Book Title: Bharat ke Prachin Rajvansh Part 01 Author(s): Vishveshvarnath Reu, Jaswant Calej Publisher: Hindi Granthratna Karyalaya Catalog link: https://jainqq.org/explore/020119/1 JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLYPage #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 652 For Private and Personal Use Only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza / (prathama bhaag|) + + saMskRtapustakoM, zilAlekhoM, tAmrapatroM, sikkoM, khyAtoM, aura phArasI tavArIkhoM Adike AdhArapara likhA huA kSatrapa, haihaya, paramAra, pAla, sena aura cauhAna vaMzoMkA itihAsa / -orepor lekhaka, sAhityAcArya paNDitaM vizvezvaranAtha reu, supariTeNDeNTa, saradAra-myUjiyama aura mumera pablika lAibrerI tathA bhUtapUrva prophesara jasavanta kAleja jodhpur| mA.zrI phelAmamAgara mRti sAna madira zrI mahApaura mama ArAdhanA karane ko lA. #. prakAzaka, hindI-grantha-ratnAkara kAryAlaya, bambaI / zrAvaNa 1970 prathamAvRtti] julAI san 1920 [mUlya tIna rupye| For Private and Personal Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzaka nAthUrAma premI, proprAyaTara, hindI-grantha-ratnAkara kAryAlaya, hIrAbAga, girgaaNv-bmbii| Serving Jinshasan . . . 044512 gyanmandir@kobatirth.org mudraka, zrIyuta ciMtAmaNa sakhArAma devaLe, muMbaI-vaibhava presa, sarvhanTs Apha iMDiyA sosAyaTIj homa, sa~DharTa roDa, girgaaNv-bmbii| For Private and Personal Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir smrpnn| jinakI kRpAse Aja mujhe yaha pustaka lekara mAtRbhASA-hindIke premI vidvAnoMkI sevAmeM upasthita honekA maukA milA hai; rAjapUtAnA myUjiyama, ajamerake suparipTeNDeSTa. rAyabahAdura paNDita gaurIzaMkara ojhAko yaha tuccha bheMTa sAdara aura saprema samarpita karatA huuN| namra sUcana isa grantha ke abhyAsa kA kArya pUrNa hote hI niyata samayAvadhi meM zIghra vApasa karane kI kRpA kareM. jisase anya vAcakagaNa isakA upayoga kara sakeM. For Private and Personal Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private and Personal Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir nivedn| samasta sabhya jagatmeM itihAsa eka bar3e hI gauravakI vastu samajhA jAtA hai; kyoMki deza yA jAtikI bhAvI unnatikA yahI eka sAdhana hai / isIke dvArA bhUtakAlakI ghaTanAoMke phalAphala para vicAra kara AgekA mArga niSkaNTaka kiyA A sakatA hai| yahI kAraNa hai ki Ajakala pazcimIya dezoMmeM bAlakoMko prArambhase hI apane dezake itihAsakI pustakeM aura mahAtmAoMke jIvanacarita par3hAye jAte haiN| isIse ve apanA aura apane pUrvajoMkA gaurava acchI taraha samajhane lagate haiM / hindustAna hI eka aisA deza hai ki jahA~ke nivAsI apanI mAtRbhASA-hindImeM dezI aitihAsika pustakoMke na honese isase vaJcita raha jAte haiM aura AjakalakI pracalita a~garejI tavArIkhoMko par3hakara apanA aura apane pUrvajoMkA gaurava kho baiThate haiN| isa lie pratyeka bhAratIyakA kartavya hai ki jahA~taka ho isa truTiko dUra karanekI koziza kre| prAcIna kAlase hI bhAratavAsI dhArmika jIvanakI zreSThatA svIkAra karate Aye haiM aura isI lie ve manuSyoMkA carita likhanekI apekSA IzvarakA yA usake avatAroMkA carita likhanA hI apanA kartavya samajhate rahe haiN| isIke phalasvarUpa saMskRta-sAhityameM purANa Adika aneka grantha vidyamAna haiN| inameM prasaMgavaza jo kucha bhI itihAsa AyA hai vaha bhI dhArmika bhAvoMke mizraNase bar3A jaTila ho gayA hai / For Private and Personal Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 6 ) IsAkI cauthI zatAbdI ke prArambhameM cInI yAtrI phAhiyAna bhAratameM AyA thaa| isakI yAtrAkA pradhAna uddezya kevala bauddhadharmakI pustakoMkA saMgraha aura adhyayana karanA thA / isake yAtrA-varNanase usa samayakI aneka bAtoMkA patA lagatA hai / parantu isake itane bar3e isa sapharanAmemeM usa samayake pratApIrAjA candragupta dvitIyakA nAma taka nahIM diyA gayA hai| isase bhI hamAre uparyukta lekha ( prAcIna kAlase hI bhAratavAsI manuSya-carita likhanekI tarapha kama dhyAna dete the ) kI hI puSTi hotI hai / isa prakAra upekSAkI dRSTise dekhe jAneke kAraNa jo kucha bhI aitihAsika sAmagrI yahA~para vidyamAna thI, vaha bhI kAlAntarameM luptaprAya hotI gaI aura hote hote dazA yahA~taka pahu~cI ki loga cAraNoM aura bhrAToMkI dantakathAoMko hI itihAsa samajhane lage / Ajase 150 varSa pUrva prasiddha paramAra rAjA bhojake viSayameM bhI logoM ko bahuta hI kama jJAna raha gayA thA / dantakathAoMke AdhArapara ve pratyeka prasiddha vidvAnako bhojakI sabhAke navaratnoM meM samajha lete the / aura to kyA svayaM bhoja-prabandhakAra ballAlako bhI apane caritanAyakakA saccA hAla mAlUma na thA / isIse usane bhojake vAstavika pitA sindhurAjako usakA cacA aura cacA muako usakA pitA likha diyA hai| tathA mukhakA bhojako maravAnekA udyoga karanA aura bhojakA mAndhAtA sa mahIpatiH " Adi likhakara bhejanA bilakula be-sira-pairakA kissA raca DAlA haiM pAThakoMkI 88 ' For Private and Personal Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir isakA khulAsA hAla isI bhAgake paramAra vaMzake itihAsameM milegaa| parantu aba samayane palaTA khAyA hai / bahutase pUrvIya aura pazcimIya vidvAnoMke saMyukta parizramase prAcIna aitihAsika sAmagrIkI khAsI khoja aura chAnabIna huI hai / tathA kucha samaya pUrva loga jina lekhoMko dhanake bIjaka aura tAmrapatroMko siddhamantra samajhate the unake par3haneke lie varNamAlAe~ taiyAra hojAnese unake anuvAda prakAzita hogaya haiM / lekina eka to ukta sAmagrIke bhinna bhinna pustakoM aura mAsikapatroM meM prakAzita honese aura dUsare una pustakoM AdikI bhASA videzI rahanese a~garejI nahIM jAnanevAle saMskRta aura hindIke vidvAn usase lAbha nahIM uThA sakate / isa kaThinAIko dUra karanekA sarala upAya yahI hai ki bhinna bhinna sthAnoM para milanevAlI sAmagrIko ekatrita kara usake AdhArapara mAtRbhASA hindI meM aitihAsika pustakeM likhI joNy| isI uddezyase maiMne 'sarasvatI'meM paramAravaMza, pAlavaMza, senavaMza aura kSatrapavaMzakA tathA kAzIke 'indu meM haihayavaMzakA itihAsa lekha rUpase prakAzita karavAyA thA aura unhIM lekhoMko cauhAnavaMzake itihAsa-sahita aba pustaka rUpameM sahRdaya pAThakoMke sammukha upasthita karatA huuN| yadyapi yaha kArya kisI yogya vidvAnakI lekhanI dvArA sampAdita honepara vizeSa upayogI siddha hotA, tathApi merI isa anadhikAra-carcAkA kAraNa yahI hai ki jabataka samayAbhAva aura kAryAdhikyake kAraNa yogya vidvAnoMko isa viSayako hAthameM lenekA avakAza na mile, taba takake lie, mAtRbhASA-premiyoMkA bAlabhASitasamAna For Private and Personal Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir (8) isa lekhamAlAse bhI thor3A bahuta manoraMjana karanekA udyoga kiyA jaay| __yaha lekhamAlA 1914 se sarasvatImeM samaya samayapara prakAzita hone lagI thii| isase isameM bahutase navAviSkRta aitihAsika tattvoMkA samAveza raha gayA hai| parantu yadi hindIke premiyoMkI kRpAse isake dvitIya saMskaraNakA avasara prApta huA to yathAsAdhya isameMkI anya truTiyoMke sAtha sAtha yaha truTi bhI dUra karanekA prayatna kiyA jaaygaa| ___ ina itihAsoMke likhane meM jina jina vidvAnoMkI pustakoMse mujhe sahAyatA milI hai una sabake prati kRtajJatA prakaTa karanA maiM apanA parama kartavya samajhatA huuN| unake nAma pAThakoMko yathAsthAna mileNge| jodhapura . ) nivedakabhASADha zuklA 15 vi0 saM0 1977 1 vizvezvaranAtha reu| tA. 1 julAI 1920 I. ) For Private and Personal Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhUmikA / lekhakakA paricaya / maiM sAhityAcArya paNDita vizvezvaranAtha zAstrIko saMvat 1966 se jAnatA hU~; jaba ki ye jodhapura rAjyake bArDika kraoNnikala DipArTameNTameM niyata kiye gaye the| isa mahakamekA eka membara maiM bhI thaa| isa mahakamemeM itihAsase sambandha rakhanevAlI DiMgala bhASAkI kavitA saMgraha kI jAtI thii| isa mahakamemeM kAma karanese inakI itihAsameM ruci huI aura samaya pAkara vahI ruci kathAke DhaMgake sAdhAraNa itihAsakI hadako pArakara purAtattvAnusandhAna arthAt purAne hAlakI khojake U~ce daraje taka jA paha~cI; jo ki purAnI lipimeM likhe saMskRta prAkRta Adi bhASAoMke zilAlekha tAmrapatra aura sikkoMka AdhArapara kI jAtI hai| ye saMskRta aura a~garejI to jAnate hI the, kevala purAnI lipiyoMke sIkhanakI AvazyakatA thii| isake liye ye merA patra lekara rAjapUtAnA myUjiyama (ajAyaba ghara ke mupariTeNDeNTa rAyabahAdura paNDita gaurIzaMkara ojhAse mile aura unase inhoMne purAnI lipiyoMkA par3hanA siikhaa| jisa samaya ye ajamerameM purAnI lipiyoMkA par3hanA sIkhate the usa samaya inhoMne bahutase sikkoM Adike kAsTa banAkara mere pAsa bheje the, jinheM dekha maiMne samajha liyA thA ki ye bhI ojhAjIkI taraha kisI dina hindI sAhityako kucha purAtattvasambandhI aise ratna bheTa kareMge; jinase hindI sAhityakI unnati hogI / mujhe yaha dekha bar3A harSa huA ki merA vaha anumAna ThIka nikalA / inakA udyoga dekha Izvarane bhI inakI sahAyatA kI aura kucha samaya bAda inheM jodhapura ( mAravAr3a) rAjya ke ajAyabagharakI aisisTaipTIkA pada milA / usa samaya yahA~kA ajAyabaghara kevala nAma mAtrakA thA / parantu inake udyogase isakI bahuta kucha unnati huI / isameM purAtattvavibhAga kholA gayA aura isako dina dina tarakkI For Private and Personal Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir (10) karatA huA dekha bhAratagavarnameNTane bhI ise apane yahA~ke rajisTarDa myUz2iyamoMkI pheharistameM dAkhila kara liyA, jisase isa ajAyabagharako purAtattvasambandhI riporTa, pustakeM aura purAne sikke vagairA muphta milane lge| isake bAda inhIMke udyAgase jodhapurameM pahale pahala rAjyakI tarafase palika lAibrerI ( sArvajanika pustakAlaya ) kholI gaI aura inhIMkI dekha rekhameM Aja vaha ajAyabagharake sAtha hI sAtha naye DhaMgapara sarvAMgasundara pustakAlayake rUpameM maujUda hai| isI arasemeM jodhapura rAjyake jasavanta-kAlejameM saMskRtake prophesarakA pada khAlI huA aura zAstrIjIne apane myUjiyama aura lAibrerIka kAmake sAtha sAtha hI karIva savA varSa taka yaha kArya bhI kiyA / inakA bartAva apane vidyArthiyoMke sAtha hamezA sahAnubhUtipUrNa rahatA thA aura inake samayameM ilAhAbAda yUnivarsiTIkI epha0 e0 aura bI0 e0 parIkSAoMmeM inake paDhAye viSayoMkA rijalTa sainTa para sainTa rahA / hAlAM ki inako vahA~ para adhika vetana milanekA maukA thA, parantu prAcIna zodhameM prema honeke kAraNa inhoMne ajAyaba gharameM rahanA hI pasanda kiyaa| isapara rAjyakI tarafase Apa myUjiyama ( ajAyaba ghara ) aura lAibrerI ( pustakAlaya ) ke supariTeNDeNTa niyata kiye gye| tabase ye isI pada para haiM aura rAjyake tathA gavarnameNTake aphasaroMne inake kAmakI muktakaNThase prazaMsA kI hai|| inhoMne sarasvatI Adi patroMmeM kaI aitihAsika lekhamAlAe~ likhIM aura unhIMkA saMgraharUpa yaha 'bhAratake prAcIna rAjavaMza ' kA prathama bhAga hai / isara hindIke premiyoMko bhI Ajase karIba 2000 varSa pahale takakA bahuta kucha sacA hAla mAlUma ho skegaa| kSatrapa-vaMza / isa prathama bhAgameM sabase pahale kSatrapavaMzI rAjAoMkA itihAsa hai| ye loga videzI the aura jisa taraha jAlora ( mAravAr3a rAjyameM ) ke paThAna jo ki khAna kahalAte the hindImeM likhe paTToM aura paravAnoMmeM 'mahAkhAna' likhe jAte the, usI taraha kSatrapoMke sikkoMmeM bhI kSatrapa zabdake sAtha ' mahA ' lagA milatA hai| kSatrapoka sikkoM para kharoSTI lipike lekha honese inakA videzI honA hI siddha hotA hai; kyoMki brAhmI lipi to hindustAnakI hI purAnI lipi thA para yunAnI For Private and Personal Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir aura kharoSThI lipi sikandarake pIche usI taraha isa dezameM dAkhila huI thIM; jigya taraha musalamAnI rAjyameM arabI, phArasI aura turkI AghusI thii| magara bhAratakI asala lipi brAhmI honese musalamAnI sikkoMpara bhI kaI sau barasoM taka usIke badale hue rUpa hindI akSara likhe jAte the| sikandarane IrAna phataha karake paMjAba taka dakhala kara liyA thA aura apane eziyAI rAjyakI rAjadhAnI IrAnameM rakhakara IrAniyoMke bar3e rAjyako kaI saradAroMmeM bA~Ta diyA thA; jo setarapha kahalAte the| musalamAnI itihAsoMmeM inako 'tavAyaphulamalUka ' arthAt phuTakara rAjA likhA hai| inameM azakAnI gharAneke rAjA mukhya the aura ve hI hindusthAnameM Akara zaka kahalAne lage the| unhoMne hI vikrama samvat 135 meM zaka samvata calAyA thaa| yahI zaka samvat abatakake mile hue kSatrapoMke 12 lekhoM aura ( zaka samvat 100 se 304 takake ) sikkoMmeM milatA hai ! 300 varSI taka kSatrapoMkA rAjya rahA thA / IrAnameMke pArasiyoMke purAne zilA-lekhoMmeM aura AsAre ajama' nAmaka pranyameM kSatrapa zabdakI jagaha 'kSApIya' zabda likhA hai / yaha bhI kSatrapa zabdase milatA huA hI hai aura isakA artha vAdazAha hai| kharoSThI lipi aravI phArasIkI taraha dahanI taraphase bAIM taraphako likhI jAtI thii| isIkA dUsarA nAma gAMdhArI lipi bhI thA / samrATa azokake kaI lekha isa lipimeM likhe gaye haiN| parantu pArasake purAne lekhoMkI lipi hindIkI taraha bAIse dAI taraphako likhI jAtI thii| isa lipike akSara kIlake mAphika hAnase yaha -- mAkhI ' nAmasa prasiddha hai| gujarAtake pArasiyoMne isakA nAma 'kAlorIkI lipi' rakkhA hai / isase bhaM vahIM matalaba nikalatA hai| usakA namUnA pRthaka diyA jAtA hai| 1. satarafa zabda bahuta purAnA hai / jaradazta nAmeMke tIsare khaNDameM likhA hai ki bAdazAha darAesa ( dArA ) ne jisakI phatahakA jhaNDA siMdha nadIke kinArese thisalI ( yUrapa ) ke kinAretaka phaharAtA thA apanI isa itanI bar3I amaladArIko 20 sUboMmeM bAMTakara eka eka sUbA eka eka sataraphako sauMpa diyA thA: jinase yaha khirAjake mivAya dUsarI lAgeM bhI liyA karatA thA / For Private and Personal Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir (12) 'AsAre az2ama ' meM likhA hai ki pahale 'mIkhI' khatako AryA kahate the| yaha nAma ThIka hI pratIta hotA haiM; kyoMki usameM likhI huI bhASA AyabhASA saMskRtase milatI huI hai| dUsarI purAnI lipi pArasiyoMkI pahalavI thI / isake bhI bahutase zilAlekha mile haiN| isake akSaroMkA AkAra kucha kucha kharoSTI akSaroMse milatA huA hai / parantu vaha dAhinI taraphase likhI jAtI thii| tIsarI lipi jaMda avastAkI purAnI pratiyoMmeM likhI milatI hai / yaha pustaka z2aradaztI arthAt agnihotrI pArasiyoMke dharmakI hai / isakI lipi arbI lipikI taraha dAhinI taraphase likhI jAtI thI / parantu isameM likhI ibArata saMskRtase milatI hai arabIse nahIM / bar3A Azcarya hai ki AryabhASA simeTika ( arabI ) jaise akSaroMmeM ulTI taraphase likhI jAtI thI / yaha viSaya bar3e vAdavivAdakA hai| isa liye isa jagaha isake bAremeM jyAdA likhanekI z2arUrata nahIM hai| kSatrapoMke samayakI brAhmI aura kharoSThIkA nakazA to sahityAcAryajIne de diyA hai parantu Upara pahalavI aura jaMda avastAkA jikra AjAnese itihAsapremiyokaM, liye hama unake bhI nakaze Age dete haiM / kSatrapoMke samayake aGkoMkA hisAba bhI, vicitra hI thA / jaisA ki pustakase prakaTa hogaa| mAravAr3a rAjyake ( nAgora paraganeke mAMgaloda gA~vameMke ) dadhimathI mAtAke zilAlekhakA saMvat 289 bhI isI prakAra khodA gayA hai / jaise:-( 200 )+ (80)+(9) kSatrapoMke yahA~ bar3e bhAIke bAda choTA bhAI gaddI para baiThatA thA / isI taraha jaba saba bhAI rAja kara cukate the taba unake beToMkI bArI AtI thii| yaha rivAja tukose milatA huA thaa| TarkI ( rUma) meM vaMzaparamparAse aisA hI hotA AyA hai aura Aja bhI yahI rivAja maujUda hai / IrAnake turka bAdazAhoMmeM yaha vicitratA sunI gaI hai ki jisa rAjakumArake mA aura bApa donoM rAna gharAneke hoM vahI bApakA uttarAdhikArI ho sakatA hai / rAjapUtAnekI musalamAnI riyAsata ToMkameM bhI kucha aisA hai| kAyadA hai ki gaddI para navAbakA vahI lar3akA baiTha sakatA hai jo mA aura bApa donoMkI taraphase mIrakhAnI arthAt navAba amIrakhA~kI aulAdameM ho| For Private and Personal Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mIkhI lipi ke prataroM kA namUnA / mIkhI akSara EMI mIravI akSara - - - nAgarI jhara - - - | - -pa RNE - (3,y> < E, KYF- ___ - For Private and Personal Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private and Personal Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra For Private and Personal Use Only mIkhI lipike eka lekha kI nakala | Y Y Y Y ( ra da ma ko ra. < << << - pro za . va za aa ya / KY - hara ta ra ya ) ya . ha kha prA |AY 17 ma na 1I za 1) ya asarAntara aura bhASAntara:(akSarAntara ) - adamakoroza. (nazAmadhIya. harakhAmanIzIya (bhASAnAra )- mehUM oroza bAdazAha hatyAmanIzIya(vaMza)kA www.kobatirth.org -- - - Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private and Personal Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Private and Personal Use Only pahalavI lipi ke akSaroM kA namUnA / nagaIrAkInAgatAsAsAnI nAgI hinA nAgarI jiMbUpraka prakSara asara akSara akSara TAKE AAK - - - - - - 42 43 pii pii lo in relata E HE FETE 205381 4 9 SANATANHAR Zulsavers LUNSJRET VE 274-92d\AIMAMI. mii 3 \ 9 \ - 4 3 / 1 ain emamd e opan - - - lerana - ,4TS (jarathuzatarokSarAntara -- ro ta za thu ra ja larava - mayi lekha - 0.75 (ghare yetona) apsarAntara- na pro ta ye re tha l) ( BKC - - mms - Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir www.kobatirth.org Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir (13) kSatrapoMke sikkoM Adise isa bAtakA patA nahIM calatA ki ve apane dezase kaunasA dharma lekara Aye the| sambhava hai ki ve pahale z2aradaztI dharmake mAnanevAle hoM; jo ki sikandarase bahuta pahale IrAnameM z2aradazta nAmake paigambarane calAyA thaa| phira yahA~ Akara ve hiMda aura bauddha dharmako mAnane aura hiMduoM jaise nAma rakhane lage the| haihy-vNsh| kSatrapa-vaMzake bAda haihaya-vaMzakA itihAsa diyA gayA hai / sAhityAcAryajIne isako bhI naI tahakIkAtake AdhArabhUta zilAlekhoM aura dAnapatroM ke AdhAra para taiyAra kiyA hai / itihAsapremiyoMko isase bahuta sahAyatA milegii| yaha ( haihaya ) vaMza candravaMzIrAjA yaduke parapote haihayese calA hai aura purAna jamAnemeM bhI yaha vaMza bahuta nAmI rahA hai| purANoMmeM isakA bahutasA hAla likhA milatA hai| parantu isa naye sudhArake jamAnemeM purANoMkI purAnI bAtoMse kAma nahIM calatA / isa liye hama bhI isa vaMzake sambandhameM kucha naI bAteM likhate haiM / haihayavaMzake kucha loga mahAbhArata aura agnipurANake nirmANakAlameM zauNDika ( kalAla ) kahalAte the aura kalacurI rAjAoMke tAmrapatroMmeM bhI unako haihayoMkI zAkhA likhA hai / ye loka zaiva the aura pAzupata paMthI honeke kAraNa zarAba adhika kAmameM lAyA karate the| isase mumakina hai ki ye yA inake sambandhI zarAba banAte rahe hoM aura isIse inakA nAma kalacurI ho gayA ho| saMskRtameM zarAbako 'kalya' kahate haiM aura 'curi kA artha 'cuAnevAlA' hotA hai| inameM jo rAjagharAneke loga the ve to kalacurI kahalAte the aura jinhoMne zarAbakA vyApAra zurU kara diyA ve ' kalyapAla' kahalAne lage, aura isIse Ajakalake kalavAra yA kalAla zabdakI utpatti huI hai| jAtiyoMkI utpattikI khoja karanevAloMko aise aura bhI aneka udAharaNa mila. sakate haiM / rAjapUtAnekI bahuta sI jAtiyA~ apanI utpatti rAjapUtoMse hI batAtI haiM / ve pUrabakI kaI jAtiyoMkI taraha apanI vaMzaparamparAkA purAne kSatriyoMse milanekA dAvA nahIM karatIM jaise ki udharake kalavAra, zauNDika aura haihayavaMzI honekA karate haiN| (1) urdUmeM chapI hindU klAsiphikala DikzanarI, pe0 296 (2) jabalapura-jyoti, pR. 24 For Private and Personal Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir (14) mAravAr3ameM kalAloMkI eka zAkhA hai vaha apanI utpatti TAka jAtike rAjapUtoMse batalAtI hai| isI prakAra gujarAta ke bAdazAha bhI 'TAka-gota' ke kalAloM se hI the, aura zarAbake kArabArase hI inako bAdazAhI milI thI / inake itihAsoMmeM bhI inako 'TAka' likhA hai, aura inake kalAla kahalAnekA yaha sababa diyA hai ki, inakA mUlapuruSa sAhU vajIha-ulamulka, jo ki phIrojazAhakA sAlA thA amIroMmeM dAkhila honese pahale usakA zarAbadAra ( zarAbake koThArakA adhikArI ) thaa| _isI prakAra nAgorake purAne raIsa khAnajAde bhI kalAla hI the| abataka eka bhI aisI kitAba nahIM milI hai jo hidustAnake purAne rAjAoMke samayake rAjyaprabandhakA hAla batalAye / para jaba akabara jo ki, do pIDhIkA hI nAtArase AyA huA thA aura jisake rAjyakA saba intijAma yahIMke hindU musala.. mAna vidvAnoMke hAthameM thA, apane prabandhake liye acchA ginA jAtA hai, taba phira pIr3hiyoMse jame hue vidvAn rAjAoMkA prabandha to kyoM nahIM acchA hogaa| isake udAharaNasvarUpa hama rAjAdhirAja kalacurI karNadavake eka dAnapatrase prakaTa honevAlI kucha bAteM likhate haiM:__ " rAjyakA kAma kaI bhAgoMmeM baTA huA thA, jinake bar3e bar3e aphasara the / eka bar3I rAjasabhA thI; jisameM baiTha kara rAjA, yuvarAja aura sabhAsadoMkI salAhase, kAma kiyA karatA thaa| ina sabhAsadoMke auhade akabara vagairA mug2ala bAdazAhoMke arakAnadolata ( rAjamaMtriyoM ) se milate hae hI theH 1 mahAmantrI-vakIla-ula-saltanata ( pratinidhi ) 2 mahAmAtya-vajIra-e Ajama / 3 mahAsAmanta-sipahasAlAra ( amIra-ula-umarA, khaankhaanaan)| 4 mahApurohita-sadara-ula-sidUra (dhrmaadhikaarii)| 5 mahApratIhAra-mIramaMz2ila / 6 mahAkSapaTalika-mIramunazI (munazI-ula-mulaka ) / 7 mhaaprmaatr-miiradl| 8 mahAzvasAdhanika-mIra-Akhura ( aqhatA begii)| (1) mAravAr3akI mardumazumArIkI riporTa san 1891, pR. 33 For Private and Personal Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir (15) 9. mahAbhANDAgArika-dIvAna khaz2AnA / 10 mahAdhyakSa-nAz2irakula / / isI prakAra haraeka zAsana vibhAgake lekhaka ( ahalakAra ) bhI alaga alaga hote the; jaise dharmavibhAgakA lekhk-dhrmlekhii|" usI tAmrapatrase yaha bhI jAnA jAtA hai ki jo kAma Ajakala baMdobastakA mahakamA karatA hai vaha usa samaya bhI hotA thaa| gA~voMke cAroM tarafakI ha ba~dhI hotI thIM / jahA~ kudaratI hadda nadI yA pahAr3a vagairahakI nahIM hotI thI vahA~ para khAI khodakara banA lI jAtI thii| dafataroMmeM hadabaMdIke pramANasvarUpa bastI, kheta, bAga, nadI, nAlA, jhIla, tAlAva, pahAr3a, jaMgala, ghAsa, Ama, mahuA, gar3he, guphA vagairaha jo kucha bhI hotA thA usakA dAkhalA rahatA thA, aura to kyA Ane jAneke rAste bhI darja rahate the| jaba kisI gA~vakA dAnapatra likhA jAtA thA taba usameM sAfa taurase khola diyA jAtA thA ki kisa kisa cIz2akA adhikAra dAna lene vAleko hogA aura kisa kisakA nhiiN| mandira, gocara aura pahale dAna kI huI jamIna usake adhikArase bAhara rahatI thii| ___ kalacuriyoMkA rAjya, unake zilAlekhoMmeM, trikaliMga arthAt kaliMga nAmake tIna dezoMpara aura unake bAhara taka bhI honA likhA milatA hai / sambhava hai ki yaha bar3hAkara likhA gayA ho / para eka bAtase yaha sahI jAna par3atA hai / vaha yaha hai ki inhoMne apane kulaguru pAzupatapaMthake mahantoMko 3 lAkha gA~va dAna diye the / yaha saMkhyA sAdhAraNa nahIM hai / parantu ve mahanta bhI Ajakalake mahantoM jaise svArthI nahIM the balki guNI, sAhityasevI, udAra aura paramArthI the| ve apanI usa bar3I bhArI jAgIrakI AmadanIko lokahitake kAmoMmeM lagAte the / ina mahantoM se vizvezvara zaMbhu nAmaka mahanta; jo ki saMvat 1300 ke AsapAsa vidyamAna thA bar3A hI sajjana, suzIla aura dharmAtmA thA / isane saba jAtiyoMke liye sadAvrata khola deneke sivAya davAkhAnA, dAIkhAnA aura mahAvidyAlayakA bhI prabandha kiyA thaa| saMgItazAlA aura nRtyazAlAmeM nAca aura gAnA sikhAneke liye kAzmIra dezase gavaiye aura katthaka bulavAye the / (1) jabalapura-jyoti / For Private and Personal Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir (16) jaba puNyArtha dI huI jAgIrameM aisA hotA thA taba kalacurI rAjAkaM apane rAjyameM to aura bhI bar3e bar3e lokahitake kAma hote hoNge| parantu unakA likhA pUrA vivaraNa na milanese lAcArI hai| ___ kalacuriyoMke rAjyake sAtha hI unako jAti bhI jAtI rahI / aba kahIM koI unakA nAma lenevAlA nahIM sunA jAtA hai| haihayavaMzake kucha loga jarUra madhyapradeza, saMyuktaprAnta aura bihArameM pAye jAte haiM / hamako munazI mAdhava gopAlase patA lagA hai ki ratanapura ( madhyapradeza ) meM haihayavaMziyoMkA rAjya unake mUla puruSa siddhabAmase calA AtA thA / para yahA~ke 56 veM rAjA raghunAthAsiMhako marahaToMne ratanapurase nikAla diyaa| usakI aulAdameM ratanagopAlasiMha isa samaya usI jilemeM 5 gA~voMke jAgIradAra haiM / yaha ratnapura siddhabAmake beTe moradhvajane basAyA thA / saMyuktaprAntameM haladI jile baliyAke rAjA haihayavaMzI haiN| parantu ve apaneko sUrajavaMzI batAte haiN| aise hI kucha haihayavaMzI bihArameM bhI sune jAte haiM, jinake pAsa kucha jamIdArI raha gaI hai| prmaar-vNsh| haihayavaMzake bAda paramAra vaMzakA itihAsa likhA gayA hai / / bhInamAla ( mAravAr3a) meM pahale pahala isa ( pavAra ) vaMzakA rAjya kRSNarAjase kAyama huA thA / yaha AbUke rAjA dhandhukakA beTA aura devarAjakA potA thA / paramAroMke AbU para adhikAra karaneke pahale hastikuMDIke hayDiye rAThor3oMne bhIloMse chInakara usa pradeza para apanA rAjya kAyama kiyA thaa| __ AbUke zilAlekhoMmeM paramAroMke mUla puruSakA nAma dhUmarAja likhA hai / mAravAr3a aura mAlaveke pavAra rAjA bhI usIkI aulAdameM the / hama Upara likha cuke haiM ki kRSNarAjane bhInamAla ( mAravAr3a ) meM apanA rAjya jamAyA / vahIMse inakI kaI zAkhAoMne nikala kara jAlora, sivAnA, koTakirADU, pUMgala, lugavA, pArakara, maNDaura Adi gA~voM meM apanA rAjya kAyama kiyA / kucha samaya bAda paramAroMkI AbUvAlI (1) sahIphae jarIna, jilda / / For Private and Personal Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir (17) mukhya zAkhAkA rAjya cauhAnoMne chIna liyA aura inakI rAjadhAnI candrAvatIko barabAda kara diyaa| jAlora aura sivAnekI zAkhAkA rAjya bhI cauhAnoMne le liyaa| koTakirADUmeM dharaNIvArAha bar3A rAjA huA / usakI aulAdake pavAra vArAhI paurake nAmase prasiddha hue / isake pIche pU~gala, ludravA aura maNDora para bhATiyoMne apanA adhikAra kara liyA aura kirADUko bhI ujAr3a diyaa| parantu dharaNIvArAhake pote bAhaDarAvane bhATiyoMko mAravAr3ase nikAla kara kirADUse 7 kosa dakkhanakI tarapha bAr3amera zahara basAyA / isakA beTA cAhar3arAva aura cAhar3arAvakA sA~khalA huA / isase sA~khalA zAkhA nikalI aura isake bhAI soDhAke vaMzaja soDhA pavAra kahalAne lge| sA~khalA-zAkhAne mAravAr3akI uttara thalImeMke osiyAM, rUna, jA~galU vagairaha para apanA rAjya kAyama kiyA; jisako antameM rAThor3oMne le liyA / Aja kala ye gA~va jodhapura aura bIkAnerake rAjyoMmeM haiM / sA~khalAke bhAI soDhAne sUmarA bhATiyoMse dhATakA rAja lekara UmarakoTameM apanI rAjadhAnI kAyama kii| akabara yahIM para paidA huA thA / usadhubakhta rAnA parasA vahA~kA rAjA thA / bAdameM yaha rAjya siMdhake musalamAnoMke adhikArameM calA gayA aura unase rAThor3oMne chIna liyA; jo ava a~garejI sarakArake adhikArameM hai aura usakI evajameM bhArata sarakAra jodhapura darabArako 10000 rupaye sAlAnA royalaTIke rUpameM detI hai / vAhar3arAvakA beTA anantarAva sA~khalA thaa| isane giranAra ( gujarAta ) ke rAjA kaivATako pakar3a kara piMjaremeM kaida kara diyA thaa| sA~khalAke osiyA~meM Anese pahale hI isa nagarako uppaladeva pavArane basAyA thaa| yaha upaladeva maNDorake rAjAkA sAlA thA aura bhInamAlameM kucha gar3abar3a ho jAneke kAraNa maMDorameM AgayA thA / yahA~ para isake bahanoIne maMDorase bIsa kosa uttarakA eka bar3A thala jo ujAr3a par3A thA ise rahaneko de diyaa| yahIM para uppaladevane osiyolA nAmakA eka zahara basAyA / yahI zahara aba osiyA~ nAmase prasiddha hai / yahA~ ( osiyAle ) ke pAra dhA~dhU kahalAte the / zAyada bhInamAlake (1) mAravAr3I bhASAmeM osiyAlA zaraNAgatakA kahate haiM / For Private and Personal Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir (18) pacAra bhI dhaMdhukakI aulAdameM honeke kAraNa hI dhA~dhU kahalAte hoMge / dhA~dhU pavAroM ke rAjya para bhATiyoMne kabjA kara liyA aura unase use sA~khaloMne chIna liyA / osiyA~ke siciyAya mAtAke vizAla mandirase jAnA jAtA hai ki uppaladeva pavArakA rAjya bahuta bar3A thA, kyoM ki yaha mandira lAkhoM rupayekI lAgatakA hai aura eka kileke samAna aba taka sAbita khar3A hai / bhInamAlase pavAroMkI aura bhI zAkhAe~ nikalI thI / unameMse kAlamA nAmakI zAkhAkA rAjyasAcorameM thA aura kAbA zAkhAkA rAjya bhInamAlake pAsa rAmasena vagairaha kaI ThikAnoM meM thaa| kucha samaya bAda kAlamA pavAroMse to cauhAnoMne rAjya chIna liyA aura kAbA zAkhAvAle aba taka rAmasena vagairaha (jasavantapurAke ) gA~voMmeM maujUda haiN| isa prakAra paramAroMke mAravAr3amake itane bar3e rAjyameMse aba kevala kAbA pavAroM ke pAsa thoDAMsI z2amIdArI raha gaI hai / mAlavemeM bhI paramAroMkA vizAla rAjya thA / jisake bAvata khyAtoMmeM yaha soraThA likhA milatA hai: " pirathI bar3A pavAra pirathI paramArAM tnnii| __eka ujINI dhAra dUjo AbU baisnno||" yaha rAjya musalamAna bAdazAhoMkI car3hAiyoMse barabAda ho gayA / magara vahA~se nikalI huI kucha zAkhAe~ aba taka nIce likhI jagahoMmeM maujUda haiM: mAlavA-dhAra aura devAsa / buNdelkhnndd-ajygddh'| madhyabhArata-rAjagar3ha aura narasiMhagar3ha / ye UmaTazAkhAke pavAra haiN| vihArameM--bhojapuriyA, baksariyA vagairaha paramAroMke rAjya DumarAva AdimeM haiN| saMyuktaprAntameM-TiharI gar3havAla ( svatantra rAjya ) / vAgar3ake pavAroMkA rAjya guhilotoMne le liyA thaa| yahIM para aba DUMgarapura aura bA~savAr3ekI riyAsateM haiN| For Private and Personal Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir paalvNsh| paramAroMke bAda pAlavaMziyoMkA itihAsa hai / inhoMne apane dAnapatroM sAre hindustAnako phataha karane yA usapara hukUmata karanekA dAvA kiyA hai / para asalameM ye baMgAla aura bihArake rAjA the| zAyada kabhI kucha Age bhI bar3ha gaye hoN| __inameMke pahale rAjA gopAlake varNanameM AIne-akabarI aura fariztAkA bhI nAma AyA hai, ki ve gopAlako bhRpAla batAte haiN| phariztAne bhUpAlakA 55 varSa rAjya karanA likhA hai| yahI bAta usase pahalekI banI AIne-akabarImeM bhI darja hai| para gopAla ( bhupAla ) dharmapAla aura devapAlake pIcheke nAma AIne-akabarIse nahIM milate haiN| usameM bhupAlase jagapAla taka 10 rAjAoMkA 698 barasa rAjya karanA aura jagapAlake pIche sukhasenakA rAjA honA likhA hai| AIne akabarImeM 10 rAjAoMke nAma isa prakAra haiM:1 bhupAla 6 vighnapAla 2 dharmapAla 7 jaipAla 3 devapAla 8 rAjapAla 4 bhopatapAla 9 bhopAla 5 dhanapatapAla 10 jagapAla senvNsh| pAlavaMzake bAda senavaMzakA itihAsa likhA gayA hai / zekha abula phajlane bhI AIna akabarImeM pAlavaMzI rAjAoMke pIcha senavaMzI rAjAoMkI vaMzAvalI dI hai| parantu unako kAyastha likhA hai| usane pAlavaMziyoM aura unake pahaleke do dUsare rAjagharAnoMko bhI, jo mahAbhAratameM kAma AnevAle rAjA bhagadattakI santAnake pIche baMgAlake siMhAsana para baiThate rahe the apanI usa samayakI tahakIkAtase kAyastha hI likhA hai / aba jo dAnapatroM yA zilAlekhoMmeM pAloMko sUrajavaMzI aura senoMko candravaMzI likhA milatA hai zAyada vaha ThIka ho / parantu lekhoMmeM jisa taraha aura aura bAteM bar3hAvA dekara likhI huI hotI haiM usI taraha vaMzoMkA bhI hAla hotA hai| yahA~ taka ki eka hI gharAneko kisI lekhameM sUryavaMzI, kisImeM candravaMzI aura For Private and Personal Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir (20) kisImeM agnivaMzI likhA milatA hai| isakI misAla isI itihAsameM jagaha jagaha mila sakatI hai| ___ baMgAlameM vaidya hI senavaMzI nahIM haiM kAyastha bhI haiM, jinakA rAjya candradIpa jile bAkaragaMjameM musalamAnoMke pahalese calA AtA thA / para aba aMgarejI amaladArImeM karaz2A z2iyAdA honese baravAda ho gayA hai| Aine akabarImeM nIce likhe 7 senavaMzI rAjAoMkA 306 barasa taka rAjakaranA likhA hai:-- 1 sukhasena 2 ballAlasena ( gauDakA kilA isIkA banavAyA huA thA) 3 lakhamanasena 4 mAdhavasena 5 kezavasena 6 sadAsena 7 rAjA nojA ( danojA mAdhava ) jaba rAjA nojA mara gayA taba rAya lakhamanasanakA beTA lakhamanA rAjA haA : usakI rAjadhAnI nadiyAmeM thii| jyotiSiyoMne usako rAjya aura dharma palaTa jAneko khabara dI thI aura sAmudrika zAstrake anusAra ina kAmoMkA karanevAlA bakhtiyAra khilajI batAyA thA / yaha bakhtiyAra mulatAna zahAbuddIna gorIkA gulAma thA aura sirpha 18 savAroMse bihAra jaise bar3e sUbeko phataha kara cukA thaa| rAjAne to jyotiSiyoMke kahane para dhyAna nahIM diyA para ve loga vahamake mAre nadiyAse nikala bhAge aura apane sAtha hI dUsaroMko bhI kAmarUpa aura jagannAthapurIkI tarapha lete gaye / yaha suna jaba khilajIbaccA baMgAlameM AyA tava rAjAko bhI bhAganA par3A / khilajIne nadiyAko ujAr3a kara lakhanotI basAI; jisakI nIMva rAjA lakhamanasana DAla gayA thA / mulatAna kutubuddIna aibakane bhI; jo saMvat 1249 se zahAbuddIna gorIkA vAyasarAya thA, lakhanotIko bakhatiyArakI jAgArameM likha diyaa| kutubuddInakI hI madadase baqhatiyArane saMvat 1255 meM bihAra aura saMvat 1256 meM (1) kAyasthakuladarpaNa (baMgalA ) / For Private and Personal Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir baMgAla phataha kiyA thA / parantu isa para bhI santoSa na honeke kAraNa usane kAmarUpa, AsAma aura tibvata para bhI car3hAI kara dI; jahA~se hArakara lauTate hue hijarI san 600 ( vi0 saM0 1261) meM devakoTameM vaha apane hI eka amIra alImaradAnake hAthase mArA gayA / ina saMnavaMzaka itihAsameM dUsarA vAdavivAdakA viSaya lakhamanasena saMvat hai / pahale to yaha saMvat vaMgAla aura bihArameM calatA thA, para aba sirpha mithilAmeM hI calatA hai / akabaranAmese jAnA jAtA hai ki samrATa akabarane jaba apanA san ' ilAhI san ' ke nAmase calAyA thA taba usake vAste eka bahuta bar3A faramAna nikAlA thA / usameM likhA hai ki hiMdustAnameM kaI tarahake saMvat calate haiM / unameM eka lakhamanasena saMvat baMgAlameM calatA hai aura vahA~ke rAjA lakhamanasenakA calAyA huA hai, jisake abataka hijarI san 992, vikramasaMvat 1641 aura zAlivAhanake zaka saMvat 1505 meM 465 barasa bIte haiM / isase jAnA jAtA hai ki lakhamanasena saMvata vikramasaMvat 1176 aura zaka saMvat 1041 meM calA thaa| parantu vA~kIpurakI dvijapatrikAmeM isake viruddha zaka saMvat 1028 meM lakhamanasenakA baMgAla ke rAjasiMhAsana para baiThakara apanA saMvat calAnA likhA hai| ina donoMmeM 13 barasakA pharka par3atA hai; kyoMki za0 saM0 1028 vi0 saM0 1163 meM thA / akabaranAmeke lekhase isa samaya vi0 saM0 1977 meM lakhamanasena saMvat 801 aura dvijapatrikAke hisAbase 814 hotA hai / na mAlama mithilAke paMcAMgoM meM isakI sahI saMkhyA Ajakala kyA hai / ArA nAgarIpracAriNIpatrikAke cauthe barasakI tIsarI saMkhyAmeM vidyApati ThAkurake zAsana gA~va vispIkA dAnapatra chapA hai / usake gadyabhAgake antameM to lakSmaNasena saMvat 293 sAvana sudI 7 gurau khudA hai| parantu padyavibhAgame zlokoMke nIce tIna saMvat isa taurase khude haiM: san 807 saMvat 1455 zake 1329 ye tInoM maMvata aura cauthA lakSmaNasena saMvat ye cAroM hI saMvat bemela haiM, kyoMki ye gaNitame ApasameM mela nahIM khAte / yadi saMvat 1455 aura zako For Private and Personal Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1329 meMse 293 nikAleM to kramazaH 1162 aura 1036 bAkI rahate haiM / parantu eka to vi0 saM0 aura za0 saM0 kA ApasakA antara 135 hai aura Upara likhe donoM saMvatoMkA antara 126 hI AtA hai / dUsarA pahale likhe anusAra agara lakSmaNasena saMvatkA prArambha vi0 saM0 1176 aura za0 saM0 1041 meM mAneM to ina donoM ( vi0 saM0 1162 aura za0 saM0 1036) meM kramazaH 14 aura 5 kA pharka rahatA hai / isaliye vidyApatike lekhake saMvat ThIka nahIM ho sakate / lakSmaNasena saMvat 293 meM akabaranAmeke anusAra vikramasaMvat 1469 aura za0 saM0 1334 aura dvijapatrikAke lekhase vi0 saM0 1456 aura za0 saM0 1321 hote haiN| Uparake lekhameM san 807 ke pahale sanakA nAma nahIM diyA hai / agara isako hijarI sana mAneM taba bhI vi0 saM0 1455 meM hi0 saM0 800 thA 807 nahIM / isase jAhira hotA hai ki ArA nAgarIpracAriNIsabhAkI patrikAmeM ina bAtoM para gaura nahIM kiyA gayA hai maga yA zAkadvIpIya brAhmaNa / senavaMzake itihAsameM maga yA zAkadvIpIya brAhmaNoMkA bhI varNana AgayA hai / rAjapUtAneke sevaka aura bhojaka jAtike loga apaneko brAhmaNa kahate haiM / parantu jainamandiroMkI sevA karane aura osavAla baniyoMkI vRttike kAraNa unake gharakI roTI khAnese dUsare brAhmaNa unako apane barAbara nahIM samajhate / jaba saMvata 1891 kI maradumazumArIke pIche mAravAr3akI jAtiyoMkI riporTa likhI gaI thI taba sevakoMne likhavAyA thA ki-" bharatakhaNDake brAhmaNa to bhudeva haiM aura sUryamaNDalase utare hue maga brAhmaNa zAkadvIpake rahanevAle haiM / yahA~ke brAhmaNa mandiroMkI pUjA nahIM karate the| isIliye apane banavAye sUryake mandirakI pUjA karaneke vAste kRSNakA putra sAmba zAkadvIpase kaI maga brAhmaNoMko lAyA thA aura unakA vivAha bhoja jAtikI kanyAoMse karavAke yahA~ke brAhmaNoMmeM milA diyA thA / isase hamArA nAma sevaka aura bhojaka par3a gayA / nahIM to asalameM hama zAkadvIpIya brAhmaNa haiM, aura sUrajake beTe z2arazastase hamArI utpatti huI hai tathA AdityazarmA hamArI upAdhi hai / isake pramANameM hastalikhita bhaviSyapurANake ye zloka haiM: For Private and Personal Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org ( 23 ) jarazasta itikhyAto vacAthakhyAtimAgataH / punazca bhUyaH saMprApya yathAyaM lokapUjitaH // bhojakanyA sujAtatvAdbhojakAstena te smRtAH // AdityazarmA yaH loke vacArthAkhyAtimAgatAH // isI viSaya meM baMbaI meM chape bhaviSyapurANa meM isa prakAra likhA hai: jarazabda itikhyAto vaMzakIrtivivardhanaH // 44 // agnijAtyAmaghAproktAH somajAtyA dvijAtayaH / bhojakAditya jAtyAhi divyAste parikIrtitAH // 45 // - adhyAya 139 Age calakara usIke adhyAya 140 meM likhA hai: Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhojakanyA sujAtatvAdbhojakAstena te smRtAH // 35 // z2arakA artha bar3A nAmavAlA hotA hai / "" bahuta se aitihAsika z2arazasta, maga aura zAkadvIpI zabdoMse inakA pArasI hona mAnate haiM: kyoM ki z2arazasta ( z2aradasta ) pArasiyoMke paigambarakA nAma thA / isIne IrAna meM AgakI pUjA calAI thI; jisako pArasI loga abataka karate Ate haiN| zekhasAdIne Aga pUjanevAlekA nAma maga likhA hai: agara sada sAla maga Atiza faroz2ada / co Atiza aMdaro ufatada visoz2ada // * isa bAre meM adhika dekhanA ho to mAravAr3akI jAtiyoMkI riporTameM dekha sakate haiM cauhAna vaMza | senavaMzake bAda cauhAnavaMza hai / ye ( cauhAna ) bhI apaneko pavAroMkI taraha agnivaMzI samajhate haiM / zilAlekhoMmeM inakA sUryavaMzI honA bhI likhA milatA hai / rAjapUtAne meM pahale pahala inakA rAjya sA~bharameM huA thaa| isase ye loga sA~bharI cauhAna kahalAne lage / isake pUrva ye svAlakhiyA cauhAna kahalAte the / isase pAya For Private and Personal Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir (24) jAtA hai ki inakA mUla puruSa vAsudeva savAlakha pahAr3akI tarafase AyA thaa| ye pahAr3a paMjAbameM haiN| savAlakha pahADakA yaha artha batAyA jAtA hai ki usake silasilemeM choTe bar3e savAlAkha pahAr3a haiM; jaisA ki bAbarane apanI DAyarImeM likhA hai / cauhAnoMke zilAlekhoM aura dAnapatroM meM isakA saMskRtarUpa sapAdalakSa kara diyA hai aura isIse cauhAnoMko sapAdalakSIya likhA hai / Aja kala loga sA~bhara, ajamera aura nAgorako sapAdalakSa deza samajhate haiM, magara asalameM nAgorameMke thoDese gA~va svAlaka kahAte haiM; jahA~ para svAlakhase Aye hue jATa basate haiM / sAmbhara, dillI, ajamera, aura raNathaMbhorake cauhAna saMbharI kahalAte the / inhIkI zAkhAmeM Ajakala pATavI ThikAnA nImarANA ilAke alavara meM hai aura mainapurI, iTAvA vagairahakI tarafase mevAr3ameM gaye hue cauhAnoMke kaI bar3e bar3e ThikAne bedalA vagairaha mevAr3ameM haiN| ye purabiye cauhAna kahAte haiM / __ lAkhanasI cauhAna sA~bharase nADolameM A rahA thaa| isake vaMzaja nADolA cauhAna kahalAye / lAkhanasIkI pandrahavIM pIr3hImeM kelhaNa aura kItU hue / ye AsarAjake beTe the| inameMse kelhaNa to nADolameM rahA aura kItUne pavAroMse jAlorakA kilA chIna liyA / yaha kilA jisa pahAr3I para hai use sonagira kahate haiM, isIse kItUke baMzaja sonagarA cahavAna kahalAye / sulatAna zahAbuddInane jaba pRthvIrAjase dillI aura ajamera phataha kiyA tava kItakA potA udaisI usakA tAvedAra ho gayA / isIse jAlorakA rAja kaI pIr3hiyoM taka banA rahA aura Akhira sulatAna alAuddInake vakhtameM rAvakAnhar3adevase gayA / Upara likhI sonagarA zAkhAmeMse do zAkhAe~ aura nikalIM / eka devar3A aura dUsarA sA~corA / devar3A cauhAnoMne to AbU aura candrAvatIko fataha karake paramAroMkI asalI zAkhAkA rAja khatma kara diyA / unhIMke ( devar3oM ) ke vaMzaja Ajakala sIrohIke rAva ( rAjA ) haiN| dUsarI zAkhAke cauhAnoMne kAlamA zAkhAke pavAroMse sA~cora chIna liyA thaa| isIse ve sA~corA kahalAye / sA~cora nagara jodhapura rAjyameM hai aura usake AsapAsake bahutase gA~voM meM sA~corA cauhAnoMkI z2amIdArI hai| inakA pATavI cItalavAnekA rAva hai| For Private and Personal Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 25 ) nADAlake cauhAnoMkI dUsarI bar3I zAkhA hADA nAmasa huI / isa ( hADA ) zAkhAke cauhAna hAr3otI-koTA aura bUMdImeM rAja karate haiM / nADolaka cauhAnoMkI tIsarI zAkhAkA nAma khIcI hai / isa (khIcI ) zAkhAkA bar3A rAjya gaDhagAgarUnameM thA; jo aba koTevAloMke kabjemeM hai / khIciyoMse yaha rAjya mAlaveke bAdazAhoMne le liyA thA aura unase dillI ke bAdazAhoMke kabjemeM AyA aura unhoMne koTevAloMko de diyA / parantu gAgarunake AsapAsa khIciyoMke kaI choTe choTe ThikAne rAghogar3ha, makhasUdana, vagairaha aba bhI maujUda haiN| gujarAta para car3hAI karate samaya turkone cauhAnoMse nADolakA rAjya le liyA thaa| magara unake kamajora ho jAne para jAlorake sonagarA cauhAnoMne nADola para kabjA karake maMDora taka apanA rAjya bar3hA liyA / usa samayake unake zilAlekha maMDorase mile haiM / aba bhI nADole cauhAna bAvathirAda ilAke pAlanapura ejensI meM choTe choTe raIsa haiN| __ raNathaMbhorake cauhAna rAjAoMmeM vAlhaNadeva, jaitasI aura hammIra bar3e nAmI rAjA hue haiM / kuMvAlajIke zilAlekhameM likhA hai ki jaitasIkI talavAra kachavAhoMkI kaThora pITa para kuThArakA kAma karatI thI aura usane apanI rAjadhAnImeM baiThe hue hI rAjA jaisiMghako tapAyA thA / hammIrane sulatAna alAuddInake vAgI mIra mohammadazAhako maya usake sAthiyoMke raNathaMbhorameM panAha dI thI / ye loga jAlorase bhAga kara Aye the| sulatAnake mohammadazAhako mA~gane para hamArane apane musalamAna zaraNAgatakI rakSAke badale apanA prANa aura rAjya de DAlA / aisI javA~mardIkI misAla musalamAnoMkI kisI bhI tabArIkhameM nahIM milatI hai ki kimI musalamAna bAdazAhane apane hindU zaraNAgatakI isa prakAra rakSA kI ho| hamAra kavi bhI thA / isane -- zRGgArahAra' nAmaka eka grantha saMskRtameM banAyA thA / yaha grantha bIkAnerake pustakAlayameM maujUda hai / (1) ye naravara aura gvAliyarake kachavAhe the / ( 2 ) yaha mAlavekA rAjA hogAA For Private and Personal Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir (26) khyAtoMmeM isa vaMzake hindInAma cauhAna, cavANa aura chavAna likhe milate haiN| inhIke saMskRta rUpa cAhamAna aura caturbAhumAna haiM / caturbAhumAnakI eka misAla pRthvIrAjarAseke padmAvatI khaNDameM likhe isa dohese z2Ahira hotI hai: varagorI padmAvatI gahagorI sulatAna / prithIrAja Ae dilI caturbhujA cauhAna / bhAToMkA kahanA hai ki agnikuNDase paidA hote samaya cauhAnake cAra hAtha the / isI AdhArapara caMdane bhI pRthvIrAjako 'caturbhujA cauhAna ' likha diyA hai / magara 'madAyanulamuIna' nAmakI phArasI tavArIkhameM likhA hai ki cauhAnoMkA rAjya cAroM tarapha phaila gayA thaa| isIse unako caturbhuja kahate the| hama bhAratake prAcIna rAjavaMzake prathama bhAgakI bhUmikAko jo ki zilAlekhoM aura dAnapatroMke AdhArake sivAya phArasI tavArIkhoM aura bhAToMkI bahiyoM tathA mUtAnainasIkI khyAta vagairahakI sahAyatAse likhI gaI hai yahIM samApta karate haiM aura sAtha hI prArthanA karate haiM ki sahRdaya pAThaka bhulacUkake liye kSamA pradAna kreN| / 13 maI san 1920, jodhpur| devIprasAda, sahakArI-adhyakSa, itihAsa kAryAlaya, jodhapura / For Private and Personal Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vissy-suucii| pRSThAMka. in n a n n a a a a ir a m viSaya. pRSThAMka. viSaya. 1kSatrapavaMza rudrasena prathama pRthvIsena kSatrapazabda saMghadAmA pRthak pRthak vaMza dAmasena rAjyavistAra dAmajadazrI (dvitIya) jAti vAradAmA rivAja 3 Izvaradatta zaka saMvat yazodAmA ( prathama ) vijayasena bhASA lipi dAmajadazrI tRtIya rudrasena dvitIya lekha vizvasiMha sika bhartRdAmA itihAsakI sAmagrI 11 vizvasena bhUmaka 11 dUsarI zAkhA nahapAna rudrasiMha dvitIya yazodAmA dvitIya caTana khAmI rudradAmA dvitIya jayadAmA svAmI rudrasena tRtIya rudradAmA prathama svAmI siMhasena mudarzana jhIla svAmI rudrasena caturya dAmajadazrI ( dAmasada ) prathama jIvadAmA svAmI satyasiMha rudrasiMha prathama svAmI rudrasiMha tRtIya satyadAmA samApti m m m in mr ar m m m m m m For Private and Personal Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra viSaya. rAjya, utpatti, kalacurI saMvat itihAsa kokkaladeva prathama mugdhatuMga bAlaha keyUravarSa (yuvarAjadeva ) 2 haihaya ( kalacurI ) vaMza lakSmaNa zaMkaragaNa yuvarAjadeva dvitIya kokkaladeva dvitIya gAMgeyadeva karNadeva * yazaH karNadeva yakadeva narasiMhadeva jayasiMhadeva vijayasiMhadeva ajayasiMhadeva trailokyavarmadeva www.kobatirth.org kaliMgarAja kamalarAja ratnarAja ( ratnadeva prathama ) . inake sikke DAhalake haihayoM ( kalacuriyoM ) kA vaMzavRkSa dakSiNakozalake haihaya ( 28 ) pRSThAMka. pRSThAMka. 56 57 58 58 58 41 ratnadeva (tRtIya) 58 41 pRthvIdeva (tRtIya ) 59 41 dakSiNa kozalake haihayoMkA vaMzavRkSa 59 kalyANake haihayavaMzI 37 37 38 39 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viSaya. pRthvIdeva ( prathama ) jAjalladeva ( prathama ) ratnadeva (dvitIya) pRthvIdeva ( dvitIya ) jAjaladeva ( dvitIya ) ** 43 pUrvakA itihAsa 44 jogama 44 permADi ( paramardi ) vijjaladeva 44 46 somazvara ( sovideva ) 50 saMkama ( nizaMkamala ) 51 Ahavamala 55 56 56 52 siMghaNa 53 kalyANake haihayoM kA vazavRkSa 3 paramAra vaMza 5.3 5.3 AbUke paramAra 54 sindhurAja 54 utpalarAja AraNyarAja kRSNarAja prathama dharaNIvarAha mahIpAla 56 dhandhuka 56 pUNIla For Private and Personal Use Only 60 61 61 61 65 66 66 67 68 69 69 70 '60 71 72 ET 73 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( 29 ) pRSThAMka.. 94 103. 104 105. 106 106 111 119 viSaya. pRSThAMka. viSaya. kRSNarAja dUsarA 74 vAkpatirAja dhruvabhaTa 75 vairasiMha (dUsarA ) rAmadeva 75 sAyaka ( dUsarA) vikramasiMha 75 vAkpati dUsarA (muja ) yazodhavala 76 dhanapAla dhArAvarSa 77 padmagupta momasiMha 80 dhanaJjaya kRSNarAja tIsarA 81 dhanika pratApasiMha 81 halAyudha agalA itihAsa 82 amitagati kirADUke paramAra 84 sindhurAja sindhula mocharAja bhoja udayarAja 84 jayasiMha (prathama) momezvara 84 udayAditya dA~tAke paramAra 85 lakSmadeva jAlorake paramAra 86 naravarmadeva vAkpatirAja 86 yazovarmadeva candana 86 jayavarmA devarAja 86 lakSmIvarmA aparAjita 86 harizcandravarmA vijala 86 udayavarmA ) dhArAvarSa 86 ajayavarmA bIsala 86 vindhyavarmA phuTakara 87 AzAdhara mAlavAke paramAra 88 mubhaTavarmA upendra 89 arjunavarmadeva vairisiMha 90 devapAladeva sAyaka 91 jayasiMhadeva (dvitIya) 130 141 142 150 155 156 157 158 160 163 For Private and Personal Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir (30) 171 193 viSaya. jayavarmadeva (dvitIya) jayasiMhadeva (tRtIya) bhojadeva (dvitIya) jayasiMhadeva (caturtha) sArAMza par3osI rAjya gujarAta dakSiNake caulukya pichale yAdavarAjA cedike rAjA candela rAjya anyarAjya bAgar3ake paramAra DambarasiMha kaGkadeva caNDapa satyarAja maNDanadeva cAmuNDarAja vijayarAja paramAravaMzakI utpatti 4pAlavaMza jAti aura dharma dayitaviSNu vapyaTa gopAla (prathama) dharmapAla devapAla vigrahapAla (prathama) pRSThAMka: viSaya. pRSThAMka. 163 nArAyaNapAla 188 164 rAjyapAla 189 164 gopAla (dvitIya) 189 vigrahapAla ( dvitIya) 189 169 mahIpAla (prathama) 189 nayapAla 19. vigrahapAla (tRtIya) 192 171 mahIpAla (dvitIya) 192 172 zUrapAla 992 172 rAmapAla 173 kumArapAla 194 173 gopAla (tRtIya) madanapAla 195 174 anya pAlAnta nAmake rAjA 195 174 samApti pAlavaMzI rAjAoMkI vaMzAvalI 197 174 174 5 senavaMza 174 jAti 198 sAmantasena 199 201 175 hemantasena vijayasena 177 nepAla-saMvat ballAlasena 181 lakSmaNasena-saMvat lakSmagasena 212 182 umApatidhara 217 182 zaraNa 218 183 govardhana 218 186 jayadeva 219 187 halAyudha 219 201 203 182 For Private and Personal Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir or r pRSThAMka. viSaya. pRSThAMka. 219 vIryarAma 22. cAmuNDarAja 220 durlabharAja (tatIya) 220 vIsaladeva ( vigraharAja tRtIya) 235 222 pRthvIrAja (prathama) 223 ajayadeva 223 arNorAja 224 jagadeva vigraharAja ( vIsaladeva caturtha ) orm mr"" 225 amaragAMgeya 247 248 228 viSaya. zrIdharadAsa mAdhavasena kezavasena vizvarUpasena danaujamAdhava anyarAjA samApti senavaMzI rAjAoMkI vaMzAvalI 6 cauhAna-vaMza utpatti rAjya cAhamAna vAsudeva sAmantadeva jayarAja ( jayapAla) vigraharAja (prathama) candrarAja (prathama) gopendrarAja durlabharAja gUvaka (prathama) candrarAja (dvitIya) gUvaka (dvitIya) candanarAja vAkpatirAja (prathama) siMharAja vigraharAja (dvitIya) durlabharAja (dvitIya) govindarAja vAkpatirAja (dvitIya) 227 pRthvIrAja (dvitIya) somezvara 228 pRthvIrAja (tRtIya) 228. harirAja 229 raNathaMbhorake cauhAna 229 govindarAja 229 bAlhaNadeva 229 prahlAdadeva vIranArAyaNa 230 vAgbhaTadeva ( bAhar3adeva ) 230 'jaitrasiMha 264 231 hammIra 231 choTAudayapura aura 279 231 __ 279 bariyAke cauhAna 231 sAMbharake cauhAnoMkA nakazA 281 232 raNathaMbhorake cauhAnoMkA nakazA 283 233 nADola aura jAlorake cauhAna 233 lakSmaNa 233 zobhita 284 For Private and Personal Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 287 mAnasiMha bIjar3a ,w ,w , 291 ,w W,w 2 viSaya. pRSThAMka. viSaya. pRdhAMka. balirAja 286 nADolake cauhAnoMkA nakazA 315 vigrahapAla 286 jAlorake cauhAnoMkA nakazA 317 mahendra ( mahIndu) caMdrAvatIke devar3A cauhAna 318 apahilTa pratApasiMha 318 bAlaprasAda 318 jendrarAja luMDha (lubhA) 318 pRthvIpAla 290 tejasiMha 319 jojaladeva 29. kAnhar3adeva rAyapAla pariziSTa azvarAja 291 dhaulapurake cauhAna kaTukarAja 293 bhaDocake cauhAna AlhaNadeva cauhAnoMke vartamAna rAjya kelhaNa I. sa. 150 ke samayakA AndhroM jayatasiMha 297 / aura kSatrapoMke rAjyakA nakazA 1 dhA~dhaladeva 298 kSatrapoMke lekhoM aura sikkoM AdimeM nAr3olake cauhAnoMkA vaMzavRkSa 299 mile hae brAhmI akSaroMkA nakazA 10 (jAlorake sonagarA cauhAna) kSatrapoMke samayake kharoSThI akSaroMkA kIrtipAla nakazA pazrimI kSatrapoMkA vaMzavakSa 36 samarasiMha udayasiMha kSatrapa aura mahAkSatrapa honeke varSa 36 AbUke paramAroMkA vaMzavRkSa 84 cAcigadeva AbUke paramAroMkI vaMzAvalI 84 sAmantasiMha mAlaveke paramAroMkA vaMzavakSa 176 kAnhar3adeva 308 mAlaveke paramAroMkI vaMzAvalI 176 mAladeva pAlavAziyoMkA vaMzavRkSa 196 vanavIradeva 313 senavaMziyoMkA vaMzavRkSa / raNavIradeva 313 sAMbharake cauhAnoMkA vaMzavRkSa 262 sAMcorakI zAkhA 314 raNathaMbhorake cauhAnoMkA vaMzavRkSa 278 s s s s s 311 - For Private and Personal Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra pRSTha paMkti 24 4 24 13 15 15 28 37 38 38 39 my x 42 43 44 49 50 6 51 58 58 24 17 17 15 25 17 16 17 15 13 532 24 p. 264 11 666 yohalA Iud; 252, 8- kokkala S www.kobatirth.org zuddhAzuddhipatra | azuddha I.R.A.S. ( TippaNI ) chaharAlasa caTanasa lekha se dAmasena putrasa andha kalirUpa ( vi0 saM0 1119 ) lakSmadevane tripurI para AlhaNadevAne eka 24 C. a. s. r. 17, 76 and 17 p. x x Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir zuddha J. R. A. S. X kSaharAtasa caTanasa lekha se dAmasenasa putrasa Andhra 531 p. 294 667 nohalA Ind; 259 8- kokalla kAlarUpa ( vi0 saM0 1179 ) lakSmadeva lekhase pAyA jAtA hai ki usane tripurI para AlhaNadevIne narmadA taTapara ( bher3AghATa meM ) eka tIna Ar Sur. India vol.. 17, p. x x For Private and Personal Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir pRSTha paMkti azuddha 59 phuTanoTa naM. 1 Ind, Ant., Vol. XXII P. 82. 59 20 2.49 P. 47. muvavRSadhvaja suvarNa vRSadhvaja zatruke zatru nipuNa the' nipuNa the 66 phuTanoTa (1) Mysore Inscriptions, P.330. (2) Shravan Belgola In scriptious no. 56. anIta AnIta yaMbhalAduda yaM mUlAduda 71 phuTanoTa (1) Ep. Ind. Vol. x P. 11. dvijAtiyoMka dvijAti yoTake 1117 (1061) 1113 (1056) 76 24 gatvA matvA 78 26 agasta sitaMbara 1303 1309 varmAgA varmANa 1162 91 14 [6] [9] rAjapUtAneko rAjapUtoMkI 126 asambhava siddha nahIM sambhava siddha nahIM hotA 30-41 uttara aura 330-11' uttara aura 750-11 pUrva 75deg-11' pUrva 144 16 (6) (2) 144 19 (6) [9] 144 For Private and Personal Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir pRSTha paMkti 147 24 152 25 179 5 183 14 204 204 21 2051 antH 256 398 caNDegni dehadevI " sana . . . . . * * * * zaka saMvat gata kaliyuga kArtika4000 2104 224 224 259 368 zcaNDogni dehadevI "hijarI san gata zaka saMvat gata zaka amAntamAsakI kArtika 400 nepAlakA rAjA nAnyadeva vijayasanakA samakAlIna thaa| vi0 saM0 1337 meM danujamAdhava thA aura dehalIkA bAdazAha balabana usakA samakAlIna thA prArambha rAsaladevI Prof. pittrson's 4th report P. 8. ajayadeva 1225 jabAnase AuvA jyeSTha zukA 5 devamatametat jAlhaNadevI mahArAja-putra 225 236 236 15 12 phuTanoTa 239 3 248 11 273 20 2904 * * * ... kAyama rAsaccudevi Prof. pittrson's 4th report, P. 87. jayadeva 1122 javAbase ADavA bhAdrapada kRSNA 8 devametat cAlhaNadevI rAja-putra naharavAleko 11 * 297 297 298 21 2 * For Private and Personal Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir thA pRSTha paMkti azuddha / zuddha 298 3 Dolake rAste nADolake rAste naharavAle taka 301 phuTanoTa Vol. I, P. 170. Vol. II, P.230. 303 15 thA | 307 21 bhatIje cacere bhAI 309 5 73 703 309 7,9,12,21, neharadeva kAnhar3adeva 309 23 cAra par3Avataka 309 phuTanoTa(2) -71 neharadevako kAnhaDadevako 314 4 somitakA sobhitakA aura saMgrAmasiMha aura usakA saMgrAmasiMha vi0 saM0 1218 318 12 TokarA TokarI noTa-inake sivAya akSara mAtrA Adi ulaTa-pulaTa jAnese tathA dRSTidoSane aura bhI jo azuddhiyA~ raha gaI haiM unheM pAThakagaNa mudhAra kara par3hanekI kRpA kareM / s 1 sh - - For Private and Personal Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Kuo asn leuosjad pue end 10 I. sa. 150 ke samaya kA AtroMaurasatrapoMke rAjyakAnakazA / 5 pura Todam Sareli rAjapUtAnA/ anamera Meawadi mAlavA vyAkara vidizA zrAnta prayojana L moryam jUnAgaDha (4bharukaccha Z AAPPS wit AMT:navadA ma... aadim giringr| Y sUrata ko orIsA vidarbha- ajandA barAra madhyapradeza Pre MangokAkUna +gAvadhana +/samaparvata nAnAdhAra THIS mAmAle kaliMha amarAvatI sAnArA zApaya sahyaparvata reNApaya, zrIkAkula gudiyada, godAvarI madrAsa / cinna kavara banavAsi niyantI anaMtapUra . ziloga ciMtaladurga kuTTaera mAIsora korAbhADalAMTa dAsa + jinake Ageaise cinha lagehaiM usa samaya ke nAma hai| bAkI ke nAmaanunika haiN| mApa-1 iMca meM 200 miil| Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir www.kobatirth.org Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhArata ke prAcIna rAjavaMza / 1 ksstrp-vNsh| kSatrapa-zabda / yadyapi 'kSatrapa' zabda saMskRtakA sA pratIta hotA hai, aura isakA artha bhI kSatriyoMkI rakSA karanevAlA ho sakatA hai / tathApi asalameM yaha purAne IrAnI ( Persian)'kSaUpAvana' zabdakA saMskRtarUpa hai / isakA artha pRthvIkA rakSaka hai / isa zabdake 'khatapa' (khattapa), chatrapa aura chatrava Adi prAkRta-rUpa bhI milate haiN| saMskRta-sAhityameM isa zabdakA prayoga kahIM nahIM milatA / kevala pahale pahala yaha zabda bhArata para rAjya karanevAlI eka vizeSa jAtike rAjAoMke sikkoM aura IsAke pUrvakI dUsarI zatAbdIke lekhoMmeM pAyA jAtA hai| IrAnameM isa zabdakA prayoga jisa prakAra samrATke sUbedArake viSayameM kiyA jAtA thA, bhAratameM bhI usI prakAra isakA prayoga hotA thaa| kevala vizeSatA yaha thI ki yahA~ para isake sAtha mahattva-sUcaka 'mahA' zabda bhI jor3a diyA jAtA thA / bhAratameM eka hI samaya aura eka hI sthAnake kSatrapa aura mahAkSatrapa upAdhidhArI bhinna bhinna nAmoMke sikke milate haiM / isase anumAna hotA hai ki svAdhIna zAsakako mahAkSatrapa aura usake uttarAdhikArI-yuvarAja-ko kSatrapa kahate the / yaha uttarAdhikArI antameM svayaM mahAkSatrapa ho jAtA thaa| For Private and Personal Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza sAranAthase kuzana rAjA kaniSkake rAjyake tIsare varSakA eka lekhe milA hai / isase prakaTa hotA hai ki mahAkSatrapa khara palAna kaniSkakA sUbedAra thaa| ataH yaha bahuta sambhava hai ki mahAkSatrapa hone para bhI ye loga kisI bar3e rAjAke sUbedAra hI rahate hoN|| - pRthak pRthak vaMza / IsAke pUrvakI pahalI zatAbdIse IsAkI cauthI zatAbdIke madhya taka bhAratameM kSatrapoMke tIna mukhya rAjya the, do uttarI aura eka pazcimI bhAratameM / itihAsajJa takSazilA ( Taxila uttarapazcimI paJjAba) aura mathurAke kSatrapoMko uttarI kSatrapa tathA pazcimI bhAratake kSatrapoMko pazcimI kSatrapa mAnate haiM / rAjya vistAra / aisA pratIta hotA hai ki IsAkI pahalI zatAbdIke uttarArdhameM ye loga gujarAta aura sindhase hote hue pazcimI bhAratameM Aye the / sambhavataH usa samaya ye uttara-pazcimI bhAratake kuzana rAjAke sUbedAra the| parantu antameM inakA prabhAva yahA~taka bar3hA ki mAlavA, gujarAta, kAThiyAvAr3a, kaccha, sindha, uttarI koMkana aura rAjapUtAneke mevAr3a, mAravAr3a, sirohI, jhAlAvAr3a, koTA, paratApagar3ha, kizanagar3ha, DUMgarapura, bA~savAr3A aura ajamerataka inakA adhikAra hogayoM / jAti / yadyapi pichale kSatrapoMne bahuta kucha bhAratIya nAma dhAraNa kara liye the, kevala 'jada ' (sada ) aura 'dAman ' inhIM do zabdoMse inakI vaidezikatA prakaTa hotI thI, tathApi inakA videzI honA sarvasammata hai / sambhavataH ye loga madhya eziyAse AnevAlI zaka-jAtike the| bhUmaka, napAna aura caSTanake sikkomeM kharoSThI akSaroMke honese tathA nahapAna, caSTana, samotika, dAmajada Adi nAmoMse bhI inakA videzI honA hI siddha hai| (1) I. R. A. S., 1903, p. I. (2) Ep. Ind., Vol. VIII p. 38. For Private and Personal Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kSatrapa-vaMza / nAsikase mile eka lekhameM kSatrapa nahapAnake jAmAtA uSavadAtako zaka likhA hai| isase pAyA jAtA hai ki, yadyapi karIba 300 varSa bhAratameM rAjya karaneke kAraNa inhoMne antameM bhAratIya nAma aura dharma grahaNa kara liyA thA aura kSatriyoMke sAtha vaivAhika sambandha bhI karane laga gaye the, tathApi pahaleke kSatrapa vaidika aura bauddha donoM dharmoko mAnate the aura apanI kanyAoMkA vivAha kevala zakoMse hI karate the| bhAratameM karIba 300 varSa rAjya karanepara bhI inhoMne 'mahArAjAdhirAja' Adi bhAratIya upAdhiyA~ grahaNa nahIM kI aura apane sikkoMpara bhI zaka-saMvat hI likhavAte rahe / isase bhI pUrvokta bAtakI puSTi hotI hai| rivAja / jisa prakAra anya jAtiyoMmeM pitAke pIche bar3A putra aura usake pIche usakA lar3akA rAjyakA adhikArI hotA hai usa prakAra kSatrapoMke yahA~ nahIM hotA thaa| inake yahA~ yaha vilakSaNatA thI ki pitAke pIche pahale bar3A putra, aura usake pIche usase choTA putra / isI prakAra jitane putra hote the ve saba umarake hisAbase kramazaH gaddI para baiThate the / tathA ina sabake mara cukane para yadi bar3e bhAIkA putra hotA to use adhikAra milatA thaa| ataH anya narezoMkI taraha inake yahA~ rAjyAdhikAra sadA bar3e putrake vaMzameM hI nahIM rahatA thA / zaka-saMvat / phargusana sAhabakA anumAna hai ki zaka-saMvat kaniSkane calAyA thaa| parantu Aja kala isake viruddha aneka pramANa upasthita kiye jAte haiN| inameM mukhya yaha hai ki kaniSka zaka-vaMzakA na hokara kuzana-vaMzakA thaa| lekina yadi aisA mAna liyA jAya ki yaha saMvat to usIne pracalita kiyA thA, parantu kSatrapoMke AdhikAra-prasArake sAtha hI inake lekhadikoMmeM likhe jAne se sarvasAdhAraNameM isakA pracAra huA, aura isI kAraNa isake calAne vAle kuzana rAjAke nAma para isakA (1) Ep. Ind., Vol. VIII. p. 85. For Private and Personal Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza nAmakaraNa na hokara, ise prasiddhimeM lAnevAle zakoMke nAma para huA, to kisI prakArakI gar3abar3a na hogI / yaha bAta sambhava bhI hai / parantu abhI taka pUrA nizvaya nahIM huA hai / bahuta se vidvAna isako pratiSThAnapura ( dakSiNake paiThaNa) ke rAjA zAlivAhana ( sAtavAhana ) kA calAyA huA mAnate haiM / jinaprabhasUri-racita kalpapradIpase bhI isI matakI puSTi hotI hai / alaberunIne likhA hai ki zaka rAjAko harA kara vikramAdityane hI usa vijayakI yAdagArameM yaha saMvat pracalita kiyA thA / kaccha aura kAThiyAvAr3ase mile hue sabase pahale ke zaka saMvat 52 se 143 taka ke kSatrapoMke lekhoM meM aura karIba zaka saMvat 100 se zaka saMvat 310 takake sikkoMmeM kevala saMvat hI likhA milatA hai, usake sAtha sAtha 'zaka' zabda nahIM jur3A rahatA / 88 pahale pahala isa saMvat ke sAtha zaka - zabdakA vizeSaNa varAhamihiraracita saMskRtakI paJcasiddhAntika meM hI milatA hai / yathA saptAzvivedasaMkhyaM zakakAlamapAsya caitrazuklAdau " 1262 taka ke lekhoM isase prakaTa hotA hai ki 427 veM varSa meM yaha saMvat zaka saMvat ke nAma se prasiddha ho cukA thA / tathA zaka saMvat aura tAmrapatroMse prakaTa hotA hai ki usa samaya taka likhA jAtA thA; jisakA ' zaka rAjAkA saMvat ye donoM hI artha ho sakate haiM / yaha zaka saMvat hI yA zakoMkA saMvat ' , zaka saMvat 1276 ke yAdava rAjA bukkarAya prathamake dAnapatrameM isI saMvat ke sAtha zAlivAhana ( sAtavAhana ) kA bhI nAma jur3A huA milA hai / yathA ( 1 ) Eg. Ind., Vol. VIII, p. 42. 4 For Private and Personal Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kSatrapa-vaMza | 'nRpazAlivAhana zake 1276 isase prakaTa hotA hai ki IsavI sankI 14 vIM zatAbdI meM dakSiNabAloMne uttarI bhAratake mAlavasaMvat ke sAtha vikramAdityakA nAma jur3A huA dekhakara isa saMvat ke sAtha apane yahA~kI kathAoM meM prasiddha rAjA zAlivAhana ( sAtavAhana ) kA nAma jor3a diyA hogA / yaha rAjA AndhrabhRtya - vaMzakA thA / isa vaMzakA rAjya IsavI san pUrvakI dUsarI zatAbdI IsavI san 225 ke AsapAsa taka dakSiNI bhArata para rhaa| inakI eka rAjadhAnI godAvarI para pratiSThAnapura bhI thA / isa vaMzake rAjAoMkA varNana vAyu, matsya, brahmANDa, viSNu aura bhAgavata Adi purANoM meM diyA huA hai / isI vaMzameM hAla zAtakarNI bar3A prasiddha rAjA huA thaa| ataH sambhava hai ki dakSiNavAloMne usIkAnAma saMvat ke sAtha lagA diyA hogA / parantu eka to sAtavAhanake vaMzajoMke zilAlekhoM meM kevala rAjya-varSa hI likhe honese spaSTa pratIta hotA hai ki unhoMne yaha saMvat pracalita nahIM kiyA thA / dUsarA, isa vaMzakA rAjya asta honeke bAda karIba 1100 varSa taka kahIM bhI ukta saMvat ke sAtha jur3A huA zAlivAhanakA nAma na milanese bhI isI bAta kI puSTi hotI hai / kucha vidvAna isa saMvatako turuSka ( kuzana ) vaMzI rAjA kaniSkakA, kucha kSatrapa nahapAnakA kucha zaka rAjA vensakI aura kucha zaka rAjA aya ( aja - Azeo ) kA pracalita kiyA huA mAnate haiM / parantu abhI taka koI bAta pUrI taurase nizcita nahIM huI hai| zaka saMvatkA prArambha vikrama saMvat 136 kI caitrazukkA pratipadAko huA thA, isa lie gata zaka saMvat 135 jor3anese gata caitrAdi vikramasaMvat aura 78 jor3ane se IsavI sana AtA hai / arthAt zaka saMvatkA aura vikrama saMvatkA antara 135 varSakA hai, tathA zaka saMvatkA aura ( 1 ) K. list of Inscs of S. India, p. 78, No. 455. For Private and Personal Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza - IsavIsanakA antara karIba 78 varSakA hai, kyoMki kabhI kabhI 79 jor3anese IsavIsana AtA hai| bhASA / nahapAnakI kanyA dakSamitrA aura usake pati uSavadAta aura putra mitradevake lekha to prAkRtameM haiN| kevala uSavadAtake binA saMvatake eka lekhakA kucha bhAga saMskRtameM hai / nahapAnake maMtrI ayamakA lekha bhI prAkRtameM hai / parantu rudradAmA prathama, rudrasiMha prathama, aura rudrasena prathamake lekha saMskRtameM haiM / tathA bhUmakase lekara Ajataka jitane kSatrapoMke sikke mile haiM una parake ekAdha lekhako chor3akara bAkI sabakI bhASA prAkRtamizrita saMskRta hai / inameM bahudhA SaSThI vibhaktike 'sya' kI jagaha 'sa' hotA hai| kisI kisI rAjAke do tarahake sikke bhI milate haiN| inameMse eka prakArake sikkoMmeM to SaSThI vibhaktikA dyotaka 'sya ' yA 'sa' likhA rahatA hai aura dUsaroMmeM samasta pada karake vibhaktike cihnakA lopa kiyA huA hotA hai / yathA pahale prakArake-rudrasenasya putrasya yA rudrasenasa putrasa / dUsare prakArake-rudrasenaputrasya / ina sikkoMmeM eka vilakSaNatA yaha bhI hai ki, 'rAjJo kSatrapasya' padameM kavargake sammukha hone para bhI sandhi-niyamake viruddha rAjJaH ke visargako okArakA rUpa diyA huA hotA hai / inakA alaga alaga khulAsA hAla pratyeka rAjAke varNanameM milegaa| lipi / kSatrapoMke sikkoM aura lekhoM Adike akSara brAhmI lipike haiM / isIkA parivartita rUpa AjakalakI nAgarI lipi samajhI jAtI hai / parantu bhUmaka, nahapAna aura caSTanake sikkoM para brAhmI aura kharoSThI donoM lipiyoMke lekha haiM aura bAdake rAjAoMke sikkoM para kevala brAhmI lipike (1) kupvoH ka : pau ca ( a0 8 / 3 / 37) For Private and Personal Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kSatrapa-vaMza / haiN| pUrvokta kharoSThI lipi, fArasI akSaroMkI taraha, dAI tarafase baoNI. tarafako likhI jAtI thii| inake samayake aGkoMmeM yaha vilakSaNatA hai ki unameM ikAI, dahAI AdikA hisAba nahIM hai| jisa prakAra 1 se 9 taka eka eka aGkakA bodhaka alaga alaga cihna hai, usI prakAra 10 se 100 takakA bodhaka bhI alaga alaga eka hI eka cihna hai / tathA sauke aGkameM hI eka do AdikA cihna aura lagAdenese 200, 300 Adike bodhaka aGka ho jAte haiM / udAharaNArtha, yadi Apako 155 likhanA ho to pahale saukA aGka likhA jAyagA, usake bAda pacAsakA aura antameM paaNckaa| yathA100+50+5=155 Age kSatroMke samayake brAhmI akSaroM aura aGkoMkI pahacAnake lie unake nakaze diye jAte haiM; unameM pratyeka akSara aura aGkake sAmane Adhunika nAgarI akSara likhA hai / AzA hai, isase saMskRta aura hindIke vidvAna bhI usa samayake lekhoM, tAmrapatroM aura sikkoMko par3hane meM samartha hoNge| isIke Age kharoSThI akSaroMkA bhI nakazA lagA diyA gayA hai, jisase una akSaroMke par3hane meM bhI sahAyatA milegii| lekha / abataka inake kevala 12 lekha mile haiN| ye nimnalikhita puruSoMke haiM uSavadAta-(RSabhadatta)-yaha nahapAnakA jAmAtA thaa| isake 4 lekha mile haiN| inameMse domeM to saMvat hai hI nahIM aura tIsaremeM TUTa gayA hai / kevala caitra zuklA pUrNimA par3hA jAtA hai / tathA cauthe lekhameM zaka-saMvat 41, 42 aura 45 likhe haiM / parantu yaha lekha za0 saM0. 42 ke vaizAkhamAsakA hai| Ep. Ind., Vol. VIII, p. 78, (1) E Ind., Vol. VII, p. 57, (2) Ep. Ind., Vol. VIII, p. 85, (3) Ep. Ind., Vol. VIII, p. 83, For Private and Personal Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza dakSamitrA - yaha nahapAnakI kanyA aura uparyukta uSavadAtakI strI thI / isakA 9 lekha milA hai' / mitra devaka - (mitradeva ) - yaha uSavadAtakA putra thA / isakA bhI eka lekha milA hai| ayama ( aryamana ) - - yaha vatsagotrI brAhmaNa aura rAjA mahAkSatrapa svAmI nahapAnakA mantrI thA / isakA zaka saMvat 46 kA eka lekha milA hai / rudradAmA prathama - yaha jayadAmAkA putra thA / isake samaya kA eka lekha zaka saMvat 72 mArgazIrSa - kRSNA pratipadAkA milA haiM / rudrasiMha prathama - yaha rudradAmA prathamakA putra thA / isake samaya ke do lekha mile haiN| inameM se eka zaka saMvat 103 vaizAkha zuklA paJcamIkA aura dUsarA caitra zuklA paJcamIkA hai / isakA saMvat TUTa gayA hai / rudrasena prathama - yaha rudrasiMha prathamakA putra thA / isake samayake 2 lekha mile haiN| inameM pahalA zaka saMvat 122 vaizAkha kRSNA paJcamIkA aura dUsarA zaka saMvat 127 ( yA 126 ) bhAdrapada kRSNA paJcamIkA hai / sikke / bhUmaka aura nahapAna kSaharata-vaMzI tathA caSTana aura usake vaMzaja kSatrapavaMzI kahalAte the / bhUmakake kevala tA~beke sikke mile haiM / ina para eka tarapha nIce kI tarapha phalakavAlA tIra, vajra aura kharoSThI akSaroMmeM likhA lekha tathA dUsarI tarapha siMha, dharma cakra aura brAhmI akSaroMkA lekha hotA hai / (1) Ep. Ind., Vol. VIII, p. 81, (2) Ep. Ind., Vol. VII P. 56 (3) J. Bo. Br. Roy. As. Soc., Vol. V, p. 169, (4) Ep. Ind., Vol. VIII, p. 36, ( 4 ) Ind. Ant., Vol. X, p. 157, (&) J. R. A. S., 1890 p. 651, ()J. R. A. S., 1890, p, 652. ( 8 ) Ind. Ant., Vol. XII, p. 32, For Private and Personal Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir avayoM kelekhazerasikAMprAdimile hue brAsI kSaroM nakAzA nAsAlanakamamayAnagInAma samaya kI nAhI 45vxxy - A amernam Romamarred AAA : m`ml lbh llwlh - - - 321 u rn 3 [b / pb ) 18488 ama hy ANNEL . Uttar - yo - - 1 -- sva22aa - HOM Tempine EEE stal RPSC Rs16 Tira che AAD CARRsoyari 46 lagha UVUVAS Tula dasrey PYA bhala For Private and Personal Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir (03) - - man-wanamuman d - | DEFIDENA SA 312:24vs) - - - Amercimanawr RedHAmendmawamasawaimweaan - palaTara 444446 PRADESDA - - - - TAKAM 20 AEDIA RK - im lapIka samaya kI brAhagAgAdhanoM ke samaya kI brAhmI | kSatroM ke lekho aura sigArimeM milerabAhIpakSakA nakAzA - For Private and Personal Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ayuoesn euosiedpue eyed JOH kSatrapoM ke lekha aura siko zAdimeM mile nAhI. prakAzA nAgarI kSatroM ke samaya dIvAlInAgasAkSatrapoM ke samayakI brAhalI prakSara lipikAkSara nAgarI va sa ""akSaravivikeakSara - HY 444aaaYe Ci Chang e Bee / 4 bal akSaraanya praharose kucha choTe 14 aura paMktisez2arA nIce kI taraphako rikhe jAte kSatroM ke samaya ke ajheMkA nakazA prinika strayoM ke samaya ke aMka aniya bhanI ke samaya ke aMka 6mrtmn. - 2016 8442 - - - (9.83) Jipuewueno unsjebessejiey uus ekeyo www.kobatirth.org Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ,ia kSatrayoM ke samaya ke nAgarI kharoSThI akSara akSara ka pU (wr by bb C e | 777 2237 3 J ja 155 zra l ccccz 777 2554565 ezt 424604 ca ga 555. 3 | 41154 cha | YYYYY 54yyyyy bha ma 444 For Private and Personal Use Only K Ija 7 1 1 P kharoSThI akSaroM kAnakata nAgarI kharoSThI akSara yasara sesssess 553 $54552 vnnt 33333 6 44 1433544534 4444 *<<* anniz Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ya anan ra 995544 15 la taMvananatana va 11 za sa on #DP PRYY5514 3 2 2 ? ? ? ? ? 