAziva (nagara) / tAragA ( tIrthakSetra) 65 dhRtarASTra tArAcanda (seTha) 414-417 narapati ( zUra-pitA ) 162 tejapAla 246 navajIvana ( patra) 206 tripada (vyakti) 301 nAgadatta (SThi) 58 trivarNAcAra 64, 172, 306 nAnacanda padamasA munIma ) 65 damavara (muni) 18 nAnude paDihAra (rAjA) 236 dayAcanda ( seTha) 415, 417 nAnautA (sahAranapura) 223 daraDyo (grAma, gotra) 235 nAbhi (rAjA) 137 dazapura ( nagara) 40 nAhaTA (gotra) 237 devakI 134, 162, 236 nItivAkyAmRta ( grantha) 126devayAnI 248 146, 165, 243, 305, devasena (devaka) 134,162 . 441, 442 devAgama 332, 348, 346, nIla (nIlAjanAkA mAI) 240 353, 370, 436, 436 nIlAjanA 240 daulatarAma (kavi, paDita) 163 neminAtha (bhagavAna) 17, 134 281, 303 161, 162, 302 dhanIrAma (seTha) 408, 406 ' paTela (saradAra) 428
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 nAmAnukramaNikA 463 padAcarita 443, 444 | pItalyA,pItalyo(grAma,gotra)235 padmanandi (AcArya) 54, 55, | puNyAsrava-kathAkoSa 57, 58, 76, 148 padmanandi-pacaviMzatikA 54,76, | puruSArthasiddhayapAya 78, 122 68,247, 302 321. 437 padmapurANa 61, 102, 261 puSpadeva (rAjakumAra) 233 padmAvatI puSpavatI (kanyA) 68 paravartaka (bhIla) 302 pUjAsAra (grantha) 62-62, 303 paravAra (jAti) 64, 248 | pUjyapAda (prAcArya) 116, 184, paravArabandhu(patra) 327, 333, 381 parAzara ( RSi) 245 | pUtigandhA (dhIvara-kanyA) 301 pallIvAla ( jAti) 248 pUrNabhadra (vaizya) 302 pahADI,pahADyA(grAma,gotra) 235 pratiSThAsAroddhAra 83, 66 pAgulyo,pAgulyA(grAma,gotra)235 prabhAcandra (prAcArya) 231 pATana, pATanI (mAma,gotra) 234 prameyakamalamArtaNDa 444 pADaNI (grAma) 235 pravacanasAra 321, 322 pANDu ( pANDava-pitA) 245 prAgvATa (jAti) 246 pANDuka (vidyAdhara-jAti) 256 prAyazcittasamuccaya 378-383 pAtrakesarI (prAcArya) 201,301 priyagusundarI 67, 134, 162, pAtrakesari-stotra 202, 382 164 pAnAcanda (seTha) 17 | banamAlA, banamAlI (gotra) 235 pApaDI, pApaDIvAla (gotra) 235 baDaudA jaina kaoNnphesa 40 pArakha (gotra) 237 balabhadra 165,168 pArvateya (jAti) 256 bAkalI, bAkalIvAla (gotra)234 pArzvanAthapurANa 268 bAlagagAdhara tilaka 40 pArzvanAtha ( bhagavAna) 58 | buddha, bauddhadarzana 37,41, 438 pAsUjI (pArakha) 237 ' belUra (tAlluka) 447
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 302 128 40 yaduvaza yugavIra-nibandhAvalI brahmasUri 64 maDaura (grAma) 236 bhaDakamakara (prophesara) 41 mAtaga (jAti) bhadravAhasahitA 172 mAnabhadra (vaizyaputra) bhadravAhusvAmI 301 / mitAkSarA (TokA) bharata cakravatI) 103, 104 muja ( rAjA) 224 167, 300, 424 meghadUta (kAvya) bhavadattA 58 / maithilIzaraNa (kavi) / 165 bhaviSyadatta (vaizyaputra) 47 moDha ( jAti ) 244 bhaviSyAnurUpA (rAjaputrI) 