2 2 dd' New ) F i uu One te the In A www.kobatirth.org L L ka 43 9 kH n mi mi 55 k bha ara Ff Eg phapha 1556 (147) Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir (083) 2?Yi Qi Qi Zhong Xin - - --- ,Hui Cong Shan Hong uv=ZAC4A 2. Bi Shi Hong uZhi Xie Xie Di 6Shi Shi Ye Yue eweggage wwwwtml{9Hema 22~Why Yi Shi Xing Zhi Nian 4 Chang Chang Mu :Ci yhShi eph 46kg NAs Ba Jiu nAgarI svaroSThI akSara nAgarI svarodhIakSara | k%E7%BEBEp 2 PANEB For Private and Personal Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private and Personal Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org kSatrapa-vaMza | nahapAna ke cA~dI ke sikkoM meM eka tarapha rAjAkA mastaka aura grIka akSaroMkA lekha tathA dUsarI tarapha adhomukha bANa, vajra aura brAhmI tathA kharoSThI lipimeM lekha rahatA hai / parantu isake tA~be ke sikkoM para mastaka ke sthAna meM vRkSa banA hotA hai / isI nahapAna ke cA~dI ke isake Upara varNita cA~dI ke AndhravaMzI rAjA gautamIputra aise sikkoM para pUrvokta Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kucha sikke aise bhI mile haiM, jo asala meM sikkoMke samAna hI hote haiM parantu una para zrIsAtakarNIkI muhareM bhI lagI hotI haiM / cihnoM yA lekhoM ke sivA eka tarapha tIna cazmoM ( ardhavRttoM ) kA caitya banA hotA hai jisake nIce eka sarpAkAra rekhA hotI hai aura brAhmI lipimeM " rAtrI gotama putasa siri sAtakavisa" baliyA rahatA hai tathA dUsarI tarapha ujjayinIkA cihna vizeSa banA rahatA | wwwww caSTana aura usake uttarAdhikAriyoMke cA~dI, tA~be, sIse Adi dhAtuoMke sikke milate haiN| inameM cA~dI ke sike hI bahutAyata se pAye jAte haiM / anya dhAtuoM ke sikke aba taka bahuta hI kama mile haiM / tathA una parake lekha bhI bahudhA saMzayAtmaka hI hote haiM / una para hAthI, ghor3A, baila athavA caityakI tasabIra banI hotI hai aura brAhmI lipimeM lekha likhA rahatA hai / sIse ke sikke kevala svAmI rudrasena tRtIya ( svAmI rudradAmA dvitIya ke putra ) ke hI mile haiM / kSatrapoMke cA~dI ke sikke gola hote haiN| inako prAcInakAlameM kArSApaNa kahate the / inakI tola 34 se 36 grena arthAt karIba 14 rattIke hotI hai / nAsika se jo uSavadAtakA za0 saM0 42 vaizAkhakA lekha milA hai' usameM 70000 kArSApaNoMko 2000 suvarNoMke barAbara likhA ( 1 ) PEp. Ind., Vol, VIII. 82, For Private and Personal Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza hai / isase siddha hotA hai ki 35 kArSApaNoMmeM eka suvarNa ( usa vaktake kuzana-rAjAoMkA sonekA sikkA ) AtA thA / yadi kArSApaNakA tola 36 grena (14 rattIke karIba) aura suvarNakA tola 124 grena ( 6 mAze 2 rattIke karIba ) mAneM to pratIta hotA hai ki usa samaya cA~dIse suvarNakI kImata karIba 10 gunI adhika thii| caSTanase lekara isa vaMzake sikkoMkI eka tarafa TopI pahane hue rAjAkA mastaka banA hotA hai / ina sikkoM parake rAjAke mukhakI AkRtiyoMkA ApasameM milAna karane para bahuta kama antara pAyA jAtA hai| isase anumAna hotA hai ki usa samaya AkRtike milAna para vizeSa dhyAna nahIM diyA jAtA thaa| nahapAna aura caSTanake sikkoMmeM rAjAke mastakake irda girda grIka akSaroMmeM bhI lekha likhA hotA hai| parantu caSTanake putra rudradAmA prathamake samayase ye grIka akSara kevala zobhAke lie hI likhe jAne lage the / jIvadAmAse kSatrapoMke sikkoM para mastakake pIche brAhmI lipimeM varSa bhI likhe milate haiM / ye varSa zaka-saMvatke haiN| ___ ina sikkoMkI dUsarI tarafa caitya ( bauddhastUpa) hotA hai, jisake nIce eka sarpAkAra rekhA hotI hai / caityakI eka tarafa candramA aura dUsarI tarapha tAre ( yA sUrya ) bane hote haiN| dekhA jAya to asalameM yaha caitya meru-parvatakA cihna hai, jisake nIce gaGgA aura dAe~ bAe~ sUrya aura candramA bane hote haiM / pUrvokta caityake girda vRttAkAra brAhmI lipikA lekha hotA hai| isameM rAjA aura usake pitAkA nAma tathA upAdhiyA~ likhI rahatI haiM / lekhake bAharakI tarafa binduoMkA vRtta banA hotA hai| For Private and Personal Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kSatrapa-vaMza / jayadAmAke tA~beke sikkoM para 6 cazmoMkA caitya milA hai| parantu usake nIce sarpAkAra rekhA nahIM hotI hai| kSatrapoMke itihAsakI sAmagrI / kSatrapoMke itihAsa likhanemeM inake kevala eka darjana lekhoM tathA kaI hajAra sikkoMse hI sahAyatA mila. sakatI hai| kyoMki inakA prAcIna likhita vizeSa vRttAnta abhI taka nahIM milA hai| bhUmaka / [ za0 saM0 41 (I. sa. 119 vi0 saM0 176 ) ke pUrva ] zaka saMvat 41 ( IsavI san 119=vikramI saMvat 176 ke pUrva kSaharata-vaMzakA sabase pahalA nAma bhUmaka hI milA hai / parantu isake samayake lekha AdikoMke aba taka na milaneke kAraNa yaha nAma bhI kevala sikkoM para hI likhA milatA hai| ukta bhUmakake aba taka tA~beke bahuta hI thor3e sikke mile haiM / ina para kisI prakArakA saMvat nahIM likhA hotA / kevala sIdhI tarapha kharoSThI akSaroMmeM " chaharadasa chatrapasa bhumakasa" aura ulaTI tarapha bAhmI akSaroM meM "kSaharAtasa kSatrapasa bhUmakasa" likhA hotA hai / __ hama prastAvanAmeM pahale likha cuke haiM ki isake sikkoM para eka tarapha adhomukha bANa aura vajrake tathA dUsarI tarapha siMha aura cakra Adike cihna bane hote haiM / sambhavataH inameMkA siMhakA cihna IrAniyoMse aura cakrakA cihna bauddhoMse liyA gayA hogaa| yadyapi isake samayakA koI lekha aba taka nahIM milA hai tathApi isake uttarAdhikArI nahapAnake samayake lekhase anumAna hotA hai ki bhUmakakA rAjya zaka-saMvat 41 ke pUrva thaa| For Private and Personal Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza - nahapAna / [za0 saM0 41-46 (I0 sa. 119-124= vi0saM0 176-181)] yaha sambhavataH bhUmakakA uttarAdhikArI thA / yadyapi abataka isa viSa"yakA koI likhita pramANa nahIM milA hai tathApi bhUmakake aura isake sikkoMkA milAna karanese pratIta hotA hai ki yaha bhUmakakA uttarAdhikArI hI thaa| isakI kanyAkA nAma dakSamitrA thA / yaha zakavaMzI dInikake putra uSavadAta (RSabhadattakI ) kI patnI thI / isI dakSamitrAse uSavadAtake mitra devaNaka nAmaka eka putra huA thA / hama pahale likha cuke haiM ki uSavadAtake 4 lekha mile haiM / inameMse 3 nAsikase aura 1 kArlese milA hai| isakI strI dakSamitrAkA lekha bhI nAsikase aura isake putrakA kArlese hI milA hai / pUrvokta lekhoM se uSavadAtake kevala ekahI lekhameM zaka-saMvat 42 diyA huA hai| parantu isImeM pIchese zaka-saMvat 41 aura 45 bhI likha diye gaye haiM / ukta lekhoMmeM upavadAtako rAjA kSaharAta kSatrapa nahapAnakA jAmAtA likhA hai / parantu junnarakI bauddhaguphAse jo zaka-saMvat 46 ( I0 sa0 124-vi0 saM0 181 ) kA nahapAnake mantrI ayama ( aryaman ) kA lekha milA hai, usameM nahapAnake nAmake pahale rAjA mahAkSatrapa svAmIkI upAdhiyA~ lagI haiM / isase prakaTa hotA hai ki usasamaya-arthAt zaka-saMvat 46 meM-yaha nahapAna svatantra rAjA ho cukA thA / ___ isakA rAjya gujarAta, kAThiyAvAr3a, kaccha, mAlavA aura nAsikatakake dakSiNake pradezoMpara phailA huA thaa| isa bAtakI puSTi isake jAmAtA uSavadAta ( RSabhadatta ) ke lekhase bhI hotI hai / For Private and Personal Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kSatrapa-vaMza / nahapAnake samayake lekha zaka-saMvat 41 se 46 (I0 sa0 119 se 124-vi0 saM0 176 se 181) takake hI mile haiM / ataH isane kitane varSa rAjya kiyA thA isa bAtakA nizcaya karanA kaThina hai / parantu anumAnase patA calatA hai ki zaka-saMvat 46 ke bAda isakA rAjya thor3e samayataka hI rahA hogaa| kyoMki isa samayake karIba hI AndhravaMzI rAjA gautamI-putra zAtakarNine isako harA kara isake rAjyapara adhikAra kara liyA thA aura isake sikkoMpara apanI muhareM lagavA dI thiiN| nahapAnake sikkoM para brAhmI lipimeM "rAjJo chaharAtasa nahapAnasa" aura kharoSThI lipimeM "ratro chaharatasa nahapanasa" likhA hotA hai / parantu gautamIputra zrIzAtakarNikI muharavAle sikkoMpara pUrvokta lekhoMke sivA brAhmImeM " rAtro gotamiputasa siri sAtakaNisa" vizeSa likhA rahatA hai / nahapAnake cA~dI aura tA~beke sikke milate haiN| ina para kSatrapa aura mahAzatrapakI upAdhiyA~ nahIM hotI, parantu isake samayake lekhoMmeM isake nAmake Age ukta upAdhiyA~ bhI milatI haiN| isakA jAmAtA RSabhadatta (uSavadAta ) isakA senApati thaa| RSabhadattake pUrvollikhita lekhoMse pAyA jAtA hai ki isa ( RSabhadatta ) ne mAlavAvAloMse kSatriya uttamabhadrakI rakSA kI thii| puSkara para jAkara eka gA~va aura tIna hajAra gAyeM dAna kI thiiN| prabhAsakSetra ( somanAtha-kAThiyAvAr3a) meM ATha brAhmaNa-kanyAoMkA vivAha karavAyA thaa| isI prakAra aura bhI kitane hI gA~va tathA sone cA~dIke sikke brAhmaNoM aura bauddha bhikSukoMko diye the, sarAyeM aura ghATa banavAye the, kue khudavAye the, aura sarvasAdhAraNako nadI pAra karaneke lie choTI choTI naukAyeM niyata kI thiiN| For Private and Personal Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza - caSTana / [za0 saM0 46-72 (I0 saM0 124-150% ____vi0 saM0181-207 ) ke madhya ] yaha samotikakA putra thA / isane nahapAnake samayameM naSTa hue kSatrapoMke rAjyako phira kAyama kiyaa| grIka-bhUgolajJa TAlemI ( Ptolemy ) ne apanI pustakameM caSTanakA ullekha kiyA hai| yaha pustaka usane I0 sa0 130 ke karIba likhI thI / isImeM yaha bhI likhA hai ki usa samaya paiThana, AndhravaMzI rAjA vasiSThIputra zrIpulumAvIkI rAjadhAnI thii| isase prakaTa hotA hai ki caSTana aura ukta pulumAvI samakAlIna the| ___ caSTanake aura isake uttarAdhikAriyoMke sikkoMko dekhanese anumAna hotA hai ki caSTanane apanA nayA rAjavaMza kAyama kiyA thaa| parantu sambhavataH yaha vaMza bhI nahapAnakA nikaTakA sambandhI hI thaa| nAsikakI bauddhaguphAse vAsiSThIputra pulumAvIke samayakA eka lekha milA hai / yaha pulamAvIke rAjyake 183 yA 19 veM varSakA hai| isameM gautamIputra zrIzAtakarNiko kSaharata-vaMzakA naSTa karanevAlA aura zAtavAhana-vaMzako unnata karanevAlA likhA hai / isase anumAna hotA hai ki zAyada caSTanako gautamIputrane nahapAnase chIne hue rAjyakA sUbedAra niyata kiyA hogA aura antameM vaha svAdhIna hogayA hogaa| caSTanakA adhikAra mAlavA, gujarAta, kAThiyAvAr3a aura rAjapUtAneke kucha hisse para thaa| isIne ujjainako apanI rAjadhAnI banAyA, jo anta taka isake vaMzajoMkI bhI rAjadhAnI rhii| __isake aura isake vaMzajoMke sikkoMpara apane apane nAmoM aura upAdhiyoMke sivA pitAke nAma aura upAdhiyA~ bhI likhI hotI haiM / isase (1) J. Bm. Br. Roy. As. Soc., Vol. VII, P.51. For Private and Personal Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra nasa << www.kobatirth.org kSatrapa-vaMza / patA calatA hai ki caSTanakA sthApita kiyA huA rAjya kSatrapa vizvasena ke samaya ( I0 sa0 304 ) taka barAbara calatA rahA thA / za0 saM0 227 ( I0 sa0 305 ) meM usa para kSatrapa rudrasiMha dvitIyakA adhikAra hogayA thA / yaha rudrasiMha svAmI jIvadAmAkA putra thA / caSTana ke cA~dI aura tA~be ke sikke mile haiN| inameMke kSatrapa upAdhivAle cA~dI ke sikkoMpara brAhmI akSaroMmeM "rAjJo kSatrapasa samotikaputrasa...." aura upAdhivAloM para mahAkSatrapa rAjJo mahAkSatrapasa ghsamotikaputrasa caSTapar3hA gayA hai / tathA kharoSThImeM kramazaH " raJo cha..." aura caTanasa " par3hA jAtA hai / (L hama pahale likha cuke haiM ki caSTanake aura usake vaMzajoMke sikkoMpara caitya banA hotA hai / isase bhI anumAna hotA hai ki isakI rAjyaprAptise AndhoMkA kucha na kucha sambandha avazya hI thA / kyoMki nahapAnako jIta kara AndhravaMzI zAtakarNine hI pahale pahala ukta caityakA cihna usake sikkoMpara lagavAyA thA / yadyapi caSTanake tAMbeke caurasa sikke bhI mile haiM / paraMtu una para likhA huA lekha sApha sApha nahIM par3hA jAtA / jayadAmA / [ za0 saM0 46-72 ( I0 sa0 124 - - 150 - vi0 saM0 181-- 207 ) ke madhya ] yaha caSTanakA putra thA / isake sikkoM para kevala kSatrapa upAdhi hI milatI hai / isase anumAna hotA hai ki yA to yaha apane pitA ke jIte jI hI mara gayA hogA yA andhoMne hamalA kara ise apane adhIna kara liyA hogA / yadyapi isa viSayakA aba taka koI pUrA pramANa nahIM milA hai, tathApi isake putra rudradAmAke jUnAgar3ha se mile lekhase pichale ( 1 ) Ep Ind., Vol. VIII, p. 36. 15 77 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private and Personal Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza anumAnakI hI puSTi hotI hai| usameM rudradAmAkA svabhujabalase mahAkSatrapa bananA aura dakSiNApathake zAtakaNIko do bAra harAnA likhA hai| jayadAmAke sikkoMpara rAjA aura kSatrapa zabdake sivA svAmI zabda bhI likhA hotA hai / yadyapi ukta 'svAmI' upAdhi lekhoMmeM isake pUrvaka rAjAoMke nAmoMke sAtha bhI lagI milatI hai, tathApi sikkoMmeM yaha svAmI rudradAmA dvitIyase hI barAbara milatI hai| jayadAmAke samayase inake nAmoM meM bhAratIyatA A gaI thI / kevala jada (sada ) aura dAmana inhIM do zabdoMse inakI vaidezikatA prakaTa hotI thii| isake tA~beke caurasa sikke hI mile haiN| ina para brAhmI akSaroM meM "rAjJo kSatrapasa svAmI jayadAmasa" likhA hotA hai / isake eka prakArake aura bhI tA~beke sikke milate haiM; una para eka tarapha hAthI aura dUsarI tarapha ujjainakA cihna hotA hai / parantu aba takake mile isa prakArake sikkoMmeM brAhmI lekhakA kevala eka Adha akSara hI par3hA gayA hai / isalie nizcayapUrvaka nahIM kaha sakate ki ye sikke jayadAmAke hI haiM yA kisI anyke| rudradAmA prathama / [za0 saM0 72 (I0 sa0 150 vi0 saM0 207)] yaha jayadAmAkA putra aura caSTanakA pautra thA / tathA inake vaMzameM yaha bar3A pratApI rAjA huaa| isake samayakA zaka-saMvat 72 kA eka lekheM jUnAgar3hase milA hai| yaha giranAra parvatakI usI caTTAnake pIchekI tarapha khudA huA hai jisa para mauryavaMzI rAjA azokane apanA lekha khudavAyA thaa| isa lekhase pAyA jAtA hai ki isane apane parAkramase hI mahAkSatrapakI upAdhi prApta (1) Ep. Ind., Vol. VIII, P. 36. For Private and Personal Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kSatrapa-vaMza / kI thI tathA Akara ( pUrvI mAlavA), avanti (pazcimI mAlavA), anUpa, Anarta ( uttarI kAThiyAvAr3a), surASTra (dakSiNa kAThiyAvAr3a), zvabhra ( uttarI gujarAta), maru ( mAravAr3a ), kaccha, sindhu (sindha ), sauvIra ( mulatAna ), kukura (pUrvI rAjapUtAnA), aparAnta ( uttarI koMkana ), aura niSAda (bhIloMkA deza ) Adi dezoM para apanA adhikAra jamAyA thaa| isane yauddheya ( johiyA ) logoMko harAyA aura dakSiNake rAjA zAtakarNIko do bAra parAsta kiyA / parantu use nikaTakA sambandhI samajhakara jAnase nahIM mArA / zAyada yaha rAjA (vAsiSThIputra ) pulumAvI dvitIya hogA, jisakA vivAha isI rudradAmAkI kanyAse huA thaa| ___ rudradAmAne apane Anata aura surASTra ke sUbedAra suvizAkha dvArA sudarzana jhIlakA jIrNoddhAra karavAyA thaa| ukta samayakI yAdagArameM hI pUrvokta lekha bhI khudavAyA thaa| yaha rAjA bar3A vidvAna aura pratApI thA / ise aneka svayaMvaroMmeM rAjakanyAoMne varamAlAyeM pahanAI thiiN| isakI rAjadhAnI bhI ujjaina hI thii| parantu rAjya-prabandhakI suvidhAke lie isane apane rAjyake bhinna bhinna prAntoMmeM sUbedAra niyata kara rakkhe the| __ rudradAmAke kevala mahAkSatrapa upAdhivAle cA~dIke sikke hI milate haiN| ina para " rAjJo kSatrapasa jayadAmaputrasa rAjJomahAkSatrapasa rudradAmasa" likhA hotA hai| parantu kisI kisI para "...jayadAmaputrasa..." ke bajAya "...jayadAmasa putrasa...." bhI likhA milatA hai|" isake do putra the| dAmajada aura rudrsiNh| sudarzana jhIla / uparyukta jhIla, jisakI yAdagArameM pUrvollikhita lekha khodA gayA thA, jUnAgar3hameM giranAra-parvatake nikaTa hai| pahale pahala 17 For Private and Personal Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza nadiyoMke pravAhIrNoddhAra karavAyA / ra ukta lekha giranAra ise mauryavaMzI rAjA candragupta ( IsAke pUrva 322 se 297 ) ke sUbedAra vaizya puSyaguptane banavAyA thaa| ukta candraguptake pautra rAjA azokake samaya ( IsAke pUrva 272-232) IrAnI tuSAsphane isameMse nahareM nikAlI thiiN| parantu mahAkSatrapa rudradAmAke samaya suvarNasikatA aura palAzinI Adi nadiyoMke pravAhase isakA bA~dha TUTa gyaa| usa samaya ukta rAjAke sUbedAra suvizAkhane isakA jIrNoddhAra karavAyA / yaha suvizAkha pahnava-vaMzI kulAipakA putra thaa| tathA isI kAryakI yAdagArameM ukta lekha giranAra parvatakI usI caTTAnake pIche khudavAyA gayA thA jisapara azokane nahareM nikalavAte samaya apanI AjJAyeM khudavAI thIM / antameM isakA bA~dha phira TUTa gyaa| taba guptavaMzI rAjA skandaguptane, IsavI san 458 meM, isakI marammata krvaaii| dAmajadazrI (dAmadhsada) prathama / [za0 saM0 72-100 ( I0 sa0 150-178 vi0 saM0 207-235)] yaha rudradAmA prathamakA putra aura uttarAdhikArI thA / yadyapi isake bhAI rudrasiMha prathama aura bhatIje rudrasena prathamake lekhoMmeM isakA nAma nahIM hai tathApi jayadAmAkA uttarAdhikArI yahI huA thaa| isake bhAI aura putrake saMvatvAle sikkoMko dekhanese patA calatA hai ki dAmajadake bAda isake bhAI aura putra donoMmeM rAjyAdhikArake lie jhagar3A calA hogA / parantu antameM isakA bhAI rudrasiMha prathama hI isakA uttarAdhikArI huA / isIse rudrasiMhane apane lekhakI vaMzAvalImeM apane pahale isakA nAma na likha kara sIdhA apane pitAkA hI nAma likha diyA hai / bahudhA vaMzAvaliyoMmeM lekhaka aisA hI kiyA karate haiN| __ isane kevala cA~dIke sikke hI DhalavAye the| ina para kSatrapa aura mahAkSatrapa donoM hI upAdhiyA~ milatI haiM / isake kSatrapa upAdhivAle sikkoMpara " rAjJo mahAkSatrapasa rudradAmaputrasa rAjJo kSatrapasa dAmasadasa" yA "rAjJo For Private and Personal Use Only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kSatrapa-caMza / mahAkSatrapasa rudradAmnaputrasa rAjJa kSatrapasa dAmajadazriya" likhA rahatA hai| parantu kucha sikke aise bhI mile haiM jina para " rAjJo mahAkSatrapasya rudradAmnaH putrasya rAjJa kSatrapasya dAmadhsa..." likhA hotA hai| tathA isake mahAkSatrapa upAdhivAle sikkoM para " rAjJo mahAkSatrapasa rudradAmnaputrasa rAjJo mahAkSatrapasa dAmajadazriya' likhA rahatA hai| isake do putra the---satyadAmA aura jIvadAmA / jiivdaamaa| [za0 saM0 1 [ * * ]-120 (60 sa0 1 [78 ]-198=vi0 saM0 235-255)] yaha dAmajasakA putra aura rudrasiMhakA bhatIjA thA / isa rAjAse kSatrapoMke cA~dIke sikkoM para sirake pIche brAhmI lipimeM barAbara saMvat likhe milate haiM / parantu jIvadAmAke mizra dhAtuke sikkoM para bhI saMvat likhA rahatA hai| jIvadAmAke do prakArake cA~dIke sikke mile haiN| ina donoM para mahAkSatrapakI upAdhi likhI hotI hai / tathA ina donoM prakArake sikkoMko dhyAnapUrvaka dekhanese anumAna hotA hai ki ina donoMke DhalavAnemeM kucha samayakA antara avazya rahA hogA / isa anumAnakI puSTimeM eka pramANa aura bhI milatA hai| arthAt isake cacA rudrasiMha prathamake sikkoMse prakaTa hotA hai ki vaha do dafe kSatrapa aura do hI dafe mahAkSatrapa huA thaa| isase anumAna hotA hai ki jIvadAmAke pahalI prakArake sikke rudrasiMhake prathama bAra kSatrapa rahaneke samaya aura dUsarI prakArake apane cacA rudrasiMhake dUsarI bAra kSatrapa honeke samaya DhalavAye gaye hoNge| jIvadAmAke pahale prakArake sikkoM para ulaTI tarapha " rAjJo mahAkSatrapasa dAmajadazriya putrasa rAjJo mahAkSatrapasa jIvadAna " aura sIdhI tarapha sirake pIche zaka-saMvat 1 [ +'+] likhA rahatA (1) saMvat eka sauke agale akSara par3he nahIM gaye haiM / pAsa gapa saag| For Private and Personal Use Only Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza hai / yadyapi ukta saMvat spaSTa taurase likhA par3hA nahIM jAtA tathApi isake cacA rudrasiMha prathamake sikkoMpara vicAra karanese isakA kucha kucha nirNaya ho sakatA hai / rudrasiMha pahalI bAra za0 saM0 103 se 110 taka aura dUsarI bAra 113 se 118 yA 119 taka mahAkSatrapa rahA thA / isase anumAna hotA hai ki yA to jIvadAmAke ina sikkoM para za0 saM0100 se 103 takake yA 110 se 113 takake bIcake saMvat hoNge| kyoMki eka samayameM do mahAkSatrapa nahIM hote the| ina sikkoMke lekha Adika bahuta kucha isake pitAke sikkoMke lekhAdise milate hue haiN| isake dUsarI prakArake sikkoM para eka tarafa " rAjJo mahAkSatrapasa dAmajadasa putrasa rAjJo mahAkSapasa jIvadAmasa" aura dUsarI tarafa za. saM0 119 aura 120 likhA rahatA hai| ye sikke isake cacA rudrasiMha prathamake sikkoMse bahuta kucha milate hue haiN| jIvadAmAke mizradhAtuke sikkoM para usake pitAkA nAma nahIM hotA / kevala eka tarafa "rAjJomahAkSatrapasa jIvadAmasa" likhA hotA hai aura dUsarI tarafa zaka-saMvat likhA rahatA hai jisameMse aba taka kevala za0 saM0 119 hI par3hA gayA hai| __Aja taka aisA eka bhI spaSTa pramANa nahIM milA hai jisase yaha patA cale ki rudrasiMhake mahAkSatrapa rahaneke samaya jIvadAmAkI upAdhi kyA thii| rudrasiMha prathama / [za0 saM0 102- 118, 119 1 (I0 sa0 180-196, 197 ?=vi. saM0 237-253,2541)] yaha rudradAmA prathamakA putra aura dAmajadakA choTA bhAI thaa| isake cA~dI aura mizradhAtuke sikke milate haiM / isase patA calatA hai ki yaha za0 saM0 102~103 taka kSatrapa aura za0 saM0 103 se 110 taka 20 For Private and Personal Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ksstrp-vNsh| mahAkSatrapa thA / parantu za0 saM0 110 se 112 taka yaha phira kSatrapa ho gayA thA aura za0 saM0 113 se 118 yA 119 taka dubArA mahAkSatrapa rahA thaa| aba taka isakA kucha bhI patA nahIM calA hai ki rudrasiMha mahAkSatrapa hokara phira kSatrapa kyoM ho gayA / parantu anumAnase jJAta hotA hai ki sambhavataH jIvadAmAne usa para vijaya prApta karake use apane adhIna kara liyA hogA / athavA yaha bhI sambhava hai ki yaha kisI dUsarI zaktike hastAkSepakA phala ho| rudrasiMhake kSatrapa upAdhivAle za0 saM0 110 ke Dhale cA~dIke sikkoMmeM ulaTI tarapha kucha pharaka hai / arthAt candramA, jo ki isa vaMzake rAjAoMke sikkoM para caityakI bAI tarapha hotA hai, dahinI tarapha hai, aura isI prakAra dAI taraphakA tArAmaNDala bAI tarapha hai / parantu yaha pharaka za0 saM0 112 meM phira ThIka kara diyA gayA hai / ataH yaha nahIM kaha sakate ki yaha pharaka yoM hI ho gayA thA yA kisI vizeSa kAraNavaza kiyA gayA thaa| __ rudrasiMhake pahalI bArake kSatrapa upAdhivAle sikkoM para "rAjJo mahAkSatrapasa rudradAmaputrasa rAjJokSatrapasa rudrasIhasa" aura mahAkSatrapa upAdhivAloM para " rAjJo mahAkSatrapasa rudAdAmna putrasa rAjJo mahAkSatrapasa rudrasIhasa" athavA 'rudradAmna putrasa 'ke sthAnameM ' rudradAmaputrasa' likhA rahatA hai / tathA dUsarI bArake kSatrapa upAdhivAle sikkoM para " rAjJo mahAkSatrapasa rudradAmna putrasa rAjJo kSatrapasa rudrasIhasa" aura mahAkSatrapa upAdhivAloM para " rAjJo mahAkSatrapasa rudradAmaputrasa rAjJo mahAkSatrapasa rudrasIhasa" athavA 'rudradAmaputrasa' kI jagaha 'rudradAmnaputrasa' likhA hotA hai| tathA ina sabake dUsarI tarapha kramazaH pUrvokta zaka-saMvat likhe rahate haiM / For Private and Personal Use Only Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza isake mizradhAtuke sikkoM para eka tarapha " rAjJo mahAkSatrapasa rudrasIhasa" aura dUsarI tarapha za0 sa0 11' x likhA milatA hai| ___ isa rudrasiMhake samayake do lekha bhI mile haiN| inameMse eka za0 saM0 103 kI vaizAkha zuklA paJcamIkA hai / yaha guMDA ( kAThiyAvAr3a) meM milA hai / isameM isakI upAdhi kSatrapa likhI hai / dUsarA lekha caitra zuklA paJcamIkA hai / yaha jUnAgar3hameM milA hai aura isakA saMvat TUTa gayA hai| isa lekhameM rAjAkA nAma nahIM likhA / kevala jayadAmAke pautrakA ullekha hai / ataH pUrI taurase nahIM kaha sakate ki yaha lekha isIkA hai. yA isake bhAI dAmajadakA hai| isake tIna putra the| rudrasena, saMghadAmA aura dAmasena / stydaamaa| [sambhavataH za0 saM0 119-120 (I. sa. 197 198-vi0 saM0 254-255)] yaha dAmajadazrI prathamakA putra thaa| isake kSatrapa upAdhivAle cA~dIke sikke mile haiN| ina para eka tarafa " rAjJo mahAkSatrapasya dAmajadazriya putrasya rAjJo kSatrapasya satyadAmna" likhA rahatA hai / yaha lekha karIba karIba saMskRta-rUpase milatA huA hai| ina sikkoMke dUsarI tarapha zaka-saMvat likhA hotA hai / parantu aba taka eka sauke agale aGka nahIM par3he gaye haiN| ___ satyadAmAke sikkoMkI lekha-praNAlIse anumAna hotA hai ki yA to yaha apane pitA dAmajadazrI prathamake mahAkSatrapa honeke samaya kSatrapa thA yA apane bhAI jIvadAmAke prathama bAra mahAkSatrapa honeke samaya / (1) yaha aGka spaSTa nahIM par3hA jAtA hai| (2) Ind. Ant, Vol. x, P. 157, (3) J. R. A.S., 1890, P. 651, For Private and Personal Use Only Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kSatrapa-vaMza / rApasana sAhabakA anumAna hai ki zAyada yaha satyadAmA jIvadAmAkA bar3A bhAI hogA / rudrasena prathama / [ za0 saM0 121- 144 ( I0 sa0 199 - 222= vi0 saM0 256-279 ) ] yaha rudrasiMha prathamakA putra thA / 9 isake cA~dI aura mizradhAtuke sikke milate haiM / ina para zaka saMvat likhA huA hotA hai / inameMse kSatrapa upAdhivAle cA~dIke sikkoM para eka tarapha " rAjJo mahAkSatrapasa rudrasIhasaputrasa rAjJaH kSatrapasa rudrasenasa " aura dUsarI tarapha za0 saM0 121 yA 122 ' likhA rahatA haiM / tathA mahAkSatrapa upAdhivAloM para ulaTI tarapha " rAjJo mahAkSatrapasa rudrasIhasa putrasa rAjJo mahAkSatrapasa rudrasenasa " aura sIdhI tarapha za0 saM0 122 se 144 takakA koI eka saMvat likhA hotA hai / isake mizradhAtuke sikkoMpara lekha nahIM hotA / kevala za0 saM0 131 yA 133 honese vidita hotA hai ki ye sikke bhI isIke samaya ke haiM / rudrasena ke samaya ke do lekha bhI mile haiN| pahalA mUlavAsara ( bar3audA rAjya ) gA~va meM milA hai| yaha za0 saM0 122 kI vaizAkha kRSNA paJcamIkA hai / isameM isakI upAdhi " rAjA mahAkSatrapa svAmI " likhI hai / dUsarA lekha jasadhana ( uttarI kAThiyAvAr3a) meM milA hai| yaha za0 saM0 127 ( yA 126 ) kI bhAdrapada kRSNA paJcamIkA hai / isameM eka tAlAba banavAne kA varNana hai / isameM inakI vaMzAvalI isa prakAra dI hai --- ( 1 ) yaha 2 kA aGka spaSTa par3hA nahIM jAtA hai / (3) J. R. A. S., 1890, p. 652, ( 3 ) J. R. A. S., 1890, p. 652, 23 For Private and Personal Use Only Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza 1 rAjA mahAkSatrapa bhadramukha svAmI caSTana 2 rAjA kSatrapa svAmI jayadAmA 3 rAjA mahAkSatrapa bhadramukha svAmI rudradAmA 4 rAjA mahAkSatrapa bhadramukha svAmI rudrasiMha 5 rAjA mahAkSatrapa svAmI rudrasena isameM jayadAmAke nAmake Age bhadramukhakI upAdhi nahIM hai / isakA kAraNa zAyada isakA mahAkSatrapa na ho sakanA hI hogA / tathA pUrvokta vaMzAvalImeM dAmajadazrI aura jIvadAmAkA nAma hI nahIM diyA hai / isakA kAraNa unakA dUsarI zAkhAmeM honA hI hai| rudrasenake do putra the| pRthvIsena aura dAmajadazrI (dvitIyA ) / pRthvIsena / [za0 saM0 144 ( I0 sa0 222 = vi0 sa0 279)] yaha rudrasena prathamakA putra thaa| isake kevala kSatrapa upAdhivAle cA~dIke hI sikke mile haiN| inapara eka tarafa "rAjJo mahAkSatrapasa rudrasenasa putrasa rAjJo kSatrapasa pRthivisenasa" aura dUsarI tarafa za0 saM0 144 likhA rahatA hai| yaha rAjA kSatrapa hI rahA thA / mahAkSatrapa na ho sakA; kyoMki isI varSa isakA pitA mara gayA aura isake cacA saMghadAmAne rAjyapara apanA adhikAra kara liyaa| (isake bAda zakasaMvat 154 takakA eka bhI kSatrapa upAdhivAlA sikkA aba taka nahIM milA hai|) saMghadAmA / [ za0 saM0 144, 145 ( I0 sa0 222, 223-vi0 saM0 279, 280) yaha rudrasiMha prathamakA putra thaa| 24 For Private and Personal Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ksstrp-vNsh| isake kevala cA~dIke mahAkSatrapa upAdhivAle sikke hI mile haiM / ina para eka tarapha " rAjJo mahAkSatrapasa rudrasIhasa putrasa rAjJo mahAkSatrapasya saMghadAmnA" aura dUsarI tarapha za0 saM0 144 yA 145 likhA hotA hai| ___ za0 saM0 144 meM isakA bar3A bhAI rudrasena prathama aura za0 saM0 145 meM isakA uttarAdhikArI dAmasena mahAkSatrapa thA / ataH isakA gajya ina donoM varSoM ke madhyameM hI honA sambhava hai / dAmasena / [za* saM0 145--158 (I0 sa0 223-236=vi0 saM0 280-293)] yaha rudrasiMha prathamakA putra thA / isake cA~dI aura mizradhAtuke sikke milate haiN| cAdIke sikkoM para ulaTI tarapha " rAjJo mahAkSatrapasa rudrasIhasa putrasa rAjJo mahAkSatrapasa dAmasenasa" aura sIdhI tarapha za0 saM0 145 se 158 taka kA koI eka saMvat likhA rahatA hai / isase prakaTa hotA hai ki isane za0 saM0 158 ke karIba taka hI rAjya kiyA thaa| kyoMki isake bAda za0 saM0 158 aura 161 ke bIca Izvaradatta mahAkSatrapa ho gayA thaa| isa Izvaradattake sikkoM para zaka-saMvat nahIM likhA hotA / kevala usakA rAjya-varSa hI likhA rahatA hai| __ za0 saM0 151 ke dAmasenake cA~dIke sikkoM para bhI ( rudrasiMha prathamake kSatrapa upAdhivAle za0 saM0 110 ke cA~dIke sikkoMkI taraha) caityakI bAI taraphavAlA candramA dAI tarapha aura dAI taraphakA tArAmaNDala bAI tarapha hotA hai| __isake mitradhAtuke sikkoM para nAma nahIM hotaa| kevala saMvatse hI jAnA jAtA hai ki ye sikke bhI isIke samayake haiN| isake cAra putra the / vIradAmA, yazodAmA, vijayasena aura dAmajadazrI (tRtiiy)| For Private and Personal Use Only Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza dAmajadazrI (dvitiiy)| [ za0 saM0 154, 155 ( I. sa. 232, 233=vi0 saM0 289, 290 ) / yaha rudrasena prathamakA putra thaa| isake sikkoMse patA calatA hai ki yaha apane cacA mahAkSatrapa dAmasenake samaya za0 saM0 154 aura 155 meM kSatrapa thA / isake kSatrapa upAdhivAle cA~dIke sikke mile haiM / ina para eka tarafa " rAjJo mahAkSatrapasa rudrasenaputrasa rAjJaH kSatrapasa dAmajadazriyaH " aura dUsarI tarafa za0 saM0 154 yA 155 likhA hotA hai / / ye sikke bhI do prakArake hote haiM / eka prakArake sikkoM para candramA aura tArAmaNDala kramazaH caityake bAe~ aura dAe~ hote haiM aura dUsarI tarahake sikkoM para kramazaH dAe~ aura bAe~ / vIradAmA / [ za0 saM0 156-160 ( I0 sa0 234-238-vi0 saM0291-295)] yaha dAmasenakA putra thA / isake kSatrapa upAdhivAle cA~dIke sikke mile haiN| ina para ulaTI tarapha " rAjJo mahAkSatrapasa dAmasenasa putrasa rAjJaH kSatrapasa vIradAmnaH " aura sIdhI tarapha za0 saM0 156 se 160 takakA koI eka saMvat likhA rahatA hai| isake putrakA nAma rudrasena (dvitIya ) thaa| Izvaradatta / [za0 saM0 158 se 161 ( I0 sa0 236 se 239= vi0 saM0 293 se 296) ke madhya / ] isake nAmase aura isake sikkameM diye hue rAjya-varSoMse anumAna hotA hai ki yaha pUrvollikhita caSTanake vaMzajoM se nahIM thA / isakA nAma For Private and Personal Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir pazcimI kSatrapoMkA vaMza-vRkSa / bhUmaka * dInaka 1nahapAna * samotika * dakSamitrA RSabhadatta 2 caSTana jayadAmA 3 rudradAmA prathama 4 dAmaghsada ( dAmajadazrI prathama ) / rudrasiMha prathama kanyA-AndhravaMzI rAjA pulumAvi satyadAmA 5 jIvadAmA 7 rudasena prathama 8 saMghadAmA 1dAmasena satyadAmA 5 jIvadAmA / 8 saMghadAmA pAsana _ dAmajadazrI dvitIya pRthivIsena dAmajadazrI dvitIya vIradAmA 10 Izvaradatta 11 yazodAmA prathama 12 vijayasena 13 dAmajadazrI tRtIya 14 rudrasena dvitIya 15 vizvasiMha 15 vizvasiMha * svAmI jIvadAmA 16 bhartRdAmA 16 dAmA * svAmI jIvadAmA vizvasena dasiMha dvitIya 17 svAmI rudradAmA dvitIya yazodAmA dvitIya 18 svAmI rudrasena tRtIya kanyA 19 svAmI siMhasena 21 svAmI satyasiMha 20 svAmI rudrasena caturtha 22 svAmI rudrasiMha tRtIya noTa-jina nAmoMke Age 1 se 22 takake aGka likhe haiM ve mahAkSatrapa hue the| aura jo kevala kSatrapa ho rahe the unake nAmake Age kucha nahIM likhA hai / parantu jo na to mahAkSatrapa hI hue aura na kSatrapa hI unake nAmake Age tArekA (*) cinha lagA diyA gayA hai| (pRSTha 26) For Private and Personal Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kSatrapa-vaMza / aura rAjya-varSoM ke likhanekI praNAlI AbhIra'-rAjAoMse milatI hai, jinhoMne nAsikake Andhra rAjAoMke rAjyapara adhikAra kara liyA thA / parantu isake nAmake Age mahAkSatrapakI upAdhi lagI honese anumAna hotA hai ki zAyada isane kSatrapoMke rAjya para hamalA kara vijaya prApta kI ho; ' jaisA ki paM0 bhagavAnalAla indrajIkA anumAna hai / rApasana sAhabane Izvaradattake sikkoM parake rAjAke mastakakI banAvaTase aura akSaroMkI likhAvaTase isakA samaya za0 saM0 158 aura 161 ke. bIca nizcita kiyA hai / kSatrapoMke sikkoMko dekhanese bhI yaha samaya ThIka pratIta hotA hai; kyoMki isa samayake bIcake mahAkSatrapakA eka bhI sikkA aba taka nahIM milA hai| ___ Izvaradattake pahale aura dUsare rAjya-varSake sikke mile haiM / inameMke pahale varSavAloMpara ulaTI tarapha "rAjJo mahAkSatrapasa Izvaradattasa varSe prathame" aura sIdhI tarapha rAjAke sirake pIche 1 kA aGka likhA hotA hai| tathA dUsare varSake sikkoMpara ulaTI tarapha " rAjJo mahAkSatrapasa Izvaradattasa varSe dvitIye" aura sIdhI tarapha 2 kA aGka likhA rahatA hai / yazodAmA (prthm)| [za0 saM0 160, 161 ( I0 sa0 238, 239, vi0 saM0 295, 296 )] yaha dAmasenakA putra thA aura apane bhAI kSatrapa vIradAmAke bAda za0 (1) AbhIra zivadattake putra Izvarasenake rAjyake naveM varSakA nAsikakA lekha (Ep. Ind., Vol. VIII, p. 88 ). (2) J. R. A. S., 1890; p. 857. (3) Rapson. Catalogue the Andhra and Kshatrapa dynasties etc., p. For Private and Personal Use Only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza saM0 160 meM hI kSatrapa ho gayA thA kyoMki isI varSake isake bhAIke bhI kSatrapa upAdhivAle sikke mile haiN| yazodAmAke kSatrapa upAdhivAle cA~dIke sikkoMpara ulaTI tarapha "rAjJo mahAkSavapasa dAmasenasa putrasa rAjJaH kSatrapasa yazodAmna" aura sIdhI tarapha za0 saM0 160 likhA hotA hai| * isake mahAkSapa upAdhivAle sikke bhI milate haiM / isase prakaTa hotA hai ki Izvaradatta dvArA chInI gaI apanI vaMza-paraMparAgata mahAkSatrapakI upAdhiko za0 saM0 161 meM isane phirase prApta kI thii| isa samayake isake sikkoM para ulaTI tarapha " rAjJo mahAkSatrapasa dAmasenasa putrasa rAjJo mahAkSatrapasa yazodAmnaH" aura sIdhI tarapha za0 saM0 161 likhA milatA hai| vijysen| [ za0 saM0 160-172 (I0 sa0 238-250 vi0 saM0 295-307)] yaha dAmasenakA putra aura vIradAmA tathA yazodAmAkA bhAI thaa| isake bhI zaka-saMvat 160 ke kSatrapa upAdhivAle cA~dIke sikke mile haiN| isI saMvatke isake pUrvokta donoM bhAIyoMke bhI kSatrapa upAdhivAle sikke mile haiM / vijayasenake ina sikkoM para eka tarapha "rAjJo mahAkSatrapasa dAmasenaputrasa rAjJaH kSatrapasa vijayasenasa" aura dUsarI tarapha zaka-saM0 160 likhA rahatA hai| zaka-saM0 162 se 172 takake isake mahAkSatrapa upAdhivAle sikke bhI mile haiM / ina para eka tarapha "rAjJo mahAkSatrapasa dAmasenaputrasa rAjJo mahAkSatrapasa vijayasenasa' likhA rahatA hai, parantu abhI taka yaha nizcayapUrvaka nahIM kaha sakate ki zaka-saM0 161 meM yaha kSatrapa hI thA yA mahAkSatrapa ho gayA thaa| AzA hai ukta saMvatke isake sApha sikke mila jAne para . yaha gar3abar3a miTa jaaygii| For Private and Personal Use Only Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kSatrapa-caMza / vijayasenake zaka-saM0 167 aura 168 ke Dhale sikkoMse lekara isa vaMzakI samApti takake sikkoMmeM uttarottara kArIgarIkA hrAsa pAyA jAtA hai| parantu bIcabIcameM isa hrAsako dUra karanekI ceSTAkA kiyA jAnA bhI prakaTa hotA hai| dAmajadazrI tRtiiy| [za0saM0 172 ( yA 173)-176( I0 sa0 250 ) (yA 251)254=vi0 saM0 307 (yA 308)-311)] yaha dAmasenakA putra thA aura za0 saM0 172 yA 173 meM apane bhAI vijayasenakA uttarAdhikArI huaa| ___ isake mahAkSatrapa upAdhivAle cA~dIke sikke mile haiM / ina para ulaTI tarapha " rAjJo mahAkSatrapasa dAmasenaputrasa rAjJo mahAkSatrapasa dAmajaMdazriyaH" yA ".... zriya" -aura sIdhI tarapha saMvat likhA rahatA hai| rudrasena dvitIya / [ zaka-saM* 1.8 ()-196 ( I0 sa0 256 (2)-274) vi. saM. 313 (1)-331)] yaha vIradAmAkA putra aura apane cacA dAmajadazrI tRtIyakA uttarAdhikArI thA / __isake sikkoM para saMvatoMke sApha par3he na jAneke kAraNa isake rAjya-samayakA nizcita karanA kaThina hai / isake sikkoMparakA sabase pahalA saMvat 176 aura 179 ke bIcakA aura AkhirI 196 honA cAhie / isake mahAkSatrapa upAdhivAle cA~dIke sikke mile haiM / ina para ulaTI tarapha " rAjJaH kSatrapasa vIradAmaputrasa rAjJo mahAkSatrapasa rudrasenasa" aura sIdhI tarapha zaka-saM0 likhA rahatA hai / isake doputra the| vizvasiMha aura bhartRdAmA / For Private and Personal Use Only Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza vishvsiNh| [ zaka-saM0 199-204(I0 sa0 277-27 x =vi0saM0 334-33 x)] yaha rudrasena dvitIyakA putra thA / yaha zaka-saMvat 199 aura 200 meM kSatrapa thA aura zaka-saM0 201 meM zAyada mahAkSatrapa ho gayA thaa| usa samaya isakA bhAI bhartRdAmA kSatrapa thA, jo zaka-saM0 211 meM mahAkSatrapa huaa| isake sikkoMparake saMvat sApha nahIM par3he jAte haiN| isake kSatrapa upAdhivAle sikkoM para ulaTI tarapha " rAjJo mahAkSatrapasa rudrasenaputrasa rAjJoH kSatrapasa vIzvasIhasa" aura mahAkSatrapa upAdhivAloM para "rAjJo mahAkSatrapasa rudrasenaputrasa rAjJo mahAkSatrapasa vIzvasIhasa" likhA hotA hai / tathA sIdhI tarapha auraoNkI taraha hI saMvat Adi hote haiN| bhtRRdaamaa| [za0 saM0 201--217 (I0 sa0 279-295 -vi0 saM0 336-352)] yaha rudrasena dvitIyakA putra thA aura apane bhAI vizvasiMhakA uttarAdhikArI huaa| za0 saM0 201 meM yaha kSatrapa huA aura kamase kama za0 saM0 204 taka avazya isI pada para rahA thA / tathA za0 saM0 211 meM mahAkSatrapa ho cukA thaa| ukta saMvatoMke bIcake sApha saMvatvAle sikkoMke na milaneke kAraNa isa bAtakA pUrA pUrA patA lagAnA kaThina hai ki ukta saMvatoMke bIcameM kaba taka yaha kSatrapa rahA aura kaba mahAkSatrapa huaa| isane za0saM0 217 taka rAjya kiyA thA ___ isake kSatrapa upAdhivAle sikkoM para ulaTI tarapha " rAjJo mahAkSatrapasa rudrasenaputrasa rAjJaH kSatrapasa bhartRdAnaH" aura mahAkSatrapa upAdhivAloMpara " rAjJo mahAkSatrapasa rudrasenaputrasa rAjJo mahAkSatrapasa bhartRdAmnaH" likhA milatA hai| (1) yaha aGka sApha nahIM par3hA jAtA hai| For Private and Personal Use Only Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kSatrapa-vaMza / isake sikkoMmeMse pahaleke sikke to isake bhAI vizvasiMhake sikkoMse milate hue haiM aura za0saM0 211 ke bAdake isake putra vizvasenake sikkoMse milate haiN| isake putrakA nAma vizvasena thaa| vishvsen| [za0saM0 216-226 (I0 sa0 294-304=vi0 saM0 351-361)] yaha bhartRdAmAkA putra thaa| isake za0saM0 216 se 226 takake kSatrapa upAdhivAle cA~dIke sikke mile haiN| ina para " rAjJo mahAkSatrapasa bhartRdAmaputrasa rAjJo kSatrapasa vizvasenasa' likhA hotA hai / parantu ina sikkoMparake saMvat vizeSatara spaSTa nahIM mile haiN| dUsarI shaakhaa| pUrvokta kSatrapa vizvasenase isa zAkhAkI samApti hogaI aura inake rAjyapara svAmI jIvadAmAke vaMzajoMkA adhikAra hogayA / isa jIvadAmAke nAmake sAtha 'svAmI' zabdake sivA 'rAjA' 'kSatrapa' yA "mahAkSatrapa' kI eka bhI upAdhi nahIM milatI; parantu isakI svAmIkI upAdhise aura nAmake pichale bhAgameM 'dAmA' zabdake honese anumAna hotA hai ki isake aura caSTanake vaMzajoMke ApasameM koI nikaTakA hI sambandha thaa| sambhavataH yaha usI vaMzakI choTI zAkhA ho to Azcarya nhiiN| pUrvokta kSatrapa caSTanake vaMzajoMmeM yaha niyama thA ki rAjAkI upAdhi mahAkSatrapa aura usake yuvarAja yA uttarAdhikArIkI kSatrapa hotI thii| parantu isa (svAmI jIvadAmA ) ke vaMzameM za0saM0 270 taka yaha niyama nahIM milatA hai / pahale pahala kevala isI ( 270) saMvatke svAmI rudrasena tRtIyake sikkoM para usake pitAke nAmake sAtha 'mahAkSatrapa' upAdhi lagI milatI hai| For Private and Personal Use Only Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza mahAkSatrapa upAdhivAle ukta samayake sikkoMke na milanese yaha bhI anumAna hotA hai ki zAyada usa samaya isa rAjya para kisI videzI zaktikI car3hAI huI ho aura usIkA adhikAra ho gayA ho| parantu jaba taka anya kisI vaMzake itihAsase isa bAtakI puSTi na hogI taba taka yaha viSaya sandigdha hI rhegaa| rudrasiMha dvitIya / [za0saM0227-234(I0sa0 305-31x-vi0 saM0 362-36+)] yaha svAmI jIvadAmAkA putra thaa| isake sabase pahale za0saM0227 ke kSatrapa upAdhivAle cA~dIke sikke mile haiM aura isake pUrvake za0saM0 226 takake kSatrapa vizvasenake sikke milate haiM / ataH pUrI taurase nahIM kaha sakate ki yaha rudrasiMha dvitIya za0-saM0 226 meM hI kSatrapa hogayA thA yA za0-saM0 227 meM huA thaa| za0saM0 239 ke isake uttarAdhikArI kSatrapa yazodAmAke sikke mile haiM / ataH yaha spaSTa hai ki isakA adhikAra za0saM0226 yA 227 se Arambha hokara za0saM0 239 kI samAptike pUrva kisI samaya taka rahA thaa| isake sikoM para eka tarapha "svAmI jIvadAmaputrasa rAjJo kSatrapasa rudrasihasaH" aura dUsarI tarapha mastakake pIche saMvat likhA milatA hai / isake putrakA nAma yazodAmA thaa| __ yazodAmA dvitIya / [ za0saM0 239-254 ( I0sa0317-332=vi0 saM0 374-389)] yaha rudrasiMha dvitIyakA putra thA / isake za0 saM0 239 se 254 takake cA~dIke sikke mile haiM / ina para "rAjJa kSatrapasa rudrasihaputrasa rAjJa (1) isake sikkoMke saMvatoMmeMse kevala 231 takake hI saMvat spaSTa par3he gaye haiN| agale saMvatoMke aGka sApha nahIM haiN| 32 For Private and Personal Use Only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ksstrp-vNsh| kSatrapasa yazodAmnaH" likhA rahatA hai / kisI kisImeM 'dAmnaH' meM visarga nahIM lage hote haiN| svAmI rudradAmA dvitIya / isakA patA kevala isake putra svAmI rudrasena tRtIyake sikkoMse hI milatA hai| unameM isake nAmake Age 'mahAkSatrapa' kI upAdhi lagI huI hai| bhartRdAmAke bAda pahale pahala isake nAmake sAtha mahAkSatrapakI upAdhi lagI milI hai| svAmI jIvadAmAke vaMzajoMke sAtha isakA kyA sambandha thA, isa bAtakA patA aba taka nahIM lagA hai| sikkoMmeM isa rAjAke aura isake vaMzajoMke nAmoMke Age " rAjA mahAkSatrapa svAmI" kI upAdhiyA~ lagI hotI haiM / parantu svAmI siMhasenake kucha sikkoMmeM " mahArAjAkSatrapa svAmI " kI upAdhiyA~ lagI haiM / isake eka putra aura eka kanyA thii| putrakA nAma svAmI rudrasena thaa| svAmI rudrasena tRtIya / [za0 saM0 270-300 ( I0 sa0 348-378=vi0 saM0 405-435)] ___ yaha rudradAmA dvitIyakA putra thaa| isake cA~dIke sikke mile haiN| ina para za0 saM0 270 se 273 takake aura za0 saM0 286 se 300 takake saMvat likhe hue haiM / parantu isa samayake bIcake 13 varSoM ke sikke aba taka nahIM mile haiM / ima sikkoMpara eka tarapha " rAjJa mahAkSatrapasa svAmI rudradAmaputrasa rAjJamahAkSatrapasa svAmI rudrasenasa" aura dUsarI tarapha saMvat likhA rahatA hai| ina sikkoMke akSara Adi bahuta hI burI avasthAmeM hote haiM / parantu pichale samayake kucha sikkoMpara ye sApha sApha par3he jAte haiM / isase anumAna hotA hai ki usa samayake adhikAriyoMko bhI isa bAtakA bhaya huA hogA ki yadi akSaroMkI dazA sudhArI na gaI aura isI prakAra uttarottara bigar3atI gaI to kucha samaya bAda inakA par3hanA kaThina ho jAyagA / For Private and Personal Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza za0 saM0 273 se 286 taka ke 13 varSake sikkoMke na milane se anumAna hotA hai ki usa samaya inake rAjyameM avazya hI koI bar3I gar3abar3a macI hogI, jisase sikke DhalavAnekA kArya banda ho gayA thIM / yahI avasthA kSatrapa yazodAmA dvitIyake aura mahAkSatrapa svAmI rudradAmA dvitIyake rAjya ke bIca bhI huI hogI / za0 saM0 280 se 294 taka ke kucha sIseke caukora sikke mile haiM / ye kSatrapoMke sikkoMse milate hue hI haiM / inameM kevala vizeSatA itanI hI hai ki ulaTI tarapha caityake nIce hI saMvat likhA hotA hai / 2 parantu nizcayapUrvaka nahIM kaha sakate ki ye sikke svAmI rudrasena tRtIke hI haiM yA isake rAjya para hamalA karanevAle kisI anya rAjAke haiM / svAmI siMhasena / 3 [ za0 saM0 304 + 30 + ( I0 sa0 382+384 ? = vi0 saM0 439-441 ? ) ] yaha svAmI rudrasena tRtIyakA bhAnajA thA / isake mahAkSatrapa upAdhi - vAle cA~dI ke sikke mile haiM / ina para eka tarapha " rAjJa mahAkSatrapasa svAmI rudrasenasa rAjJa mahAkSatrapasa svastriyasya svAmI siMhasenasa ' " yA " mahArAja kSatrapa svAmI rudrasena svastriyasa rAjJa mahAkSatrapasa svAmI siMhasenasya " aura dUsarI tarapha za0 saM0 304 likhA rahatA hai | parantu eka sikke para 306 bhI par3hA jA sakatA hai / isake sikkoM parake akSara bahuta hI kharAba haiN| isase isameM nAma ke par3hane meM bhrama ho jAtA hai; kyoMki isameM likhe 'ha' aura 'na' ( 1 ) J. B. B. R. A. S; Vio. XX (1899), P. 209. (2) Rapsons catalogue of the Andhra and Kshatrap dynasty, P. CXLV & OXLVI. ( 3 ) yaha aGka sApha nahIM par3hA jAtA hai / (4) Rapson's catalogue of the coins of Andhra and Kshatrap dynasty, P. CXLVI. 34 For Private and Personal Use Only Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kSatrapa-vaMza / antara pratIta nahIM hotA / ataH 'siMha ' ko 'sena ' aura 'sena' ko siMha bhI par3ha sakate haiN| __ hama pahale likha cukehaiM ki isake kucha sikkoM para "rAjA mahAkSatrapa" aura kucha para "mahArAjA kSatrapa" likhA hotA hai| parantu yaha kahanA kaThina hai ki uparyukta parivartana kisI khAsa sababase huA thA yA yoMhI ho gayA thA / yaha bhI sambhava hai ki "mahArAjA"kI upAdhikI nakala isane apane par3osI dakSiNake traikUTaka rAjAoMke sikkoMse kI ho; kyoMki I0 sa0 249 meM inhoMne apanA traikUTaka saMvat pracalita kiyA thaa| isase spaSTa pratIta hotA hai ki usa samaya traikUTakoMkA prabhAva khUba bar3hA huA thaa| yaha bhI sambhava hai ki ye traikUTaka rAjA Izvaradattake uttarAdhikArI hoM aura inhIMkI car3hAI Adike kAraNa rudrasena tRtIyake rAjyameM 13 varSake liye aura usake pahale ( za0 saM0254 aura 270 ke bIca) bhI sikke DhAlanA banda huA ho| siMhasenake kucha sikkoMmeM saMvatke aGkoMke pahale varSa ' likhA honekA anumAna hotA hai / / isake putrakA nAma svAmI rudrasena thA / svAmI rudrasena caturtha [za0saM0 304-310 ( I0 sa0 382-388=vi0 saM0 439-445) ke bIca ] yaha svAmI siMhasenakA putra aura uttarAdhikArI thA / isake bahuta thor3e cA~dIke sikke mile haiM / inapara "rAjJa mahAkSatrapasa svAmI siMhasena putrasa rAjJa mahAkSatrapasa svAmI rudrasenasa" likhA hotA hai / isake sikkoM parake akSara aise kharAba haiM ki inameM rAjAke nAmake agale do akSara 'rudra' andAjase hI par3he gaye haiN| ina sikkoMparake saMvat bhI nahIM par3he jaate| isalie isake rAjya-samayakA pUrI taurase nizcita karanA kaThina hai| kevala (1) Rapson's catalogue of the coins of the Andhra and Kshrtrapa dynasty, p. CXLVIII. For Private and Personal Use Only Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza isake pitA siMhasenake sikkoMparake za0saM0304 aura isake bAdake svAmI rudrasiMha tRtIyake sikkoMparake saMvatpara vicAra karanese isakA samaya za0saM0 304 aura 310 ke bIca pratIta hotA hai / svAmI stysiNh| isakA patA kevala isake putra svAmI rudrasiMha tRtIyake sikkoMse hI lagatA hai| ataH yaha kahanA bhI kaThina hai ki isakA pUrvokta zAkhAse kyA sambandha thaa| zAyada yaha svAmI siMhasenakA bhAI ho| isakA samaya bhI za0saM0. 304 aura 310 ke bIca hI kisI samaya hogaa| svAmI rudrasiMha tRtIya / [za0-saM0 31x1( I0sa0388 1= vi0 sa0445 ?)] yaha svAmI satyasiMhakA putra aura isa vaMzakA antima adhikArI thaa| isake cA~dIke sikkoMpara eka tarapha " rAjJo mahAkSatrapasa svAmI satyasiMhaputrasa rAjJa mahAkSatrapasa svAmI rudrasiMhasa" aura dUsarI tarapha za0saM0314' likhA hotA hai| smaapti| IsAkI tIsarI zatAbdIke uttarArdhase hI gupta rAjAoMkA prabhAva bar3ha rahA thA aura isIke kAraNa Asa-pAsake rAjA unakI adhInatA svIkAra karate jAte the| ilAhAbAdake samudraguptake lekha se patA calatA hai ki zaka loga bhI usa ( samudragupta ) kI sevAmeM rahate the| I0 sa0 380meM samudraguptakA putra candragupta gaddI para baiThA / isane I0 sa0 388 ke Asa-pAsa rahe-sahe zakoMke rAjyako bhI chInakara apane rAjya meM milA liyA aura isa taraha bhAratameM zaka-rAjyakI samApti ho gii| (1) yaha aGka sApha nahIM par3hA jAtA hai / For Private and Personal Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghr' zaka-saMvat / vikrama saMvat / IsavI-san mahAkSatrapa zaka-saMvat / vikrama saMvat / IsavI-san Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir | 160 296 16. yazodAmA prathama 295 238 yazodAmA prathama 161 239 vijayasena 295 238 vijayasena 162-172 297-307 240-250 dAmajadatrI tRtIya 1721,173-176 3071,308-311/25.1,251-254 rudrasena dvitIya 178-696 3131-331 2 56 1-274 vizvasiMha 199,200,2011 234,335,336 / 277,278,2791 vizvasiMha bhartRdAmA 201-204 336-339 279-282 bhartRdAmA 2xx,211-217339.346-352 282,289-295 vizvasena 216-226 294-304 (rudrasiMha dvitIya (rudrasiMha dvitIya kA vaMza) kA vaMza) rudrasiMha dvitIya 227-234 362-370 3 05-313? yazodAmA dvitIya | 239-254 www.kobatirth.org For Private and Personal Use Only svAmI rudradAmA dvitIya svAmI rudrasena / 348-378 tRtIya 304-304 svAmI siMhasena svAmI rudrasena caturtha 382-3841 (- --) svAmI satyasiMha svAmI rudrasiMha 310, yA 314445 yA 444388 yA 38x Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra tRtIya - (pRSTa 36) Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSatrapa aura mahAkSatrapa honeke varSa / zaka-saMvat kSatrapa vikrama saMvat / IsavI-san mahA kSatrapa Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra zaka-saMvat / vikrama saMvat / IsavI-san (kSaharAta-vaMza) bhUmaka nahapAna ( caSTana-vaMza) caSTana jayadAmA (kSaharAta-vaMza) 42, (41, 45) 177,(176,180) 120,(119,123) nahapAna ( caTana-vaMza) caSTana 181 207 150 rudradAmA prathama dAmajadazrI prathama dAmajadazrI prathama satyadAmA jIvadAmA (prathama 178? For Private and Personal Use Only www.kobatirth.org bAra) 237-238 180-181 rudrasiMha prathama (prathama bAra) rudrasiMha prathama (dvitIya bAra) 110-112 245-247 188-190 | rudrasiMha prathama 103-110 181-188 (prathama bAra) rudrasiMha prathama 113-118,119 ? 248-253,2541 191-196,1971 (dvitIya bAra) jIvadAmA (dvitIya 119-120 197-198 bAra) sadasena prathama / 122-144 257-279 | 200-222 rudrasena prathama pRthvIsena 121,122 ? | 144 256,257 ? 279 199-200? saMghadAmA dAmasena 144-145 145-158 279-280 280-293 222-223 dAmajadazrI dvitIya vIradAmA 154-155 156-160 | 289-290 | 291-295 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 234-238 . rAjya varSa 1-2 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir haihaya-vaMza / 2 haihaya-vaMza / haihayavaMzI, jinakA dUsarA nAma kalacurI milatA hai, candravaMzI kSatriya haiN| unake lekhoM aura tAmrapatroMmeM, unakI utpatti isa prakAra likhI hai-- " bhagavAna viSNuke nAbhikamalase brahmA paidA huA / usase atri, aura atrike nevase candra utpanna huA / candrake putra budhane sUryakI putrI ( ilA ) se vivAha kiyA; jisase purUravAne janma liyA / purUravAke vaMzameM 100 se adhika azvamedha yajJa karanevAlA, bharata huA; jisakA vaMzaja kArtavIrya, mAhiSmatI nagarI ( narmadA taTapara ) kA rAjA thA / yaha, apane samayameM sabase pratApI rAjA huA / isI kArtavIryase haihaya ( kalacurI ) vaMza claa| pichale samayameM, haihayoMkA rAjya, cedI deza, gujarAtake kucha bhAga aura dakSiNameM bhI rahA thaa| ___ kalacurI rAjA karNadevane, candela rAjA kIrtivarmAse jejAhutI (buMdelakhaNDa) kA rAjya aura usakA prasiddha kaliMjarakA kilA chIna liyA thA; tabase inakA khitAba 'kaliMjarAdhipati' huA / inakA dUsarA khitAba 'trikaliMgAdhipati' bhI milatA hai / janarala kaniMgahAmakA anumAna hai ki dhanaka yA amarAvatI, andha yA varaGgola aura kaliMga yA rAjamahendrI, ye tInoM rAjya mile trikaliMga kahAtA thaa| unhoMne yaha bhI likhA hai ki trikaliMga, tilaMgAnAkA paryAya zabda hai / yadyapi haihayoMkA rAjya, bahuta prAcIna samayase calA AtA thA; parantu aba usakA pUrA pUrA patA nahIM lagatA / unhoMne apane nAmakA svatantra (1) Ep. Ind, Vol,II, P. 8. (2) A.G. 518. 37 For Private and Personal Use Only Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza saMvat calAyA thA, jo kalacurI saMvatke nAmase prasiddha thA / parantu usake calAnevAle rAjAke nAmakA, kucha patA nahIM lagatA / ukta saMvat vi0 saM0 306 Azvina zukla 1 se prArambha huA aura 14 vIM zatAbdIke anta taka vaha calatA rahA / kalacuriyoMke sivAya, gujarAta ( lATa ) ke caulukya, gurjara, sendraka aura traikUTaka vaMzake rAjAoMke tAmrapatroMmeM bhI yaha samvat likhA milatA hai| haihayoMkA zRMkhalAbaddha itihAsa vi0 saM0 920 ke AsapAsase milatA hai, aura isake pUrvakA prasaMgavazAt kahIM kahIM nikala AtA hai| jaise-vi0 saM0 550 ke nikaTa dakSiNa ( karNATa ) meM caulukyoMne apanA rAjya sthApana kiyA thA; isake liye yevUrake lekhameM likhA hai ki, caulukyoMne nala, maurya, kadamba, rASTrakUTa aura kalacuriyoMse rAjya chInA thA / Aholeke lekhameM caulukya rAjA maMgalIza ( za0 saM0 513-532=vi0 saM0 648-666 ) ke vRttAntameM likhA hai ki usane apanI talavArake balase yuddhameM kalacuriyoMkI lakSmI chIna lii| yadyapi isa lekhameM kalacuri rAjAkA nAma nahIM hai; parantu mahAkUTake stambha parake lekhameM usakA nAma buddha aura narUrake tAmrapatrameM usake pitAkA nAma zaMkaragaNa likhA hai / saMkher3A (gujarAta ) ke zAsanapatraMmeM jo, pallapati (bhIla) nirahullake senApati zAMtilakA diyA huA hai, zaGkaragaNake pitAkA nAma kRSNarAja milatA hai| buddharAja aura zaGkaragaNa cedIke rAjA the; inakI rAjadhAnI jabalapurakI tevara (tripurI ) thI; aura gujarAtakA pUrvI hissA bhI inake hI adhIna thaa| ataeva saMkher3Ake tAmrapatrakA zaGkaragaNa, cedIkA rAjA zaGkaragaNa hI thaa| (1) Ind, Ant Vol, VIII, P. ii, (2 ) EP. ind. VI, P. 264,. (3) Ind. Ant vol. XIX P. 16 (4) Ind. A nt. vol. VII, P. 161 (5) Ep, Ind. vol. II P.24. For Private and Personal Use Only Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir haihaya vaMza | . caulukya vinayAdityane dUsare kaI rAjavaMziyoM ke sAtha sAtha hai - yoMko bhI apane adhIna kiyA thA / aura caulukya vikramAdityane ( vi0 saM0 753 saM0 790 ) haihayavaMzI rAjAkI do bahinoM se vivAha kiyA thA; jinameM bar3IkA nAma lokamahAdevI aura choTIkA trailokyamahAdevI thA jisase kIrtivarmA ( dUsare ) ne janma liyA~ / uparyukta pramANoMse siddha hotA hai ki vi0 saM0 550 se 790 ke bIca, haihayoMkA rAjya, caulukya rAjyake uttara meM, arthAt cedI aura gujarAta ( lATa ) meM thA; parantu usa samayakA zRMkhalAbaddha itihAsa nahIM milatA / kevala tIna nAma kRSNarAja, zaGkaragaNa aura buddharAja milate haiM; jinameM se antima rAjA, caulukya maMgalIzakA samakAlIna thA isa liye usakA vi0 saM0 648 se 666 ke bIca vidyamAna honA sthira hotA hai / yadyapi haihayoMke rAjyakA vi0 saM0 550 ke pUrvakA kucha patA nahIM calatA; parantu, 306 meM unakA svatantra samvat calAnA siddha karatA hai ki, usa samaya unakA rAjya avazya vizeSa unnati para thA / 1 - kokaladeva | haihayoM ke lekhoMmeM ko kalladevase vaMzAvalI milatI hai / banArasa ke dauna - patra meM usako zAstravettA, dharmAtmA, paropakArI, dAnI, yogAbhyAsI, tathA bhoja, vallabharAja, citrakUTake rAjA zrIharSa aura zaGkaragaNakA nirbhaya karanevAlA likhA hai / aura bilhArIke zilAlekha meM likhA hai ki, usane sArI pRthvIko jIta, do kIrtistambha khar3e kiye the- dakSiNa meM kRSNarAja aura uttara meM bhojadeva | isa lekhase pratIta hotA hai ki uparokta donoM rAjA, kokalladeva ke samakAlIna the; jinakI, zAyada usane ( 1 ) Ind. Aat. vol. VI P. 92 ( 2 ) EH, Ind. vol. III, P. 5. (3) EP. Ind. vol. II P. 305. (y) EP. Ind. vol. I P. 326. 39 For Private and Personal Use Only Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bharatake prAcIna rAjavaMza sahAyatA kI ho / ina donoMmeMse bhoja, kannaujakA bhojadeva (tIsarA) honA caahiye| jisake samayake lekha vi0 saM0 919, 932, 933, aura ( harSa ) saM0 276=( vi0 saM0 939 ) ke mila cuke haiN| vallabharAja, dakSiNake rASTrakUTa ( rAThor3a ) rAjA kRSNarAja (dUsare ) kA upanAma thA / bilhArIke lekhameM, kokalladevake samaya dakSiNameM kRSNarAjakA honA sApha sApha likhA hai; isaliye vallabharAja, yaha nAma rAThor3a kRSNarAja dUsareke vAste honA cAhiye jisake samayake lekha za0 saM0797 (vi0 saM0 932), 822 (vi0 957 ), 824 (vi0 959) aura 833 (vi0 968) ke mile haiN| rAThor3oMke lekhoMse pAyA jAtA hai ki, isakA vivAha, cedIke rAjA kokallakI putrIse huA thA, jo saMkukakI choTI bahina thii| citrakUTa, jojAhuti ( bundelakhaNDa ) meM prasiddha sthAna hai; isaliye zrIharSa, mahobAkA candela rAjA, harSa honA cAhiye jisake pautra dhaMgaTHENTERe devake samayake, vi0 saM0 1011 aura 1055 ke lekha mile haiM / zaGkaragaNa kahA~kA rAjA thA, isakA kucha patA nahIM calatA / kokalake eka putrakA nAma zaGkaragaNa thA; parantu usakA saMbaMdha isa sthAnapara ThIka nahIM pratIta hotaa| uparyukta pramANoMke AdhAra para kokallakA rAjyasamaya vi0saM0 920 se 960 ke bIca anumAna kiyA jA sakatA hai| ___ isake 18 putra the, jinameMse bar3A (mugdhatuMga ) tripurIkA rAjA huA, aura dUsaroMko alaga alaga maMDala (jAgIreM) mile' / kokallakI strIkA nAma naTTAdevI thA; jo candelavaMzakI thii| isIse dhavala ( mugdhatuMga) kA janma huA / naTTAdevI, candela harSakI bahina yA beTI ho, to Azcarya nhiiN| kokallake pIche usakA putra mugdhatuMga usakA uttarAdhikArI huA / (1) Ep Ind. vol I, P. 48. 40 For Private and Personal Use Only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir haihy-vNsh| 2-mugdhtuNg| bilhArIke lekhameM likhA hai ki, kokallake pIche usakA putra mugdhatuMga aura usake bAda usakA putra keyUravarSa rAjya para baiThA; jisakA dUsarA nAma yuvarAja thA / parantu banArasake dAnapatrese pAyA jAtA hai ki kokalladevakA uttarAdhikArI usakA putra prasiddhadhavala huA; jisake bAlaharSa aura yuvarAjadeva nAmaka do putra hue; jo isake bAda kramazaH gaddI para baitthe| ina donoM lekhoMse pAyA jAtA hai ki prasiddhadhavala, mugdhatuMgakA upanAma thaa| pUrvokta bilhArIke lekhameM likhA hai ki mugdhatuMgane pUrvIya samudrataTake deza vijaya kiye, aura kosalake rAjAse pAlI chIna liyA / isa kosalakA abhiprAya, dakSiNa kosalase honA cAhiye / aura pAlI, yA to kisI dezavibhAgakA athavA vicitradhvajakA nAma ho; jo pAlIdhvaja kahalAtA thA; aura bahudhA rAjAoMke sAtha rahatA thaa| aisA prAcIna lekhoMse pAyA jAtA hai| isakA uttarAdhikArI isakA putra bAlaharSa huaa| 3-bAlahaSe / yadyapi isakA nAma bilhArIke lekhameM nahIM diyA hai; parantu banArasake tAmrapatrase isakA rAjyapara baiThanA spaSTa pratIta hotA hai / bAlaharSakA uttarAdhikArI usakA choTA bhAI yuvarAjadeva huaa| 4-keyUravarSa (yuvraajdev)| isakA dUsarA nAma yuvarAjadeva thA / bilhArIke lekhameM, isakA gaur3a, (1) Ep. Ind. vol I, P. 257. (2) Ep. Ind. vol. II, P. 307. (3) Ep. Ind. vol. I, P. 25 6. For Private and Personal Use Only Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza - karNATa, lATa, kAzmIra aura kaliMgakI striyoMse vilAsa karanevAlA, tathA aneka deza vijaya karanevAlA, likhA hai / parantu vijita deza yA rAjAkA nAma nahIM diyA hai / ataeva isakI vijayavArtApara pUrA vizvAsa nahIM ho sktaa| __ keyUravarSa aura candelarAjA yazovarmA, samakAlIna the| khajurAhoke lekhase pAyA jAtA hai ki, yazovarmAne asaMkhya senAvAle cedIke rAjAko yuddha meM parAsta kiyA thaa| ataeva keyUravarSakA yazovarmAse hAranA saMbhava hai| isakI rAnIkA nAma nohalA thaa| usane bilhArImeM nohalezvara nAmaka zivakA maMdira banavAyA, aura dhaTapATaka, poNDI ( bilhArIse 4 mIla), nAgavala, khailapATaka (khailavAra, bilhArIse 6 mIla) bIr3A, sajjAhali aura goSThapAlI gA~va usake arpaNa kiye / tathA pavanazivake praziSya aura zabdazivake ziSya, Izvaraziva nAmaka tapasvIko nipAniya aura aMbipATaka, do gA~va diye| yaha zaivamatakA sAdhu thA; zAyada isako nohalezvarakA maThAdhipati kiyA ho / yohalA caulukya avanItavarmAkI putrI, sadhanvakI potI aura siMhavarmAkI parapotI thii| usakI putrI kaMDaka devIkA vivAha dakSiNake rASTrakUTa (rAThor3a ) rAjA amoghavarSa tIsare (badiga ) se huA thA, jisane vi0 saM0 990 aura 999 ke bIca kucha samaya taka rAjya kiyA thA; aura jisase khoTTigakA janma huA / keyUravarSake nohalAse lakSmaNa nAmaka putra huA, jo isakA uttarAdhikArI thaa| 5-lkssmnn| isane vaidyanAthake maTha para hRdayazivako aura nohalezvarake maTha para usake ziSya aghorAzivako niyata kiyA / ina sAdhuoMkI ziSyaparaMparA bilhA 42 For Private and Personal Use Only Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir haihaya vNsh| rIke lekhameM isa taraha dI hai-kadaMbaguhA sthAnameM, rudrazaMbhu nAmaka tapasvI rahatA thaa| usakA ziSya mattamayUranAtha, avantIke rAjAke nagarameM jA rahA / usake pIche kramazaH dharmazaMbhu, sadAziva mAdhumateya, cUr3Aziva, hRdayaziva aura aghoraziva hue| bilhArIke lekhameM likhA hai ki, vaha apanI aura apane sAmaMtoMkI senA sahita, pazcimakI vijayayAtrAmeM, zatruoMko jItatA huA samudra taTapara pahu~cA / vahA~ para usane samudrameM snAnakara suvarNake kamaloMse somezvara ( somanAtha saurASTra ke dakSiNI samudra taTapara) kA pUjana kiyA; aura kosalake rAjAko jIta, auDrake rAjAse lI huI, ratnajaTita suvakI banI kAliya (nAga) kI mUrti, hAthI, ghor3e, acchI pozAka, mAlA aura candana Adi somezvara ( somanAtha ) ke arpaNa kiye| isakI rAnIkA nAma rAhar3A thaa| tathA isakI putrI bothA devIkA vivAha, dakSiNake cAlukya ( pazcimI ) rAjA vikramAditya cauthese huA thA, jisake putra tailapane, rAThor3a rAjA kakkala ( karka dUsare ) se rAjya chIna, vi0 saM0 1030 se 1054 taka rAjya kiyA thA; aura mAlavAke rAjA muMja ( vAkpatirAja ) ( bhojake pitA siMdhurAjake bar3e bhAI ) ko mArA thA / lakSmaNane bilhArImeM lakSmaNasAgara nAmaka bar3A tAlAba banavAyA / aba bhI vahA~ke eka khar3aharako loga rAjA lakSmaNake mahala batalAte haiM / isake do putra zaMkaragaNa aura yuvarAjadeva hue; jo kramazaH gaddI para baiThe! 6-zaMkaragaNa / yaha apane pitA lakSmaNakA jyeSTha putra aura uttarAdhikArI thA / isakA aitihAsika vRttAnta aba taka nahIM milA / isake pIche isakA choTA bhAI yuvarAjadeva (dUsarA) gaddI para baiThA / (1)) Ep. Iud. Vol. I. P. 252 ) (2) Ep. Ind, Vol. I, P. 260. (3) 0. A. R. Vol IX P. 115. 43 For Private and Personal Use Only Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org bhAratake prAcIna rAjavaMza Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 7 - yuvarAjadeva ( dUsarA ) / karNavela ( jabalapura ke nikaTa ) se mile hue lekha meM likhA hai ki isane anya rAjAoMko jIta, unase chInI huI lakSmI somezvara ( somanAtha ) ke arpaNa kara dI thI / udayapura ( gvAliyara rAjya meM ) ke lekhameM likhA hai ki, paramAra rAjA vAkpatirAja (muMja) ne, yuvarAjako jIta, usake senApatiko mArA; aura tripurI para apanI talavAra uThAI / isase pratIta hotA hai ki, vAkpatirAja (muMja) ne yuvarAjadevase tripurI chIna lI ho; athavA use lUTa liyA ho / parantu yaha to nizcita hai ki tripurI para bahuta samaya pIche taka kalacuriyoMkA rAjya rahA thaa| isa liye, yadi vaha nagarI paramAroMke hAthameM gaI bhI, to bhI adhika samaya taka unake pAsa na rahane pAI hogI / vAkpatirAja (muMja) ke lekha vi0 saM0 1031 aura 1036 ke mile haiM; aura vi0 saM0 1051 aura 1054 ke bIca kisI varSa usakA mArA jAnA nizcita hai; isa liye uparyukta ghaTanA vi0 1054 ke pUrva huI hogI / 8- kokkala ( dUsarA ) 1 yaha yuvarAjadeva ( dUsarA ) kA putra aura uttarAdhikArI thA / isakA vizeSa kucha bhI vRttAnta nahIM milatA hai / isakA putra gAMgeyadeva bar3A pratApI huA / 9 - gAMgeya deva | yaha kokkala ( dUsare ) kA putra aura uttarAdhikArI thA / isake ( 1 ) Ind. Ant, Vol. XVIII P. 216. P. 235.) ( 2 ) Ep. Ind Vol 1, 44 For Private and Personal Use Only Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir haihy-vNsh| mone cA~dI aura tA~beke sikke milate haiM, jinakI eka tarapha, baiThI huI caturbhunI lakSmIkI mUrti banI hai aura dUsarI tarapha, 'zrImadgAMgeyadevaH' likhA hai| ___ isa rAjAke pIche, kannaujake rAThor3oMne, mahobAke caMdelane, zAhabuddInagorIne aura kumArapAla ajayadeva Adi rAjAoMne jo sikke calAe, ve bahudhA isI zailIke haiN| ___ gAMgeyadevane vikramAditya nAma dhAraNa kiyA thA / kalacuriyoM ke lekhoMmeM isakI vIratAkI jo bahuta kucha prazaMsA kI hai vaha, hamAre khyAla meM yathArtha hI hogI; kyoMki, mahobAse mile hue, caMdelake lekhameM isako, samasta jagatakA jItanevAlA likhA hai, tathA usI lekhameM caMdela rAjA vijayapAlako, gAMgeyadevakA garva miTAnevAlA likhA hai| isase prakaTa hotA hai ki vijayapAla aura gAMgeyadevake bIca yuddha huA thaa| isane prayAgake prasiddha baTake nIce, rahanA pasanda kiyA thA; vahIM para isakA dehAnta huaa| eka sau rAniyA~ isake pIche satI huii| alaberUnI, I0 sa0 1030 (vi0 saM0 1087 ) meM gAMgayako, DAhala ( cedI ) kA rAjA likhatA hai / usake samayakA eka lekha kalacurI saM0789 (vi0 saM0 1094) kA milA hai / aura usake putra karNadevakA eka tAmrapatra kalacurI saM0 793 ( vi0 saM0 1099 ) kA milA hai; jisameM likhA hai ki karNadevane, veNI ( venagaMgA ) nadImeM snAna kara, phAlgunakRSNa 2 ke dina apane pitA zrImadgAMgeyadevake saMvatsarazrAddhapara, paNDita vizvarUpako sUsI gA~va diyA / ataeva gAMgeyadevakA dehAnta vi0 saM0 1094 aura 1099 ke bIca kisI varSa phAlgunakRSNa 2 kA honA cAhiye aura 1099 phAlgunakRSNa 2 ke dina, usakA dehAnta hue, kamase kama eka varSa ho cukA thA / (1) Ep. Ind. Vol. II. P. 3. (2) Ep. Ind. Vol. II. P.4. For Private and Personal Use Only Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza zAyada gAMgeyadevake samaya haihayoMkA rAjya, adhika bar3ha gayA ho; aura prayAga bhI unake rAjyameM AgayA ho / prabandhaciMtAmaNimeM gAMgeyadevake putra karNako kAzIkA rAjA likhA hai / 10-karNadeva / yaha gAMgeyadevakA uttarAdhikArI huA / vIra honeke kAraNa isane aneka lar3AiyA~ lar3IM / isIne apane nAma para karNAvatI nagarI bAI / janarala kaniGgahamake matAnusAra isa nagarIkA bhagnAvazeSa madhyapradezameM kArItalAIke pAsa hai| kAzIkA karNameru nAmaka mandira bhI isIne banavAyA thA / bher3AghATake lekhake bArahaveM zlokameM usakI vIratAkA isa prakAra varNana hai: pANDyazcaNDimatAmmumoca muralastattyAjaga(gra )ha', (ku) H sadgatimAjagAma cakape baGgaH kaliGgaiH saha / kIraH kIravadAsapaMjaragRhe hUNa 80 prapaSaM jahau, yasminrAjani zauryavibhramabharaM vibhrtypuurvprbhe|| arthAt-karNadevake pratApa aura vikramake sAmane pANDya dezake rAjAne ugratA chor3a dI, muraloMne garva chor3a diyA, kuGgoMne sIdhI cAla grahaNa kI, baGga aura kaliGga dezavAle kaoNpa gaye, kIravAle piJjar3eke totekI taraha cupacApa baiTha rahe aura hUNoMne harSa manAnA chor3a diyA / ___ karNabelake lekhameM sikhA hai ki, cor3a, kuMga, hUNa, gaur3a, gurjara, aura kIrake rAjA usakI sevAmeM rahA karate the| (1) Ep. Iud. Vol. II, p. 1I, (2) Read garvAgrahaM / (3) Read cakampe / (4) Read hUNa : praharSa () Ind, Ant, Vol, XVIII, P.217. For Private and Personal Use Only Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir haihaya-vaMza / yadyapi ullikhita varNana atizayoktipUrNa avazya hai; tathApi yaha to nirvivAda hI hai ki karNa bar3A vIra thA aura usane aneka yuddhoMmeM vijaya prApta thI thii| prabandhacintAmaNimeM usakA vRttAnta isa taraha likhA hai: zubha lagnameM DAhala dezake rAjAkI dematI nAmakI rAnIse karNakA janma huA / vaha bar3A vIra aura nItinipuNa thaa| 136 rAjA usakI sevAmeM rahate the| tathA vidyApati Adi mahAkaviyoMse usakI sabhA vibhUSita thii| eka dina dUta dvArA usane bhojase kahalAyA-"ApakI nagarI meM 104 mahala Apake banavAye hue haiM, tathA itane hI Apake gIta prabandha Adi haiN| aura itane hI Apake khitAba bhI / isaliye yA to yuddha meM, zAstrArthameM, athavA dAnameM, Apa mujhako jIta kara eka sau pA~cavA~ khitAba dhAraNa kIjiye, nahIM to Apako jItakara maiM 137 rAjAoMkA mAlika hoU~ / " balavAna kAzirAja karNakA yaha sandeza suna, bhojakA mukha mlAna ho gayA / antameM bhojake bahuta kahane sunanese una donoMke bIca yaha bAta ThaharI ki, donoM rAjA apane gharameM eka hI samayameM eka hI tarahake mahala banavAnA prArambha kareM / tathA jisakA mahala pahale bana jAya vaha dUsare para adhikAra kara le| karNane vArANasI (banArasa-kAzI) meM aura bhojane ujjainameM mahala banavAnA prArambha kiyA / karNakA mahala pahale taiyAra huA / parantu bhojane pahalekI kI huI pratijJA bhaMga kara dii| isapara apane sAmantoMsahita karNane bhojapara car3hAI kii| tathA bhojakA AdhA rAjya denekI zarta para gujarAtake rAjAko bhI sAtha kara liyaa| __una donoMne mila kara mAlavekI rAjadhAnIko ghera liyaa| usI avasara para jvarase bhojakA dehAnta ho gyaa| yaha khabara sunate hI karNane kileko tor3a kara bhojakA sArA khajAnA lUTa liyA / yaha dekha bhImane apane sAMdhivigrahika maMtrI (Minister of Peace and wrr ) DAmarako For Private and Personal Use Only Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMga AjJA dI ki, yA to bhImakA AdhA rAjya yA karNakA sira le Ao / yaha suna kara duhaparake samaya DAmara battIsa paidala sipAhiyoM sahita karNake kheme meM pahu~cA aura sote hue usako ghera liyA / taba karNane eka tarapha suvarNamaNDapikA, nIlakaNTha, cintAmaNi, gaNapati Adi devatA aura dUsarI tarapha bhojake rAjyakI samagra samRddhi rakha dI / phira DAmarase kahA(( isameM cAhe jaunasA eka bhAga le lo " / yaha suna solaha pahara ke bAda bhImakI AjJA se DAmarane devamUrtiyoMvAlA bhAga le liyA / pUrvokta vRttAntase bhojapara karNakA hamalA karanA, usI samaya jvarase bhojakI mRtyukA homA, tathA usakI rAjadhAnIkA karNadvArA lUTA jAnA prakaTa hotA hai / nAgapura se mile hue paramAra rAjA lakSmadevake lekhase bhI uparokta bAtakI satyatA mAlUma hotI hai / usameM likhA hai ki bhojake marane para usake rAjya para vipatti chA gaI thI / usa vipattiko bhojake kuTumbI udayAdityane dUra kiyA, tathA karNATavAloMse mile hue rAjA karNase apanA rAjya punaH chIno / " udayapura ( gvAliyara ) ke lekha se bhI yahI bAta prakaTa hotI hai / hemacandrasarine apane banAe yAzraya kAvyake 9 veM sargameM likhA hai ki:-" siMdhake rAjAko jIta karake bhImadevane cedi- rAja karNa para car3hAI kii| prathama bhImadevane apane dAmodara nAmaka datako karNakI sabhA meM bhejA / usane vahA~ pahu~ca karake karNakI vIratAkI prazaMsA kI / aura nivedana kiyA ki rAjA bhIma yaha jAnanA cAhatA hai ki Apa hamAre mitra haiM yA zatru ? yaha suna karNane uttara diyA- satpuruSoMkI maitrI to svAbhAvika hotI hI hai / isapara bhI bhImake yahA~ AnekI bAta sunakara ( 1 ) EP. Ind. vol. II, P, 185. ( 2 ) EP. Ind. vol. I, P, 235. 48 For Private and Personal Use Only Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir haihaya-vaMza / maiM bahuta hI prasanna huA huuN| tuma merI taraphase ye hAthI, ghor3e aura bhojakA suvarNa-maNDapikA le jAkara bhImake bheTa karanA aura sAtha hI yaha bhI kahanA ki ve mujhe apanA mitra samajheM / " parantu hemacandrakA likhA uparyukta vRttAnta satya mAlUma nahIM hotA / kyoMki cediparakI bhImakI car3hAIke sivAya isakA aura kahIM bhI jikara nahIM hai / aura prabandhacintAmaNikI pUrvokta kathAse sApha jAhira hotA hai ki, jisa samaya karNane mAlave para car3hAI kI usa samaya bhImako sahAyatArtha bulAyA thA / aura vahA~ para hissA karate samaya una donoMke bIca jhagar3A paidA huA thA; parantu suvarNamaNDapikA aura gaNapati Adi devamUrtiyA~ dekara karNane sulaha kara lii| isake sivAya hemacandrane jo kucha bhI bhImakI cediparakI car3hAIkA varNana likhA hai vaha kalpita hI hai / hemacandrane gujarAtake solaMkI rAjAoMkA mahattva prakaTa karaneko aisI aisI aneka kathAe~ likha dI haiM, jinakA anya pramANoMse kalpita honA siddha ho cukA hai| kAzmIrake bilhaNa kavine apane race vikramAGkadevacarita kAvyameM DAhalake rAjA karNakA kalibharake rAjAke liye kalirUpa honA likhA hai| ___ prabodhacandrodaya nATakase pAyA jAtA hai ki, cedike rAjA karNane, kaliJjarake rAjA kIrtivarmAkA rAjya chIna liyA thA / parantu kIrtivarmAke mitra senApati gopAlane karNake sainyako parAsta kara pIche use kalibharakA rAjA banA diyaa| bilhaNakavike lekhase pAyA jAtA hai ki pazcimI cAlukya rAjA somezvara prathamane karNako hraayaa| ullikhita pramANoMse karNakA aneka par3osI rAjAoMpara vijaya prApta karanA siddha hotA hai / usakI rAnI AvalladevI hUNajAtikI thii| usase yazaHkarNadevakA janma huaa| (1) vikramAMkadevacarita, sarga 18, zlo0 93 / 49 For Private and Personal Use Only Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza cedi saMvat 793 ( vi0 saM0 1099 ) kA eka dAnapatraM karNakA milA hai| aura ce0 saM0 874 ( vi0 saM0 1999 ) kA usake putra yazaH karNadevakI / ina donoM ke bIca 70 varSakA antara honese sambhava hai ki karNane bahuta samayataka rAjya kiyA hogA / usake maraneke bAda usake rAjyameM jhagar3A paidA huaa| usa samaya kannauja para candradevane adhikAra kara liyA / tabase pratidina rAThaur3a, kalacuriyoMkA rAjya dabAne lage / candradeva vi0 saM0 1954 meM vidyamAna thA / ataH karNakA dehAnta ukta saMvat ke parva huA hogA / 11 - yazaH karNadeva | isake tAmrapatra meM likhA hai ki, godAvarI nadIke samIpa usane Andhradezake rAjAko harAyA / tathA bahuta se AbhUSaNa bhImezvara mahAdeva ke arpaNa kiye / isa nAmake mahAdevakA mandira godAvarI jileke dakSArAma sthAna meM hai / bher3AghATa ke lekhameM yazaHkarNakA campAraNyako naSTa karanA likhA hai / zAyada isa ghaTanAse aura pUrvokta godAvarI parake yuddha se eka hI tAtparyya ho / vi0 saM0 1961 ke paramAra rAjA lakSmadevane tripurI para car3hAI karake usako naSTa kara diyA / yadyapi isa lekha meM tripurI ke rAjAkA nAma nahIM diyA hai; tathApi vaha car3hAI yazaHkarNadeva ke hI samaya huI ho to Azcarya nahIM; kyoMki vi0 saM0 1954 ke pUrva hI karNadevakA dehAnta ho cukA thA aura yazaH karNa deva vi0 saM0 1979 ke pIche taka vidyamAna thA / ( 1 ) Ep. Ind. vol. II, P.305. ( 3 ) Ep. Ind. vol. II. P. 5. ( 5 ) Ep. Ind. vol. II. P. 188. 50 ( 2 ) Ep. Ind. vol. II, P. 3 ( 4 ) Ep. Ind. vol. II. P. 11. For Private and Personal Use Only Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir haihaya-vaMza / __ yazaHkarNake samaya cedirAjyakA kucha hissA kannaujake rAThor3oMne dabA liyA thA / vi0 saM0 1177 ke rAThor3a govindacandrake dAnapatrameM likhA hai ki yazaHkarNane jo gA~va rudrazivako diyA thA vahI gA~va usane govindacandrakI anumatise eka puruSako de diyaa| ce0saM0 874 (vi0 saM0 1179) kA eka tAmrapatra yazaHkarNadevakA milA hai| usakA uttarAdhikArI usakA putra gayakarNadeva huA / 12-gayakarNadeva / yaha apane pitAke pIche gaddIpara baiThA / isakA vivAha mevAr3ake guhila rAjA vijayasiMhakI kanyA AlhaNadevIse huA thaa| yaha vijayasiMha vairisiMhakA putra aura haMsapAlakA pautra thA / AlhaNadevIkI mAtAkA nAma zyAmalAdevI thaa| vaha mAlaveke paramAra rAjA udayAdityakI putrI thii| AlhaNadevIse do putra hue-narasiMhadeva aura udayasiMhadeva / ye donoM apane pitA gayakarNadevake pIche kramazaH gaddIpara baiThe / ce0 saM0 907 ( vi0 saM0 1212 ) meM narasiMhadevake rAjya samaya usakI mAtA AlhaNadevIne eka zivamandira banavAyA / usameM bAga, maTa aura vyAkhyAnazAlA bhI thii| vaha mAndara usane lATavaMzake zaiva sAdhu rudrazivako de diyA / tathA usake nirvAhArtha do gA~va bhI diye| ce0 saM0 902 (vi0 saM0 1208) kA eka zilAlekhe gayakarNadevakA tripurIse milA hai / yaha tripurI yA tevara, jabalapurase 9 mIla pazcima hai| usake uttarAdhikArI narasiMhakA prathama lekha ce0 saM0 907 (vi0 (1) J. B. A. S. Vol. 31. P. 124, 0. A. S. R. 9109. ( 2 ) Ep. Ind. rol. II, P. 3. (3) Ep. Ind. rol. II. P, 9. J. A. 18-215. (4) Ind. Ant. Vol. XVIII. P,210. 51 For Private and Personal Use Only Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza saM0 1212) kA milA hai' / ataH gayakarNadevakA dehAnta vi0 saM0 1208 aura 1212 ke bIca huA hogaa| 13-narasiMhadeva / ce0 saM0 902 (vi0 saM0 1208) ke pUrva hI yaha apane pitA dvArA yuvarAja banAyA gayA thA / pRthvIrAjavijaya mahAkAvyameM likhA hai ki " pradhAnoM dvArA gaddIpara biThalAe jAneke pUrva ajamerake cauhAna rAjA pRthvIrAjakA pitA somezvara videzameM rahatA thaa| somezvarako usake nAnA jayasiMha ( gujarAtake siddharAja jayasiMha) ne zikSA dI thii| vaha eka bAra cedikI rAjadhAnI tripurImeM gayA, jahA~para isakA vivAha vahA~ke rAjAkI kanyA karpUradevIke sAtha huA / usase somezvarake do putra utpanna hue| pRthvIrAja aura harirAja / " yadyapi ukta mahAkAvyameM cedike rAjAkA nAma nahIM hai; tathApi somezvarake rAjyAbhiSeka saM0 1226 aura dehAnta saM0 1236 ko dekhakara anumAna hotA hai ki zAyada pUrvokta karpUradevI narasiMhadevakI putrI hogI / janazrutise aisI prasiddhi hai ki, dillaki ta~vara rAjA anaGgapAlakI putrIse somezvarakA vivAha huA thA / usI kanyAse prasiddha pRthvIrAjakA janma huA / tathA vaha apane nAnAke yahA~ dilI goda gayA / parantu yaha kathA sarvathA nirmUla hai / kyoMki dillIkA rAjya to somezvarase bhI pUrva ajamera ke adhIna ho cukA thaa| taba eka sAmantake yahA~ rAjAkA goda jAnA sambhava nahIM ho sktaa| gvAliyarake ta~vara rAjA vIramake darabArameM nayacandrasari nAmaka kavi rahatA thaa| usane vi0 saM0 1500 ke karIba hammIra mahAkAvya bnaayaa| isa kAvyameM bhI pRthvIrAjake dillI goda jAnekA koI ullekha nahIM hai| anumAna hotA hai ki zAyada pRthvIrAjarAsoke racayitAne isa kathAkI kalpanA kara lI hogii| (1) Ep. Ind.Vol. 11, P. I0. For Private and Personal Use Only Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir haihaya-vaMza / narasiMhadevake samayake tIna zilAlekha mile haiM / unameMse prathama do, ce0 saM0 907' aura 909 (vi0saM0 1212 aura 1215 ) ke haiN| tathA tIsarA vi0 saM0 1216 kaa| 14-jayasiMhadeva / yaha apane bar3e bhAI narasiMhadevakA uttarAdhikArI huA; usakI rAnIkA nAma gosalAdevI thA / usase vijayasiMhadevakA janma huA / jayasiMhadevake samayake tIna lekha mile haiM / pahalA ce0 saM0 926 (vi0 saM0 1232 ) kA aura dUsarA ce0 saM0 928 (vi0 saM0 1234 ) ko hai| tathA tIsaremeM saMvat nahIM hai| 15-vijayasiMhadeva / / yaha jayasiMhakA putra thA, tathA usake pIche gaddI para baiThA / usakA eka tAmrapatra ce0 saM0932 (vi0 saM0 1237) kA milA hai / usase vi0 saM0 1234 aura vi0 saM0 1237 ke bIca vijayasiMhake rAjyAbhiSekakA honA siddha hotA hai| usake samayakA dUsarA tAmrapatra vi0 saM0 1253 kA haiM / 16-ajayasiMhadeva / __ yaha vijayasiMhadeva kA putra thaa| vijayasiMhadevake samayake ce0 saM0 932 (vi0 saM0 1237) ke lekhameM isakA nAma milA hai| isa rAjAke bAdase isa vaMzakA kucha bhI hAla nahIM miltaa|| rIvA~meM karadIke rAjAoMke cAra tAmrapatra mile haiN| unake saMvatAdi isa prakAra haiM (1) Ep. Iud. Vol. II. P. 10. (2 ) Ind. Ant. Vol. XVIII, P. 212.(3) Ind. Ant, Vol. XVIII, P. 214. (4) Ind. Ant. Vol. XVII, P. 226. (5) Ep. Ind. Vol. II, P. 18, (6) Ind. Ant. Vol. XVIII, P. 216. (7) J. B. A, S. Vol. VIII, P. 481. (8) Ind. .Ant. Vol. XVII. P.238. For Private and Personal Use Only Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza pahalA ce0 saM0 926 kA pUrvokta jayasiMhadeva ke sAmanta mahArANA kIrtivarmAkA, dUsarA vi0 saM0 1253 vijaya ( siMha ) devake sAmanta mahArANaka salakhaNavarmadevakA, tIsarA vi0 saM0 1297 kA trailokyavarmadevake sAmanta mahArANaka kumArapAladevako aura cauthA vi0 saM0 1298 kA trailokyavarmadeva ke sAmanta mahArANaka harirAjadevakAM / . Upara ullikhita tAmrapatroM meM jayasiMhadeva vijaya ( siMha ) deva aura trailokyavarmadeva ina tInoMkA khitAba isa prakAra likhA hai: " paramabhaTTAraka mahArAjAdhirAja paramezvara paramamAhezvara zrImaddAmadevapAdAnudhyAta paramabhaTTAraka mahArAjAdhirAja paramezvara trikaliGgAdhipati nijabhujopArjitAzvapati gajapati narapati rAjatrayAdhipati / " - Upara vaNarna kiye hue tIna rAjAoMmeMse jayasiMhadeva aura vijaya - ( siMha ) devako janarala kaniGgahama tathA DAkTara kIlahArna, kalacurivaMzake mAnate haiM, aura tIsare rAjA trailokyavarmadevakA caMdela honA anumAna karate haiM; parantu usake nAmake sAtha jo khitAba likhe gae haiM, ve candeloMke nahIM; kintu haihayoMhIke haiM / ataH jaba taka usakA candela honA dUsare pramANoMse siddha na ho taba taka ukta yUropiyana vidvAnoM kI bAta para vizvAsa karanA ucita nahIM hai / vi0 saM0 1253 taka vijayasiMhadeva vidyamAna thA / sambhavata: isake bAda bhI vaha jIvita rahA ho| usake pIche usake putra ajayasiMha takakA GkhalAbaddha itihAsa milatA AtA hai / zAyada usake pIche vi0 saM0 1298 meM trailokyavarmA rAjA ho| usI samaya ke AsapAsa rIvA~ke bagheloMne tripurIke haihayoMke rAjyako naSTa kara diyA / ina haihayavaMziyoMkI mudrAoMmeM caturbhuja lakSmIkI mUrti milatI hai, jisake donoM tarapha hAthI hote haiN| ye rAjA zaiva the / inake jhaMDe meM bailakA nizAna banAyA jAtA thA / For Private and Personal Use Only (1) Ind, ant, Vol, XVII, P. 231. ( 2 ) Ind. Ant Vol. XVII. P. 235. 54 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir DAhalake haihayoM ( kalacuriyoM ) kA vaMzavRkSa / kRSNarAja zaGkaragaNa buddharAja I zaGkaragaNa 2 mugdhatuGga 1 kokaladeva ( prathama ) ! ! ! ! ! 0 O 0 3 bAlaharSa 4 keyUravarSa ( yuvarAjadeva prathama ) 5 lakSmaNarAja 1 0 0 0 0 6 zaGkaragaNa 7 yuvarAjadeva ( dvitIya ) 8 ko kalladeva ( dvitIya ) 1 9 gAGgeyadeva ce0 saM0 789 ( vi0 saM0 2094 ) 10 karNadeva ce0 saM0 793 ( vi0 saM0 1099 ) 1 11 yazaH karNadeva ce0 saM0 874 ( vi0 saM0 1979 ) 1 12 gayakarNadeva ce0 saM0 902 ( vi0 saM0 1208 ) 13 narasiMhadeva ce0 saM0 14 jayasiMhadeva ce0 saM0 926, 928 (vi0 907, 909 ( vi0 saM0 1232, 1234 saM01212,121515 vijayasiMhadeva ce0 saM0 932 (vi0 saM0 tathA vi0 saM0 1216 I 1237 tathA vi0 saM0 1253 16 ajayasiMhadeva trailokyavarmadeva vi0 saM0 1298 55 For Private and Personal Use Only Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza dakSiNa kAzalake haihaya / pahale, kokalladevake vRttAntameM likhA gayA hai ki, kokallake 18 putra the / unameMse sabase bar3A putra mugdhatuGga apane pitA kokalladevakA uttarAdhikArI huA aura dUsare putroMko alaga alaga jAgIreM miliiN| unameMse ekake vaMzaja kaliGgarAjane dakSiNa-kozala ( mahAkozala ) meM apanA rAjya sthApana kiyA / kaliGgarAjake vaMzaja svatantra rAjA hue| 1-kaliGgarAja / yaha kokalladevakA vaMzaja thaa| ratnapurake eka lekha se jJAta hotA hai ki, dakSiNa-kozala para adhikAra karake tummANa nagarako isane apanI rAjadhAnI bnaayaa| (dUsare lekhoMse ilAkekA nAma bhI tummANa honA pAyA jAtA hai ) isake putrakA nAma kamalarAja thA / 2-kamalarAja / yaha kaliGgarAjakA putra aura uttarAdhikArI thA / 3-ratnarAja ( ratnadeva prthm)| yaha kamalarAjakA putra thA aura usake pIche gaddI para baiThA / tummANameM isane ratnezakA maMdira banavAyA thA, tathA apane nAmase ratnapura nAmakA nagara bhI basAyA thA, vahI ratnapura kucha samaya bAda usake vaMzajoMkI rAjadhAnI banA / ratnarAjakA vivAha komomaNDalake rAjA vajUkakI putrI nonallAse huA thA / isI nonallAse pRthvIdeva ( pRthvIza ) ne janma grahaNa kiyaa| 4-pRthvIdeva (prthm)| yaha ratnarAjakA putra aura uttarAdhikArI thaa| isane ratnapurameM eka tAlAva aura tummANameM pRthvIzvarakA mandira banavAyA thaa| pRthvIdevane For Private and Personal Use Only Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir haihaya-vaMza / aneka yajJa kiye / isakI rAnIkA nAma rAjallA thA, jisase jAjalladeva nAmakA putra huaa| 5-jAjalladeva (prthm)| yaha pRthvIdevakA putra thA, tathA usake pIche usakA uttarAdhikArI huaa| isane aneka rAjAoMko apane adhIna kiyA / cedIke rAjAse maitrI kI, kAnyakubja (kannauja) aura jejAkabhukti ( mahobA ) ke rAjA isakI vIratAko dekha karake svayaM hI isake mitra bana gae / isane somezvarako jItA / AMdhrakhimir3I, vairAgara, laMjikA, bhANAra, talahArI, daNDakapura, naMdAvalI aura kukkuTake mAMDalika rAjA isako khirAja dete the / isane apane nAmase jAjallapura nagara basAyA / usI nagarameM maTha, bAga aura jalAzayasahita eka zivamandira banavA kara do gA~va usa mandirake arpaNa kiye| isake gurukA nAma rudraziva thA, jo diGnAga Adi AcAryoMke siddhAntoMkA jJAtA thA / jAjalladevake sAndhivigrahikakA nAma vigraharAja thA / isa rAjAke samaya zAyada cedIkA rAjA yazaHkarNa, kannaujakA rAThor3a govindacandra aura mahobekA rAjA caMdela kIrtivarmA hogaa| ratnapurake haihayavaMzI rAjAoMmeM jAjalladeva bar3A pratApI huA; Azcarya nahIM ki isa zAkhAmeM prathama isIne svatantratA prApta kI ho / isakI rAnIkA nAma somaladevIM thA / isa rAjAke tA~beke sikke mile haiN| unameM eka tarapha 'zrImajjAjaladevaH' likhA hai aura dUsarI tarapha hanumAnakI mUrti banI hai / ce0 saM0 866 (vi0 saM0 1971 I0 sa0 1114 ) kA ratnapurameM eka lekhe jAjalladevake samayakA milA hai / isake putrakA nAma ratnadeva thaa| (1) Ind. Ant. Vol. XXII, P. 92. (2) Ep. Ind. Vol. I. P. 32. 57 For Private and Personal Use Only Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza 6-ratnadeva (dvitiiy)| yaha jAjalladevakA putra thA aura usake bAda rAjya para baitthaa| isane kaliGgadezake rAjA coDa gaGgako jItA / isa rAjAke tA~beke sikke mile haiM / unakI eka tarapha 'zrImadrasnadevaH' likhA hai aura dUsarI tarapha hanumAnakI mUrti banI hai / parantu isa zAkhAmeM ratnadeva nAmake do rAjA hue haiM / isalie ye sikke ratnadeva prathamake haiM yA ratnadeva dvitIyake, yaha nizcayapUrvaka nahIM kahA jA sakatA / isake putrakA nAma pRthvIdeva thaa| 7-pRthvIdeva (dvitiiy)| ___ yaha ratnadevakA putra aura uttarAdhikArI thaa| isake sone aura tA~beke sikke mile haiN| ina sikkoM para eka tarapha 'zrImatpRthvIdevaH' khudA hai aura dUsarI tarapha hanumAnakI mUrti banI hai| yaha mUrti do prakArakI pAI jAtI hai| kisI para dvibhuja aura kisI para caturbhuja / isa zAkhAmeM tIna pRthvIdeva hue haiM / isaliye sikke kisa pRthvIdevake samayake haiM yaha nizcaya nahIM ho sakatA / pRthvIdevake samayake do zilAlekha mile haiM / prathama ce0 saM0 896 ( vi0 saM0 1202 I0 sa0 1145 ) kA aura dUsarA ce0 saM0 910 (vi0 saM0 1216-I0 sa0 1159) kA hai| usake putrakA nAma jAjalladeva thaa| 8-jAjalladeva (dvitiiy)| yaha apane pitA pRthvIdeva dUsarekA uttarAdhikArI huA / ce0 saM0. 919 ( vi0 saM0 1224-I0 saM0 1167 ) kA eka zilAlekha jAjalladevakA milA hai / isake putrakA nAma ratnadeva thA / 9-ratnadeva (tRtiiy)| yaha jAjalladevakA putra thA aura usake pIche gaddI para baiThA / yaha ce. (1) Ep. Ind. Vol. I. P. 40. (2) 0. A. S. R, 17, 76 and.. 17 p,xx. For Private and Personal Use Only Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir haihaya vNsh| saM0 933 ( vi0 saM0 1238-I0 saM0 1181 ) meM vidyamAna thA / isake putrakA nAma pRthvIdeva thaa| 10-pRthvIdeva (tRtiiy)| yaha apane pitA ratnadevakA uttarAdhikArI huA / yaha vi0 saM0 1247 (I0 sa0 1190 ) meM vidyamAna thii| pRthvIdeva tIsareke pIche vi0 saM0 1247 se ina haihayavaMziyoMkA kucha bhI patA nahIM calatA hai| dakSiNa kozalake haihayoMkA vaMzavRkSa / kokalladevake vaMzameM1-kaliGgarAja 2-kamalarAja 3-ratnarAja ( ratnadeva prathama ) 5-pRthvIdeva ( prathama ) 5-jAjalladeva ( prathama ) ce0 saM0 866 (vi0 saM0 1171) 6-ratnadeva ( dvitIya) 7-pRthvIdeva(dvitIya)ce0 saM0896, 910 (vi0saM0 1202,1216) 8-jAjalladeva (dvitIya) ce0 saM0 919 (vi0 saM0 1224) 9-ratnadeva ( tRtIya ) ce0 saM0 533 (vi0 saM0 1238) 10-pRthvIdeva ( tRtIya ) vi0 saM0 1247 (1) C. A. R.Vol xVII P. 43. (2) Ep. Ind. Vol. I. P. 49. For Private and Personal Use Only Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza kalyANake haihyvNshii| dakSiNake pratApI pazcimI caulukya rAjA tailapa tIsarese rAjya chInakara kucha samaya taka vahA~para kalacuriyoMne svatantra rAjya kiyA / usa samaya inhoMne apanA khitAba 'kalijarapuravarAdhIzvara' rakkhA thA / inake lekhoMse prakaTa hotA hai ki ye DAhala ( cedI ) se udhara gae the| isa lie ye bhI dakSiNa kozalake kalacuriyoMkI taraha cedIke kalacuriyoMke hI vaMzaja hoNge| tailapase rAjya chInaneke bAda inakI rAjadhAnI kalyANa nagarameM huI / yaha nagara nijAmake rAjyameM kalyANI nAmase prasiddha hai / inakA jhaNDA suvavRSadhvaja ' nAmase prasiddha thaa| inakA ThIka ThIka vRttAnta jogama nAmake rAjAse milatA hai / isase pUrvake vRttAntameM bar3I gar3abar3a hai; kyoMki harihara ( mAisora ) se mile hue vijjalake samayake lekhase jJAta hotA hai ki, DAhalake kalacuri rAjA kRSNake vaMzaja kannama (kRSNa) ke do putra the-vijjala aura siNdraaj| inameMse bar3A putra apane pitAkA uttarAdhikArI huA / siMdarAjake cAra 'putra the-amuMgi, zaMkhavarmA, kannara aura jogm| inameMse amuMgi aura jogama kramazaH rAjA hue| jogamakA putra permADi (paramardi ) huA / isa pesaDike putrakA nAma vijjala thI / vijjalake jyeSTha putrakA nAma sovidava ( somadeva ) thA / isake za0 saM0 1095 (vi0 saM0 1230 ) ke lekhameM likhA hai:_ candravaMzI saMtama ( saMtasama ) kA putra sagararasa huA / usakA putra kannama huaa| kannamake, nAraNa aura vijjala do putra hue / vijjalakA putra karNa aura usakA jogama huaa| parantu za0 saM0 1096 ( gata) aura 1105 ( gata ) ( vi0 saM0 1231 aura 1240 ) ke tAmrapatroM(1) mAisora insakripzansa pR0 64 / For Private and Personal Use Only Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir haihaya vaMza / meM jogamako kRSNakA putra likhA hai / tathA usake pUrvake nAma nahIM likhe haiM / isI taraha za0 saM0 1100 (vi0 saM0 1235) ke tAmrapatrameM kannamase vijjala aura rAjalakA, tathA rAjalase jogamakA utpanna honA likhA hai / isa prakAra karIba karIba eka hI samayake lekha aura tAmrapatroMmeM diye hue jogamake pUrvajoMke nAma paraspara nahIM milte| 1-jogm|| isake pUrvake nAmoMmeM gar3abar3a honese isake pitAkA kyA nAma thA yaha ThIka ThIka nahIM kaha sakate / isake putrakA nAma permADi ( paramardi) thaa| 2-peADi ( prmrdi)| yaha jogamakA putra aura uttarAdhikArI thA / za0 saMbapta 1051 ( vartamAna ) ( vi0 saM0 1185 I0 saM0 1128) meM yaha vidyamAna thaa| yaha pazcima solaMkI rAjA somezvara tIsarekA sAmanta thaa| tardavAr3I jilA ( bIjApurake nikaTa ) usake adhIna thA / isake putrakA nAma vijjaladeva thA ! 3-vijjaladeva / / yaha pUrvokta solaMkI rAjA somezvara tIsareke uttarAdhikArI jagadekamalla dUsarekA sAmanta thA / tathA jagadekamallakI mRtyuke bAda usake choTe bhAI aura uttarAdhikArI taila (tailapa) tIsarekA sAmanta huaa| taila (tailapa ) tIsarene usako apanA senApati bnaayaa| isase vijjalakA adhikAra bar3hatA gayA / antameM usane tailapake dUsare sAmantoMko apanI tarapha milAkara usake kalyANake rAjya para hI adhikAra kara liyaa| za0 saM0 1079 (vi0 saM0 1214 ) ke pahaleke lekhoMmeM vijjalako mahAmaNDalezvara likhA hai| yadyapi za0 saM0 1079 se usane apanA rAjya-. (1) Bom. A. S. J. Vol. XVII. P. 289. Ind. Ant. Vol. IV. P, 74. For Private and Personal Use Only Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza varSa ( san julUsa ) likhanA prArambha kiyA, aura tribhuvanamalla, bhujabalacakravartI aura kalacuryacakravartI viruda (khitAba ) dhAraNa kiye, tathApi kucha samayataka mahAmaNDalezvara hI kahAtA rahA / kintu za0 saM0 1084 (vi0saM0 1219) ke lekhameM usake sAtha samasta bhuvanAzraya, mahArAjAdhirAja, paramezvara paramabhaTTAraka Adi svatantra rAjAoMke khitAba lage haiN| isase anumAna hotA hai ki vi0 saM0 1219 ke karIba vaha pUrNa rUpase svAtantryalAbha kara cukA thaa| vijjala dvArA harAe jAne ke bAda kalyANako chor3akara taila araNogiri (dhAravAr3a jile) meM jA rahA / parantu vahA~para bhI vijjalane usakA pIchA kiyA, jisase usako vanavAsIkI tarapha jAnA pdd'aa| vijjalane kalyANake rAjyasiMhAsana para adhikAra kara liyA, tathA pazcimI caulukya rAjyake sAmantoMne bhI usako apanA adhipati mAna liyA / vijjalake rAjyameM jainadharmakA adhika pracAra thaa| isa matako naSTa kara isake sthAnameM zaivamata calAnekI icchAse basava nAmI brAhmaNane 'vIrazaiva ' ( liMgAyata ) nAmakA nayA paMtha calAyA / isa matake anuyAyI vIrazaiva (liMgAyata ) aura isake upadezaka jaMgama kahalAne lge| isa matake pracArArtha aneka sthAnoMmeM basavane upadezaka bheje / isase usakA nAma una dezoMmeM prasiddha ho gyaa| isa matake anuyAyI eka cA~dIkI DibiyA galemeM laTakAe rahate haiM / isameM zivaliMga rahatA hai| liMgAyatoMke 'basava-purANa' aura jainoMke 'vijjalarAya-caritra' nAmaka granthoM meM aneka karAmAtasUcaka anya bAtoMke sAtha basava aura vijjaladevakA vRttAnta likhA hai| ye pustakeM dharmake Agrahase likhI gaI haiM / isalie ina donoM pustakoMkA vRttAnta paraspara nahIM milatA / 'basavapurANa' meM likhA hai:-"vijjaladevake pradhAna baladevakI putrI gaMgAdevIse basavakA vivAha huA thaa| baladevake dehAntake bAda basavako usakI For Private and Personal Use Only Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir haihaya vaMza | prasiddhi aura sadguNoM ke kAraNa vijjalane apanA pradhAna, senApati aura koSAdhyakSa niyata kiyA, tathA apanI putrI nIlalocanAkA vivAha usake -sAtha kara diyA / usasamaya apane mata ke pracArArtha upadezoM ke liye basavane rAjyakA bahutasA dravya kharca karanA prArambha kiyaa| yaha khabara basavake zatruke dUsare pradhAnane vijjalako dI; jisase basavase vijjala aprasanna ho gayA / tathA inake ApasakA manomAlinya pratidina bar3hatA hI gayA / yahA~ taka naubata pahu~cI ki eka dina vijjaladevane, halleija aura madhuveyya nAmake do dharmaniSTha jaMgamoMkI A~kheM nikalavA DAlIM / yaha hAla dekha basava kalyANase bhAga gayA / parantu usake bheje hue jagadeva nAmaka puruSane apane do mitroM sahita rAjamandira meM ghusakara sabhA ke bIca meM baiThe hue vijjalako mAra DAlA / yaha khabara sunakara basava kuNDalIsaMgamezvara nAmaka sthAnameM gyaa| vahIM para vaha zivameM laya ho gayA / basavakI avivAhitA bahina nAgalAMvikAse cannabasavakA janma huA / isane liMgAyata matakI unnati kI / ( liMgAyata loga isako zivakA avatAra mAnate haiM / ) savake dehAnta ke bAda vaha uttarI kanADA deza ke ulvI sthAna meM jA rahA / " " cannabasava purANa ' meM likhA hai: - "vartamAna zaka saM0 707 (vi0 saM0 841 ) meM basava, zivameM laya ho gayA / ( yaha saMvat sarvathA kapolakalpita hai / ) usake bAda usake sthAna para vijjalane cannabasavako niyata kiyA / eka samaya halleija aura madhuveyya nAmaka jaGgamoMko rassIse ba~dhabAkara vijjalane pRthvIpara ghasITavAe; jisase unake prANa nikala gaye / yaha hAla dekha jagadeva aura bommaNa nAmake do mazAlaciyoMne rAjAko mAra DAlA / usasamaya cannabasava bhI kitane hI savAroM aura paidaloMke sAtha kalyANase bhAgakara ulvI nAmaka sthAna meM calA AyA / vijjalake dAmAdane usakA pIchA kiyA, parantu vaha hAra gayA / usake bAda vijjalake putra ne car3hAI kI / kintu 63 For Private and Personal Use Only Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza vaha kaida kara liyA gayA / tadanantara nAgalAMbikAkI salAhase marI huI senAko cannabasavane pIche jIvita kara diyA, tathA naye rAjAko vijjalakI taraha jaGgamauko na satAne aura dharmamArga para calanekA upadeza dekara kalyANako bheja diyA / " 'vijjalarAya-carita' meM likhA hai: "basavakI bahina bar3I hI rUpavatI thii| usako vijjalane apanI pAsavAna ( avivAhitA strI) banAI / isI kAraNa basava vijjalake rAjyameM ucca padako pahu~cA thA / " isI pustakameM basava aura vijjalake dehAntake viSayameM likhA hai ki " rAjA vijjala aura basabake bIca dvopagni bhar3akaneke bAda, rAjAne kolhApura ( silhArA ) ke mahAmaNDalezvara para car3hAI kI / vahA~se lauTate samaya mArgameM eka dina rAjA apane khememeM baiThA thA, usa samaya eka jaGgama jaina sAdhukA veSa dhAraNakara upasthita huA, eka phala usane rAjAko najara kiyA / usa sAdhuse vaha phala lekara rAjAne sUMghA; jisase usa para viSakA prabhAva par3a gayA aura usIse usakA dehAnta ho gyaa| parantu marate samaya rAjAne apane putra immaDivijjala (dUsarA vijjala) se kaha diyA ki, yaha kArya basavakA hai, ataH tU usako mAra DAlanA / isa para immaDivijjalane basavako pakar3ane aura jaGgamoMko mAra DAlanekI AjJA dii| yaha khabara pAte hI kue~meM gira kara basabane AtmahatyA kara lI, tathA usakI strI nIlAMbAne viSa bhakSaNa kara liyA / isa taraha navIna rAjAkA krodha zAnta hone para cannabasavane apane mAmA basavakA dravya rAjAke najara kara diyaa| isase prasanna hokara usane cannabasavako apanA pradhAna banA liyA / " __ yadyapi pUrvokta pustakoMke vRttAntoMmeM satyAsatyakA nirNaya karanA kaThina hai tathApi sambhavataH basava aura bijjalake bIcakA dveSa hI una donoMke nAzakA kAraNa huA hogA / vijjaladevake pA~ca putra the-somezvara ( sovideva ), 64 For Private and Personal Use Only Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir haihy-vNsh| saMkama, Ahavamalla, siMghaNa aura vajradeva / isake eka kanyA bhI thii| usakA nAma siriyA devI thaa| isakA vivAha siMhavaMzI mahAmaNDalezvara cAvaMDa dUsareke sAtha huA thaa| vaha yelabarga pradezakA svAmI thA / siriyAdevI aura vajradevIkI mAtAkA nAma ecaladevI thaa| vijjaladevake samayake kaI lekha mile haiN| unameMkA antima lekha vartamAna za0saM0 1091 (vi0 saM0 1225) ASAr3ha badI amAvAsyA ( dakSiNI ) kA hai| usakA putra somezvara usI varSase apanA rAjyavarSa ( sana-julUsa ) likhatA hai / ataeva vijjaladevakA dehAnta aura somezvarakA rAjyAbhiSeka vi0 saM0 1225 meM honA cAhie / yaha somezvara apane pitAke samayameM hI yuvarAja ho cukA thaa| 4-somezvara (sovideva ) / yaha apane pitAkA uttarAdhikArI huaa| isakA dUsarA nAma sovideva thA / isake khitAba, ye the-bhujabalamalla, rAyamurArI, samastabhuvanAzraya, zrIpRthvIvallabha, mahArAjAdhirAja paramezvara aura kalacurya-cakravartI / ___ isakI rAnI sAvaladevI saMgItavidyAmeM bar3I nipuNa thI / eka dina usane aneka dezoMke pratiSThita puruSoMse bharI huI rAjasabhAko apane uttama gAnase prasanna kara diyaa| isa para prasanna hokara somezvarane use bhUmidAna karanekI AjJA dii| yaha bAta usake tAmrapatrase prakaTa hotI hai| isa dezameM musalamAnoMkA Adhipatya honeke bAdase hI kulIna aura rAjyagharAnoMkI striyoM se saMgItavidyA lupta hogaI hai / itanA hI nahIM, yaha vidyA aba unake liye bhUSaNake badale dUSaNa samajhI jAne lagI hai / parantu prAcIna samayameM striyoMko saMgItakI zikSA dI jAtI thii| tathA yaha zikSA striyoM ke liye bhUSaNa bhI samajhI jAtI thI / isakA pramANa rAmAyaNa, kAdaMbarI, mAlavikAgnimitra aura mahAbhArata Adi saMskRta sAhityake aneka prAcIna granthoMse milatA hai / tathA kahIM kahIM prAcIna zilAlekhoMmeM For Private and Personal Use Only Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza bhI isakA ullekha pAyA jAtA hai / jaise-hoyazala (yAdava) rAjA ballAla prathamakI tInoM rAniyA~ gAne aura nAcanemeM bar3I kuzala thiiN| inake nAma padamaladevI, cAvalidevI aura boppadevI the| ballAlakA putra viSNuvardhana aura usakI rAnI zAntaladevI, donoM, gAne, bajAne aura nAcane meM bar3e nipuNa the| __ somezvarake samayakA sabase pichalA lekha (vartamAna ) za0 saM0 1099 (vi0 saM0 1233) kA milA hai| yaha lekha usake rAjyake dasaveM varSameM likhA gayA thaa| usI varSameM usakA dehAnta honA sambhava hai| 5-saMkama (nizzaMkamalla) yaha somezvarakA choTA bhAI thA, tathA usake pIche usakA uttarAdhikArI huA / isako nizzaMkamalla bhI kahate the / saGkamake nAmake sAtha bhI ve hI khitAba likhe milate haiM, jo khitAba somezvarake nAmake sAtha haiN| __ (vartamAna ) za0 saM0 1103 (vi0 sa01237 ) ke lekhameM saMkamake rAjyakA pA~cavA~ varSa likhA hai| 6-aahvmll| yaha saGkamakA choTA bhAI thA aura usake bAda gaddI para baitthaa| isake nAmake sAtha bhI ve hI pUrvokta somezvaravAle khitAba lage haiM / (vartamAna) za0 saM0 1103 se 1106 (vi0 saM0 1237 se 1240) takake Ahavamalake samayake lekha mile hai| 7-siMghaNa / yaha AhavamallakA choTA bhAI aura uttarAdhikArI thaa| za0 saM0 1105 (vi0 saM0 1240 ) kA siMgha ke samayakA eka tAmrapatra milA hai| (, Shravan Belgola inscriptions. No. 56. For Private and Personal Use Only Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir haihaya vaMza | usameM isako kevala mahArAjAdhirAja likhA hai / vi0 saM0 1240 ( I0 sa0 1983 ) ke AsapAsa solaMkI rAjA taila (tailapa ) tIsare ke putra somezvarane apane senApati bomma ( brahma ) kI sahAyatA se kalacuriyoMse apane pUrvajoMkA rAjya pIche chIna liyA / kalyANameM phira solaDDiyoM kA rAjya sthApana huA / vahA~parase siMghaNake pIcheke kisI kalacurI rAjAkA "lekha aba taka nahIM milA hai / kalyANake haihayoMkA vaMzavRkSa | 13 - jogama 2 - permADi ( paramardi ) 3 - vijjala 4 - somezvara, 5 - saMkama, 6 - Ahavamalla, 7-siMghaNa, 8 vajradeva / 67 For Private and Personal Use Only Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org bhAratake prAcIna rAjavaMza Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 3 paramAra vaMza | AbUke paramAra / paramAra apanI utpatti AbU pahAr3a para mAnate haiM / pahale samaya meM AbU aura usake AsapAsa dUra dUra takake deza unake adhIna the / vartamAna sirohI, pAlanapura, mAravAr3a aura dA~tA rAjyoMkA bahuta aMza unake rAjya meM thA / unakI rAjadhAnIkA nAma candrAvatI thA / yaha eka samRddhizAlinI nagarI thI / vikrama saMvatkI gyArahavIM zatAbdi ke pUrvArdhameM nADola meM cauhAnoMkA aura aNahilavAr3e meM caulukyoMkA rAjya sthApita huA / usa samaya se paramAroMkA rAjya ukta vaMzoM ke rAjAoMne dabAnA prArambha kiyA / vikramasaMvat 1368 ke nikaTa cauhAna rAva lumbhAne unake sAre rAjyako chIna kara AbUke paramAra rAjyakI samApti kara dI / AbUke paramAroM ke lekhoM aura tAmrapatroMmeM unake mUla - puruSakA nAma dhaumarAja yA dhUmarAja likhA milatA hai / pATanArAyaNake mandiravAle vikrama saMvat 1344 ke zilAlekhameM likhA hai:-- anItadhenve paranirjayena muniH svagotraM paramArajAtim / tasmai dadAvuddhatabhUribhAgyaM taM dhaumarAjaM ca cakAra nAmnA // 4 // tathA - vikrama saMvat 1287 meM khodI gaI vastupAla - tejapAla ke mandira - kI prazasti meM likhA hai: zrIghUmarAjaH prathamaM babhUva bhUvAsavastatra narendravaMze / parantu isa rAjA ke samayakA kucha bhI patA nahIM calatA / vikrama saMvat 1218 ( IsavI sana 1961 ) ke kirADUke lekha meM inakI vaMzAvalI sindhurAjase prArambha kI gaI hai / parantu dUsare lekhoM meM 68 For Private and Personal Use Only Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir paramAra-caMza / sindhurAja nAma nahIM milatA / unameM utpalarAjase hI paramAroMkI vaMza"paramparA likhI gaI hai| 1-sindhuraaj| pUrvokta kirADUke lekhAnusAra yaha rAjA mAravAr3ameM bar3A pratApI huaa| lekhake cauthe zlokameM likhA hai:__ siMdhurAjo mahArAjaH samabhUnmarumaNDale // 4 // yaha rAjA mAlaveke sindhurAja nAmaka rAjAse bhinna thA / yaha kathana isa bAtase aura bhI puSTa hotA hai ki vikrama saMvat 1088 ke nikaTa AbUke sindhurAjakA sAtavA~ vaMzaja dhandhuka solaGkI bhIma dvArA candrAvatIse nikAla diyA gayA thA aura vahA~se mAlaveke sindhurAjake putra bhojakI zaraNameM calA gayA thA / sambhava hai ki jAlorakA sindhurAjezvarakA mandira isIne (AbUke sindhurAjane) banavAyA ho / mandirapara vikrama saMvat 1174 (IsavI san 1917) meM vIsaladevakI rAnI melaradevIne suvarNakalaza car3havAyA thaa| isase yaha bhI prakaTa hotA hai ki usa samaya jAlora para bhI paramAroMkA adhikAra thaa| 2-utpalarAja / yadyapi vikrama saMvat 1099 ( IsavI san 1042) ke vasantagar3hake lekhameM isI rAjAse vaMzAvalI prArambha kI gaI hai tathApi kirADUke lekhase mAlUma hotA hai ki yaha sindhurAjakA putra thA / mUtA naiNasIne bhI apanI khyAtameM dhUmarAjake bAda utpalarAjase hI vaMzAvalI prArambha kI hai| usane likhA hai:___ UpalarAI kirADU chor3a osiyA~ basiyo, saciyAya prasanna huI, mAla * batAyo, osiyA~meM deharo kraayo|" (1) Ep. Ind., Vol. II, P, II. For Private and Personal Use Only Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza arthAt -- utpalarAja kirADU chor3a kara osiyA~ nAmaka gA~vameM jA basA / saciyAya nAmaka devI usa para prasanna huI; use dhana batalAyA / isake badale usane osiyA~meM eka mandira banavA diyA / 3- AraNyarAja / yaha apane pitA utpalarAjakA uttarAdhikArI thA / 4- kRSNarAja prathama / yaha AraNyarAjakA putra aura uttarAdhikArI thA / sirohI - rAjyake vasantagar3ha nAmaka kileke kha~Dahara meM eka bAvar3I hai / usameM vikrama-saMvat 1099 kA, pUrNapAlake samayakA, eka lekha hai / lekhameM likhA hai: asyAnvaye hyutpalarAjanAmA AraNyarAjo'pi tato babhUva / tasmAdabhUdadbhuta kRSNarAjo vikhyAtakIrtiH kila vAsudevaH // arthAt - isa ( dhUmarAja ) ke vaMzameM utpalarAja huA / usakA putra AraNyarAja aura AraNyarAjakA putra adbhuta guNoMvAlA kRSNarAja huA / prophesara kIlahArnane isa rAjAkA nAma adbhuta kRSNarAja likhA hai; para yaha unakA bhrama hai | isakA nAma kRSNarAja hI thA / adbhuta zabda to kevala isakA vizeSaNa hai| isake pramANameM vikrama saMvat 1378' kI AbU ke ' vimalavasahI ' nAmaka mandirakI prazastikA yaha zloka hama nIce dete haiM: tadanvaye kAnhaDadevavIraH purAvirAsItprabalapratApaH // arthAt -- usake vaMza meM vIra kAnhar3adeva huA / kAnhar3adeva kRSNadeva - - kAhI apabhraMza hai; adbhuta kRSNadevakA nahIM / isase yaha mAlUma huA ki use kAnhar3adeva bhI kahate the / ( 1 ) Ep. Ind., Vol. IX, p. 148. 70 For Private and Personal Use Only Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prmaar-vNsh| 5-dharaNIvarAha / yaha kRSNarAjakA putra thA / usake pIche yahI gaddI para baiThA / prophesara kIlahAnane isakA nAma chor3a diyA hai aura adbhuta-kRSNarAjake putrakA nAma mahipAla likha diyA hai / para unako isa jagaha kucha sandeha huA thaa| kyoMki vahIM para unhoMne koSThakameM isa taraha likhA hai: "(Or, if a name should have been lost at the comme ncement of line 4, his son's son. )" arthAt-zAyada yahA~ para kRSNarAjake putrake nAmake akSara khaNDita ho gaye haiN| isako gujarAtake solaGgI mUlarAjane harA kara bhagA diyA thaa| usa samaya rASTrakUTa dhavalane isakI madada kI thI / isa bAtakA patA vikrama saMvat 1053 ( IsavI san 996) ke rASTrakUTa dhavalake lekhase lagatA hai: "yaM bhUlAdudamUlayadgurubalaH zrImalarAjo nRpo darpAndho dharaNIvarAhanRpati yadvadvipaH pAdapam / AyAtaM bhuvi kAMdizIkamabhiko yastaM zaraNyo dadhau daMSTrAyAmiva rUDhamUDhamahimA kolo mahImaNDalam // 12 // sambhavataH isI samayase AbUke paramAra gujarAtavAloMke sAmanta bne| mUlarAjane vikrama saMvat 1017 se 1052 (IsavI san 961 se 996), taka rAjya kiyA thaa| ataeva yaha ghaTanA isa samayake bIcakI hogii|| zilAlekhoMmeM dharaNIvarAhakA nAma sAfa sAfa nahIM miltaa| para kirAke lekhake AThaveM zlokake pUrvArdha aura vasantagar3hake pA~caveM zlokake uttarAdhase usake astitvakA ThIka anumAna kiyA jA sakatA hai / ukta padoMko hama kramazaH nIce uddhRta karate haiM:prathama- sindhurAjadharAdhAradharaNIdharadhAmavAn ... ... ... ... // 8 // For Private and Personal Use Only Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza dvitIya- ... ... ... ... ... ...zrImAnyathorvI dhRtavAnvarAhaH // 5 // dharaNIvarAha nAmakA eka cApavaMzI rAjA vardhamAnameM bhI huA hai / para usakA samaya zaka saMvat 836 (vikrama-saMvat 971 IsavI sana 914) hai| hayDIke rASTrakUTa dhavalake lekhakA dharaNIvarAha yahI paramAra dharaNIvarAha thaa| gujarAtake mUlarAja dvArA AbUse bhagAye jAnepara vaha gor3avAr3ake rASTrakUTa rAjA dhavalakI zaraNa gayA thaa| yaha ghaTanA bhI yahI siddha karatI hai| rAjapUtAnemeM dharaNIvarAhake nAmase eka chappaya bhI prasiddha hai maMDovarasAmaMta huvo ajamera siddhasuva / gar3ha pUgala gajamalla huvau lauvai bhAMNabhuva / alha palha arabadda bhoja rAjA jAlandhara // jogarAja dharadhATa huvI hAMsU pArakara / navakoTa kirADDa saMjugata thira paMvAra hara thppiyaa| dharaNIvarAha dhara bhAiyAM kATa bAMTa jUjU kiyA // chappayameM likhA hai ki dharaNIvarAhane pRthvI apane nau bhAiyoMmeM bA~Ta dI thii| para yaha chappaya pIchekI kalpanA pratIta hotA hai / isameM siddha nAmaka bhAIko ajamera denA likhA hai / ajamera ajayadevake samaya basA thaa| ajayadevakA samaya 1176 ke AsapAsa hai / usake putra arNorAjakA eka lekha, vikrama saMvat 1196 kA likhA huA, jayapura zekhAvATI prAntake jIvaNa-mAtAke mandirameM lagA huA hai / ataH dharaNIvarAhake samayameM ajamerakA honA asambhava hai| 6-mahipAla / yaha dharaNIvarAhakA putra thA / usake pIche rAjyadhikAra ise hI milA / isakA dUsarA nAma devarAja thA / vikrama saMvat 1059 (IsavI san 1002) kA isakA eka lekha milA hai| For Private and Personal Use Only Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir paramAra-caMza / 7-dhandhuka / mahipAlakA putra aura uttarAdhikArI thaa| yaha bar3A parAkramI rAjA thA / isakI rAnIkA nAma amRtadevI thA / amRtadevIse pUrNapAla nAmakA putra aura lAhinI nAmaka kanyA huI / kanyAkA vivAha dvijAtiyoMke vaMzaja cacake putra vigraharAjase huA / vigraharAjake dAdAkA nAma durlabharAja aura paradAdAkA saGgamarAja thA / lAhinI vidhavA ho jAne para apane bhAI pUrNapAlake yahA~ vasiSThapura ( vasantagar3ha) calI AI / vi0saM0 1099 meM usane vahA~ke sUryamandira aura sarasvatI-bAvar3IkA jIrNoddhAra karAyA / isIse bAvar3IkA nAma lANabAvar3I huaa| gujarAtake caulukyarAjA bhImadevake sAtha virodha ho jAnepara dhandhuka AbUse bhAgakara dhArAke rAjA bhoja prathamakI zaraNameM gayA / bhoja usa samaya cittaurake kilemeM thA / AbUpara poravAla jAtike vimalazAha nAmaka mahAjanako bhImane apanA daNDanAyaka niyata kiyA, usane dhandhukako cittaurase bulavA bhejA aura bhImadevase usakA mela karavA diyA / vi0 saM0 1088 meM isI vimalazAhane delavAr3e AdinAthakA prasiddha mandira banavAyA / mandira bahuta hI sundara hai; vaha bhAratake prAcIna zilpakA acchA namUnA hai| usake banavAne meM karor3oM rupaye lage hoNge| vi0 saM0 1117 ke bhInamAlake zilAlekhameM dhandhukake putrakA nAma kRSNarAja likhA hai / ataH anumAna hai ki isake do putra the-pUrNapAla aura kRssnnraaj| 8-pUrNapAla / ___ yaha dhandhukakA jyeSTha putra aura uttarAdhikArI thA / isake tIna zilAlekha mile haiN| pahalA vikrama saMvat 1099 ( IsavI san 1042) kA vasantagar3hameM, dUsarA isI saMvatkA sirohI-rAjyake eka sthAnameM aura For Private and Personal Use Only Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza tIsarA vikrama saMvat 1102 ( IsavI sana 1045) kA gor3avAr3a paraganeke bhAi~da gaaNvmeN| 9-kRSNarAja dUsarA / yaha pUrNapAlakA choTA bhAI thaa| usake pIche usake rAjyakA yahI uttarAdhikArI huaa| isake do zilAlekha bhInamAlameM mile haiN| pahalA vikrama saMvat 1117 ( IsavI sana 1061) mAghasudI 6 kA aura dUsarA vikrama saMvat 1123 ( IsavI san 1066) jyeSTha vadI 12 kA / inameM yaha mahArAjAdhirAja likhA gayA hai / vikrama saMvat 1319 (IsavI sana 1262) ke cAhamAna cAcigadevake jhUdhAmAtAvAle lekhameM yaha bhUmipati kahA gayA hai / isase mAlUma hotA hai ki pUrNapAlake bAda usakA choTA bhAI kRSNarAja vasantagar3ha, bhInamAla aura kirADUkA svAmI huA / ise zAyada bhImane kaida kara liyA thA / cAcigadevake pUrvokta lekhakA aThArahavA~ zloka yaha hai:--- jajJe bhUbhRttadanu tanayastasya bAlaprasAdo bhImakSmAbhRccaraNayugalImardanavyAjato yH| kurvanpIDAmatibalatayA mocayAmAsa kArA gArAdbhUmIpatimapi tathA kRSNadevAbhidhAnam // arthAt-bAlaprasAdane bhImadevake caraNa pakar3aneke bahAne usake paira itane jorase dabAye ki use bar3I takalIpha hone lagI / usane apane paira taba chur3A pAye jaba badale meM rAjA kRSNarAjako kaidase chor3anA svIkAra kiyaa| kirADUke zilAlekhameM pUrNapAlakA nAma nahIM hai / usakI jagaha usake choTe bhAI kRSNarAjahIkA nAma hai / ataH anumAna hotA hai ki kRSNarAjase kirADUkI dUsarI zAkhA calI hogI / (1) EP. Ind. vol, IX, P, 70, 74 For Private and Personal Use Only Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir paramAra-vaMza / 10-dhruvbhtt| yaha kisakA putra thA, isa bAtakA abataka nizcaya nahIM huaa| vastupAla-tejapAlake mandirakI vikrama saMvat 1287 kI prazastike cauMtIsaveM zlokake pUrvArddhameM likhA hai: dhandhukadhruvabhaTAdayastatasteripudvayaghaTAjito'bhavan / arthAt-dhUmarAjake vaMzameM dhandhuka aura dhruvabhaTa Adi vIra utpanna hue| yahI bAta eka dUsare khaNDa-zilAlekhase bhI prakaTa hotI hai / yaha khaNDa-lekha AbUke acalezvarake mandirameM aSTottarazataliGgake nIce lagA huA hai| isameM vastupAla-tejapAlake vaMzakA vRttAnta honese anumAna hotA hai ki yaha unhIMkA khudavAyA huA hai / isake terahaveM zlokameM likhA hai: __ apare'pi na sandigdhA dhandhUndhruvabhaTAdayaH / yahA~para inakI pIr3hiyoMkA nizcita rUpase patA nahIM lagatA / 11-rAmadeva / yaha dhruvabhaTakA vaMzaja thaa| yaha bAta vastupAla-tejapAlakI prazastike. cauMtIsaveM zlokake uttarArdhase prakaTa hotI hai: yatkule'jani pumAnmanoramo rAmadeva iti kAmadevajit // 34 // arthAt dhruvabhaTake vaMzameM atyanta sundara rAmadeva nAmaka rAjA huaa| yahI bAta acalezvarake lekhase bhI prakaTa hotI hai: zrIrAmadevanAmA kAmAdapi sundaraH so'bhUt / 12-vikramasiMha / yadyapi isa rAjAkA nAma vastupAla-tejapAla aura acalezvarakI prazastiyoMmeM nahIM hai tathApi vyAzrayakAvyameM likhA hai ki jisa samaya caulukya rAjA kumArapAlane cauhAna arNorAja (AnA) para car3hAI kI usa samaya, arthAt vikrama saMvat 1207 ( IsavI san 1150) meM, AbU para. 75 For Private and Personal Use Only Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza kumArapAlakA sAmanta paramAra vikramasiMha rAjya karatA thA / yaha bhI apane mAlika kumArapAlakI senAke sAtha thaa| jinamaNDana apane kumArapAlaprabandhameM likhatA hai ki vikramasiMha lar3AIke samaya arNorAjase mila gayA thA / isalie usako kumArapAlane kaida kara liyA aura AbUkA rAjya usake bhatIje yazodhavalako de diyA / ataH AbU para vikramasiMhakA rAjya karanA siddha hai / usakA nAma pUrvokta donoM lekhoMse bhI prAcIna bAzrayakAvyameM maujUda hai| 13-yazodhavala / yaha vikramasiMhakA bhatIjA thA / usake kaida kiye jAneke bAda yaha gaddI para baiThA / kumArapAlake zatru mAlaveke rAjA ballAlako isane mArA / yaha bAta pUrvokta vastupAla-tejapAlake lekhase aura acalezvarake lekhase bhI prakaTa hotI hai| isakI rAnIkA nAma saubhAgyadevI thA / yaha caulukyavaMzakI thii| isake do putra the--dhArAvarSa aura prahlAdadeva / vikrama saMvat 1202 (IsavI sana 1146) kA, isake rAjya-samayakA, eka zilAlekha ajArI gA~vase milA hai| usameM likhA hai: pramAravaMzodbhavamahAmaNDalezvarazrIyazodhavalarAjye isase usa samayameM isakA rAjya honA siddha hai / (1) tasmAnmahI viditAnyakalatrayAtra sparzo yazodhavala ityavalambate sma / yo gurjarakSitipatipratipakSamAjau ballAlamAlabhata mAlavamedinIndram // 15 // (-acalezvarake mandirakA lekha) yazcaulukyakumArapAlanRpatipratyarthitAmAgataM gatvA satvarameva mAlavapatiM ballAlamAlabdhavAn // 35 // (-vastupAlake jaina-mandirakI, vikrama saMvat 1287 kI, prazasti ) 76 For Private and Personal Use Only Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prmaar-cNsh| vikrama saMvat 1220 kA dhArAvarSakA eka zilAlekha kAyadrA gA~va (sirohI ilAke ) ke bAhara, kAzI-vizvezvarake mandirameM, milA hai| ataH yazodhavalakA dehAnta ukta saMvatke pUrva hI huA hogA / 14-dhaaraavrss| yaha yazodhavalakA jyeSTha putra thA / yahI usakA uttarAdhikArI huaa| yaha rAjA bar3A hI vIra thaa| isakI vIratAke smAraka abataka bhI AbUke AsapAsake gA~voMmeM maujUda haiM / yahA~ yaha dhAra-paramAra nAmase prasiddha hai| pUrvokta vastupAla-tejapAlakI prazastike chattIsaveM zlokameM isakI vIratAkA isa taraha varNana kiyA gayA hai: zatruzreNIgalavidalanonidranistriMzadhAro dhArAvarSaH samajani sutastasya vizvaprazasyaH / krodhAkrAntapradhanavasudhA nizcale yatra jAtA zcotannetrotpalajalakaNaH koMkaNAdhIzapalyaH // 36 // __ arthAt-yazodhavalake bar3A hI vIra aura pratApI dhArAvarSa nAmaka putra huA / usake bhayase koMkaNa dezake rAjAkI rAniyoMke A~sU gire / __koMkaNake zilAravaMzI rAjA mallikArjuna para kumArapAlane phauja bhejI thii| parantu pahalI bAra usako hAra kara lauTanA pdd'aa| parantu dUsarI bArakI car3hAImeM mallikArjuna mArA gayA / sambhava hai, isa caDhAImeM dhArAvarSa bhI gujarAtakI senAke sAtha rahA ho| ___ apane svAmI gujarAtake rAjAoMke sahAyatArtha dhArAvarSa musalamAnoMse bhI lar3A thaa| yadyapi isakA varNana saMskRtalekhoMmeM nahIM hai, tathApi fArasI tavArIkhoMse isakA patA lagatA hai| tAjula-maAsirameM likhA hai: hijarI san 593 (vikrama-savat 1254 I0san 1197 ) ke safara mahInemeM nahavAle ( anahilavAr3e ) ke rAjA para khusaro (kutabuddIna aibaka) ne car3hAI kii| jisa samaya vaha pAlI aura nADolake pAsa AyA usa samaya yahA~ke For Private and Personal Use Only Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhArata ke prAcIna rAjavaMza kile use bilakula hI khAlI mile / AbUke nIcekI eka ghATImeM rAyakarNa aura dArAbarsa (dhArAvarSa ) bar3I senA lekara lar3ane ko taiyAra the / unakA moracA maja - bUta hone se unapara hamalA karanekI himmata musalamAnoMkI na par3I / pahale isI sthAna para sulatAna zahAbuddIna gorI ghAyala ho cukA thA / ataH inako bhaya huA ki kahIM senApati ( kutabuddIna ) kI bhI vahI dazA na ho / musalamAnoM ko isa prakAra AgA-pIchA karate dekha hindU yoddhAoMne anumAna kiyA ki ve Dara gaye haiM / ataH ghATI chor3akara ve maidAnameM nikala Aye / isa para donoM taraphase yuddhakI taiyArI huii| tArIkha 13 rabiula avvala ke prAtaH kAla se madhyAhna taka bhISaNa lar3AI huI / lar3AImeM hinduoMne pITha dikhalAI / unake 50,000 AdamI mAre gaye aura 20,000 kaida hue / tArIkha phariztAmeM pAlI ke sthAna para bAlI likhA hai / Upara hama AbUke nIce kI ghATI meM sulatAna zahAbuddIna gorIkA ghAyala honA likha cuke haiM / yaha yuddha hijarI san 574 ( IsavI san 1978 - vikramasaMvat 1235 ) meM huA thA / tabakAte nAsirI meM likhA hai ki jisa samaya sulatAna mulatAnake mArga se naharavAle ( anahilavAr3a ) para car3hA usa samaya vahA~kA rAjA bhImadeva bAlaka thA / para usake pAsa bar3IbhArI senA aura bahutase hAthI the / isalie usase hArakara sulatAnako lauTanA par3A / yaha ghaTanA hijarI sana 574 meM huI thI / isa yuddha meM bhI dhArAvarSakA vidyamAna honA nizcaya hai / yaha yuddha bhI AbUke nIce hI huA thA / usa samaya bhI dhArAvarSa AbUkA rAjA aura gujarAtakA sAmanta thA / dhArAvarSa ke samaya ke pA~ca lekha mile haiM / pahalA vikrama saMvat 1220 ( IsavI sana 1963 ) kA lekha kAyadrA ( sirohI rAjya ) ke kAzIvizvezvarake mandira meM | dUsarA vikramasaMvat 1237 kA tAmrapatra hAthala gA~va meM | isa tAmrapatra meM dhArAvarSake mantrIkA nAma kovidAsa yaha tAmrapatra iMDiyana aiMTikverIkI IsavI san 1914 kI hai / takI 78 For Private and Personal Use Only Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir paramAra-caMza / saMkhyAmeM chapa cukA hai / tIsarA lekha vikrama saMvat 1246 kA madhusUdanake mandirameM milA hai / cauthA vikrama saMvat 1265 kA kanakhala tIrthameM milA hai / aura pA~cavA~ 1276 (IsavI sana 1219) kA hai| yaha makAvale gA~vake pAsavAle eka tAlAva para milA hai / isa rAjAkA eka lekha rohir3A gA~vameM aura bhI hai / para usameM saMvat TUTA huA hai| ___ isake do rAniyA~ thIM-gIgAdevI aura zRGgAradevI / ye maNDalezvara cauhAna kalhaNakI lar3akiyA~ thiiN| isakI rAjadhAnI candrAvatI thii| isake adhIna 1800 gA~va the| zRGgAradevIne pArzvanAthake mandirake lie kucha bhUmidAna kiyA thA / isa rAjAne eka bANase barAbara barAbara khar3e hue tIna bhaiMsoMko mArA thaa| yaha bAta vikrama-saMvat 1344 ke pATanArAyaNake lekhase prakaTa hotI hai| usameM likhA hai: ekabANanihitatrilulAyaM yaM nirIkSya kuruyodhasadRkSam / ukta zlokake pramANasvarUpa AbUke acalezvarake mandirake bAhara mandAkinI nAmaka kuNDa para dhanuSadhArI dhArAvarSakI pUre kadakI pASANamUrti Aja taka vidyamAna hai / usake sAmane pUre kadake pattharake tIna bhaiMse barAbara barAbara khar3e haiN| unake peTameM eka chidra banA huA hai| dhArAvarSake choTe bhAIkA nAma pralhAdana thA / vaha bar3A vidvAna thaa| usakA banAyA huA pArthaparAkrama-vyAyoga nAmaka nATaka milA hai| kIrtikaumudImeM aura pUrvokta vastupAla-tejapAlakI prazastimeM gurjarezvarake purohita somezvarane usakI vidvattAkI prazaMsA kI hai / usane apane nAmase pralhAdanapura nAmaka nagara basAyA, jo Aja kala pAlanapura nAmase prasiddha hai / yaha rAjA vidvAna honeke sAtha hI parAkramI bhI thA / vastupAlatajapAlakI prazastaiise jJAta hotA hai ki yaha sAmantasiMhase lar3A thaa| (1) sAmantasiMhasamitikSitivikSitIjAH zrIgurjarakSitiparakSaNadakSiNAsiH / prahlAdanastadanujo danujottamAricaritramatrapunarujjvalayAJcakAra // 38 // 79 For Private and Personal Use Only Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza isakI talavAra gujarAtake rAjAkI rakSA kiyA karatI thI / sAmantasiMha bhavAr3akA rAjA honA cAhie / rakSA karanese tAtparya zahAbuddIna gorIke sAthakI lar3AIse hogA, jisameM sulatAnako hAranA par3A thaa| pRthvIrAja rAsomeM likhA hai: AbUke paramAra rAjA salakhakI putrI icchanIse gujarAtake rAjA bhImadevane vivAha karanA cAhA / parantu yaha bAta salakhane aura usake putra jetarAvane maJjUra na kI / icchanIkA sambandha cauhAna rAjA pRthvIrAjase huaa| isa para bhIma bahuta kruddha huA aura usane AbU para car3hAI karake use apane adhikArameM kara liyaa| isa yuddhameM salakha mArA gyaa| isake bAda pRthvIrAjane bhImako parAsta karake AbUkA rAjya jetarAvako dilavA diyA aura apanA vivAha icchanIse kara liyaa| ___ yaha sArI kathA banavaTI pratIta hotI hai, kyoMki vikrama saMvat 1236 se 1249 taka pRthvIne rAjya kiyA thaa| vikrama saMvat 1274 ke pIche taka AbU para dhArAvarSakA rAjya rahA / usake pIche usakA putra somasiMha gaddIpara baiThA / ataeva pRthvIrAjake samaya AbUpara salakha aura jetarAvakA honA sarvathA asambhava hai / isI prakAra AbUpara bhImadevakI car3hAIkA hAla bhI kapolakalpita jAna par3atA hai; kyoMki dhArAvarSa aura usakA choTA bhAI prahlAdanadeva donoM hI gujarAtavAloMke sAmanta the| ve gujarAtavAloMke lie musalamAnoMse lar3e the| vi0 saM0 1265 ke kanakhalake mandirake lekhase bhI dhArAvarSakA bhImadevakA sAmanta honA prakaTa hotA hai| 15-somsiNh| yaha dhArAvarSakA putra aura uttarAdhikArI thA; zastra aura zAstravidyA donoMkA jJAtA thA / isane zastravidyA apane pitAse aura zAstravidyA apane cacA prahlAdanadevase sIkhI thii| isIke samaya vi0saM0 1287 (I. For Private and Personal Use Only Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AbUke paramAra / sa. 1230) meM AbU para tejapAlake mandirakI pratiSThA huI / yaha mandira hindustAnakI uttamottama kArIgarIkA namUnA samajhA jAtA hai / isa mandirake lie isa rAjAne DabANI gA~va diyA thaa| vikrama saMvat 1287 ke somasiMhake samayake do lekha isI mandirameM lage haiN| vikrama saMvat 1290 kA eka zilA-lekha gor3avAr3a paraganeke nANa gA~va (jodhapura-rAjya) meM milA hai| usase prakaTa hotA hai ki somasiMhane apane jItejI apane putra kRSNarAjako yuvarAja banA diyA thaa| usake kharca ke liye nANA gA~va (jahA~ yaha lekha milA hai ) diyA gayA thA / 16-kRSNarAja tIsarA / yaha somasiMhakA putra thA aura usake pIche usakA uttarAdhikArI huA / isako kAnhar3a bhI kahate the| pATanArAyaNake lekhameM isakA nAma kRSNadeva aura vastupAla-tejapAlake mandirake dUsare lekhameM kAnhar3adevalikhA hai / apane yuva-rAjapanameM prApta nANA gA~vameM lakuladeva mahAdevakI pUjAke nimitta isane kucha vRtti lagA dI thii| ataH anumAna hotA hai ki yaha zaiva thA / isake putrakA nAma pratApasiMha thA / / 17-pratApasiMha / yaha kRSNarAjakA putra thA / usake bAda yaha gaddI para baiThA / jaitrakarNako jIta kara dUsare vaMzake rAjAoMke hAthameM gaI huI apane pUrvajoMkI rAjadhAnI candrAvatIko isane phira prApta kiyaa| yaha bAta pATanArAyaNake lekhase prakaTa hotI hai / yathAH. kAmaM pramathya samare jagadekavIrastaM jaitrakarNamiha karNamivendrasUnuH / candrAvatI parakulodadhidUramagnAmurvI varAha iva yaH sahasoddadhAra // 18 // yaha jaitrakarNa zAyada mevAr3akA jaitrasiMha ho, jisakA samaya vikrama(1) lakulIza mahAdeva (lakuladeva) kI mUrti padmAsanase baiThI huI jainamUrtike samAna hotI hai / usake eka hAthameM lakar3I aura dUsaremeM bijaurekA phala hota hai| usameM UrcaretA honekA cihna bhI rahatA hai / For Private and Personal Use Only Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza saMvat 1270 se 1303 taka hai / samIpa honeke kAraNa ye mevAr3avAle bhI AbU para adhikAra karanekI ceSTA karate rahe hoM to Azcarya nahIM / isI lie dhArAvarSake bhAI prahlAdanako bhI isapara car3hAI karanI par3I thii| sirohI rAjyake kAlAgarA nAmaka eka prAcIna gA~vase vikrama saMvat 1300 ( IsavI sana 1243) kA eka zilAlekha milA hai / usameM candrAvatIke mahArAjAdhirAja AlhaNasiMhakA nAma hai / para, usake vaMzakA kucha bhI patA nahIM calatA / sambhava hai, vaha paramAra kRSNarAja tIsarekA jyeSTha putra ho aura usake pIche pratApasiMhane rAjya prApta kiyA ho| isa dazAmeM yaha ho sakatA hai ki usake vaMzajoMne jyeSTha bhrAtA AlhaNasiMhakA nAma chor3akara kRSNarAjako sIdhA hI pitAse milA diyA ho / athavA yaha AlhaNasiMha aura hI kisI vaMzakA hogA aura kRSNadeva tIsarese candrAvatI chIna kara rAjA bana gayA hogaa| vikrama-saMvat 1320 kA eka aura zilAlekha AjArI gA~vameM milA hai| usameM mahArAjAdhirAja arjunadevakA nAma hai / ataH yA to yaha baghela rAjA hogA yA ukta AlhaNasiMhakA uttarAdhikArI hogaa| inhIMse rAjyakI punaH prApti karake pratApasiMhane candrAvatIko zatruvaMzase chInA hogA / yaha bAta pUrvollikhita zlokake uttarArdhase prakaTa hotI hai / para jaba taka dUsare lekhoMse inakA pUrA pUrA vRttAnta na mile taba taka isa viSayameM nizcayapUrvaka kucha nahIM kahA jA sktaa| __ pratApasiMhake mantrIkA nAma delhaNa thA / vaha brAhmaNAjAtikA thaa| usane vikrama saMvat 1344 (IsavI sana 1287 ) meM pratApasiMhake samaya sirohI-rAjyameM giravarake pATanArAyaNake mandirakA jIrNoddhAra kraayaa| * AbUke paramAroMke lekhoMse pratApasiMha taka hI vaMzAvalI milatI hai| isI rAjAke samayameM jAlorake cauhAnoMne paramAroMke rAjyakA bahutasA pazcimI aMza dabA liyA thA / isIse athavA isake uttarAdhikArIse, For Private and Personal Use Only Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AbUke paramAroMkI vNshaavlii| nAma parasparakA sambandha jJAta samaya samakAlIna rAjA aura unake jJAtasamaya - dhUmarAja mUla puruSa sindhurAja dhUmarAjake vaMzameM utpalarAja naM. 1 kA putra 3 bhAraNparAja naM. 2 kA putra 4 | kRSNArAja pahalA naM.3 kA putra solakI mUlarAja 1030 se 1051%rASTrakUTa dhavala vi0 saM0 1053 dharaNIvarAha naM.4 kA putra mahipAla (devarAja ) 0 5 dhandhuka naM. 6 kA putra vi0 saM0 1059 pUrNapAla vigraharAja, caulukya bhImadeva vi0saM01078se 1120 paramAra bhoja prathama vi0saM01078,1087,1099 vi0 saM0 1099 aura 1102 ke do lekha vi.saM. 1117- cAhamAna bAlaprasAda 1123 kA bhAI naM. 9 kA vaMzaja kRSNarAja dUsarA | dhruvabhaTa rAmadeva vikramasiMha yazodhavala naM. 10 kA vaMzaja naM. 11 kA caulukya kumArapAla caulukya kumArapAla; mAlavekA rAjA ballAla | naM. 11 kA putra vi. saM. 1202 dhArAvarSa . caulakya bhImadeva kutubuddIna aibaka, sAmantasiMha gohila / somasiMha 16 kRSNarAja tIsarA ni- 1120, 1935, 1246 1265, 1276, naM. 14 kA putra vi0 saM0 1287 ke do lekha, 129. naM0 15 kA putra xxx vi0 saM0 1344 15 | pratApasiMha jetrakarNa (jaitrasiMha-gohila ) (pRSTha 83) For Private and Personal Use Only Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AbUke paramAroMkA vNshvRkss| dhUmarAjake vaMzameM 1 sindhurAja 2 utpakarAja 3 AraNyarAja 4 kRSNarAja (pahalA) 5 dharaNIvarAha 6 mahIpAla ( devarAja) 7 dhandhuka 8pUrNapAla 9kRSNarAja ( dusarA 1.dhruvamaTa 11 rAmadeva 12 vikramasiMha 13 yazodhavala 14 dhArAvarSa prahAdadeva 15 somasiMha 16 kRSNarAja ( tIsarA) 17 pratApasiMha For Private and Personal Use Only Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AbUke paramAra / vikrama saMvat 1368 ( IsavI san 1311 ) ke AsapAsa, candrAvatIko chIna kara rAva lumbhAne inake rAjyakI samApti kara dI / vikrama saMvat 1356 ( IsavI san 1299 ) kA eka lekha varmAgA gA~va ke sUrya-mandirameM milA hai / usameM " mahArAjakula zrIvikramasiMhakalyANavijayarAjye " ye zabda khude haiM / isa vikramasiMha ke vaMzakA isameM kucha bhI varNana nahIM hai / yaha padavI vikrama saMvatkI caudahavIM zatAbdi ke guhilotoM aura cauhAnoMke lekhoM meM milatI hai / sambhavataH nikaTa rahane ke kAraNa paramAroMne bhI yadi ise dhAraNa kiyA ho to yaha vikramasiMha pratApasiMhakA uttarAdhikArI ho sakatA hai / para binA anya pramANoM ke nizvaya rUpase kucha nahIM kahA jA sakatA / bhAToMkI khyAtameM likhA hai ki AbUkA antima paramAra rAjA hUNa nAmakA thA / usako mAra kara cauhAnoMne AbUkA rAjya chIna liyA / yahI bAta jana zruti se bhI pAI jAtI hai / isI rAjA ke viSaya meM eka kathA aura bhI pracalita hai / vaha isa prakAra hai: rAjA ( hUNa ) kI rAnIkA nAma piGgalA thA / eka roja rAjAne apanI rAnIke pAtivratyakI parIkSA lenekA nizcaya kiyA / zikArakA - bahAnA karake vaha kahIM dUra jA rahA / kucha dina bAda eka sA~r3anI - savAra ke sAtha usane apanI pagar3I rAnIke pAsa bhijavAkara kahalA diyA ki rAjA zatruoM ke hAtha se mArA gayA / yaha suna kara piGgalAne patikI usa pagar3Iko goda meM rakha kara rote rote prANa chor3a diye / arthAt patike pIche satI ho gii| jaba yaha samAcAra rAjAko milA taba vaha usake zokase pAgala ho gayA aura rAnIkI citA ke irda girda hAya piGgalA ! hAya piGgalA !' cillAtA huA cakkara lagAne lgaa| anta meM gorakhanAthake upadezase use vairAgya huA / ataeva saba rAjapATa chor3akara guruke sAtha hI vaha bhI vanameM calA gyaa| isI avasara para cauhAnoMne AbUkA rAjya dabA liyA / ( isa janazruti para vizvAsa nahIM kiyA jA sakatA / mUtA neNasIne likhA hai ki paramAroM ko chalase mAra kara cauhAnoMne AbUkA rAjya liyA / 83 For Private and Personal Use Only Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org bhAratake prAcIna rAjavaMza Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kirAke paramAra | vikrama saMvat 1218 ke kirADUke lekhase prakaTa hotA hai ki kRSNarAja dvitIya se paramAroMkI eka dUsarI zAkhA calI / ukta lekhameM isa zAkhAke rAjAoM ke nAma isa prakAra milate haiM: 1 - socharAja | yaha kRSNarAjakA putra thA aura bar3A dAtA thA / 2- udayarAja | yaha socharAjakA putra thA / yahI usakA uttarAdhikArI huA / yaha bar3A vIra thA / isane cola ( Coromandal Coast ), gaur3a (uttarI baGgAla ), karNATa ( karnATaka aura mAisora rAjyake AsapAsakA deza ) aura mAlavekA uttara-pazcimI pradeza vijaya kiyA / yaha solaGkI siddharAja jayasiMhakA sAmanta thA / 3- somezvara ! yaha udayarAjakA putra thA / usakA uttarAdhikArI bhI yahI huA / yaha bhI bar3A vIra thA / isane jayasiMhakI kRpAse sindhurAjapura ke rAjyako phirase prApta kiyA / kumArapAlakI kRpAse use isane dRr3ha banA liyA / isane kirAr3ameM bahuta samaya taka rAjya kiyA / vikrama saMvat 1218 ke Azvina mAsa kI zukla pratipadA, guruvArako, Der3ha pahara dina car3he isane rAjA jajjakase satraha sau ghor3e daNDake liye / usase do kile bhI taNukoTa ( taNoTa - jaisalamera meM ) aura navasara ( nausara -- jodhapura meM ) isane chIna liye | antarbhe jajjakako caulukya kumArapAlake adhIna karake ve sthAna use lauTA diye / ye bAteM isake samaya ke pUrvokta lekhase prakaTa hotI haiM / vi0 saM0 1963 ( IsavI sana 1905) mArgazIrSa vadi 11 kA eka lekha sirohI - rAjya ke sAMgAralI gA~vameM milA hai| yaha socharA (socharAja ) ke putra durlabharAja samayakA hai| para, isameM isa rAjAkI jAtikA ullekha nahIM / ataH yaha rAjA kauna thA, isa viSaya para hama kucha nahIM kaha skte| (1) yaha lekha bahuta TUTA huA hai / ataH sambhava hai ki isakI pIr3hiyoMke par3hane meM kucha gar3abar3a ho jAya / 84 For Private and Personal Use Only Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir dA~teke prmaar| dA~teke paramAra / isa samaya AbUke paramAroMke vaMzameM ( AbU parvatake nIce, ambA bhavAnIke pAsa ) dA~tAke rAjA haiM / parantu ye apanA itihAsa bar3e hI vicitra DhaMgase batAte haiM / ye apaneko AbUke paramAroMke vaMzaja mAnate haiN| para sAtha hI yaha bhI kahate haiM ki hama mAlaveke paramAra rAjA udayAdityake putra jagadevake vaMzaja haiN| prabandhaciMtAmANake gujarAtI anuvAdameM likhe hue mAlaveke paramAroMke itihAsako inhoMne apanA itihAsa mAna rakkhA hai / para sAtha hI ve yaha nahIM mAnate ki muJjake choTe bhAI siMdhurAjake putra bhojake pIche kramazaH ye rAje hueH-udayakaraNa (udayAditya), devakaraNa, khemakaraNa, santANa, samararAja aura zAlivAhana / inako unhoMne chor3a diyA hai / isI zAlivAhanane apane nAmase za0saM0 calAyA thaa| isa prakArakI aneka nirmUla kalpita bAteM inhoMne apane itihAsameM bhara lI haiN| aisA mAlUma hotA hai ki jaba inheM apanA prAcIna itihAsa ThIka ThIka na milA taba idhara udharase jo kucha aNDa baNDa milA use hI inhoMne apanA itihAsa mAna liyA / kAnhar3adevake pahalekA jitanA itihAsa hindU-rAjasthAna nAmaka gujarAtIpustakameM diyA gayA hai utanA prAyaH sabhI kalpita hai| jo thor3AsA itihAsa prabandhacintAmaNise bhI diyA gayA hai usase dA~tAvAloMkA kucha bhI sambandha nahIM / parantu inake likhe kAnhar3adevake pIcheke itihAsameM kucha kucha satyatA mAlUma hotI hai| samayake hisAbase bhI vaha ThIka milatA hai / yaha kAnhar3adeva AbUke rAjA dhArAvarSakA pautra aura somasiMhakA putra thA / isakA dUsarA nAma kRSNarAja thaa| yaha vikrama saMvat 1300 ke bAda taka vidyamAna thA / dA~tAvAle apaneko kAnhar3adevake putra kalyANadevakA vaMzaja mAnate haiM / ataH yaha kalyANadeva kAnhar3adevakA choTA putra aura AbUke rAjA pratApasiMhakA choTA bhAI honA caahie| For Private and Personal Use Only Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org bhAratake prAcIna rAjavaMza Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jAlorake paramAra / vikrama saMvat 1974 ( IsavI san 1917 ) ASAr3ha sudi 5 kA eka lekha milA hai / yaha lekha jAlora ke kileke topakhAne ke pAsakI dIvAra meM lagA hai / isameM paramAroMkI pIr3hiyA~ isa prakAra likhI gaI haiM:1 - vAkpatirAja | pUrvokta lekhameM likhA hai ki paramAra vaMza meM vAkpatirAja nAmaka rAjA huA / yadyapi mAlavemeM bhI rAjA vAkpatirAja ( muJja) huA hai tathApi usake koI putra na thA / isI lie apane bhAIke lar3ake bhojako usane goda liyA thA / para lekhameM vAkpatirAja ke putrakA nAma candana likhA hai / isase pratIta hotA hai ki yaha vAkpatirAja mAlaveke vAkpatirAja se bhinna thA / 2 - candana | yaha vAkpatirAjakA putra thA aura usake pIche gaddI para baiThA / 3- devarAja | yaha candanakA putra aura uttarAdhikArI thA / 4- aparAjita | isane apane pitA devarAjake bAda rAjya pAyA / 5 - vijjala | yaha apane pitA aparAjitakA uttarAdhikArI huA / 6 - dhArAvarSa / yaha vijjalakA putra thA tathA usake bAda rAjyakA adhikArI huA / 7-bIsala / dhArAvarSakA putra bIsala hI apane pitAkA uttarAdhikArI huA / isakI rAnI melaradevIne sindhurAjezvara ke mandira para suvarNa kalaza car3hAyA, 86 For Private and Personal Use Only Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jAlorake prmaar| jisakA ullekha hama sindhurAjake varNanameM kara cuke haiN| pUrvokta vikramasaMvat 1174 kA lekha isIke samayakA hai| - phuttkr| jAlorake sivA bhI mAravAr3ameM paramAroMke lekha pAye jAte haiN| rola nAmaka gA~vake kuveM para bhI inake cAra zilAlekha mile haiM / vahA~ inakA sabase purAnA lekha vikrama saMvat 1152 (IsavI sana 1095) kA hai| yaha pa~vAra isIrAvakA hai / isake pitAkA nAma pAlhaNa thA / yaha isIrAva vIkabapurameM mArA gayA thA / dUsarA lekha vikrama saMvat 1163 kA, isIrAvake putrakA, hai / usameM rAjAkA nAma TUTa gayA hai / tIsarA vikramasaMvat 1166 (IsavI san 1109) kA, isIrAvake putra vAcyapAlakA, hai / cauthA vikrama saMvat 1245 kA pa~dArasahajA (?) kA hai / inase anumAna hotA hai ki yahA~ para bhI kucha samaya paramAroMkA rAjya avazya rhaa| - - For Private and Personal Use Only Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza mAlaveke paramAra / yadyapi, isa samaya, isa zAkhAke paramAra apaneko vikrama saMvat calAnevAle vikramAdityake vaMzaja batalAte haiM; parantu purAne zilAlekhoM, tAmrapatroM aura aitihAsika pustakoMmeM isa viSayakA kucha bhI varNana nahIM milatA / yadi munna, bhoja Adi rAjAoMke samayameM bhI aisA hI khayAla kiyA jAtA hotA, to ve apanI prazastiyoMmeM vikramake baMzaja honekA gaurava pragaTa kiye binA kabhI na rahate / parantu usa samayakI prazastiyoM AdimeM isa viSayakA varNana na honese kevala Aja kalakI kalpita dantakathAoMpara vizvAsa nahIM kiyA jA sktaa| paramAroMke lekhoM' tathA padmagupta (parimala) racita navasAhasAGkacarita nAmaka kAvyameM likhA hai ki inake mUla puruSakI utpatti, (1) astyuva/dhraH pratIcyAM himagiritanayaH siddhadaM( dAMpatyasiddheH sthAnaJca jJAnabhAjAmabhimataphalado'kharvitaH so'va'dAkhyaH / vizvAmitro vasiSThAdaharatava [la to yatra gAM tatprabhAvA--- jajJe vIrognikuNDAdripubalAnadhanaM yazcakAraka eva [5] mArayitvA parAndhenumAninye sa tato muniH / uvAca paramArA [ khyapA] rthivendro bhaviSyasi [ 6 ] tadanvavAye'khilayajJasaMghatRptAmarodAhRtakIrtirAsIt / upendrarAjo dvijavargaratnaM sau (zau ) ryAjitottuGganRpatva [ mA ]naH [7] (-udaipura-gvAliyara-prazastiH ; epigrAphiyA iMDikA, jilda 1, bhAga 5) (2) vaMzaH pravavRte tasmAdAdirAjAnmanoriva / nItaH suvRttairgurutAM nRpairmukkAphalairiva // 75 // tasmin pRthupratApo'pi nirvApitamahItalaH / upendra iti saMjajJe rAjA sUryendusanibhaH // 76 // (-navasAhasAGkacarita, sarga 11) For Private and Personal Use Only Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mAlaveke prmaar| AbU parvatapara, vasiSThake agnikuMNDase huI thI / isalie mAlaveke paramAroMkA bhI, AbUke paramAroMkI zAkhAmeM hI honA nizcita hai| mAlavemeM paramAroMkI prathama rAjadhAnI dhArA nagarI thI, jisako ve apanI kula-rAjadhAnI mAnate the| ujjenako unhoMne pIchese apanI rAjadhAnI bnaayaa| isa vaMzake rAjAoMkA koI prAcIna hastalikhita itihAsa nahIM miltaa| parantu prAcIna zilA-lekha, tAmrapatra, navasAhasAGkacarita, tilakamaJjarI Adi granthoMse inakA jo kucha vRttAnta mAlUma huA hai usakA saMkSipta varNana isa granthameM kiyA jAyagA / 1-upendra / isa zAkhAke pahale rAjAkA nAma kRSNarAja milatA hai| usIkA dUsarA nAma upendra thA / yaha bhI likhA milatA hai ki isane aneka yajJa kiye tathA apane hI parAkramase bahuta bar3e rAjA honekA sammAna pAyA / isase anumAna hotA hai ki mAlavAke paramAroMmeM prathama kRSNarAja hI svatantra aura pratApI rAjA huA / navasAhasAGkacaritameM likhA hai ki usakA yaza, jo sItAke AnandakA kAraNa thA, hanUmAnakI taraha samudrako lA~gha gayA / isakA zAyada yahI matalaba hogA ki sItA nAmakI prasiddha viduSIne isa pratApI rAjAkA kucha yazovarNana kiyA hai| (1) zaGkitendreNa dadhatA pUtAmavabhRthaistanum / akAri yajvanA yena hemayUpAGkitA mahI // 78 // (-navasAhasAGkacarita, sarga 11) (2) bhAToMkI pustakoM meM isakI rAnIkA nAma lakSmIdevI aura bar3e putrakA nAma ajitarAja likhA milatA hai / parantu pramANAbhAvase isa para vizvAsa nahIM kiyA jA sktaa| kisI kisI khyAtameM isake putra kA nAma zivarAja bhI likhA milatA hai| (3) sadAgatipravRttena siitochvsithetunaa| hanUmateva yazasA yasyA'layatasAgaraH // 7 // (-na0 sA0 ca0, sarga 11] For Private and Personal Use Only Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza prabandhacintAmaNi aura bhojaprabandhameM isa viduSIkA honA rAjA bhojake samayameM likhA hai| parantu, sambhava hai ki vaha kRSNarAjake samayameM hI huI ho; kyoMki bhojaprabandha AdimeM kAlidAsa, bANa, mayUra, mAgha Adi bhojase bahuta pahaleke kaviyoMkA varNana isa taraha kiyA gayA hai jaise ve bhojake hI samayameM vidyamAna rahe hoM / ata eva sItAkA bhI usI samaya honA likha diyA gayA ho to kyA Azcarya hai| kRSNarAjake samayakA koI zilA-lekha abataka nahiM milA, jisase usakA asalI samaya mAlUma ho sakatA / parantu usake anantara chaThe rAjA muJjakA dehAnta vikrama saMvat 1050 aura 1054 ( IsavI san 993 aura 997)ke bIcameM honA prasiddha itihAsavettA paNDita gaurIzaGkara hIrAcanda ojhAne nizcita kiyA hai / ataeva yadi hama hara eka rAjAkA rAjya-samaya 20 varSa mAneM to kRSNarAjakA samaya vi0saM0910aura 930 (853 aura 873I.) ke bIca jApar3egA / parantu kaptAna sI0 I0. lUarDa, ema0 e0 aura paNDita kAzInAtha kRSNa lelene DAkara bUlarake matAnusAra hara eka rAjAkA rAjatvakAla 25 varSa mAna kara kRSNarAjakA samaya 800-825 I0 nizcita kiyA hai| 2-vairisiMha yaha rAjA apane pitA kRSNarAjake pIche gaddI para baiThA / (1)solakiyoMkA prAcIna itihAsa, bhAga 1, pR0 77 / (2)jaina-harivaMzapurANameM, jisakI samAptizaka-saMvat 705 (vi0 saM0 840 = I. sa. 783 )meM huI, likhA hai ki usa samaya avantIkA rAjA vatsarAja thA / isase ukta saMvatke bAda. paramAroMkA adhikAra mAlave para huA hogA / (3) paramAra Av dhAra eMDa mAlavA, pRSTa 46 / ( 4 ) tatsUnurAsIdarirAjAkumbhikaNThIravo vIryavatAM variSThaH / zrIvarisiMhazcaturaNavAntadhAtryAM jayastambhakRtaprazastiH[8] (epi0 iNDi0, ji0 1, bhA0 5) 90 For Private and Personal Use Only Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mAlaveke prmaar| 3-siiyk| yaha vairisiMhakA putra aura uttarAdhikArI thA' / ina donoM rAjAoMkA aba taka koI vizeSa hAla nahIM mAlUma huaa| 4-vAkpatirAja / yaha sIyakakA putra thA aura usake pIche gaddI para baitthaa| isake viSa- . yameM udaipura ( gavAliyara ) kI prazastimeM likhA hai ki yaha avantIkI taruNiyoMke netrarUpI kamaloMke lie sUrya-samAna thA / isakI senAke ghor3e gaGgA aura samudrakA jala pIte the| isakA Azaya hama yahI samajhate haiM ki usake samayameM avantI rAjadhAnI ho cukI thI aura usakI vijayayAtrA gaGgA aura samudra taka huI thiiN| 5-vairisiMha (dUsarA ) / yaha apane pitAkA uttarAdhikArI huA / isake choTe bhAI DaMbarasiM. (1) tasmAdbabhUva vasudhAdhipamaulimAlAratnaprabhArucirarajitapAdapIThaH / zrIsIyakaH karakRpANajalomimagnasa( zatruvrajo vijayinAM dhuri bhUmipAlaH [6] (epi0 iNDi0, ji0 1, bhA. 5) . (2) tsmaadvntitrunniinynaarvindbhaasvaanbhuutkrkRpaannmriicidiiptH| zrIvAkpatiH zatamakhAnukRtisturalAgaGgA-samudra-salilAni pibanti yastha [10] (epi0 iNDi0, ji0 1, bhA0 5) ( 3 ) bhAToMkI khyAtoMmeM likhA hai ki isane 27 dinakI lar3AI ke bAda kAma- . rUpa ( AsAma ) para vijaya prApta kI thii| yaha vAkya bhI pUrvokta udayapurakI prazastike lekhako puSTa karatA hai / inhIM pustakoMmeM isakI strIkA nAma kamalAdevI milA hai / 39 varSa rAjya karaneke bAda rAnIsahita kurukSetrameM jAkara isakA vAnaprastha honA bhI isImeM varNita hai / (paramAra Av dhAra eMDa mAlavA, pR. 2-3 ) (4) bhAToMkI khyAtoMmeM likhA hai ki vIrasiMha vIrthayAtrAke lie gayA phuNcaa| vahA~ usane gaur3ake rAjAko, vagAvata karanevAlI usakI bauddha prajAke . For Private and Personal Use Only Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza hako bAgar3akA ilAkA jAgIrameM milA / usameM bA~savAr3A, sauMtha Adi nagara the / isa DaMbarasiMhake vaMzakA hAla Age likhA jaaygaa| vairisiMhakA dUsarA nAma vajraTasvAmI thA / udayapura ( gavAliyara) kI prazastimeM likhA hai ki usane apanI talavArakI dhArase zatruoMko mAra kara dhArA nAmaka nagarI para dakhala kara liyA aura usakA nAma sArthaka kara diyaa| 6-sIyaka ( duusraa)| yaha vairisiMhakA putra aura uttarAdhikArI thA / isakA dUsarA nAma zrIharSa thA / navasAhasAGkacaritakI hastalikhita pratiyoM meM isake nAma zrIharSa yA sIyaka, tilakamaarImeM harSa aura sIyaka donoM, aura prabandhacintAmaNikI bhinna bhinna hastalikhita pratiyoMmeM zrIharSa, siMhabhaTa aura siMhadantabhaTa pATha milate haiM / tathA pUrvokta udayapurakI prazastimeM isakA nAma zrI. harSadeva aura athUNAke lekhameM zrIzrIharSadeva likhA hai| viruddha, sahAyatA dI / isake badalemeM usane apanI lalitA apanI nAmaka kanyA ise byAha dI / isakA rAjya 27 varSa nizcita kiyA jAtA hai aura yaha bhI kahA jAtA hai ki yaha ujjenameM, 72 varSakI avasthAmeM, mRtyuko prApta huaa| ( para. dhAra* mAla0, pR. 3) (1) jAtastasmAdvairisiMhonyanAmnA loko brUte [ vajraTa ] svAminaM yam / zatrodaggai dhArayAsenihatya zrImaddhArA sUcitA yena rAjJA [11] (-epi0 iNDi0, ji0 1, bhA0 5) (2) tasmAdabhUdarinaresva (zva ) ra saMghasevA(nA) gjgjendrrvsundrtuurynaadH| zrIharSadeva iti khohigadevalakSmI jagrAha yo yudhi nagAdasamapratApaH [12] (-epi0 iNDi0, ji0 1, bhAga 5) .. ( 3) zrIzrIharSanRpasya mAlavapateH kRtvA tathArikSayaM / ' 19 For Private and Personal Use Only Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mAlaveke paramAra / Upara kahe hue zrIzrIharSa Adi nAmoMke milanese pAyA jAtA hai ki isa rAjAkA nAma zrIharSa thA, na ki zrIharSasiMha; jaisA ki DAkara bUlarakA anumAna thA aura jisa parase unhoMne yaha kalpanA kI thI ki isa nAmake do Tukar3e hokara pratyeka Tukar3A alaga alaga nAma bana gayA hogA / zrIharSakA to zrIharSa hI rahA hogA aura siMhakA apabhraMza sIyaka bana gayA hogA / parantu vAstavameM aisA nahIM mAlUma hotaa| isakI rAnIkA nAma bar3ajA thaa| isa rAjAne rudrapATI dezake rAjA tathA hUNoMko jiitaa| ___ udayapurakI prazastike bArahaveM zlokameM likhA hai ki isane yuddha khoTTigadevaM rAjAkI lakSmI chIna lI / dhanapAla kavi apane pAyalacchI nAmaka kozake antameM, zloka 276 meM likhatA hai ki vikrama saMvat 1029 meM jaba mAlavAvAloMke dvArA mAnyakheTa lUTA gayA taba dhArAnagarI-nivAsI dhanapAla kavine apanI bahina sundarAke lie yaha pustaka banAI / dhanapAlakA yaha likhanA zrIharSake ukta vijayakA dUsarA pramANa honeke sivA usa ghaTanAkA ThIka ThIka samaya bhI batalAtA hai| isI lar3AImeM zrIharSakA cacerA bhAI, bAgar3akA rAjA kaMkadeva, narmadAke taTa para, karNATakavAloM ( rAThor3oM) se lar3atA huA mArA gayA / (1) lakSmIradhokSajasyeva zazimaulerivAmbikA / vaDajetyabhavaddevI kalatraM yasya bhUriva // 86 // (-na0 sA0 ca0, sa. 11) parantu isIkA nAma bhAToMkI khyAtoMmeM vAgdevI aura bhojaprabandhameM ratnAvalI likhA hai| (2) khoTiMgadeva dakSiNakA rASTrakUTa ( rAThor3a ) rAjA thA / usakI rAjadhAnI mAnyakheTa ( malakheDa-nijAma rAjyameM ) thii| (3) bhAToMkI pustakoM meM yaha bhI likhA hai ki isane lUTameM 45 hAthI, 21 ratha, 300 ghor3e, 200 baila aura nau lAkha dInAra (eka tarahakA sikkA ) prApta kiye| For Private and Personal Use Only Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza khoTTigadevake samayakA eka zilAlekha zakasaM0 893 (vi0 saM0 1028 IsavI sana 971 ) Azvina kRSNA amAvAsyAkA milA hai| aura, usake anuyAyI karkarAjakA eka tAmrapatra, zaka-saMvat 894 (vi0 saM0 1029 I. san 972) Azvina zukla pUrNimAkA milA hai| isase khoTTigakA dehAnta vi0 saM0 1029 ke Azvina zukla 15 ke pahale honA nizcita hai| 7-vAkpati, dUsarA (munyj)| yaha sIyaka, dUsare (harSa) kA jyeSTha putra thaa| vidvAna honeke kAraNa paNDitoMmeM yaha vAkpatirAjake nAmase prasiddha thA / pustakoMmeM isake vAkpatirAja aura mujhe donoM nAma milate haiN| isIke vaMzaja arjunavarmAne amaruzataka para rasikasajIvanI nAmakI TIkA likhI hai| isa zatakake bAIsaveM zlokakI TIkA karate samaya arjunavAne muJjakA eka zloka uddhRta kiyA hai / vahA~para usane likhA hai:-" yathA asmatpUrvajasya vAkpatirAjAparanAmno muJjadevasya / dAsa kRtAgasi ityaadi|" arthAtjaise hamAre pUrvaja vAkpatirAja upanAmavAle muJjadevakA kahA zloka, 'dAse kRtAgasi' ityAdi hai| isI taraha tilaka-majarImeM bhI usake muna aura vAkpatirAja donoM nAma milate haiM / dazarUpAvalokake kartA dhanikane " praNayakupitAM dRSTvA devIM" isa zlokako eka sthalapara to muJjakA banAyA huA likhA hai aura dUsare sthalapara vAkpatirAjakA / piGgala-sUtravRttike karttA halAyudhane muJjakI prazaMsAke tIna zlokoMmeMse domeM munna aura tIsaremeM vAkpatirAja nAma likhA hai / isase spaSTa hai ki ye donoM nAma * eka hI puruSa ke the| __ udayapura ( gavAliyara ) ke lekhameM isa rAjAkA nAma kevala vAkpatirAja hI milatA hai, jaisA ki ukta lekhake terahaveM zlokameM likhA hai:(1) Ep. Ind, Vol I, P. 235. For Private and Personal Use Only Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mAlaveke prmaar| putrastasya vibhUSitAkhiladharAbhAgo guNaikAspadaM zauryAkrAntasamastazatruvibhavAdhinyAyyavittodayaH / vaktatvoccakavitvatarkakalanaprajJAtazAstrAgamaH zrImadvAkpatirAjadeva iti yaH sadbhiH sadA kIrtyate // 13 // arthAt-harSakA putra bar3A tejasvI huA, jo vidvAn aura kavi honese vAkpatirAja nAmase prasiddha huaa| parantu nAgapurake lekha meM' isI rAjAkA nAma mujhe likhA huA hai| nimnalikhita zloka dokhie: tasmAdvairivarUthinIbahuvidhaprArabdhayuddhAdhvarapradhvaMsaikapinAkapANirajani zrImujarAjo nRpH| prAyaH prAvRtavAnpipAlayiSayA yasya pratApAnalo lokAlokamahAmahIdhravalayavyAjAnmahImaNDalam / / 23 / / isake tAmrapatra ityAdimeM isake utpalarAja, amoghavarSa, pRthvIvallabha Adi aura bhI upanAma milate haiN| udayapura ke pUrvokta lekhase pAyA jAtA hai ki muJjane karNATe, lATa, kerala, aura cola dezoMko apane adhIna kiyA; yuvarAjako jIta kara usake senApatiyoMko mArA; aura tripurI para talavAra utthaaii| ye bAteM ukta lekhake caudahaveM aura pandrahaveM zlokoMse prakaTa hotI haiM / dekhie: karNATalATakeralacolaziroratnarAgipadakamalaH / / yazca praNayigaNArthitadAtA kalpadumaprakhyaH // 14 // arthAt-jisane karNATa, lATa, kerala aura cola dezoMko jItA aura jo kalpavRkSake samAna dAtA huaa| yuvarAja vijityAjI hatvA tadvAhinIpatIn / khaDga UrvIkRto yena tripuryA vijigISuNA // 16 // (1) Ep. Ind, Vol II, P. 184. (2) mAisorake pAsakA deza / (3) narmadAke pazcimameM bar3odAke pAsakA deza / (4) malabAra---pazcimIya ghATase kanyAkumArI takakA deza / For Private and Personal Use Only Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza arthAt -- jisane yuvarAjako jIta kara usake senApatiyoMko mArA aura tripurI para talavAra uThAI | muke samaya meM yuvarAja, dUsarA, cedIkA rAjA thA / usakI rAjadhAnI tripurI (tevara, jilA jabalapura ) thI / cedIkA rAjya par3osa meM hone se, sambhava hai, mukhane hamalA karake usakI rAjadhAnIko lUTA ho / parantu cedIkA samagra rAjya mukhake adhIna kabhI nahIM huA / usa samaya karNATa deza caulukya rAjA tailapake adhIna thA, jisako mune kaI bAra jItA / prabandhacintAmaNi grantha ke karttAne bhI yaha bAta likhI hai / isI taraha lATa deza para bhI mukhane car3hAI kI ho to sambhava hai / bIjApura ke vikrama saMvat 1053 ( 997 IsavI) ke hastikuNDI ( hathUNDI ) ke rASTrakUTa rAjA dhavalake lekhase' pAyA jAtA hai ki mukha mevAr3a para bhI car3hAI kI thii| usI samaya, zAyada, mevAr3ase Age bar3ha kara vaha gujarAtakI tarapha gayA ho / usa samaya gujarAtakA uttarI bhAga caulukya mUlarAjane apane adhIna kara liyA thA; aura lATadeza cAlukya rAjA bArapake adhIna thaa| ye donoM Apasa meM lar3e bhI the / parantu kerala aura cola ye donoM deza, mAlavese bahuta dUra haiM / isalie vahA~vAloMse muJjakI lar3AI vAstava meM huI, yA kevala prazaMsA ke lie hI kavine yaha bAta likha dI - isakA pUrNa nizcaya nahIM ho sakatA / prabandhacintAmaNike karttA merutuGgane munakA carita vistArase likhA hai / usakA saMkSipta Azaya nIce diyA jAtA hai / vaha likhatA hai: mAlavA ke paramAra rAjA zrIharSako eka dina ghUmate hue zara nAmaka ghAsa ke vanameM usI samayakA janmA huA eka bahuta hI sundara bAlaka milA ( 1 ) Jour, As. Soc., Bong, Vol. LXII, Part 1 P. 311. 