247 motIlAla neharU 211 bhIma (pANDuputra) | mohana (chAtra) 400,410,416 bhISma (zAntanuputra) 245 / yad (rAjA) 162 248 bhUpAla (rAjA) 247 248 bhUlAraNI, bhUlaNyA (gotra) 235 yayAti (rAjA) 248 bhesA ( grAma, gotra) 235 yazastilaka ( pantha ) 51, 126, bhojakavRSTi (rAjA) 162 130, 136, 262, 310 marigalAla nabhUbhAI 41 41, 44, madanavegA 246, 258 yaga iDiyA (patra) 206 manu-smRti 67, 146, 151, yAjJavalkya ( smRtiH) 138 244, 046 yuktyanuzAsana (grantha) 332, mandapAla (RSi) 044 431, 432, 436, 448 mallAvata (gotra) ratanapura, ratanapurA (gotra) 237 mahAjana (vaza) 236 ratanasiha (cau0 rAjapUta) 237 mahAbhArata 127, 248 ratnakaraNDa zrAvakAcAra 76, 77 mahAvIrapurANa 113, 231, 256, 305 mAgItugI (tIrthakSetra) 64 443 mANikacanda ( seTha) 97 ratnacandra (muni) 150 magatarAya (paDita) 164] ratnaprabhasUri 237 57 36
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 12 244 236 382, nAmAnukramaNikA rantideva (rAjA) 40 | luhADyA (gotra) rayaNasAra ( grantha) 56, 102 lUNe ( vyaktivizeSa ) 237 161, 261 vanamAlA (vIrakaseThakI strI) 62 game bhaga (pustaka) 166 / vandemAtaram (patra) 210 raviSeNa (prAcArya) 91, 261, varadharma (muni) vasiSTha (RSi) rAkA (maTha, gotra) 38 vasu (rAjA) rAjagRha (nagara) vasudeva (zrIkRSNa-pitA) 17, gajamala baDejAtyA 235 134, 161-170, ,236, rAnavArtika (grantha) 378, 381, 246, 246, 258, 302 vasundi (prAcArya) 77 rAma (mahApuruSa) 17 18, 37 / vamunandi-zrAvakAcAra 60 61, gamacadra (mumukSa) 247 77,78 gamAnanda (meTha) 414, 417,' vamatamenA (vezyA) 160, 161 458 'vazAlaya (vidyAdhara-jAti) 256 rAmAnujAcAryadira 447 / vAgbhaTa (vaidyarAja) 31,32, 152 gayajAdA (gAtra) 237 vaoNThiyA (gotra) 237 rAvacuDe 237 / vAtsyAyana (RSi) 102 rAvajI nAna vandajI (meTha) 66 vAdImihasUri rAvaNa (lakAdhIza) 61 vArbhamUlaka (vi0 jAti) 256 roDiga (lADa) 210, 211 vikrama (rAjA) 431 rukmiNo(kRSNako paTarAnI)301 vicitravIrya (zAntanurAjAkA rohiNI (rAjaputrI) 162, 166 putr| 255 vijJAnezvara labdhisAra-TIkA 302, 455 / vidyAnanda (prAcAya) 116,182, lAjapatarAya (lAlA) 211 346, 375, 432, 436 lAlAgo (gotra) 237 | vidya dvega (vidyAdhara) 258
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ 466 yugavIra - nibandhAvalI vinodIrAma ( seTha) 414, 416 | zubhacandra ( prAcArya) 300 325 381 417 vipulAcala (parvata) viramecA (gotra) vivAha - kSetra prakAza vivekacandra (seTha) 57 | zukra (prAcArya ) 237 zUra (rAjA) 205 | 455, 417 432-440 vIrazAsana vRndala (gotra) 233 vRndadeva ( rAjakumAra ) 233 vRSabhadeva (bhagavAna) 127, 148 236 zekha (urdU kavi ) zolApura vRhaddhvaja vaizeSika darzana 438 vyAsa ( kAnIna) 244 zatru jaya ( tIrthakSetra ) 64, 65 zAntanu (rAjA) 245 61 zAntinAtha (bhagavAna) zAraGgI (nikRSTajAti strI) 204 zIlAyudha (rAjA) 67, 164 zuddhodhana (buddha-pitA) 438 vilsana kAleja trizvadeva (brAhmaNa) 41 246 vIraka (seTha) 62 zrAvastI (nagarI) vIra ( jina-jinendra ) 432, zrIkRSNa (vasudevamuta) 37, 162, 165 247, 301. 