96 For Private and Personal Use Only Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mAlaveke prmaar| use usane apanI rAnIko sauMpa diyA aura usakA nAma muJja rakkhA / isake bAda usake sindhula (siMdhurAja) nAmaka putra huaa| rAjAne muJjako yogya dekha kara use apane rAjyakA mAlika banA diyA aura usake janmakA sArA hAla sunA kara usase kahA ki terI bhaktise prasanna hokara hI maiMne tujhako rAjya diyA hai / isalie apane choTe bhAI sindhulake sAtha prItikA bartAva rakhanA / parantu muJjane rAjyAsana para baiTha kara apanI AjJAke viruddha calaneke kAraNa sindhulako rAjyase nikAla diyA / taba sindhula gujarAtake kAsahRdasthAnameM jA rahA / jaba kucha samaya bAda vaha mAlaveko lauTA taba muJjane usakI A~kheM nikalavA kara use kAThake pIjar3emeM kaida kara diyaa| unhIM dinoM sindhulake bhoja nAmaka putra paidA huA / usakI janmapatrikA dekha kara jyotiSiyoMne kahA ki yaha 55 varSa, 7 mahIne, 3 dina rAjya kregaa| ___ yaha suna kara muJjane socA ki yaha jItA rahegA to merA putra rAjya na kara sakegA / taba usane bhojako mAra DAlanekI AjJA de dii| jaba vadhika usako vadhasthAna para le gaye taba usane kahA ki yaha zloka mujhako de denAH mAndhAtA sa mahIpatiH kRtayugAlaGkArabhUto gataH seturyena mahodadhau viracitaH kAsau dazAsyAntakaH / anye cApi yudhiSThiraprabhRtayo yAtA divaM bhUpate ! naikenApi samaGgatA vasumatI, manye tvayA yAsyati // arthAt-he rAjA ! satyayugakA vaha sarvazreSTha mAndhAtA bhI calA gayA; samudra para pula bA~dhanevAle tretAyugake ve rAvaNahantA bhI kahA~ke kahA~ gaye; aura dvAparake yudhiSThira Adi aura bhI aneka nRpati svargagAmI ho gaye / parantu pRthvI kisIke sAtha nahIM gaI / tathApi, mujhe aisA mAlUma hotA hai ki aba kaliyugameM vaha Apake sAtha jarUra calI jaaygii| 97 For Private and Personal Use Only Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza isa zlokako par3hate hI mujhako bahuta pazcAttApa huA aura bhojako pIche bulA kara usane use apanA yuvarAja banAyA / kucha samaya bAda tailaGga dezake rAjA tailapane' mukhake rAjya para car3hAI kI / muJjane usakA sAmanA kiyA | usake pradhAna mantrI rudrAdityane, samaya bImAra thA, rAjAko godAvarI pAra karake Age na bar3hakI kasama dilAI | parantu muJjane pahale 16 daphe tailapa para vijaya prApta kiyA thA, isa kAraNa ghamaNDa meM Akara mukha godAvarIse Age bar3ha gayA / vahA~ para tailapane chala se vijaya prApta karake muJjako kaida kara liyA aura apanI bahina mRNAlavatIko usakI sevAmeM niyata kara diyA / kucha dinoM bAda mukha aura mRNAlavatI ApasameM prema ke bandhana meM ba~dha gaye / mukhake mantriyoMne vahA~ pahu~ca kara usake rahane ke sthAna taka suraGgakA mArga banA diyA | usake bana jAne para, eka dina muane mRNAla"vatI se kahA ki maiM isa suraGgake mArga se nikalanA cAhatA hU~ / yadi tU bhI mere sAtha cale to tujhako apanI paTarAnI banA kara mujha para kiye gaye tere isa upakArakA badalA hU~ / parantu mRNAlavatIne socA ki kahIM aisA na ho ki merI madhyamAvasthA ke kAraNa yaha apane nagarameM le jAkara merA nirAdara karane lage / ataeva usane mujhase kahA ki maiM apane AbhU NoM kA DibbA le AU~, tabataka Apa Thaharie / aisA kahakara vaha sIdhI apane bhAI ke pAsa pahu~cI aura usane saba vRttAnta kaha sunAyA / yaha sunakara tailapane mujhako rassI se ba~dhavAkara usase zaharameM ghara ghara bhIkha ma~gavAI | phira usako vadhasthAnameM bhejA aura kahA ki aba apane iSTadevakI yAda kara lo / yaha sunakara muJjane itanA hI uttara diyA ki :lakSmIryAsyati govinde vIrazrIvaravezmani / gate mujhe yazaHpuje nirAlambA sarasvatI // -- ( 1 ) isakI mAtA yuvarAja dUsarekI bahana thI / 98 For Private and Personal Use Only Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mAlaveke prmaar| arthAt-lakSmI to viSNuke pAsa calI jAyagI aura vIratA bahAduroMke pAsa / parantu munake marane para becArI sarasvatI nirAdhAra ho jaaygii| use kahIM jAnekA ThikAnA na rhegaa| isake bAda munakA sira kATa liyA gayA / usa sirako sUlI para, rAjamahalake caukameM, khar3A karake tailapane apanA krodha zAnta kiyaa| jaba yaha samAcAra mAlave pahu~cA taba mantriyoMne usake bhatIje bhojako rAjasiMhAsana para biThA diyaa| __ prabandhacintAmaNikArake likhe hue isa vRttAntameM muJjakI utpattikA, sindhulakI A~kheM nikalavAne aura lakar3I ke pIjar3emeM banda karanekA, tathA bhojake mAranekA jo hAla likhA hai vaha bilakula banAvaTI sA mAlUma hotA hai| navasAhasAGkacaritakA kartA padmagupta (parimala), jo munake darabArakA mukhya kavi thA aura jo sindhurAjake samayameM bhI jIvita thA, apane kAvyake gyArahaveM sargameM likhatA hai: puraM kAlakramAttena prasthitenAmbikApateH / mauvriNakiNAGkasya pRthvI doSNi nivezitA // 98 // arthAt-vAkpatirAja ( mujha ) jaba zivapurako calA taba rAjyakA bhAra apane bhAI sindhurAja para chor3a gyaa| isase sApha pAyA jAtA hai ki donoM bhAiyoMmeM vaimanasya na thA, aura na sindhurAja andhA hI thA / isI taraha dhanapAla paNDita bhI, jo zrIharSase lekara bhoja taka cAroM rAjAoMke samayameM vidyamAna thA, apanI banAI huI tilakamanarImeM likhatA (1) kisI kisI hastalikhita pustakameM vRkSakI zAkhAse laTakAkara phA~sI dI jAnekA ullekha hai| For Private and Personal Use Only Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza hai ki apane bhatIje bhoja para muJjakI bahuta prIti thI / isIse usane usako apanA yuvarAja banAyA thaa| tailapa aura usake sAmantoMke lekhoMse bhI' pAyA jAtA hai ki tailapane hI muJjako mArA thA, jaisA ki prabandhacintAmaNikArane likhA hai / parantu merutuGgane vaha vRttAnta bar3e hI upahasanIya DhaMgase likhA hai / zAyada gujarAta aura mAlavAke rAjAoMmeM vaMzaparamparAse zatrutA rahI ho / isIse zAyada prabandhacintAmaNike lekhakane muJjakI mRtyu AdikA vRttAnta usa taraha likhA ho| __ mAlaveke lekhoMmeM, navasAhasAGkacaritameM aura kAzmIra-nivAsI bilhaNa kavike vikramAGkadevacaritameM muJjakI mRtyukA kucha bhI hAla nahIM hai| sambhava hai, usa durghaTanAkA kalaGka chipAnehIke irAdese vaha vRttAnta na likhA gayA ho| - saMskRta-granthoM aura zilA-lekhoM meM prAyaH acchI hI bAteM prakaTa kI jAtI haiM / parAjaya ityAdikA ullekha chor3a diyA jAtA hai / parantu pichalI bAtoMkA patA vipakSI aura vijayI rAjAoMke lekhoMse laga jAtA hai / __ muJja svayaM vidvAna thA / vaha vidvAnoMkA bahuta bar3A AzrayadAtA thA / usake darabArameM dhanapAla, padmagupta, dhanaJjaya, dhanika, halAyudha Adi aneka vidvAna the| __ muJjakI banAI eka bhI pustaka abhI taka nahIM milI / parantu harSadevake putra-vAkpatirAja, muJja aura utpala-ke nAmase uddhRta kiye gaye aneka zloka subhASitAvali nAmaka grantha aura alaGkArazAstrakI pustakoMmeM milate haiN| (1) J. R. A. S., Vol. IV., p. 127-J. A., Vol. XXI, P.. 168, E. G. I., Vol. II., p. 218. (2) Ep. Ind, Vol. I, P. 227. 100 For Private and Personal Use Only Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mAlaveke prmaar| yazastilaka nAmaka pustakake anusAra muJjane bandIgRhameM gaur3avaho nAma kAvyakI racanA kI / parantu vAstavameM yaha kAvya kannojake rAjA yazovarmAke sabhAsada vAkpatirAjakA banAyA huA hai, jo IsAkI sAtavIM sadIke uttarArdhameM vidyamAna thaa| padmagupta likhatA hai ki vAkpatirAja sarasvatIrUpI kalpalatAkI jar3a aura kaviyoMkA pakkA mitra thA / vikramAditya aura sAtavAhanake bAda sarasvatIne usImeM vizrAma liyA thaa| dhanapAla usako saba vidyAoMkA jJAtA likhatA hai' -jaise 'yaH dhanapAla usakAmana' ityAdi / tAkI prazaMsA kI hai aura bhI aneka vidvAnoMne muJjakI vidvattAkI prazaMsA kI hai| 'rAghava pANDavIya ' mahAkAvyakA kartA, kavirAja, apane kAvyake pahale sargake aThArahaveM zlokameM apane AzrayadAtA kAmadeva rAjAkI lakSmI aura vidyAkI tulanA, prazaMsAke lie, muJjakI lakSmI aura vidyAse karatA hai| __ mujake rAjyakA prArambha vikrama saMvat 1031 ke lagabhaga huA thaa| kyoMki usake jo do tAmrapatra mile haiM unameM pahalA vi0 saM0 1031, bhAdrapada sudi 14 (974 IsavI) kA hai| vaha ujjenameM likhA gayA thaa| dUsarA vi0 saM0 1036, kArtikasudi pUrNimA (6 navaMbara, 979 IsavI) kA hai, jo candragrahaNa-parva para guNapurAmeM likhA. aura bhagavatapurAmeM diyA gayA thau~ / ina tAmrapatroMse muJjakA zaiva honA siddha hotA hai| - subhASitaratnasandoha nAmaka granthake kartA jainapaNDita amitagatine jisa samaya ukta grantha banAyA usa samaya muJja vidyamAna thaa| yaha usa (1) tilakamaJjarI, pR0 6 / (2) zrIvidyAzobhino yasya zrImujAdiyatI bhidaa|| dhArApatirasAvAsIdayaM tAvaddharApatiH // 18 // sarga 1 (3) Ind. Ant., Vol. VI. p. 51. (4) Ind. Ant., Vol. XIV, P.1063 Ind Inscr. No.9. 101 For Private and Personal Use Only Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza granthase pAyA jAtA hai / vaha vi0 saM0 1050, pauSa-sudi 5 ( 994 IsavI ) ko samApta huA thaa| vikrama saMvat 1057 ( 1000 IsavI) ke eka lekhase yAdava-rAjA bhillama dUsareke dvArA muakA parAsta honA prakaTa hotA hai| tailapakA dehAnta vi0 saM0 1054 (997 IsavI) meM huA thaa| isase muJjakA dehAnta vi0 saM0 1051 ( 994 IsavI ) aura vi.. saM0 1054 (997 IsavI) ke bIca kisI samaya huA hogA / prabandhacintAmaNikA kartA likhatA hai ki gujarAtakA rAjA durlabharAja vi0 saM0 1077 jeTha sudi 12 ko, apane bhatIje bhImako rAjagaddI para biThA kara, tIrthasevAkI icchAse, banArasake lie claa| mAlave meM pahuMcane para vahA~ke rAjA muJjane use kahalA bhejA ki yA to tumako chatra, cAmara Adi rAjacihna chor3a kara bhikSukake vezameM jAnA hogA yA muJjase lar3anA par3egA / durlabharAjane yaha suna kara dharmakAryameM vighna hotA dekha bhikSukake. vezameM prasthAna kiyA aura sArA hAla bhImako likha bhejaa|| TyAzrayakAvyakA TIkAkAra likhatA hai ki cAmuNDarAja bar3A viSayI thA / isase usakI bahina vAviNI (cAciNI ) devIne usako rAjyase dUra karake usake putra vallabharAjako gaddIpara biThA diyA / isIse virakta hokara cAmuNDarAja kAzI jA rahA thA / aise samaya mArgameM usako mAlavAke logoMne lUTa liyA / isase vaha bahuta kruddha huA aura pIche lauTa kara usane vallabharAjako mAlaveke rAjAko daNDa denekI AjJA dii| ina donoM ghaTanAoMkA abhiprAya eka hI ghaTanAse hai, parantu na to cAmuNDarAjahIke samayameM muJjakI sthiti hotI hai aura na durlabharAjahIke samayameM / kyoMki muJjakA dehAnta vi0 saM0 1051 aura 1054 ke bIca huA thA / para cAmuNDarAjane vi0 saM0 1053 se 1066 taka aura (1) Ep. Ind., Vol. ii., p. 217. 102 For Private and Personal Use Only Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org mAlaveke paramAra / ' durlabharAjane vi0 saM0 1066 se 1078 taka rAjya kiyA thA / ataeva gujarAtakA rAjA cAmuNDarAjakA apamAna karanevAlA mAlavekA rAjA mukha nahIM, kintu usakA uttarAdhikArI honA cAhie / Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mukhakA pradhAna mantrI rudrAditya thA / yaha usake lekhase pAyA jAtA hai / jAna par3atA hai ki mukhako makAna tAlAba Adi banavAne kA bhI zauka thA / dhArake pAsakA mukhasAgara aura mA~DUke jahAja mahala ke pAsakA mukha tAlAba Adi isake banAye hue khayAla kiye jAte haiM / aba hama muJjakI sabhA ke prasiddha prasiddha granthakarttAoMkA ullekha karate haiM / isase unakI ApasakI samakAlInatAkA bhI nizcaya ho jAyagA // . 8 dhanapAla / yaha kavi kAzyapagotrIya brAhmaNa devarSikA pautra aura sarvadevakA putra thA / sarvadeva vizAlA ( ujjena ) meM rahatA thA / vaha acchA vidvAn thA aura jainoMse usakA vizeSa samAgama rahA / dhanapAlakA choTA bhAI jaina ho gayA thA / parantu dhanapAlako jainoMse ghRNA thI / isIse vaha ujjena chor3akara dhArAnagarI meM jA rahA / vahA~ usane vi0 saM0 1029 meM amarakoSake Dha~gapara pAiyalacchI - nAmamAlA ' ( prAkRta - lakSmI ) nAmakA prAkRta koSa apanI choTI bahana sundarI ( avantisundarI ) ke lie banAyA / usakI bahana bhI viduSI thI; usakI banAI prAkRta-kavitA alaGkAra - zAstra ke granthoM aura koSoMkI TIkAoM meM milatI hai / dhanapAlane rAjA mojakI AjJAse tilakamaJjarI nAmakA gadyakAvya racA / mukhane usako sarasvatIkI upAdhi dI thI / ina do pustakoMke sivA eka saMskRta koSa bhI usane banAyA thaa| parantu vaha aba taka nahIM milA / ( 1 ) Ind. Ant., Vol. XIV, p. 160. 103 For Private and Personal Use Only Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza prabandhacintAmaNikAra merutuGga likhatA hai ki vaha apane bhAI zobhanake upadezase kaTTara jaina ho gayA thaa| usane jIva-hiMsA rokaneke lie bhojako upadeza diyA thA tathA jaina ho jAne para tilakamaJjarIkI racanA kI thI / parantu tilakamaJjarImeM vaha apaneko brAhmaNa likhatA hai / isase anumAna hotA hai ki ukta pustaka likhI jAne taka vaha jaina na huA thA / tilakamaJjarIkI racanA 1070 ke lagabhaga huI hogI / usa samaya pAiya-lacchI - nAmamAlA likhe use 40 varSa ho cuke hoMge / yadi pAiyalacchI - nAmamAlA banAne ke samaya usakI umra 30 varSake lagabhaga mAnI jAya to tilakamaJjarIkI racanA ke samaya vaha koI 70 varSakI rahI hogI / usake bAda yadi vaha jaina huA ho to Azcarya nahIM / DAkTara bUlara aura TAnI sAhaba bhonake samaya taka dhanapAlakA jIvita rahanA nahIM mAnate / parantu yadi ve ukta kavikI banAI tilakamaJjarI dekhate to aisA kabhI na kahate / RSabhapaJcAzikA bhI isI kavikI banAI huI hai| padmagupta / isakA dUsarA nAma parimala thA / muJjake darabArameM ise kavirAjakI upAdhi thI / taMjorakI eka hastalikhita navasAhasAGkacaritakI pustakameM 'parimalakA nAma kAlidAsa bhI likhA hai / isane mukhake marane para kavitA karanA chor3a diyA thA / para phira sindhurAjake kahane se navasAhasAGkacarita nAmakA kAvya banAyA / yaha bhAva kavine apanI racita pustaka ke prathama sargake AThaveM zlokameM vyakta kiyA hai: divaM yiyAsurmama vAcimudrAmadatta yAM vAkpatirAjadevaH / tasyAnujanmA kavibAMdhavasya bhinatti tAM saMprati sindhurAjaH // 8 // arthAt - vAkpatirAjane svarga jAte samaya mere mukha para khAmozIkI muhara lagA dI thI / usako usako chATA bhAI sindhurAja aba tor3a rahA hai / 104 For Private and Personal Use Only Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mAlaveke prmaar| isake banAye hue bahutase zloka kAzmIrake kavi kSemendrane apanI aucityavicAracarcA' nAmakI pustakameM uddhRta kiye haiN| para vezloka navasAhasAGkacaritameM nahIM haiM / ina zlokoMmeM mAlaveke rAjAkA pratApa-varNana hai / inameMse eka zlokameM mAlaveke rAjAke mAre jAnekA vRttAnta honese yaha pAyA jAtA hai ki ve zloka rAjA mujhase hI sambandha rakhate haiM / isase anumAna hotA hai ki usane muJjakI prazaMsAmeM bhI kisI kAvyakI racanA kI hogii| isa kavike aneka zloka subhASitAvali, zArGgadharapaddhati, suvRttatilaka Adi granthoMmeM uddhRta haiN| isakI kavitA bahuta hI sarala aura manohara hai / yaha kavi navasAhasAGkacaritake pratyeka sargakI samApti para apane pitAkA nAma mRgADagupta likhatA haiN| dhnnyjy| isake pitAkA nAma viSNu thA / yaha bhI mujhakI sabhAkA kavi thaa| isane 'dazarUpaka' nAmakA grantha bnaayaa| dhnik| yaha dhanaJjayakA bhAI thA / isane apane bhAIke race hue dazarUpaka para 'dazarUpAvaloka ' nAmakI TIkA likhI aura 'kAvyanirNaya ' nAmakA alaGkAragrantha banAyA / isakA putra vasantAcArya bhI vidvAna thA / usako rAjA muJjane taDAra nAmakA gA~va, vi0 saM0 1031 meM, diyA thA / isa tAmrapatrakA hama pahale hI jikra kara cuke haiN| isase pAyA jAtA hai ki ye loga (dhanika aura dhanaJjaya ) ahicchatrase Akara ujjenameM rahe the| (1) iti zrImRgAGkasUnoH parimalAparanAmnaH padmaguptasya kRtI navasAhasAkUcarite mahAkAvye...............sargaH / (2) Ind, Ant., VoL VI., p. 51. 105 For Private and Personal Use Only Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza hlaayudh| isane muJjake samayameM piGgala chandaHsUtra para 'mRtasaJjIvanI' TIkA likhii| isa nAmake aura do kavi hue haiN| DAkTara bhANDArakarake matAnusAra kavirahasya aura abhidhAna-ratnamAlAkA kartA halAyudha dakSiNake rASTrakUToMkI sabhA, vi0 saM0 867 (810 IsavI ) meM vidyamAna thA / ___ isI nAmakA dUsarA kavi baGgAlake AkhirI hindU-rAjA lakSmaNasenakI sabhAmeM, vi0 saM0 1256 (1199 IsavI) meM, vidyamAna thaa| mAndhAtAke amarezvara-mandirakI zivastuti zAyada isIkI banAI huI hai / yaha stuti vahA~ dIvAra para khudI huI hai / tIsarA halAyudha. DAkTara bularake matAnusAra muJjake samayakA yahI halAyudha hai / kathAoMse aisA bhI pAyA jAtA hai ki isane mRtasaJjIvanI TIkAke sivA 'rAjavyavahAratattva' nAmakI eka kAnUnI pustaka bhI banAI . thii| jisa samaya yaha muakA nyAyAdhikArI thA usI samaya isane usakI racanA kI thii| koI koI kahate haiM ki halAyudha nAmake 12 kavi ho gaye haiN| amitgti| yaha mAthurasaMghakA digambara jaina sAdhu thaa| isane, vi0 saM0 1050 (993 IsavI ) meM, rAjA mujhake rAjya-kAlameM subhASitaratnasandoha nAmaka grantha banAyA, aura, vi0 saM0 1070 (1013 IsavI ) meM dharmaparIkSA nAmaka granthakI racanA kii| isake gurukA nAma mAdhavasena thA / 8-sindhurAja (sindhul)| muJjane apane jIte jI bhojako yuvarAja banA liyA thaa| usake thor3e hI dina bAda vaha mArA gayA / usa samaya, bhojake bAlaka honeke kAraNa, usake pitA sindhurAjane rAjakArya apane hAthameM le liyA / isIse For Private and Personal Use Only Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mAlaveke prmaar| zilAlekhoM, tAmrapatroM aura navasAhasAGkacaritameM vaha bhI rAjA hI likhA gayA hai| parantu tilakamaJjarIkA kartA, jo muJja aura bhoja donoMke samayameM vidyamAna thA, muJjake bAda bhojako hI rAjA mAnatA hai aura sindhurAjako kevala bhojake pitAke nAmase likhatA hai / prabandha-cintAmaNikArakA bhI yahI mata hai| isa rAjAkA nAma zilAlekhoM, tAmrapatroM, navasAhasAGkacarita aura tilakamaarImeM sindhurAja hI milatA hai| parantu prabandhacintAmANikAra saMdhila aura bhojaprabandhakA kartA ballAla paNDita sindhula likhatA hai / zAyada ye isake laukika ( prAkRta ) nAma ho / navasAhasAGkacaritameM isake kumAranArAyaNa aura navasAhasAGka ye do nAma aura bhI milate haiM / yaha bar3A hI vIra puruSa thaa| isake samayameM paramAroMkA rAjya vizeSa unnati para thaa| isane hUNa, kozala, vAgar3a, lATa aura muralavAloMko jItA thA / isa prakArake aneka navIna sAhasa karaneke kAraNa hI vaha navasAhasAGka kahalAyA / udayapurakI prazastimeM likhA hai:tasyAnujo nirjitahUNarAjaH zrIsindhurAjo vijayArjitazrIH / arthAt-usa muJjakA choTA bhAI sindhurAja hUNoMko jItanevAlA huaa| hUNa-kSatriyoMkA jikai kaI jagaha rAjapUtAnekI 36 jAtiyoMmeM kiyA gayA hai| padmagupta ( parimala ) ne navasAhasAGkacaritameM, jise usane vi0 saM0 1060 ke lagabhaga banAyA thA, sindhurAjakA jIvanacarita isa taraha likhA hai:-- . pahale sargameM-kavine zivastutike bAda muJja aura sindhurAjako, (1) Rajastan, P. 76. - For Private and Personal Use Only Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza unakI guNagrAhakatAke lie dhanyavAda dekara, ujjayinI aura dhArAkA varNana kiyA hai| dUsare sargameM-~-apane mantrI ramAGgadake sAtha sindhurAjakA vindhyAcalapara zikArake lie jAnA, vahA~ para sonekI jaMjIra galemeM dhAraNa kiye hue hariNako dekhakara AzcaryapUrvaka rAjAkA usako bANa mAranA aura "bANasahita hariNakA bhAga jAmA likhA hai| tIsare sargameM-bahuta DhU~r3hanepara bhI usa hariNakA na milanA; usIkI khojameM phirate hue rAjAkA coMcameM hAra lie hue eka haMsako dekhanA; usa haMsakA usa hArako rAjAke pairoMpara girA denA; rAjAkA usapara nAgarAjakanyA zaziprabhAkA nAma likhA huA dekhanA; usa para Asakta honA aura use DhU~DhanekA irAdA karanA, hai| cauthe aura pA~cave sargameM-hArakI khojameM zaziprabhAkI sahelI pATalAkA AnA; rAjAse milanA, kamalanAla samajhakara hAra lekara haMsakA ur3a jAnA Adi rAjAse kahanA; use narmadA taTapara jAnekI salAha denA aura, isI samaya, udhara narmadA taTapara baiThI huI zaziprabhAke pAsa usa ghAyala hariNakA jAnA; zaziprabhAkA hariNake zarIrase tIra khIMcanA; usapara navasAhasAGka nAma par3hakara rAjApara Asakta honA varNita hai| chaThe sargameM-zaziprabhAkA navasAhasAGkase milanekI yukti socanA hai| sAtaveM sargameM--ramAGgadasahita rAjAkA narmadApara pahu~canA, zaziprabhAse milanA aura donoMkA pArasparika prema-prakaTIkaraNa varNita hai| AThaveM sargameM-ina loMgoMke ApasameM bAteM karate samaya tUphAnakA AnA; pATalAsahita zaziprabhAko ur3Akara pAtAlakI bhogavatI nagarImeM le jAnA; rAjAko AkAzavANIkA ( ki jo isa kanyAke pitAke praNako pUrA karegA usIke sAtha isakA vivAha hogA ) sunAI denA; eka sArasakI salAhase maMtrIsahita rAjAkA narmadAmeM ghusanA; vahA~ eka 108 For Private and Personal Use Only Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mAlaveke prmaar| guphA dvArA eka mahalameM pahu~canA aura piMjaremeM laTakate hue tote dvArA rUpavatI strIke vezameM narmadAko pahacAna kara usase milanA varNita hai| nave sargameM-rAjAne narmadAse yaha sunA ki ratnAvatI nagarI yahA~se 100 kosa dUra hai / vajrAMkuza vahA~kA svAmI hai / usake mahalake pAsake tAlAbase suvarNa-kamala lAkara jo koI zaziprabhAke kAnoMmeM pahanAvegA usIko nAgarAja apanI kanyA degA / isa para rAjAne vaMku munike pAsa jAkara unase sahAyatA maaNgii| dasaveM sargameM---mantrIkA rAjAko samajhAnA; rAjAkA ratnacUDa nAmaka nAgakumAra dvArA, jo zApase totA ho gayA thA, zaziprabhAko sandeza bhejanA aura nAgakumArakA zApase chUTanA likhA hai| ___ gyArahaveM sargameM-rAjAkA vaMku munike AzramameM jAnA, rAmAGgada dvArA paramAroMkI upattikA varNana aura unakI vaMzAvalI hai| bArahaveM sargameM-svapnameM rAjAkA zaziprabhAse milanA varNita hai / terahaveM sargameM-rAjAkA vaMku munise bAtacIta karanA; vidyAdhararAjake lar3ake zazikhaNDako zApase chur3AnA; vidyAdharoMkI senAkI sahAyatA pAnA aura rAjAkA vajrAMkuza para car3hAI karanA likhA hai| ___ caudahaveM sargameM -rAjAkA vidyAdhara-sainyasahita AkAza mArgase ravAnA hotA; ramAGgadakA vana AdikI zobhA varNana karanA aura pAtAla-gaGgAke. tIra para senAsahita nivAsa karanA varNita hai / pandaraveM sargameM-pAtAla-gaGgAmeM jalakrIDAkA varNana hai / solahaveM sargameM-zaziprabhAkA patra lekara rAjAke pAsa pATalAkA AnA; rAjAkA uttara denA; ratnacUr3akA milanA; ramAGgadako vajrAMkuzake pAsa suvarNa-kamala mA~gane bhejanA; usakA inakAra karanA; ramAindakA vApasa AnA aura yuddhakI taiyArI karanA hai| 109 For Private and Personal Use Only Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza satrahaveM sargameM-vidyAdhara-sainyasahita navasAhasAGkakA vajrAMkuzake sAtha yuddha-varNana; rAjAke dvArA vajrAMkuzakA mArA jAnA; usakI jagaha ratnAvatIkA rAjya nAgakumAra ranacUr3ako denA aura suvarNa-kamala lekara bhogavatI nagarImeM jAnA varNita hai| aThArahaveM sargameM-rAjAkA nAgarAjase milanA; hATakezvara mahAdevake darzana karanA; mRgakA zApase mukta hokara puruSarUpa honA aura apaneko paramAra zrIharSadevakA dvArapAla batAnA; rAjAkA zazi-prabhAke sAtha vivAha; nAgarAjakA rAjAko eka sphaTikazivaliGga denA; rAjAkA apane nagarako lauTanA; ujjayinImeM mahAkAlezvarake darzana karanA; dhArA nagarImeM jAkara nAgarAjake diye hue zivaliGgakA sthApana karanA; vidyAdhara AdikoMkA jAnA aura rAjAkA rAjya-bhAra apane hAthameM lenA varNita hai| isa kathAmeM satya aura asatyakA nirNaya karanA bahuta hI kaThina hai| parantu jahA~ taka anumAna kiyA jA sakatA hai yaha nAgakanyA nAgavaMzI kSatriyoMkI kanyA thii| ye kSatriya pUrva samayameM rAjapUtAnA aura madhyabhAratameM rahate the| yaha ghaTanA bhI huzaMgAbAdake nikaTakI pratIta hotI hai / isase sambandha rakhanevAle vidyAdhara, nAga aura rAkSasa Adi vindhyaparvatanivAsI kSatriya tathA anya pahAr3I loga anumAna kiye jA sakate haiM / nAganagarase nAgapurakA bhI bodha ho sakatA hai / DAkTara bUlarake matAnusAra navasAhasAGkacaritakA racanA-kAla 1005 IsavI aura bhojake gaddI para baiThanekA samaya 1010 IsavI hai| ballAla paNDitane apane bhojaprabandhameM likhA hai ki sindhurAjake maraneke samaya bhoja pA~ca varSakA thaa| isase sindhurAjane apane choTe bhAI muMjako rAjya dekara, bhojako usakI godameM rakha diyA / parantu yaha lekha kisI prakAra vizvAsayogya nahIM / kyoMki sindhurAja muJjakA choTA bhAI thaa| 110 For Private and Personal Use Only Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mAlaveke prmaar| bhojake bAlaka hone ke kAraNa hI vaha rAjyAsana para baiThA thaa| yaha siddha ho cukA hai| ___ isIke samayameM aNahilavAr3Ake cAlukya cAmuNDarAjane apane putrako rAjya dekara tIrthayAtrAkA irAdA kiyA thA aura mAlavemeM pahuMcane para rAjyacihna chInanekI ghaTanA huI thI / usake bAda ballabharAjane apane pitAke AjJAnusAra sindhurAja para car3hAI kI thI / parantu mArgameM cecakakI bImArIse vaha mara gyaa| isa car3hAIkA jikra baDanagarakI prazastimeM hai' / prabandhakAroMse bhI isa ApasakI lar3AI ( 997-1010 IsavI) kA patA lagatA hai, jo sindhurAja tathA cAlukya cAmuNDarAja aura ballabharAjake sAtha huI thii| isake jIte hue dezoMmeMse kozala aura dakSiNa kozala (madhyaprAnta aura barAr3akA kucha bhAga ) honA cAhie, kyoMki ve mAlaveke nikaTa the| isI taraha vAgar3adeza rAjapUtAnekA vAgar3a honA cAhie, na ki kcchkaa| yaha vAgar3a adhikatara dUMgarapurake antargata hai; usakA kucha bhAga bA~savAr3emeM bhI hai| yadyapi murala arthAt dakSiNakA kerala deza mAlavese bahuta dUra hai tathApi sambhava hai ki sindhurAjane muJjakA badalA leneke lie cAlukya-rAjya para car3hAI kI ho aura kerala taka apanA dakhala kara liyA ho| isake bAda bhojane bhI to usa para car3hAI kI thii| yaha rAjA zaiva mAlUma hotA hai / isake mantrI ramAnandakA dUsarA nAma yazomaTa thA / 9-bhoja / isa vaMzameM bhoja sabase pratApI rAjA huA / bhAratake prAcIna itihAsameM sivA vikramAdityake itanI prasiddhi kisI rAjAne nahIM prApta kii| (1) Ep. Ind. i., 293. For Private and Personal Use Only Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza yaha itanA viyAnurAgI aura vidvAnoMkA sammAna karanevAlA thA ki isa viSayakI saikar3oM kathAyeM abataka prasiddha haiM / ___ rAjyAsana para baiThaneke samaya bhoja koI 15 varSakA thaa| usane ujjenako chor3a dhArAko apanI rAjadhAnI banAyA / bahudhA vaha vahIM rahA karatA thaa| isIse usakI upAdhi dhArezvara huI / / __ bhojakA samaya hindustAnameM vizeSa mahattvakA thA, kyoMki 1011 se 1030 IsavI taka mahamUda gajanavIne bhArata para pichale 6 hamale kiye| mathurA, somanAtha aura kAliMjara bhI usake hastagata ho gye| __bhojake viSayameM udayapura (gvAliyara ) kI prazastike satrahaveM zlokameM likhA hai: AkailAsAnmalayagirito'stodayAdridvayAdvA bhuktA pRthvI pRthunarapatestulyarUpeNa yena / unmUlyoIbharaguru [ga] NA lIlayA cApayajyA kSiptA dikSu kSitirapi parAM prItimApAditA ca // arthAt usane kailAsa (himAlaya ) se lagAkara malayaparvata (malabAra), takake dezoM para rAjya kiyA / yaha kevala kavi-kalpanA aura atyukti mAtra hai| isameM sandeha nahIM ki bhojakA pratApa bahuta bar3hA huA thaa| kintu usakA rAjya munake rAjyase adhika vistRta thA, isakA koI pramANa nahIM milatA / narmadAke uttarameM, usake rAjyameM thor3A bahuta vahI bhAga thA jo isa samaya buMdelakhaNDa aura baghelakhaNDako chor3a kara madhya bhAratameM zAmila hai / dakSiNameM usakA rAjya kisI samaya godAvarIke kinAre taka pahu~ca gayA jAna par3atA hai / narmadA aura godAvarIke bIcake pradezake lie paramAroM aura caulukyoMmeM bahudhA virodha rahatA thA / isI prazastike unnIsaveM zlokameM likhA hai: cedIzvarendraratha [togga] la [ bhImamu ] khyAn karNATalATapatigujerarAturaSkAn / 112 For Private and Personal Use Only Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mAlaveke prmaar| yaddhRtyamAtravijitAnavalo [kya] maulA doSNAM balAni kathayanti na [yoddhR] lo [kAn ] // arthAt bhojane cedIzvara, indraratha, bhIma, toggala, karNATa aura lATake rAjA, gujarAtake rAjA aura turuSkoMko jiitaa| bhojakA samakAlIna cedIkA rAjA, 1038 se 1042 IsavI taka, kalacurI gAGgeyadeva thaa| usake bAda, 1042 se 1122 taka, usakA lar3akA aura uttarAdhikArI karNadeva thA, jisakI rAjadhAnI tripurI thI / indraratha aura toggalakA kucha patA nahIM calatA ki ve kauna the| bhIma aNahilavAr3ekA caulakya bhImadeva (prathama) thA, jisakA samaya 1022 se 1063 IsavI hai| karNATakA rAjA jayasiMha dUsarA thA, jo 1018 se 1040 taka vidyamAna thaa| usakA uttarAdhikArI somezvara (prathama) 1040 se 1069 taka rhaa| turuSkoMse musalamAnoMkA bodha hotA hai, kyoMki bahutase dUsare lekhoMmeM bhI yaha zabda unhIMke lie prayoga kiyA gayA hai| rAjavallabhane apane bhojacaritameM likhA hai ki jaba bhojane rAjyakArya grahaNa kara liyA taba muJjakI strI kusumavatI (tailapakI bahina) ke prabandhase bhojake sAmane eka nATaka khelA gyaa| usameM tailapa dvArA munakA vadha dikhalAyA gyaa| use dekhakara bhoja bahuta hI kruddha huA aura kusumavatIko maradAnI pozAkameM apane sAtha lekara tailapa para usane car3hAI kI aura use kaida karake mAra bhI ddaalaa| isake bAda kusumavatIne apanI zeSa Ayu sarasvatI nadIke tIra para bauddha saMnyAsinake vezameM bitaaii| yaha kathA kavi-kalpita jAna par3atI hai, kyoMki mujhako mAraneke bAda tailapa 997 I0 meM hI mara gayA thA, jaba bhoja bahuta choTA thaa| yaha tailapakA pautra, vikramAditya pazcama ( kalyANakA rAjA) ho sakatA hai| usakA rAjatvakAla 1009 se 1018 taka thaa| sambhava hai, usa para car3hAI karake bhojane use pakar3a liyA ho aura muJjakA badalA lene ke lie use For Private and Personal Use Only Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza mAra DAlA ho / vikramAdityake bhAI aura uttarAdhikArI jayasiMha dUsareke zaka saMvat 941 (vi0 saM01076) ke, eka lekhase isakA pramANa milatA hai| usameM likhA hai ki jayasiMhane bhojako usake sahAyakoM sahita bhagA diyaa| yaha bhI likhA hai ki jayasiMha bhojarUpI kamalake lie candrasamAna thaa| __ kAzmIrI paNDita bilhaNane apane 'vikramAvadevacarita' kAvyake prathama sargake 90-95 zlokoMmeM cAlukya jayasiMhake putra somezvara (Ahavamalla) dvArA bhojakA bhagAyA jAnA Adi likhA hai / isase anumAna hotA hai ki bhojane jayasiMha para zAyada vijaya pAI ho / usIkA badalA leneke lie somezvarane zAyada bhoja para car3hAI kI ho / parantu yaha bAta dakSiNake kisI lekhameM nahIM miltii| - apyayya dIkSitane apane alaGkAra-grantha kuvalAyAnandameM, aprastutaprazaMsAke udAharaNameM, nimnalikhita zloka diyA hai: kAlindI, brUhi kumbhodbhava, jaladhirahaM, nAma gRhNAsi kasmAcchatromeM, narmadAha, tvamapi vadasi me nAmaka smAtsapalyAH / mAlinyaM tarhi kasmAdanubhavasi, milatkajalairmAlavInAM netrAmbhobhiH, kimAsAM samajani, kupitaH kuntalakSoNipAlaH // isameM samudrane narmadAse usake jalake kAle honekA kAraNa pUchA hai| uttarameM narmadAne kahA hai ki kuntalezvarake hamalese mare hue mAlavevAloMkI striyoMke kajjalamizrita A~suoMke jalameM milanese merA jala kAlA ho gayA hai| - isase bhI sUcita hotA hai ki kuntalake rAjAne mAlavepara car3hAI kI thii| parantu kisIkA nAma na honese yaha yuddha kisake samayameM huA isakA patA nahIM lagatA / Azcarya nahIM jo yaha somezvarakA hI varNana ho| 114 For Private and Personal Use Only Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mAlaveke prmaar| - . antameM bhojane caulukyoM para vijaya pAI, yaha bAta udayapura (gvAliyara ) kI prazastise prakaTa hotI hai| prabandhacintAmaNikArane likhA hai ki bhojane gujarAta-anahilavAr3Ake rAjA bhImakI rAjadhAnI para jaba bhIma sindhu deza jItane meM lagA thA, apane jaina senapAti kulacandrako senAsahita hamalA karane bhejaa| usakI vahA~ jIta huI / vaha likhita vijayapatra lekara dhArAko lauTA / bhoja usase sAdara milA / parantu gujarAtake prabandha-lekhakoMne isakA varNana nahIM kiyaa| kumArapAlakI bar3anagaravAlI prazastimeM likhA hai ki eka bAra mAlavekI rAjadhAnI dhArA gujarAtake savAroM dvArA chIna lI gaI thii| somezvarakI kIrti-kaumudImeM bhI likhA hai ki caulukya bhImadeva ( prathama ) ne bhojakA parAjaya karake use pakar3a liyA thaa| parantu usake guNoMkA khayAla karake use chor3a diyaa| sambhava hai, isI apamAnakA badalA lene ke lie bhojane kulacandrako sasainya bhejA ho / pIchese ina donoMmeM maila ho gayA thA / yahA~taka ki bhImane DAmara ( dAmodara ) ko rAjadUta ( Ambassador ) banAkara bhojake darabArameM bhejA thaa| prabandhacintAmaNise yaha bhI jJAta hotA hai ki jaba bhImako bhojase badalA lenekA koI aura upAya na sUjho taba AdhA rAjya denekA vAdA karake usane karNako milA liyA / phira donoMne milakara bhojapara car3hAI kI aura dhArAko barabAda karake kala lI / parantu isa car3hAImeM adhika lAbha karNahIne utthaayaa| ___ madanakI banAI 'pArijAtamaJjarI' nAmaka nATikAse, jo dhArAke rAjA arjunavarmAke samayameM likhI gaI thI, pratIta hotA hai ki bhojane yuvarAja (dUsare ) ke pautra gAGgeyadevako, jo pratApI hone ke kAraNa vikramAditya kahalAtA thA, hraayaa| For Private and Personal Use Only Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza gAGgeyadevakA hI uttarAdhikArI aura putra karNadeva thA, jo isa vaMzameM bar3A pratApI rAjA huA / isIne 1055 I0 ke lagabhaga bhImase milakara bhojapara car3hAI kI / isakA hAla kIrtikaumudI, sukRtasaGkIrtana aura kaI eka prazastiyoMmeM milatA hai / parantu TyAzrayakAvyake kartA hemacandrane bhImake parAjaya AdikA varNana nahIM likhA / turuSkoMke sAtha bhojakI lar3AIse matalaba musalamAnoMke viruddha lar3A ___ kaptAna sI0 I0 lUarDa, ema0 e0 aura paNDita kAzinAtha kRSNa lelene apanI pustakameM turuSkoMkI lar3AIse mahamUda gajanavIke viruddha lAhorake rAjA jayapAlakI madada karanekA tAtparya nikAlA hai| parantu hama isase sahamata nahIM / kyoM ki prathama to kIlahAnake matAnusAra usasamaya bhojakA honA hI sAbita nahIM hotaa| dUsare phariztAne likhA hai ki kevala dillI, ajamera, kAliJjara aura kannaujake rAjAoMhIne jayapAlako madada dI thii| Age calakara isI granthakArane yaha bhI likhA hai ki mahamUda gajanavIse jayapAlake lar3ake AnandapAlakI lar3AI 399 hijarI (vi0 saM0 1066, I0 sa0 1009) meM huI thii| usameM ujjenake rAjAne AnandapAlakI madada kI thI / so yadi bhojakA rAjatvakAla 1000 I0 se mAne, jaisA ki Age calakara hama likheMge, to ujjenake isa rAjAse bhojakA matalaba nikala sakatA hai| ___ tabakAte akabarImeM likhA hai ki jaba mahamUda 417 hijarI ( I0 sa0 1024) meM somanAthase vApisa AtA thA taba usane sunA ki paramadeva nAmakA rAjA usase lar3aneko udyata hai / parantu mahamUdane usase lar3anA ucita na samajhA / ataeva vaha sindhake mArgase mulatAnakI tarapha calA gayA / isapara bhI pUrvokta kaptAna aura lele mahAzayoMne likhA hai (1) The Parmars of Dhar and Malwa. For Private and Personal Use Only Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mAlaveke prmaar| ki " yaha rAjA bhoja hI thA / bambaI gaijeTiyarameM jo yaha likhA hai ki yaha rAjA AbUkA paramAra thA so ThIka nhiiN| kyoMki usa samaya AbU para dhandhukakA adhikAra thA, jo aNahilavAr3eke bhImadevakA eka choTA sAmanta thA / " parantu hamArA anumAna hai ki yaha rAjA bhoja nahIM, kintu pUrvokta bhIma hI thaa| kyoMki phariztA Adi phArasI tavArIkhoMmeM isako kahIM paramadeva aura kahIM baramadevake nAmase likhA hai, jo bhImadevakA hI apabhraMza ho sakatA hai / unameM yaha bhI likhA hai ki yaha gujarAtanaharavAlekA rAjA thaa| isase bhI isIkA bodha hotA hai / bambaI gaijeTiyarase bhI isIkA bodha hotA hai| kyoMki usa samaya AbU aura gujarAta donoM para isIkA adhikAra thaa| govindacandra ke vi0 saM0 1161, pauSa zukla 5, ravivAra, ke dAnapatrameM yaha zloka hai: yAte zrIbhojabhUpe vivu(budhavaravadhUnetrasImAtithitvaM zrIkaNe kIrtizeSa gatavati ca nRpe kSmAtyaye jAyamAne / bhartAraM yAM va (dha)ritrI tridivavibhunibhaM prItiyogAdupetA prAtA vizvAsapUrva samabhavadiha sa kSmApatizcandradevaH // 3 // arthAt bhoja aura karNake maraneke bAda jo pRthvI para gar3abar3a macI thI use kannaujake rAjA candradeva (gahar3avAla) ne mittaaii| isa candradevakA samaya paramAra lakSmadevake rAjyakAlameM nizcita hai| hamArI samajhameM isa zlokase yaha sUcita hotA hai ki candradevakA pratApa bhoja aura karNake bAda camakA, unake samayameM nhiiN| bhoja bar3A vidvAna, dAnI aura vidvAnoMkA AzrayadAtA thA / udayapura ( gvAliyara ) kI prazastike aThAraveM zlokase yaha bAta prakaTa hotI hai: sAdhitaM vihitaM dattaM jJAtaM tadyanna kenacit / kimanyatkavirAjasya zrIbhojasya prazasyate // (1) In. An., Vol. XIV, P. 103; J. B. A., XXVII, P. 220 117 For Private and Personal Use Only Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza arthAt kavirAja bhojakI kahA~ taka prazaMsA kI jaay| usake dAna, jJAna aura kAryoMkI koI barAbarI nahIM kara sktaa| kalhaNa-kRta rAjataraGgiNImeM bhI, rAjA kalazake vRttAntameM, bhojake dAna aura vidvattAkI prazaMsA hai| isakA varNana hama bhojakA rAjatvakAla nizcaya karate samaya kreNge| kAvyaprakAzameM mammaTane bhI, udAttAlaGkArake udAharaNameM, bhojake dAnakI prazaMsAkA bodhaka eka zloka uddhRta kiyA hai| usakA caturthapAda yaha hai: ___ yadvidvadbhavaneSu bhojanRpatestattyAgalIlAyitam / arthAt bhojake Azrita vidvAnoMke gharoMmeM jo aizvaryya dekhA jAtA hai vaha saba bhojahIke dAnakI lIlA hai| giranArameM milI huI vastupAlakI prazastimeM bhI bhojakI dAnazIlatAkI prazaMsAkA ullekha hai / prabandhakAroMne to isakI bahuta hI prazaMsA kI hai| ___ yaha rAjA zaiva thA, jaisA ki udayapurakI prazastike 21 veM zlokase jJAta hotA hai / yathAH tatrAdityapratApe gatavati sadanaM svargiNAM bhargabhakte / vyAptA dhAreva dhAtrI riputimirabharaimmaulalokastadAbhUt / / arthAt usa tejasvI zivabhakta ke svarga jAne para dhArA nagarIkI taraha tamAma pRthvI zatrurUpI andhakArase vyApta hogii| __bhoja dUsare dharmake vidvAnoMkA bhI sammAna karatA thaa| jainoM aura hinduoMke zAstrArthakA bar3A anurAgI thaa| zravaNabelagula nAmaka sthAnameM kanArI bhASAmeM eka zilAlekha binA sana-saMvatkA milA hai| use DAkTara rAisa 1115 IsavIkA batAte haiN| usameM likhA hai ki bhojane prabhAcandra jainAcAryake paira pUje the| For Private and Personal Use Only Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mAlaveke paramAra / DUbakuNDa nAmaka sthAnake kacchapaghATavaMzasambandhI eka lekha meM likhA hai ki bhojake sAmane sabhAmeM zAntisena nAmaka jainane saikar3oM vidvAnoMko harAyA thaa| kyoMki unhoMne usake pahale ambarasena Adi jainoMkA sAmanA kiyA thA / ina bAtoM se spaSTa pratIta hotA hai ki bhoja sabhI dharmo ke vidvAnoMkA sammAna karatA thA / dhArAke abadullAzAha caGgAlakI kabrake 859 hijarI (1456 I0) ke lekhameM likhA hai ki bhoja musalamAna hogayA thA aura usane apanA nAma abadullA rakkhA thA / parantu yaha asambhavasA pratIta hotA hai / aisA vidvAn, dhArmika aura pratApI rAjA musalamAna nahIM ho sakatA / usa samaya musalamAnoM kA Adhipatya kevala uttarI hindusthAna meM thA / madhyabhAratameM unakA dauradaurA na thA / phira bhoja kaise musalamAna ho sakatA thA ? guladaste aba nAmaka urdUkI eka choTIsI pustakameM likhA hai ki abadullAzAha phakIrakI karAmAtoMko dekha kara bhojane musalamAnI dharma grahaNa kara liyA thA / para yaha kevala mullAoMkI kapolakalpanA hai / kyoMki isa viSayakA koI pramANa phArasI tavArIkhoM meM nahIM milatA / bhoja vidvAnoMmeM kavirAjake nAmase prasiddha thA / usakI likhI huI sinna bhinna viSayoMpara aneka pustakeM batAI jAtI haiM / parantu unameM se kauna kaunasI vAstavameM bhojakI banAI huI haiM, isakA patA lagAnA kaThina hai / bhojake nAmase prasiddha pustakoMkI sUcI nIce dI jAtI hai:jyotiSa | rAjamRgAGka, rAjamArtaNDa, vidvajjanavallabha, praznajJAna aura AdityapratApasiddhAnta / alaGkAra | sarasvatIkaNThAbharaNa / yogazAstra / rAjamArtaNDa ( pataJjali yogasUtrakI TIkA ) / dharmazAstra / pUrtamArtaNDa, daNDanIti, vyavahArasamuccaya aura cArucaryA / zilpa | samarAGgaNasUtradhAra / 119 For Private and Personal Use Only Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza kAvya / campUrAmAyaNa yA bhojacampUkA kucha bhAga, mahAkAlIvijaya, yuktikalpataru, vidyAvinoda aura zRGgAramaJjarI ( gadya ) / prAkRtakAvya / do prAkRta kAvya, jo abhI kucha hI samaya huA dhArAmeM mile haiM / vyAkaraNa / prAkRta-vyAkaraNa / vaidyaka | vizrAntavidyAvinoda aura Ayurveda sarvasva / zaivamata / tattvaprakAza aura zivatattvaratnakalikA / saMskRtakoSa | nAmamAlA | zAlihotra, zabdAnuzAsana, siddhAntasaMgraha aura subhASitaprabandha | opharekTasa ( Aufrechts ) kI bar3I sUcI ( Catalogus Catologorum ) meM bhojake banAye hue 23 granthoMke nAma haiM / ina pustakoM meM se kitanI bhojakI banAI huI haiM, yaha to ThIka ThIka nahIM mAlUma; parantu dharmazAstra, jyotiSa, vaidyaka, koSa, vyAkaraNa Adike kaI lekhakoMne bhojake nAmase prasiddha granthoMse zloka uddhRta kiye haiM / isase prakaTa hotA hai ki bhojane avazya hI ina viSayoM para grantha likhe the / opharekTasane likhA hai ki bauddha lekhaka dazabalane apane banAye prAyazcittaviveka meM aura vijJAnezvarane mitAkSarAmeM bhojako dharmazAstrakA lekhaka kahA hai / bhAvaprakAza aura mAdhavakRta rogavinizcayameM bhoja AyurvedasambandhI granthoMkA racayitA mAnA gayA hai / kezavArkane bhojako jyotiSakA lekhaka batAyA hai | kRSNasvAmI, sAyana aura mahIpane bhojako eka vyAkaraNagranthakA kartA aura koSakAra kahA hai / cittapa, divezvara, vinAyaka, zaGkarasarasvatI aura kuTumbaduhitRne ise eka zreSTha kavi svIkAra kiyA hai / vidvAnoMmeM yaha bhI prasiddhi hai ki hanumannATaka pahale zilAoM para khudA huA thA aura samudrameM pheMka diyA gayA thA / usako bhojane hI samudra se nikalavAyA thA / 120 For Private and Personal Use Only Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mAlaveke prmaar| bhojakI banAI chapI huI pustakoMmeM sarasvatIkaNThAbharaNa sAhityakI prasiddha pustaka hai| usameM pA~ca pariccheda haiM / usa para paNDita rAmezvara bhaTTane TIkA likhI hai / bhojakI campU-rAmAyaNa paNDita rAmacandra budhendrakI TIkAsahita chapI hai / pustakakI samApti para kartAkA nAma vidarbharAja likhA hai / parantu rAmacandra budhendra aura lakSmaNasUri usako bhojakI banAI huI likhate haiN| bhojakI sabhAmeM aneka vidvAna the / bhojaprabandha aura prabandhacintAmaNi AdimeM kAlidAsa, vararuci, subandhu, bANa, amara, rAmadeva, harivaMza, zaGkara, kaliGga, kapUra, vinAyaka, madana, vidyAvinoda, kokila, tArendra, rAjazekhara, mAgha, dhanapAla, sItA, paNDitA, mayUra, mAnatuGga Adi vidvAnoMkA bhojahIkI sabhAmeM rahanA likhA hai / parantu inameMse bahutase vidvAna bhojase pahale ho gaye the| isa lie isa nAmAvalI para hama vizvAsa nahIM kara skte| muJja aura sindhurAjake samayake kucha vidvAn bhojake samaya taka vidyamAna the| inameM se eka dhanapAla thaa| usakA choTA bhAI zobhana jaina ho gyaa| yaha suna kara bhojane kucha samaya taka jainoMkA dhArAmeM AnA banda kara diyA / parantu zobhanane dhanapAlako bhI jaina kara liyA / dhanapAlakI racI tilakamanarImeM bhoja apane viSayakI kucha bAteM likhAnA cAhatA thaa| para kavine unheM na likhA / ataeva bhojane use naSTa kara diyA / kintu antameM use isakA bahuta pazcAttApa huA / usa samaya usIkI AjJAse dhanapAlakI kanyAne, jisako vaha pustaka kaNThAya thI, bhojako vaha pustaka sunAI / isIse usakI rakSA ho gii| bhojake samayameM bhI eka kAlidAsa thA, jo meghadUta Adike kartAse bhinna thA / parantu isakA koI grantha na milanese isakA vizeSa vRttAnta vidita nahIM / prabandhakAroMne isakI pratibhA aura kuzAgrabuddhikA varNana 121 For Private and Personal Use Only Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza kiyA hai / nalodaya nAmaka grantha usIkA banAyA huA batAyA jAtA hai| usakI kavitAmeM zleSa bahuta hai / kaI vidvAn campU rAmAyaNako bhI isI kAlidAsakI banAI batAte haiM / unakA kahanA hai ki kAlidAsane usameM bhojakA nAma usakI guNagrAhakatAke kAraNa rakha diyA hai| __ sUktimuktAvalI aura hArAvalImeM rAjazekharakA banAyA huA eka zloka hai / usameM kAlidAsa nAmake tIna kaviyoMkA varNana hai / vaha zloka yaha hai: eko'pi jJAyate hanta kAlidAso na kenacit / zRGgAre lalitodgAre kAlidAsatrayaM kimu // navasAhasAGkacaritakI eka pustakameM usakA kartA padmagupta bhI kAlidAsake nAmase likhA gayA hai / usakA varNana hama pahale kara cuke haiM / Anandapura (gujarAta) ke rahanevAle vajraTake putra UvaTane bhojake samayameM ujjenameM vAjasaneya-saMhitA ( yajurveda ) para bhASya likhA thA; aura prasiddha jyotiSI bhAskarAcAryake pUrvaja bhAskara bhaTTako bhojane vidyApatikI upAdhi dI thii| bhojake samayameM vidyAkA bar3A pracAra thaa| usane vidyAvRddhike lie dhArA-nagarImeM bhojazAlA nAmaka eka saMskRta-pAThazAlAkI sthApanA kI thii| usa pAThazAlAmeM bhoja, udayAditya, naravarmA aura arjunavarmA Adike samayameM bhartRharikI kArikA, itihAsa, nATaka Adi aneka grantha zyAma pattharakI bar3I bar3I zilAoM para khudavA kara rakkhe gaye the / una para andAjana 4000 zlokoMkA khudA rahanA anumAna kiyA jAtA hai| khedakA viSaya hai ki dhArA para musalamAnoMkA dakhala ho jAneke bAda unhoMne usa pAThazAlAko girA kara vahIM para masajida banavA dI / vaha maulAnA kamAluddInakI kabarake pAsa honese kamAla maulAkI masajidake nAmase prasiddha hai / usakI zilAoMke akSaroMko TA~kiyoMse tor3a kara For Private and Personal Use Only Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mAlaveke prmaar| musalamAnoMne una zilAoMko pharza para lagA diyA hai / aisI aisI zilAyeM vahA~ para koI 60 yA 70 ke haiM / parantu aba unake lekha nahIM par3he jA skte| ___ arjunavarmAkI prazastimeM isa pAThazAlAkA nAma sarasvatIsadana (bhAratIbhavana ) likhA hai| yaha bhI likhA hai ki vedavedAGgoMke isameM bar3e bar3e jAnanevAle vidvAna adhyApana-kArya karate the| ___ isa pAThazAlAko, 861 hijarI ( 1457 I0 ) meM, mAlavake muhammadazAha khilajIne masajidameM pariNata kiyaa| yaha vRttAnta daravAje parake phArasI lekhase prakaTa hotA hai| __ isa pAThazAlAkI lambAI 200 phuTa aura caur3AI 117 phuTa thii| isake pAsa eka kuA thA, jo sarasvatI-kUpa kahalAtA thA / vaha aba akkalakuIke nAmase prasiddha hai| bhojake samayameM vidyAkA bahuta pracAra honeke kAraNa yaha prasiddhi thI ki jo koI usa kuvekA pAnI pItA thA usa para sarasvatIkI kRpA ho jAtI thii| isI masajidameM, pUrvokta zilAoMke pAsa, do stambhoM para udayAdityake samayakI vyAkaraNa-kArikAyeM sarpake AkArameM khudI huI haiN| bhoja bar3A dAnI thaa| usakA eka dAnapatra vi0 saM0 1078, caitra sudi 14 (1022 IsavI ) kA milA hai| usameM AzvalAyana zAkhAke bhaTTa govindake putra dhanapati bhaTTako bhojake dvArA vIrANaka nAmaka grAmakA diyA jAnA likhA hai / yaha dAnapatra dhArAmeM diyA gayA thaa| yaha govinda bhaTTa zAyada vahI ho jo kathAoMke anusAra mA~DUke vidyAlayameM adhykssthaa| bhojake rAjatvakAlake tIna saMvat milate haiM / pahalA, 1019 IsavI (vi0 saM0 1076 ) jaba caulukya jayasiMhane mAlavevAloMko bhoja sahita harAyA thaa| dUsarA, vi0 saM0 1078 (1022 IsavI ) yaha. For Private and Personal Use Only Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza pUrvokta dAnapatrakA samaya hai / tIsarA, vi0 saM0 1099 (1042 IsavI) jaba rAjamRgAGka nAmaka grantha banA thaa| ___ isase pratIta hotA hai ki bhoja vi0 saM01099(1042 IsavI) taka vidyamAna thA / usake uttarAdhikArI jayasiMhakA dAnapatra vi0 saM01112 (1055 IsavI ) kA milA hai / jayasiMhane thor3e hI samaya taka rAjya kiyA thaa| isase bhojakA dehAnta vi0 saM0 1110 yA 1111 (1053 yA 1054 IsavI ) ke AsapAsa huA hogA / DAkTara bUlarane bhojake rAjyakA prArambha 1010 IsavI (vi0 saM0 1067 ) se mAnA hai / parantu yadi isakA rAjyArambha (vi0 saM0 1057) 1000 I0 se mAnA jAya to bhojakA rAjya-kAla usake viSayameM kahI gaI bhaviSyadvANIse mila jAtA hai / vaha vANI yaha hai:-- paJcAzatpaJcavarSANi saptamAsaM dinatrayam / bhojarAjena bhoktavyaH sagaur3o dakSiNApathaH // arthAt bhoja 55 varSa, 7 mahIne aura 3 dina rAjya kregaa| aisI bhaviSyavANiyA~ bAdameM hI kahI jAtI haiM / tArIkha phariztAse bhI pUrvokta AnandapAlakI madadase1009 meM isakA honA siddha hotA hai / rAjataraGgiNIkArane usa pustakake sAtaveM taraGgameM kAzmIrake rAjA kalazake vRttAntameM nimnalikhita zloka likhA hai: sa ca bhojanarendrazca dAnotkarSeNa vizrutau / sUrI tasminkSaNe tulya dvAvAstAM kavibAndhavau // 259 // arthAt usa samaya bhoja aura kalaza donoM barAbarIke dAnI, vidvAna aura kaviyoMke AzrayadAtA the / isI prakAra vikramAGkadevacaritameM bhI eka zloka hai: yasya bhrAtA kSitipatiritikSAtratejonidhAnam / bhojamAbhRtsadRzamAhamA loharAkhaNDalo'bhUt // 42 // 124 For Private and Personal Use Only Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mAlaveke prmaar| arthAt kalazakA bhAI loharAkA svAmI bar3A pratApI aura bhojakI taraha kIrtimAna thaa| ___ ina zlokoMse prakaTa hotA hai ki kalaza, kSitipati aura bilhaNa, bhojake samakAlIna the| ___ DAkTara bUlarane bhI rAjataraGgiNIke pUrvokta zlokake uttarArdhameM kahe hue'tasminkSaNe'-ina zabdoMse bhojako kalazake samaya taka jIvita mAna kara vikramAGkadevacaritake nimnalikhita zlokake arthameM gar3abar3a kara dI hai: bhojamAbhRtsa khalu na khalaistasya sAmyaM narendrastatpratyakSaM kimiti bhavatA nAgataM hA hatAsmi / yasya dvAroDamarazikharakor3apArAvatAnAM nAdavyAjAditi sakaruNaM vyAjahAreva dhArA // 96 // arthAt-dhArA nagarI daravAje para baiThe hue kabUtaroMkI AvAja dvArA mAno bilhaNase (jisa samaya vaha madhyabhAratameM phiratA thA) bolI ki merA svAmI bhoja hai, usakI barAbarI koI aura rAjA nahIM kara sktaa| usake sammukha tuma kyoM na hAjira hue ? arthAt tumako usake pAsa AnA caahie| parantu vAstavameM usa samaya bhoja vidyamAna na thaa| ataeva ThIka artha isa zlokakA yaha hai ki-dhArA nagarI bolI ki bar3e aphasosakI bAta hai ki tuma bhojake sAmane, arthAt jaba vaha jIvita thA, na aaye| yadi Ate to vaha tumhArA avazya hI sammAna krtaa| rAjA kalaza 1063 IsavI (vi0 saM01120) meM gaddI para baiThA aura 1089 IsavI (vi0 saM0 1146 ) taka vidyamAna rahA / ataeva yadi rAjataraGgiNIvAle zloka para vizvAsa kiyA jAya to vi0 saM0 1120 (1063 IsavI) ke bAda taka bhojako vidyamAna mAnanA pdd'egaa| isI zlokake AdhAra para DAkTara bUlara aura sTInane kalazake samaya bhojakA jIvita honA 125 For Private and Personal Use Only Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza mAnA hai / kintu rAjataraGgiNIkA kartA bhojase bahuta pIche huA thaa| isase usane gar3abar3a kara dI hai| tAmrapatroM aura zilAlekhoMse siddha hai ki bhojakA uttarAdhikArI jayasiMha vi0 saM0 1112 meM vidyamAna thA aura usakA uttarAdhikArI udayAditya vi0 saM0 1116 meM / ataeva kalazake samayameM bhojakA honA svIkAra nahIM kiyA jA sakatA / phira, bhojake dehAnta-samayameM bhImadeva vidyamAna thA / yaha bAta DAkTara bUlara bhI mAnate haiN| sambhava hai, bhojake bAda bhI vaha jIvita rahA ho| yadi bhImakA dehAnta vi0 saM0 1120 meM huA to bhImake pIche bhojakA honA unake matase bhI asambhava siddha nhiiN| udayapura (gvAliyara ) kI prazastimeM nimnalikhita zloka hai, jisase bhojake banAye hue mandiroMkA patA lagatA hai: kedAra-rAmezvara-somanAtha [ su]-DIrakAlAnalarudrasatkaiH / surAzra[ yai ]Apya ca yaH samantAdyathArthasaMjJAM jagatIM cakAra // 20 // arthAt-~~-bhojane pRthvI para kedAra, rAmezvara, somanAtha, suMDIre, kAla (mahAkAla ), anala aura rudrake mandira banavAye / bhojakI banavAI huI dhArAkI bhojazAlA, ujjenake ghATa aura mandira, bhopAlakI bhojapurI jhIla aura kAzmIrakA pApasUdana-kuNDa aba taka prasiddha haiN| ___ rAjataraGgiNIkA kartA likhatA hai-" padmarAja nAmaka pAna becanevAlene, jo kAzmIra ke rAjA anantadevakA prItipAtra thA, mAlaveke rAjA bhojake bheje hue suvarNa-samUhase pApasUdana kapaTezvara ( koTera-kAzmIra ) kA kuNDa banavAyA / bhojane pratijJA kI thI ki pApasUdanake usa kuNDase nitya mukha dhoU~gA / ataeva padmarAjane vahA~se usa tIrthajalase bhare hue kAcake kalaza pahu~cAte raha kara bhojakI usa pratijJAko pUrNa kiyA / pApasUdanatIrtha ( kapaTezvara mahAdeva ) kAzmIrameM koTera gA~vake pAsa, For Private and Personal Use Only Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mAlaveke prmaar| 33-41 uttara aura 75-11 pUrvameM hai| yaha kuNDa usake cAroM tarapha khiMcI huI pattharakI dRr3ha dIvArasahita aba taka vidyamAna hai| kuNDakA vyAsa koI 60 gaja hai / vaha gaharA bhI bahuta hai / vahIM eka TUTA huA mandira bhI hai, jisake viSayameM loga kahate haiM ki yaha bhI bhojahA~kA banavAyA huA hai / bahudhA pahaleke rAjA dUra dUrase tIrthokA jala ma~gavAyA karate the / Aja kala bhI isake udAharaNa milate haiN| ___ sambhava hai, dhArAkI lATa-masajida bhI bhojake samayake khaMDaharoMse hI banI ho / use vahA~ vAle bhojakA maTha batAte haiM / usake lekhase prakaTa hotA hai ki use dilAvarakhA~ gorIne 807 IsavI (1405 I0 ) meM banavAyA thaa| isa masajidake pAsa hI lohekI eka lATa par3I hai| usIse isakA yaha nAma prasiddha huA hai| tujaka jahA~gIrImeM likhA hai ki yaha lATa dilAvarakhA~ gorIne 870 hijarImeM, pUrvokta masajida banavAneke samaya, rakkhI thI / parantu ukta pustakake racayitAne san likhanemeM bhUla kA hai / 807 ke sthAna para usane 870 likha diyA hai| __ jAna par3atA hai ki yaha lATa bhojakA vijayastambha hai / ise bhojane dakSiNake caulukyoM aura tripurI ( tevara ) ke cediyoMpara vijaya prApta karaneke upalakSyameM khar3A kiyA hogA / isa lATake viSayameM eka kahAvata prasiddha hai / eka samaya dhArAmeM rAkSasIke AkArakI eka telina rahatI thI / usakA nAma gAMgalI yA gAMgI thA usake pAsa eka vizAla tulA thii| yaha lATa usI tulAkA DaMDA thI aura isake pAsa par3e hue bar3e bar3e patthara usake vajana-bA~Ta-the / vaha nAlachAmeM rahatI thI / kahate haiM, dhArA aura nAlachAke bIcakI pahAr3I, usakA laMhagA jhAr3anese girI huI retase banI thii| isIse vaha telina-TekarI kahAtI hai / isIse yaha kahAvata calI hai ki "kahA~ rAjA bhoja aura kahA~ gAMgalI telina " jisakA artha Aja kAla loga yaha karate haiM ki yadyapi telina itanI vizAla zarIrabAlI thI, tathApi bhoja jaise rAjAkI vaha barAbarI na kara sakatI thii| 227. For Private and Personal Use Only Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org ww Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza parantu isa lATakA sambandha cedIke gAGgeyadeva aura dakSiNake caulukya jayasiMha para prApta kI huI bhojakI jItase ho to koI Azcarya nhiiN| jayasiMha tilaGgAnekA rAjA thA / usI para prApta huI jItakA bodhaka honese isa lATakA nAma -- gAMgeya-tiliMgAnA lATa' par3A hogA / jaba jayasiMhane dhArA para car3hAI kI taba nAlachA usake mArgameM par3A hogaa| so zAyada usane isa pahAr3Ike Asa pAsa Dere DAle hoMge / isa kAraNa isakA nAma tiliMgAnA-TekarI par3a gayA hogA / samayake prabhAvase isa vijayakA hAla aura vijita rAjAoMkA nAma Adi, sambhava hai, loga bhUla gaye hoM aura ina nAmoMke sambandhameM kahAvateM suna kara naI kathA banA lI ho| isase "kahA~ rAjA bhoja aura kahA~ gAMgeya aura tailaMgarAja" kI kahAvatameM gaMgiyA telina yA gaMgU telIko DhUMsa diyA ho / gAGgeyakA nirAdarasUcaka yA apabhraSTa nAma gAMgI, yA gAMgalI aura tiliMgAnAkA telana ho jAnA asambhava nhiiN| kahAvateM bahudhA kisI na kisI bAtakA AdhAra jarUra rakhatI haiM / parantu hama yaha pUrNa nizcayake sAya nahIM kaha sakate ki tiliMgAneke kaunase rAjAkA harAyA jAnA isa lATase sUcita hotA hai / tathApi hama itanA avazya kaha sakate haiM ki yaha bAta 1042 IsavIke parva huI hogii| kyoMki usa samaya gAGgeyadevakA uttarAdhikArI karNa rAjAsana para baiThA thaa| dhArAke cAroM taraphakA koTa bhI bhojakA banAyA huA batAyA jAtA hai| aisI prasiddhi hai ki mAMDU (maNDapadurga) meM bhI bhojane koTa banavAyA thA aura kaI sau vidyArthiyoM ke lie, govindabhaTTakI adhyakSatAmeM, vidyAlaya sthApita kiyA thA / vahA~ aba taka kuve para bhojakA nAma khudA huA hai| bhojakI khudAI huI bhojapurI jhIlako pandrahavIM zatAbdImeM mAlaveke hazaMgazAhane naSTa kara diyA / bhUpAlakI riyAsatameM isa jhIlakI jamIna isa samaya sabase adhika upajAU ginI jAtI hai| 128 For Private and Personal Use Only Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mAlaveke prmaar| prabandhakAroMne likhA hai ki bhojake aneka striyA~ aura putra the| para koI bAta nizcayAtmaka nahIM likhI / bhojakA uttarAdhikArI jayasiMha zAyada bhojahIkA putra ho / para bhojake sambandhI bAMdhavoM meM kevala udayAditya hI kahA jAtA hai / udayAdityakA varNana bhI Age kiyA jaaygaa| misTara vinsenTa smitha apane bhAratavarSIya itihAsameM likhate haiM ki bhojane 40 varSase adhika rAjya kiyA / muJjakI taraha isane bhI aneka yuddha aura sandhiyA~ kI / yadyapi isake yuddhAdikoMkI bAteM loga bhUla gaye haiM; tathApi isameM sandeha nahIM ki bhoja hinduoMmeM Adarza rAjA samajhA jAtA hai / vaha kucha kucha samudraguptake samAna yogya aura pratApI thA / 10-jayasiMha (prthm)| bhojake pIche usakA uttarAdhikArI jayasiMha gaddIpara baiThA / yadyapi udayapura (gvAliyara), nAgapura AdikI prazastiyoMmeM bhojake uttarAdhikArIkA nAma udayAditya likhA hai, tathApi vi0 saM0 1112 ( I0 sa0 1055) ASADha vadi 12 kA jo dAnapatraM milA hai usase spaSTatApUrvaka prakaTa hotA hai ki bhojakA uttarAdhikArI jayasiMha hI thaa| yaha dAna-patra svayaM jayasiMhakA khudAyA huA hai aura dhArAmeM hI diyA gayA thaa| bhojake maranepara, usake rAjyapara usake zatruoMne AkramaNa kiyaa| isakA varNana hama pUrva hI kara cuke haiM / isa AkramaNakA phala yaha huA ki dhArA nagarI cedIke rAjA karNake hAthameM calI gaI thii| usa samaya zAyada dhArApati jayasiMha vindhyAcalakI tarapha calA gayA ho, aura bAdameM karNa aura bhIma dvArA dhArAkI gaddIpara biThalA diyA gayA ho| yaha purAnI kathAoMse prakaTa hotA hai| yaha bhI sambhava hai ki isake kucha (1) The Early History of India, P. 317. (2) Ep. Ind, Vol. III, p. 86. 129 For Private and Personal Use Only Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza samaya bAda, apanI hI nirbalatAke kAraNa, vaha apane kuTumbI udayAditya dvArA gaddIse utAra diyA gayA ho| isIse zAyada usakA nAma pUrvokta lekhoMmeM nahIM pAyA jaataa| __ jayasiMhane apanI bahanakA vivAha karNATake rAjA caulukya jayasiMhake sAtha kiyaa| dahejameM usane apane rAjyakA vaha bhAga, jo narmadAke dakSiNameM thA, jayasiMhako de diyaa| usane apanA vivAha cedIke rAjAkI kanyAse kiyA / ___ jayasiMhane dhArAmeM eka mahala banavAyA thA, jo kailAsa kahalAtA thaa| usameM sAdhu-santa ThaharA karate the| yaha bAta kathAoMse jAnI jAtI hai / jayasiMhane bahuta hI thor3e samaya taka rAjya kiyA; kyoMki udayAditya. kA vi0 saM0 1116 ( I0 saM0 1059) kA eka lekha milA hai, jisase usa samaya udayAdityahIkA rAjA honA siddha hotA hai| pUrvokta lekhase yaha mAlUma hotA hai ki jayasiMhakA dehAnta vi0 saM0 1112 ( I0 sa0 1055 ) aura vi0 saM0 1116 ( I0 sa0 1059 ) ke bIca kisI samaya huA / 11-udayAditya / yaha rAjA bhojakA kuTumbI thA / nAgapurakI prazastike battIsaveM zlokameM likhA hai ki bhojake svarga jAne para usake rAjya para jo vipatti AI thI usako usake kuTumbI udayAdityane dUra kiyA aura svayaM rAjA bana kara karNATavAloMse mile hue rAjA karNase bhojake rAjyako phira chIna liyaa| bilhaNa kavine vikramAGdevacaritake antargata bhojake vRttAntameM likhA hai ki karNATakake rAjA caulukya somezvara (Ahavamalla) ne bhoja para car3hAI kI thii| yaha car3hAI bhojake zAsanakAlake antameM huI hogii| (1) Ep. Ind, Vol. II, P. 182. For Private and Personal Use Only Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mAlaveke prmaar| pRthvIrAjacaritameM likhA hai ki sA~bharake cauhAna rAjA durlabha (tIsare ) se ghor3e prApta karake mAlaveke rAjA udayAdityane gujarAtake rAjA karNako jItA / isase anumAna hotA hai ki bhojakA badalA lenehIke lie udayAdityane yaha car3hAI kI hogI / gujarAtake itihAsa-lekhakoMne isa car3hAIkA varNana nahIM kiyA, parantu isakI satyatAmeM kucha bhI sandeha nhiiN| hammIra-mahAkAvyameM likhA hai ki zAkambharI ( sA~bhara ) ke rAjA dussala (durlabha ) ne lar3AI meM karNako mArA / isase anumAna hotA hai ki yadyapi bhojane cauhAna durlabhake pitA vIryarAmako mArA thA; tathApi udayAdityane gujarAtavAloMse badalA leneke lie cauhAnoMse mela kara liyA hogA aura una donoMne milakara gujarAta para car3hAI kI hogii| vikramAGkadevacaritameM likhA hai ki vikramAdityane jisa samaya ki usakA pitA somezvara rAjya karatA thA, mAlaveke rAjAkI sahAyatA karake use dhArAkI gaddIpara biThAyA / isase vidita hotA hai ki usa samaya ina donoM meM ApasakI zatrutA dUra ho gaI thii| udayAditya vidyAkA bar3A anurAgI thA / usane apane putroMko acchA vidvAna banAyA / anumAna hai ki usake dUsare putra naravarmadevane ekase adhika prazastiyA~ utkIrNa kraaii| udayAdityakA bhojake sAtha kyA sambandha thA, isakA patA nahIM lagatA / isa rAjAke do putra the, lakSmIdeva aura naravarmadeva / ve hI ekake bAda eka isake uttarAdhikArI hue / isake eka kanyA bhI thI, jisakA nAma zyAmalAdevI thA / vaha mevADake guhila rAjA vijayasiMhase byAhI gaI / zyAmalAdevIse AlhaNadevI nAmakI kanyA utpanna huI, jisakA vivAha cedIke haihayavaMzI rAjA gayakarNase huaa| (1) pRthvIrAjacarita, zlo0 72 / 131 For Private and Personal Use Only Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza udayAdityane apane nAmase udayapura nagara (gvAliyarameM ) bsaayaa| vahA~ milI huI prazastikA hama aneka bAra ullekha kara cuke haiM / usa prazastike ikkIsaveM zlokameM likhA hai ki bhojake pIche utpanna huI arAjakatAko dabAkara udayAditya rAjyAsana para baiThA / isa prazastaiise isa rAjAtakakA hI varNana jJAta hotA hai| kyoMki teIsaveM zlokake prArambhameM hI prathama zilA samApta ho gaI hai / usake bAdakI dUsarI zilA milI hI nahIM / ataeva pUrI prazasti dekhane meM nahIM aaii| ___ isa rAjAne apane basAye hue udayapura nagarameM eka zivamandira banaghAyA; vaha abataka vidyamAna hai / usameM aneka paramAra-rAjAoMkI prazastiyA~ haiN| unameMse do prazastiyoMkA sambandha isI rAjAse hai / unase patA lagatA hai ki yaha mandira vi0 saM0 1116 meM banane lagA thA aura vi0 saM 1137 meM banakara taiyAra huA thaa| ina prazastiyoMmeM pahalI to vi0 saM0 1116 ( zaka saM0 981 ) kI hai aura dUsarI vi0 saM0 1137 kI / ye donoM prazastiyA~ prakAzita ho cukI haiN| parantu udayAdityake samayakI eka prazasti zAyada abataka kahIM nahIM prakAzita huI / ataeva usIko hama yahA~para uddhRta karate haiM / yaha prazasti jhAlarApATanake dIvAna sAhabakI koThIpara rakkhI huI hai| prazastikI nakala / (1) oM namaH zivAya // saMvat 1143 vaisAkha zudi 10, a(2) yeha zrImadudayAdityadevakalyANavijayarAjye / te(3) likAnvae ( ye) pakila~cAhilasutapakirla-janna [ ke ] (1) Ep. Ind., Vol. I, P. 235. (2) Jour. Beng. As. Soc., Vol. IX, P. 549. (3) Ind. Ant., Vol. XX, P. 83. (4) yaha leva hamane baMgAla eziyATika sosAeTIke janaralakI jilda 10, naM0 6, san 1914, patra 241 meM chapavAyA hai / (5) Denoted by a symbol. (6) Read vaizAkha / (7) Read paTTakila / (8) Read paTTakila / 132 For Private and Personal Use Only Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mAlaveke prmaar| (4) na zaMbhoH prAsAdamidaM kAritaM / tathA cirihillatale cA (5) DAghauSapikAbuvAsakayoH aMtarAle vApI ca // (6) utkIrNeyaM paDitaha keneti // * // jAnAsatkamA(7) tA dhAiNiH praNamati // zrIloligasvAmidevassa keri (8) tailakaoNnvayapadUlicAhilasutapadUli janakena // zrIseMdhava devapara(9) vanimityaM dIpatailyacatuHpalaM mekaM mudakaM krItvoM tathA variSaM 'pretisa ( saM ) vijJA(10) 7 taM // cha / maMgalaM mahAzrI // 9 // arthAt-saM0 1143 vaizAkhazuklA dazamIke dina, jaba ki udaditya rAjya karatA thA, telI vaMzake paTela cAhilake putra paTela jannane mahAdevakA yaha mandira banavAyA--ityAdi / ___ isase vi0 saM0 1143 taka udayAdityakA rAjya karanA nizcita hotA hai| bhAToMkI khyAtoMmeM udayAdityake choTe putrakA nAma jagadeva likhA hai aura usakI vIratAkI bar3I prazaMsA kI gaI hai| unhIM khyAtoMke AdhAra para phArsa sAhabane apanI rAsamAlA nAmaka aitihAsika pustakameM jagadevakA kissA bar3e vistArase varNana kiyA hai / ve likhate haiM: "dhArA nagarIke rAjA udayAdityake baghelI aura solakinI do rAniyA~ thiiN| unameMse baghelIke raNadhavala aura solaGinIke jagadeva nAmaka (1) Read prAsAdo'yaM kaaritH| (2) Read pnnddit| (3) Read hrssukenne0| (4) Red. 0 devsy| (5) The meaning is not clear: Perhaps kRte is meant. (6) Read tailikaa0| (7) Reap paTTakila / (8) Read paTTakila / (9) Read parvanimittaM / (10) Read taila0 / (11) The meaning is not clear: perhaps modakaM krItvA is meant. (12) Read varSa / 133 For Private and Personal Use Only Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza putra utpanna hue / baghelI para udayAdityakI vizeSa prIti thii| usakA putra raNadhavala jyeSTha bhI thA / isase vahI rAjyakA uttarAdhikArI huaa| sApatnyakI IrSyAke kAraNa solakinI aura usake putra jagadevako baghelI yadyapi sadA duHkha deneke udyogameM rahatI thI tathApi udayAditya apane choTe putra jagadevako kama pyAra na karatA thA / __udayAditya mANDavagar3ha (mA~DU) ke rAjAkA sevaka thaa| isa kAraNa, eka samaya, use kucha kAla taka mA~DUmeM rahanA par3A / unhIM dinoM jagadevakA vivAha ToMka-ToDAke cAvar3A rAjA rAjakI putrI vIramatIke sAtha ho gyaa| isase baghelIkA deSa aura bhI bar3ha gayA / yaha dazA dekha kara jagadeva dhArAko chor3a kara apanI strI-sahita pATaNa ( aNahila-pATanaaNahilavAr3A ) ke rAjA siddharAja jayasiMhake pAsa calA gayA / siddha. rAjane usakI vIratA aura kulInatAke kAraNa bar3e Adarake sAtha usako, 60000 rupayA mAsika para, apane pAsa rakha liyA / jagadeva bhI tana manase usakI sevA karane lgaa| vahA~ jagadevake do putra hue-jagadhavala aura bIjadhavala / ina para bhI siddharAjakI pUrNa kRpA thii| __eka bAra bhAdrapada mAsakI ghanaghora a~dherI rAtameM eka taraphase 4 striyoMke ronekI aura dUsarI taraphase 4 striyoMke ha~sanekI AvAja siddharAjake kAnameM pdd'ii| isa para siddharAjane jagadeva Adi apane sAmantoMko, jo usa samaya vahA~ upasthita the, AjJA dI ki isa rone aura ha~sanekA vRttAnta prAtaHkAla mujhase kahanA / yaha sunakara saba loga vahA~se ravAne ho gaye / unake cale jAne para siddharAjane socA ki dekhanA cAhie ye loga isa bhayAnaka rAtameM ina ghaTanAoMkA patA lagAnekA sAhasa karate haiM yA nhiiN| yaha soca kara vaha bhI gupta rItise ghaTanAsthalakI tarapha ravAnA huaa| idhara rone aura ha~sanevAlI striyoMkA patA lagAnekI AjJA rAjAse 134 For Private and Personal Use Only Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mAlaveke prmaar| pAkara khar3A hAthameM le jagadeva pahale ronevAlI striyoMke pAsa pahu~cA / vahA~ usane unase pUchA ki tuma kauna ho aura kyoM a~dherI rAtameM yahA~ baiTha kara ro rahI ho ? yaha suna kara unhoMne uttara diyA ki hama isa pATaNa nagarakI deviyA~ haiM / kala isa nagarake rAjA siddharAjakI mRtyu honevAlI hai| isase hama ro rahI haiM / a~dhere meM chipA huA siddharAja svayaM yaha saba suna rahA thA / yaha suna kara jagadeva ha~sanevAlI striyoMke pAsa phuNcaa| unase bhI usane vahI savAla kiye| unhoMne uttara diyA ki hama dillIkI iSTadeviyA~ haiM aura siddharAjako mAraneke lie yahA~ AI haiN| kala savA pahara dina car3he siddha rAjakA dehAnta ho jAyagA / yaha sunakara jagadevane kahA ki isa samaya siddharAja jaisA pratApI dUsarA koI nhiiN| isa kAraNa yadi usake bacanekA koI upAya ho to kRpA karake Apa kaheM / isa para unhoMne uttara diyA ki isakA eka mAtra upAya yahI hai ki yadi usakA koI bar3A sAmanta apanA sira apane hAthase kATakara hameM de to rAjAkI mRtyu Tala sakatI hai / taba jagadevane nivedana kiyA ki yadi merA sira isa kAmake lie upayukta samajhA jAya to maiM deneko taiyAra huuN| deviyoMne rAjAke badale usakA sira lenA maMjUra kiyaa| taba jagadevane kahA ki mujhe thor3I derake lie AjJA ho to apane ghara jAkara yaha vRttAnta maiM apanI strIse kahakara usakI AjJA le AU~ / isa para unhoMne ha~sakara uttara diyA ki kauna aisI hogI jo apane patiko maranekI anumati degI / parantu yadi terI yahI icchA ho to jA; jaldI lauTanA / yaha suna jagadeva gharakI tarapha ravAnA huaa| siddharAja bhI, jo chipe chipe ye sArI bAteM suna rahA thA, jagadevakI strIkI pati-bhaktikI jA~ca karanekI icchAse usake pIche pIche claa| jagadevane ghara pahu~ca kara sArA vRttAnta apanI strIse kahA / use sunakara vaha bolI ki rAjAke lie prANa denA anucita nhiiN| aise hI samaya For Private and Personal Use Only Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza para kAma Aneke lie rAjAne Apako rakkhA hai / aura kSatriyakA dharma bhI yahI hai / parantu itanA Apako svIkAra karanA hogA ki Apake sAtha hI maiM bhI apane prANa de dUM / yaha sunakara jagadevane kahA ki yadi hama donoM mara jAya~ge to ina bAlakoMkI kyA dazA hogI ? isapara usakI strI cAvar3Ine kahA ki yadi aisA hai to inakA bhI balidAna kara do| isa bAtako jagadevane bhI aGgIkAra kara liyA, aura apane donoM putroM aura strIke sAtha vaha una deviyoM ke sAmane upasthita ho gayA / siddharAja bhI pUrvavat cupacApa vahA~ pahu~cA aura chipakara khar3A ho gyaa| ___ jagadevane deviyoMse pUchA ki mere sirake badale siddharAjakI umra kitanI bar3ha jAyagI ! unhoMne uttara diyA, 12 varSa / yaha sunakara jagadevane kahA ki strI-sahita maiM apane donoM putroMke bhI sira Apako arpaNa karatA hU~ / isake badale siddharAjakI umra 48 varSa bar3hanI cAhie / deviyoMne prasanna hokara yaha bAta mAna lii| taba cAvaDIne apane bar3e putrako deviyoMke sAmane khar3A kiyaa| jagadevane apanI talavArase usakA sira kATa diyaa| phira dUsare putra para usane talavAra utthaaii| itanameM deviyoMne jagadevakA hAtha pakar3a liyA aura kahA ki hamane terI svAmi-bhaktise prasanna hokara rAjAkI umra 48 varSa bar3hA dI / isake bAda deviyoMne usake mRta putrako bhI jIvita kara diyA / taba jagadeva deviyoMko praNAma karake strIputroM. sahita gharako lauTa aayaa| siddharAja bhI mana hI mana jagadevakI dRr3hatA aura svAmi-bhAktikI prazaMsA karatA huA apane mahalako gyaa| prAtaHkAla, jaba jagadeva darabAra meM AyA taba, siddharAja gaddIse utara kara usase milaa| phira una sAmantoMse, jinako usane rone aura gAnevAliyoMkA hAla mAlUma karaneko kahA thA, pUchA ki kaho kyA patA lagAyA? unhoMne uttara diyA ki kisIkA putra mara gayA thA, isase ve ro rahI thiiN| dUsarIke yahA~ putra utpanna huA thA isase vahA~ striyA~ gA For Private and Personal Use Only Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mAlaveke paramAra / rahI thiiN| taba siddharAjane jagadevase pUchA ki tumane isa ghaTanAkA kyA kAraNa jJAta kiyA ? isa para usane kahA ki jaisA ina sAmantoMne nivedana kiyA vaisA hI huA hogaa| yaha sunakara siddharAjane una saba sAmantoMko bahuta dhikkArA / isake bAda usane vaha sArA vRttAnta jo rAtako huA thA, kaha sunAyA / jagadevakI usane bahuta prazaMsA kI / phira usake sAtha apanI bar3I rAjakumArIkA vivAha kara diyA aura 2500 gA~va aura jAgIrameM de diye| pUrvokta ghaTanAke do tIna varSa bAda siddharAja kaccha ke rAjA phUlake putra lAkhA ( lAkhA phalANI ) kI putrIse vivAha karane bhuja gayA / usa samaya jagadeva bhI usake sAtha thA / rAjA phUlane jo jagadevakI kulInatA aura vIratAse acchI taraha paricita thA, apane putra lAkhAkI choTI lar3akI phUlamatIse jagadevakA vivAha bhI usI samaya kara diyA / lAkhAkI bar3I putrI, siddharAjakI rAnI, ke zarIrameM kAlabhairavakA Aveza huA karatA thaa| usa bhairavake sAtha yuddha karake jagadevane use apane vazameM kara liyaa| siddharAja para yaha usakA dUsarA ehasAna huA / ___ eka dina svayaM cAmuNDA devI, bhAgnIkA rUpa dhAraNa karake, siddharAjake darabArameM kucha mA~gane gii| vahA~ para jagadevane koI bAta par3ane para apanA sira kATa kara use devIko arpaNa kara diyaa| usakI vIratA aura bhaktise prasanna hokara devIne use phira jilA diyaa| parantu usI dinase siddharAja usase aprasanna rahane lagA / yaha dekha jagadevane pATana chor3a denekA vicAra dRDha kiyA / etadartha usane siddharAjakI AjJA mA~gI aura apane strI-putroM sahita vaha dhArAko lauTa gyaa| vahA~para udayAdityane usakA bahuta sammAna kiyaa| - kucha samaya bAda udayAditya bahuta bImAra huA / jaba jInekI AzA na rahI, taba usane apane sAmantoMko ekatra karake apanA rAjya apane 137 For Private and Personal Use Only Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza - choTe putra jagadevako de diyA; aura apane bar3e putra raNadhavalako 100 gA~va dekara apane choTe bhAIkI AjJAmeM rahanekA upadeza diyaa| jaba udayAdityakA dehAnta hogayA taba pitAke AjJAnusAra jagadeva gaddI para baitthaa| __ jagadevane 15 varSakI avasthAmeM svadeza chor3A thaa| usake bAda usane 18 varSa siddharAjakI sevA kI aura 52 varSa rAjya karake, 85 varSakI umrameM, usane zarIra chodd'aa| usake pIche usakA putra jagadhavala rAjyAdhikArI huaa|" ___ yahIM yaha kathA samApta hotI hai| isa kathAmeM itanA satya avazya hai. ki jagadeva nAmaka vIra aura udAra prakRtikA kSatriya siddharAja jayasiMhakI sevAmeM kucha samaya taka rahA thA / zAyada vaha udayAdityakA putra ho / parantu udayAdityake dehAntake koI 200 varSa pIche merutuGgane jagadevakA jo vRttAnta likhA hai usameM vaha usako kevala kSatriya hI likhatA hai / vaha udayAdityakA putra thA yA nahIM, isa viSayameM vaha kucha bhI nahIM likhatA / bhAToMne jagadevakI kulInatA, vIratA aura udAratA prasiddha karaneke lie isa kathAkI kalpanA zAyada pIchese kara lI ho| isameM aitihAsika satyatA nahIM pAI jaatii| udayAditya mAMDUke rAjAkA sevaka nahIM, kintu mAlavekA svatantra rAjA thA; mA~DU usIke adhIna eka kilA thaa| vahIMse diyA huA usake vaMzaja arjunavarmAkA eka dAnapatra milA hai / udayAdityake pIche usakA bar3A putra lakSmIdeva aura usake pIche lakSmIdevakA choTA bhAI naravarmA gaddIpara baiThA / parantu jagadeva aura jagadhavala nAmake rAje mAlavekI gaddIpara kabhI nahIM baiThe / itihAsameM unakA patA nhiiN| ___ kacchake rAjA phUlake putra lAkhA (lAkhA phUlANI ) kI putriyoM ke sAtha siddharAja aura jagadevake vivAhakI kathA bhI asambhava sI pratIta 138 For Private and Personal Use Only Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mAlaveke paramAra - hotI hai / kyoMki phUlakA putra lAkhA, siddharAjake pUrvaja rAjAkA samakAlIna thA / mUlarAjane graharipu para jo car3hAI kI thI usameM graharipukI sahAyatAke lie lAkhA AyA thA aura mUlarAjake dvArA vaha mArA gayA thaa| yadi siddharAjake samaya kacchakA rAjA lAkhA ho to vaha jAma jADAkA putra ( lAkhA jADANI ) honA cAhie thaa| isI taraha siddharAjakI 18 varSataka sevA karake jagadevake lauTane taka udayAdityakA jIvita rahanA bhI kalpita hI jAna par3atA hai / kyoMki vi0 saM0 1150, pauSa kRSNa 3 (gujarAtI amAnta mAsa )ko,. siddharAja gaddIpara baiThA / isake bAda 18 varSataka jagadeva usakI sevAmeM rahA / isa hisAbase usake dhArA lauTanekA samaya vi0 saM0 1168 ke bAda AtA hai / parantu isake pUrva hI udayAditya mara cukA thaa| isakA pramANa usake uttarAdhikArI lakSmIdevake choTe bhAI aura uttarAdhikArI naravAke saM0 1161 ke zilAlekhase milatA hai / ukta saMvatmeM vahI mAlavekA rAjA thaa| prabandha-cintAmaNimeM usakA vRttAnta isa taraha likhA hai:-"jagadeva nAmaka kSatriya siddharAja jayasiMhakI sabhAmeM thA / vaha dAnI, udAra aura vIra thA / jayasiMha usakA bahuta satkAra karatA thA / kuntaladezake rAjA paramardIne usake guNoMkI prazaMsA suna kara use apane pAsa bulavAyA / jisa samaya dvArapAlane jagadevake pahu~canekI khabara rAjAko dI, usa samaya usake darabArameM eka vezyA puSpa-calana nAmakA eka prakArakA vastra pahane nagna nAca rahI thii| vaha jagadevakA AnA sunate hI kapar3e pahana kara baiTha gaI / jagadevake vahA~ pahu~cane para rAjAne usakA bahuta sammAna kiyA aura eka lAkha rupayekI kImatake do vastra use bheMTa diye| isake bAda rAjAne usa vezyAko nAcanekI AjJA dI / vezyAne nivedana kiyA ki jagadeva, jo ki jagatmeM ekahI puruSa ginA jAtA hai, isa jagaha upasthita For Private and Personal Use Only Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza hai ( kahate haiM ki usakI chAtI para stana-cihna na the|) usake sAmane nama honese lajjA AtI hai| kyoMki striyA~ striyoMhIke bIca yatheSTa ceSTA kara sakatI haiN| ___ isa prakAra usa vezyAke mukhase apanI prazaMsA sunakara jagadevane rAjAkI dI huI vaha bahumUlya bheTa usI vezyAko de ddaalii| kucha dina bAda paramardIkI kRpAse jagadeva eka prAntakA adhipati ho gayA / usa samaya jagadevake gurune usakI prazaMsAmeM eka zloka sunaayaa| isa para jagadevane 50000 mudrAyeM guruko upahArameM dii| paramardIkI paTarAnIne jagadevako apanA bhAI mAna liyA thA / eka vAra rAjA paramardIne zrImAlake rAjAko parAsta karaneke lie jagadevako sasainya bhejA / vahA~ pahu~cane para, jisa samaya jagadeva devapUjanameM lagA huA thA, usane sunA ki zatrune usake sainya para hamalA karake use parAsta kara diyA hai / parantu taba bhI vaha deva-pUjanako apUrNa chor3akara na utthaa| itanemeM yaha khabara dUtoM dvArA paramardIke pAsa pahu~cI / usane apanI rAnIse kahA ki tumhArA bhAI, jo bar3A vIra samajhA jAtA hai, zatruoMse ghira gayA hai aura bhAgane meM bhI asamartha hai / isa para usane uttara diyA ki mere bhAIkA parAsta honA kabhI sambhava nhiiN| isI bIcameM dUsarI khabara milI ki devapUjana samApta karake jagadevane 500 yoddhAoM sahita zatru para hamalA kiyA aura use kSaNa bharameM naSTa kara diyaa| __ kucha kAla bAda isa paramardIkA yuddha sapAdalakSake rAjA pRthvIrAja cauhAnake sAtha huaa| usase bhAga kara paramardIko apanI rAjadhAnIko lauTanA pdd'aa| prabandha-cintAmaNike kartAne kuntala-dezake rAjA paramardAko tathA cauhAna pRthvIrAjake zatru, mahobAke candela rAjA paramardIko, eka hI samajhA hai / yaha usakA bhrama hai / 140 For Private and Personal Use Only Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mAlavake prmaar| kuntala-dezakA paramardI zAyada kalyANakA pazcimI cAlukya rAjA pemeM (permADI-paramardI ) ho / vaha jagadekamalla bhI kahalAtA thaa| yadi jagadevako udayAdityakA putrakA mAna leM, jaisA ki bhAToMkI khyAtoMse prakaTa hotA hai, to pRthvIrAja cauhAna aura candela paramardIkI lar3AI taka usakA jIvita rahanA asambhava hai / kyoMki yaha lar3AI udayAdityake dehAntake 80 varSase bhI adhika samaya bAda, vi0 saM0 1239 meM, huI thii| ___ paNDita bhagavAnalAla indrajIkA anumAna hai ki jagadeva, siddharAja jayasiMhakI mAtA miyaNalladevIke bhatIje, govAke kadambavaMzI rAjA jayakezI dUsarekA, sambandhI thA / sambhava hai, vahIM kucha samaya taka siddharAjake pAsa rahaneke bAda, permADI (caulukya rAjA perma) kI sevAmeM jA rahA ho aura pemAMDIke sambandhase hI zAyada paramAra kahalAyA ho| __ cAlukya rAjA perma (jagadekamalla) ke eka sAmantakA nAma jagadeva thaa| vaha tribhuvanamalla bhI kahalAtA thA / vaha govAke kadambavaMzI rAjA jayakezI dUsarekI mausIkA putra thaa| mAIsorameM usakI jAgIra thii| usakA mukhya nivAsasthAna paTTipoM buccapura-hoMbuca yA hu~ca-( ahamadanagara jile ) meM thaa| usakA janma sAntara-vaMzameM huA thA / vaha vi0 saM0 1206 meM vidyamAna thA aura parmeke uttarAdhikArI taila tIsareke samaya taka jIvita thA / prabandha-cintAmaNikA lekha bhAToMkI khyAtokI apekSA paM0 bhagavAnalAla indrajIke lekhako adhika puSTa karatA hai / 12-lakSmadeva / yaha udayAdityakA jyeSTha putra thA / yadyapi paramAroMke pichale lekhoM aura tAmrapatroMmeM isakA nAma nahIM hai, tathApi naravarmAke samayake nAgapurake lekhameM isakA jikra hai| yaha lekha lakSmadevake choTe bhAIkA 141 For Private and Personal Use Only Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza likhAyA huA hai / isalie isa lekhameM usakI aneka car3hAiyoMkA ullekha hai; parantu tripurI para kiye gaye hamale aura turuSkoMke sAthavAlI lar3AIke sivA isakI aura saba bAteM kalpita hI pratIta hotI haiN| usa samaya zAyada tripurIkA rAjA kalacurI yazaHkarNadeva thaa| 13-naravarmadeva / yaha apane bar3e bhAI lakSmadevakA uttarAdhikArI huA / vidyA aura dAnameM isakI tulanA bhojase kI jAtI thii| isakI racita aneka prazastiyA~ milI haiN| unase isakI vidvattAkA pramANa milatA hai| __ nAgapurakI prazasti isIkI racI huI hai| yaha bAta usake chappanaveM zlokase prakaTa hotI hai / dekhie: tena svayaM kRtAnekaprazastistuticitritam / zrImalakSmIdharaiNaitaddevAgAramakAryata // [ 56 ] arthAt-naravarmadevane apanI banAI huI aneka prazastiyoMse zobhita yaha devamandira zrIlakSmIdhara dvArA bnvaayaa| isa prazastikA racanAkAla vi0 saM0 1161 ( I0 sa0 1104-5) hai| ujjenameM mahAkAlake mandirameM eka lekhakA kucha aMza milA hai / vaha bhI isIkA banAyA huA mAlUma hotA hai / yaha lekhakhaNDa aba taka nahIM prakAzita huA / dhArAmeM bhojazAlAke stambha para jo lekha hai vaha, aura indaura-rAjyake kharagona paraganeke ' una' gA~vameM eka dIvAra para jo lekha hai vaha bhI, isIkI racanA hai| (1) putrastasya jagattrayaikataraNeH samyakprajApAlana-- vyApArapravaNaH prajApatiriva zrIlakSmadevo'bhavat / nItyA yena manustathAnuvidadhe nAsau na vaivasvataH sarvatrApi sadApyavardhata yathA kIrtina vaivasvataH // [35] -Ep. Ind., Vol. II, p. 186. 142 For Private and Personal Use Only Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mAlaveke prmaar| bhojazAlAke stambha para nAgabandhameM jo vyAkaraNakI kArikAyeM khudI haiM unake nIce zloka bhI haiN| unakA Azaya kramazaH isa prakAra hai: (1) vargoM kI rakSAke lie zaiva udayAditya aura naravarmAke khar3a sadA udyata rahate the| ( yahA~ para 'varNA' zabdake do artha hote haiN| eka brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zUdra ye cAra varNa; dUsarA ka, kha Adi akSara / ) (2) udayAdityakA varNamaya sarpAkAra khar3a vidvAnoM aura rAjAoMkI chAtI para zobhita hotA thaa| 'una' gA~vake nAgabandhake nIce bhI ullikhita dUsarA zloka khudA huA hai / parantu mahAkAlake mandira meM prApta hue ullekhake Tukar3emeM pUrvokta donoM zlokoMke sAtha sAtha nimnalikhita tIsarA zloka bhI hai| udayAdityanAmAGkavarNanAgakRpANikA / -~~-~- maNizreNI sRSTA sukavibandhunA // isa zlokameM zAyada sukavi-bandhuse tAtparya naravarmAse hai / pUrvokta tInoM sthAnoMke nAgabandhoMko dekha kara anumAna hotA hai ki inakA koI na koI gUDha Azaya hI rahA hogaa| naravarmAke tIsare bhAI jagadevakA jikra hama pahale kara cuke haiM / amarutazatakakI TIkAmeM arjunavarmAne bhI jagadevakA nAma likhA hai| kathAoMmeM yaha bhI likhA hai ki naravarmAkI gaddI para baiThAneke bAda jagadeva usase milane dhArAmeM AyA, tathA naravarmAkI taraphase kalyANake caulukyoM para usane car3hAI kI / usa yuddhameM caulukyarAjakA mastaka kATa kara jagadevane naravarmA ke pAsa bhejaa| jagadevake varNanameM likhA hai ki usane apanA mastaka apane hI hAthase kATa kara kAlIko de diyA thA / isa bAta ke pramANameM yaha kavitA uddhata kI jAtI hai ! (1) J. B. R. A.S; Vol. XXI, P. 35. 143 For Private and Personal Use Only Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza saMvat gyArA sau ekAvana caita sudI ravivAra / jagadeva sIsa samappiyo dhArA nagara pavAra // parantu jagadevakA vizvAsa-yogya hAla nahIM miltaa| aisI prasiddha hai ki naravarmadevane gaur3a aura gujarAtako jItA thA, tathA zAstrArthoMkA bhI vaha bar3A rasika thA / mahAkAlake mandirameM usake samayameM jaina ratnasUri aura zaiva vidyAzivavAdIke bIca eka bar3A bhArI zAstrArtha huA thaa| eka aura zAstrArthakA jikra ammasvAmIke likhe hue ratnasUrike jIvanacaritakI prazastimeM hai| yaha carita vi0 saM0 1190 (I0 sa0 1134 ) meM likhA gayA / isase samudraghoSakA paramAroMkI sabhAmeM honA pAyA jAtA hai: (1) yo mAlavopAttaviziSTato-vidyAnavadyopazamapradhAnaH / vidvajjanAlizritapAdapadmaH keSAM na vidyAgurutAmadatta // 8 // arthAt-~-samudraghoSa, jisane mAlavemeM tarkazAstra par3hA thA aura jo bar3A bhArI vidvAna thA, kinakA vidyAguru na thA ? matalaba yaha ki sabhI usake ziSya the| (6) dhArAyAM naravarmadevanRpati zrIgohRdamApati zrImatsiddhapatiJca gurjarapure vidvajjane sAkSiNi / svairyo raJjayati sma sadguNagaNairvidyAnavadyAzayo labdhIH prAktanagautamAdigaNabhRtsaMvAdinIrayan // 6 // arthAt -samudraghoSa gautama Adike sadRza vidvAna thaa| usane apanI vidvattAse naravarmadeva Adi rAjAoMko prasanna kara diyaa| pUrvokta prathama zlokase anumAna hotA hai ki usa samaya mAlavA vidyAke lie prasiddha sthAna thA / samudraghoSakA ziSya sUraprabhasUri thA / aura sUraprabhasUrikA ziSya ratnasUri sUraprabha bhI bar3A vidvAna thA, jaisA ki isa zlokase prakaTa hotA hai: mukhyastadIyAzaSyeSu kavIndreSu vudheSu ca / sUriH sUraprabhaH zrImAnavantIkhyAtasadguNaH // For Private and Personal Use Only Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mAlaveke prmaar| arthAt-samudraghoSakA ziSya sUraprabhasUri avantI nagara bharameM prasiddha vidvAna thaa| ___ jaina abhayadevasUrike jayantakAvyakI prazastimeM naravIkA jaina vallabhasUrike caraNoM para sira jhukAnA likhA hai / vi0 saM0 1278 meM yaha kAvya banA thaa| isa kAvyameM vallabhasUrikA samaya vi0 saM0 1157likhA hai| yadyapi isa kAvyameM likhA hai ki naravarmA jainAcAryoMkA bhakta thA, tathApi vaha pakkA zaiva thA, jaisA ki dhArA aura ujjenake lekhoMse vidita hotA hai| cedirAjakI kanyA momalA devIse naravarmAkA vivAha huA thaa| usase yazovarmA nAmakA eka putra utpanna huoN| kIrtikaumudImeM likhA hai ki naravarmAko kASThake piMjar3emeM kaida karake usakI dhArA nagarI jayasiMhane chIna lI / parantu yaha ghaTanA isake putrake samayakI hai / 12 varSa taka lar3a kara yazovarmAko usane kaida kiyA thaa| naravarmAke samayake do lekhoMmeM saMvat diyA huA hai / unameMse pahalA lekha vi0 saM0 1161 ( I0 sa0 1104) kA hai, jo nAgapurase milA thA / dUsarA lekha vi0 saM0 1164 ( I0 sa0 1107) kA hai / vaha madhukaragar3hameM milA thA / bAkIke tIna lekhoM para saMvat nahIM hai / prathama bhojazAlAke stambhavAlA, dUsarA 'una' gA~vakI dIvAravAlA aura tIsarA mahAkAlake mandiravAlA lekhakhaNDa / 14-yazovarmadeva / yaha naravarmadevakA putra thA aura usIke pIche gaddI para baiThA / paramAroMkA vaha aizvarya, jo udayAdityane phirase prApta kara liyA thA, isa rAjAke (1) History of Jainism in Gujrat, pt. I, p. 38. (2) Ind. Ant., XIX. 349. (3) Tra. R. A.S., Vol. I, P. 226. 145 For Private and Personal Use Only Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza samayameM naSTa ho gayA / usa samaya gujarAtakA rAjA siddharAja jayasiMha bar3A pratApI huA / usIne mAlave para adhikAra kara liyA / __prabandhacintAmaNimeM likhA hai ki eka bAra jayasiMha aura usakI mAtA somezvarakI yAtrAko gaye hue the| isI bIcameM yazovarmAne usake rAjya para car3hAI kii| usa samaya jayasiMhake rAjyakA prabandha usake mantrI sAntuke hAthameM thA / usane yazovarmAse vApisa lauTa jAne kI prArthanA kii| isa para yazovarmAne kahA ki yadi tuma mujhe jayasiMhakI yAtrAkA puNya de do to maiM vApisa calA jaauuN| isa para jala hAthameM lekara sAntane jayasiMhakI yAtrAkA puNya yazovarmAko de diyaa| siddharAja jayasiMha yAtrAse lauTA to pUrvokta hAla suna kara bahuta nArAja huA tathA sAntuse kahA ki tUne aisA kyoM kiyA / isa para sAntune uttara diyA ki yadi mere denese ApakA puNya yazovarmAko mila gayA ho to ApakA vaha puNya maiM Apako lauTatA hU~ aura sAtha hI anya mahAtmAoMkA puNya bhI detA huuN| yaha suna kara jayasiMhakA krodha zAnta ho gayA / kucha dina bAda badalA leneke lie jayasiMhane mAlave para car3hAI kI / bahuta kAlataka yuddha hotA rahA / parantu dhArA nagarIko vaha apane adhIna na kara sakA / taba eka dina yuddhameM kruddha hokara jayasiMhane yaha pratijJA kI ki jaba taka dhArA nagarI para vijaya prApta na kara lU~gA taba taka bhojana na kruuNgaa| rAjAkI isa pratijJAko suna kara usa dina usake amAtyoM aura sainikoMne bar3I hI vIratAse yuddha kiyA / usa dina pA~ca sau paramAra mAre gaye tathApi sandhyA taka dhArA para dakhala na ho sakA / taba anAjakI dhArA nagarI banAI gaI / usIko tor3a kara rAjAne apanI pratijJA pUrI kI / isake bAda munAla nAmaka mantrIkI salAhase jAsUsoM dvArA gupta bheda prApta karake hAthiyoMse jayasiMhane dakSiNakA phATaka tur3avA DAlA / usI rAste kile para hamalA karake dhArAko jIta liyA aura yazovarmAko chaH rassiyoMse bA~dha kara vaha pATaNa le aayaa| For Private and Personal Use Only Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mAlaveke prmaar| isa kathAkA prathamA jainoM dvArA kalpanA kiyA gayA mAlUma hotA hai| ekakA puNya dUsareko de diyA jA sakatA hai, hindU-dharmavAloMkA aisA hI vizvAsa hai / isI vizvAsakI ha~sI ur3Aneke lie zAyada jainiyoMne yaha kalpanA gar3hI hai| yadyapi isa vijayakA jikra mAlaveke lekhAdimeM nahIM hai, tathApi jhyAzrayakAvya aura cAlukyoMke lekhoMmeM isakA hAla hai| mAlaveke bhAToMkA kathana hai ki isa yuddha meM donoM taraphakA bahuta nukasAna huA ! yaha kathana prAyaH satya pratIta hotA hai| yaha kathA TyAzrayakAvyameM bhI prAyaH isI taraha varNana kI gaI hai| antara bahuta thor3A hai / usameM itanA jiyAdaha likhA hai ki yazovarmAke putra mahAkumArako jayasiMhake bhatIje mausalane mAra DAlA / jayasiMhako saparivAra kaida karake vaha aNahilavAr3e le gayA / mAlavekA rAjya gujarAtake rAjyameM milA diyA gayA tathA jaina-dharmAvalambI mantrI jainacandra vahA~kA hAkima niyata kiyA gyaa| __ mAlavese lauTate hue jayasiMhakI senAse bhIloMne yuddha karake use bhagA denA cAhA / parantu sAntuse unheM svayaM hI hAra khAnI par3I / dohada nAmaka sthAnameM jayasiMhakA eka lekha milA hai jisameM isa vijayakA jikra hai| usameM likhA hai ki mAlave aura saurASTrake rAjAoMko jayasiMhane kaida kiyA thA / somezvarane apane surathotsava nAmaka kAvyake pandrahaveM sargake bAIsaveM zlokameM likhA hai: nItaH sphItabalo'pi mAlavapatiH kArAJca dArAnvitaH / arthAt-usane balavAna mAlaveke rAjAko bhI sastrIka kaida kara liyaa| (1) Ep. Ind, Vol. I, p. 256. 117 For Private and Personal Use Only Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza kathAoMmeM likhA hai ki bAraha varSa taka yaha yuddha calatA rhaa| isase pratIta hotA hai ki zAyada yaha yuddha naravarmadevake samayase prArambha huA hogA aura yazovarmake samayameM samApta / aisA bhI likhA milatA hai ki jayasiMhane yaha pratijJAkI thI ki maiM apanI talavArakA miyAna mAlaveke rAjAke :camar3ekA banAU~gA / parantu mantrIke samajhAnese kevala usake pairakI eDIkA thor3AsA camar3A kATakara hI usane santoSa kiyA / khyAtoMmeM likhA hai ki mAlavekA rAjA kAThake pijar3emeM, jayasiMhakI AjJAse, bar3I beijjataki sAtha, rakkhA gayA thaa| daNDa lekara use chor3a denekI prArthanA kI jAnepara jayasiMhane aisA karanese inakAra kara diyA thaa| ___ isa vijayake bAda jayasiMhane avantInAthakA khitAba dhAraNa kiyA thA, jo kucha dAnapatroMmeM likhA milatA hai| ___ yaha vijaya mantroMke prabhAvase jayasiMhane prApta kI thI / mantroMhIke bharose yazovarmAne bhI jayasiMhakA sAmanA karanekA sAhasa kiyA thaa| surathotsava-kAvyake eka zlokase yaha bAta prakaTa hotI hai / dokhie:-- dhArAdhIzapurodhasA nijanRpakSoNI vilokyAkhilA caulukyAkulitAM tadatyayakRte kRtyA kilotpaaditaa| mantrairyasya tapasyataH pratihatA tatraiva taM mAntrika sA saMhRtya taDillatAtarumiva kSipraM prayAtA kvacit // 20 // arthAt-caulukyarAjase adhikRta apane rAjAkI pRthvIko dekha kara use mAraneko dhArAke rAjAke gurune mantroMse eka kRtyA paidA kii| parantu vaha kRtyA caulukyarAjake guruke mantroMke prabhAvase svayaM utpanna karanevAlehIko mAra kara gAyaba ho gii| __ mAlavekI isa vijayane candeloMkI rAjadhAnI jejAkabhukti (jejAhuti) kA bhI rAstA sApha kara diyA / isase vahA~ke candela rAjA madanavarmApara 148 . . . For Private and Personal Use Only Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mAlaveke paramAra / zrI jayasiMhane car3hAI kii| yaha jejAkabhukti Ajakala buMdelakhaNDa kahalAtA hai / ina vijayoMse jayasiMhako itanA garva ho gayA ki usane eka navIna saMvat calAne kI koziza kI / jayasiMhake uttarAdhikArI kumArapAI aura ajayapAlaMke udayapura ( gvAliyara ) ke lekhoMse bhI kucha kAla taka mAlave para gujarAtavAloMkA adhikAra rahanA prakaTa hotA hai / parantu antameM ajamera ke cauhAna rAjAkI sahAyatA se kaise nikala kara apane rAjyakA kucha hissA yazovarmAne phira prApta kara liyA / usa samaya jayasiMha aura yazovarmmA ke bIca mela ho gayA thaa| vi0 saM0 1999 ( I0 sa01142 ) meM jayasiMha mara gayA~ / isake kucha hI kAla bAda yazovarmmAkA bhI dehAnta ho gayA / { 0 sa01134 ), kArtika sudI aba taka yazovarmA ke do dAnapatra mile haiN| eka vi0 sa0 1191 I0 aSTamIkA hai / yaha narake sAMvatsarika zrAddha ke dina yazovarmA dvArA diyA gayA thA / isameM avasthika brAhmaNa dhanapAlako bar3auda gA~va denekA jikra hai / vi0 sa0 1200, zrAvaNa sudI pUrNimA ke dina, candragrahaNa parva para, isI dAnako dubArA majabUta karaneke lie mahAkumAra lakSmIvammIne navIna tAmrapatra likhA diyA | anumAna hai ki 1999, kArtika sudI aSTamIko, naravarmAkA prathama sAMvatsarika zrAddha huA hogA, kyoMki vizeSa kara aise mahAdAna prathama sAMvatsarika zrAddha para hI diye jAte haiM / yadyapi tAmrapatrameM isakA jikra nahIM hai, tathApi saMbhava hai ki vi0 saM01190, kArtika sudI aSTamIko hI, naravarmAkA dehAnta huA hogA / ( 1 ) Ind. Ant., Vol. XVIII, p. 343 ( 2 ) Ind. Ant., Vol. XVIII, p. 347 ( 3 ) Ind. Ant., Vol. VI, p. 213 ( 4 ) Ind. Ant., XIX. P. 351. 149 For Private and Personal Use Only Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza dUsarA dAnapatra vi0 saM0 1192, ( I0 sa0 1135), mArgazIrSa badI tIjakA hai / isakA dUsarA hI patrA milA hai| isameM momalAdevIke mRtyu-samaya saGkalpa kI huI pRthvIke dAnakA jikra hai / zAyada yaha momalAdevI yazovarmAkI mAtA hogii| usa samaya yazovarmAkA pradhAna mantrI rAjaputra zrIdevadhara thA / 15-jyvrmaa| yaha apane pitA yazovarmAkA uttarAdhikArI huaa| parantu usa samaya mAlavepara gujarAtake caulukya rAjAkA adhikAra ho gayA thA / isalie zAyada jayavarmA vindhyAcalakI tarapha calA gayA hogaa| I0 sa01143 se 1179 ke bIcakA, paramAroMkA, koI lekha abataka nahIM milaa| ataeva usa samaya taka zAyada mAlave para gujarAtavAloMkA adhikAra rahA hogA / __ yazovarmAke dehAntake bAda mAlavAdhipatikA khitAba ballAladevaka nAmake sAtha lagA milatA hai / parantu na to paramAroMkI vaMzAvalImeM hI yaha nAma milatA hai, na aba taka isakA kucha patA hI calA hai ki yaha rAjA kisa vaMzakA thaa| jayasiMhakI mRtyuke bAda gujarAtakI gaddIke lie jhagar3A huA / usa jhagar3emeM bhImadevakA vaMzaja kumArapAla kRtakArya huA / merutuGgake matAnusAra saM0 1199, kArtika vadi 2, ravivAra, hasta nakSatra, meM kumArapAla. gaddI para baiThA / parantu merutuGgakI yaha kalpanA satya nahIM ho sktii| __kumArapAlake gaddI para baiThate hI usake virodhI kuTumbiyoMne eka vyUha banAyA / mAlavekA ballAladeva, candrAvatI ( AbUke pAsa ) kA paramAra rAjA vikramasiMha aura sA~bharakA cauhAna rAjA arNorAja isa vyUhake sahAyaka hue / parantu antameM inakA sArA prayatna niSphala huaa| vikramasiMhakA rAjya usake bhatIje yazodhavalako milA / yaha yazodhavala kumAra(1) Bombay Caz., Gujrat, pp. 181--194. 150 For Private and Personal Use Only Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mAlaveke prmaar| pAlakI tarapha thaa| kucha samaya bAda ballAladeva bhI yazodhavala dvArA mArA gayA aura mAlavA eka bAra phira gujarAtameM milA liyA gyaa| __ballAladevakI mRtyukA jikra aneka prazastiyoMmeM milatA hai / bar3anagarameM milI huI kumArapAlakI prazastike pandrahaveM zlokameM ballAladeva para kI huI jItakA jikra hai / usameM likhA hai ki ballAladevakA sira kumArapAlake mahalake dvAra para laTakAyA gayA thA / I0 sa0 1143 ke navaMbarameM kumArapAla gaddI para baiThA, tathA ullikhita bar3anagaravAlI prazasti I0 sa0 1151 ke sepTambarameM likhI gaI / isase pUrvokta bAtoMkA isa samayake bIca honA siddha hotA hai| __ kIrtikaumudImeM likhA hai ki mAlaveke ballAladeva aura dakSiNake mallikArjunako kumArapAlane harAyA / isa vijayakA ThIka ThIka hAla I0 sa0 1169 ke somanAthake lekhama milatA hai| udayapura (gvAliyara) meM mile hue caulukyoMke lekhoMse bhI isakI dRr3hatA hotI hai| udayapura (gvAliyara ) meM kumArapAlake do lekha mile haiN| pahalA vi0 saM0 1220(I0 sa01163)kA aura dUsarA vi0saM0 1222 (I0sa0 1165) kaa| vahIM para eka lekha vi0 saM0 1229 ( I0 sa01172) kA ajayapAlake samayakA bhI milA hai / isase mAlUma hotA hai ki vi0saM0 1229 taka bhI mAlave para gujarAtavAloMkA adhikAra thA / jayasiMhakI taraha kumArapAla bhI avantInAtha kahalAtA thaa| kahA jAtA hai ki pUrvollikhita ' una' gA~va ballAladevane basAyA thaa| vahA~ke eka ziva-mandirameM do lekha-khaNDa mile haiN| unakI bhASA saMskRta hai| unameM ballAladevakA nAma hai| parantu yaha bAta nizcayapUrvaka nahIM kahI jA sakatI ki bhojaprabandhakA kartA ballAla aura pUrvokta ballAla donoM (1) Ep. Ind., Vol. VIII, P. 200. ( 2 ) Ep. Ind., Vol. VIII, P. 200. (3) Ep. Ind., Vol. I, p. 296, 151 For Private and Personal Use Only Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza eka hI the| yadi eka hI hoM to ballAlake paramAra-vaMzaja honameM vizeSa saMdeha na rahegA, kyoMki isa vaMzameM vidvattA parapamparAgata thii| ___ bhAToMkI pustakoMmeM likhA hai ki jayavarmAne kumArapAlako harAyA, parantu yaha bAta kalpita mAlUma hotI hai / kyoMki udayapura (gvAliyara) meM milI huI, vi0 saM0 1129 kI, ajayapAlakI prazastise usa samaya taka mAlave para gujarAtavAloMkA adhikAra honA siddha hai / ___ jayavarmA nirbala rAjA thaa| isase usake samayameM usake kuTumbameM jhagar3A paidA ho gayA / phala yaha huA ki usa samayase mAlaveke paramArarAjAoMkI do zAkhAyeM ho gaI / jayavarmAke anta-samayakA kucha bhI hAla mAlUma nahIM / zAyada vaha gaddIse utAra diyA gayA ho| __ yazovarmAke pIchekI vaMzAvalImeM bar3I gar3abar3a hai / yadyapi jayavarmA, mahAkumAra lakSmIvarmA, mahAkumAra harizcandravarmA aura mahAkumAra udayavarmAke tAmrapatroMmeM yazovarmAke uttarAdhikArIkA nAma jayavarmA likhA hai, tathApi arjunavarmAke do tAmrapatroMmeM yazovarmAke pIche ajayavarmAkA nAma milatA hai| ___ mahAkumAra udayavarmA ke tAmrapatrameM, jisakA hama Upara jikra kara cuke haiM, likhA hai ki paramabhaTTAraka mahArAjAdhirAja paramezvara zrIjayavarmAkA rAjya asta hone para, apanI talavAra ke balase mahAkumAra lakSmIvAne apane rAjyakI sthApanA kI / parantu yazovarmAke pautra ( lakSmIvarmAke putra) mahAkumAra harizcandravarmAne apane dAnapatrameM jayavarmAkI kRpAse rAjyakI prApti likhI hai / ina tAmrapatroMse anumAna hotA hai ki zAyada yazovarmAke tIna putra the-jayavarmA, ajayavarmA aura lakSmIvarmA / inameM se, jaisA ki hama Upara likha cuke haiM, yazovarmAkA uttarAdhikArI jayavarmA huaa| parantu (1)dekho-Autrecht's Catalogus Catalogorum, Vol. I, pp. 398, 418. (2) Ind. Ant., Vol. XVI, p. 252. 152 For Private and Personal Use Only Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mAlaveke prmaar| yaha nirbala rAjA thA / isa kAraNa idhara to usa para gujarAtavAloMkA dabAva par3A aura udhara usake bhAIne bagAvata kii| isase vaha apanI rakSA na kara skaa| aisI hAlatameM usako gaddIse utAra kara usake sthAna para usake bhAI ajayavarmAne adhikAra kara liyA / ajayavarmAse paramAroMkI 'kha' zAkhAkA prArambha huA; tathA isI utAra car3hAvameM usake dUsare bhAI lakSmIvarmAne jayavarmAse mila kara kucha paragane dabA liye / usase 'ka' zAkhA calI / apane tAmrapatroMmeM isa 'ka' zAkhAke rAjAne jayavarmAko apanA pUrvAdhikArI likhA hai / isa prakAra mAlaveke paramArarAjAoMkI do zAkhAyeM calI: 14-yazovarmA (ka) ....... (kha) 15-jayavarmA 16- lakSmIvarmA 17-harizcandra 18-udayavarmA (15)--ajayavarmA (16)--vindhyavarmA (17)-subhaTavarmA (18)-arjunavarmA 19-devapAladeva (harizcandradevakA putra ) 'ka' zAkhAke lekhoMkA krama isa prakAra hai: pUrvokta vi0 saM0 1191 (I0 sa0 1134 ) ke yazovarmAke dAnapatrake bAdake jayavarmAke dAna-patra kA prathama patra milA hai| yadyapi isameM saMvat na honese isakA ThIka samaya nizcita nahIM ho sakatA, tathApi (1) Ind. Ant., Vol. XIX, p. 353. (2) Ep. Ind., Vol. I, p. 350. For Private and Personal Use Only Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza anumAnase zAyada isakA samaya vi0 saM0 1199 ke AsapAsa hogaa| isake bAda vi0 saM0 1200 ( I0 sa0 1143) zrAvaNa zuklA pUrNimAkA, mahAkumAra lakSmIvarmAkA, dAna-patra milA hai| isameM apane pitA yazovarmAke vi0 saM0 1191 meM diye hue dAnakI svIkRti hai / isase yaha bhI anumAna hotA hai ki sambhavataH vi0 saM0 1200 ke pUrva hI jayavarmAse rAjya chInA gayA hogaa| isa dAna-patrameM lakSmIvarmAne apaneko mahArAjAdhirAjake badale mahAkumAra likhA hai / isa lie zAyada usa samaya taka jayavarmA jIvita rahA hogA / parantu vaha ajayavarmAkI kaidameM rahA ho to Azcarya nhiiN| vi0 saM0 1236 ( I0 sa01179) vaizAkha-zuklA pUrNimAkA, lakSmIvarmAke putra harizcandrakA, dAnapatra bhI milA hai| tathA usake bAdakA vi0 saM0 1256 ( I0sa0 1199 ) vaizAkha-sudI pUrNimAkA, harizcandrake putra udayavIkA dAnapatra milA hai| __ yazovarmAkA ullikhita tAmrapatra dhArAse diyA gayA thA, jayavarmA kA varddhamAnapurase jo zAyada bar3avAnI kahalAtA hai / lakSmIvarmAkA rAjasayanase diyA gayA thA, jo aba rAyasena kahAtA hai / vaha bhopAlarAjyameM hai / harizcandrakA pipaliAnagara (bhopAla-rAjya ) se diyA gayA thaa| yaha narmadAke uttarameM hai / udayavarmAkA guvAr3AghaTTa yA ginnUragar3hase diyA gayA thA / narmadAke uttara meM, isa nAmakA eka choTAsA kilA bhopAla-rAjyameM hai| isase mAlUma hotA hai ki 'ka' zAkhAkA adhikAra bhilasA aura narmadAke bIca aura 'kha' zAkhAkA adhikAra dhArAke cAroM tarapha thA / (1) Ind. Ant., vol. XIX. p. 351. (2) J. B. A. S., Vol... VII, p. 736. (3) Ind. Ant., Vol. XVI, P,254, 154 For Private and Personal Use Only Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 8 'kha' zAkhAke rAjA / 15- ajayavarmA | mAlaveke paramAra / isane apane bhAI jayavarmA se rAjya chInA aura apane vaMzajoMkI naI ' va ' zAkhA calAI / yaha 'kha' zAkhA lakSmIvarmAkI prArambhakI huI 8 ka' zAkhA se barAbara lar3atI jhagar3atI rahI / usa samaya dhArApara adhikAra thA / isaliye yaha vizeSa mahattva - < isI kha , zAkhAkA kI thI / 16 - vindhyavarmA | yaha ajayavarmAkA putra thA | arjunavamI ke tAmrapatra meM yaha 'vIramUrdhanya likhA gayA hai / isane gujarAtavAloMke Adhipatyako mAlavese haTAnA cAhA / I0saM0 1976 meM gujarAtakA rAjA ajayapAla mara gayA / usake marate hI gujarAtavAloMkA adhikAra bhI mAlavepara zithila ho gyaa| isase mAlaveke kucha bhAgoM para paramAroMne phira dakhala jamA liyA | parantu yazovarmA ke samaya se hI ve sAmantoMkI taraha rahane lage | mAlave para pUrI prabhutA unheM na prApta ho sakI / surathotsava nAmaka kAvya meM somezvarane vindhyavarmA aura gujarAtavAloM ke bIca vAlI lar3AIkA varNana kiyA hai / usameM likhA hai ki caulukyoMke senApatine paramAroMkI senAko bhagA diyA tathA gogasthAna nAmaka gA~vako barabAda kara diyA | vindhyavarmA bhI vidyAkA bar3A anurAgI thA / usake mantrIkA nAma bilhaNa thA / yaha bilhaNa vikramAGkadevacaritake kartA, kAzmIrake bilhaNa kavise, bhinna thA / arjunavarmA aura devapAladeva ke samaya taka yaha isI pada para rahA / mAMDUmeM mile hue vindhyavarmA ke lekhameM bilhaNa ke lie likhA hai: 155 For Private and Personal Use Only Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir "bhAratake prAcIna rAjavaMza " vindhyavarmanRpateH prasAdabhUH / sAndhivigrahikabilhaNaH kaviH / " arthAt-bilhaNa kavi vindhyavarmAkA kRpApAtra thA aura usakA pararASTra-saciva ( Foreign finister ) bhI thaa| __ AzAdharane bhI apane dharmAmRta nAmaka granthameM pUrvokta bilhaNakA jikra kiyA hai| AzAdhara / I0 sa0 1192 meM dillIkA cauhAna rAjA pRthvIrAja, muajuddIna sAma ( zahAbuddIna gorI) dvArA harAyA gyaa| isase uttarI hindustAna musalamAnoMke adhikArameM calA gayA tathA vahA~ke hindU vidvAnoMko apanA deza chor3anA par3A / inhIM vidvAnoMmeM AzAdhara bhI thA, jo usa samaya mAlavemeM jA rhaa| aneka granthoMkA kartA jainakavi AzAdhara sapAdalakSa-dezake maNDalakaranAmaka gA~vakA rahanevAlA thaa| yaha deza cauhAnoMke ajamera-rAjyake antargata thaa| maNDalakarase matalaba mevAr3ake maoNDalagar3hase hai / isakI jAti vyAgheravAla ( bagheravAla) thI / isake pitAkA nAma sallakSaNa aura mAtAkA ratnI thA / isakI strI sarasvatIse cAhar3a nAmaka putra huaa| AzAdharakI kavitAkA jaina-vidvAna bahuta Adara karate the| yahA~ taka ki jainamuni udayasenane use kali-kAlidAsakI upAdhi dI thI / dhArAmeM isane dharasenake ziSya mahAvIrase jainendravyAkaraNa aura jainasiddhAnta pddh'e| vindhyavarmAke sAndhivigrahika bilhaNa kavise isakI mitratA ho gaI / AzAdharako bilhaNa kavirAja kahA karatA thaa| AzAdharane apane guNoMse vindhyAvarmAke pautra arjunavarmAko bhI prasanna kara liyA / usake rAjya-samayameM jainadharmakI unnatike lie AzAdhara nAlachA (nalakacchapura) ke neminAthake mandira meM jA rahA / usane devendra Adi vidvAnoMko 156 For Private and Personal Use Only Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mAlaveke prmaar| vyAkaraNa, vizAlakIrti AdikoMko tarkazAstra, vinayacandra Adiko jainasiddhAnta tathA bAlasarasvatI mahAkavi madanako kAvyazAstra par3hAyA / __ AzAdharane apane banAye hue granthoMke nAma isa prakAra diye haiM:-(1) prameyararatnAkara ( syAdvAdamatakA tarkagrantha ), (2) bharatezvarAbhyudaya kAvya aura usakI TIkA, (3) dharmAmRtazAstra, TIkAsahita (jainamuni aura zrAvakoMke AcArakA grantha), (4) rAjImatIvipralambha (neminAthaviSayaka khaNDa-kAvya ), (5) adhyAtmarahasya (yogakA ), yaha grantha usane apane pitAkI AjJAse banAyA thA, ( 6 ) mUlArAdhanATIkA, iSTopadeza TIkA, caturvizatistava AdikI TIkA, ( 7 ) kriyAkalApa ( amarakoSa-TIkA ), (8) rudraTa-kRta kAvyAlaGkAra para TIkA, (9) saTIka sahasranAmastava (arhatakA), (10) saTIka jinayajJakalpa, (11) triSaSThismRti ( ArSa mahApurANake AdhAra para 63 mahApuruSoMkI kathA ), (12) nityamahodyota ( jinapUjanakA ), (13) ratnatrayavidhAna ( ratnatrayakI pUjAkA mAhAtmya ) aura (14) vAgbhaTasaMhitA ( vaidyaka ) para aSTAGgahRdayodyota nAmakI TIkA / ullikhita granthoM se triSaSTismRti vi0 saM0 1292 meM aura bhavyakumudacandrikA nAmakI dharmAmRta zAstra para TIkA vi0 saM0 1300 meM samApta huI / yaha dharmAmRtazAstra bhI AzAdharane devapAladevake putra jaitugidevake hI samayameM banAyA thaa| 17-subhttvrmaa| yaha vindhyavarmAkA putra thaa| usake pIche gaddI para baiThA / isakA dUsarA nAma sohar3a bhI likhA milatA hai / vaha zAyada subhaTakA prAkRta rUpa hogaa| arjunavarmAke tAmrapatrameM likhA hai ki subhaTavarmAne anahilavAr3A (gujarAta) ke rAjA bhImadeva dUsareko harAyA thaa| prabandhacintAmaNimeM likhA hai ki gujarAtako naSTa karanekI icchAse (1) prabandhacintAmaNi, pRSTha 249 / 157 For Private and Personal Use Only Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza mAlaveke rAjA sohaDane bhImadeva para car3hAI kI / parantu jisa samaya vaha gujarAtakI sarahadake pAsa pahu~cA usa samaya bhImadeva ke mantrIne use yaha zloka likha bhejAH pratApo rAjamArtaNDa pUrvasyAmeva rAjate / sa eva vilayaM yAti pazcimAzAvalambinaH // 1 // arthAt-he nRpasUrya ! sUryakA pratApa pUrva dizAhImeM zobhAyamAna hotA hai / jaba vaha pazcima dizAmeM jAtA hai taba naSTa ho jAtA hai / isa zlokako suna kara sohar3a lauTa gyaa| kIrtikaumudImeM likhA hai ki bhImadevake rAjya-samayameM mAlaveke rAjA (subhaTavarmAnaM ) ne gujarAta para car3hAI kii| parantu baghela lavaNaprasAdane use pIche lauTa jAneke liye bAdhya kiyaa| ___ ina lekhoMse bhI arjunavarmAke tAmrapatrameM kahI gaI bAtahIkI puSTi hotI hai / sambhavataH isa car3hAImeM devagirikA yAdava rAjA siMghaNa bhI subhaTavarmAke sAtha thA / zAyada usa samaya subhaTavarmA, siMghaNake sAmantakI haisiyatameM, rahA hogA / kyoMki bambaI gaijeTiyara Adise siMghaNakA subhaTavarmAko apane adhIna kara lenA pAyA jAtA hai / ina ullikhita pramANoMse yaha anumAna bhI hotA hai ki gujarAta para kI gaI yaha car3hAI I. sa0 1209-10 ke bIcameM huI hogii| isake putrakA nAma arjunavarmadeva thA / 18-arjunvrmdev| yaha apane pitA subhaTavarmAkA uttarAdhikArI huaa| yaha vidvAna, kavi aura gAna-vidyAmeM nipuNa thaa| isake tIna tAmrapatra mile haiM, unameM (1) kIrtikaumudI, 2-74 / (2) Bombay Gazetteer, Vol. I, Pt. II, P. 240. For Private and Personal Use Only Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mAlaveke paramAra / prathama tAmrapatra vi0 saM0 1267 (I0 sa0 1210) kA hai / vaha maNDapadurgameM diyA gayA thA / dUsarA vi0 saM0 1270 (I0 sa0 1213) kA hai / vaha bhRgu kacchameM sUryagrahaNa para diyA gayA thaa| tIsarA vi0 saM0 1272 (I0 sa0 1215) kA hai / vaha amarezvarameM diyA gayA thaa| yaha amarezvara tIrtha revA aura kapilAke saGgama para hai / ina tAmrapatroMse arjunavarmAkA 6 varSase adhika rAjya karanA prakaTa hotA hai / ye tAmrapatra gaur3ajAtike brAhmaNa madana dvArA likhe gaye the| inameM arjunavarmAkA khitAba mahArAja likhA hai aura vaMzAvalI isa prakAra dI gaI hai:-bhoja, udayAditya, naravarmA, yazovarmA, ajayavarmA, vindhyavarmA, subhaTavarmA aura arjunavarmA / isake tAmrapatroMse yaha bhI prakaTa hotA hai ki isane yuddhameM jayasiMhako harAyA thaa| isa lar3AIkA jikra pArijAtamaJjarI nAmaka nATikAmeM bhI hai / isa nATikAkA dUsarA nAma vijayazrI aura isake kartAkA nAma bAlasarasvatI madana hai / yaha madana arjunavarmAkA guru aura AzAdharakA ziSya thaa| isa nATikAke pUrvake do aGkoMkA patA, I0 sa0 1903 meM, zrIyuta kAzInAtha lele mahAzayane lagAyA thA~ / ye eka pattharakI zilA para khade hue haiN| yaha zilA kamAla maulA masajidameM lagI huI hai / isa nATikAmeM likhA hai ki yaha yuddha parva-parvata (pAvAgar3ha) ke pAsa huA thA / zAyada yaha mAlavA aura gujarAtake bIcakI pahAr3I hogii| yaha nATikA prathama hI prathama sarasvatIke mandirameM vasantotsava 'para khelI gaI thii| isameM caulukyavaMzakI sarvakalA nAmaka rAnIkI IrSyAkA varNana bhI hai / arjunavarmadevake mantrIkA nAma nArAyaNa thaa| isa nATikAmeM dhArA nagarIkA varNana isa prakAra kiyA gayA hai:-dhArAmeM caurAsI cauka aura aneka sundara mandira the / unhIMmeM sarasvatIkA bhI eka (1) J. B. A. S., Vol. , p. 078. (2) J. A. 0. 8., Vol. 'VII, p. 32. (3) J. A. 0. S., Vol. VII, P. 25. (4) Parmars of Dhar and Malwa, p. 39. 159 For Private and Personal Use Only Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza mandira thA ( yaha mandira aba kamAla maulA masajidameM parivartita ho gayA hai)| vahIM para prathama bAra yaha khela khelA gayA thaa| pUrvokta jayasiMha gujarAtakA solaMkI jayasiMha hogaa| bhImadevase isane anahilavAr3ekA rAjya chIna liyA thaa| parantu anumAna hotA hai ki kucha samaya bAda ise haTA kara anahilavAr3e para bhImane apanA adhikAra kara liyA thaa| vi0saM0 1280 kA jayasiMhakA eka tAmrapatra milA hai| usameM usakA nAma jayantasiMha likhA hai, jo jayasiMha nAmakA dUsarA rUpa hai| prabandhacintAmaNimeM likhA hai ki bhImadevake samayameM arjunavarmAne gujarAtako barabAda kiyA thaa| parantu arjunavarmAke vi0saM0 1272 takake tAmrapatroMmeM isa ghaTanAkA ullekha nahIM hai / isase zAyada yaha ghaTanA vi0saM0 1272 ke bAda huI hogii| vi0saM0 1275 kA eka lekha devapAladevakA milA hai| ataeva arjunavarmAkA dehAnta vi0saM0 1272 aura 1275 ke bIca kisI samaya huA hogA / isane amaruzataka para rasika-saJjIvanI nAmakI TIkA banAI thI, jo kAvyamAlAmeM chapa cukI hai| 19-devapAladeva / / yaha arjunavarmAkA uttarAdhikArI huA / isake nAmake sAtha ye vizeSaNa pAye jAte haiN:-"smst-prshstopetsmdhigtpnycmhaashbdaalngkaarviraajmaan"| inase pratIta hotAhai ki isakA sambandha mahAkumAra lakSmIvarmAke vaMzajoMse thA, na ki arjunavarmAse / kyoMki ye vizeSaNa unhIM mahAkumAroMke nAmoMke sAtha lage milate haiN| isase yaha bhI anumAna hotA hai ki zAyada arjunavarmAke mRtyusamayameM koI putra na thA isalie usake mRtyuke (1) Ind. Ant., Vol. VI, P. 196. 160 For Private and Personal Use Only Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mAlaveke prmaar| sAtha hI 'sva' jhArakhAkI bhI samApti ho gaI aura mAlaveke rAjyapara 'ka' zAkhAvAloMkA adhikAra ho gyaa| mAlavA-rAjyake mAlika honeke bAda devapAladevane-" paramabhaTTAraka-mahArAjAdhirAja paramezvara" Adi svatantra rAjAke khitAba dhAraNa kiye the| usake samayake cAra lekha mile haiN| pahalA vi0 saM0 1275 (I0sa0 1218 ) kA, harasaudA grAmako / dUsarA vi0 saM0 1286 (I0 sa0 1229) kAM / tIsarA vi0 saM0 1282 (I0 sa0 1232 ) kaa| ye donoM udayapura ( gavAliyara ) se mile haiM / cauthA vi0 saM0 1282 ( I0 sa0 1225) kA eka tAmrapatra haiN| yaha tAmrapatra hAlahImeM mAndhAtA gA~vameM milA hai / yaha mAhiSmatI nagarIse diyA gayA thaa| isa gA~vako aba mahezvara kahate haiM / yaha gA~va indora-rAjyameM hai| devapAladevake rAjya-samaya arthAt vi0 saM0 1292 (I0sa01235)meM AzAdharane triSaSThismRti nAmaka grantha samApta kiyA tathA vi0 saM0 1300 (I0 sa0 1243) meM jayaturgAdevake rAjya-samayameM dharmAmRtakI TIkA likhI / isase pratIta hotA hai ki vi0 saM0 1292 aura 1300 ke bIca kisI samaya devapAladevakI mRtyu huI hogI / isI kavike banAye jina-yajJakalpa nAmaka pustakameM ye zloka haiM: vikramavarSasapaMcAzItidvAdazazateSvatIteSu / AzvinasitAntyadibase sAhasamallAparAkhyasya // zrIdevapAlanRpateH pramArakulazekharasya saurAjye / nalakacchapure siddho prantho'yaM neminAthacaityagRhe // inase pAyA jAtA hai ki vi0 saM0 1285, Azvina zuklA pUrNimAke dina, nalakacchapurameM, yaha pustaka samApta huii| usa samaya devapAla rAjA thA, jisakA dUsarA nAma sAhasamalla thA / (1) Ind. Ant., Vol. xx. p. 311. (2) Ind. Ant., Vol.xx,p. 83. (3) Ind, Ant, To1. XX, p. 83.(1) Ep. Ind., Vol. IX, p. 103. 161 For Private and Personal Use Only Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza devapAladevake samayameM mAlaveke AsapAsa musalamAnoMke hamale hone lage the / hijarI san 630 ( I0 sa0 1232 ) meM dillI ke bAdazAha zamasuddIna altamazane gavAliyara le liyA tathA tIna varSa bAda bhilasA aura ujjainapara bhI usakA adhikAra ho gyaa| ujjainapara adhikAra karake altamazane mahAkAlake mandirako tor3a DAlA aura vahA~se vikramAdityakI mUrti uThavA le gayA / parantu isa samaya ujjainapara musalamAnoM kA pUrA pUrA dakhala nahIM huaa| mAlavA aura gujarAtavAloMke bIca bhI yaha jhagar3A barAbara calatA thA / candrAvatIke mahAmaNDalezvara somasiMhane mAlavepara hamalA kiyaa| parantu devapAladeva-dvArA vaha harAyA jAkara kaida kara liyA gyaa| yaha somasiMha gujarAtavAloMkA sAmanta thaa| tArIkha phariztAmeM likhA hai ki hijarI san 629 (I0 sa0 1231= vi0 saM0 1288 ) meM zamasuddIna altamazane gavAliyarake kileke cAroM tarapha gherA ddaalaa| yaha kilA altamazake pUrvAdhikArI ArAmazAhake samayameM phira bhI hindU rAjAoMke adhikArameM calA gayA thaa| eka sAla taka ghire rahaneke bAda vahA~kA rAjA devabala ( devapAla ) rAta ke samaya kilA chor3a kara bhAga gyaa| usa samaya usake tIna sause adhika AdamI mAre gaye / gavAliyarapara zamasuddInakA adhikAra ho gayA / isa vijayake anantara zamasuddInane bhilasA aura ujjainapara bhI adhikAra jmaayaa| ujjainameM usane mahAkAlake mandirako tor3A / yaha mandira somanAthake mandirake DhaMga para banA huA thaa| isa mandirake irda girda sau gaja U~cA koTa thA / kahate haiM, yaha mandira tIna varSameM banakara samApta huA thA / yahA~se mahAkAlakI mUrti, prasiddha vIra vikramAdityakI mUrti aura bahuta sI pItalakI banI anya mUrtiyA~ bhI altamazake hAtha lagIM / unako vaha dehalI le gayA / vahA~ para ve masajidake dvArapara tor3I gii| tabakAta-e-nAsirImeM gavAliyarake rAjAkA nAma malikadeva aura For Private and Personal Use Only Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mAlaveke paramAra / usake pitAkA nAma bAsila likhA hai tathA usake phataha kiye jAnekI tArIkha hi0 sa0 630 (vi0 saM0 1289, pauSa) saphara . mahInA, tArIkha 26, maGgalavAra, likhI hai / ina bAtoMse prakaTa hotA hai ki yadyapi kachavAhoMke pIche gavAliyara musalamAnoMke hAthameM calA gayA thA, tathApi devapAladeva ke samayameM usa para paramAroMhIkA adhikAra thA / isameM altamaza ko use ghera kara par3A rahanA pdd'aa| zamasuddIna ke lauTa jAne para devapAla hI mAlavekA rAjA banA rahA / aisI prasiddhi hai ki indorase tIsa mIla uttara, devapAlapura meM devapAlane eka bahuta bar3A tAlAba banavAyA thA / isakA uttarAdhikArI isakA putra jayasiMha ( jetugI ) deva huvA | 20 - jayasiMhadeva ( dUsarA ) | yaha apane pitA devapAladevakA uttarAdhikArI huA / isako jaMtugIdeva bhI kahate the| jayantasiMha, jayasiMha, jaitrasiMha aura jetugI ye - saba jayasiMha ke hI rUpAntara haiM / yadyapi isa rAjAkA vizeSa vRttAnta nahIM milatA tathApi isameM sandeha nahIM ki musalamAnoMke dabAvake kAraNa 1. isakA rAjya nirbala rahA hogA / vi0 saM0 1312 ( I0 sa0 1255) kA isakA eka zilAlekha rAhatagar3ha meM milA hai / isIke samayameM, vi0saM0 - 1300 meM AzAdharane dharmAmRtakI TIkA samApta kI / 21 - jayavarmA (dUsarA ) / yaha jayasiMhakA choTA bhAI thA / vi0 saM0 1313 ke lagabhaga yaha rAjyAsanapara baiThA / vi0 saM0 1314 ( I0 sa0 1257 ) kA eka lekha-khaNDa morI gA~va meM milA hai / yaha gA~va indora-rAjya ke bhAnapurA jilemeM hai / isameM likhA hai ki mAghavadI pratipadA ke dina jayavarmA dvArA ( 1 ) Ind. Ant, Vol. XX, P. 84. ( 2 ) Parmars of Dhar and Malwa, p. 40. 163 For Private and Personal Use Only Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza ye dAna diye gaye / parantu lekha khaNDita hai / isase kyA kyA diyA gayA, isakA patA nahIM calatA / vi0 saM0 1317 (I0 sa0 1260) kA.. isI rAjAkA, eka aura bhI tAmrapatra mAndhAtA gA~vameM milA haiN| yaha maNDapadurgase diyA gayA thA / isa para paramAroMkI muhara-svarUpa garuDa aura sarpakA cihna maujUda hai / yaha dAna amarezvara-kSetrameM ( kapilA aura narmadAke saGgama para snAna karake ) diyA gayA thA / usa samaya isa gajAkA mantrI mAlAdhara thaa| 22-jayasiMhadeva (tiisraa)| yaha jayavarmAkA uttarAdhikArI huaa| vi0 saM0 1326 (I0 sa0 1269) kA isakA eka lekha pathArI gA~vameM milA hai| parantu isameM isakI vaMzAvalI nahIM hai| vizAladevake eka lekhameM likhA hai ki usane dhAgapara car3hAI kI aura use lUTA / yaha vizAladeva anahilavAr3ekA baghela rAjA thA / parantu isameM mAlaveke rAjAkA nAma nahIM likhaa| yaha car3hAI isI jayasiMhadevake samayameM huI yA isake uttarAdhikAriyoMke samayameM, yaha bAta nizcaya-pUrvaka nahIM kaha sakate / aisA kahate haiM ki gujarAtake kavi vyAsa gaNapatine dhArAke isa vijayapara eka kAvya likhA thaa| 23-bhojadeva (dUsarA ) / hammIra-mahAkAvyake anusAra yaha jayasiMhakA uttarAdhikArI huA / I0 sa0 1192 meM dillIkA rAjA pRthvIrAja mArA gyaa| usI sAla ajamera bhI musalamAnoMke hAthameM calA gyaa| musalamAnoMne ajamera meM apanI taraphase pRthvIrAjake putrako adhiSThita kiyA / parantu bahutase (1) Ep. Ind., Vol. IX, p. 117. (2) K. N. I.,232. (3) Ind. Ant., V. VI, P. 191. (4) K. N. I., 233. 164 For Private and Personal Use Only Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mAlaveke paramAra / caDhuvAnoMne musalamAnoMkI adhInatAko anucita samajhA / isase ve pRthvIrAjake pote govindarAjakI adhyakSatAmeM raNathaMbhora cale gaye / I0 sa0 1301 meM use bhI musalamAnoMne chIna liyA / tArIkha-e-phIrojazAhIke lekhAnusAra hammIrako, jo usa samaya raNathaMbhorakA svAmI thA, alAuddIna khilajIne mAra DAlA / aisA bhI kahA jAtA hai ki mAlaveke rAjAko cahuvAna vAgbhaTako mAranekI anumati dI gaI thii| parantu vAgbhaTa bacakara nikala gayA / yadyapi yaha spaSTatayA nahIM kaha sakate ki usa samaya mAlavekA rAjA kauna thA, tathApi vaha rAjA jayasiMha ( tRtIya ) ho to Azcarya nahIM / isakA badalA leneko hI zAyada, kucha varSa bAda, hammIrane mAlavepara car3hAI kI hogii| ___ hammIra cahuvAna vAgbhaTakA potA thaa| vi. sa. 1339 ( I0 sa0 1282) meM yaha rAjyapara baiThA / isane aMnaka hamale kiye / isake dvArA dhArApara kiye gaye hamalekA varNana kavine isa prakAra kiyA hai:-" usa samaya vahA~para kaviyoMkA AzrayadAtA bhoja ( dUsarA) rAjya karatA thA / usako jItakara hammIra ujjainakI tarapha calA / vahA~ pahu~cakara usane mahAkAlake darzana kiye / phira vahA~se vaha citrakUTa (cittaur3a ) kI tarapha ravAnA huA / phira AbUkI tarapha jAte hue medapATa ( mevAr3a ) ko usane barabAda kiyaa| yadyapi vaha vedAnuyAyI thA, tathApi AbUpara pahu~cakara usane pahAr3Ipara pratiSThita jainamAndarake darzana kiye| RSabhadeva aura vastupAlake mandiroMkI sundaratAko dekha kara usake cittameM bar3A Azcarya huaa| usane acalezvara mahAdevake bhI darzana kiye / tadanantara AbUke paramAra-rAjAko apane adhIna karaka vahA~se hammIra vardhamAnapurakI tarapha calA / vahA~ pahu~cakara usane usa nagarako luuttaa|" For Private and Personal Use Only Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza hammIrakA samaya I0 sa0 1283 aura 1300 ke bIca par3atA hai| usa samaya mAlavekA rAjA bhoja (dUsarA) thA, aisA hammIra mahAkAvyake naveM sargake ina zlokoMse pratIta hotA hai / dekhie: tato maNDalakRdurgAtkaramAdAya sattvaram / yayau dhArAM dharAsArAM vArAM rAzirmahaujasA // 17 // paramArAnvayaprauDho bhojo bhoja ivAparaH / tatrAmbhojamivAnena rAjJA mlAnimanIyata // 18 // arthAt-vaha pratApakA samudra ( hammIra ) maNDalakara kilese kara lekara dhArAkI tarapha calA / vahA~ pahu~cakara usane paramAra-rAjA bhojako, jo ki prAcIna prasiddha bhojake samAna thA, kamalakI tarahase murajhA diyaa| abadullAzAha caGgAlakI kabra jo dhArAmeM hai usake lekhakA ullekhai hama pUrva hI kara cuke haiN| usameM usa phakIrakI karAmatoMke prabhAvase bhojakA musalamAnI dharbha aGgIkAra karanA likhA hai / yahI kathA guladaste aba nAmakI urdUkI eka choTIsI pustakameM bhI likhI hai / parantu isa bAtakA prathama bhojake samayameM honA to dussambhava hI nahIM, bilkula asambhava hI hai| kyoMki usa samaya mAlavemeM musalamAnoMkA kucha bhI daura-daurA na thA, jinake bhayase bhoja jaisA vidvAna aura pratApI rAjA bhI musalamAna ho jAtA / aba rahA dvitIya bhoja / so sivA zAha-caGgAlake lekha aura guladaste abake kisI aura phArasI tavArIkhameM usakA musalamAna honA nahIM likhA / hijarI 859 ( I0 sa0 1456 ) kA likhA huAhonese zAha-caGgAlakA lekha bhI dUsare bhojake samayase Der3ha sau varSa bAdakA hai / ataH, sambhava hai, kabakI mahimA bar3hAneko kisIne yaha kalpita lekha pIchese lagA diyA hogaa| (1) J. B. R. A. S., Vol. XXI, p. 352. For Private and Personal Use Only Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mAlaveke prmaar| bagheloMke eka lekhameM likhA hai ki anahilavAr3Ake sAraGgadevane yAdavarAjA aura mAlaveke rAjAko eka sAtha harAyA / usa samaya yAdavarAjA rAmacandra thii| 24 jayasiMhadeva (cturth)| ___ yaha bhoja dvitIyakA uttarAdhikArI huaa| vi0 saM0 1366 ( I0 sa0 1309 ), zrAvaNa vadI dvAdazIkA eka lekha jayasiMha devakA milA hai / sambhavataH vaha isI rAjAkA hogA / isa lekhake viSayameM DAkTara kIlahAnakA anumAna hai ki vaha devapAladevake putra jayasiMhakA nahIM, kintu vahA~ke isI nAmake kisI dUsare rAjAkA hogA / kyoMki isa lekhako devapAlake putrakA mAnanese jayasiMhakA rAjya-kAla 66 varSase bhI adhika mAnanA pdd'egaa| parantu aba usake pUrvaja jayavarmAke lekhake mila jAnese yaha lekha jayasiMha caturthakA mAna leM to isa tarahakA etarAja karaneke lie jagaha na rahegI / yaha lekha udayapura (gvAliyara ) meM milA hai| ___ mAlaveke paramAra-rAjAoMmeM yaha antima rAjA thA / isake samayase mAlavepara musalamAnoMkA dakhala ho gayA tathA unakI adhInatAmeM bahutase choTe choTe anya rAjya bana gaye / unameMse koka nAmaka bhI eka rAjA mAlavekA thA / tArIkha-e-phariztAmeM likhA hai:-hijarI san 704 ( I0 sa0 1305 ) meM cAlIsa hajAra savAra aura eka lAkha paidala. phauja lekara kokane ainulamulkakA sAmanA kiyA / zAyada yaha rAjA paramAra hI ho / ujjaina, mANDU, dhAra aura canderIpara ainulamulkane adhikAra kara liyA thA / usa samayase mAlavepara musalamAnoMkI prabhutA baDhatI hI gii| (1) Ep. Ind., Vol. I, p. 271. (2) Ind. Ant., Vol. xx, P.84. 167 For Private and Personal Use Only Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org ww Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 'bhAratake prAcIna rAjavaMza vi0 saM0 1496 ( I. sa. 1439) ke guhiloMke lekhameM likhA hai ki mAlavekA rAjA gogAdeva lakSmaNasiMha dvArA harAyA gayA yo / mirAte sikandarImeM likhA hai ki hi. sa. 799 (I. sa0 1397-vi0 saM0 1454) ke lagabhaga yaha khabara milI ki mANDUkA hindU-rAjA musalamAnoM para atyAcAra kara rahA hai / yaha sunakara gujarAtake bAdazAha z2apharakhA~ (sujaphphara, pahale ) ne mANDU para car3hAI kii| usa samaya vahA~kA rAjA apane majabUta kile meM jA ghusA / eka varSa aura kucha mahine vaha japharakhA~ dvArA ghirA rahA / antameM usane musalamAnoM para atyAcAra na karane aura kara denekI pratijJAyeM karake apanA pIchA chur3AyA / japharakhA~ vahA~se ajamera calA gyaa| tabakAte akabarI aura fariztAmeM mANDUke sthAna para mANDalagar3ha likhA hai| ukta saMvatke pUrva hI mAlave para musalamAnoMkA adhikAra ho gayA thA / isalie mirAte sikandarIke lekha para vizvAsa nahIM kiyA jA sktaa| rAjapUtAneke prasiddha itihAsavettA zrImAn munzI devIprasAdajIkA anumAna hai ki yaha mANDU zabda maNDorakI jagaha likha diyA gayA hai| ___ zamasuddIna altamazake pIche hi0 sa0690 (I0 sa0 1291 vi0 saM0 1348) meM jalAluddIna phIrojazAha khilajIne ujaina para dakhala kara liyaa| usane aneka mandira tor3a DAle / isake do varSa bAda, vi0 saM 1350 meM, phira usane mAlave para hamalA kiyA aura use lUTA; tathA usake bhatIje alAuddInane bhilasAko phataha karake mAlaveke pUrvI hisse para bhI adhikAra kara liyA / mirAte sikandarIse jJAta hotA hai ki hi0 sa0 744 ( I0 sa0 1344=vi0 saM0 1401 ) ke lagabhaga muhammada tugalakane mAlavekA sArA ilAkA ajIja himArake supurda kiyaa| isI himArako usane dhArAkA (1) Bhavanagar Insep., 114. (2) Builoy's Gajrat, p. 43. -- For Private and Personal Use Only Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mAlaveka paramAra / prathama adhikArI banAyA thaa| isase anumAna hotA hai ki muhammada tugalakane hI mAlaveke paramAra-rAjyakI samApti kii| __ yadyapi phIrojazAha tugalakake samaya taka mAlaveke sUbedAra dillIke adhIna rahe, tathApi usake putra nAsiruddIna mahamUdazAhake samayameM dilAgharakhA~ gorI svatantra ho gayA / isa dilAvarakhA~ko nAsiruddInane hi. sa0793 (vi0 saM0 1448) meM mAlavekA sUbedAra niyata kiyA thaa| hi. sa. 801 ( vi0 saM0 1456 ) meM, jisa samaya taimUrake bhayase nAsiruddIna dillIse bhAgA aura dilAvarakhA~ke pAsa dhArAmeM A rahA, usa samaya dilAvarane nAsiruddInakI bahuta khAtiradArI kI / isa bAtase nArAja hokara dilAvarakhA~kA putra hozaGga mANDU calA gayA / vahA~ke dRr3ha durgakI usane marammata karAI / usI samayase mAlavekI rAjadhAnI mANDU huii| ___ mAlave para musalamAnoMkA adhikAra ho jAnepara paramAra rAjA jayasiMhake vaMzaja jaganera, raNathaMbhora AdimeM hote hue mevAr3a cale gaye / vahA~ para unako jAgIrameM bIjolyAkA ilAkA milA / ye bIjolyAvAle dhArAke paramAra-vaMzameM pATavI mAne jAte haiN| isa samaya mAlavemeM rAjagar3ha aura narasiMhagar3ha, ye do rAjya paramAroMke haiN| unake yahA~kI pahalekI taharIroMse pAyA jAtA hai ki ve apaneko udayAdityake choTe putroMkI santAna mAnate haiM aura bIjolyAcAloMko apane vaMzake pATavI samajhate haiM / yadyapi bundelakhaNDameM chatarapurake tathA mAlavemeM dhAra aura devAsake rAjA bhI paramAra haiM, tathApi aba unakA sambandha marahaToMse ho gayA hai| saaraaNsh| mAlaveke paramAra-vaMzameM koI sAr3he cAra yA pA~ca sau varSa taka rAjya rahA 169 For Private and Personal Use Only Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza usa vaMzakI caubIsavIM pIr3hImeM unakA rAjya musalamAnoMne chIna liyA / isa vaMzameM muJja aura bhoja (prathama) ye do rAjA bar3e pratApI, vikhyAta aura viyAnurAgI hue / unake banavAye hue aneka sthAnoMke khaMDahara abataka unake nAmakI muharako chAtIpara dhAraNa kiye saMsArameM apane banavAnevAloMkA yaza phailA rahe haiN| dhArA, mANDU aura udayapura ( gavAliyara) meM paramAroM dvArA banavAye gaye mandira bhAdika ukta vaMzakI prasiddha yAdagAra haiN| paramAroMkI unnatike samayameM unakA rAjya bhilasAse gujarAtakI sarahada taka aura mandasorake uttarase dakSiNameM tApatI taka thaa| isa rAjyameM maNDalezvara, paTTakila Adika kaI adhikArI hote the / rAjAko rAjakAryameM salAha denevAlA eka sAndhi-vigrahika ( Minister of Peace and War ) hotA thaa| yaha pada brAhmaNoMhIko milatA dhaa| sindhurAjake samaya taka ujjaina hI rAjadhAnI thii| parantu pIchese bhojane dhArA nagarIko rAjadhAnI bnaayaa| isI kAraNa bhojakA khitAba dhArezvara huA / usakA dUsarA khitAba mAlavacakravartI bhI thA / paramAroMkA mAmUlI khitAba-" paramabhaTTAraka-mahArAjAdhirAja-paramezvara" likhA milatA hai| isa vaMzake rAjA zaiva the| parantu vidvAna honeke kAraNa jaina Adika anya dharmoMse bhI unheM dveSa na thaa| bahudhA ve jaina vidvAnoMke zAstrArtha sunA karate the| paramAroMkI muharameM garur3a aura sarpakA cihna rahatA thaa| paramAroMke aneka tAmrapatra mile haiN| unase inakI dAnazIlatAkA patA calatA hai / bhaviSyameM aura bhI dAnapatroM Adike milanekI AzA hai| (1) Ep.Ind., Vol III. For Private and Personal Use Only Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir par3osI rAjya / par3osI rAjya / aba hama usa samayake mAlaveke nikaTavartI una rAjyoMkA bhI saMkSiptaH varNana karate haiM jinase paramAroMkA ghaniSTha sambandha thaa| ve rAjya ye the:--. gujarAtake caulukyoM aura bagheloMkA rAjya, dAkSaNake caulukyoMkA rAjya, cedivAloM aura candeloMkA rAjya / gujraat| aThArahavIM sadIke madhyameM vallabhI-rAjyakA anta ho gayA / usake uparAnta cAvar3A-vaMza unnata huaa| usane aNahillapATaNa ( anahilavAr3A) nAmaka nagara bsaayaa| koI do sau varSoM taka vahA~ para usakA rAjya rahA / I0 sa0 941 meM caulukya (solaGkI) mUlarAjane cAvaDoMse gujarAta chIna liyA / usa samayase I0 sa0 1235 taka, guja rAtameM, mUlarAjake vaMzajoMkA rAjya rahA / parantu I0 sa0 1235 meM dhaulakAke bagheloMne unako nikAla kara vahA~ para apanA rAjya sthApana kara diyA / I0 sa0 1296 meM musalamAnoMke dvArA ve bhI vahA~se haTAye gye| gujarAta vAloMke aura paramAroMke bIca barAbara jhagar3A rahatA thaa| dakSiNake cauluky| I0 sa0 753 se 973 taka, dakSiNameM, mAnyakheTake rASTrakUToMkA bar3A hI prabala rAjya rhaa| inakA rAjya hone ke pUrva vahA~ke caulukya bhI. bar3e pratApI the| usa samaya unhoMne kannaujake rAjA harSavardhanako bhI harA diyA thaa| parantu, antameM, isa rASTrakUTavaMzake cauthe rAjA dAntiduga dvArA ve harAye gaye / aisA bhI kahA jAtA hai ki dAntidurgane mAlavAvijaya karake ujjainameM bahutasA dAna diyA thaa| usake putra kRSNake samayameM rASTrakUToMkA bala aura bhI bar3ha gayA thA / kRSNane ilorA para kailAsa (1)A. S. W. I., No. 10, p. 92. 171 For Private and Personal Use Only Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAstake prAcIna rAjavaMza nAmaka mandira banavAyA / yaha mandira parvatameM hI khoda kara banAyA gayA hai / inake vaMzameM AThavA~ rAjA govinda ( dvitIya ) huaa| usake samayameM inakA rAjya mAlavekI sImA taka pahuMca gayA thA / lATa deza (bhar3oMca ) ko jIta kara vahA~kA rAjya govindane apane bhAI indrako de diyA / indrase isa vaMzakI eka naI zAkhA clii| ____ isI rASTrakUTa-vaMzake gyArahaveM rAjA amoghavarSane mAnyakheTa basAyA thaa| isa vaMzake aThArahaveM rAjA khoTTigako mAlaveke rAjA sIyaka (harSa) ne aura unnIsaveM karkadevako caulukya tailapa (dUsare ) ne harAyA thaa| isI tailapase kalyANake pazcimI caulukyoMkI zAkhA calI / isa zAkhAkA rAjya I0 sa0 1183 taka rahA / mujhako bhI isI tailapane mArA thA / isa zAkhAke chaThe rAjA somezvara ( dUsare ) ke sAmanese bhojako bhAganA . par3A thaa| isI zAkhAke sAtaveM rAjA vikramA'dityane mAlaveke paramAroMko sahAyatA dI thii| pichale yAdava raajaa| bArahavIM sadImeM, dakSiNameM, devagiri (daulatAbAda ) ke yAdavoMkA pratApa prabala huaa| isa zAkhAne prAya: I0 sa0 1187 se 1318 taka rAjya kiyA / jisa samaya subhaTa varmAne gujarAta para car3hAI kI usa samaya siMghana bhI usake sAtha thaa| isa vaMzakA antima pratApI rAjA rAmacandra, bhoja (dvitIya ) kA mitra thaa| cedike raajaa|| haihaya-vaMziyoMkA rAjya tripurI meM thaa| use aba tevara kahate haiM / yaha nagara jabalapurake pAsa hai| navIM sadImeM kokalla ( prathama ) se yaha vaMza calA / inake aura paramAroMke bIca bahudhA lar3AI rahA karatI thii| mAladeke rAjA mujhane isa vaMzake dasaveM rAjA yuvarAjako aura bhoja (prathama) For Private and Personal Use Only Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir par3osI rAjya / ne bArahaveM rAjA gAGgeyadevako harAyA thaa| gAGgeyadevake putra karNane bhojase suvarNakI eka pAlakI prApta kI thii| antameM gujarAtake bhImadeva (prathama) se mila kara usane bhojapara car3hAI kI / usa samaya jvarase bhojakI mRtyu ho gii| isake kucha varSa bAda bhojake kuTumbI udayAdityane use harAyA / isI vaMzake pandrahaveM rAjA gayakarNadevane udayAdityakI potI AlhaNadevIse vivAha kiyA thaa| cndel-raajy| navI sadImeM jejAhutI (bundelakhaNDa) ke candeloMkA pratApa bar3hA / parantu paramAroMkA inake sAtha bahuta kama sambandha rahA hai| kahA jAtA hai ki bhoja (prathama), candela vidyAdharase DaratA thA tathA candela yazovarmA mAlavevAloMke lie yamasvarUpa thA / dhaGgadevake samayameM candelarAjya mAlavekI sImAtaka pahu~ca gayA thaa| anya rAjya / paramAroMse sambandha rakhanevAle anya rAjyoMmeM eka to kAzmIra hai| vahA~para rAjA bhoja (prathama) ne pApasUdana tIrtha banavAyA thaa| usIkA jala vaha kA~cake ghar3oMmeM bharakara ma~gavAtA thA / dUsarA zAkambharI (sA~bhara) ke cahuAnoMkA rAjya hai| kahA jAtA hai ki bhojane cahuAna vIryarAmako mArA thaa| (1) Ep. ind, Vol. I, P. 121, 217; II, p, 232.(2) Ep. Ind.,. Vol. II, p. 116. 173 For Private and Personal Use Only Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza vAgar3ake paramAra / 1-ddmbrsiNh| mAlaveke paramAra rAjA vAkpatirAja ( prathama ) ke do putra huevairisiMha ( dUsarA), aura DambarasiMha / jeSTha putra vairisiMha apane pitAkA uttarAdhikArI huA aura choTe putra DambarasiMhako vAgar3akA ilAkA jAgIrameM milA / isa ilAkemeM DUMgarapura aura bA~savAr3ekA kucha hissA - zAmila thaa| 2-kaDUndeva / yaha DambarasiMhakA vaMzaja thA / vi0 saM0 1029 ( I0 sa0 972) ke karIba mAlaveke paramAra-rAjA sIyaka, dUsare (zrIharSa ) ke aura * karNATakake rAThaur3a khohigadevake bIca yuddha huA thaa| usa yuddhameM kaGkadevane narmadAke taTa para khohigadevakI senAko parAsta kiyA thA / usI yuddhameM, hAthIpara baiTha kara lar3atA huA, yaha mArA bhI gayA thaa| 3-caNDapa / yaha kandevakA putra thA / usIke pIche yaha gaddI para baiThA / 4-satyarAja / yaha caNDapakA putra aura uttarAdhikArI thaa| 5-maNDanadeva / yaha satyarAjakA putra thA aura usake marane para usakI jAgIrakA - mAlika huA / isakA dUsarA nAma maNDalIka thaa| 6-caamunnddraaj| yaha maNDanakA putra thaa| usIke pIche usakA uttarAdhikArI huaa| 174 For Private and Personal Use Only Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vAgaDake prmaar| - aisA likhA milatA hai ki isane sindhurAjako parAsta kiyA thaa| yaha sindhurAja kahA~kA rAjA thA, yaha pUrI taurase jJAta nahIM / yA to isase sindhudezake rAjAse tAtparya hogA yA isI nAmavAle kisI dUsare raajaase| yaha bhI likhA hai ki isane kanhake senApatiko mArA / yaha kanha (kRSNa) kahA~kA rAjA thA, yaha bhI nizcayapUrvaka jJAta nhiiN| apane pitAke nAmase cAmuNDarAjane athUNAmeM maNDanezvarakA mandira banavAyA thaa| usake sAtha eka maTha bhI thaa| isake samayake do lekha athUNAmeM mile haiN| pahalA vi0 saM0 1136 ( I0 sa0 1079) kA aura dUsarA vi0 saM0 1157 ( I0 sa0 1100) kA hai| vi0 saM0 1136 ke lekhameM' DambarasiMhako vairisiMhakA choTA bhAI likhA hai tathA DambarasiMhase caNDapa takakI vaMzAvalI dI gaI hai| 7-vijayarAja / yaha cAmuNDarAjakA putra thaa| usIke pIche yaha gaddIpara baiThA / isake sAndhivigrahika ( Minister of Peace and War ) kA nAma vAmana thaa| yaha vAmana bAlabha-vaMzI kAyastha thaa| isake pitAkA nAma rAjyapAla thaa| vi0 saM0 1166 ( I0 sa0 1109) kA, cAmuNDarAjake samayakA, eka lekha athUNAmeM milA hai| ina paramAroMkI rAjadhAnI abhRNA ( ucchRNaka ) nagara thA / yadyapi paramAroMke samayameM yaha nagara bahuta unnati para thA, tathApi isa samaya vahA~ para kevala eka gA~va mAtra AbAda hai / para usake pAsa hI saikar3oM bhagnAvazeSa mandira aura ghara AdikoMke khaNDahara khar3e haiM / athUNAke pAsake pradezakA prAcIna zodha na honese vijayarAjake bAdakA itihAsa nahIM miltaa| (1) Ind. Ant., Vol. XXII. P. 80. 