824 435 vIrabhadra (adhyApaka) 385, 361 30. 362, 366, 400 401 451, 416 1-1 162 186 64 66 zmazAna ( mAtaga-vidyAdhara jAti) zrIdhara (muni) 256 zrIpAlacandra (yati ) 236 zreNika (rAjA) 58, 75, 133, 247 svapAka (mAtaga-vidyAdhara (jAti) 256 sakalakIrti (cAya) 55, 166 satyavatI ( dhIvara kanyA) 245 satyadhara (rAjA) 118 sanmatisUtra ( samma sutta) 457, 21, 76, 436 samantabhadra (svAmI) 113, 116, 155, 156, 164, 231, 256 305 314, 331, 333, 350, 352, 353, 357 - 360,
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 68 236 raraka nAmAnukramaNikA 467 367, 366, 374, 376, / siddhisopAna (pustaka) 358 431-448 sivanI * samayasAra (grantha) 327 / sIpAra0 dAma (dezabandhu) 211 mamAdhigupta (muni) 301 | sukumAla samAdhitantra (grantha) 181, 183 | mukumAla-caritra (grantha) 302 samIcIna dhamazAstra 447 sukhAnanda (seTha) 411 sammedazikhara (tIrthakSetra / 66,64 / sugupti (muni) sarasvatI 17 18 / sughaDa (gotra) sardhanA ( ji0meraTha) 47 sudazana (udyAna) sarvAAi grantha) 584, 227 sudarzanameka 333, 681 subhASitara namadoha marvodaya-nAya 31-846 : mubhASitAvalI sahasrAra (mbaga) 58 mumugva (gajA) mahA (nagara,gAta) 24, 25, suvasu sahAranapura 34, 38, 223 / suvIra majIvanI (TIkA) 40 satoSA (ThaganI) 246 sktimuktAvalI 17 sAkhyadazana 301 sAgAradharmAmRta (grnth| 56, 56. seThiyA (gotra) 65, 66, 74-77, 120. sevArAma 415, 417 130, 304, 441, 442 sonI (gotra) 234 sAbhara, sAbharyA (grAma,gotra)-35 , somadevamUri (prAcArya)54,121sAvayadhamma dohA 442. 146, 165-172, 243, siddhakUTa (caityAlaya) 258 . 262, 300-310 siddhasena (prAcArya) 116, 436, samaprabha (prAcArya) 127 437 438 somazarmA (brAhmaraNa) 133, 247 siddhAntasAra (grantha) 41 / somazrI hara suhaDAdevI 246 438 / sUryAmatra 246
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ 468 yugavIra-nibandhAvalI somamena (prAcArya) 105, 306 | svAmikArtikeyAnuprekSA 354 somA (brAhmaraNaputrI) 247 443 somAnvaya (vaza) 246 / harakhAvata (gotra) 237 saudhama ( svarga) 58 haripura 247 saumyanAyakImadira 447 , haribhAI devakaraNa (seTha) 65 stUtividyA (grantha) 327,443 / harivazapugaraNa 67-68, 134sthAnakavAsI ( sampradAya ) 200 166, 236, 246, 247, svayambhUstotra 155,185, 332, 257, 258, 301-303 350, 352, 357, 358 hastinApura 247 366, 368, 436, 446 himazItala (rAjA) 44 svarUpA (gajakanyA) 247 / hIrAcanda nemicanda ( seTha ) 65
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
_