175 For Private and Personal Use Only Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza athUNAke paramAra mAlabeke paramAroMkI adhInatAmeM the| sambhavataH sauMthake paramAra athUNAvAloMke vaMzaja hoNge| kyoMki sauMthake ilAkekA kucha hissA athUNAvAloMke rAjyameM thaa| sauMthavAle apaneko AbUke paramAroMke vaMzaja mAnate haiM / unakA kathana hai ki AbUke nikaTakI candrAvatI nagarIse Akara apane nAmase rAjA jAlimasiMhane jAloda nagara basAyA aura svayaM vahA~ rahane lgaa| yaha nagara gujarAtake IzAna koNameM thaa| bAdako vahA~se calakara inake vaMzajoMne sauMtha gA~va AbAda kiyA / sauMthavAloMkA na to vizeSa itihAsa hI milatA hai aura na unake pUrvajoMkI vaMzAvalI hI / isase unake kathana para pUrNa vizvAsa nahIM ho sakatA / parantu pAsa hI athUNAke paramAroMkA rAjya rahanese, sammava hai, sauMthanAle unhIke vaMzaja hoM / inakA vaMza-vRkSa bhI mAlaveke paramAroMke vaMza-vRkSake sAtha diyA jA cukA hai| For Private and Personal Use Only Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mAlaveke paramAroMkI vNshaavlii| naMbara nAma parasparakA sambandha jJAta samaya samakAlIna rAjA | upendra (kRSNarAja) paramAra-vaMzameM vairisiMha, prathama naM. 1 kA putra sIyaka, prathama naM. 2 kA putra vAkpatirAja, prathama naM. 3 kA putra | parisiMha dvitIya (bajaTa) naM. 4 kA putra sIyaka, dvitIya (zrIharSa) naM0 5 kA putra 7 vAkpatirAja, dvitIya (muja) naM. 6 kA putra vi0 saM0 1029 rAThor3a khoTiMgadeva, vi0 saM0 1818 vi0 saM0 1061,100 | caulukya tailapa, dUsarA 33,1050 cedikA rAjA haihaya yurAja 8 sindhurAja ( sindhula) 9 bhoja, prathama naM. 7 kA bhAI naM. 8 kA putra vi0 saM0 1078, 1099 kalacurI-gAGgeyadeva aura karNadeva; caulukya bhImadeva prathama, jayAsaha dUsarA aura somezvara prathama; cahumAna vIryarAma,kokalla cedIkA (I0sa0 1042 ke karNa cedIke dAnapatrase) 1. | jayasiMha prathama 11 udayAditya na0 12 kA bhAI 12 lakSmadeva | naravarmadeva yazovarmadeva 15 jayavarmA prathama lakSmIvarmA harizcandra udayavarmA ajayavarmA vindhyavarmA subhaTabamo arjunavarmA naM. 9 kA uttarA- / vi0 saM0 1112 kalacurI-karNa; caulukya-mIma dhikArI naM. 9 kA kuTumbI vi0 saM0 1116, 11. | kalacurI-karNa; cauhAna-durlabha tIsarA; 35, 1143 . caulukya-somezvara aura vikramAdisya chaThA; caulukya-bhIma aura karNa; guhila vijayasiMha naM0 11 kA putra - vi0 saM0 1161 lakSmadeva kalacurI-yazaHkarNadeva ke samayakA naravarmadevakAle0 vi0 saM0 1161, 1164 caulukya-jayasiMha (siddharAja) naM0 13 kA putra vi0 saM0 1191,1192 caulukya jayasiMha (siddharAja) naM0 14 kA putra naM. 15 kA bhAI vi0 saM0 1200 caulukya-kumArapAla vi0 saM0 1235, 1236 / caulukya-ajayapAla naM. 17 kA putra vi0 saM0 1256 naM. 15 kA bhAI kA putra caulukya-bhIma dUsarA; yAdava-siMthaNa naM0 (17) kA putra , vi0 saM0 1265, 1270 jayasiMha (gujarAtakA) 1272 | vi0 saM0 1275, 1282, zamsuddIna altamaza 1285, 1286, 120 naM0 16 18 kA putra devapAladeva jayasiMha, dvitIya(jayatugIdeva) naM0 19 kA putra vi0 saM0 1300, 1312 jayavarmA, dvitIya | naM. 2. kA bhAI | vi0 saM0 2314, 1317 jayasiMha, tRtIya naM0 21 kA uttarA- pi0 saM0 1326 dhikArI bhoja, dvitIya naM. 22 kA uttarA cahuAna-hammIra, vi.saM. 1145 dhikArI 24 | jayasiMha, caturtha naM. 23 kA uttarA- vi.saM. 1366 dhikArI | For Private and Personal Use Only Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ajuoesn euosled pue eyed JOH mAlaveke paramAroMkA vaMza-vRkSa / 1 upendra (kRSNarAja) 2 vairisiMha prathama 3 sIyaka prathama 4 vAkpatirAja prathama (-bAgar3akI zAkhA) 1 DambarasiMha 5 vairisiMha dUsarA (bajaTa) 6 sIyaka, dUsarA ( harSa) 3 caNDapa 7 vAkpatirAja, dUsarA (muja) 8 sindhurAja 4 satyarAja 9 bhoja, prathama 5maNDanadeva 1. jayasiMha prathama 6 cAmuNDarAja vi.saM.1157 1: udayAditya 7 vijayarAja vi.saM. 1166 12 lakSmadeva 13 naravarmadeva 14 yazovarmadeve 15 jayavarmA, prathama 16 mahAkumAra lakSmIvarmA (15) ajayavarmA (16) vindhyavarmA 17 haricandravarmA (10) amaTI, 5 utvamA (15) subhaTavarmA (18) arjunavarmA 18 udayavamoM 15 deNyAta 19 devapAladeva 20 jayasiMha, dUsarA (jayatugIdeva) 21 jayavarmA, dUsarA 22 jayasiMha, tIsarA 23 bhoja, dUsarA 24 mayasiMha cauthA (pRSTha 156) pueuues unsiebesseleyius Repvbiopineqoy AM eipueyeueupeIy uier JneueNaus Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir paramAra vaMzakI utpatti / paramAra vaMza kI utpatti / << isa vaMzakI utpattike viSayameM aneka mata haiN| rAjA zivaprasAda apane itihAsa timira - nAzaka nAmaka pustakake prathama bhAgameM likhate haiM ki jaba vidharmiyoMkA atyAcAra bahuta bar3ha gayA taba brAhmaNoMne arbudagiri ( AbU ) para yajJa kiyA, aura mantravalase agnikuNDameM se kSatriyoM ke cAra naye vaMza utpanna kiye| paramAra, solaMkI, cauhAna aura par3ihAra / " 12 abula phajalane apanI AIne akabarImeM likhA hai ki jaba nAstikoMkA upadrava bahuta bar3ha gayA taba AbUpahAr3apara brAhmaNoMne apane agnikuNDase paramAra, solaMkI, cauhAna aura par3ihAra nAmake cAra vaMza utpanna kiye / padmagupta (parimala ) ne apane navasAhasAGkacaritake gyArahaveM sargameM inakI utpattikA varNana isa prakAra kiyA hai: -- arbudAcala-varNanam / brahmANDamaNDapastambhaH zrImAnastyarbudo giriH / upasikA yasya saritaH sAlabhaJjikAH // 49 // vasiSThAzramavarNanam / atisvAdhInanIvAra-phala- mUla samitkuzam ) munistapovanaM cakre tatrekSvAkupurohitaH // 64 // hRtA tasyaikadA dhenuH kAmasUrgAdhisUnunA / kArtavIryArjuneneva jamadaranIyata // 65 // sthUlAzrutrArAsantAnasnapitastanavalkalA / amarSapAvakasyAbhUdbhartusssamidarundhatI // 66 // 177 For Private and Personal Use Only Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza athAtharvavidAmAdyassamantrAmAhutiM dadau / vikasadvikaTajvAlAjaTile jAtavedasi / / 67 / / tataH kSaNAtsakodaNDaH kirITIkAJcanAidaH / ujagAmAgnitaH ko'pi sahemakavacaH pumAn // 68 // __paramAra-vaMza-varNanam / paramAra itiprApatsa mune ma cArthavat / mIlitAnyanRpacchatramAtapatraM ca bhUtale // 71 // arthAt-vizvAmitrane jisa samaya AbRpahAr3apara vasiSThake Azramase gAya curA lI, usa samaya kruddha hue vasiSThane apane mantrabalase agnikuNDameMse eka puruSa utpanna kiyA / isane vasiSThake zatruokA nAza kara DAlA / isase prasanna hokara vasiSThane isakA nAma paramAra rakkhA / saMskRtameM 'para' zatruko aura 'mAra' mAranevAleko kahate haiM / ___ isa vaMzake lekhoMmeM bhI inakI utpatti isI prakArase likhI hai / vikrama saMvat 1344 kA eka lekha pATanArAyaNake mandirase milA hai' / usameM isa vaMzakI utpattike viSayameM nimnalikhita zloka likhe haiM: jayatu nikhilatIrthaiH sevyamAnaH saMmatAt / munisurasurapatnIsaMyutairarbudAdriH // vilasadanalagarbhAdadbhutaM zrIvaziSThaH / kamapi subhaTamekaM sRSTavAnyatra maMtraiH // 3 // AnItadhenve paranirjayena muniH svagotraM paramArajAti / tasmai dadAvuddhatabhUribhAgyaM taM dhaumarAjaM ca cakAra nAnA // 4 // arthAt-AbUparvatapara vaziSThane apane mantrabala dvArA agnikuNDase eka vIrako utpanna kiyA / jaba vaha zatruoMko mArakara vaziSThakI gAyako (1) yaha lekha hamane iNDiyana aiNTikverI ( Vol. XLV, Part DLXIX, May 1916) meM chapavAyA hai / 178 For Private and Personal Use Only Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir paramAra vaMzakI utptti| le AyA taba munine prasanna hokara usakI jAtikA nAma paramAra aura usakA nAma dhaumarAja rakkhA / AbUparake acalezvarake mandirameM eka laMkha lagA hai / yaha abhItaka chapA nahIM hai| isameM likhA hai: tatrAtha maitrAvaruNasya juvhatazcaNDegnikuMDAtpuruSaH purAbhavat / ___matvA munIndraH paramAraNakSamaM sa vyAharattaM paramArasaMjJayA // 11 // arthAt-yajJa karate hue vasiSThake agnikuNDase eka puruSa utpanna huaa| usako para arthAt zatruoMke mAranemeM samartha dekhakara RSine usakA nAma 'paramAra rakha diyaa| uparyukta vasiSTha aura vizvAmitrakI lar3AIkA varNana vAlmIki rAmAyaNameM bhI hai / parantu usameM agnikuNDase utpanna hone ke sthAnapara nandinI gaudvArA manuSyoMkA utpanna honA aura sAtha hI una manuSyoMkA zaka-yavanamalhava ANi jAtiyoMke mleccha honA bhI likhA hai| dhanapAlane 1070 ke karIba tilakamarI banAI thii| usameM bhI inakI utpatti agnikuNDase hI likhI hai|| parantu halAyudhane apanI piGgalasUtravRttimeM eka zloka uddhRta kiyA hai " brahmakSatrakulInaH pralInasAmantacakranutacaraNaH / sakalasukRtaikapuMjaH zrImAnmuJjazciraM jayati // " isameM 'brahmakSatrakulInaH' isa padakA artha vicAraNIya hai / zAyada brAhmaNa vasiSThako yuddhake kSatoM yA prahAroMse bacAnevAlA vaMza samajhakara hI isa zabdakA prayoga kiyA gayA ho / aneka vidvAnoMkA mata hai ki ye loga brAhmaNa aura kSatriya varNakI mizrita santAna the| athavA ye vidharmI the aura brAhmaNoMne saMskAra dvArA zuddha karake inako kSatriya banA liyaa| tathA isI kAraNase inako 'brahmakSatrakulIna: ' likhakara, inakI utpattike liye agnikuNDakI kathA banAI gaI / rAmAyaNameM bhI nandina se utpanna 179 For Private and Personal Use Only Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza hue puruSoMkA mleccha honA likhA hai / parantu isa viSayapara nizcita mata denA kaThina hai| Ajakalake mAlavekI taraphake paramAra apaneko prasiddha rAjA vikramAdityake vaMzaja batalAte haiM / yaha bAta bhI mAnanemeM nahIM aatii| kyoMki yadi aisA hotA to muJja bhoja Adi rAjAoMke lekhoMmeM aura unake samayake granthoMmeM yaha bAta avazya hI likhI milatI / parantu unameM aisA nahIM hai / aura to kyA vAkpatirAjake lekhoM taka to inakI utpatti AdikA bhI kahIM patA nahIM cltaa| jabataka uparyukta viSayoMke anya pUre pUre pramANa na mileM taba taka isa viSayapara pUrI taurase vicAra karanA kaThina hai| 180 For Private and Personal Use Only Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir paal-vNsh| paal-vNsh| jAti, aura dharma / pAlavaMzake rAjA sUryavaMzI haiM / yaha bAta mahArAjAdhirAja vaiyadevake kamaulIke dAnapatrase prakaTa hotI hai| usameM likhA hai etasya dakSiNadRzo vaMze mihirasya jAtavAnpUrva / vigrahapAlo nRptiH| arthAt viSNuke dahane netrarUpa isa sUrya-vaMzameM pahale pahala vigrahapAla rAjA huaa| Age cala kara usImeM likhA hai tasyorjasvalapauruSasya nRpataH zrIrAmapAlo'bhavat putraH pAlakulAbdhizItakiraNaH / ina rAjAoMke nAmoMke antameM pAla zabda milatA hai / yadyapi, baGgAla, magadha aura kAmarUpa para inakA prabhutva thA tathApi, kucha dinoMke lie, inakA rAjya pUrvokta dezoMke sivA ur3IsA mithilA aura kannaujake pazcima taka bhI phaila gayA thA / aneka pazcimI zodhaka vidvAna inako pU~ihAra brAhmaNa kahate haiM ! para aba taka isakA koI pramANa nahIM milA / ye loga bauddha dharmAvalambI the| inake rAjya-samayameM yadyapi bhAratase bauddhadharmakA lopa honA prArambha ho gayA thA tathApi inake rAjyameM, aura vizeSa kara magadha, usakI prabalatA vidyamAna thii| usa samaya bhI vikramazIla aura nAlanda nAmaka nagaroMmeM isa dharmake jagatprasiddha saMghArAma ( maTha ) the / bahuta prAcIna kAlase hI cIna, tAtAra, syAma, brahmadeza Adike bauddha una maThoMmeM vidyArjanake lie AyA karate the / gyArahavIM zatAbdImeM vikramazIla-maThakA prasiddha vidvAna 1 Ep. Ind., Vol. II, P. 350. For Private and Personal Use Only Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza sAdhu dIpAMkura-zrIjJAna tibbata gayA / vahA~ usane bauddhamatake mahAyAnasampradAyakA pracAra kiyA thA / ___ pAlavaMzI rAjA, bauddha dharmAvalambI hone para bhI, brAhmaNoMkA sammAna kiyA karate the| brAhmaNa hI unake mantrI hote the| unakI rAjadhAnI audantapurI thii| unake samayameM zilpa aura vidyApUrNa unnati para thI / unake zilA-lekhoM aura tAmrapatroM meM prAyaH rAjyavarSa hI likhe milate haiM, saMvat bahuta hI kama dekhane meM Aye haiM / isIse unakA ThIka ThIka samaya nizcita karanA bahuta kaThina ho gayA hai| __ yadyapi tibbatake vikhyAta bauddha lekhaka tArAnAthane aura phArasIke prasiddha lekhaka abulaphaz2alane inakI vaMzAvaliyA~ likhI haiM tathApi unameM sacce nAma bahuta hI kama haiN| 1-dayitaviSNu / / yaha sAdhAraNa rAjA thA / isIke samayase isa vaMzakA vRttAnta milatA hai| 2-vpytt| yaha dayitaviSNukA putra thA / 3-gopAla (phlaa)| yaha vapyaTakA putra thA / yahI isa vaMzameM pahalA pratApI rAjA huaa| khAlimapurake tAmrapatrameM likhA hai ki "arAjakatA aura atyAcAroMko dUra karaneke lie dharmapAlako logoMne svayaM apanA svAmI bnaayaa|" tArAnAthane bhI likhA hai ki "baGgAla, ur3IsA aura pUrvakI taraphake anya pA~ca pradezoMmeM brAhmaNa, kSatriya, vaizya Adi manamAne rAjA bana gaye the| unako nIti-patha para calAnevAlA koI balavAn rAjA na thaa|" (1) Ep. Ind., Vol. IV. p. 248. (2) c. S. R., Vol. XVI. For Private and Personal Use Only Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir paal-vNsh| isase bhI pUrvokta tAmrapatrameM kahI huI bAta siddha hotI hai / sambhava hai, magadhake gupta-vaMziyoMkA rAjya naSTa honepara aneka choTe choTe rAjya ho gaye hoM aura unake Apasake saMgharSase prajAko bahuta kaSTa hone lagA ho, isIse duHkhita hokara gopAlako vahA~vAloMne apanA rAjA banA liyA ho aura gopAlane una choTe choTe duSTa rAjAoMkA damana karake prajAkI rakSA kI ho| . tArAnAthake lekhasa patA lagatA hai ki-" gopAlane pahale pahala apanA rAjya baGgAlameM sthApita kiyA; tadanantara magadha ( bihAra ) para adhikAra kiyA / isane 45 varSataka rAjya kiyA / " / tavArIkha-e-phariztA aura AIna-e-akabarImeM isakA nAma bhUpAla likhA milatA hai / yaha bhI gopAlakA hI paryAyavAcI hai / kyoMki 'go' aura 'bhU' donoM hI pRthvIke nAma haiM / phariztA likhatA hai ki isane 55 varSataka rAjya kiyaa| __ isakI rAnIkA nAma dehadevI thA / vaha bhadra-jAtike athavA bhadradezake rAjAkI kanyA thii| usake do putra hue-dharmapAla aura vAkpAla / gopAlakA eka lekhe nAlandameM milI huI eka mUrtike nIce khudA huA hai| usameM vaha "paramabhaTTAraka mahArAjAdhirAja, paramezvara" likhA huA hai / isase jAnA jAtA hai ki vaha svatantra rAjA thA / usake samayakA eka aura lekha buddha gayAmeM milI huI eka mUrti para khudA huA hai| 4-dhrmpaal| yaha gopAlakA putra aura usakA uttarAdhikArI thaa| pAlavaMziyoMmeM yaha bar3A pratApI huaa| bhAgalapurake tAmrapatrase prakaTa hotA hai ki isane (1) J. B. A. S., Vol. 63, p. 53. (2) A. S. J., Vol. I and, III, p. 120, (3) sara e. kaniMgahAma-kRta mahAbodhi / (4) Ind. Ant, Vol. XV, p. 305, and Vol. XX, p. 187. For Private and Personal Use Only Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza indrarAja Adi zatruoMko jIta kara mahodaya (kannauja) kI rAjalakSmI chIna lI / phira use cakrAyudhako de diyaa| isa viSayameM khAlimapurake tAmrapatrameM likhA hai ki dharmapAlane paJcAlakAke rAjyapara ( jisakI rAjadhAnI kannauja thI) apanA adhikAra jamA liyA thA / usakI isa vijayako matsya, madra, kuru, yavana, bhoja, avanti, gAndhAra aura kIra dezake rAjAoMne svIkAra kiyA thA / parantu dharmapAlane yaha vijita deza kannaujake rAjAko hI lauTA diyA thaa| pUrvokta bhAgalapurake tAmrapatrameM likhA hai ki isane kannojakA rAjya indrarAja nAmaka rAjAse chIna liyA thA / yaha indrarAja dakSiNa (mAnyakheTa) kA rAThora rAjA tIsarA indra thA / isa (indrarAja) ne yamunAko pAra karake kannaujako naSTa kiyA thA / govindarAjake khambhAtake tAmrapatrase yahI prakaTa hotA hai / sambhavataH isIlie isase rAjya chInakara dharmapAlane kannaujake rAjA cakrAyudhako vahA~kA rAjA banAyA hogaa| isa rAThaura rAjA tIsare indrarAjake samayameM kannaujakA rAjA par3ihAra kSitipAla ( mahIpAla ) thA / ataeva cakrAyudha zAyada usakA upanAma ( khitAba ) hogA / navasArImeM mile hue indrarAjake tAmrapatrase jAnA jAtA hai ki usane upendrako jItA thaa| vahA~ isa 'upendra' zabdase cakrAyudhakA hI tAtparya hai; kyoMki cakrAyudha aura upendra donoM hI viSNuke nAma haiN| pUrvokta kSitipAlase kannaujakA adhikAra china gayA thA; parantu antameM dUsaroMkI sahAyatAse, usane usapara phira apanA adhikAra kara liyA thaa| ___ khajurAhAke lekhase jAnA jAtA hai ki candela rAjA harSane par3ihAra kSitipAlako kannaujakI gaddI para biThAyA / isase pratIta hotA (1) Ep. Ind, Vol. IV, p. 248. For Private and Personal Use Only Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir paal-vNsh| hai ki harSane bhI dharmapAlakI sahAyatA kI hogI tathA candela rAjA harSa par3ihAra kSitipAla (mahIpAla) aura dharmapAla ye tInoM samakAlIna hoNge| yadi yaha anumAna ThIka ho to dharmapAla vikrama saMvat 974 ke AsapAsa vidyamAna rahA hogA, kyoMki mahIpAla ( kSitipAla ) kA eka lekha milA hai, jisameM isa saMvatkA ullekha hai| ___ yadyapi janarala kaniMgahAmakA anumAna hai ki san 830 IsavIse 850 IsavI (vikrama saMvat 887-905) taka dharmapAlane rAjya kiyA hogaa| tathApi, rAjendralAla mitra isake rAjyazAsanakA kAla san 875 IsavIse 895 IsavI ( vikrama saMvat 932 se 952) taka mAnate haiN| kannaujakI pUrvokta ghaTanAse yahI pichalA samaya hI ThIka samayakA nikaTavartI mAlUma hotA hai| dharmapAlakI strIkA nAma raNNA devI thaa| vaha rASTrakUTa ( rAThaura) rAjA parabalakI putrI thii| yadyapi DAkTara kIlahAna, parabalake sthAnapara zrIvallabha anumAna karake, janarala kaniMgahAmake nizcita pUrvokta samayake AdhArapara, vallabhako dakSiNakA rAThaura, govinda tIsarA, mAnate haiM aura DAkTara bhANDArakara usIko kRSNarAja dUsarA anumAna karate haiM; tathApi parabalako azuddha samajhane aura usake sthAnapara zrIvallabhako zuddha pATha mAnanekI koI AvazyakatA nahIM pratIta hotI / yaha parabala zAyada usI rAThaura vaMzameM ho jisa vaMzake rAjA tuGgakI putrI bhAgyadevIkA vivAha dharmapAlake vaMzaja rAjyapAlase huA thaa| isI rAThaura rAjA tuGgakA eka zilA-lekha buddhagayAmeM milA hai| dharmapAla ke rAjyake battIsaveM varSakA eka tAmrapatra khAlimapurameM milA hai / usase prakaTa hotA hai ki usa samaya tribhuvanapAla usakA yuvarAja aura (1) Ind. Ant., Vol. XVI, p. 174. (2) Ind. Ant, Vol. XXI. Manghor Plate. (3)J. B.A.S., Vol. 63, p. 53, and Ep. Ind., Vol, p. 247. 185 For Private and Personal Use Only Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza nArAyaNavarmA mahAsAmantAdhipati thA / isI tAmrapatrase rAjA dharmapAlakA battIsa varSase adhika rAjya karanA pAyA jAtA hai| isake pIcheke rAjA.. oMmeM tribhuvanapAlakA nAma nahIM milatA / isalie yA to vaha dharmapAlake pahale hI mara gayA hogA, yA vahIM rAjAsana para baiThaneke bAda, devapAla nAmase prasiddha huA hogaa| yaha devapAla dharmapAlake choTe bhAI vAkpAlakA lar3akA thaa| isake choTe bhAIkA nAma jayapAla thA / dharmapAlakI taraphase usakA choTA bhAI vAkapAla dUra dUrakI lar3AiyoMmeM senApati banakara jAyA karatA thaa| dharmapAlakA mukhya salAhakAra zANDilyagotrakA garma nAmaka brAhmaNa thii| 5-devapAla / yaha dharmapAlake choTe bhAI vAkapAlakA jyeSTha putra aura dharmapAlakA uttarAdhikArI thA / isake rAjyake tetIsa varSakA eka tAmrapatra mugarameM milA hai| usameM ise dharmapAlakA putra likhA hai / usImeM yaha bhI likhA hai ki vindhya-parvatase kAmboja takake dezoMko isane jItA thA aura himAlayase rAmasetu takake dezoM para isakA rAjya thA / usa samaya isakA putra rAjyapAla isakA yuvarAja thA / parantu nArAyaNapAlake samayake bhAgalapurake eka tAmrapatra meM devapAlako dharmapAlakA bhatIjA likhA hai / isakA kAraNa zAyada yaha hogA ki devapAlako dharmapAlane goda le liyA hogaa| kyoMki apane putrake na hone para apane bhAI athavA kisI najadIkI sambandhIke putrako apane jIte jI goda lekara yuvarAja banA lenekI prathA dezI rAjyoMmeM aba taka pracalita hai / goda liyA huA putra goda lenevAlekA hI putra kahalAtA hai| (1) Ind. Ant., Vol. XV, p. 305, (2) Badul P. M. (3)A R. vol. I, p. 1:3, and Ind. Ant., Vol. XXI, p. 254. For Private and Personal Use Only Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir paal-vNsh| nArAyaNapAlake samayake bhAgalapurake tAmrapatrameM devapAlake uttarAdhikArI vigrahapAlako devapAlake bhAI jayapAlakA putra likhA hai / rAjyapAlakA nAma inakI vaMzAvalImeM nahIM hai / ataeva, sambhava hai, rAjyapAla jayapAlakA putra ho; aura, devapAlane use goda liyA ho; evaM gaddI para baiThaneke samaya vaha vigrahapAlake nAmase prasiddha huA ho| Aja kala bhI rajavA- . DaoNmeM bahudhA goda liye hue putrakA nAma badale denekI prathA calI AtI hai / yadi yaha anumAna satya na ho to yahI mAnanA par3egA ki rAjyapAla apane pitA devapAlake pahale hI mara gayA hogA / parantu pahale isI prakAra tribhuvanapAlakA hAla likhA jA cukA hai / usameM bhI aisI hI ghaTanAkA ullekha hai / isalie, hamArI rAyameM, rajavAr3oMkI prathAke anusAra, nAmakA badalanA hI adhika sambhava hai / devapAla ke samayakA eka bauddha lekha bhI gozrAvAmeM milA hai| bhAgalapurameM mile hue tAmra-patrase prakaTa hotA hai ki devapAlake samayameM usakA choTA bhAI jayapAla hI usakA senApati thA, jisane utkala aura prAgjyotiSake rAjAoMse yuddha kiyA thaa| devapAlakA pradhAna mantrI uparyukta gargakA putra darbhapANI thA / 6-vigrahapAla (pahalA ) / yaha devapAlake choTe bhAI jayapAlakA putra aura devapAlakA uttarA-- dhikArI thA / bar3Alake stambhavAle lekhase pratIta hotA hai ki devapAlake mantrI, darbhapANI,ke pautra ( somezvarake putra) kedArapANIkI buddhimAnIse gaur3ake rAjA (vigrahapAla ) ne utkala, hUNa, dravir3a aura gurjara dezoMke rAjAoMkA garva-khaNDana kiyA thA / yadyapi ukta lekhameM gaur3ake rAjAkA (1) Ind. Ant., Vol. XVIII, P. 309. (2) Ind. Ant., Vol. XV, p, 305. (3) Ep. Ind., Vol. II, p. 161. (5 ) Ep. Ind., Vol. II, p. 163. 187 For Private and Personal Use Only Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza nAma nahIM diyA, tathApi yaha varNana vigrahapAlakA hI honA cAhie; aura, isI lekhameM jo zUrapAlakA nAma likhA hai vaha bhI vigrahapAlakA hI dUsarAnAma honA cAhie / DAkTara kIlahAnakA anumAna hai ki isa lekhameM kahe hue gaur3ake rAjAse devapAlakA hI tAtparya hai / parantu usa samaya to kedArapANIkA dAdA darbhapANI pradhAna thA / isalie unakA yaha anumAna ThIka nahIM pratIta hotaa| vigrahapAlakI strIkA nAma lajjA thA / vaha haihayavaMzakI thii| janarala kaniMgahAmakA anumAna hai ki rAjyapAla aura zUrapAla ye donoM devapAlake putra aura kramAnuyAyI hoMge tathA zUrapAlake pIche jayapAlakA putra vigrahapAla rAjA huA hogA / parantu jitane lekha aura tAmrapatra ukta vaMzake rAjAoMke mile haiM unase pUrvokta janaralakA anumAna siddha nahIM hotaa| isake putra kA nAma nArAyaNapAla thaa| 7-nArAyaNapAla / yaha vigrahapAlakA putra aura uttarAdhikArI thaa| isane pUrvokta kedAra mizrake putra gurava mizrako bar3e sammAnase rakkhA thA / nArAyaNapAlake bhAgalapuravAle tAmra-patrako dUtaka bhI yahI gurava mizra hai / isa rAjAke samayake do lekha aura bhI mile haiN| unameMse eka lekha isa rAjAka rAjyake sAtaveM varSakA hai / pUrvokta tAmra-patra usake rAjyake satrahaveM varSakA hai / yadyapi yaha rAjA bauddha thA tathApi isane bahutase zivamandira banavAye aura unake nirvAha ke lie bahutase gA~va bhI pradAna kiye the| isake putrakA nAma rAjyapAla thA / (1)A. S. R., Vol. xv, p. 149. (2) Ine. Ant., Vol. xv, P. 305, and J. B. A. S. Vol. 47. (3) A. S.J., Vol. III, and - Ep. Ind., Vol, II, P. 161, For Private and Personal Use Only Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir paal-vNsh| 8-rAjyapAla / yaha nArAyaNapAlakA putra aura uttarAdhikArI thA / isakI strI, bhAgyadevI, rASTrakUTa ( rAThaura ) rAjA tur3akI kanyA thii| isase gopAla (dUsarA) utpanna huaa| yaha rAjA tu dharmAvaloka nAmase vikhyAta thaa| isake pitAkA nAma kIrtirAja aura dAdAkA nAma nanna-guNAvaloka thaa| tuGgAke samayakA eka lekhe buddha gayA meM milA hai| 9-gopAla (duusraa)| yaha rAjyapAlakA putra aura uttarAdhikArI thA / isake putrakA nAma / vigrahapAla (dUsarA) thaa| 10-vigrahapAla (duusraa)| yaha gopAla ( dUsare ) kA putra thA / pitAke pIche yahI gaddI para baiThA / isake putrakA nAma mahIpAla thaa| 11-mahIpAla (phlaa)| yaha vigrahapAla (dUsare ) kA putra aura uttarAdhikArI thA / isake samayakA ( vikrama saMvat 1083) kA eka zilA-lekhaM sAranAtha ( banArasa ) meM milA hai / usameM likhA hai ki gaur3a ( baGgAla) ke rAjA mahIpAlane sthirapAla aura usake choTe bhAI vasantapAla dvArA kAzImeM aneka mandira Adi banavAye; dharmarAjika (stUpa ) aura dharmacakrakA jIrNoddhAra karAyA aura garbha-mandira, jisameM buddhakI mUrti rahatI hai navIna vanavAyA / ye sthirapAla aura vasantapAla, sambhavataH, mahIpAlake . choTe putra hoNge| hama pahale hI likha cuke haiM ki pAlavaMziyoMke lekhoMmeM bahudhA unake rAja-varSa hI likhe milate haiM / yahI eka aisA lekha hai jisameM vikramasaMvat likhA huA hai| (1) R. M. B. G., P. 15. (2) Ind. Ant., Vol. XIV, P. 140. - - 189 For Private and Personal Use Only Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza vigrahapAla tIsareke samayake AmagAchI (dinAjapura jile ) meM mile hue tAmrapatrase prakaTa hotA hai ki " mahIpAlaka pitAkA rAjya dUsaroMne chIna liyA thaa| usa rAjyako mahIpAlane pIchese hastagata kiyA aura apane bhujabalase lar3AIke maidAnameM zatruoMko harA kara unake sira para apanA paira rakkhA / " mahIpAlake samayakA dUsarA tAmrapatraM dInAjapurameM milA hai / isa rAjAke rAjyake pA~caveM varSakI likhI huI " aSTasAhastrikA "prajJApAramitA " nAmaka eka bauddha pustaka isa samaya kembrijake vizvavidyAlayameM hai aura gyArahaveM varSakA eka zilAlekha buddhagayAmeM milA hai / parantu yaha kahanA kaThina hai ki ye donoM mahIpAla, pahaleke, samayake haiM athavA dUsareke samayake / isake putrakA nAma nayapAla thaa| 12-nypaal| yaha mahIpAla ( pahale ) kA putra thA / usake pIche yahI rAjyakA adhikArI huaa| isake rAjyake caudahaveM varSakA likhA huA paJcarakSA nAmaka eka bauddhagrantha isa samaya kembrija-vizvavidyAlayameM hai aura pandrahaveM varSakA eka zilAlekha buddhagayAmeM milA hai| __ AcArya-dIpAGkura zrIjJAna, jisakA dUsarA nAma atizA thA, isI nayapAlakA samakAlIna thA / isa AcAryake eka ziSyake lekhase prakaTa hotA hai ki pazcimakI taraphase rAjA karNane magadha para car3hAI kI thii| yadyapi mUlameM karNya likhA hai tathApi zuddha pATha karNa hI ucita pratIta hotA hai; kyoMki haihayoMke lekhoMse siddha hai ki cedike rAjA karNane baGga dezapara car3hAI kI thii| nayapAlake putra vigrahapAla ( tIsare ) kI karNa (R) Ind. Ant., Vol. XV, 5. 98. (2). B.A.S., vol. 61, p. 82. (3)A.S. J., Vol. III, p. 122, and Ind. Ant., Vol. IX. p. 114 4J. Bm. A.S., for 1900 ph.191-192. 190 For Private and Personal Use Only Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir paal-vNsh| 'para kI gaI caDhAIse bhI yahI siddha hotA hai, kyoMki vaha car3hAI sambhavataH pitAke samayakA badalA lenehIke lie vigrahapAlane kI hogii| usa car3hAI ke samaya AcArya-dIpAGkara vajrAsana (buddhagayA athavA bihAra ) meM rahatA thaa| yuddha meM yadyapi pahale karNa vijaya huA aura usane kaI nagaroM para apanA adhikAra kara liyA; tathApi, antameM, use nayapAlase hAra mAnanI pdd'ii| usa samaya ukta AcAryane bIcameM par3a kara una donoMmeM ApasameM sandhi karavA dii| isa samayake kucha pUrva hI nayapAlane isa AcAryako vikramazIlake bauddha-vihArakA mukhya AcArya banA diyA thaa| kucha samayake bAda tibbatake rAjA lahalAmA yasisa hoDa ( Lha Lama Yeseshod ) ne isa AcAryako tibbatameM le Aneke liye apane pratinidhiko hindustAna bhejaa| parantu AcAryane vahA~ jAnA svIkAra na kiyaa| isake kucha hI samaya bAda tibbatakA vaha rAjA kaida hokara mara gayA aura usake sthAna para usakA bhatIjA kAnakUba ( Can-Cub) gaddI para baiThA / isake eka varSa bAda kAnakUbane bhI nAgatso ( Nagtso ) nAmaka puruSako pUrvokta AcAryako tibbata bulA lAne ke lie vikramazIla nagarako bhejA / isa puruSane tIna varSataka AcAryake pAsa rahakara unheM tibbata calane para rAjI kiyA / jaba AcArya tibbatako ravAnA hue taba mArgameM nayapAla deza par3A / vahA~ pahu~cakara unhoMne rAjI nayapAlake nAma vimalaratnalekhana nAmaka patra bhejaa| tibbatameM pahu~cakara bAraha varSoM taka unhoMne nivAsa kiyA ( eka jagaha teraha varSa likhe haiM ) aura san 1053 IsavImeM ( vikrama-saMvat 1110) meM, vahIM para, zarIra chodd'aa| isa hisAbase san 1042 IsavI ( vikrama-saMvat 1098 ) ke AsapAsa AcArya tibbatako ravAnA hue hoNge| ataeva usI samaya taka nayapAlakA jIvita honA siddha hotA hai / For Private and Personal Use Only Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza 13-vigrahapAla (tiisraa)| yaha nayapAlakA putra aura uttarAdhikArI thA / isane DAhala ( cedI ) ke rAjA karNa para car3hAI kI aura vijayaprApti bhI kI / isalie karNane apanI putrIkA vivAha isase kara diyaa| yahI unake ApasameM sulaha honekA kAraNa huaa| isake badale vigrahapAlane bhI karNakA rAjya use lauTA diyaa| isa rAjAkA eka tAmrapatraM AmagAchI gA~vameM milA hai| vaha isake rAjyake terahaveM yA bArahaveM varSakA hai| isa rAjAke tIna putra the--mahIpAla, zUrapAla aura rAmapAla / inameMse bar3A putra mahIpAla isakA uttarAdhikArI huA / vigrahapAlake mantrIkA nAma yogadeva thaa| 14-mahIpAla (dUsarA ) / yaha vigrahapAla (tIsare ) kA putra thA / usake marane para usake rAjyakA svAmI huA / yaha nirbala rAjA thA / isake anyAyase pIr3ita hokara vArendrakA kaivarta rAjA bAgI ho gyaa| usane pAla-rAjyakA bahuta sA hissA isase chIna liyA / isa para mahIpAlane kaivarta rAjA para car3hAI kI / parantu isa lar3AImeM vaha kaivarta-rAjadvArA pakaDA jAkara mArA gayA / usake pIche usakA choTA bhAI zUrapAla gaddI para baiThI / 15-zUrapAla / yaha vigrahapAla ( tIsare ) kA putra aura mahIpAla (dUsare ) kA choTA bhAI thaa| apane bar3e bhAI mahIpAla ( dUsare ) ke mAre jAne para usakA uttarAdhikArI huA / yaha rAjA bhI nirbala thaa| isake pIche isakA choTA bhAI rAmapAla rAjyakA adhikArI huA~ / (1) rAmacarita / (2) Ind. Ant, Vol. XIV, p. 166. (3) Ep. Ind., Vol. II, p. 350. (4) rAmacarita / For Private and Personal Use Only Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir paal-vNsh| 16-rAmapAla / yaha zUrapAlakA choTA bhAI thaa| usake pIche rAjyakA mAlika huA : yadyapi isake pUrva ke donoM rAjAoMke samayameM pAla-rAjyakI bahuta kucha avanati ho cukI thI-rAjyakA bahuta sA bhAga zatruoMke hAthoMmeM jA cukA thA-tathApi rAmapAlane usakI dazA phirase sudhArI / nepAlameM 'rAmacarita' nAmaka eka saMskRta-kAvya milA hai| yaha kAvya rAmapAlake sAndhivigrahika prajApati nandIke putra, sandhyAkara nandI, ne likhA thA / isa kAvyake pratyeka zlokake do artha hote haiM / eka arthase raghukulatilaka rAmacandra aura dUsarese ukta pAlavaMzI rAjA rAmapAlake caritakA jJAna hotA hai / usameM likhA hai ki__"gaddI para baiThate hI rAmapAlane kaivarta rAjA bhImadivauka para car3hAI karanekA vicAra kiyaa| rAmapAlakA mAmA rAThaura mathana ( mahana ) pAlarAjyameM eka bar3e pada para thA / usake do putra mahAmaNDalezvara ( bar3e sAmanta) aura eka bhatIjA zivarAja mahApratIhAra thaa| vaha rAmapAlakA bar3A hI vizvAsapAtra thA / pahale vArendrameM jAkara usane zatrukI gatividhikA jJAna prApta kiyaa| phira car3hAIkA prabandha hone lagA / pAlarAjya ke saba sAmanta bulavAye gaye / kucha hI samayameM vahA~ para daNDabhuktikA rAjA Akara upasthita huA / daNDabhukti usa riyAsatakA nAma rahA hogA jisakA mukhya sthAna daNDapura hogA aura jise Ajakala bihAra kahate haiM / isI daNDabhuktike rAjAne utkalake rAjA karNako harAyA thaa| magadha ( magadhake eka hisse ) kA rAjA bhImayazA bhI AyA / isane kannaujake savAroMko mArA thaa| pIThikA rAjA vIraguNa bhI A gayA / isako dakSiNakA rAjA likhA hai / devanAmakA rAjA vikrama, ATavika (jaGgalase bhare hue) pradeza aura mandAra-parvatakA svAmI lakSmIzUra, tailA 13 For Private and Personal Use Only Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza kampa-vaMzI zikhara ( yaha hasti-yuddhameM bar3A nipuNa thA), bhAskara aura pratApa Adi aneka sAmanta ikaTThe ho gaye / inake sivA do bar3e yoddhA pIThikA devarakSita aura sindhurAja bhI A pahu~ce / saba taiyAriyA~ ho jAne para gaGgAko pAra karake rAmapAla sasainya vArendra-dezameM phuNcaa| vahA~ para bar3I vIratAse bhImane inakA sAmanA kiyaa| parantu antameM vaha harAyA aura kaida kara liyA gyaa| isase usakI bar3I durdazA huI / kaivataukI saba senA bhI naSTa kara dI gaI / " vaidyadevake tAmrapatrameM likhA hai ki "rAmapAlane bhImako mAra kara usakA mithilA deza chIna liyaa|" rAmapAlake mantrIkA nAma bodhideva thaa| vaha pUrvokta yogadevakA putra thii| rAmapAlake rAjyake dUsare varSakA eka lekha vihAra (daNDa-bihAra ) meM aura bArahaveM varSakA caNDiyaumeM milA haiN| isake putrakA nAma kumArapAla thA / . 17-kumArapAla / yaha rAmapAlakA putra aura uttarAdhikArI thaa| isake pradhAna mantrIkA nAma vaidyadeva thA / yaha pUrvokta bodhidevakA putra thaa| pUrNa svAmibhakta aura vIra honeke kAraNa yaha kumArapAlakA pUrNa vizvAsapAtra bhI thaa| vaidyadevane dakSiNI vaGgadezake yuddhameM vijaya-prApti kI aura apane svAmIke rAjyako akhaNDa banA rakkhA / isake samayameM kAmarUpake rAjA tiGganyadevane bagAvata zurU kara dii| isa para kumArapAlane kAmarUpakA rAjya vaidyadevako de diyA / taba tiGga-yadevako parAsta karake usake rAjyapara vaidyadevane apanA kabjA kara liyA / vaidyadevane prAgjyotiSabhukti ( kAma (1) Ep. Ind., Vol. II, p. 348-349. (2)C. A. S., Vol. III, P, 124, and Vol. II, p. 169. For Private and Personal Use Only Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir paal-cNsh| rUpa-maNDala) ke vAr3A ilAke ke do gA~va zrIdhara brAhmaNako diye the| isa dAnake tAmrapatrameM saMvat nahIM hai / tathApi usakI tithi Adise bahutoMkA anumAna hai ki yaha ghaTanA sana 1142 IsavI ( vikrama saMvat 1199) kI hogii| kumArapAlake putrakA nAma gopAla ( tIsarA) thaa| 18-gopAla (tIsarA ) / yaha kumArapAlakA putra aura uttarAdhikArI thA / isakA vizeSa vRttAnta * nahIM milaa| 19-mdnpaal| yaha rAjapAlakA putra aura kumArapAlakA choTA bhAI thA / yahI gopAlake bAda rAjyakA adhikArI huaa| isakI mA~kA nAma madanadevI thaa| isake rAjyake AThaveM varSakA eka tAmrapatra milA hai, jisameM likhA hai ki isakI paTTarAnI citramatikA devIne mahAbhAratakI kathA sunakara usakI dakSiNAmeM baTezvara-svAmI nAmaka brAhmaNako pauMDravardhanabhuktike koTivarSa ilAkekA eka gA~va diyaa| yaha bhI apane pUrva puruSoMke anusAra hI bauddhadharmAnuyAyI thI / isake samayake pA~ca zilAlekha aura bhI mile haiM, jo isake naveM rAjya-varSase unnIsaveM rAjya-varSa takake haiN| anya pAlAnta nAmake raajaa| madanapAla taka hI isa vaMzakI zRGkhalAbaddha vaMzAvalI milatI hai| isake pIcheke rAjAoMkA na to krama hI milatA hai aura na pUrA hAla hI; parantu kucha lekha, inhIMke rAjyameM, pAlAnta nAmake rAjAoMke mile (1) Ep. Ind., Vol. II, P. 348. (2) J. Bm. A. S. for 1900, p. 68. For Private and Personal Use Only Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza haiN| unameM eka to mahendrapAlake rAjyake AThaveM varSakA rAmagayama' aura dUsarI unnIsaveM varSakA gunariyAmeM milA hai / tIsarA lekha govindapAla nAmaka rAjAke rAjyake caudahaveM varSakA, arthAt vikrama saMvat 1232 kA gayAmeM milA hai| ye nareza bhI pAlavaMzI hI hone caahie| pUrvokta lekhoMke atirikta eka lekha gayAmeM narendra yajJapAlakA bhI milA hai| para vaha pAlavaMzI nahIM, brAhmaNa thA / vaha vizvarUpakA putra aura zUdrakakA pautra thA / isa vizvarUpakA dUsarA nAma vizvAditya bhI thA / yaha rAjA nayapAlake samayameM vidyamAna thA, aisA usake lekhese pAyA jAtA hai| smaapti| janarala kaniGgahAmakA anumAna hai ki pAlavaMzakA antima rAjA indradyumna thA / parantu yaha nAma isa vaMzake lekhoM AdimeM kahIM nahIM milatA / ataeva ukta nAma dantakathAoMke AdhAra para likhA gayA hogaa| senavaMziyoMne baGgAlakA bar3A hissA aura mithilAprAnta, IsavI sanakI bArahavIM zatAbdImeM, pAlavaMziyoMse chIna liyA thA, jisase unakA rAjya kevala dakSiNI vihArameM raha gayA thaa| isa vaMzakA antima rAjA govindapAla thaa| use san 1197 IsavI ( vikrama saMvat 1254 ) ke nikaTa bakhtiyAra khilajIne harAyA aura usakI rAjadhAnI audantapurIko naSTa kara diyaa| cAturmAsyake kAraNa jitane bauddha bhikSu ( sAdhu ) vahA~ke vihArameM the una sabako bhI usane maravA DAlA ! isa ghaTanAke bAda bhI, kucha samaya taka, govindapAla jIvita thA; parantu usakA rAjya naSTa ho cukA thaa| (1)0. A.S. R., Vol. III. I. 123. (2) C. A. S. R., Vol. III, P. 124. (3) 0. A. S. R, Vol. III, PI. XXXVII. For Private and Personal Use Only Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I 4 dharmapAla 14 mahIpAla dUsarA For Private and Personal Use Only pAlavaMziyoMkA vaMzavRkSa / 1 dayitaviSNu 2 vapyaTa T 13 gopAla 5 devapAla Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir T vAkpAla 15 zUrapAla jayapAla 6 vigrahapAla (zUrapAla 7 nArAyaNapAla 8 rAjyapAla 1 9. gopAla dUsarA I 10 viprahapAla dUsarA 11 mahIpAla 12 nayapAla 13 viprahapAla tIsarA 17 kumArapAla 18 gopAla www.kobatirth.org L 16 rAmapAla madanapAla mahendrapAla govinda pALa (pRSTha 196 ) Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private and Personal Use Only Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir pAlavaMzI rAjAoMkI vaMzAvalI / ,, 4kA bhatI. ,, 5kA bhatI. kA E nAma parasparakA jJAta saMvat samakAlIna sambandha rAjA 1 dayitaviSNu 2vaghyaTa nambara 1 kA putra gopAla , 2 kA putra 4dharmapAla , 3 kA putra (rAThaura indrarAja tIsadevapAla rA, cakrAyudha (kSiti pAla)kannaujakA, par3i6/vigrahapAla hAra nAgabhaTa mAravAr3ajanArAyaNapala 8 rAjyapAla rASTra-kUTa tuGga 2 gopAla (dusarA) ,, 8 10 vigrahapAla (dU-) ,, 9 kA putraH 11 mahIpAla kA putra vikrama saMvat 1083 12 nayapAla ,11 kA putra cedIkA rAjA karNa 13 vigrahapAla(to-) ,,12 kA putra cedIkA rAjA karNa 14 mahIpAla (dU0) ,,13 kA putra 15 zUrapAla (dUsarA) ,,13 kA putra 16 rAmapAla ,13 kA putra 17 kumArapAla 16 kA putra 38 gopAla (tI0) ,,17 kA putra 19 madanapAla ,16 mahendrapAla 'govindapAla vikrama saMvat 1232 For Private and Personal Use Only Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza sen-vNsh| jAti / pAlavAMzayoMkA rAjya asta hone para baGgAlameM sena-vaMzI rAjAoMkAH rAjya sthApita huA / yadyapi inake zilAlekhoM aura dAna-patroMse prakaTa hotA hai ki ye candravaMzI kSatriya the aura adbhutasAgara nAmaka granthase bhI yahI bAta siddha hotI hai, tathApi devapara (baGgAla) meM mile hue bArahavIM zatAbdIke vijayasenake lekhameM inheM brahmakSatriya likhA hai tasminsenAnvavAye pratisubhaTazatotsAdanabrahmavAdI / sabrahmakSatriyANAmajani kulazirodAmasAmantasenaH // arthAt usa prasiddha sena-vaMzameM, zatruoMko mAranevAlA, veda par3hanevAlA tathA brAhmaNa aura kSatriyoMkA mukuTa-svarUpa, sAmantasena utpanna huA / baGgAlake senavaMzI vaidya apaneko vikhyAta rAjA ballAlasenake vaMzaja batalAte haiM / janarala kaniGgahAmakA bhI anumAna hai ki vaGdezake senavaMzI rAjA kSatriya na the, vaidya hI the| parantuM rAyabahAdura paNDita gaurIzaGkara ojhA unase sahamata nahIM / ve senavaMzI rAjA ballAlasenako vaidha balAlasenase pRthaka anumAna karate haiN| yahI anumAna ThIka pratIta hotA hai / kyoMki baGgAlameM ballAlasena nAmakA eka anya jamIMdAra bhI bahuta vikhyAta ho cukA hai / vaha vaidyajAtikA thaa| usakA bhI eka jIvanacarita 'valAla-carita' ke nAmase prasiddha hai / usake kartA gopAlabhaTTane, jo ukta ballAlasenakA guru thA, apane ziSyako vaidyavaMzI likhA hai / usase yaha bhI siddha hotA hai ki vaidya ballAlasena senavaMzI (1) Ep. Ind., Vol. I, P. 307. 198 For Private and Personal Use Only Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sen-vNsh| ballAlasenake 250 varSa bAda huA thA / isase spaSTa hai ki senavaMzI rAjA ballAlasena vaidya ballAlasenase pRthak thA aura usake samayakA ballAlacarita bhI isa ballAlacaritase judA thA / donoMkA ekahI nAma honese yaha bhrama utpanna huA hai, aura, jAna par3atA hai, isI bhramase utpanna huI kiMvadantIko saca samajhakara abulaphajalane bhI sena-vaMziyoMko vaidya likha diyA hai / unake zilAlekhoMse unake candravaMzI honeke kucha pramANa nIce diye jAte haiM 1-rAjatrayAdhipati-sena-kulakamala-vikAsa-bhAskara-somavaMzapradIpai / 2-bhuvaH kAJcIlIlAcaturacaturambhodhilaharI parItAyA bhartA'jani vijayasenaH zazikule / isa vaMzake rAjA pahale karNATakakI tarapha rahate the| sambhava hai, vahA~ para ve kisIke sAmanta rAjA hoM / parantu vahA~se haTAye jAnepara pahale sAmantasena vadezameM AyA aura gaGgAke taTapara rahane lgaa| bahutoMkA anumAna hai ki vaha prathama navadvIpameM Akara rahA thA / inake rAjya-kAlameM bauddhadharmakA nAza hokara vaidika dharmakA pracAra huaa| 1-sAmantasena / dakSiNake rAjA vIrasenake vaMzameM yaha rAjA utpanna huA thA / isIse isa vaMzakI zRGkhalAbaddha vaMzAvalI milatI hai / DAkTara rAjendralAla mitrakA anumAna hai ki vaGgadezameM kulIna brAhmaNoMko lAnevAlA zUrasena nAmakA rAjA yahI vIrasena hai; kyoMki zUra aura vIra donoM zabda paryAyavAcI haiM / parantu itihAsase siddha hotA hai ki vaGgadezameM zUrasena (1) J. Bm. A. S. 1896. P. 13. (2) adbhutasAgara, zloka 4 (3) Ep. Ind.. Vol. I, P. 307-8. For Private and Personal Use Only Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza nAmakA pratApI rAjA sAmantasenase bahuta pahale ho cukA thA aura senavaMzI vIrasena to svayaM dakSiNase hArakara vahA~ AyA thaa| harimizra ghaTakakI kArikA (vaMzAvalI) meM likhA hai " mahArAja AdizUrane kaulAcandesa ( kannauja rAjyameM ) se kSitIza, medhAtithi, vItarAga, sudhAnidhi aura saubhari, ina pA~ca vidvAnoMko parivArasahita lAkara yahA~ para rakkhA / usake pazcAt jaba vijayasenakA putra, ballAlasena vahA~kI rAjagaddI para baiThA taba usane una kulIna brAhmaNoM ke vaMzajoMko bahutase gA~va Adi diye|" ___ isase siddha hotA hai ki Adi-zUra pAlavaMzI rAjA devapAlase bhI pahale huA thaa| ___ kucha logoMkA anumAna hai ki AdizUra kannaujake rAjA harSavardhanake samakAlIna rAjA zazAGkase AThavIM pIr3hImeM thA / yadi yahI anumAna ThIka ho taba bhI vaha baGgAlake senavaMzI rAjAoMse bahuta pahale ho cukA thaa| paNDita gaurIzaGkarajIkA anumAna hai ki kannaujase kulIna brAhmaNoMko baGgAlameM lAkara basAnevAlA AdizUra, zAyada kannaujakA rAjA bhojadeva ho, jisakA dUsarA nAma Adi-vArAha thA / vArAha aura zUkara ye donoM paryAyavAcI zabda haiN| ataeva AdivArAhakA AdizUkara aura zUkarakA prAkRta Adike saMsargase zUra ho gayA hogA / ataH sambhava hai ki AdivArAha aura AdizUra eka hI puruSake nAma hoN|| yaha bhI anumAna hotA hai ki kannaujake rAjA bhojadeva, mahendrapAla, mahIpAla Adi, aura baGgAlake pAlavaMzI eka hI vaMzake hoM; kyoMki eka to ye donoM sUryavaMzI the, dUsare, jaba rAThor3a rAjA indrarAja tIsarene mahIpAla ( kSitipAla ) se kannaujakA rAjya chIna liyA taba (1) J. Bm. A. S., 1896, P.21. 200 For Private and Personal Use Only Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sena-vaMza / baGgAlake pAlavaMzI rAjA dharmapAlane indrarAjase kannauja chIna kara phirase mahIpAlako hI vahA~kA rAjA banA diyA / ___ DAkTara rAjendralAla mitra aura janarala kaniGgahAma, sAmantasenako vIrasenakA putra yA uttarAdhikArI anumAna karate haiM / parantu hemantasenake putra vijayasenake lekhameM likhA hai kSoNIndravIrasenaprabhRtibhirabhitaH kIrtimadbhirbabhUve / ..... tasminsenAnvavAye......ajanikulazirodAmasAmantasenaH // arthAt usa vaMzameM vIrasena Adi rAjA hue aura usI sena-vaMzameM sAmantasena utpanna huaa| ___ isase vIrasena aura sAmantasenake bIca dUsare rAjAoMkA honA siddha hotA hai| ___ sambhava hai, IsavI sanakI gyArahavIM zatAbdIke uttarArdha ( vikramasaMvatkI bArahavIM zatAbdIke pUrvArdha) meM sAmantasena huA ho / usake putrakA nAma hemantasena thA / 2-hemantasena / yaha sAmantasenakA putra thA aura usIke pIche rAjyakA adhikArI huaa| isakI rAnIkA nAma yazodevI thA, jisase vijayasenakA janma huaa| sAmantasena aura hemantasena, ye donoM sAdhAraNa rAjA the / inakA adhikAra kevala baGgAlake pUrva ke kucha pradeza para hI thaa| ye pAlavaMziyoMke sAmanta hI hoM to Azcarya nahIM / 3-vijysen| yaha hemantasenakA putra aura uttarAdhikArI thaa| arirAja, vRSabhazaGkara (5) Ep. Ind., Vol.1, P. 307. 201 For Private and Personal Use Only Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza aura gaur3ezvara isake upanAma the| dAnasAgarameM ise vIrendrakA rAjA likhA. hai'| isase pratIta hotA hai ki senavaMzameM yaha pahalA pratApI rAjA thaa| isake samayakA eka zilAlekha devapAr3AmeM milA hai / usameM likhA hai ki isane nAnya aura vIra nAmaka rAjAoMko bandI banAyA tathA gaur3a,. kAmarUpa aura kaliGgAke rAjAoM para vijaya prApta kiyaa| vinseMTa smithane 1119 se 1158 IsavI taka isakA rAjya honA mAnA hai| pUrvokta 'nAnya' bahuta karake nepAlakA rAjA 'nAnyadeva' hI hogaa| vaha vikrama saMvat 1154 (zaka-saMvat 1019 ) meM vidyamAna thauM / nepAlameM milI huI vaMzAvaliyoMmeM nepAlI saMvat 9, arthAt zaka-saMvat 811, meM nAnyadevakA nepAla vijaya karanA likhA hai| parantu yaha samaya nepAlameM milI huI prAcIna likhita pustakoMse nahIM miltaa| nepAlI saMvatke viSayameM nepAlakI vaMzAvalImeM likhA hai ki dUsare ThAkurIvaMzake rAjA abhayamallake putra jayadevamallane nevArI (nepAlI)saMvat pracalita kiyA thaa| isa saMvatkA AraMbha zaka saMvat 802 ( IsavI sana 880 aura vikrama saMvat 937 ) meM huA thaa| jayadevamalla kAntipura aura lalitapaTTanakA rAjA thA / nepAla saMvat 9 arthAt zaka-saMvata 811, zrAvaNazukla-saptamI, ke dina karNATakake nAnyadevane nepAla vijaya karake jayadevamalla aura usake choTe bhAI Anandamallako jo mATagA~va Adi sAta nagaroMkA svAmI thA, tirahutakI tarapha bhagA diyA thaa| isase prakaTa hotA hai ki nepAla saMvatkA aura zaka-saMvatkA antara 802 (vikrama saMvatkA 937) hai| isI vaMzAvalImeM Age yaha bhI (1). Bm. A. S., 1896, P. 20. (2) Ep. Ind., 1, P. 309. (3) Ep. Ind., Vol. 1, P. 313, note 57. (4) Ep. Ind., Vol. '. P. 313, note 57. (5) Ind, Ant., Vol. XIII, P. 514. For Private and Personal Use Only Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sena-vaMza / likhA hai ki nepAla saMvat 444, arthAt zaka-saMvat 1245, meM sUryavaMzI harisiMhadevane nepAla para vijaya prApta kiyA / isase nepAlI saMvat aura zakasaMvatkA antara 801 ( vikrama saMvatkA 936 ) AtA hai / DAkTara brAmaleke AdhAra para prinsepa sAhabane likhA hai ki nevara (nepAla ) saMvat AkTobara ( kArtika ) meM prArambha huA aura usakA 951 vA~ varSa IsavI sana 1831 meM samApta huA thaa| isase nepAlI saMvatkA aura IsavI sanakA antara 880 AtA hai / DAkTara kIlahAnane bhI nepAlameM prApta hue lekhoM aura pustakoMke AdhAra para, gaNita karake, yaha siddha kiyA hai ki nepAlI saMvatkA Arambha 20 AkTobara 879 IsavI ( vikrama saMvat 936, kArtika zukla 1) ko huA thA / vijayasenake samayameM gaur3a-dezakA rAjA mahIpAla ( dUsarA ), zUrapAla yA rAmapAlameM se koI hogA / inake samayameM pAla-rAjyakA bahutasA bhAga dUsaroMne dabA liyA thA / ataH sambhava hai, vijayasenane bhI usase gaur3adeza chIna kara apanI upAdhi gaur3ezvara rakkhI ho / ' isake putrakA nAma ballAlasena thA / 4 ballAlasena / yaha vijayasenakA putra aura uttarAdhikArI thA / isa vaMzameM yaha sabase pratApI aura vidvAna huA, jisase isakA nAma aba taka prasiddha hai| mahArAjAdhirAja aura nizzaGkazaGkara isakI upAdhiyA~ thIM / vi0saM0 1176 ( I0sa0 1119) meM isane mithilA para vijaya prApta kiyA / usI samaya isake putra lakSmaNasenake janmakI sUcanA isako milii| (1) prinsepsa eNTiviTIja, yUjaphula Tebalsa, bhAga 2, pR0 166.(2) Ind. Ant. Vol. XVII, P. 246. (3) abulaphajalane ballAlake pitA isI vijayase. nase inakI vaMzAvalI likhI hai parantu vijayasenakI jagaha usane sukhasena likhA hai| 203 For Private and Personal Use Only Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org bhAratake prAcIna rAjavaMza usakI yAdagAra meM vi0 saM0 1976 ( I0sa0 1119 = za0saM0 1041) meM isane apane putra lakSmaNasenake nAmakA saMvat pracalita kiyA / tirahutameM isa saMvatkA Arambha mAgha zukla 9 se mAnA jAtA hai / Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir isa saMvat ke samaya ke viSaya meM bhinna bhinna prakArake pramANa eka dUsare se virUddha milate haiM / ve ye haiM ( ka ) tirahuta ke rAjA zivasiMhadeva ke dAnapatrameM lakSmaNasena- saM0293 zrAvaNa zukla 7, guruvAra, likha kara sAtha hI - " san 809, saMvat 1455, zAke 1321 " likhA hai / ( kha ) DAkura rAjendralAla mitrake matAnusAra I0sa0 1106 ( vi0saM0 1162, za0saM0 1027 ) ke janavarI ( mAghazukla 1 ) se usakA prArambha huA / ' baGgAlakA itihAsa' nAmaka pustaka ke lekhaka, munzI zivanandana sahAyakA, bhI yahI mata hai / ( ga ) mithilA ke paJcAGgoM ke anusAra lakSmaNasena - saMvatkA Arambha zaka saMvat 1026 se 1031 ke bIca kisI varSase honA siddha hotA haiM | parantu isase nizcita samayakA jJAna nahIM hotA / (gha ) abulaphajulake lekhAnusAra isa saMvatkA Arambha zaka saMvat 1041 meM huA thA / (Ga) smRti-tattvAmRta nAmaka hasta likhita pustakake anta meM likhe saMvat ke anusAra abulafaz2alakA pUrvokta mata hI puSTa hotA hai / uparyukta zivasiMhake lekha aura paJcAGgoM Adi ke AdhAra para DAkTara kIlahAnane gaNita kiyA to mAlUma huA ki yadi zaka saMvat 1028 " mRgazira- zuklA 1, ko isakA prArambha mAnA jAya to pUrvokta 6 () J. B. A. S., Vol. 47, Part'l, p. 398. (2) Book of Indian Eras, p. 76-79. ( 3 ) J. B. A. S, Vol. 57. part. I, p. 1-2. ( 4 ) Ind. Anti Vol. XIX, 5, 6. P. 204 For Private and Personal Use Only Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sena-vaMza / tithiyoMmeMse 5 ke vAra ThIka ThIka milate haiM aura yadi gaMtakaliyuga saMvat 1041, kArtika-zuklA 1 ko isa saMvatkA pahalA dina mAnA jAya to chahoM tithiyoMke vAra mila jAte haiM / parantu abhItaka isake ArambhakA pUrA nizcaya nahIM huaa| aisA bhI kahate haiM ki jisa samaya ballAlasenane mithilA para car3hAI kI usI samaya, pIchese, usake maranekI khabara phaila gaI tathA unhIM dinoM usake putra lakSmaNasenakA janma huaa| ataH logoMne ballAlasenako marA samajha kara usake navajAta bAlaka lakSmaNako gaddI para biThA diyA aura usI dinase yaha saMvat calA / vikrama saMvat 1235 ( zaka-saMvat 1100 ) meM lakSmaNasena gaddI para baiThA / ataeva yaha saMvat avazya hI lakSmaNasenake janmase hI calA hogaa| ballAlane pAlavaMzI rAjA mahIpAla dUsareko kaida karanevAle kaivartIko apane adhIna kara liyA thA / kahA jAtA hai ki usane apane rAjyake pA~ca vibhAga kiye the-1-rADha, (pazcima baGgAla ), 2-varendra ( uttarI baGgAla), bAgar3I, ( gaMgAke muhAneke bIcakA deza) 4-baGgaH ( pUrva baMgAla) aura 5-mithilA / / __ pahalese hI vaGga-dezameM bauddha-dharmakA bahuta z2ora thaa| ataeva dhIre dhIre vahA~ke brAhmaNa bhI apanA karma chor3a kara vyApAra Adi kAryoM meM laga gaye the aura vaidika dharma naSTaprAya ho gayA thaa| yaha dazA dekha kara pUrvollikhita rAjA AdizUrane vaidika dharmake uddhArake lie kannaujase uccakulake brAhmaNoM aura kAyasthoMko lAkara baGgAlameM bsaayaa| unake vaMzake loga aba taka kulIna kahalAte haiM / AdizUrake bAda isa deza para bauddhadharmAvalambI pAlavaMziyoMkA adhikAra ho jAnese vahA~ phira vaidika-dharmakI (1) laghu bhArata, dvitIya khaNDa, pR0 140 aura J. Bm. A. S. 1896. p. 26. 205 For Private and Personal Use Only Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza unnati ruka gaI / parantu unake rAjyakI samApti ke sAtha hI sAtha bauddha dharmakA lopa aura vaidika dharmakI unnatikA prArambha ho gayA tathA varNAzrama-vyavasthAse rahita bauddha loga vaidika dharmAvalambiyoMmeM milane lge| isa samaya ballAlasenane varNavyavasthAkA nayA prabandha kiyA aura Adizara dvArA lAye gaye kulIna brAhmaNoM kA bahuta sanmAna kiyA / ballAlasena-caritameM likhA hai "ballAlasenane eka mahAyajJa kiyaa| usameM cAroM vargoM ke puruSa nimatrita kiye gaye / bahutase mizrita varNake loga bhI bulAye gye| bhojana-pAna ityAdise yogyatAnusAra unakA sanmAna bhI kiyA gyaa| usa samaya, apaneko vaizya samajhanevAle sonAra baniye apane lie koI vizeSa prabandha na dekha kara asantuSTa ho gye| isa para kruddha hokara rAjAne unheM sacchUdroM ( antyajoMse Uparake darajevAle zUdroM) meM rahanekI AjJA dI, jisase ve loga vahA~se cale gaye / taba ballAlasenane jAtimeM unakA darajA ghaTA diyA aura yaha AjJA dI ki yadi koI brAhmaNa inako par3hAvegA yA inake yahA~ koI karma karAvegA to vaha jAtise bahiSkRta kara diyA jAyagA / sAtha hI una sonAra-baniyoMke yajJopavIta utaravA lenekA bhI hukma diyaa| isase asantuSTa hokara bahutase baniye usake rAjyase bAhara cale gye| parantu jo vahIM rahe unake yajJopavIta utaravA liye gaye / una dinoM vahA~ para brAhmaNa loga dAsa-dAsiyoMkA vyApAra kiyA karate the| yahI baniye unako rupayA karja diyA karate the| parantu pUrvokta ghaTanAke vAda una baniyoMne brAhmaNoMko dhana denA banda kara diyA / phalataH unakA vyApAra bhI banda ho gyaa| taba sevaka na milane lge| logoMko bar3A kaSTa hone lagA / use dUra karaneke lie ballAlasenane AjJA dI ki Ajase kaivarta ( nAva calAnevAle aura machalI mAranevAle arthAt mallAha aura machue ) loga sacchUdroMmeM gine jAya~ aura unako sevaka rakha kara, unake 206 For Private and Personal Use Only Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sen-vNsh| hAthase jala Adi na pInekA purAnA rivAja uThA diyA jAya / isa AjJAke nikalane para ucca varNake logoMne kaivartoM ke sAtha parahez2a karanA chor3a diyaa| kevaukI pratiSThA-vRddhikA eka kAraNa aura bhI thA / ballAlasenakA putra lakSmaNasena apanI sautelI mA~se asantuSTa hokara bhAga gayA thA / usa samaya inhIM kaivartIne usakA patA lagAnemeM sahAyatA dI thii| ye loga bar3e bahAdura the / uttarI baGgAlameM ye loga bahuta rahate the| isase unake upadrava Adi karanekA bhI sandeha banA rahatA thA / parantu pUrvokta AjJA pracalita hone para ye loga naukarIke lie idhara udhara bikhara gaye / inhIMne pAlavaMzI mahIpAlako kaida kiyA thaa| ___ ballAlasenane unake mukhiyA mahezako mahAmaNDalezvarakI upAdhi dI thI aura apane sambandhiyoM sahita use dakSiNaghATa (maNDalaghATa ) bheja diyA thaa| kaivaukI isa padavRddhiko dekha kara mAliyoM, kumbhakAroM aura luhAroMne bhI apanA darajA bar3hAneke lie rAjAse prArthanA kii| isa para rAjAne unheM bhI sacchUdroMmeM ginanekI AjJA de dI / usane svayaM bhI apane eka nAIko ThAkura bnaayaa|" sonAra-baniyoM ke sAtha kiye gaye baratAvake viSayameM bhI likhA hai ki ye loga brAhmaNoMkA apamAna kiyA karate the| unakA mukhiyA ballAlake zatru magadhake pAlavaMzI rAjAkA sahAyaka thaa| mukhiyAne apanI putrIkA vivAha bhI pAla rAjAse kiyA thA / ___ uparyukta vRttAnta ballAla-caritake kartA ananta-bhaTTane zaraNadattake granthase uddhRta kiyA hai| yaha grantha ballAlasenake samayameM hI banA thaa| ataH usakA likhA varNana jhUTha nahIM ho sakatA / 207 For Private and Personal Use Only Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza ballAlasena apanI hI icchAke anusAra varNa-vyavasthAke niyama banAyA karatA thA / yaha bhI isase spaSTa pratIta hotA hai| Ananda-bhaTTane yaha bhI likhA hai ki ballAlasena bauddhoM (tAntrika bauddhoM ) kA anuyAyI thA / vaha 12 varSakI naTiyoM aura cANDAliniyoMkA pUjana kiyA karatA thaa| parantu antameM badarikAzrama-nivAsI eka sAdhuke upadezase vaha zaiva ho gayA thaa| usane yaha bhI likhA hai ki gvAle, tambolI, kasere, tA~tI ( kapar3e bunanevAle), telI, gandhI, vaidya aura zAsika ( zaGkhakI cUr3iyA~ banAnevAle ) ye saba sacchUdra haiM aura saba sacchUdroMmeM kAyastha zreSTha haiN| siMhagirike AdhAra para, ananta-bhaTTane yaha bhI likhA hai ki sUryamaNDalase zAka-dvIpameM gire hue maga-jAtike loga brAhmaNa haiN| __ itihAsavettAoMkA anumAna hai ki ye loga pahale IrAnakI tarapha rahate the| vahA~ ye AcAryakA kAma kiyA karate the| vahIMse ye isa dezameM aaye| ye svayaM bhI apaneko zAka-dvIpa-zakoMke dvIpaka-brAhmaNa kahate haiM / ye phalitajyotiSake vidvAna the / anumAna hai ki bhAratameM phalitajyotiSakA pracAra inhIM logoMke dvArA huA hogaa| kyoMki vaidika jyotiSameM phalita nahIM hai| 550 IsavIke nikaTakI likhI huI eka prAcIna saMskRta-pustaka nepAlameM milI hai / usameM likhA hai / brAhmaNAnAM magAnAM ca samatvaM jAyate kalau / arthAt kaliyugameM brAhmaNoMkA aura maga logoMkA darajA barAbara ho jAyagA / isase siddha hai ki ukta pustakake racanA-kAla (vikrama saMvat 607 ) meM brAhmaNa magoMse zreSTha gine jAte the / (1) J. Bm. A. S. Pro., 1902, January. (2) J. Bm. A.S. Pro., 1901, P. 75. (3) J. Bm. A. S. Pro., 1902, P. 3. 208 For Private and Personal Use Only Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sen-vNsh| alaberunIne likhA hai ki aba taka hindustAnameM bahutase jaratuztake anuyAyI haiM / unako maga kahate haiN| maga hI bhAratameM sUryake pujArI haiM / zaka-saMvat 1059 ( vikrama saMvat 1194 ) meM magajAtike zAkadIpI brAhmaNa gaGgAdharane eka tAlAba banavAyA thA / usakI prazasti govindapurameM ( gayA jileke navAdA vibhAgameM ) milI hai / usameM likhA hai ki tIna lokake ratnarUpa aruNa ( sUryake sArathi ) ke nivAsase zAkadvIpa pavitra hai / yahA~ke brAhmaNa maga kahAte haiM / ye sUryase utpanna hue haiM / inheM zrIkRSNakA putra zAmba isa dezameM lAyA thaa| isase bhI jJAta hotA hai ki maga loga zAka-dvIpase hI bhAratameM Aye haiM / yaha gaGgAdhara magadhake rAjA rudramAnakA mantrI aura uttama kavi thaa| usane advaitazataka Adi grantha banAye haiN| ___ pUrva-kathita ballAlacarita zaka-saMvat 1432 ( vikramasaMvat 1567) meM Ananda-bhaTTane banAyA / usane use navadvIpake rAjA buddhimatako arpaNa kiyaa| AnandabhaTTa ballAlake Azrita ananta-bhaTTakA vaMzaja thA, aura ukta navadvIpake rAjAkI sabhAmeM rahatA thA / Ananda-bhaTTane yaha grantha nimnalikhita tIna pustakoMke AdhAra para likhA hai| 1-ballAlasenako zaiva banAnevAle (badarikAzramavAsI ) sAdhu siMhagiriracita vyAsapurANa / 2-kavi zaraNadattakA banAyA ballAlacarita / 3-kAlidAsa nandIkI jayamaGgalagAthA / sAdhu siMhagiri to ballAlasenakA guru hI thaa| parantu pichale donoM, zaraNadatta aura kAlidAsa nandI, bhI usake samakAlIna hI hoMge, kyoMki (1) Alberunis' India, English translation, Vol. I, P.21. (2) isakI mAtAkA nAma jAmbavatI thaa| (3) Ep. Ihd., Vol. II, p. 333. 14 209 For Private and Personal Use Only Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza zaka-saMvat 1127 (vikramasaMvat 1262) meM lakSmaNa-senake mahAmANDalika, baTudAsake putra, zrIdharadAsa, ne saduktikarNAmRta nAmaka grantha sa graha kiyA thaa| usameM ina donoMke racita padya bhI diye gaye haiN| isa granthameM baGgAlake koI 4000 se adhika kaviyoMke zloka saGgraha kiye gaye haiN| ataeva yaha grantha ina kaviyoMke samayakA nirNaya karaneke lie bahuta upayogI hai| isa granthake kartAkA pitA baTudAsa lakSmaNasenakA prItipAtra aura salAhakAra sAmanta thii| ballAlasena vidvAnoMkA AzrayadAtA hI nahIM, svayaM bhI vidvAn thaa| zaka-saMvat 1891 ( vikrama saMvat 1226 ) meM usane dAna-sAgara nAmaka pustaka samApta kI aura isake eka varSa pahale, zaka-saMvat 1090 (vi0 saM0 1225) meM adbhutasAgara nAmaka grantha banAnA prArambha kiyA thaa| parantu ise samApta na kara sakA / ballAlasenakI mRtyuke viSayoM isa granthameM likhA hai zaka-saMvat 1090 (vikrama saMvat 1225) meM ballAlasenane isa granthakA prArambha kiyA aura isake samApta hone ke pahale hI usane apane putra lakSmaNasanako rAjya sauMpa diyA / sAtha hI isa pustakake samApta karanekI AjJA bhI de dii| itanA kAma karake gaGgA aura yamunAke saGgamameM praveza karake apanI rAnIsahita usane prANa tyAga kiyaa| isa ghaTanAke bAda lakSmaNasenane adbhutasAgara samApta krvaayaa| ballAlasenakI gaGgA-pravezavAlI ghaTanA-zaka saMvat 1100, vikramasaMvat 1235 yA IsavI sana 1178 ke idhara udhara honI cAhie, kyoMki lakSmaNasenakA mahAmaNDalika zrIdharadAsa, apane saduktikarNAmRta granthakI samAptikA samaya zaka-saMvat 1127 (vi0 sa0 1262 IsavI (1) J. Bm. A. S. Pro., 1901, p. 75. For Private and Personal Use Only Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sena-vaMza / san 1905) likhatA hai / usameM yaha bhI pAyA jAtA hai ki yaha saMvat lakSmaNasenake rAjyakA sattAIsavA~ varSa hai|| lakSmaNasenakA janma zaka-saMvat 1041 (vi0 sa0 1176) meM huA thaa| usa samaya usakA pitA ballAlasena mithilA vijaya kara cukA thaa| ataeva yaha spaSTa hai ki usa samayake pUrva hI vaha ( ballAlasena ) rAjyakA adhikArI ho cukA thA / arthAt ballAlasenane 59 varSase adhika rAjya kiyaa| yadi lakSmaNasenake janmake samaya ballAlasenakI avasthA 20 varSakI hI mAnI jAya to bhI gaGgA-pravezake samaya vaha 80 varSake lagabhaga thaa| aisI avasthAmeM yadi apane putrako rAjya sauMpa kara usane jala-samAdhi lI ho to koI AzcaryakI bAta nahIM / kyoMki prAcIna samayase aisA hI hotA calA AyA hai| ___ bahutase vidvAnoMne vallAlasenake dehAnta aura lakSmaNasenake rAjyAbhiSekake samayase lakSmaNasena-saMvatkA calanA anumAna karake jo ballAlasenakA rAjatvakAla sthira kiyA hai vaha sambhava nahIM / yadi ve dAnasAgara, adbhutasAgara aura sUktikAMmRta nAmaka granthoMko dekhate to usakI mRtyu ke samayameM unheM sandeha na hotaa| misTara priMsaipane abulaphajalake lekhake AdhAra para IsavI san 1066 se 1116 taka 50 varSa ballAlasenakA rAjya karanA likhA hai / parantu janarala kani hAmane 1050 IsavI se 1076 IsavI taka aura DAkTara rAjendralAla mitrane IsavI san 1056 se 1106 taka anumAna kiyA hai / parantu ye samaya ThIka nahIM jAna par3ate / mitra mahodayane dAnasAgarakI racanAke samayakA yaha zloka uddhRta kiyA hai-"pUrNe zazinavadazamite shkaande"| (1) Notes on Sanskrit Mss., Vol. III, 141. 211 For Private and Personal Use Only Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza parantu isakA artha karanemeM 1091 kI jagaha, bhUlase, 1019 rakha diya gayA hai| basa isI eka bhUlase Age barAbara bhUla hotI calI gaI hai| purAne padyoMmeM ballAlasenakA janma zaka-saMvat 1124 ( vikrama saMvat 1259 ) meM honA likhA hai| vaha bhI ThIka nahIM hai / vinseMTa smitha sAhabane ballAlakA samaya 1158 se 1170 IsavI taka likhA hai| 5-lakSmaNasena / yaha ballAlasenakA putra thA aura usake bAda rAjyakA svAmI huaa| isakI nimnalikhita upAdhiyA~ milatI haiN| azvapati, gajapati, narapati, rAjatrayAdhipati, paramezvara, paramabhakAraka, mahArAjAdhirAja arirAja-madanazaGkara aura gaur3ezvara / yaha sUrya aura viSNukA upAsaka thA / svayaM vidvAnoMko Azraya denevAlA, dAnI, prajApAlaka aura kavi thA / isake banAye hue zloka saduktikarNAmRta, zArGgadharapaddhati AdimeM milate haiN| zrIdharadAsa, umApatidhara, jayadeva, halAyudha, zaraNa, govardhanAcArya aura dhoyI Adi vidvAnoM se kucha to isake pitAke aura kucha isake samayameM vidyamAna the| ___ isane apane nAmase lakSmaNavatI nagarI bsaaii| loga use pIchese lakhanautI kahane lge| isakI rAjadhAnI nadiyA thI / IsavI sana 1199 (vikrama saM0 1256 ) meM jaba isakI avasthA 80 varSakI thI muhammada bakhtiyAra khilajIne nadiyA isase chIna liyA / tabakAte nAsirImeM lakSmaNasenake janmakA vRttAnta isa prakAra likhA hai (1)J. Bm. A. S., 1896, p. 13. (2) J. Bm. A. S., 1865, p. 135, 136 and Elliot's History of India, Vol. II, p. 307. For Private and Personal Use Only Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sena vaMza | apane pitA kI mRtyuke samaya rAya lakhamaniyA ( lakSmaNasena ) mAtA ke meM thA / ataeva usa samaya rAjamukuTa usakI mA~ke peTa para rakkhA gyaa| usake janma samaya jyotiSiyoMne kahA ki yadi isa samaya bAlakakA janma huA to vaha rAjya na kara sakegA / parantu yadi do ghaNTe bAda janma hogA to vaha 80 varSa rAjya karegA / yaha sunakara usakI mA~ne AjJA dI ki jaba taka vaha zubha samaya na Ave taba taka mujhe sira nIce aura paira Upara karake laTakA do / isa AjJAkA pAlana kiyA gayA aura jaba vaha samaya AyA taba use dAsiyoMne phira ThIka taura para sulA diyA, jisase usI samaya lakhamaniyAkA janma huA / parantu isa kAraNa se utpanna huI prasava pIr3A se usakI mAtAkI mRtyu ho gaI / janmate hI lakhamaniyA rAjyasiMhAsana para biThalA diyA gayA / usane 80 varSa rAjya kiyA / hama ballAlasena ke vRttAntameM likha cuke haiM ki jisa samaya ballAlasena mithilA - vijayako gayA thA usI samaya pIchese usake maranekI jhUThI khabara phaila gaI thI / usIke AdhAra para tabakAte nAsirIke karttAne lakSmaNasenake janmake pahale hI usake pitAkA maranA likha diyA hogA / parantu vAstalakSmaNa-sena jaba 59 varSakA huA taba usake pitAkA dehAnta honA -mAyA jAtA hai / Age cala kara ukta tavArIkhameM yaha bhI likhA hai rAya lakhamaniyAkI rAjadhAnI nadiyA thI / vaha bar3A rAjA thA / usane 80 varSa taka rAjya kiyA / hindustAna ke saba rAjA usake vaMzako zreSTha samajhate the aura vaha unameM khalIphA ke samAna mAnA jAtA thA / jisa samaya muhammada bakhtiyAra khilajI dvArA bihAra (magadhake pAlavaMzI rAjya ) ke vijaya hone kI khabara lakSmaNasenake rAjyameM phailI usa samaya rAjyake bahutase jyotiSiyoM, vidvAnoM aura mantriyoMne rAjAse 213 For Private and Personal Use Only Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza nivedana kiyA ki mahArAja, prAcIna pustakoMmeM bhaviSyavANI likhI hai ki yaha deza turkoMke adhikArameM calA jAyagA / tathA, anumAnase bhI pratIta hotA hai ki vaha samaya aba nikaTa hai; kyoMki bihAra para unakA AdhikAra ho cukA hai| sambhavataH agale varSa isa rAjya para bhI dhAvA hogA / ataeva ucita hai ki inake duHkhase bacaneke lie anya loga sahita Apa kahIM anyatra cale jaaeN| __ isa para rAjAne pUchA ki kyA una pustakoMmeM usa puruSake kucha lakSaNa bhI likhe haiM jo isa dezako vijaya karegA ? vidvAnoMne uttara diyAhA~, vaha puruSa AjAnubAhu ( khar3A hone para jisakI u~galiyA~ ghuTanoM taka pahu~catI hoM) hogA / yaha suna kara rAjAne apane guptacaroM dvArA mAlUma karavAyA to bakhtiyAra khilajIko vaisA hI pAyA / isa para bahutase brAhmaNa Adi usa dezako chor3a kara saGkanAta ( jagannAtha ).. bar3a ( pUrvI baGgAla ), aura kAmarUda (kAmarUpa-AsAma ) kI tarafa cale gye| tathApi rAjAne deza chor3anA ucita na smjhaa| ___ isa ghaTanAke dUsare varSa muhammada bakhtiyAra khilajIne bihArase sasainya kUca kiyA aura 80 savAroM sahita Age bar3ha kara acAnaka nadiyAkI tarafa dhAvA kiyaa| parantu nadiyA zaharameM pahu~ca kara usane kisIse kuchacher3a-chAr3a na kI / sIdhA rAja-mahalakI tarafa calA / isase logoMne use ghor3oMkA vyApArI smjhaa| jaba vaha rAja-mahalake pAsa pahuMca gayA taka usane ekadama hamalA kiyA aura bahutase logoMko, jo usake sAmane Aye, mAra giraayaa| rAjA usa samaya bhojana kara rahA thaa| vaha isa golamAlako sunakara mahalake pichale rAstese naGge paira nikala bhAgA aura sIdhA saGkanAta (jagannAtha ) kI tarapha calA gyaa| vahIM para usakI mRtyu huI / idhara rAjAke bhAgate hI bakhtiyArakI bAkI phauja bhI vahA~ A pahuMcI aura 214 For Private and Personal Use Only Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sen-vNsh| rAjAkA qhajAnA Adi lUTanA prArambha kiyaa| bakhtiyArane deza para kabjA kara liyA aura nadiyAko naSTa karake lakhanautIko apanI rAjadhAnI bnaayaa| usake AsapAsake pradezoM para bhI adhikAra karake usane apane nAmakA khutabA par3havAyA aura sikkA calAyA / yahA~kI lUTakA bahuta bar3A bhAga usane sulatAna kutabuddInako bheja diyo / isa ghaTanAse pratIta hotA hai ki lakSmaNasenake adhikArI yA to bastiyArase mila gaye the yA bar3e hI kAyara the; kyoMki bhaviSyadvANIkA bhaya dikhalA kara binA lar3e hI ve loga lakSmaNasenake rAjyako bakhtiyArake hAthameM sauMpanA cAhate the / parantu jaba rAjA unake ukta kathanase na ghabarAyA taba bahutase to usI samaya use chor3a kara cale gaye / tathA, jo rahe unhoMne bhI samaya para kucha na kiyA / yadi yaha anumAna ThIka na ho to isa bAtakA samajhanA kaThina hai ki kevala 80 savAroM sahita Aye hue bakhtiyArase bhI unhoMne jamakara lohA kyoM na liyaa| ___ bakhtiyAra lakSmaNake samagra rAjyako na le skaa| vaha kevala lakhanautIke AsapAsake kucha pradezoM para hI adhikAra kara paayaa| kyoMki isa ghaTanAke 60 varSa bAda taka pUrvI baGgAla para lakSmaNake vaMzajoMkA hI adhikAra thaa| yaha bAta tabakAte nAsirIse mAlUma hotI hai / ukta tavArIkhameM musalamAnoMke isa vijayakA saMvat nahIM likhaa| tathApi usa pustakase yaha ghaTanA hijarI san 563 (I0 sa0 1197 ) aura hijarI san 602 ( I0sa0 1205 ) ke bIcakI mAlUma hotI hai| ___ hama pahale hI likha cuke haiM ki lakSmaNasenake janmase usake nAmakA saMvat calAyA gayA thA tathA 80 varSakI avasthAmeM vaha bakhtiyAra dvArA harAyA gayA thA / isaliye yaha ghaTanA I0sa0 1199 meM huI hogii| (8) J. Bm. A. S. 1896, p. 27 and Elliot's History of India, Vol. II, p. 307--9. For Private and Personal Use Only Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org ww Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza misTara rAvarTI apane tabakAte nAsirIke a~garejI-anuvAdakI TippagImeM likhate haiM ki I0sa0 1194 ( hijarI san 590 ) meM yaha ghaTanA huI hogii| I0 thAmasa sAhaba hijarI san 599 (I0 sa. 1202-3) isakA honA anumAna karate haiM / parantu misTara blAkamainane vizeSa khojase nizcita kiyA hai ki yaha ghaTanA I0 sa0 1198 aura 1199 ke bIcakI hai| yaha samaya paNDita gaurIzaGkarajIke anumAnase bhI milatA hai| dantakathAoMse jAnA jAtA hai ki jagannAthakI taraphase vApasa Akara lakSmaNasena vikramapurameM rahA thaa| saduktikarNAmRtake kIne zaka saMvat 1127 ( vikrama saMvat 1262, I0sa01205 ) meM bhI lakSmaNasenako rAjA likhA hai / isase siddha hotA hai ki usa samaya taka bhI vaha vidyamAna thA / sambhava hai usa samaya vaha sonAragA~vameM rAjya karatA ho| bakhtiyAra khilajIke AkramaNake samaya lakSmaNasenako rAjya karate hue 21 varSa ho cuke the| usa samaya usakI avasthA 80 varSakI thii| usake rAjyake bhinna bhinna pradezoMmeM usake putra adhikArI niyata ho cuke the| usakA dehAnta vikrama saMvat 1262 ( I0sa0 1205 ) ke bAda huA hogaa| janarala kaniGgahAmake matAnusAra usakI mRtyu 1206 IsavImeM huii| vinsenTa smitha sAhabane lakSmaNasenakA samaya 1170 se 1200 IsavI taka likhA hai / usake rAjyake tIsare varSakA eka tAmrapatra milA hai| usameM usake tIna putra honekA ullekha hai-mAdhavasena, kezavasena, (1)J. Bm. A. S. 1875, p. 275-77. (2) J. Bm. A. 8,. 1878, P. 399. (3)A.S. R, Vol. XV, P. 167. For Private and Personal Use Only Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sena-vaMza / vizvarUpasena / jaranala Av di bAmbe eziyATika sosAiTImeM isa tAmrapatrako sAtaveM varSakA likhA hai| yaha galatIse chapa gayA hai| kyoMki lakhake phoTomeM aGka tIna spaSTa pratIta hotA hai| tabakAte nAsirIke kartAne lakhanautI-rAjyake viSayameM likhA hai yaha pradeza gaGgAke donoM tarapha phailA huA hai| pazcimI pradeza rAla (rAr3ha )kahalAtA hai / isImeM lakhanautI nagara hai / pUrva taraphake pradezako varinda (varendra ) kahate haiN| Age cala kara, alImardAnake dvArA bakhtiyArake mAre jAne ke bAdake vRttAntameM, vahI granthakartA likhatA hai ki alImardAnane divakoTa jAkara rAjakArya sa~bhAlA aura lakhanautIke sAre pradeza para adhikAra kara liyaa| isase pratIta hotA ki muhammada bakhtiyAra khilajI samagra senarAjyako apane adhikAra-bhukta na kara sakA thaa| abulaphajalane lakSmaNasenakA kevala sAta varSa rAjya karanA likhA hai, parantu yaha ThIka nhiiN| umaaptidhr| isa kavikI prazaMsA jayadevane apane gItagovindameM kI hai-" vAcaH pallavayatyumApatidharaH "--isase prakaTa hotA hai ki yA to yaha kavi jayadevakA samakAlIna thA yA usake kacha pahale ho cukA thaa| gItagovindakI TIkAse jJAta hotA hai ki ukta zlokameM varNita umApatidhara, jayadeva, zaraNa, govardhana aura dhoyI lakSmaNasenakI sabhAke ratna the| vaiSNavatoSiNImeM (yaha bhAgavatakI bhAvArthadIpikA nAmaka TIkAkI TIkA hai ) likhA hai-"zrIjayadevasahacareNa mahArAjalakSmaNasenamantrivareNa umApatidharaNa" arthAt jayadevake mitra aura lakSmaNasenake mantrI umApatidharane / isase ina donoMkI samakAlInatA prakaTa hotI hai| (1) Raverty's Tabkatenasiri, P. 588. (2) Rarertys's Tabkata rssiri, P. 578. (3)kSatriyapatrikA, khaNDa 13, sakhyA 5, 6, pR. 82. For Private and Personal Use Only Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza kAvyamAlAmeM chapI huI AryA-saptazatIke pahale pRSThake noTa naM. 1 meM eka zloka hai govardhanazca zaraNo jayadeva umApatiH / kavirAjazva ratnAni samitI lakSmaNasya ca // isase bhI pratIta hotA hai ki umApati lakSmaNakI samAmeM vidyamAna thaa| parantu lakSmaNasenake dAdA vijayasenane eka zivamandira banavAyA thA / usakI prazastikA kartA yahI umApatidhara thaa| isase jAnA jAtA hai ki yaha kavi vijayasenake rAjyase lekara ballAlasenake kumArapada taka jIvita rahA hogA / tathA, 'lakSmaNasena janmate hI rAjyasiMhAsana para biThalAyA gayA thA, isa janazrutike AdhAra para hI isa kavikA usake rAjya-samayameM bhI vidyamAna honA likha diyA gayA ho to Azcarya nhiiN| ___ isa kavikA koI grantha isa samaya nahIM miltaa| kevala isake race hue kucha zloka vaiSNavatoSaNI aura payAvali AdimeM milate haiN| shrnn| isakA nAma bhI gItagovindake pUrvodAhRta zlokameM milatA hai| kahate haiM, yaha bhI lakSmaNasenakI sabhAkA kavi thaa| sambhavataH ballAlasena caritra (ballAlacarita) kA karttA zaraNadatta aura yaha zaraNa eka hI hogaa| yaha ballAlasenake samayameM bhI rahA ho to Azcarya nhiiN| govardhana / __ AcArya govardhana, nIlAmbarakA putra, lakSmaNasenakA samakAlIna thA / isane 700 AryA-chandoMkA AryAMsaptazati nAmaka grantha banAyA / isane usameM senavaMzake rAjAkI prazaMsA kI hai| parantu usakA nAma nahIM diyaa| usImeM isane apane pitAkA nAma nIlAmbara likhA hai| isa granthakI TIkAmeM likhA hai ki 'senakulatilakabhUpati' se setu-kAvyake racayitA pravarasenakA tAtparya hai| parantu yaha ThIka nahIM hai ! zaka-saMvat For Private and Personal Use Only Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sena vaMza / 1702 vikrama saMvat 1837 meM ananta paNDitane yaha TIkA banAI thI / usa samaya, zAyada, vaha senavaMzI rAjAoMke itihAsa se anabhijJa rahA hogaa| nahIM to govardhana ke AzrayadAtA ballAlasena ke sthAna para vaha pravarasenakA nAma kabhI na likhatA / jayadeva | yaha gItagovindakA kartA thA / isake pitAkA nAma bhojadeva aura mAtAkA vAmA (rAmA) devI thA / isakI strIkA nAma padmAvatI thA / yaha baGgAla ke kendubilva ( kendulI ) nAmaka gA~va kA rahanevAlA thA / vaha gA~va usa samaya vIrabhUmi jilemeM thA / isa kavikI kavitA bahuta hI madhura hotI thI / svayaM kavine apane mu~ha se apanI kavitAkI prazaMsA meM likhA hai zRNuta sAdhu madhuraM vibudhA vibudhAlayatopi durApam / arthAt he paNDito ! svargameM bhI durlabha, aisI acchI aura mIThI merI kavitA suno| isakA yaha kathana vAstavameM ThIka hai / halAyudha / yaha vatsagotrake dhanaJjaya nAmaka brAhmaNakA putra thA / ballAlasena ke samaya kramase rAjapaNDita, mantrI aura dharmAdhikArI ke padoM para yaha rahA thA / isake banAye hue ye grantha milate haiM / - brAhmaNasarvasva, paNDitasarvasva, mImAMsasarvasva, vaiSNava sarvasva, zaivasarvasva, dvijAnayana aadi| ina sabameM brAhmaNasarvasva mukhya hai / isake do bhAI aura the / unameMse bar3e bhAI pazupatine pazupati-paddhati nAmakA zrAddhaviSayaka grantha banAyA aura dUsare bhAI IzAnane Ahnikapaddhati nAmaka pustaka likhI / zrIdharadAsa / yaha lakSmaNasena ke prItipAtra sAmanta baTudAsakA putra thA / yaha svayaM bhI lakSmaNasenakA mANDalika thaa| isane zaka saMvat 1127 ( lakSmaNa 219 For Private and Personal Use Only Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza senake saMvat 27) meM saduktikarNAmRta nAmakA grantha saMgraha kiyaa| usameM 446 kaviyoMkI kavitAoMkA saMgraha hai| 6-mAdhavasena (?) / yaha lakSmaNasenakA bar3A putra thA / abulaphaz2alane likhA hai ki lakSmaNasenake pIche usake putra mAdhavasenane 10 varSa aura usake bAda kezavasenane 15 varSa rAjya kiyaa| misTara eTakinsanane likhA hai ki almor3A (jilA kamAU~ke ) pAsa eka yogezvarakA mandira hai / usameM mAdhavasenakA eka tAmrapatra rakkhA huA hai, parantu vaha aba taka chapA nahIM / isase usakA ThIka vRttAnta kucha bhI mAlUma nahIM hotA / yadi ukta tAmrapatra vAstavameM hI mAdhavasenakA ho to usase abulaphaz2alake lekhakI puSTi hotI hai / parantu abulaphaz2alakA likhA ballAlamena aura lakSmaNa senakA samaya ThIka nahIM hai| isa lie hama usIke likhe mAdhavasena aura kezavasenake rAjya-samaya para bhI vizvAsa nahIM kara skte| __7-kezavasena (?) / yaha mAdhavasenakA choTA bhAI thaa| harimizra ghaTakaikI banAI kArikAoMmeM mAdhavasenakA nAma nahIM hai / unameM likhA hai ki lakSmaNasenake bAda usakA putra kezavasena, yavanoMke bhayase, gaur3a-rAjya chor3a kara, anyatra calA gyaa| eDamizrane kezavakA kisI anya rAjAke pAsa jAkara rahanA likhA hai / parantu ukta kArikAmeM usa rAjAkA nAma nahIM diyA gyaa| 8-vizvarUpasena / yaha bhI mAdhavasena aura kezavasenakA bhAI thaa| isakA eka tAmrapatra milA hai| usameM lakSmaNasenake pIche usake putra vizvarUpasenakA rAjA (1) Kamann. p. 518. (2) ghaTaka baGgAlameM una brAhmaNoMko kahate haiM jo samAna kulakI vara-kanyAoMkA sambandha karAyA karate haiN| 220 For Private and Personal Use Only Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sem-vNsh| honA likhA hai / para mAdhavasena aura kezavasenake nAma nahIM likhe / sambhava hai, mAdhavasena aura kezavasena, apane pitAke samayameM hI bhinna bhinna pradezoMke zAsaka niyata kara diye gaye hoN| isIse abulaphaz2alane unakA rAjya karanA likha diyA ho / aura yadi vAstavameM inhoMne rAjya kiyA bhI hogA to bahuta hI alpa samaya taka / pUrvokta tAmrapatrameM vizvarUpasenako lakSmaNasenakA uttarAdhikArI, pratApI rAjA aura yavanoMkA jItanevAlA, likhA hai / usameM usakI nimnalikhita upAdhiyA~ dI huI haiM azvapati, gajapati, narapati, rAjatrayAdhipati, paramezvara, paramabhAraka, mahArAjAdhirAja, arirAja-vRSabhAGkazaGkara aura gaur3ezvara / / isase prakaTa hotA hai ki yaha svatantra aura pratApI rAjA thA / sambhava hai, lakSmaNasenake pIche usake bace hue rAjyakA svAmI yahI huA ho / tabakAte nAsirImeM likhA hai "jisa samaya sasainya bakhtiyAra khilajI kAmarUda ( kAmarUpa ) aura tirahutakI tarapha gayA usa samaya usane muhammada zerAM aura usake bhAIko phauja dekara lakhanaura ( rADha ) aura jAjanagara (uttarI utkala ) kI tarapha bhejA / parantu usake jItejI lakhanautIkA sArA ilAkA usake adhIna na huaa|" ataeva, sambhava hai, isa car3hAImeM muhammada zerAM hAra gayA ho, kyoMki vizvarUpasenake tAmrapatrameM use yavanoMkA vijetA likhA hai / zAyada usa lekhakA tAtparya isI vijayase hai| yadi yaha bAta ThIka ho to lakSmaNasenake bAda vaGgadezakA rAjA yahI huA hogA aura mAdhavasena tathA kezavasena vikramapurake rAjA na hoMge, kintu kevala bhinna bhinna pradezoMke hI zAsaka rahe hoMga / __ yadyapi abulaphaz2alane vizvasenakA nAma nahIM likhA tathApi usakA 14 varSase adhika rAjya karanA pAyA jAtA hai| For Private and Personal Use Only Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza usake do tAmrapatra mile haiM--pahalI usake rAjyake tIsare varSakA dUsarA caudahaveM varSakA / abulaphaz2alane, isakI jagaha, sadAsenakA 18 varSa rAjya karanA likhA hai| 9-danaujamAdhava / abulaphaz2alane sadAsenake pIche nojAkA rAjA honA likhA hai| gharakoMkI kArikAoMmeM kezavasenake bAda danujamAdhava ( danujamardana yA danaujA mAdhava ) kA nAma diyA hai / tArIkha phIrojazAhImeM imIkA nAma danujarAya likhA hai| ye tInoM nAma sambhavataH eka hI puruSake haiN| Upara likhA jA cukA hai ki abulaphaz2alane isako nojA likhA hai / ataeva yA to abulaphaz2alane hI isameM galatI kI hogI yA usakI racita AIne akabarIke anuvAdakane / ghaTakoMkI kArikAoMse isakA pratApI honA siddha hotA hai| unameM yaha bhI likhA hai ki lakSmaNasenase sammAnita bahutase brAhmaNa isake pAsa Aye the, jinakA dravyAdise bahuta kucha sanmAna isane kiyA thaa| isane kAyasthoMkI kulInatA banI rakhaneke lie, ghaTaka Adika niyukta karake, uttama prabandha kiyA thaa| vikramapurako chor3akara candradvIpa (bAkalA) meM isane apanI rAjadhAnI kAyama kI / isake vikramapura chor3anekA kAraNa yavanoMkA bhaya hI mAlama hotA hai| 'lakhanautIkA hAkima mugIsuddIna tugarala, dillIzvarase bagAvata karake, vahA~kA svatantra svAmI bana baiThA / taba dehalIke bAdazAha balabanane usa para car3hAI kii| usakI khabara pAte hI tugarala lakhanautI chor3a kara bhAga gayA / bAdazAhane usakA pIchA kiyA / usa samaya rAstemeM ( sunAragA~vameM) (1) J. B. A.S. Vol. VII, p. 43. (2) J. B. A. S., Vol. LXV, Part I, p. 9. For Private and Personal Use Only Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sen-vNsh| danujarAya bAdazAhase jA milA / vahA~ para ina donoMmeM yaha sandhi huI ki danujarAya tugaralako jalamArgase na bhAgane de| yaha ghaTanA 1280 IsavI (vikramI saMvat 1337) ke karIba huI thii| isalie usa samaya taka danujarAyakA jIvita honA aura svatantra rAjA honA pAyA jAtA hai| ___ DAkTara vAijakA anumAna hai ki yaha ballAlasenakA pautra thA / paraMtu isakA lakSmaNasenakA pautra honA adhika sambhava hai| yaha vizvarUpasenakA putra bhI ho sakatA hai| parantu aba taka isa viSayakA koI nizcita pramANa nahIM milaa| janarala kaniGgahAmakA anumAna hai ki yaha bhUihAra brAhmaNa thA / parantu ghaTakoMkI kArikAoMmeM aura abulaphaz2alakI AIne akabarImeM isako senavaMzI likhA hai| anya raajaa| ghaTakoMkI kArikAoMse pAyA jAtA hai ki danujarAyake pIche rAmavallabharAya, kRSNavallabharAya, harivallabharAya aura jayadevarAya candradvIpake rAjA hue| jayadevake koI putra na thaa| isalie usakA rAjya usakI kanyAke putra (dauhitra ) ko milaa| samApti / isa samaya baGgAlameM musalamAnoMkA rAjya uttarottara vRddhi kara rahA thaa| isa lie vikramapurakI senavaMzI zAkhAvAlA candradvIpakA rAjya jayadevarAyake sAtha hI asta ho gyaa| (1) Elliot's History, Vol. III, p. 118. (2)J.B. A.S., 1874 p. 83. 223 For Private and Personal Use Only Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza sena-vaMzI rAjAoMkI vNshaavlii| naMbara | nAma parasparakA sambandha jJAta samaya samakAlIna rAjA / vIrasenake vaMzameM sAmantasena hemantasena naM. 1 kA putra nepAlakA rAjA vijayasena naM. 2 kA putra nAnyadeva 4 ballAlasena naM0 3 kA putra zaka-saMvat 1041, 1090, 1011, 1100 5 lakSmaNasena naM. 4 kA putra zaka-saMvat 1100, 1127 / 6 mAdhavasena naM. 5 kA putra kezavasena naM. 5 kA putra vizvarUpasena naM. 5 kA putra danujamAdhava rAmavallabharAya vikramI saMvat 1337 dehalIkA bAda zAhabalabana kRSNavallabharAya harivallabharAya jayadevarAya - 224 For Private and Personal Use Only Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir senavaMziyoMkA vNshvRkss| vIrasenake vaMzameM 1 sAmantasena 2 hemantasena 3 vijayasena 4 ballAlasena 5 lakSmaNasena 6 mAdhavasena 7 kezavasena 8 vizvarUpasena 9banujamAdhava rAmavalabharAya kRSNavallabharAya harivallabharAya ayadevarAya ( pRSTha 224) For Private and Personal Use Only Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private and Personal Use Only Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cauhAna vaMza | cauhAna vaMza | utpatti / yadyapi Ajakala cauhAnavaMzI kSatriya apaneko agnivaMzI mAnate haiM aura apanI utpatti paramAroMkI hI taraha vaziSThake agnikuMDa se batalAte haiM, tathApi vi0 saM0 1030 se 1600 ( I0 sa0 973 se 1543 taka ke inake zilAlekhoMmeM kahIM bhI isakA ullekha nahIM hai / prasiddha itihAsalekhaka jemsa TauDa sAhabako hA~sI ke kilese vi0 saM0 1225 ( I0 sa0 1967 ) kA eka zilAlekhe milA thA / yaha cauhAna rAjA pRthvIrAja dvitIyake samayakA thA / isa lekha meM inako candravaMzI likhA thA / AbU parvata parake acalezvara mahAdevake mandira meM vi0 saM0 1377 ( I0 sa0 1320 ) kA eka zilAlekha lagA hai| yaha devar3A (cauhAna) rAva kuMbhAke samayakA hai / isameM likhA hai: " sUrya aura candravaMza asta ho jAne para, jaba saMsArameM utpAta kAyama huA, taba vatsaRSine dhyAna kiyA / usa samaya vatsa RSike dhyAna, aura candramA ke yogase eka puruSa utpanna huA... / " uparyukta lekhase bhI inakA candravaMzI honA hI siddha hotA hai / karnala TaoNDa sAhaba ne bhI apane rAjasthAnameM cauhAnoMko candravaMzI, vatsagotrI aura sAmavedako mAnanevAle likhA hai / vIsaladeva caturthaka samayakA eka lekha ajamera ke ajAyabaghara meM rakkhA huA hai| isameM cauhAnoMko sUryavaMzI likhA hai / gvAliyara ke ta~varavaMzI rAjA vIramake kRpApAtra nayacandrasUrine ( 1 ) Chronicals of the Fathan Kings of Delhi. 15 225 For Private and Personal Use Only Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 6 www.kobatirth.org bhAratake prAcIna rAjavaMza hammIra mahAkAvya ' nAmaka kAvya banAyA thA / yaha nayacandra jainasAdhu thA aura isane ukta kAvyakI racanA vi0 saM0 1460 ( I0 sa0 1403 ) ke karIba kI thI / usameM likhA hai: 1 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir "" puSkara kSetra meM yajJa prArambha karate samaya rAkSasoM dvArA honevAle vighnoMkI AzaGkA se brahmAne sUryakA dhyAna kiyaa| isa para yajJake rakSArtha sUryamaNDala se utara kara eka vIra Apahu~cA / jaba uparyukta yajJa nirvighna samApta ho gayA, taba brahmAkI kRpAse vaha vIra cAhamAna nAma se prasiddha hokara rAjya karane lagA / "" pRthvIrAja - vijaya nAmaka kAvyameM bhI inako sUryavaMzI hI likhA hai / mevAr3arAjya meM bIjolyA nAmaka gA~va ke pAsakI eka caTTAna para vi0 saM0 1226 ( I0 sa0 1170 ) kA eka lekha khudA huA hai / yaha cauhAna somezvara ke samayakA hai / isameM inako vatsagotrI likhA hai / mAravAr3arAjya meM jasavantapurA gA~vase 10 mIla uttarakI tarapha eka pahAr3I ke DhalAvameM 'suMdhA mAtA' nAmaka devIkA mandira hai / usameM ke vi0 saM0 1319 ( I0 sa0 1263 ) ke cauhAna cAcigadevake lekhameM bhI cauhAnoMko vatsagotrI likhA hai / usameMkA vaha zloka yahA~ uddhRta kiyA jAtA hai: zrImadvatsamaharSiharSa nayanodbhUtAMbupUraprabhA pUrvorvIdhara maulimukhya zikharAlaMkAratigmadyutiH / pRthvIM trAtumapAstadaityatimiraH zrIcAmAnaH purA vIraHkSIrasamudrasodarayazorarAziprakAzobhavat // 4 // uparyukta lekhoMse spaSTa prakaTa hotA hai ki usa samaya taka ye apaneko agnivaMzI yA vaziSThagotrI nahIM mAnate the / pahale pahala inake agnivaMzI honekA ullekha 'pRthvIrAjarAsA ' nAmaka bhASA ke kAvya meM milatA hai / yaha kAvya vi0 saM0 1600 ( I0 sa0 226 For Private and Personal Use Only Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cauhaan-vNsh| 1543) ke karIba likhA gayA thA / parantu isameM aitihAsika satya bahuta hI thor3A hai| __ ajamerakA cauhAnarAjA arNorAja bar3A pratApI thaa| usIke nAmake apabhraMza 'anala' ke AdhArapara usake vaMzaja analota kahalAne lage hoMge aura isIse pRthvIrAjarAsA nAmaka kAvyake kartAne unheM agnivaMzI samajha liyA hogA / tathA jisa prakAra apaneko agnivaMzI mAnanevAle paramAra vaziSThagotrI samajhe jAte haiM usI prakAra inako bhI agnivaMzI mAnakara vaziSThagotrI likha diyA hogaa| rAjya / cauhAnoMkA rAjya pahale pahala ahicchatrapurameM thA / usa samaya yaha deza uttarI pAMcAla dezakI rAjadhAnI samajhA jAtA thA / barelIse 20 mIla pazcimakI tarapha rAmanagarake pAsa abataka isake bhagnAvazeSa vidyamAna haiN| vi0 saM0 697 ( I0 sa0 640 ) ke karIba prasiddha cInI yAtrI huentsaMga isa nagarameM rahA thaa| usane likhA hai:___" ahicchatrapurakA rAjya karIba 3000 lIke gheremeM haiM / isa nagarameM bauddhoMke 10 saMghArAma haiM / inameM 1000 bhikSu rahate haiM / yahA~ para vidhamiyoM ( brAhmaNoM ) ke bhI 9 mandira haiN| inameM bhI 300 pujArI rahate haiN| yahA~ke nivAsI satyapriya aura acche svabhAvake haiM / isa nagarake bAhara eka tAlAva hai / isakA nAma nAgasara hai|" ___ uparyukta ahicchatrapurase hI ye loga zAkambharI ( sAMbhara-mAravAr3a ) meM Aye aura isa nagarako unhoMne apanI rAjadhAnI banAyA / isIse inakI upAdhi zAkambharIzvara ho gaI / yahA~ para inake adhInakA saba deza usa (1) pA~ca lIkA eka mIla hotA thaa| 27 For Private and Personal Use Only Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org bhAratake prAcIna rAjavaMza samaya sapAdalakSake nAmase prasiddha thA / isIkA apabhraMza ' savAlaka zabda abataka ajamera, nAgora aura sAMbhara ke liye yahA~ para pracalita hai ! sapAdalakSa zabda kA artha savAlAkha hai / ataH sambhava hai ki usa samaya inake adhIna itane grAma hoM / isake bAda inhoMne ajamera basAkara vahA~para apanI rAjadhAnI kAyama kI / tathA inhIMkI eka zAkhAne nADola ( mAravAr3a meM ) para apanA adhikAra jamAyA / isI zAkhAke vaMzaja abataka bU~dI, koTA aura sirohI rAjya ke adhipati haiM / Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1 - cAhamAna | isa vaMzakA sabase pahalA nAma yahI milatA hai / isake viSaya meM jo kucha likhA milatA hai vaha hama pahale hI inakI utpattike lekha meM likha cuke haiM / 2- vAsudeva | yaha cAhamAnakA vaMzaja thA / ahicchatrapura se Akara isane zAkaMbharI ( sAMbhara - mAravAr3a rAjya meM } kI jhIlapara adhikAra kara liyA thA / isIse isake vaMzaja zAkambharIzvara kahalAye' | prabandhakozake antakI vaMzAvalI meM isakA samaya saMvat 608 likhA hai | ataH yadi ukta saMvatko zaka saMvat mAna liyA jAya to usameM 135 jor3a dene se vi0 saM0 743 meM isakA vidyamAna honA siddha hotA hai / 3 - sAmantadeva | yaha vAsudevakA putra aura uttarAdhikArI thA / (1) pRthvIrAja - vijaya, sarga 3 | 228 For Private and Personal Use Only Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cauhaan-vNsh| 4-jayarAja (jypaal)| yaha sAmantadevakA, putra thA aura usake bAda rAjyakA svAmI huaa| aNahilavAr3A (pATaNa ) ke pustaka-bhaMDArase milI huI 'caturviMzati-prabandha' nAmaka hastalikhita pustakameM isakA nAma ajayarAja likhA hai / isakI upAdhi ' cakrI' thii| yaha zAyada vRddhAvasthAmeM vAnaprastha ho gayA thA aura isane apanA Azrama ajamerake pAsake parvatakI tarAImeM janAyA thaa| yaha sthAna abataka isIke nAmase prasiddha hai / prativarSa bhAdrapada zuklA 6 ke dina isa sthAnapara melA lagatA hai aura usa dina ajamera-nagaravAsI apane nagarake prathama hI prathama basAnevAle isa ajayapAla bAbAkI pUjA karate haiN| yaha vikrama saMvatkI chaThI zatAbdIke antameM yA sAtavIM zatAbdIke ArambhameM vidyamAna thaa| 5-vigraharAja (prthm)| yaha jayarAjakA putra aura uttarAdhikArI thA / 6-candrarAja (prthm)| yaha vigraharAjakA putra thA aura usake pIche rAjyakA svAmI huaa| 7-gopendrraaj| yaha candrarAjakA bhAI aura uttarAdhikArI thA / pUrvollikhita catu. rviMzati-prabandhameM isakA nAma govindarAja likhA hai| isa vaMzakA sabase prathama rAjA yahI thA; jisane musalamAnoMse yuddha kara sulatAna bega varisako pakar3a liyA thA / parantu itihAsameM isa nAmakA koI sulatAna nahIM milatA hai / ataH sambhava hai ki yaha koI senApati hogA / kyoMki isake pUrva hI musalamAnoMne sindhake kucha bhAga For Private and Personal Use Only Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza para adhikAra kara liyA thA aura udharase rAjapUtAne para bhI musalamAnoMke AkramaNa Arambha ho gaye the| 8-durlbhraaj| __ yaha gopendrarAjakA uttarAdhikArI thA / isako 'dUlArAya' bhI kahate the| pRthvIrAja-vijayameM likhA hai ki yaha gaur3oMse lar3A thaa| isI samaya pahale pahala ajamera para musalamAnoMkA AkramaNa huA thA aura usI yuddha meM yaha apane 7 varSake putrasahita mArA gayA thA / sambhavataH yaha AkramaNa vi0 saM0 781 aura 783 (I0 sa0 724 aura 726 ) ke bIca siMdhake senAnAyaka abdula rahamAnake putra junaidake samaya huA hogaa| 9-gavaka (prathama ) / yaha durlabharAjake pIche gaddIpara baiThA / yadyapi 'pRthvIrAja-vijaya' meM isakA nAma nahIM likhA hai, tathApi bIjolyAse aura harSanAthake mandirase mile hue lekhoMmeM isakA nAma vidyamAna hai| ___ isane apanI vIratAke kAraNa nAgAvaloka nAmaka rAjAkI sabhAmeM 'vIra' kI padavI prApta kI thii| yaha nAgAvaloka vi0 saM0 813 I0 sa0 756 ) ke nikaTa vidyamAna thA / kyoMki vi0 saM0 813 kA cauhAna bhartRvRddha dvitIyakA eka tAmrapatra milA hai| yaha bhartRvRddha bharukaccha ( bhar3auca-gujarAta ) kA svAmI thA / isake ukta tAmrapatrameM isako nAgAvalokakA sAmanta likhA hai| isase siddha hotA hai ki gUvaka bhI vi0 saM0 813 ( I0 sa0 756 ) ke karIba vidyamAna thaa| 10-candrarAja (dvitiiy)| yaha gUvakakA putra aura uttarAdhikArI thA / 230 For Private and Personal Use Only Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 11 - gUvaka ( dvitIya ) | yaha candrarAja dvitIyakA putra thA aura usake pIche gaddI para baiThA / 12 - candanarAja | yaha gUvaka dvitIyakA putra thA aura usake pachi usake rAjyakA svAmI huA / 6 pUrvokta harSanAtha ke lekhase patA calatA hai ki isane " ta~varAvatI " ( dehalI ke pAsa ) para hamalA kara vahA~ke ta~varavaMzI rAjA rudreNako mAra DAlA / 13 - vAkpatirAja / yaha candanarAjakA putra aura uttarAdhikArI thA / isako bapparAja bhI kahate the / isane vindhyAcalataka apane rAjyakA vistAra kara liyA thA / harSanAtha ke lekhase patA calatA hai ki tantrapAlane isapara hamalA kiyA thA / parantu use hArakara bhAganA par3A / yadyapi ukta tantrapAlakA patA nahIM lagatA hai, tathApi sambhavataH yaha koI ta~vara - vaMzI hogA ! vAkpatirAjane puSkara meM zAyada eka mandira banavAyA thA / isake tIna putra the - siMharAja, lakSmaNarAja aura vatsarAja | inameM se siMharAja to isakA uttarAdhikArI huA aura lakSmaNarAjane nADola ( mAravAr3a ) meM apanA alaga hI rAjya sthApita kiyA / 14- siMharAja | yaha vAkpatirAjakA bar3A putra aura uttarAdhikArI thA / yaha rAjA bar3A vIra aura dAnI thA / lavaNa nAmaka rAjAkI sahAyatA se ta~varoMne isapara hamalA kiyA / parantu unheM hArakara bhAganA par3A / isI rAjAne vi0 saM0 1013 ( I0 sa0 956 ) meM harSanAthakA mandira 231 For Private and Personal Use Only Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 'bhAratake prAcIna rAjavaMza banavAkara usapara suvarNakA kalaza car3havAyA aura usake nirvAhArtha 4 gA~va dAna diye / isakI vIratAke viSayameM hammIra-mahAkAvyameM likhA hai ki, isakI yuddhayAtrAke samaya karNATa, lATa (mAhI aura narmadAke bIcakA pradeza), cola (madrAsa), gujarAta aura aGga (pazcimI baMgAla) ke rAjA taka ghabarA jAte the| isane aneka bAra musalamAnoMse yuddha kiyA thaa| eka bAra isane hAtima nAmaka musalamAna senApatiko mArakara usake hAthI chIna liye the| prabandhakozakI vaMzAvalIse patA calatA hai ki isane ajamerase 25 mIla dUra jeThANaka sthAnapara musalamAna senApati hAjIuddInako harAyA thaa| isane nAsiruddInako harAkara usake 1200 ghor3e chIna liye the| yaha nAsiruddIna sambhavataH subaktagInakI upAdhi thii| vi0 saM0 1020 ( I0 sa0 963) ke pUrvataka isane kaI bAra bhArata para car3hAiyA~ kI thiiN| isake tIna putra the-vigraharAja, durlabharAja, aura govindarAja / 15-vigraharAja (dvitIya ) / yaha siMharAjakA bar3A putra aura uttarAdhikArI thA / isane apane pitAke rAjyako dRDha kara usakI vRddhi kii| phorbsa sAhabakRta rAsamAlAse prakaTa hotA hai ki isane gujarAta ( aNahilapATaNa) ke rAjA mUlarAja para car3hAI kara use kaMthakoTa (kaccha) ke kilekI tarapha bhagA diyA aura antameM usase apanI adhInatA svIkAra karavAI / yadyapi gujarAtake rAjAkI hAra honeke kAraNa gujarAtake kavi isa viSayameM mauna haiM, tathApi merutuGgaracita prabandhacintAmaNimeM isakA vistRta vivaraNa milatA hai| (1) hammIra-mahAkAvya, sarga 1 / For Private and Personal Use Only Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cauhAna vaMza | hammIra - mahAkAvya meM likhA hai ki, vigraharAjane car3hAI kara mUlarAjako mAra DAlA / parantu yaha bAta satya pratIta nahIM hotI / pRthvIrAjarAse meM jo vIsaladevakI gujarAtake cAlukarAyaparakI car3hAIkA varNana hai vaha bhI isI vigraharAja kI isa caDhAIse hI tAtparya rakhatI hai / isake samayakA vi0 saM0 1030 ( I0 sa0 973 ) kA eka zilAlekha harSanAthake mandirase milA hai / isakA varNana hama Upara kaI jagaha kara cuke haiN| isase bhI prakaTa hotA hai ki yaha bar3A pratApI rAjA thA / 16 - durlabharAja (dvitIya) | yaha siMharAjakA putra aura apane bar3e bhAI vigraharAja dvitIyakA uttarAdhikArI thA / 17 - govindarAja | yaha zAyada siMharAjakA putra aura durlabharAjakA choTA bhAI thA aura usake pIche rAjyakA svAmI huA / isako gaMdurAja bhI kahate the / 18 - vAkpatirAja ( dvitIya ) / yaha govindarAjakA putra aura uttarAdhikArI thA / 19 - vIryama | yaha vAkpatirAjakA putra thA aura usake pIche gaddIpara baiThA / isane mAlaveke prasiddha paramAra rAjA bhoja para car3hAI kI thii| paraMtu usameM yaha mArA gaya 1 zAyada isIke samaya sulatAna mahamUda gajanIne gar3ha bITalI ( ajamera) para hamalA kiyA thA aura jakhamI hokara yahA~se use I0 sa0 1024 meM ahilavAr3e ko lauTanA par3A thA / (1) pRthvIrAja - vijaya, sarga 5 // 233 For Private and Personal Use Only Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza 20-cAmuNDarAja / __ yaha vIryarAmakA choTAbhAI aura uttarAdhikArI thaa| yadyapi pRthvIrAjavijayameM isake rAjA honekA ullekha nahIM hai, tathApi bIjolyAke lekha, hammIramahAkAvya aura prabandhakozakI vaMzAvalIse isakA rAjA honA siddha hai| ___ pRthvIrAja-vijayase yaha bhI vidita hotA hai ki naravarameM isane eka viSNumandira banavAyA thaa| isane hAjimuddInako bandI bnaayaa| 21-durlabharAja (tRtiiy)| yaha cAmuNDarAjakA uttarAdhikArI thaa| isako dUsala bhI kahate the| yadyapi bIjolyAke lekhameM cAmuNDarAjake uttarAdhikArIkA nAma siMhaTa likhA hai, tathApi anya vaMzAvaliyoMmeM ukta nAmake na milaneke kAraNa sambhava hai ki yaha siMhabhaTa zabdakA apabhraMza ho aura vizeSaNakI taraha kAmameM lAyA gayA ho| pRthvIrAja-vijayameM likhA hai ki isane mAlaveke rAjA udayAdityakI sahAyatAmeM ghur3asavAra senA lekara gujarAta para car3hAI kI aura vahA~ke solaMkI rAjA karNako mAra ddaalaa| yaha durlabha mevAr3ake rAvala vairisiMghase lar3ate samaya mArA gayA thaa| hammIra-mahAkAvyameM durlabhake uttarAdhikArIkA nAma dUsala likhA hai| paraMtu yaha ThIka nahIM hai| kyoM ki yaha to isIkA dUsarA nAma thA aura vAstavameM dekhA jAya to yaha isIke nAmakA prAkRta rUpAntara mAtra hai| isI kAvyameM dUsalakA gujarAtake rAjA karNako mAranA likhA hai| parantu gujarAtake lekhakoMne isa viSayameM kucha nahIM likhA hai / kevala hemacandrane apane vyAzrayakAvyameM itanA likhA hai ki, karNane viSNuke dhyAnameM lIna 234 For Private and Personal Use Only Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cauhaan-vNsh| hokara yaha zarIra chor3a diyaa| uparyukta karNakA rAjyakAla vi0 saM0 1120 se 1150 (I0 sa0 1063 se 1093) taka thaa| ataH durlabha rAjyakA bhI ukta samayake madhya vidyamAna honA siddha hotA hai| prabandhakozake antakI vaMzAvalImeM likhA hai ki dUsala (durlabharAja) gujarAtake rAjA karNako pakar3a kara ajamerameM le aayaa| parantu yaha bAta satya pratIta nahIM hotii| 22-vIsaladeva (tRtiiy)| yaha durlabharAjakA choTA bhAI aura uttarAdhikArI thaa| isakA dUsarA nAma vigraharAja (tRtIya) bhI thaa| vIsala-devarAsA nAmaka bhASAke kAvyameM isakI rAnI rAjadevIko mAlaveke paramAra rAjA bhojakI putrI likhA hai aura sAtha hI usameM ina donoMkA bahutasA kapolakalpita vRttAnta bhI diyA hai| ataH yaha pustaka aitihAsikoMke vizeSa kAmakI nahIM hai / hama pahale hI likha cuke hai ki rAjA bhoja vIryarAmakA samakAlIna thaa| isalie vIsaladevake samaya mAlavepara udayAdityake uttarAdhikArI lakSmadeva yA usake choTebhAI naravarmadevakA rAjya hogaa| ___ phariztAne likhA hai ki vIladeva (vIsaladeva ) ne hindurAjAoMko apanI tarapha milAkara modudake sUbedAroMko hA~sI, thAnezvara aura nagarakoTase bhagA diyA thaa| isa yuddha meM gujarAtake rAjAne isakA sAtha nahIM diyA, isalie isane gujarAta para car3hAI kara vahA~ke rAjAko harAyA,aura apanI isa vijayakI yAdagArameM vIsalapura nAmaka nagara bsaayaa| yaha nagara aba taka vidyamAna hai| prabandhakozake antameM dI huI vaMzAvalImeM likhA ki vIsaladevene eka pativratA brAhmaNIkA satItva naSTa kiyA thaa| isIke zApase yaha kuSThase pIr3ita hokara mRtyuko prApta huaa| 235 For Private and Personal Use Only Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza pRthvIrAjarAsemeM vIsaladeva dvArA gaurI nAmaka eka vaizya-kanyAkA * satItva naSTa karanA aura usake zApase isakA DhuMDhA rAkSasa honA likhA hai| yadyapi isa vaMzameM vIsaladeva nAmake cAra rAjA hue haiM, tathApi pRthvIrAjarAsAke kartAne una sabako eka hI khayAlakara ina cAroMkA vRttAnta eka hI sthAnapara likha diyA hai / isase bar3I gaDabar3a ho gaI hai| isake samayakA eka lekha milA hai| yaha rAjapUtAnA-myUjiyama, (ajAyabaghara ) ajamerameM rakkhA hai| isameM inako sUryavaMzI likhA hai| 23-pRthvIrAja (prthm)| yaha vIsaladevakA putra aura uttarAdhikArI thaa| prasiddha jainasAdhu abhayadeva ( maladhArI ) ke upadezase raNastambhapura ( raNathaMbhora ) meM isane eka jaina-mandira para suvarNakA kalaza car3habAyA thaa| isakI rAnIkA nAma rAsaccudavi thaa| 24-ajydev| yaha pRthvIrAjakA putra aura uttarAdhikArI thA / isakA dUsarA nAma ajayarAja thaa| pRthvIrAja-vijayameM likhA hai ki vartamAna ( ajayameru ) ajamera isIne basAyA thaa| isane cAcika, sindhula aura yazorAjako yuddhameM harAkara mArA aura mAlaveke rAjAke senApati salhaNako yuddhameM pakar3a liyA tathA use U~Tapara bA~dhakara ajamerameM le AyA aura vahA~para kaida kara rakkhA / isane musalamAnoMko bhI acchI tarahase harAyA thA / ajamera nagarake basAye jAneke viSayameM bhinna bhinna pustakoMmeM bhinna bhinna mata milate haiM: (1) Pro. Petterson's 4 th report, P. 87. For Private and Personal Use Only Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cauhAna-vaMza / kucha vidvAna ise mahAbhAratake pUrvakA basA huA mAnate haiN| kaniMgahAma sAhabakA anumAna hai ki yaha mAnikarAyake pUrvaja ajayarAjakA basAyA huA hai / unake matAnusAra mAnikarAya vi0 saM0 876 se 882 ( I0 sa0 819-825 ) ke madhya vidyamAna thI / ... jemsa TauDa sAhabane apane rAjasthAna nAmaka itihAsameM likhA hai ki-"ajamera nagara ajayapAlane basAyA thaa| yaha ajayapAla cauhAnarAjA bIsaladevake beTe puSkarakI bakariyA~ carAyA karatA thA / " usImeM unhoMne bIsaladevakA samaya vi0 saM 1078 se 1142 mAnA hai| cauhAnoMke kucha bhAToMkA kahanA hai ki ajamerakA kilA aura AnAsAgara tAlAba donoM hI vIsaladevake putra AnAjIne banavAye the| rAjapUtAnA gajaTiyarase prakaTa hotA hai ki pahale pahala yaha nagara I0 sa0 145 meM cauhAna anahalake putra ajane basAyA thoM ! ___ jarmana vidvAn lAsana sAhabakA mata haiM ki ajamerakA asalI nAma ajAmIr3ha hogA aura I0 sa0 150 ke nikaTake TAlomI nAmaka lekha kane jo apanI pustakameM 'gagasmira' nAma likhA hai vaha sambhavataH aja. merakA hI bodhaka hogaa| __ hammIra-mahAkAvyase vidita hotA hai ki yaha nagara isa vaMzake cauthe rAjA jayapAla ( ajayapAla ) ne basAyA thaa| zatruoMke sainya-cakrako jIta leneke kAraNa isakI upAdhi cakrI thii| prabandha-kozake antakI vaMzAvalImeM bhI ukta ajayapAlako hI ajamerake kilekA banavAnevAlA likhA hai| (1)Cun., A. S. R., Vol. II, P. 252, (2) Cun., A. S. R.. Vol. II, P.253, (3) Tod's Rajsthan, Vol. II, P. 663, (4) Cun., A. S. R. Vol, Il. P. 252, (5) R. G., Vol.. II, P. 14, (6) Indische, A. S., Vol. III, P. 151, 237 For Private and Personal Use Only Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza tArIkha phariztAse hijarI san 63 ( I0 sa0 683 - vi0 saM0 740 ), 377 ( I0 sa0 987 - vi0 saM0 1045 ) aura 399 ( I0 sa01009 - vi0 sa0 1066 ) meM ajamerakA vidyamAna honA siddha hotA hai / usameM yaha bhI likhA hai ki hi0 sa0 415 ke ramajAna ( I0 sa0 1024 ke disaMbara) mahIne meM mahamUda gorI mulatAna pahu~cA aura vahA~se somanAtha jAte hue usane mArgameM ajamerako phataha kiyA / bahuta se vidvAn hammIra mahAkAvya, prabandhakoza aura tArIkha phariztA Adike vi0 saM0 1450 ke bAdameM likhe hue honese una para vizvAsa nahIM krte| unakA kahanA hai ki eka to 12 vIM zatAbdi ke pUrvakA eka bhI lekha yA zilpakalAkA kAma yahA~ para nahIM milatA hai, dUsare phariztA ke pahale ke kisI bhI musalamAna lekhakane isakA nAma nahIM diyA hai aura tIsarA vi0 saM0 1247 ( I0 sa0 1190 ) ke karIba bane hue pRthvIrAja-vijaya nAmaka kAvyameM pRthvIrAjake putra ajayadevako ajamerakA banAnevAlA likhA hai / ajamera ke AsapAsase isake cA~dI aura tA~be ke sikke milate haiM / ina para sIdhI tarapha lakSmIkI mUrti banI hotI hai / parantu isakA AkAra bahuta maddA hotA hai / aura ulaTI tarapha 'zrIajayadeva ' likhA hotA hai| cauhAna rAjA somezvara ke samaya ke vi0 saM0 1228 ( I0 sa0 1171 ) ke lekha se vidita hotA hai ki ajayadevake uparyukta dramma ( cAMdI ke sikke ) usa samaya taka pracalita the / isI prakAra ke aise bhI cA~dI ke sikke milate haiM; jina para sIdhI tarapha lakSmIkI mUrti banI hotI hai aura ulaTI tarapha ' zrIajayapAladeva ' ( 1 ) yaha lekha dhauDagA~vake vizvamandirameM lagA hai / yaha gA~va mevAr3a rAjya ke jahAjapura jilemeM hai / 238 For Private and Personal Use Only Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cauhAna-vaMza / likhA hotA hai / janarala kaniMgahAmakA anumAna hai ki zAyada ye sikke ajayapAla nAmaka ta~baravaMzI rAjAke hoNge| __ jayadevakI rAnIkA nAma somaladevI thA / isako somalekhA bhI kahate the / pRthvIrAjavijayameM likhA hai ki isako sikke DhalavAnekA bar3A zauka thaa| cauhAnoMke adhInake dezase isake bhI cA~dI aura tA~beke sikke milate haiM ina para ulaTI tarapha 'zrIsomaladevi ' yA 'zrIsomaladevI' likhA hotA hai / aura sIdhI tarapha 'gadhiye ' sikkoMparake gadheke khurake AkArakA bigar3A huA rAjAkA ceharA banA hotA hai / kisI kisI para isakI jagaha savArakA AkAra banA rahatA hai| janarala kaniMgahAma sAhabane inaparake lekhako 'somaladeva' par3hakara inako kisI anya rAjAke sikke samajha liye the / parantu iNDiyana myUjiyamake sikkoMkI kaiTalauga ( sUcI ) meM unhoMne jo ukta sikkoMke citra diye haiM unameMse do sikkoMmeM somaladevi par3hA jAtA hai| rApasana sAhaba ina sikkoMko dakSiNa kozala ( ratnapura ) ke haihaya ( kalacurI ) rAjA jAjalladevakI rAnIke anumAna karate haiM; kyoMki usakA nAma bhI somaladevI thA / parantu ye sikke vahA~ para nahIM milate haiM / inake milanekA sthAna ajamerake AsapAsakA pradeza hai / ataH rApasana sAhabakA anumAna ThIka pratIta nahIM hotaa| isakA samaya vi0 saM0 1165 ( I0 sa0 1108 ) ke Asa pAsa hogaa| 25-arnnoraaj| yaha ajayarAjakA putra aura uttarAdhikArI thA / isako AnAka, Analadeva aura AnAjI bhI kahate the| isake tIna rAniyA~ thI / pahalI mAravAr3akI sudhavA, dUsarI gujarAtake solaMkI rAjA (1) C. I. M., Pl. VI, 10-11, (2) J, R. A. S., A. D. 1900, P. 121. For Private and Personal Use Only Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza siddharAja jayasiMhakI kanyA kAMcanadevI aura tIsarI solaMkI rAjA kumArapAlakI bahana devala devI / inameMse pahalI rAnIse isake do putra hue / jagadeva aura vIsaladeva ( vigraharAja ) tathA dUsarI rAnIse eka, putra somezvara huaa| arNorAjane ajamera meM ' AnA-sAgara' nAmaka tAlAva bnvaayaa| siddharAja jayasiMhane arNorAjapara hamalA kiyA thaa| parantu antameM use apanI kanyA kAMcanadevIkA vivAha arNorAjake sAthakara maitrI karanI pdd'ii| siddharAjakI mRtyuke bAda arNorAjane gujarAtapara car3hAI kI, parantu isameM ise saphalatA nahIM huii| isakA badalA leneke lie vi0 sa0 1207 ( I0 sa 1150 ) ke AsapAsa gujarAtake rAjA kumArapAlane pIchA isake rAjya para hamalA kiyA aura isa yuddha meM arNorAjako hAra mAnanI par3I / yadyapi isa viSayakA vRttAnta cauhAnoMke lekhoM AdimeM nahIM milatA hai, tathApi gujarAtake aitihAsika granthoM meM isakA varNana diyA huA hai| . prabandha-cintAmaNimeM likhA hai: " kumArapAla svecchAnusAra rAjyaprabandha karatA thaa| isase usake bahutase ucca karmacArI usase aprasanna ho gaye / unameMse amAtya vAgbhaTakA choTAbhAI AhaDa ( cAhaDa yA ArabhaTa ); jisako siddharAja jayasiMha apane putrake samAna samajhatA thA, kumArapAlako chor3a kara sapAdalakSake cauhAnarAjA AnAkake pAsa calA gayA aura maukA pAkara usako gujarAta para car3hA le gayA / jaba isa caDhAIkA hAla kumArapAlako mAlUma huA taba usane bhI senA lekara usakA sAmanA kiyA / parantu Ahar3ane usake sainikoMko dhana dekara pahale hI apanI tarapha milA liyA thaa| isase kumArapAlakI AjJAke vinA hI ve loga pATha dikhAkara bhAgane lge| apanI sainyakI yaha dazA dekha kumArapAlako 240 For Private and Personal Use Only Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cauhAna vaMza | bahuta krodha car3ha AyA aura cauhAna rAjA AnAka se svayaM bhir3a jAne ke liye usane apane mahAvatako AjJA dI ki mere hAthIko AnAka ke hAthI ke nikaTa le cala / isa prakAra jaba kumArapAlakA hAthI nikaTa pahu~cA taba use mArane ke liye Ahar3a svayaM apane hAthI parase usake hAthI para kUdane ke liye uchalA / parantu mahAvatake hAthIko pIche kI tarapha haTA lene ke kAraNa bIcahImeM pRthvIpara gira par3A aura tatkAla vahIM para mArA gayA / antameM AnAka bhI kumArapAlake bANase ghAyala ho gayA aura vijaya kumArapAlane usake hAthI ghor3e chIna liye / dd jinamaNDanaracita kumArapAla - prabandhameM likhA hai: - " zAkambharIkA aNorAja apanI strI devaladevI ke sAtha caupar3a khelate samaya usakA upahAsa kiyA karatA thA / isase kruddha hokara eka dina usane ise apane bhAI kumArapAlakA bhaya dikhlaayaa| isa para arNorAjane use lAta mArakara vahA~se nikAla diyA / tatra devaladevI apane bhAI kumArapAla ke pAsa calI gaI aura usane usase saba hAla kaha sunAyA / isa para krodhita ho kumArapAlane isapara car3hAI kii| usa samaya arNorAjane ArabhaTa ( yaha vahI Ahar3a thA jo kumArapAlako chor3a kara isake pAsa A rahA thA ) dvArA rizvata dekara kumArapAlake sAmantoMko apanI tarapha milA liyA / parantu yuddha meM kumArapAla zIghratA se apane hAthI parase arNorAjake hAthI para kUda par3A aura use nIce girAkara usakI chAtI para car3ha baiThA / bAda meM use tIna dina taka lakar3Ike piMjare meM baMda rakhakara pIchA rAjya para biThalA diyA / "" hemacandra apane vyAzraya kAvyameM likhA hai: 46 kumArapAla ke rAjyAdhikArI hone para uttarake rAjA anne upara car3hAI kii| yaha khabara suna kumArapAla bhI apane sAmantoMke sAtha isa para car3ha daudd'aa| mArga meM AbUke pAsa candrAvatIkA paramAra rAjA vikrama 16 241 For Private and Personal Use Only Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza siMha bhI isase A milA | Age bar3hane para cauhAnoM aura solaMkiyoM ke bIca yuddha huA / isa yuddha meM kumArapAlane lohake tIrase annako Ahatakara hAthI parase nIce girA diyA aura usake hAthI ghor3e chIna liye / isa para annane apanI bahana jalhaNAkA vivAha kumArapAla se kara Apa - sameM maitrI kara lI / " isa yuddha meM pUrvokta paramAra vikramasiMha arNorAjase mila gayA thA, isa liye use kaidakara candrAvatIkA rAjya kumArapAlane usake bhatIje yazodhavalako de diyA thA / kIrtikaumudI meM isa yuddhakA siddharAja jayasiMha ke samaya honA likhA hai / yaha ThIka nahIM hai / yadyapi uparyukta granthoMmeM isa yuddhakA varNana atizayoktipUrNa hai, tathApi itanA to spaSTa hI hai ki isa yuddha meM kumArapAlakI vijaya huI thI / vi0 saM0 1207 ( I0 sa0 1150 ) kA eka lekha cittaur3a ke kilemaeNke samiddhezvara ke mandirameM lagA hai| usameM likhA hai ki zAkambharI ke rAjAko jIta aura sapAdalakSa dezako mardana kara jaba kumArapAla zAlipuragA~va meM pahu~cA taba apanI senAko vahIM chor3a vaha svayaM citrakUTa ( cittaur3a ) kI zobhA dekhaneko yahA~ AyA / yaha lekha usIkA khudavAyA huA hai / vi0 saM0 1207 aura 1208 ( I0 sa0 1150 aura 1151 ) ke bIca yaha apane bar3e putra jagadeva ke hAthase mArA gayA / 26 - jagadeva / yaha arNorAjakA bar3A putra thA aura usako mArakara rAjyakA svAmI huA / yadyapi pRthvIrAjavijayameM aura bIjolyAke lekha meM jagadevakA nAma nahIM likhA hai, tathApi pRthvIrAja - vijayase prakaTa hotA hai ki, "sudha 242 For Private and Personal Use Only Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cauhAna-vaMza / bAke bar3e putrane apane pitAkI vaisI hI sevA kI jaisI ki parazurAmane apanI mAtAkI kI thii| tathA vaha apane pIche bujhI huI battIkI taraha durgandha chor3a gyaa|" isase siddha hotA hai ki jagadeva apane pitAkI hatyA kara apane pIche bar3A bhArI apayaza chor3a gayA thA / bIjolyAke lekha meM likhA hai ki-"arNorAjake pIche usakA putra vigraha rAjyakA adhikArI huA aura usake pIche usake bar3e bhAIkA putra pRthvIrAja rAjyakA svAmI huA / " isase prakaTa hotA hai ki ukta lekhake lekhakako bhI ukta vRttAnta mAlUma thA / isI liye usane pRthvIrAjako vigraharAjake bar3e bhAIkA putra hI likhA hai / parantu pRthvIrAjake pitRghAtI pitAkA nAma likhanA ucita nahIM smjhaa| eka bAta yaha bhI vicAraNIya hai ki jaba vigraharAjake bar3e bhAIkA putra vidyamAna thA taba phira vigraharAjako rAjyAdhikAra kaise milA / isase anumAna hotA hai ki pitAkI hatyA karaneke kAraNa saba loga jagadevase aprasanna ho gaye hoMge aura unhoMne use rAjyase haTA usake choTe bhAI vigraharAjako rAjyakA svAmI banA diyA hogaa| ___ hammIra-mahAkAvyase aura prabandhakozake antakI vaMzAvalIse jagadevakA rAjA honA siddha hotA hai / uparyukta saba bAtoM para vicAra karanese anumAna hotA hai ki yaha bahuta hI thor3e samaya taka rAjya kara sakA hogA, kyoM ki zIghra hI isake choTe bhAI vigraharAjane isase rAjya chIna liyA thaa| 27-vigraharAja ( vIsaladeva ) caturtha / yaha arNorAjakA putra aura jagadevakA choTA bhAI thA, tathA apane bar3e bhAIke jItejI usase rAjya chInakara gaddIpara baitthaa| ___ yaha bar3A pratApI, vIra aura vidvAn rAjA thaa| bIjolyAke lekhase jJAta hotA hai ki isane nADola aura pAlIko naSTa kiyA tathA jAlora aura 243 For Private and Personal Use Only Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org www Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza dillIpara vijaya prApta kI / isase anumAna hotA hai ki isake aura nADolavAlI zAkhAke cauhAnoM ke bIca kucha vaimanasya ho gayA thA / ukta ghaTanA azvarAja ( AsarAja ) yA usake putra AlhaNake samaya huI hogI, kyoM ki inhoMne gujarAtake rAjA kumArapAlakI adhInatA svIkAra kara lI thii| dehalIkI prasiddha phIrojazAhakI lATapara vi0 saM0 1220 (I. sa0 1163) vaizAkha zuklA 15 kA isakA lekha khudA hai / usameM likhA haiM ki___" isane tIrthayAtrAke prasaGgase vidhyAcalase himAlayatakake dezoMko vijayakara unase kara vasUla kiyA aura AryAvartase musalamAnoMko bhagA. kara eka bAra phira bhAratako AryabhUmi banA diyA / isane musalamAnoMko aTaka pAra nikAla denekI apane uttarAdhikAriyoMko vasIyatakI thii|" yaha lekha pUrvokta phIrojazAhakI lATapara azokakI dharmAjAoMke nIce khuda huA hai / hama usameMke zloka yahA~ uddhRta kara dete haiM: AvindhyAdAhimAdreviracitavijayastIrthayAtrAprasaGgAdudrIveSu praharSAnnRpatiSu vinamatkandhareSu prapannaH / AryAvarta yathArthe punarapi kRtavAnmlecchavicchedanAbhidevaH zAkaMbharIndro jagati vijayate bIsalaH kSoNipAlaH / brUte samprati cAhuvANatiLakaH zAkaMbharIbhUpatiH zrImAn vigraharAja eSa vijayI santAnajAnAtmanaH / asmAbhiH karadaM vyadhAyi himavadvindhyAntarAlaM bhuvaH zeSaH svIkaraNAyamAstu bhavatAmudyogazUnyaM manaH / / dhArAke paramAra rAjA bhojakI banavAI 'sarasvatI-kaNThAbharaNa' nAmaka pAThazAlAke samAna ajamerameM isane bhI eka pAThazAlA banavAI thI aura usameM apane banAye hue 'harakeli' nATaka aura apane sabhApaNDita somezvara ke 244 For Private and Personal Use Only Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cauhAna vaMza | mace ' lalita-vigraharAja ' nATakako zilAoMpara khudavAkara rakhavAyA thaa| ukta somezvararacita 'lalita-vigraharAja' kA jo aMza milA hai usameM vigraharAjakI musalamAnoM ke sAthakI lar3AIkA varNana hai / isase prakaTa hotA hai ki isakI senAmeM 1000 hAthI, 100000 savAra aura 1000000 paidala sipAhI the / isakI banAI uparyukta pAThazAlA Ajakala ajamera meM 'DhAI dinakA jhopar3A' nAmase prasiddha hai / vi0 saM0 1250 ( I0 sa0 1193 ) meM zahAbuddIna gorIne isa pAThazAlAko naSTa kara DAlA aura vi0saM0 1256 (1999) meM yaha masajida meM pariNata kara dI gii| tathA zamsuddIna altamaza ke samaya usake Age kurAna kI AyateM khude bar3e bar3e mahArAba banavAye gaye / isakA banAyA harakeli nAmaka nATaka vi0 saM0 1210 ( I0 sa0 1953 ) kI mAgha zulkA 5 ko samApta huA thA / hama pahale hI likha cuke haiM ki isane harakeli nATaka aura lalitavigraharAja nATaka donoMko zilAoMpara khudavAkara ukta pAThazAlAmeM rakhavAyA thA / unameM se DhAI dina ke jhoMpar3e meM khudAI ke samaya 5 zilAyeM prApta huI thiiN| ye Ajakala lakhanaUke ajAyabaghara meM rakkhI haiM / . khyAtoMmeM prasiddhi hai ki bahutase hindU rAjAoMne milakara bIsaladevakI adhInatAmeM musalamAnoMse yuddhakara unheM parAsta kiyA thA / sambhavataH yaha ghaTanA isIke samayakI pratIta hotI hai / parantu yaha yuddha kisa bAdazAha ke sAtha huA thA, isakA ullekha kahIM nahIM milatA hai / hijarI san 547 ( vi0 saM0 1210 - I0 sa0 1153 ) ke karIba bAdazAha khusaroko bhAga kara lAhorakI tarapha AnA par3A aura hi0 sa0 555 ( vi0 saM0 1217 - I0 sa0 1160 ) meM usakA dehAnta ho jAnepara usakA putra khusaro malika paMjAbakA rAjA huA / ataH sambhava hai ki 245 For Private and Personal Use Only Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza uparyukta yuddha ina donoMmeMse kisI ekake sAtha huA hogA; kyoMki ye loga akasara idhara udhara hamale kiyA karate the| __ vIsalapura gA~va aura ajamerake pAsakA bIsalasara ( bIsalyA ) tAlAba bhI isIkI yAdagAreM haiN| ___ isake samayake 6 lekha mile haiM / pahalA vi0 saM0 1211 kA hai: yaha bhUtezvarake mandirake eka stambhapara khudA hai / yaha mandira mevAr3a (jahAjapura jile ) ke loharI gA~vase Adha mIlake phAsile para hai| dUsarA aura tIsarA vi0 saM0 1220 ( I0 sa0 1163 ) kA hai / cauthA vinA saMvatkA hai / ye tInoM lekha dehalIkI phIrojazAhakI lATapara azokakI AjJAoMke nIce khude haiM / pA~cavA~ aura chaThA lekha bhI vinA saMvatkA hai| ye donoM DhAI dinake jhoMpar3ekI dIvArapara khude haiN| isake mantrIkA nAma rAjaputra sallakSaNapAla thA / TauDa sAhabane pRthvIrAjarAseke AdhArapara saba vIsaladeva ( vigraharAja) nAmaka rAjAoMko eka hI vyakti mAnakara uparyukta vi0 saM0 1220 ke lekhakA saMvat 1120 par3hA thA / parantu yaha ThIka nahIM hai / unhoMne pUrvokta phIrojazAhakI lATa parake Upara varNana kiye vIsaladevake tIsare lekhake viSayameM likhA hai ki isake dvitIya zlokameM pRthvIrAjakA varNana hai / parantu yaha bhI unakA bhrama hI hai / ukta lATa parake lekhameM vIsaladevake pitAkA nAma Analladeva likhA hai| 28-amaragAMgeya / / yaha vigraharAja ( vIsala ) caturthakA putra aura uttarAdhikArI thaa| pRthvIrAja-vijayameM vigraharAjake pIche usake putrakA uttarAdhikArI honA aura usake bAda pitAko mAranevAle pUrvokta jagadevake putra pRthvI bhaTakA rAjyapara baiThanA likhA hai / parantu usameM vigraharAjake putra amaragAMgeyakA nAma nahIM diyA hai / 246 For Private and Personal Use Only Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cauhAna-vaMza / prabandhakozake antakI vaMzAvalImeM vIsaladevake pIche amaragAMgeyakA aura usake bAda pethar3adevakA adhikArI honA likhA hai| abulaphajala bIla ( bIsalake ) bAda amaraMgUkA rAjA honA batalAtA hai| bhAToMkI khyAtoMmeM vIsaladevake pIche amaradeva yA gaMgadevakA adhikArI honA likhA hai| hammIra mahAkAvyameM vIsaladevake pIche jayapAlakA aura usake bAda gaMgapAlakA nAma likhA hai / parantu yaha ThIka pratIta nahIM hotaa| bIjolyAke lekhameM isakA nAma nahIM hai| ___ uparyukta lekhoMpara vicAra karanese anumAna hotA hai ki amara gAMgeya bahuta hI thor3e dina rAjya karane pAyA hogA aura pUrvokta jagadevake putra pRthvIrAja dvitIyane isase zIghra hI rAjya chIna liyA hogA / isIse pRthvIrAja-vijayameM aura bIjolyAke lekhameM isakA nAma nahIM diyA hai| 29-pRthvIrAja (dvitiiy)| ___ yaha jagadevakA putra aura vigraharAjakA bhatIjA thA / isane apane cacere bhAI amaragAMgeyase rAjya chIna liyaa| vi0 saM0 1225 kI jyeSTha kRSNA 13 kA eka lekha rUThI rAnIke mandirameM lagA hai| yaha mandira mevAr3a rAjyake jahAjapurase 7 mIla parake dhor3a gA~vameM hai / isameM isako apane bAhubalase zAkambharIkA rAjya prApta karanevAlA likhA hai / isase bhI pUrvokta bAtakI hI puSTi hotI hai| pRthvI, pethar3adeva, pRthvIbhaTa Adi isake upanAma the ! yaha bar3A dAnI aura vIra rAjA thA / isane aneka gA~va aura bahutasA suvarNa dAna kiyA thA, tathA vastupAla nAmaka rAjAko yuddha meM parAsta kara usakA hAthI chIna liyA thA / 247 For Private and Personal Use Only Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza isakI rAnIkA nAma suhavadevI thA / isIne suhavezvarakA mandira banavAyA thA, jo rUThI rAnIke mandirake nAmase prasiddha hai / isI mandirake pAsake zvetapASANake mahala bhI rUThI rAnIke mahala kahalAte haiM / isane dhor3a gA~vake nityapramoditadevake mandirake liye bhI kaI kheta diye the| isa liye yaha mandira bhI rUThI rAnIke mandirake nAmase prasiddha hai| pRthvIrAjane musalamAnoMko bhI yuddhameM parAsta kiyA thA aura hAMsIke kilemeM eka bhavana banavAyA thaa| yaha vi0 saM0 1858 ( I0 sa0 1801 ) meM naSTa kara diyA gayA / isake samayake cAra lekha mile haiN| pahalA vi0 saM0 1224 ( I0 sa0 1167 ) kI mAgha zuklA 7 kA hai| dUsarI aura tIsarA vi0 saM0 1122 (I0 sa0 1168) kA hai tathA cauthA vi0 saM0 1226 (I0 sa0 1169 ) kA hai| __ inameMkA vi0 saM0 1224 kA lekha karnala TauDa sAhabane bhAratake rAja-pratinidhi lArDa haisTiMgjako bheTa kiyA thA / parantu aba isakA kucha bhI patA nahIM cltaa| TauDa sAhabane ise zahAbuddIna gorIke zatru prasiddha cauhAnarAjA pRthvIrAjakA mAna liyA thaa| parantu usa samaya somezvarake putra pRthvIrAjakA honA bilakula asambhava hI hai| isake mAmAkA nAma karNa likhA milatA hai| 30-somezvara / pRthvIrAja-dvitIyake bAda usake mantriyoMne somezvarako usakA uttadhikArI bnaayaa| yaha arNorAjakA tRtIya putra aura pRthvIrAja dvitIyakA (1) dhor3agA~vake rUThI rAnIke mandirake stambhapara khudA hai / (2) mevAr3ameM suhavezvarake mandira kI dIvArapara khudA hai| (3) menAlameM bhAvabrahmake maTake eka stambhapara khudA hai| For Private and Personal Use Only Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cauhAna-vaMza / cacA thA, tathA rAjya para baiThaneke pUrva bahudhA videzameM hI rahA karatA thaa| isane apane nAnA siddharAja jayasiMhase zikSA pAI thii| pRthvIrAja-vijayase jJAta hotA hai ki kumArapAlane jaba koMkanake rAjApara car3hAI kI thI taba yaha bhI usake sAtha thA aura isIne koMkanake rAjAko yuddhameM mArA thaa| yaha ghaTanA somezvarake rAjyapara baiThaneke pUrva huI thii| __isane cedI ( jabalapura ) ke rAjA narasiMhadevakI kanyAse vivAha kiyA thaa| isakA nAma karpUradevI thA / isase isake do putra huepRthvIrAja aura hriraaj| ___ yaha rAjA ( somezvara ) bar3A vIra aura pratApI thaa| bIjolyAke lekhameM isakI upAdhi ' pratApalakezvara' likhI hai| pRthvIrAjarAsA nAmaka kAvyameM likhA hai " somezvarakA vivAha dehalaki ta~vara rAjA anaGgapAlakI putrI kamalAse huA thaa| isIse pRthvIrAjakA janma huaa| tathA ise (pRthvIrAjako) isake nAnA dehalIke ta~vara rAjA anaGgapAlane goda le liyA thaa|" parantu yaha bAta kapolakalpita hI pratIta hotI hai| kyoMki vigraharAja ( bIsala) caturthake samaya hI dehalIpara cauhAnoMkA adhikAra ho cukA thA / ataH cauhAna rAjyake uttarAdhikArIkA apane sAmantake yahA~ goda jAnA asambhava hI pratIta hotA hai| karnala TauDa sAhabane ta~vara anaGgapAlakI kanyAkA nAma rUkhAdevI likhA hai| hammIra-mahAkAvyameM somezvarakI rAnIkA nAma kapuradevI hI likhA hai aura yadyapi isameM pRthvIrAjakA savistara varNana diyA hai, tathApi dehalIke rAjA anaMgapAlake yahA~ goda jAnekA ullekha kahIM nahIM hai| 249 For Private and Personal Use Only Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza - uparyukta bAtoMpara vicAra karanese pRthvIrAjarAse ke lekhapara vizvAsa nahIM hotA / usameM yaha bhI likhA hai ki somezvara gujarAtake rAja! bholAbhImake hAthase mArA gayA thA / parantu yaha bAta bhI ThIka pratIta nahIM hotI; kyoMki eka to somezvarakA dehAnta vi0 saM0 1236 (I0 sa0 1179) meM huA thA / usa samaya bholAbhIma bAlaka hI thaa| dUsarA yadi aisA huA hotA to gujarAtake kavi aura lekhaka apane granthoMmeM isa bAtakA ullekha bar3e gauravake sAtha karate, jaisA ki unhoMne arNorAjaparakI kumArapAlakI vijayakA kiyA hai| somezvarake tA~beke sikke mile haiM / inapara eka tarapha savArakI sUrata banI hotI hai aura 'zrIsomezvaradeva' lekha likhA rahatA hai, tatha dUsarI tarapha bailakI tasabIra aura 'AsAvarI zrIsAmaMtadeva' lekha khada hotA hai / 'AsAvarI' zabda 'AzApUrIya' kA bigar3A huA rUpa hai / isaka artha AzApUrAdevIse sambandha rakhanevAlA hai / yaha AzApUrA devI cauhAnoM. kI kuladevI thii| ___ isake samayake 4 lekha mile haiM / pahalA vi0 saM0 1226 ( I0 saH 1169) phAlguna kRSNA 3 kaa| yaha bIjolyA gA~vake pAsa kI caTTAna para khudA hai aura isakA Upara kaI jagaha varNana A cukA hai| dUsara vi0 saM0 1228 (60 sa0 1171) jyeSTha zuklA 10 kaa| tIsarA vi0 saM0 1229 (I0 sa0 1172) zrAvaNazuklA 13 kaa| ye donoM ghor3a. gA~vake pUrvokta rUThIrAnIke mandirake stambhoMpara khude haiM / cauthA vi0 saM0 1234 (I0 sa0 1177 ) bhAdrapadazuklA 4 kA hai / yaha Avalada gA~vake bAharake kuNDapara par3e hue stambhapara khudA hai / yaha gA~va jahAja purase 6 kosa para hai| For Private and Personal Use Only Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cauhAna-vaMza / 31-pRthvIrAja (tRtiiy)| yaha somezvarakA putra aura uttarAdhikArI thA / somezvarake dehAntake samaya isakI avasthA choTI thI / ataH rAjyakA pravandha isakI mAtA karpUradevIne apane hAthameM le liyA thA aura vaha apane mantrI kadamba vemakI sahAyatAse rAja-kAja kiyA karatI thii| yaha pRthvIrAja bar3A vIra aura pratApI rAjA thaa| isane gujarAtake rAjAko harAyA aura vi0 saM0 1239 ( I0 sa0 1182) meM mahobA (buMdelakhaMDa) ke caMdela rAjA paramardideva para car3hAI kara use parAsta kiyaa| pRthvIrAjarAsAke mahobAkhaMDase jJAta hotA hai ki paramardidevake senApati AlA aura Udalane isa yuddha meM bar3I vIratA dikhAI aura isI yuddha meM ye donoM mAre gaye / isa viSayake gIta abataka buMdelakhaNDake AsapAsake pradezameM gAye jAte haiN| hammIra mahAkAvyameM likhA hai ki " jisa samaya pRthvIrAja nyAyapUrvaka prajAkA pAlana kara rahA thA usa samaya zahAbuddIna gorIne pRthvIpara apanA adhikAra jamAnA prArambha kiyA / usake duHkhase dukhita ho pazcimake saba rAjA govindarAjake putra caMdrarAjako apanA mukhiyA banA pRthvIrAjake pAsa Aye aura unhoMne eka hAthI bheTakara sArA vRttAnta kaha sunAyA / isa para pRthvIrAjane unheM dhIraja diyA aura apanI senA sajAkara mulatAnakI tarapha prayANa kiyA / isa para zahAbuddIna gorI isase lar3aneko sAmane AyA / bhISaNa saMgrAmake bAda zahAbuddIna pakar3A gayA / parantu pRthvIrAjane dayAkara use chor3a diyA / " tabakAte nAsirImeM likhA hai:"sulatAna zahAbuddIna sarahiMdakA kilA phataha kara gajanIko lauTa gayA aura ukta kilA kAjI jiyAuddInako sauMpa gyaa| rAyakolA pithoraH 251 For Private and Personal Use Only Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza ( pRthvIrAja ) ne usa kile para car3hAI kii| isa para zahAbuddInako gajanIse vApisa AnA par3A / vi0 saM0 1247 ( I0 sa0 1191 ) meM tiraurI ( karnAla jilA ) ke pAsa lar3AI huii| isa yuddhameM hindustAnake saba rAjA rAyakolA ( pRthvIrAja ) kI tarapha the| sulatAnane hAthI para baiThe hue dillI ke rAjA goviMdarAya para hamalA kiyA aura apane bhAlese usake do dA~ta tor3a DAle / isI samaya ukta rAjAne vArakara sulatAnake hAthako jakhamI kara diyA / isa ghAvakI pIr3Ase sulatAnakA ghor3e para uharanA muzakila ho gayA / isa para musalamAnI senA bhAga khar3I huI / sulatAna bhI ghor3ese girane hI vAlA thA ki itanemeM eka bahAdura khilajI sipAhI lapaka kara bAdazAhake ghor3e para car3ha baiThA aura ghor3eko bhagAkara bAdazAhako raNakSetrase nikAla le gayA / yaha hAlata dekha rAjapUtoMne musalamAnoMkI phaujakA pIchA kiyA aura bhaTiMDA nAmaka nagarako jA gherA / teraha mahIneke ghereke bAda usapara rAjapUtoMkA kabjA huA / " tArIqha phariraztAmeM likhA hai: " sulatAna muhammada gorI ( zahAbuddIna gorI ) ne hijarI san 587 ( vi0 saM0 1247-I0 sa0 1191 ) meM phira hindustAna para car3hAI kI aura ajamerakI tarapha jAte hue bhaTiMDe para kabjA kara liyA / tathA usakI hiphAjatake liye eka hajArase adhika savAra aura karIba utane hI paidala sipAhI dekara malika jiyAuddIna tujukIko vahA~ para niyata kara diyA / vApisa lauTate samaya sunA ki ajamerakA rAjA pithorAya ( pRthvIrAja ) aura usakA bhAI dillIzvara cAvaMDarAya ( goviMdarAya ) hindustAnake dUsare rAjAoM ke sAtha do lAkha savAra aura tIna hajAra hAthI lekara bhaTiMDAkI tarapha A rahA hai| yaha - suna vaha svayaM bhaTiMDese Age bar3ha sarasvatIke taTa parake narAina gA~vake pAsa (?) History of Indid, by Elliot, Vol II, P. 295-96. For Private and Personal Use Only Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cauhAna-vaMza / phuNcaa| yaha gA~va thAnezvarase 18 mIle aura dillIse 80 mIlapara tirorI nAmase prasiddha hai / yahA~para donoM senAoMkI muThabher3a huI / pahale hI hamalemeM sulatAnakI phaujane pITha dikhaaii| parantu sulatAna bace hue thor3ese AdamiyoMke sAtha yuddha meM DaTA rahA / isa avasara para cAmuMDarAyane sulatAnakI tarapha apanA hAthI calAyA / yaha dekha sulatAnane cAmuNDarAyake mukhapara bhAlA mArA jisase usake kaI dA~ta TUTa gye| isapara krUddhaho dillIzvarane bhI sulatAnake hAtha para isa jorase tIra mArA ki vaha mUrchita ho gayA / parantu usake ghor3e parase girane ke pUrva hI eka musalamAna sipAhI usake ghor3epara car3ha gayA aura use le raNakSetrase nikala bhaagaa| rAjapUtoMne 40 mIla taka usakI senAkA pIchA kiyA / isa prakAra yuddha meM hArakara bAdazAha lAhaura hotA huA gora pahu~cA / vahA~para usane; jo sardAra yuddhameM use chor3akara bhAga gaye the unake mukhapara jause bhare hue tobare laTakavAkara sAre zaharameM phiravAyA / vahA~se sulatAna gajanIko calA gyaa| usake cale jAne ke bAda hindU rAjAoMne bhaTiMDepara gherA DAlA aura 13 mahInetaka ghere rahane ke bAda use apane adhikArameM kara liyaa|" tAjulaMma Asirake AdhArapara phariztAne likhA hai ki " sulatAna ghAyala hokara ghor3ese gira par3A aura dinabhara muradoMke sAtha raNakSetrameM par3A rahA / jaba aMdherA huA taba usake aMgarakSakoMke eka dalane vahA~ pahu~ca kara use talAza karanA Arambha kiyA aura mila jAne para vaha apane kaiMpameM pahu~cAyA gyaa|" pRthvIrAja-vijayameM likhA hai ki, isa parAjayase sulatAnako itanA kheda huA ki usane uttamottama vastroMkA pahananA aura antaHpurameM ArA.. makI nIMda sonA chor3a diyaa| (1) Brigg's Farishta Vol. I, P. 111-173. (2) navalakizora presakI chapI phariztAke itihAsakI pustaka, pR0 57 / 253 For Private and Personal Use Only Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 'bhAratake prAcIna rAjavaMza hammIra-mahAkAvyameM likhA hai ki " zahAbuddInane apanI parAjayakA badalA leneke liye pRthvIrAja para sAta bAra car3hAI kI aura sAtoM bAra use hAranA par3A / isa para usane ghaTeka ( ? ) dezake rAjAko apanI tarapha milAyA aura usakI sahAyatAse acAnaka dillIpara hamalA kara adhikAra kara liyA / jaba yaha khabara pRthvIrAjako milI taba pahale aneka bAra harAneke kAraNa usane usakI vizeSa paravAha na kI aura gavase thor3IsI senA lekara hI usapara car3hAI kara dii| yadyapi pRthvIrAjake sAtha isa samaya thor3IsI senA thI, tathApi sulatAna, jo ki aneka bAra isakI vIratAkA lohA mAna cukA thA, ghabarA gayA aura usane rAtake samaya hI bahutasA dhana dekara pRthvIrAjake phaujI astabalake dArogA aura bAjevAloMko apanI tarapha milA liyaa| jaba prAtaHkAla huA taba donoM taraphase ghamAsAna yuddha prArambha huA / parantu vizvAsacAtI dArogA pRthvIrAjakI savArIke liye nATyArambha ghor3A le aayaa| yaha ghor3A raNamerIkI AvAz2a sunate hI nAcane lagA / isa para pRthvIrAjakA lakSa bhI usakI tarapha jaalgaa| itanehImeM zatruoMne maukA pAkara use ghera liyA / yaha hAlata dekha pRthvIrAja usa ghor3e parase kUda par3A aura talavAra lekara zatruoMpara jhapaTA / isa avasthAmeM bhI akelA vaha bahuta dera taka musalamAnoMse lar3atA rahA / parantu antameM eka yavana sainikane pIchese usake galemeM dhanuSa DAlakara use girA diyA / basa isakA giranA thA ki dUsare yavanoMne use caTapaTa bA~dha liyA / isa prakAra baMdI ho jAnepara pRthvIrAjane apamAnita ho jInese maranA hI acchA samajhA aura khAnA pInA chor3a diyaa| isI avasara para udayarAja bhI A pahu~cA / isako pRthvIrAjane pahale hI sulatAnake adhIna dezapara hamalA karaneko bhejA thA / udayarAjake Ate hI bAdazAha Darakara nagarameM ghusa gayA / udayarAjako apane svAmI pRthvIrAjake isa prakAra 254 For Private and Personal Use Only Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cauhAna-vaMza / baMdI ho jAnekA atyadhika kheda huA aura isane svAmIko isa avasthAmeM chor3a jAnA apane gaur3a vaMzake liye kalaGkarUpa samajhA, isaliye nagara (dillI) ko gherakara yaha pUre eka mAsa taka lar3atA rahA / eka dina kisIne bAdazAhase nivedana kiyA ki pRthvIrAjane Apako yuddhameM bandI banAkara aneka bAra chor3a diyA thA / ataH Apako bhI cAhie ki kamase kama eka bAra to use bhI chor3a deN| isa para bAdazAha bahuta kruddha huA aura usane kahA ki yadi tumhAre jaise mantrI hoM to rAjya hI naSTa ho jAya / antameM sulatAnane pRthvIrAjako kilemeM bheja diyA / vahIM para usakA dehAnta huA / jaba yaha khabara udayarAjako milI taba usane bhI yuddhameM lar3akara vIragati prApta kI, tathA pRthvIrAjake DoTe bhAI harirAjane apane bar3e bhAIkA kriyA-karma kiyaa|" jAmiula hikAyatameM likhA hai: " jaba muhammadasAma ( zahAbuddIna gorI) dUsarI bAra kolA ( pRthvI. gaja) se lar3ane calA taba use khabara milI ki zatrune hAthiyoM ko alaga . eka paMktimeM khar3e kiye haiM / isase yuddha samaya ghor3e camaka jAya~ge / yaha khabara suna usane apane sainikoMko AjJA dI ki jisa samaya hamArI menA pRthvIrAjakI senAke pAsake par3Ava para pahu~ce usa samayase pratyeka khemeke sAmane rAtabhara khUba Aga jalAI jAya tAki zatruoMko hamArI gatividhikA patA na lage aura ve samajheM ki hamArA par3Ava usI sthAna para hai / isa prakAra apanI senAke eka bhAgako samajhAkara vaha apanI senAke dUsare bhAga sahita dUsarI taraphako cala par3A / parantu udhara hindU senAne dUra khemoM meM Aga jalatI dekha samajha liyA ki bAdazAhakA par3Ava uhIM hai aura udhara rAtabhara calakara bAdazAha pRthvIrAjakI senAke pichale bhAgake pAsa A pahu~cA / tathA prAtaHkAla hote hI isakI senAne hamalAkara pRthvIrAjakI senAke isa bhAgako kATanA zurU kiyaa| jaba vaha 255 For Private and Personal Use Only Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza senA pIche haTane lagI taba pRthvIrAjane apanI senAkA rukha isa tarapha kirAnA cAhA / parantu zIghratAmeM usakI vyUha-racanA bigar3a gaI aura hAthI bhar3aka gaye / antameM pRthvIrAja harAyA jAkara kaida kara liyA gyaa|" tAjulama AsirameM likhA hai:__ "hijarI san 587 (vi0 saM0 1248-I0 sa0 1191) meM sulatAna ( zahAbuddIna ) ne gajanIse hindustAna para car3hAI kI aura lAhora pahu~ca apane sardAra kivAmulamulka rUhuddIna hamajAko ajamerake rAjAke pAsa bhejA, tathA usase kahalavAyA ki 'tuma binA lar3e hI sulatAnakI adhInatA svIkAra kara musalamAna ho jAo' / rUhuddInane ajamera pahu~ca saba vRttAnta kaha sunAyA / parantu vahA~ke rAjAne garvase isakI kucha bhI paravAha na kii| isa para sulatAnane ajamerakI tarapha kUca kiyaa| jaba yaha khabara pratApI rAjA kolA ( pRthvIrAja ) ko milI taba vaha bhI apanI asaMkhya senA lekara sAmanA karaneko calA / parantu yuddhameM musalamAnoMkI phataha huI aura pRthvIrAja kaida kara liyA gayA / isa yuddha meM karIba eka lAkha hindU mAre gaye / isa vijayake bAda sulatAnane ajamera pahu~ca vahA~ke mandiroMko tur3avAyA aura unakI jagaha masajideM va madarase banavAye / ajamerakA rAjA; jo ki sajAse bacakara rihAI hAsila kara cukA thA, musalamAnoMse nafarata rakhatA thA / jaba usake sAjiza karanekA hAla bAdazAhako mAlUma huA taba usakI AjJAse rAjAkA sira kATa diyA gayA / antameM ajamerakA rAja rAyapithorA (pRthvIrAja ) ke putrako sauMpa sulatAna dillIkI tarapha calA gyaa| vahA~ke rAjAne usakI adhInatA svIkAra kara khirAja denekI pratijJA kI / vahA~se bAdazAha gajanIko lauTa gyaa| parantu apanI senA iMdrapataH ( iMdraprastha ) meM chor3a gayo / " (1) Eliot's, History of India, Vol. II, P. 200 (2) Eliot's, History of India, Vol. II, P. 212-216. For Private and Personal Use Only Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cauhaan-vNsh| Age calakara tabakAta-e-nAsirIke kartAne likhA hai: " dUsare varSa sulatAnane apane parAjayakA badalA lene ke liye hindu. stAna para phira car3hAI kii| usa samaya usake sAtha 120000 savAra the| tarAinake pAsa yuddha huA, usameM hindU hAra gaye / yadyapi pithorA (pRthvIrAja ) hAthIse utara aura ghor3epara savAra ho bhAga nikalA, tathApi sarasvatIke nikaTa pakar3A jAkara katla kara diyA gayA / dillIkA goviMdarAja bhI lar3AI meM mArA gayA / sulatAnane usakA sira apane bhAlese tor3e hue una do dA~toMse pahacAna liyA / yaha yuddha hi0 sa0 588 ( vi0 saM0 1249-I0 sa0 1192 ) meM huA thaa| isameM vijayI hone para ajamera, savAlakakI pahAr3iyA~, hA~sI, sarasvatI Adi aneka ilAke sulatAnake adhIna ho gaye / " ___ isI prakAra isa hamaleke viSayameM tArIkha phariztAmeM likhA hai:"120000 savAra lekara sulatAna gajanIse hindustAnakI tarapha calA. aura mulatAna hotA huA lAhaura pahu~cA / vahA~se usane kavAmulamulka hamz2abIko ajamera bhejA aura pRthvIrAjase kahalAyA ki yA to tuma musalamAna ho jAo, nahIM to hamase yuddha karo / yaha suna pRthvIrAja AsapAsake saba rAjAoMko ekatrita kara 3000000 savAra, 3000 hAthI aura bahutase paidala lekara sulatAnase lar3aneko calA / sarasvatIke taTapara donoM phaujeM eka dUsareke sAmane par3Ava DAlakara Thahara gaI / 150 rAjAoMne gaMgAjala lekara kasama khAI ki yA to hama zatruoMpara vijaya prApta kareMge yA dharmake liye yuddhameM apane prANa de deMge / isake bAda unhoMne sulatAnase kahalA bhejA ki yA to tuma lauTa jAo, nahIM to hamArI asaMkhya senA tumhArI senAko naSTa bhraSTa kara degI / isa para sulatAnane kapaTa kara uttara diyA ki maiM to apane bhAIkA senApati mAtra (1) Elliot's, History of India, Vol. II, P. 296-97, (2) inameM sAmanta ( saradAra ) loga bhI zAmila hoNge| 257 For Private and Personal Use Only Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza hU~, ataH usako sArA hAla likhakara usakI AjJA ma~gavAtA hU~ tabataka Apa lar3AI baMda rakkheM / isa prakAra rAjapUta senAko vizvAsa dekara Apa unapara acAnaka hamalA karanekI taiyArImeM lagA aura sUryodayake yUrva hI nadI pAra kara unapara A TUTA / yaha dekha hindU bhI sa~bhalakara lar3ane lge| sulatAnane apanI phaujake 4 Tukar3e kara unheM bArI bArIse rAjapUta senA para hamalA karane aura sAmanese bhAga kara pIche AtI huI zatru-senApara palaTa kara pIchese hamalA karanekA Adeza diyA / isa prakAra dinabhara lar3AI hotI rahI aura jaba hindU thaka gaye taba sulatAnane apanI 12000 rakSita senA lekara unapara hamalA kiyA / isa para rAjapUta phauja hAra gaI aura aneka anya rAjAoMke sAtha dillIkA cAmuNDarAya mArA gayA tathA ajamerakA rAjA pithorAya ( pRthvIrAja ) sarasvatIke tIrapara pakar3A jAkara mArA gayA / vijayI sulatAna ajamera pahu~cA aura vahA~para sAmanA karanevAle kaI hajAra nagaravAsiyoMko mArakara aura kara denekI zartapara pithorAya (pRthvIrAja) ke putra kolAko ajamera sauMpa svayaM dillIkI tarapha cala par3A / vahA~ pahu~cane para dillIke navIna rAjAne. usakI vazyatA svIkAra kii| isake bAda kutabuddIna ebakako senAsahita kuharAmameM chor3a sulatAna uttarI hindustAnake sivAlaka pahADoMkI tarapha hotA huA gajanI calA gayA / usake bAda kutabuddIna aibakane cAmuNDarAyake uttarAdhikAriyoMse dillI aura meraTa chIna liyA aura hi0 sa0 589 (vi0 saM0 1250-I0sa0 1193) meM dillIko apanI rAjadhAnI banAyA~ / " navalakizorapresakI chapI phariztAkI tavArIkhameM uparyukta vRttAnta kucha phera phArase likhA hai / usameM 120000 savAroMke sthAnapara 107000 savAra aura cAmuNDarAyakI jagaha khaMDerAya likhA hai / (1) Brigg's Farishta, Vol. I, P. 173-178. For Private and Personal Use Only Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cauhaan-vNsh| pRthvIrAjarAsAmeM likhA hai:" zahAbuddIna gorI pRthvIrAjako kaidakara gajanI le gayA aura usakI A~kheM phur3avA kara usane use kaida kara rakkhA / kucha dina bAda caMdabaradAIne vahA~ pahu~ca sulatAnase pRthvIrAjake dhanurvidyA-jJAnakI prazaMsA kI aura use usa ( pRthvIrAja ) kI tIraMdAjIkI jA~ca karaneko udyata kiyaa| isa avasarapara pRthvIrAjane caMdake saMketase aisA nizAnA sAdhA ki tIra sulatAnake tAlumeM jA lagA aura sulatAna mara gyaa| usI samaya caMda eka churA lekara pRthvIrAjake pAsa pahuMcA aura una donoMne usIse apanA apanA galA kATa liyA / isa prakAra vi0 saM0 1158 kI mAgha zuklA 5 ko pRthvIrAjane isa asAra saMsArase prayANa kiyaa|" __uparyukta tavArIkhoMke lekhoMpara vicAra karanese spaSTa pratIta hotA hai ki pRthvIrAja vi0 saM0 1249 meM bhAratameM hI mArA gayA thA aura zahAbuddIna hi0 sa0 602 ( vi0 saM0 1263) meM zaabAna mAsakI 2 tArIkha-tadanusAra I0 sa0 1206 kI 14 mArca-ko lAhorase gajanI jAtA huA mArgameM gavakharoM dvArA mArA gayA thaa| ataH pRthvIrAjarAsAke ukta lekhapara vizvAsa nahIM ho sktaa| . isane ( pRthvIrAjane) svayaMvarameM kannaujake rAjA jayacandrakI kanyA saMyogitAkA haraNa kiyA thA / isIliye kannaujake gaharavAloM aura gujarAtake solaMkiyoMne milakara zAhabuddIna gorIko isase lar3aneko ubhArA thaa| isane chaHbAra zahAbuddInako harAyA thA aura do bAra use kaida karake bhI chor3a diyA thaa| pRthvIrAja bhAratakA antima rAjA thA / yaha bar3A vIra aura parAkramI thA; parantu bhAratIya narezoMke Apasake IrSyA aura dveSake kAraNa isake (1) Transactions of the Reyal As. Soc. of Gre, Bri. & Irdland. Vol. I, p. 147-8. 259 For Private and Personal Use Only Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza samayameM dillIke hindU rAjyakI samApti hokara usapara musalamAnoMkA adhikAra ho gyaa| isake tA~beke sikke milate haiM jinakI eka tarapha savArakI mUrti aura 'zrIpRthvIrAjadeva' likhA rahatA hai tathA dUsarI tarapha bailakI tasavIra aura 'AsAvarI zrIsAmaMtadevaH' likhA hotA hai / yaha sAmantadeva zAyada cauhAnoMkA khitAba hogaa| kucha sikke aise bhI mile haiM jinapara eka tarapha pRthvIrAjakA nAma aura dUsarI tarapha sulatAna muhammada sAmakA nAma hai / paNDita gaurIzaMkara ojhAkA anumAna hai ki ye sikke pRthvIrAjake kaida hone aura mAre jAneke bIcake samayake hoMge / isa bAtakI puSTimeM tAjulama AsirakA pramANa uddhRta kiyA jA sakatA hai / usameM likhA hai ki--" ajamerakA rAjA; jo ki sajAse bacakara rihAI hAsila kara cukA thA musalamAnoMse napharata rakhatA thA / jaba usake sAjiza karanekA hAla bAdazAhako mAlUma huA taba usakI AjJAse rAjAkA sira kATa diyA gyaa| isase prakaTa hotA hai ki pRthvIrAja kaida honeke bAda bhI kucha dina jIvita rahA thA / sambhava hai ki ye sikke usI samayake hoN| isake samayake 5 zilAlekha mile haiM-pahalA vi0 saM0 1236 ( I0 sa0 1179) ASADha kRSNA 12 kaa| yaha mevAr3a ( jahAjapura jile ) ke lohArI gA~vase milA hai / dUsarA aura tIsarA madanapura ( buMdelakhaMDa ) se milA hai| inameMkA eka vi0 saM0 1239 ( I0 sa0 1182) kA hai / cauthA vi0 saM0 1244 ( I0 sa0 1187 ) ke zrAvaNa mAsakA hai / yaha bIsalapurase milA hai| aura pA~cavA~ vi0 saM0 1245 ( I0 sa0 1188) kI phAlguna zuklA 12 kA hai| yaha mevAr3a ( jahAjapura ) ke AMvaladA gA~vase milA hai| . (1) yaha vRttAnta pahale likhA cA cukA hai| For Private and Personal Use Only Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir cauhaan-vNsh| 32-hriraaj| yaha pRthvIrAjakA choTA bhAI thA aura apane bhatIje goviMdarAjase rAjya chInakara gaddIpara baiThA thaa| tAjulama AsirameM likhA hai: "raNathaMbhorase kivAmulamulka rUhaddIna (ruknuddIna) hamjAne kutabuddInako khabara dI ki ajamerake rAya ( pRthvIrAja) kA bhAI hIrAja ( harirAja) bAgI ho gayA hai aura raNathaMbhora leneko A rahA hai / tathA pithorA ( pRthvIrAja ) kA beTA; jo zAhI hiphAjatameM hai, isa samaya saMkaTameM hai / yaha khabara pAte hI kutabuddIna raNathaMbhorakI tarapha calA / isase hIrAja ( harirAja ) ko bhAga jAnA par3A / kutabuddInane raNathaMbhorameM pithorA (pRthvIrAja ) ke putrako khilaata diyA aura usane evajameM bahutasA dravya usakI bheTa kiyaa|" ___ IliyaTa sAhabane Age calakara anuvAdameM likhA hai ki___ "hijarI san 589 ( I0 sa0 1193-vi0 saM0 1250) meM ajamerake rAjA hIrAjane abhimAnase bagAvatakA jhaMDA khar3A kiyA aura catara (jihatara ) ne senAsahita dillIkI tarapha kUca kiyA / jaba yaha hAla khusaro (kutabuddIna ) ko mAlUma huA taba usane ajamerapara car3hAI kii| garamIkI adhikatAke kAraNa rAtrimeM yAtrA karanI par3atI thii| khusaroke AgamanakA vRttAnta suna catara bhAga kara ajamerake kilemeM calA gayA aura vahIM para jala marA / isapara kutabuddInane usa kilepara adhikAra kara liyA aura ajamerapara kabjA kara vahA~ke mandira Adi tur3avA DAle / antameM kutabuddIna dillIko lauTa gayo / " tArIkha phariztAmeM likhA hai:(1) E. H. I. Vol. II, p. 219-220, (7) Elliot's History of India, Vol. II, p. 225-26. 261 For Private and Personal Use Only Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org bhAratake prAcIna rAjavaMza " pRthvIrAja ke riztedAra hemarAja ( harirAja ) ne jaba pRthvIrAjake putra kolAko ajamera se nikAla diyA taba usakI madadameM kutabuddIna aibaka hi0 sa0 591 ( I0 sa0 1194 - vi0 saM0 1251 ) meM dillI se car3hA | hemarAjane usakA sAmanA kiyA / parantu antameM vaha mArA gayA aura ajamerapara kutabuddInane musalamAna hAkima niyata kara diyo / " phariztAne catarakA nAma jahatarAya likhA hai / hammIra mahAkAvya meM likhA hai:-- " pRthvIrAja ke bAda harirAja ajamerakA adhikArI huA / usane gujarAta ke rAjAkI bhejI huI suMdara vezyAoMke phaMde meM par3akara rAjyakAryakI tarapha dhyAna denA chor3a diyA / isase rAjyameM gar3abar3a maca gaI / yaha maukA dekha pahalevAlA sulatAna dillIse ajamera para car3ha AyA / isapara harirAja apane antaHpurakI striyoM sahita jala marA / " uparyukta lekhoMpara vicAra karanese vidita hotA hai ki yadyapi zahAbuddInane pRthvIrAja ke pIche usake bAlaka putrako ajamerakA adhikArI niyata kiyA thA, tathApi usake cale jAnepara usake cacA harirAjane usase rAjya chIna liyA / isa para vaha raNathaMbhora meM jA rahA, parantu jaba harirAjane use vahA~ se bhI nikAlane ke irAde se raNathaMbhora para car3hAI kI taba zAhI phaujane Akara usakI sahAyatA kI aura harirAjako vApasa lauTanA par3A / vi0 saM0 1250 yA 1251 ke jyeSTha yA, ASADha mAsake AsapAsa harirAjakA dehAnta huA / usI samaya se ajamera cauhAnoMke adhikArase nikalakara musalamAnoM ke adhikAra meM calA gayA / ( 1 ) Brigg's Farishta I. Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 262 For Private and Personal Use Only * Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAMbhara aura ajamerake cauhAnoMkA vaMzavRkSa / 1cAhamAna 2 vAsudeva 3 sAmaMtarAja 4 jayarAja 5 vigraharAja (prathama) 6 candrarAja (prathama) 7 gopendrarAja 8 durlabha ( prathama ) 9 gUvaka ( prathama ) 10 candrarAja (dvitIya) 11 gUvaka (dvitIya) 12 candanarAja 13 vAkpatirAja (prathama) 14 siMharAja vatsarAja lakSmaNarAja (nADolakI zAkhAkA mUla puruSa) 15 vigraharAja (dvitIya) 16 durlabharAja (dvitIya) govindarAja 18 vAkpatirAja (dvitIya) 19 vIryarAma 2. cAmuNDarAja 21 durlabharAja ( tRtIya) 22 vIsaladeva(vipraharAva (tRjAga) 23 pRthvIrAja (prathama) 24 ajayadeva 25 arNorAja 26 jagadeva 27 vigraharAja (caturtha) 30 somezvara 29 pRthvIrAja(dvitIya) 28 amaragAMgeya 31 pRthvIrAja (tRtIya) 32 harirAja (pRSTha 269) For Private and Personal Use Only Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private and Personal Use Only Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir raNathambhorake cauhaan| raNathambhorake cauhaan| 1-govindraaj| hammIra-mahAkAvyameM pRthvIrAjake putrakA nAma govindarAja likhA hai / parantu prabandhakozake antakI vaMzAvalImeM usakA nAma rAjadeva milatA hai aura pRthvIrAjarAsA nAmaka kAvyameM reNasI diyA hai / ___ hama pahale likha cuke haiM ki yaha apane cacA harirAja dvArA ajamerase nikAlA jAnepara raNathaMbhorameM jA rahA thA / parantu jaba vahA~se bhI harirAjane isako bhagAnA cAhA taba kutubuddInane isakI madada kara ulaTA harirAjako hI bhagA diyA / tArIkha phariztAmeM isakA nAma ' kolA' likhA hai / tAjulama Asirase patA calatA hai ki govindarAjake samaya cauhAnoMkI rAjadhAnI raNathaMbhora thii| 2-bAlhaNadeva / yaha govindarAjakA sambandhI thA yA putra, isa bAtakA pUrA patA hammIra-mahAkAvyase nahIM calatA hai| isake samayakA eka lekha vi0 saM0 1272 ( I0 sa0 1215 kI jyeSTha kRSNA 11 kA maMgalANA (mAravADa ) gA~vase milA hai / isase vidita hotA hai ki yaha sulatAna zamsuddIna altimazakA sAmanta thA / isake do putra the / pralhAdadeva aura vAgbhaTa / 3-pralhAdadeva / yaha bAlhaNadevakA bar3A putra thA / zikAra karate samaya siMhane isapara AkramaNa kara isakA kaMdhA cabA DAlA thaa| isIse isakI mRtyu huI / mRtyuke samaya putrake bAlaka honeke 263 For Private and Personal Use Only Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza kAraNa isane apane choTe bhAI vAgbhaTako bulAkara kahA ki vIranArAyaNakI dekhabhAlakA bhAra maiM tumheM sauMpatA hU~ / isapara kumArakI duSTa prakRtikA vicArakara vAgbhaTane uttara diyA ki honahAra Izvara ke adhIna hai / parantu maiMne jisa prakAra ApakI sevA kI hai usI prakAra usakI bhI karU~gA / 4 - vIranArAyaNa | yaha pralhAdadevakA putra aura uttarAdhikArI thA / hammIra mahAkAvya meM likhA hai: 66 yaha AmrapurI (Amera ) ke kachavAhA rAjAkI putrI se vivAha karane gayA / parantu sulatAna jalAluddIna ke hamalA karaneke kAraNa ise bhAga kara raNathaMbhora AnA par3A / yadyapi sulatAnane bhI isakA pIchA kiyA aura raNathaMbhora ko ghera liyA, tathApi antameM use nirAza hokara hI lauTanA par3A / jaba sulatAnane isa taraha apanA kAma banate na dekhA taba kapaTajAla racA aura dUtadvArA kahalavAyA ki 'maiM tumhArI vIratA se bahuta prasanna hU~ aura tumase mitratA karanA cAhatA hU~ | tathA Izvarako sAkSI rakhakara pratijJA karatA hU~ ki maiM isameM kisI prakArakI gar3abar3a nahIM kruuNgaa|' ina bAtoMpara vizvAsakara vIranArAyaNa sulatAna ke yAsa jAneko udyata huA / isa para vAgbhaTane use bahuta samajhAyA ki zatrukA vizvAsa karanA kisI prakAra bhI ucita nahI hai, parantu isane eka na mAnI / isapara dukhita ho vAgbhaTa vahA~se nikala gayA aura mAla meM jA rahA / vIranArAyaNa bhI yathAsamaya dillI pahu~cA / pahale to bAdazAhane isakA bahuta sanmAna kiyA, parantu antameM viSa dilavAkara maravA DAlA aura raNathaMbhorapara apanA adhikAra kara liyA / isa kAmase nizcinta ho usane mAlaveke rAjAko vAgbhaTako mAra DAlaneke liye rAjI kiyA / jaba yaha vRttAnta vAgbhaTako milA taba usane pahale hI mAlavAdhipatiko mArakara usake rAjyapara adhikAra kara liyA / 264 For Private and Personal Use Only Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir raNathambhorake cauhAna / musalamAnoMse dukhita hue bahutase rAjA isase A mile|" yadyapi uparyukta kAvyakA kI vIranArAyaNako jalAluddInakA samakAlIna batalAtA hai, tathApi prabandhakozake antakI vaMzAvalImeM isakA sulatAna zahAbuddIna dvArA mArA jAnA likhA hai / vi0 saM0 1347 meM jalAluddIna khilajI dillIke takhtapara baiThA, usa samaya raNathaMbhora para hammIrakA adhikAra thA / ataH vIranArAyaNake * samaya dillIkA bAdazAha zamsuddIna hI thA / tabakAte nAsirImeM likhA hai: "hi0 sa0 623 ( vi0 saM0 1283-I0 sa0 1226 ) meM sula. tAnane raNathaMbhorake kilepara car3hAI kI aura kucha mahInoMmeM hI usapara adhikAra kara liyaa|" phariztA likhatA hai ki "hi0 sa0623 ( vi0 saM0 1283-I0 sa0 1226) meM zamsuddInane raNathaMbhorake kilepara adhikAra kara liyaa|" 5-vAgbhaTadeva ( baahdd'dev)| yaha pralhAdadevakA choTA bhAI thaa| hammIra-mahAkAvyameM aura raNathaMbhorake nikaTake ku~vAlajIke kuMDake lekhameM isakA nAma vAgbhaTa aura prabandhakozake antakI vaMzAvalImeM bAhar3adeva likhA hai / yaha dUsarA nAma bhI vAgbhaTakA hI prAkRta hama pahale hammIra-mahAkAvyake anusAra likha cuke haiM ki jisa samaya zamsuddInane raNathaMbhorake kile para adhikAra kara vAgbhaTako maravA DAlanekA upAya kiyA usI samaya isane mAlaveke rAjAko mAra vahA~ para apanA adhikAra jamA liyaa| (1) Elliot's History of India Vol. II, P. 324-25. (2) Brigg's Farishta Vol, I., P.210. 265 For Private and Personal Use Only Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza prabandhakozakI vaMzAvalI meM bhI ise mAlavekA vijetA likhA hai / Age calakara hammIra-mahAkAvyameM likhA hai ki, " jaba sulatAna kharparoMse lar3a rahA thA taba vAgbhaTane bhI senA ekatrita kara raNathaMbhora para car3hAI kii| tIna mahInetaka ghire rahaneke bAda musalamAna kilA chor3a bhAga gaye aura kile para vAgbhaTakA adhikAra ho gayA / isane 12 varSa rAjya kiyA aura isake bAda isakA putra jaitrasiMha gaddI para baiThA / vAgbhaTane mAlaveke kitane aMzapara adhikAra kiyA thA, na to isIkA patA calatA hai aura na yahI patA calatA hai ki isane vahA~ke kisa rAjAko mArA thA / parantu itanA to avazya kaha sakate haiM ki usa samaya mAlaveke mukhya bhAga (dhArA, gvAliyara Adi ) para paramAra devapAla devakA rAjya thA aura naravara para kachavAhA-vaMzake pratApI rAjA cAhaDadevakA adhikAra thA, tathA unake pIche unake vaMzaja vahA~ke adhikArI hue the| ataH vAgbhaTane yadi mAlavekA kucha bhAga liyA bhI hogA to bahuta samaya taka vaha cauhAnoM ke adhikArameM nahIM rahA hogaa| tabakAte nAsirIse pAyA jAtA hai ki, " zamsuddInake marane para hinduoMne raNathaMbhorapara gherA ddaalaa| usa samaya sultAna rajiyA (begama ) ne malika kutabuddInako vahA~para bhejA / parantu vahA~ pahu~cakara usane kileke aMdarakI musalamAna phaujako bAhara bulA liyA aura kileko tor3a dillI lauTa gayA / " yaha ghaTanA hi0 sa0 634 (vi0 sa0 1294-I0 sa0 1237 ) meM huI thii| ataH usI samaya bAhar3adevane raNathaMbhora para adhikAra kara liyA hogaa| phariztAne likhA hai ki, " kucha svataMtra hindU rAjAoMne milakara raNathaMbhorakA kilA ghera liyA thA / parantu rajiyA begamake bheje hue senApati kutabuddIna hasanake pahuMcate hI ve loga cale gye|" (1) Birgg's Farishta, Vol. I, P. 219. For Private and Personal Use Only Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir raNathambhorake cauhaan| phariztAkA yaha lekha kevala musalamAnoM kI hArako chipAneke liye hI likhA gayA hai / kyoM ki tabakAte nAsirI usI samayakI banI honese adhika vizvAsayogya hai / tabakAte nAsirImeM Age calakara likhA hai ki, " nAsiruddIna mahamUdazAhake samaya hi0 saM0 646 (vi0 saM0 1306-I0 sa0 1249) meM ulagakhAM, bar3I bhArI senAke sAtha, hindustAnake sabase bar3e rAjA bAhar3adevake dezako va mevAr3ake pahAr3I pradezako naSTa karanekI icchAse, raNathaMbhorakI tarapha bhejA gayA / vahA~ pahu~ca usane usa dezako naSTa kara acchI tarahase luTA / ukta hijarI sanake jilahija mahInemeM ulagakhAMke sAthakA malika bahAuddIna aibaka raNathaMbhorake kileke pAsa mArA gyaa| ulagasAMke sipAhI bahutase hinduoMko mAra dillIko lauTa gaye / " "phira hi0 sa0 651 (vi0 sa0 1310-I0 sa0 1253) meM ulagakhAM nAgora gayA aura vahA~se sasainya raNathaMbhorakI tarapha ravAnA huaa| jaba yaha vRttAnta hidustAnake sabase bar3e prasiddha vIra aura kulIna rAjA bAhar3adevane sunA taba isane ulagakhAMko harAne ke lie phauja ekatrita kii| yadyapi isakI senA bahuta bar3I thI, tathApi bahutasA sAmAna Adi chor3akara isako musalamAnoMke sAmanese bhAganA pdd'o|" uparyukta bAtoMse vidita hotA hai ki raNathaMbhora para musalamAnoMne do bAra hamalA kiyA, jisameM pahalI bAra unako hAranA par3A aura dUsarI bAra unakI vijaya huI / parantu pichalI bAra bhI ulagakhAM kevala dezako lUTakara hI lauTa gayA Arai raNathaMbhorapara cauhAnoMkA adhikAra banA hI rahA / __ hammIra-mahAkAvyameM isakA 12 varSa rAjya karanA likhA hai / parantu yaha ThIka nahIM pratIta hotA / kyoMki hi0 sa0 634 (vi0 sa0 1294 (2) Eliot's History of India, Vol. II, 367. (2) Eliot's History of India, Vol. II. 267 For Private and Personal Use Only Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza I0 saM0 1237) meM isane musalamAnoMse raNathaMbhorakA kilA chInA aura hi0 sa0 651 ( I0 saM0 1310 I0 sa0 1253 ) meM vaha dUsarI bAra ulagakhAMse lar3A / isIse isakA 17 varSa rAjya karanA siddha hotA hai aura sambhava hai ki isake bAda bhI kucha samaya taka yaha jIvita rahA ho / hama pahale likha cuke haiM ki isake samaya naravarapara pratApI rAjA cAhar3adevakA adhikAra thA / yaha rAjA bar3A vIra thA aura isake pAsa bhI bahuta bar3I senA thI / isane ulagakhAMko bhI harAyA thA / tabakAte nAsirIkI pustakoM meM lekha - doSase kaI sthAnoMpara isake nAmakI jagaha ' bAhara ' nAma bhI par3hA jAtA hai / isIke AdhArapara eDavarDa Taumasa sAhabane uparyukta bAhar3a ( vAgbhaTa ) devakA aura naravara ke cAhar3adevakA eka hI honA anumAna kara liyA haiM aura janarala kaniMgahAmane bhI isameM apanI anumati jatAI hai / parantu naravarake lekhoM meM ukta cAhar3adevakA nAma spaSTa likhA milane se ukta anumAna ThIka pratIta nahIM hotA | naravara ke cAhar3adevakA putra Asaladeva thA jo usakA uttarAdhikArI huA aura isa ( raNathaMbhora ke ) bAhaDa ( vAgbhaTa ) kA putra aura uttarAdhikArI jaitrasiMha thA / 6 - jaitrasiMha | yaha vAgbhaTa ( bAhar3a ) devakA putra aura uttarAdhikArI thA / isakI rAnIkA nAma hIrAdevI thA / isIse hammIrakA janma huA thA / hammIramahAkAvya meM likhA hai ki yaha vi0 saM0 1339 ( I0 sa0 1282 ) ke mAgha zuklapakSameM apane putra hammIrako rAjya de svayaM vAnaprastha ho gayA / isane raNathaMbhora meM apane nAmase 'jaitrasAgara' nAmakA eka tAlAba banavAyA thA / isake suratANa aura vIrama nAmake do putra aura bhI the / 268 For Private and Personal Use Only Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir raNathambhorake cauhaan| 7-hammIra / yaha jaitrasiMhakA putra thA aura usake jItejI rAjyakA svAmI banA diyA gyaa| __ hammIra-mahAkAvyameM isake gaddIpara baiThanekA samaya vi0 saM0 1339 likhA hai| parantu prabandhakozake antakI vaMzAvalIse vi0 saM0 1342 meM isakA rAjyAdhikArI honA prakaTa hotA hai / ___ yaha rAjA bar3A vIra aura pratApI thaa| isakI vIratAkA eka zloka hama yahA~para uddhRta karate haiM: vayasyAH kroSTAraH pratizRNuta baddho'JjaliriyaM kimapyAkAMkSAmaH kSarati na yathA vIracaritam / mRtAnAmasmAkaM bhavatu paravazyaM vapuridaM bhavadbhiH kartavyau nahi nahi parAcInacaraNau // arthAt-he zRgAlo ! yuddhameM maranepara merA zarIra cAhe parAyeke adhIna ho jAya para tumase yahI prArthanA hai ki tuma mare hue mere zarIrako agADIkI tarapha hI khIMcakara le jAnA tAki usa samaya bhI mere paira pIchekI tarapha na hoN| isase pAThaka isakI vIratAkA anumAna kara sakate haiN| isakA haTha bhI bar3A mazahUra hai / phrAMsa dezake pratApI naipoliyanakI taraha yaha bhI jisa bAtakA vicAra kara letA thA use karake hI chor3atA thaa| isIkI yotaka, bhASAmeM nimnalikhita kahAvata prasiddha hai:'tiriyA-tela hamIra-haTha car3he na dUjI baar|' arthAt-strIkA vivAhake pUrvakA tailAbhyaGga aura hammIrakA haTha dUsarI daphA phira nahIM ho sktaa| hammIra-mahAkAvyameM isakA vRttAnta isa prakAra likhA hai:-- 269 For Private and Personal Use Only Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza "dillIzvara alAuddInane apane bhAI ulagakhAMse kahA ki raNathaMbhorakA rAjA naitrasiMha to mujhako kara diyA karatA thA, parantu usakA putra hammIra nahIM detA hai / yadyapi vaha bar3A vIra hai aura usakA jItanA kaThina hai, tathApi isa samaya vaha yajJakAryameM lagA huA hai, ataH yaha maukA ThIka hai| tuma jAkara usake dezako vidhvaMsa karo / yaha suna ulagakhAM 80000 savAra lekara ravAnA huA aura varNanAsA nadIke tIrapara par3Ava DAla AsapAsake gA~voMko jalAne lgaa| isapara hammIrake senApati bhImasiMha aura dharmasiMhane jAkara use parAsta kiyA / jaba yuddhameM vijaya prApta kara bhImasiMha raNathaMbhorakI tarapha calA aura sainika vIra yuddhameM prApta huA lUTakA mAla apane apane ghara pahu~cAne cale gaye taba maukA dekha bacI huI phaujase ulagakhAne bhImasiMhakA pIchA kiyA aura use mAra DAlA / isa samaya dharmasiMha pIche raha gayA thaa| isa bAtase aprasanna ho hammIrane usa (dharmasiMha ) kI A~kheM nikalavA dI aura usake sthAnapara apane bhAI bhojako niyata kara diyA / kucha samaya bAda rAjAkI azvazAlAke ghor3oMmeM bImArI phaila gaI aura bahutase ghor3e mara gaye / isapara rAjAko bar3I cintA huI / jaba yaha vRttAnta dharmasiMhako mAlUma huA taba usane hammIrase kahalAyA ki yadi mujhe phira mere pUrva padapara niyata kara diyA jAya to jitane ghor3e mare haiM unase dugane ghor3e maiM ApakI bheTa kara dUMgA / yaha suna hammIra lAlacameM AgayA aura usane dharmasiMhako pIchA apane pahale sthAnapara niyata kara diyaa| dharmasiMhane bhI prajAko lUTakara rAjyakA khajAnA bhara diyA / isase rAjA usase prasanna rahane lagA / ekadina dharmasiMhakA pakSa lekara hammIrane apane bhAI bhojakA nirAdara kiyaa| isapara vaha kAzIyAtrAkA bahAnA kara apane choTe bhAI pIthasiMhako le dillIke bAdazAha allAuddInake pAsa calA gayA / bAdazAhane isakA bar3A Adara satkAra kara ise jAgIra dii| 270 For Private and Personal Use Only Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir raNathambhora ke cauhAna / kucha samaya bAda eka dina dillIzvarase bhojane nivedana kiyA ki hammIra ke prajAjana dharmasiMhase bahuta dukhita ho rahe haiN| yadi aise moke para car3hAI kara phasala naSTa kara dI jAya to prajA dukhita ho usakA sAtha chor3a degii| yaha suna alAuddInane eka lAkha savAra sAtha de ulagakhAMko raNathaMbhora kI tarapha bhejA / jaba yaha hAla hammIrako mAlUma huA taba usane vIrama, mahimasAhI, jAjadeva, garbharUka, ratipAla, tIcara, maMgola, raNamalla, becara Adiko alaga alaga senA dekara lar3aneko bhejaa| ina sabane milakara ulaMgakhA~kI senA para hamalA kiyaa| isase hArakara use dillI kI tarapha lauTa jAnA par3A / isake bAda hammIrakI sevAmeM rahanevAle musalamAna saradAroMne bhojakI jAgIra para AkramaNa kiyA aura ve pIthasiMhako pakar3a kara raNathaMbhora le Aye / yaha vRttAnta suna alAuddIna bahuta hI kruddha huA aura usane apane adhInake narapatiyoM sahita apane bhAI ulagakhAMko aura nasaratakhAMko raNathaMbhora para AkramaNa karaneko bhejA / inhoMne vahA~ pahu~ca dUta dvArA hammIra se kahalAyA ki yadi tuma ekalAkha muhareM, cAra hAthI, aura tIna sau ghor3e bheTa dekara apanI kanyAkA vivAha sulatAnake sAtha kara do, athavA bAdazAhakI AjJAkA ullaMghana kara tumhAre pAsa Aye hue cAra maMgola sardAroMko hameM sauMpa do, to hama lauTa jAneko taiyAra haiN| parantu yadi tuma hamArI bAta nahIM mAnoge to tumhArA sArA deza naSTa bhraSTa kara diyA jAyagA / yaha suna hammIrane kruddha ho usa dUtako sabhAse nikalavA diyA / isa para bhISaNa saMgrAma huaa| isa yuddha meM nasaratakhAM golekI coTase mArA gayA / yaha qhabara suna bAdazAha alAuddIna senAsahita svayaM Apahu~cA / dUsare dina dina tumula saMgrAma huA / isameM 85000 musalamAna mAre gaye | yaha dekha bAdazAhane hammIrake eka senApati ratipAlako raNathaMbhora ke rAjyakI lAlaca dekara apanI ora milA liyA / ratipAlane sahakArI senApati raNamallako bhI isa jAlameM zarIka kara liyA aura ye 271 For Private and Personal Use Only Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza donoM apanI apanI senA sahita yavana-senAmeM jA mile / isake bAda jaba hamArane apane gole bArUdake godAmakA nirIkSaNa kiyA taba use khAlI dekha saba parase usakA vizvAsa uTha gayA / ataH usane apanI zaraNameM rahanevAle yavana senApati mahimasAhIse kahA ki kSatriyoMkA to yuddha meM prANa denA hI dharma hai, parantu merI sammatimeM tumhAre samAna videziyoMkA nAhaka saMkaTameM par3anA ucita nahIM / isa liye tumako cAhiye ki kisI surakSita sthAnameM cale jaao| yaha suna mahimasAhI apane ghara kI tarapha ravAnA huA aura vahA~ pahu~ca kara usane apane saba kuTumbiyoMkA vadha kara DAlA / isake bAda lauTakara usane hammIrase nivedana kiyA ki mere saba kuTumbI dUsare sthAnapara cale jAneko taiyAra haiM parantu yaha sthAna chor3aneke pUrva ve saba ekabAra Apake darzanake abhilASI haiM / AzA hai, Apa svayaM vahA~ calakara unakI icchA pUrNa kreNge| yaha suna hammIra apane bhAI vIrama sahita mahimasAhIke ghara para gyaa| parantu jyoM hI vahA~ pahu~ca usane ukta yavanasenApatike parivAravAloMkI vaha dazA dekhI tyoM hI sahasA use apane galese lagA liyA / antameM hammIrane bhI antima AkramaNa karanekA nizcaya kara apanI raMgadevI Adi rAniyoM aura putrI devaladevIko Amidevake arpaNa kara kileke dvAra khola diye aura sasainya bAhara nikala zAhI phaujapara AkramaNa kara diyA / kucha samaya taka yuddha hotA rhaa| parantu antameM mahimasAhI, paramAra kSetrasiMha, vIrama Adi senApati mAre gaye aura hammIra bhI kSatavikSata ho gayA / yaha dazA dekha musalamAnoM dvArA apane jIvita pakar3e jAneke bhayase svayaM hI usane apanA galA kATa paralokakA rAstA liyA / yaha ghaTanA zrAvaNa zuklA 6 ko huI thii|" uparyukta vRttAnta phArasI tavArIkhoMse milatA huA honese bahuta kucha satya hai / parantu isameM hammIrake pitA jaitrasiMhakA alAuddInako kara denA likhA hai vaha ThIka pratIta nahIM hotA; kyoM ki vi0 saM0 1353 272 For Private and Personal Use Only Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir raNathambhArake cauhaan| (I0 sa0 1296 ) meM alAuddIna khilajI gaddIpara baiThA thA / parantu hammIra usake pUrva hI rAjyakA svAmI ho cukA thaa| isI uparyukta vRttAntameM hammIrake bhAIkA nAma bhoja likhA gayA hai / vaha zAyada jaitrasiMhakA dAsIputra hogA / kyoM ki hammIra-mahAkAvyake naveM sargake 154 veM zlokameM likhA hai ki pANDuke bhrAtA vidurakI taraha bhoja hammIrakA choTA bhAI thaa| _ mithilAke rAjA ( devIsiMhake putra ) zivasiMhadevakI sabhAmeM vidyApati nAmaka eka paNDita thA / usane puruSa-parIkSA nAmaka pustaka banAI thI / vaha vi0 saM0 1456 ( I0 sa0 1399) meM vidyamAna thA / ataH usakA samaya hammIrake samayase 100 varSake karIba hI AtA hai ! ukta pustakakI dUsarI kathAmeM likhA hai:__" eka bAra dillIkA sulatAna alAuddIna apane senApati mahimasAhI para bahuta kruddha huA / yaha dekha bhayabhIta mahimasAhI raNathaMbhorake rAjA hammIradevakI zaraNameM jA rahA / isa para alAuddInane bar3I bhArI senA le usa phileko ghera liyA / hammIrane bhI yuddhakA javAba yuddhase hI denA ucita samajhA / eka dinake yuddhake anantara bAdazAhane dUtadvArA hammIrase kahalAyA ki tuma mere aparAdhI mahimasAhIko mujhe de do, nahIM to, kala tumheM bhI usIke sAtha yamasadanakI yAtrA karanI par3egI / isake uttarameM dUtase hammIrane kevala itanA hI kahA ki isakA javAba hama tumhAre svAmIko javAbase na dekara talavArase hI deMge / anantara karIba tIna varSa taka yuddha hotA rahA / isameM sulatAnakI AdhI senA naSTa ho gii| yaha hAla dekha usane lauTa jAnekA vicAra kiyaa| parantu isI samaya rAyamalla aura rAmapAla nAmake hammIrake do senApati alAuddInase mila gaye aura unhoMne kilemeM khAdya padArthoke samApta ho jAnekI sUcanA use de dI / tathA yaha bhI vizvAsa dilAyA ki do tIna dinameM hI hama 18 273 For Private and Personal Use Only Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza kile para ApakA AdhikAra karavA deNge| jaba yaha sUcanA hammIrako milI naba usane apane kuTumbakI auratoMko agnidevake arpaNa kara diyA aura udharase nizcinta ho vaha senAsahita sulatAna para TUTa par3A / tathA bhISaNa saMgrAmake bAda vIragatiko prApta huA / " amIra khusarone tArIkha alAI nAmakI pustaka likhI hai / isakA dUsarA nAma svajAhanula phatUha bhI hai / isake racayitA khusarokA janma hi0 sa0 651 (vi0 sa0 1310-I0 sa0 1253) meM aura dehAnta he 0 saM0 725 ( vi0 saM0 1382-I0 sa0 1325 ) meM huA thaa| usameM likhA hai: " sulatAna alAuddInane raNathaMbhorako ghera liyA / hindU pratyeka burjameMse agnivarSA karane lge| yaha dekha musalamAnoMne apane bacAvake liye retase bhare boroMkA zusa banAyA aura maMjanIkoMse kile para miTTIke gole phaiMkanA Arambha kiyA / bahutase navIna banAye hue musalamAna yavanasenAko chor3a hammIrakI senAse jA mile / rajjabase jilkAda mahIne taka (vi0 saM0 1358 ke caitrase zrAvaNa-I. sa. 1301 mArcase julAI ) naka sulatAnakI senA kileke nIce DaTI rahI / parantu antameM kilemeM yahA~ taka rasadakI kamI huI ki cAvala kI kImata sonese bhI dugunI ho naI / yaha hAlata dekha hammIradevane eka pahAr3I para Aga jalAkara apanI striyoM Adiko usameM jalA diyA aura zAhI phauja para AkramaNa kara vIragati prApta kii| yaha ghaTanA hi0 sa0 700 ke 3 jilkAda (vi. saM. 1358 zrAvaNa zuklA 5) kI hai| isake bAda isa kilepara musalamAnoMkA adhikAra ho gayA aura vahA~ke bAhar3adeva Adike banavAye hue devamandira tor3a DAle gaye / " (1) E. H. I., Vol. III, P. 75-76. 274 For Private and Personal Use Only Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir raNathambhorake cauhaan| amIra khusaro apane race hue 'Azika ' nAmaka kAvyameM likhatA hai " raNathaMbhorakA rAjA pithurAya ( hammIra ) pithorA ( pRthvIrAja ) kA vaMzaja thA / usake pAsa 10000 arabI ghor3e aura hAthiyoMke sivAya sipAhI Adi bhI bahuta the / sulatAna alAuddInane usake kileko ghera kara maMjanIkoMse patthara barasAne Arambha kiye / isase kileke morace cUra cUra hokara girane lage aura kilA pattharoMse bhara gayA / isI prakAra eka mahIneke ghora yuddhake bAda kilepara alAuddInakA adhikAra ho gayA aura usane use ulagakhAMke adhIna kara diyA~ / " Upara jo kilekA eka mahInemeM phataha honA likhA hai, so isakA nAtparya zAyada sulatAnake svayaM vahA~ pahucaneke eka mahIne bAdase hogaa| phIrojazAha tugalakake samaya jiyAuddIna barnIne tArIkha phIrojazAhI nAmaka pustaka likhI thii| usakA racanAkAla I0 sa0 1357 hai| usameM likhA hai: " dillIke rAyapithorAke pote hammIradevase raNathaMbhorakA kilA chInanekA vicAra kara alAuddInane ulagakhAM ora nasaratakhAMko usapara car3hAI karanekI AjJA dii| unhoMne jAkara usa kileko ghera liyaa| eka dina nasaratakhAM kileke pAsa puztA banavA rahA thaa| aise samaya kileke andarase magarabI dvArA calAyA huA patthara usake A lgaa| isakI coTase do hI tIna dinameM vaha mara gayA / jaba yaha samAcAra sulatAnane sunA taba svayaM raNathaMbhora pahu~cA / antameM bar3I hI kaThinatAse bhArI khUna-kharAbIke bAda sulatAnane kile para adhikAra kiyA aura hammIra devako tathA gujarAtase bAgI hokara hammIrakI zaraNameM rahanevAle navIna banAye hue musalapAnoMko mAra ddaalaa| ulagakhA yahA~kA adhikArI banAyA gyaa|" (1) E. II. I., Vol. III, P. 549. (2) E. L. I., Vol. III., P. 171-170. .275 For Private and Personal Use Only Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza tArIkha phariztAmeM likhA hai:-- (( hi0 0 sa0 699 ( vi0 saM0 1357 - I0 sa0 1300 ) meM alAuddInane apane bhAI ulagakhAMko aura mantrI nasaratakhAMko raNathaMbhora para AkramaNa karane ko bhejA / nasaratakhAM kileke pAsa maMjanIkase calAye hue patthara ke lagane se mArA gayA / hammIra devane bhI 200000 phaujake sAtha kilese bAhara A tumula yuddha kiyA / isapara ulagakhAMko bar3I bhAra hAni uThAkara lauTanA par3A / jaba yaha khabara sulatAnako milI taba vaha svayaM raNathaMbhora para car3ha AyA / hindU bhI bar3I vIratA se lar3ane lage ! pratidina yavana - senAkA saMhAra hone lagA / isI prakAra lar3ate hue eka varSa hone para bhI jaba sulatAnako vijayakI kucha bhI AzA nahIM dikhAI dI, taba usane reta se bhare boroMko tale Upara rakhavA kara kilepara car3hane ke liye jIne banavAye aura usI rAstese ghusa musalamAnoMne kilepara kabjA kara liyA / hammIra sakuTumba mArA gayA / kilemeM pahu~canepara sulatAnane mugalasardAra amIra mahaMmadazAhako ghAyala hAlata meM par3A pAyA / yaha sardAra bAdazAhase bAgI ho hammIradeva ke pAsa ArahA thA aura isane kilekI rakSAmeM apane zaraNadAtAko acchI sahAyatA dI thii| bAdazAhane usase pUchA ki yadi tumhAre ghAvoMkA ilAja karavAyA jAya to tuma kitanA ehasAna mAnoge / yaha suna yavana vIrane uttara diyA ki maiM tumheM mAra tumhAre sthAnapara hammIrake putrako rAjyakA svAmI banAnekI koziza karU~gA / yaha suna sulatAna bahuta kruddha huA aura mahaMmadazAhako hAthI ke pairase kucalavA DAlA / isa yuddha meM hammIrakA pradhAna ratnamala sulatAnase mila gayA thA / parantu kilA phataha ho jAne para sulatAnane mitroM sahita use katla karanekI AjJA dI aura kahA ki jo AdamI apane asalI svAmIkA hI khairakhvAha na huA vaha hamArA kaise hogA / isake 276 For Private and Personal Use Only Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir raNathambhorake cauhaan| bAda sulatAna raNathaMbhorakA paraganA apane bhAI ulaphakhAM ( ulagakhAM) ko sauMpa kara dillI lauTa gayo / " / ___ hama pahale hammIra-mahAkAvyase sulatAnakI car3hAIkA hAla uddhRta kara cuke haiM / usameM raNathaMbhora para alAuddInakI tIna car3hAiyoMkA varNana hai / parantu phArasI tavArIkhoMse uddhRta kiye hue vRttAntase kevala do bAra car3hAI honekA patA calatA hai / ataH ukta tIsarI car3hAI alAuddInakI na hokara jalAluddIna phIroja khilajIkI hogI / isa bAtakI puSTi phariztAke nimna likhita lekhase hotI hai: " hi0 sa0 690 (vi. sa. 1348-I0 sa0 1291) meM sulatAna jalAluddIna phIroja khilajI raNathaMbhorakI tarapha phasAda miTAneke irAdese ravAnA huA / parantu zatru raNathaMbhorake kile meM ghusa gyaa| isapara sulatAnane kilekI parIkSA kii| para antameM vaha nirAza hokara ujjainakI tarapha calA gayA / " candrazekhara vAjapeyI nAmaka kavine hindImeM hammIra-haTha nAmaka kAvya banAyA thA / usa kavikA janma vi0 saM0 1855 aura dehAnta vi. saM0 1932 meM huA thA / usake race kAvyameM isa prakAra likhA hai:___" alAuddInakI marahaTI begamake sAtha mIra mahimA nAmaka maMgola sardArakA gupta prema ho gayA thA / jaba bAdazAhako isakA patA lagA taba mIra mahimA bhAgakara hammIrakI zaraNameM calA AyA / alAuddInane dUta bhejakara hammIrase kahalavAyA ki ukta mIrako mere pAsa bheja do| parantu hammIrane zaraNAgatakI rakSA karanA ucita jAna usake denese inakAra kara diyA / isapara sulatAna bahuta kruddha huA aura usane hammIrapara (1) Brigg's Farishta, Vol. I, P. 837-344, (2) Brigg's Farista, Vol. I, P. 301. 277 For Private and Personal Use Only Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza car3hAI kara dii| isa yuddha meM yadyapi hammIra vijayI huA, tathApi usake jhuke hue nizAnako kilekI ora AtA dekha rAnIne samajhA ki rAja yuddha meM mArA gayA / ataH usane apane prANa tyAga diye / jaba hammIrane yaha hAla dekhA taba svayaM bhI talavArase apanA mastaka kATa DAlA / parantu aitihAsika pustakoM meM likhe vRttAnta se bhinna hone ke kAraNa isa uparyukta lekhapara vizvAsa nahIM kiyA jA sakatA | " vi0 saM0 1855 meM kavi jodharAjane hammIra rAsA nAmaka hindI bhASAkA kAvya banAyA thA / yaha kavi jAtikA gaur3a brAhmaNa aura nIma-rANAke rAjA caMdrabhAnakA Azrita thaa| isane uparyukta vRttAntameM marahaTI begama sthAnapara cimanA begama likhA hai / tathA vi0 saM0 1941 kI kArtika vadI 12 ravivArako hammIrakA janma honA mAnA hai / yaha kAvya bhI aitihAsika dRSTise vizeSa upayogI nahIM hai / vi0 saM0 1345 kA hammIrake samayakA eka zilAlekha milA hai yaha bU~dI rAjyake ku~vAlajI ke kuNDapara lagA hai / 278 For Private and Personal Use Only Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Kuo @sn jeuosjed pue @teaud 10: raNathaMbhorake cauhAnoMkA vaMzavRkSa / (31) pRthvIrAja ( tRtIya) 1 govindarAja 2 bAlhaNadeva 3 pralhAdadeva 5vAgbhaTa 4 vIranArAyaNa 6 jainasiMha muratANa 7 hammIra narama suratANa bIrama rAmadeva cAMgadeva cAcigadeva sAmadeva pAhaNasiMha jitakarNa kuMpurAvala vIradhavala zivarAja rAghavadeva gaMgarAjezvara jayasiMha rAyasiMha liMbA tejasiMha pRthvIrAna hUMgarasiMha (pRSTha 278) Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir www.kobatirth.org Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private and Personal Use Only Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir choTA udayapura aura bariyAke cauhaan| choTA udayapura aura bariyAke cauhAna / raNathaMbhorapara musalamAnoMkA adhikAra hone ke samaya hammIrake eka putra bhI thaa| yaha bAta tArIkha phariztAse prakaTa hotI hai / zAyada yaha gujarAtakI ora calA gayA hogaa| ___ gujarAtameMke nAnI umaraNa gA~vase vi0 saM0 1525 kA eka zilAlekha milA hai| yaha cauhAna jayasiMhadevake samayakA hai| isameM likhA hai:___" cauhAnavaMzameM pRthvIrAja Adi bahutase rAjA hue aura cauhAna zrIhammIradevake vaMzameM kramazaH rAjA rAmadeva, cAMgadeva, cAcigadeva, somadeva, pAlhaNasiMha, jitakarNa, kuMpurAvala, vIradhavala, savarAja (zivarAja), rAghavadeva, vyaMbakabhUpa, gaMgarAjezvara aura rAjAdhirAja jayasiMhadeva hue|" isa prakAra usameM 13 rAjAoMke nAma diye haiM / hammIrakA dehAnta tArIkha alAIke anusAra yadi vi0 saM0 1358 meM mAna leM to vi0 saM0 1525 meM jayasiMhadevake samaya usa ghaTanAko hue 167 varSa ho cuke the| yadi ina varSoMko 13 rAjAoMmeM bA~TA jAya to pratyeka rAjAkA rAjyakAla karIba 13 varSake AvegA / sambhava hai ukta lekhakA rAmadeva hammIradevakA putra hI ho / isane raNathaMbhorase gujarAtakI tarapha jAkara pAvAgar3hake pAsa cA~pAnera nagara basAyA aura vahA~para apanA rAjya kAyama kiyA / yahI nagara bAdameM bhI inakI rAjadhAnI rhaa| hi0 sa0 889 kI 5 jilkAda (vi0 saM0 1541= I0 sa0 1484 ) ko gujarAtake bAdazAha sulatAna mahamUdazAha ( begar3A) ne caupAnerapara car3hAI kii| usa samaya vahA~ke cauhAna rAjA jayasiMhane jisako patAI rAvala bhI kahate the, apanI rAniyoM Adiko agnimeM jalAkara sulatAnake sAtha ghora saMgrAma kiyA / parantu antameM ghAyala ho jAnepara kaida 279 For Private and Personal Use Only Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza kara liyA gyaa| jaba vaha 5-6 mahInemeM ThIka huA taba sulatAnane usase kahA ki yadi vaha musalamAnI dharma grahaNa kara le to use usakA rAjya lauTA diyA jAya / parantu usa vIrane rAjyake lobhameM A dharma chor3anA aGgIkAra nahIM kiyA / isa para vaha apane pradhAna DUMgarasI sahita mAra DAlA gyaa| __ phariztAse pAyA jAtA hai ki Upara likhe samayase tIna dina pUrva hI ukta kilA sulatAnake adhikArameM A gayA thA / ___ jayasiMhadevake tIna putra the-rAyasiMha, liMbA aura tejasiMha / inameMse bar3e putra rAyasiMhakA to apane pitAkI vidyamAnatAhImeM dehAnta ho cukA thA, dUsarA putra uparyukta ghaTanAke samaya bhAgakara kahIM calA gayA aura tIsarA putra musalamAnoM dvArA pakar3A jAkara jabaradastI musalamAna banA liyA gyaa| mirAte sikaMdarImeM likhA hai:-- "patAI rAvala (jayasiMha) ke eka putra aura do putriyA~ thIM / putra to musalamAna banAyA gayA aura putriyA~ sulatAnake haramameM bheja dI gii|" rAyasiMhake do putra the| pRthvIrAja aura DUMgarasiMha / inhoMne narmadAke uttarI pradezameM jAkara rAjapIpalA aura godharAke bIcake deza para apanA adhikAra jamAyA aura use ApasameM bA~Ta liyaa| __ pRthvIrAjane mohana ( choTA udayapura ) meM aura DUMgarasiMhane bariyAmeM apanA rAjya kAyama kiyA / inhIke vaMzaja abhI taka ukta dezoMke adhipati haiN| For Private and Personal Use Only Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -saMsthA Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra For Private and Personal Use Only 281 sAMbharake cauhAnoMkA nkshaa| rAjAoMkA nAma parasparakA saMbandha jJAta samaya samakAlIna rAjA aura unake jJAta samaya cAhamAna vAsudeva naM. 1 ke vaMzameM sAmantadeva | naM. 2 kA putra jayarAja - naM. 3 kA putra 5 vigraharAja (pahalA) naM. 4 kA putra 6 candrarAja (pahalA) naM05 kA putra gopendrarAja naM. 6 kA chottaabhaaii| durlabha07 kA uttarAdhikArI junaida ( hi0 sa0 105-125) 9/ gUvaka ( pahalA) naM0 8 kA uttarAdhikArI nAgAvaloka vi0 saM0 813 10 candrarAja (dUsarA) naM. 9 kA putra 11 gUvaka (dUsarA) naM. 10 kA putra 12 candanarAja | naM. 11 kA putra tomara rudreNa 13 vAkpatirAja naM. 12 kA putra taMtrapAla 14 siMharAja naM0 13 kA putra lavaNa, nAsiruddIna 15/ vipraharAja (dUsarA ) / naM0 14 kA putra / vi0 saM0 1030 caulukya mUlarAja vi0 saM0 1017 se 1052 16 durlabharAja ( dUsarA) naM0 15 kA choTAbhAI 17 govindarAja naM. 16 kA choTAbhAI 18vAkpatirAja (dUsarA naM. 17 kA putra / www.kobatirth.org sAMbharake cauhAnoMkA nakazA / Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhArata ke prAcIna rAjavaMza www.kobatirth.org 282 oMkA nAma parasparakA saMbandha jJAta samaya samakAlIna rAjA aura unake jJAta samaya bIyarAma naM0 18 kA putra paramAra bhoja vi0saM0 1076,1078, 1099 mahamUda gajanI I0 sa0 1024 20 cAmuMDanaM0 19 kA choTAbhAI 21/ durlabha ( tIsarA) naM0 20 kA uttarA paramAra udayAditya vi0 saM0 1116,1137,1143/4 dhikArI caulukya karNa vi0 saM0 1120 se 1150 22 vIsala (tIsarA) naM0 21 kA choTAbhAI 23. pRthvIrAja (pahalA) naM0 22 kA putra 24 ajayadeva na0 23 kA putra 25/ arAjanaM0 24 kA putra vi0 saM0 12.4 caulukya kumArapAla vi.saM01199se 1230vikramasiMha 26 jagaddeva naM. 25 kA putra 27vIsaladeva(vipraha0cau0)naM0 26 kA choTAbhAI vi0saM01211,1220 28 amaragAMgeya naM0 27 kA putra 29 pRthvIrAja ( dUsarA) naM0 26 kA putra vi0 saM0 1224, | 1225, 1226 30 somezvara naM0 25 kA putra vi0saM01226,1228 | 1229, 1234 31 pRthvIrAja (tIsarA ) naM0 30 kA putra vi0saM01236,1239 | 1244, 1245 caMdela paramardi, zahAbuddIna gorI 32 harirAja naM. 31 kA choTAbhAI hi* sa0 591 kutubuddIna aibaka For Private and Personal Use Only Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir raNathaMbhorake cauhAnoMkA nkshaa| rAjAoMkA nAma parasparakA saMbandha jJAtasamaya samakAlIna rAjA aura unake jJAta samaya govindarAja pRthvIrAja tRtIyakA putra kutabuddIna aibaka bAlhaNadeva naM. 1 kA uttarAdhikArI vi0 saM0 1272 / / zamsuddIna altamaza prahlAdadeva naM0 2 kA putra vIranArAyaNa naM0 3 kA putra zamsuddIna altamaza vAgbhaTa naM0 3 kA choTA bhAI nAsiruddIna mahamUdazAha jatrasiMha naM0 5 kA putra hammIra naM0 6 kA putra vi0saM01345,1358/ alAuddIna khilajI www.kobatirth.org 283 For Private and Personal Use Only raNathambhorake cauhAnoMkA nakazA : Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza nADola aura jAlorake cauhAna / Oromo.ohama pahale vAkpatirAja ( prathama ) ke varNanameM likha cuke haiM ki usake dUsare putra lakSmaNarAjane nADola (mAravAr3a) meM apanA alaga rAjya * sthApita kiyA thaa| 1-lakSmaNa / yaha vAkpatirAja prathamakA dUsarA putra thA aura isane sA~bharase Akara nADolameM apanA rAjya sthApita kiyaa| vi0 saM0 1017 ( I0 sa0 960) meM solaMkI rAjA mUlarAjane gujarAtake antima cAvar3A rAjA sAmantasiMhako mArakara usake rAjya para adhikAra kara liyA thaa| sambhava hai usI avasarameM lakSmaNane bhI nADola para apanA kabjA kara liyA hogA / isakA dUsarA nAma rAva lAkhaNasI bhI thA aura isI nAmase yaha rAjapUtAnemeM abataka prasiddha hai| karnala TauDane apane rAjasthAnameM likhA hai ki nADolase ukta lAkhaNasIke do lekha mile the / unameMse eka vi0 sa0 1024 kA aura dUsarA vi0 saM0 1039 kA thA / ye donoM lekha unhoMne rAyala eziyATika sosAiTIko bheTa kiye the| unameMse pichale lekhameM likhA thA ki-" rAva lAkhaNasI vi0 saM0 1039 meM pATaNa nagarake daravAjetaka cuMgI vasUla karatA thA aura usa samaya mevAr3a para bhI usIkA adhikAra thA / " parantu yaha bAta sambhava pratIta nahIM hotI / kyoMki eka to usa samaya nADolake nikaTa hI halUMdI gA~vameM rAThor3oMkA svataMtra rAjya thA aura gor3avAr3akA bahutasA pradeza AbUke paramAroMke adhIna thaa| isase prakaTa hotA hai ki lakSmaNa eka sAdhAraNa rAjA thA / dUsarA usa samaya pATaNa (gujarAta) (1) Rajsthan, Vol. I. P. 232. 284 For Private and Personal Use Only Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir nADola aura jAlora ke cauhAna / para caulukya mUladevakA aura mevAr3apara zaktikumAra yA usake putra zuci -- varmAkA adhikAra thA / ye donoM rAjA lakSmaNase adhika pratApI the / " rAjasthAnameM yaha bhI likhA hai ki " subuktagInane nADolapara car3hAI kI thI aura zAyada nADolavAloMne zahAbuddInagorIkI adhInatA svIkAra kara lI thii| kyoMki nADolase mile hue sikkoMpara eka tarapha rAjAkA nAma aura dUsarI tarapha sulatAnakA nAma likhA hotA hai / parantu yaha bAta bhI siddha nahIM hotI / kyoM ki na to subuktagIna hI lAhaura se Age bar3hA thA, na udayasiMha taka inhoMne dillIkI adhInatA hI svIkAra kI thI aura na abhItaka inakA calAyA huA eka bhI sikkA kisIke dekhanemeM AyA hai / yadyapi isake samayakA eka bhI lekha abhItaka nahIM milA hai, tathApi nADola meM kI sUrajapola para kelhaNa ke samayakA vi0 saM0 1223 kA lekha lagA hai / isameM prasaMgavaza lAkhaNakA nAma, aura samaya vi0 saM0 1039 likhA huA hai' / ukta sUrajapola aura nADolakA kilA isIkA banAyA huA samajhA jAtA hai / isakA dehAnta vi0 saM0 1040 ke bAda zIghra hI huA hogA, kyoMki suMdhA pahAr3I parake mandira ke lekhameM likhA hai ki isakA pautra balirAja mAlaveke prasiddha rAjA vAkpatirAja dvitIya (muMja) kA samakAlIna thA aura ukta paramAra rAjAkA dehAnta vi0 saM0 1050 aura 1056 ke bIca huA thA / isake do putra the, zobhita aura vigraharAja | 2 - zobhita / yaha lakSmaNakA bar3A putra aura uttarAdhikArI thA / isakA dUsarA nAma sohiya bhI thA / suMdhA pahAr3I parake lekhameM isako AbUkA jItanevAlA likhA hai / yathA - " tasmAdvimAdribhavanAthayazopahArI zrIzobhito'jani nRpo ... " ( 1 ) DAyaraikTara janaralakI 1907-8 kI riporTa jilda 2 peja 128. 285 For Private and Personal Use Only Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza 3-balirAja / yaha zobhitakA putra aura uttarAdhikArI thaa| sUMdhA pahAr3Ike lekhameM likhA hai:--"...'sya tanUdbhavotha / gAMbhIryadhairyasadanaM va( ba )lirAjadevo yo muJjarAjava( ba )labhaMgamacIkarattaM // 7 // " arthAt balirAjane muMjakI senAko hraayaa| yaha muMja mAlavekA prasiddha paramAra rAjA hI honA cAhiye / hayDIke lekhase patA calatA hai ki jisa samaya mAlaveke paramAra rAjA muJjane mevAr3apara car3hAI kI thI, usa samaya hayDIke rAThoDa-vaMzI rAjA dhavalane mevAr3avAloMkI sahAyatA kI thI / zAyada par3osI hone ke kAraNa isI yuddhameM balirAja bhI dhavalake sAtha mevAr3akI sahAyatArtha gayA hogA aura uparyukta zlokakA tAtparya bhI sambhavataH isI yuddhase hogaa| 4-vigrahapAla / yaha lakSmaNakA putra aura zobhitakA choTA bhAI thA / apane bhatIje balirAjake pIche rAjyakA svAmI huA / parantu uparyukta sUMdhA pahADIke lekhameM isakA nAma nahIM hai / usameM balirAjake bAda usake bhatIje mahIndukA aura usake pIche usake putra azvapAla aura pautra ahilakA honA likhA hai / parantu paNDita gaurIzaMkara ojhAne nADolase mile vi0 saM0 1218 ke do tAmrapatroMse isakA nAma uddhRta kiyA hai| ye tAmrapatra sUMdhA pahAr3Ike lekhase 101 varSa pUrvake honese adhika vizvAsayogya haiN| 5-mahendra (mhiindu)| yaha vigrahapAlakA putra thaa| uparyukta sUMdhAke lekhameM isakA nAma mahIndu likhA hai aura ise balirAjakA uttarAdhikArI mAnA hai / (1) J. B. As. Soc., Vol. LXII. p. 311. 286 For Private and Personal Use Only Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir nADola aura jAlorake cauhAna / hathaMDI lekhake 11 veM zlokase vidita hotA hai ki, jisa samaya ( caulukya) durlabharAjakI senAne mahendrako satAyA thA usa samaya rASTrakUTa rAjA dhavalane isakI sahAyatA kI thI / prophesara DI0 Ara0 bhANDArakarane isa durlabharAjako vigraharAjakA bhAI aura uttarAdhikArI likhA hai| para vAstava meM yaha cAmuNDarAjakA putra aura vallabharAjakA choTA bhAI va uttarAdhikArI thA / dayAzraya kAvyameM likhA hai: << mAravAr3a-nADolake rAjA mahendrane apanI bahana durlabhadevIke svayaMrameM gujarAta ke caulukya rAjA durlabharAjako bhI nimantrita kiyA thA / isapara vaha apane choTe bhAI nAgarAjasahita svayaMvara meM AyA / yadyapi vahA~para aMga kAzI Adi aneka dezoMke rAjA ekatrita hue the, tathApi durlabhadevIne gujarAta ke rAjA durlabharAjako hI varamAlA phnaaii| ataH mahendra ne apanI dUsarI bahana lakSmIkA vivAha durlabhake choTe bhAI nAgake sAtha kara diyA / "" sambhava hai, kavine prAcIna kaviyoMkI zailIkA anusaraNa karake hI svayaMvara meM aneka rAjAoMke ekatrita honekI kalpanA kI hogI / 6 - aNahilla / yaha mahendrakA putra aura uttarAdhikArI thA / yadyapi pUrva lekhAnusAra suMdhA pahAr3I ke lekhameM mahIndurAja aura aNa'hellake bIca meM azvapAla aura ahilake nAma diye haiM, tathApi rAyabahAdura paM0 gaurIzaMkara ojhAne nADola ke uparyukta tAmrapatra ke AdhArapara mahendra ke bAda allikA hI honA mAnA hai / saMghAke lekhase prakaTa hotA hai "ahilane gujarAtake rAjA bhImakI menAko harAyA / " Age calakara usI lekhameM likhA hai ki " usake bAda ( 1 ) Ep. Ind., Vol. XI, p. 68. 287 For Private and Personal Use Only Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza usakA cacA aNahilla rAjA huaa| isane bhI uparyukta anahilavAr3e ke bhImadevako harAyA, balapUrvaka sAMbharapara adhikAra kara liyA, bhojake senApati (daMDAdhIza ) ko mArA aura musalamAnoMko hraayaa|" vi0 saM0 1078 meM rAjyAdhikAra pAte hI gujarAta ke caulukyarAjaH bhImadevane vimalazAha nAmaka vaizyako dhaMdhukapara car3hAI karanekI AjJA dI thii| usI samaya zAyada bhImadevakI senAne nADola para bhI AkramaNa kiyA hogA / paraMtu sUdhAke lekha meM hI Age calakara likhA hai: jajJe bhUbhRttadanu tanayastasya vA( vA )laprasAdo bhImakSmAbhacaraNayugalImaddenavyAjato yaH // kurvanpIDAmativa( ba )latayA mocayAmAsa kArA gArAdbhUmIpatimapi tathA kRSNadevAbhidhAnaM // 18 // arthAt aNahilake putra bAlaprasAdane bhamike caraNoMko pakar3anake bahAnese use dabAkara kRSNako usakI kaidase chur3avA diyA / parantu isase prakaTa hotA hai ki bAlaprasAda bhImakA sAmanta thA aura sambhava hai ki aNahillaparake uparyukta AkramaNake samaya hI use antameM bhImakI adhInatA svIkAra karanI par3I ho / __ prabandhacintAmaNise jJAta hotA hai ki jisa samaya bhIma sindhakI tarapha vyasta thA usa samaya mAlavAdhIza bhojake senApati kulacandrane AbUke paramAra rAjA dhaMdhukakI sahAyatArtha anAhilavAr3epara car3hAI kI thI aura usa nagarako naSTa kara vijayapatra likhavA liyA thA ! isakA badalA leneke liye hI bhAjake antasamaya jaba cedIke kalacurIvaMzI rAjA karNane mAlavepara car3hAI kI, taba bhImane bhI usakA sAtha diyA / ataH sambhava hai ki bhImake sAmantakI haisiyatase aNahilla bhI usa yuddha meM sammilita huA hogA aura vahIM uparyukta senApatiko mArA hogaa| 288 For Private and Personal Use Only Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir nADola aura jAlorake cauhAna / - hiM0 sa0 454 (vi0 sa0 1080-I0 sa0 1023) meM mahamUda gajanavIne somanAtha para car3hAI kI thii| usa samaya vaha nADolake mArgase aNahilavAr3e hotA huA somanAtha pahu~cA hogA / yaha bAta TauDa kRta rAjasthAnase bhI siddha hotI hai| __ nADolameM do zivamandira haiN| inameMse eka Asalezvara (AsApAlezvara ) kA aura dUsarA aNahilezvarakA mandira kahalAtA hai, ataH pahalA sUdhAke lekhake azvapAlakA aura dUsarA isa aNahilakA banavAyA huA hogaa| rAyabahAdura paM. gaurIzaMkara ojhAkA anumAna hai ki yaha azvapAla zAyada vigraharAjakA hI dUsarA nAma hogA aura lekhameM galatIse Age pIche likha diyA gayA hogaa| prophesara DI0 Ara0 bhANDArakarane apane lekhameM sUMdhAke lekhake AdhAra para mahendrake bAda azvapAla, ahila aura aNahilakA kramazaH rAjA honA mAnA hai, parantu jaba taka aura koI pramANa na mile taba taka isa viSayameM nizcayapUrvaka kucha nahIM kahA jA sktaa| aNahilake do putra the---bAlaprasAda aura jendrarAja / 7-bAlaprasAda / yaha aNahilakA putra aura uttarAdhikArI thaa| isane bhImadeva prathamako majabUra karake usase kRSNadevako chur3avA diyA thaa| prophesara kIlahAna sAhabake matAnusAra isa kRSNadevase AbUke paramAra rAjA dhaMdhukake putra kRSNarAja dvitIyakA tAtparya hai| nADolake eka tAmrapatrameM bAlaprasAdakA nAma nahIM hai, parantu dUsare tAmrapatrameM aura suMdhAke lekhameM isakA nAma diyA hai| 8-jendrraaj| yaha aNahilakA putra aura apane bar3e bhAI bAlaprasAdakA uttarAdhikArI thaa| suMdhAke lekhameM isakA nAma jiMdurAja likhA hai aura usase (1) rAjasthAna bhAga 1, patra 656 / 282 19 For Private and Personal Use Only Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza yaha bhI vidita hotA hai ki isane saMDere ( sAMDerAva ) nAmaka gA~vameM zatruoMko parAsta kara vijaya prApta kI thI / yaha gA~va mAravAr3a - goDavAr3a ke bAlI paragane meM hai / mAravAr3a - sojata paraganeke ADavA nAmaka gA~va meM eka kAmezvara mahAdevakA mandira hai / usameM vi0 saM0 1932 AzvinakRSNA 15 zanivArakA eka lekha lagA hai / yaha aNahillake putra jindrapAla ( khindrapAla ) ke samayakA hai / yadyapi isameM ukta nAmoMke Age kisI bhI prakArakI upAdhiyA~ nahIM lagI haiM, tathApi sambhava hai yaha isI jindurAjake samayakA ho / nADola ke vi0 saM0 1998 ke rAyapAlake lekhameM' jisa jendrarAjezvara mahAdeva mandirakA ullekha hai, vaha sambhavataH isIke samaya meM banAyA gayA hogA / isake tIna putra the- pRthvIpAla, jojaladeva aura AsarAja / 9 - pRthvIpAla / yaha jendrarAjakA bar3A putra aura uttarAdhikArI thA / suMdhA ke lekhameM isako gujarAta ( aNahilavAr3A ) ke rAjA karNakI senAkA parAsta karanevAlA likhA hai / yaha karNa caulukya bhImadeva athamakA putra thA / pRthvIpAlane pRthvIpAlezvara mahAdevakA mandira bhI banavAyA thaa| 10 - jojaladeva / yaha jendrarAjakA putra aura pRthvIpAlakA choTA bhAI thA, tathA usake pIche gaddIpara baiThA / isakA dUsarA nAma yojaka bhI likhA hai / saMdhAke lekhameM likhA hai ki ( 1 ) Ep. Ind., Vol. XI, P. 37. 290 For Private and Personal Use Only Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir nADaula aura jAlorake cauhAna / yaha balavAna honeke kAraNa aNahillapura (aNahilapATaNa-gujarAta ) meM bhI sukhase rahatA thaa| ___ isase prakaTa hotA hai ki yaha usa samaya caulukyoMke pradhAna sAmantoMmeM thA / vi0 saM0 1147 ( I0sa0 1090 ) ke isake samayake do lekha mile haiM / inameMse pahalA sAdaDI aura dUsaroM nADolase milA hai| isane bhI nADolameM jojalezvara mahAdevakA mandira banavAyA thaa| 11-raaypaal| ___ yadyapi isakA nAma nADolake tAmrapatra aura sUMghAke lekhameM nahIM diyA hai, tathApi vi0 saM0 1198 zrAvaNakRSNA 8 aura vi0 saM0 1200 bhAdrapada kRSNA 8 ke isIke samayake lekhoMmeM " mahArAjAdhirAja zrIrAyapAladevakalyANavijayarAjye" likhA hai / isase prakaTa hotA hai ki usa samaya nADolapara isakA adhikAra thA / parantu jojaladevakA aura isakA kyA sambandha thA, isa bAtakA patA ukta lekhoMse nahIM lgtaa| sambhava hai yaha jojaladevakA putra ho aura jisa prakAra ku~vara kIrtipAlake tAmrapatrameM pRthvIpAla aura jojaladevake nAma chor3a diye haiM usI prakAra isakA nAma bhI chor3a diyA gayA ho to Azcarya nhiiN| isake samayake 3 lekha nADalAI aura nADolase aura bhI mile haiN| yathA-vi0 saM0 1189 ( I0 sa0 1132 ) kA, vi0 saM0 1195 ( I0 saM0 1138) kA aura vi0saM0 1202 ( I0sa0 1145) kaa| 12-azvarAja / yaha jendrarAjakA choTA putra aura apane bar3e bhAI jojaladevakA uttarAdhikArI thaa| (1-2) Ep. Ind., Vol. XI, P. 26-28. For Private and Personal Use Only Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza . saMdhAke lekhameM isakA nAma AzArAja likhA hai| usameM yaha bhI likhA hai ki mAlabameM isake khaDadvArA kI gaI sahAyatAse prasanna hokara siddha rAja (gujarAtake caulukya jayasiMha ) ne isake liye sonekA kalara rakkhA thaa| uparyukta ghaTanA mAlaveka paramAra rAjA naravarmA yA usake putra yazo. bAMke samaya huI hogii| kyoMki aNahilavAr3eke cAlukya siddharAjake aura inake bIca kaI varSoMtaka yuddha hotA rahA thA ! sambhava hai, usImeM azvarAjane bhI apanA parAkama prakAzita kiyA ho| isake samayake tIna lekha mile haiM: pahalA vi0 saM0 1167 ( I0 sa0 1110 ) caitra zuklA 1 kA hai| isameM isake yuvarAjakA nAma kaTukarAja likhA hai| dRsarA vi0 saM0 1172 ( I0 sa0 1115 ) kA hai| isameM likhA hai:---- tatta na] jastato jAtaH pratApAkrAntabhUtalaH / azvarAjaH zriyAdhAroM [ bhUpa ] tirbhUbhRtAM varaH // 4 // tataH kaTukarAjeti tatputro dhrnniitle|| jajJe satyAgasaubhAgyavikhyAtaH puNyavismitaH // 5 // tadbhaktau pattanaM ra [myaM zamIpATIti nAma [ ke| tatrAsti vIranAthasya caityaM svargasamopamaM // 6 // arthAt rAjA azvarAjakA putra kaTukarAja huA / usakI jAgIrake sevaDI nAmaka gA~vameM vIranAthakA mandira hai| ukta lekhase prakaTa hotA hai ki usa samaya taka bhI azvarAja hI rAjA thA aura usane apane putra kaTukarAjake kharcake liye use kucha jAgIra de rakkhI thii| ___ tIsarA vi0 saM0 1200 ( I0 sa0 1143 ) kA hai / isameM likhA hai: For Private and Personal Use Only Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir nADola aura jAlorake cauhAna / __ " [ samasta ] rAjAvalIvirAjitamahArAjAdhirAjazrIja [ya] siMhadeSakalyANavijayarAjye tatpA [da] padmopajIvi [ni mahA ] rAjazrIAzvake " isase prakaTa hotA hai ki isa samayake AsapAsase nADolake cauhAnoMne solaMkiyoMkI adhInatA pUrNatayA svIkAra kara lI thii| kyoM ki yadyapi pichale rAjAoMke samayase hI mAravAr3ake cauhAna aNahilavAr3eke solaMkiyoMse kabhI lar3ate aura kabhI unakI sahAyatA karate Aye the, tathApi lekhoMmeM pahale pahale unakI adhInatA isI uparyukta lekhameM svIkAra kI gaI hai| ___ uparyukta lekhoMmeMse pahalA aura dUsarA to sevADIse milA hai, tathA tIsarA baaliise| isakI mRtyu vi0 saM0 1200 meM huI hogI; kyoM ki usI varSakA isake putrakA bhI lekha milA hai| 13-kaTukarAja / yaha azvarAjakA putra thaa| isake samayakA saMvat 11 kA eka lekha milA hai| kaTukarAjake pitA azvarAjane pUrNatayA caulukyoMkI adhInatA svIkAra kara lI thI / ata: yaha bhI siddharAja jayasiMhakA sAmanta thA / isa liye yadi ukta saMvata 31 ko 'siMha saMvat ' mAna liyA jAya, to usa samaya vi0 saM0 1200 hogaa| hama pahale rAyapAlake varNanameM dikhalA cuke haiM ki usake lekha vi0 saM0 1189 ( I0 sa0 1132 ) se vi0 saM0 1202 ( I0 sa0 1145) takake mile haiM aura azvarAja aura usake putra kaTurAjake vi0 saM0 1167 ( I0 saM0 1110 ) se vi0 saM0 1200 ( I0 sa0 1143 ) takake mile haiM / ina lekhoMko dekhakara zaMkA utpanna hotI hai ki eka hI samaya eka hI sthAnapara eka hI vaMzake For Private and Personal Use Only Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza samAna upAdhivAle do rAjA kaise rAjya karate the / pro0 DI0 Ara0 bhANDArakarakA anumAna hai ki sambhavataH kucha samaya rAjya karaneke bAda azvarAja aura kaTukarAjase aNahilavAr3ekA rAjA siddharAja jayasiMha aprasanna ho gayA aura inake sthAnapara usane inake kuTumbI rAyapAlako niyata kara diyA hogA / isa rAyapAlakI strIkA nAma mAnaladevI thA / isake do putra hue-rudrapAla aura amRtapAla / uparyukta prophesara bhANDArakarako 4 lekha mile haiM / ye vaijAka ( vaMjalladeva ) ke haiM / yaha kumArapAlakA daMDanAyaka aura nADolakA adhikArI thaa| . isase prakaTa hotA hai ki jisa samaya vi0 saM0 1207 ke nikaTa kumArapAlane sAMbharapara hamalA kiyA aura arNorAjako harAyA, usa samaya zAyada rAyapAla jisako kumArapAlane nADolakA rAjA niyata kiyA thA, apane vaMzakI pradhAnazAkhAke rAjyakI rakSAke liye zAkaMbharIke cauhAna rAjAkI tarapha ho gayA hogA / tathA isIse kumArapAlane azvarAja aura kaTukarAjakI taraha usako bhI rAjyase dUra kara diyA hogA / isake pramANasvarUpa uparyukta 4 lekha haiN| inameM pahalA vi0 saM0 1210 kA bAlI paraganeke bhaTUMDa gA~vase milA hai, dUsarA vi0 saM0 1213 kA sevADIke mahAvIrake mandirameM lagA hai, tIsarA, vi0 saM0 1213 kA ghANerAvameM hai aura cauthA vi0 saM0 1216 kA bAlIke bahuguNamAtAke mandirameM lagA hai / inase prakaTa hotA hai ki vi0 saM0 1210 se 1216 taka nADolake AsapAsa kumArapAlake daMDanAyaka vijjalakA adhikAra thaa| vi0 saM0 1209 kA eka lekha pAlI ( mAravAr3a ) ke somezvarake mandirameM lagA hai / isameM bhI kumArapAlakA ullekha hai| 294 For Private and Personal Use Only Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir nADola aura jAlorake cauhAna / 14 - AlhaNadeva / yaha abhvarAjakA putra aura kaTukarAjakA choTA bhAI thA / suMdhA mAtAke mandirake dvitIya zilA lekha meM likhA hai ki isane nADola meM mahAdevakA mandira banavAyA thA aura hara samaya gurjarAdhipatiko isakI sahAyatA kI AvazyakatA par3atI thI / tathA isakI senAne saurASTrapara car3hAI kI thI / vi0 saM0 1209 mAgha vadi 14 zanivArakA eka lekha kirADUse milA hai / isameM likhA hai ki " zAkaMbharI ( sAMbhara ) ke vijetA kumArapAlake vijayarAjya meM svAmIkI kRpAse prApta kiyA hai kirADU ( kirATakUpa ), rAr3adhar3A ( lATahRda ) aura ziva ( zivA ) kA rAjya jisane, aisA rAjA zrIAlhaNadeva apane rAjyamaM pratyeka pakSakI aSTamI, ekAdazI aura caturdazI ke dina jIvahiMsA na karanekI AjJA detA hai / " uparyukta lekhoMse prakaTa hotA hai ki yadyapi caulukya kumArapAla isake pUrvAdhikAriyoMseM aprasanna ho gayA thA aura unako haTAkara kirADUpara usane apane iMDanAyaka vijjaladevako bheja diyA thA, tathApi usane AlhaNadeva se prasanna hokara use usake vaMzaparamparAgata rAjyakA adhikArI banA diyA thA / prabandha - cintAmaNi meM likhA hai ki kumArapAlane apane senApati udayanako saurASTra ( soraTha - kAThiyAvAr3a) ke mehara ( mera ) rAjA sausara para hamalA karane ko bhejA thA / isa yuddha meM kumArapAlakA ukta senApati mArA gayA aura phaujako hArakara lauTanA par3A / kumArapAla - caritase prakaTa hotA hai ki antameM kumArapAlane uparyukta samara ( sausara ) ko harAkara usakI jagaha usake putrako rAjyakA svAmI banAyA / sambhavataH isa yuddha meM AlhaNane hI khAsa taurapara parAkrama prakAzita kiyA hogA / isIse kirADUke lekha meM ise saurASTrakA vijetA 295 For Private and Personal Use Only Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza likhA hai / uparyukta ghaTanA vi0 saM0 1205 ( I0 sa0 1148) ke AsapAsa huI hogii| hama pahale vigraharAja ( vIsaladeva ) caturthake varNanameM likha cuke haiM ki usane AlhaNake caulukyarAjA kumArapAlakA pakSa lene ke kAraNa nADola aura jAlorapara hamalAkara unheM naSTa kiyA thaa| ___ AlhaNakI strIkA nAma annaladevI thaa| yaha rAThor3a sahulakI kanyA thii| vi0 saM0 1221 ( I0 sa0 1164 ) kA isakA eka zilAlekha sAMDerAvase milA hai| usa samaya isakA putra kelhaNa rAjyakA adhikArI thA / annaladevIke tIna putra the-kelhaNa, gajasiMha aura kIrtipAla / vi0 saM0 1218 (I0 sa0 1161 ) zrAvaNa sudi 14 kA AlhaNakA eka tAmrapatra bhI nADolase milA hai| ___ isane apane tIsare putra kIrtipAlako nADalAIke pAsake 12 gA~vadiye the / isakA bhI vi0 saM0 1218 zrAvaNa vadi 5 kA eka tAmrapatra nADolase milA hai| __ hama Upara vi0 saM0 1209 ke AlhaNadevake lekhakA ullekha kara cuke haiN| usakI 17 vIM aura 18 vIM paMktimeM likhA hai:___" svahastoyaM mahArA[jazrIAlhaNadevasya ] zrImahArAjaputrazrIkelhaNadevametat // mahArAjaputragajasiMhasya [ ma ] taM / " isase anumAna hotA hai ki AlhaNadevake samaya usake donoM bar3e putra rAjyakA kArya kiyA karate the| isake mantrIkA nAma sukarmA thaa| yaha poravAr3a mahAjana dharaNIdharakA putra thaa| 15-kelhaNa / yaha AlhaNakA putra aura uttarAdhikArI thaa| (1) bIjolyAkA lekha No. 154 of Prol. Kielhorn's Appendix to Vol. V, 296 For Private and Personal Use Only Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir nADola aura jAlorake cauhAna / saMdhA pahAr3I lekhase prakaTa hotA hai ki isane bhilima nAmaka rAjAko harAyA, turuSkoMko parAsta kiyA aura somezake mandira meM sonekA tAraNa lagavAyA / isa lekhameMkA bhilima sambhavataH devagirikA yAdavarAjabhilima hogaa| turuSkoMse musalamAnoMkA tAtparya hai / tArIkha phariztAmeM likhA hai ki "hijarI san 574 ( vi0 saM0 1235= I0 sa0 1178 ) meM muhammada gorI Uca aura mulatAnakI tarapha gayA / vahA~se registAnake rAste gujarAtakI tarapha calA / usa samaya bhImadevane usakA mArga rokakara use harAyo / " sambhavata: isI yuddha meM kelhaNa aura isakA bhAI kIrtipAla bhI lar3e hoNge| uparyukta someza mahAdevakA mandira kirADU ( mAravAr3a ) meM abataka vidyamAna hai / isake samayake bahutase lekha mAravAr3ase mile haiM / ye vi0 saM0 1221 ( I0 saM0 1964 ) se vi0 saM0 1236 ( I0 sa0 1179 ) takake haiM / parantu sIrohI rAjyake pAlar3I gA~vase eka aisA lekha milA hai, jisase vi0 saM0 1249 ( I0 sa0 1192) taka isakA honA prakaTa hotA hai / yaha bhI caulukyoMkA sAmanta thaa| isakI rAniyoMkA nAma mahibaladevI aura cAlhaNadevI thaa| 16-jayatasiMha / yaha kelhaNadevakA putra aura uttarAdhikArI thA / isake samayake do zilAlekha mile haiM.-pahaloM vi0 saM0 1239 ( I0 sa0 1182 ) kA bhInamAlase aura dUsarA vi0 saM0 1251 ( I0 sa0 1194) kA saaddd'iise| pahale lekhameM ise 'rAja-putra' likhA hai aura dasaremeM -- mhaaraajaadhiraaj'| (1) Brigg's )'arishta, Vol. I, P. 170. () Ep. Id. Val, XI, P. 73. (3) B. G.. Vol. I, P. 474, 297 For Private and Personal Use Only Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza tArIkha e phariztA likhA hai':-- "yuddha meM lage hue ghAvoMke ThIka ho jAne para kutabuddInane naharavAleko gheranevAlI phaujakA bAlI aura Dolake rAste pIchA kiyaa|" yahA~ para bAlIse pAlIkA tAtparya samajhanA cAhiye / tAjulama AsirameM likhA hai| :-- "jaba vaha pAlI aura nADolake pAsa pahu~cA to vahA~ke kile use khAlI mile; kyoMki musalamAnoMko dekhate hI vahA~ke loga bhAga gaye the|" isase anumAna hotA hai ki kucha samayake liye ukta pradeza cauhAnoMko chor3ane par3e the| __ Avaparvataparake acalezvarake mandirase eka lekha milA hai| usameM likhA hai ki guhila rAjA jaitrasiMhane nADolako naSTa kiyA aura turuSka senAko harAyA / yaha jaitrasiMha vi0 saM0 1270 ( I0 sa0 1213) se 1309 (I0 sa0 1252) taka vidyamAna thA / isase prakaTa hotA hai ki kutubuddIna jaba pUrvI mAravAr3a para apanA adhikAra kara cukA thA taba jaitrasiMhane nADola para hamalA kara musalamAnoMko harAyA hogaa| vi0 saM0 1265 aura 1283 ke do lekha bAlI paraganeke nANA aura belAra gA~voMse mile haiM / inase prakaTa hotA hai ki ukta samayake bIca gor3avAr3a para vIsadhavaladevake putra dhAMdhaladevakA rAjya thA / yadyapi yaha cAhamAnavaMzI hI thA, tathApi pro0 DI0 Ara0 bhANDArakarakA anumAna hai ki yaha kelhaNakA vaMzaja nahIM thaa| isake uparyukta vi0 saM0 1283 ke lekhase yaha bhI prakaTa hotA hai ki yaha caulukya ajayapAlake putra bhImadeva dvitIyakA sAmanta thA / (R) Brgg's Faritets Vol. I, P. 196. (2) Elliot's History of India Vol. II, P. 229.30. (3) J. B. A. Soc., Vol. IV, P. 48. (8) Prog Rep-Arch. Surv. Ind. W. circle, for 1908' p. 49-50.. For Private and Personal Use Only Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Private and Personal Use Only 199 2 zobhita 3 balirAja 1 azvapAla 9 pRthvIpAla 1 ratnapAla 1 11 rAyapAla sahajapAle rudrapAla 7 bAlaprasAda 1 amRtapAla nADolake cauhAnoMkA vaMzavRkSa 1 lakSmaNa 4 vigrahapAla 5 mahendra 1 6 aNahila 8 jendrarAja 10 jojaha 13 kaTuka 1 jayantasiMha 15 kalhaNa gajasiMha 12 AsarAja f 14 AlhaNa ( 1 ) kIrtipAla ( jAlora kI zAkhA ) (1) vijayasiMha ( sA~corakI zAkhA ) 16 jayanta siMha ( 1 ) jodhapura se 6 mIla uttara maNDora nAmakA purAnA gA~va hai thA / usameM eka gA~vake dAnakA varNana hai / isa gA~vakA denevAlA sahajapAla rAyapAlakA putra, ratnapAlakA pautra aura pRthvIpAlakA prapautra thA / isImeM rAyapAlakI strIkA nAma padmaladevI likhA hai / Arch, Sur. of India 1909-10, p. 101, / vahA~ke kilekI khudAIke samaya eka lekha khaNDa milA nADolake cauhAnoMkA vaMza-vRkSa / Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (jAlorakI zAkhA) (1) kIrtipAla ( sA~corakI zAkhA) (1) vijayasiMha (2) samarasiMha Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra lakhanapAla abhayapAla rUdaladevI bhAratake prAcIna rAjavaMza padmasiMha mAnavasiMha(sIrohIkI zA0) (3)udayasiMha lIlAdevI zobhita (4) cAciga cAmuNDarAja vAhar3asiMha For Private and Personal Use Only vikramasiMha 300 ( 5 ) sAmantasiMha ( 6 ) kAnhar3adeva rUpAdevI (7) mAladeva www.kobatirth.org saMgrAmasiMha vIramadeva , pratApasiMha pratApa jeso kIrtipAla vAjaDa (8) vaNavIra (9) raNavIra lUNiga (laMbhA) lakSmaNa lUNato Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir tihuNAka tejasiMha kAnhaDadeva Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jAlorake sonagarA cauhAna jAlorake sonagarA cauhAna / 1-kIrtipAla / hama pahale AhaNake varNanameM likha cuke haiM ki usane apane tIsare putra kIrtipAlako gujAreke liye 12 gA~va diye the / isI kIrtipAlase cauhAnoMkI songr| zAkhA clii| kirADUke lekha meM likhA hai ki kelhaNakA bhAI kIrtipAla thA / isane kirAr3ake rAjA Asalako parAsta kiyA, kAyadrAMke yuddhameM musalamAnoMko harAyA aura jAlorameM apanA nivAsa nizcita kiyaa| vi0 saM0 1235 ( I0 sa0 1178) kA eka lekha kirADUke somezvarake mandirameM lagA hai / yaha caulukya bhImadeva dvitIyake samayakA hai| isameM isake sAmanta madana brahmadevakA bhI ullekha hai / pro0 DI0 Ara0 bhANDArakarakA anumAna hai ki zAyada uparyukta kirADUke lekhakA Asala isI madana brahmadevakA uttarAdhikArI hogaa| isameM jo kAyadrA ( kAsahada ) kA nAma hai usase AbU parvatakI tarAImeMke kAyadrAM nAmaka gA~vase tAtparya hai / kyoMki tAjulama AsirameM likhA hai: "jaba kutubuddIna anahilavAr3e para hamalA karaneke liye ajamerase ravAnA huA taba rAyakarana aura dArAbarsakI adhInatAmeM AbUkI tarAImeM bahutase hindu yoddhA ekatrita ho gaye aura rAstA rokakara DaTa gaye / parantu musalamAnoMne usa sthAnapara unase lar3anekI himmata na kI, kyoMki usI sthAnapara lar3akara sulatAna muhammada sAma gorI jakhamI ho cukA thaa|" (2) Elliot's History of India Vol. I, P. 170. 301 For Private and Personal Use Only Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza isase prakaTa hotA hai ki uparyukta kAsahradase AbUka pAsa ( sIrohI rAjya meM ) ke kAyadrA gA~vase hI tAtparya hai aura karana aura dArAbarasa se kalhaNa aura dhArAvarSakA hI ullekha hai / tathA ukta kelhaNake sAtha hI usakA bhAI kIrtipAla bhI yuddha meM sammilita huA hogA / hama isa yuddhakA varNana kelhaNa ke itihAsa meM bhI kara cuke haiM / kIrtipAlakA dUsarA nAma kItU thA / kuMbhalagar3ha se mile kumbhakarNake lekhase prakaTa hotA hai ki guhilota rAjA kumArasiMhane kItUse apanA rAjya pIchA chIna liyA thA / kirAr3ake lekha ke 36 veM zloka meM nimnalikhita pada likhA hai:-- " zrIjAbAlipuresthitaM vyaracayannaddUlarAjezvaraH isase anumAna hotA hai ki nADolakA svAmI kahalAne para bhI zAyada isa nADolakI samatala bhUmike bajAya jAlora ke pArvatya durgama aura dRDha durgameM rahanA adhika lAbhajanaka samajhA hogA aura vahA~para durga banavAnekA prabandha kiyA hogA / lekhAdikoM meM jAlorakI parvatamAlAkA ullekha kAMcanagiri nAmase kiyA gayA hai aura kAMcana nAma sonekA hai, ataH usaparakA nagara aura durga bhI sonalagaDha nAmase prasiddha thA aura vahIMpara rahane ke kAraNa kIrtipAlake vaMzaja sonagarA kahalAye / isakA tAtparya sonagirIya - arthAt suvarNagirike nivAsiyoMse hai / 27 isake tIna putra the - samarasiMha, lAkhaNapAla aura abhayapAla | isakI kanyAkA nAma rUdaladevI thI / isane jAlora meM do zivamandira banavAye the / jAlora ke topakhAne ke daravAje para vi0 saM0 1975 kA eka lekha lagA hai| isameM paramArake vaMza meM kramazaH vAkpatirAja, candana, aparAjita, vijjala, dhArAvarSa, vIsala aura siMdhurAjakA honA likhA hai| isase 302 For Private and Personal Use Only Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jAlorake sonagarA cauhAna / - - prakaTa hotA hai ki kIrtipAlane paramAroMse jAlora chInA thA / mUlA naiNasIke likhe itihAsase bhI isa bAtakI puSTi hotI hai| 2-smrsiNh| yaha kIrtipAlakA bar3A putra aura uttarAdhikArI thaa| isake samayake vi0 saM0 1239 (I0 sa0 1182 ) aura 1242 ( I0 sa0 1185 ) ke do lekha jAlorase mile haiN| pUrvokta sUMghAke lekhase prakaTa hotA hai ki isane apane pitAke prArambha kiye durgake kAryako pUrNatayA samApta kiyA aura samarapura nAmaka nagara basAyA / isane candragrahaNake samaya suvarNase tulA-dAna bhI kiyA thaa| vi0 saM0 1263 ( I0 sa0 1206 ) kA caulukya bhImadeva dvitIyakA eka lekha milA hai'| isameM ukta bhImadevakI strI lIlAdevI ko-"cAhu. rANa samarasiMhasutA"..-cauhAna samarasiMhakI kanyA likhA hai| 3-udysiNh| yaha samarasiMhakA choTA putra aura mAnavasiMhakA choTAbhAI thaa| Abaparvatase mile vi0 saM0 1377 ke eka lekhameM mAnavasiMhako samarasiMhakA putra aura udayasiMhakA bar3A bhAI likhA hai / parantu mAnavasiMhakA vizeSa vRttAnta nahIM miltaa| ___ sUdhAke lekhameM likhA hai ki, yaha naddala ( nADola ), jAvAlipUra, ( jAlora ), mANDavyapura ( maNDora ), vAgbhaTameru ( purAnA bAr3amera ), sUrAcaMdra (sUrAcanda-sAMcora ), rATahRda ( guDhAke pAsakA pradeza ), kheDa, rAmasainya (rAmasena ), zrImAla ( bhInamAla ), ratnapura ( ratanapurA) aura satyapura ( sAMcora ) kA adhipati thaa| (1) Ind. Ant. Vol. VI, p. 195. ( 2 ) Ind. Ant. Vol. IX, p. 80. For Private and Personal Use Only Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaza isane musalamAnoMkA mada mardana kiyA / siMdhurAjako mArA / yaha bhara. tamunikRta ( nATya ) zAstrake tattvoMko jAnanevAlA aura gujarAtake rAjAse ajeya thA / isane jAlorameM mahAdevake ho mandira banavAye the| isakI rAnIkA nAma prahlAdanadevI tathA putroMkA nAma cAcigadeva aura cAmaNDarAja thaa| tavArIkha e phariztA likhA hai ki-" jalavara ke sAmantarAjA udayazAne kara dene se inakAra kiyA / isapara bAdazAhako usapara car3hAIkara use kAbUmeM karanA pdd'aa|" tAjulabha Asera meM likhA hai :-- " zamsuddInako mAlUma huA ki jAlevara durgake nivAsiyoMne musalamAnoM dvArA kiye gaye raktapAtakA badalA lenekA vicAra kiyA hai| inakI pahale bhI eka do bAra isI prakArakI zikAyata A cukI thii| isa lie zamsuddInane baDho bhArI senA ekatrita kI aura sannAddIna hamjA, ijjuddIna bakhatiyAra, nAsiruddIna mardAnazAha, nAsiruddInaalI aura badaruddIna Adi vAroMko sAtha le jAlorapara car3hAI kii| yaha khabara pAte hI udIzAha jAlorake ajeya kilemeM jA rahA / zAhI phaujane pahu~ca use ghera liyaa| isa para usane zAhI phaujake kucha sardAroMko madhyastha banA mAphI prApta karanekA yatna prArambha kiyaa| isa bAta para vicAra ho hI rahA thA ki isI bIca kileke do tIna burja tor3a DAle gaye / isa para vaha khule sira aura naMgepaira Akara sulatAnake pairoM para gira pdd'aa| sulatAnane bhI dayA kara usako mApha kara diyA aura usakA kilA usIko lauTA diyaa| isakI evajameM rAyane karasvarUpa ekasau U~Ta aura bIsa ghor3e sulatAnakI bheTa kiye, isa para sultAna dillIko lauTa gyaa|" (1) Brigg's Farishta Vol. I., P. 207. (2) Elliat's History of India, Vol. II., p. 238. 304 For Private and Personal Use Only Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jAlorake sonagarA cauhAna / - yaha ghaTanA hijarI san 607 ( vi0 saM0 1268 I0 sa0 1211 ke nikaTa huI thii| __uparyukta lekhoMse bhI udayasiMhake aura musalamAnoMke bIca yuddhakA honA prakaTa hotA hai| parantu mUtA naiNasIne apane itihAsameM likhA hai ki yadyapi sulatAnane udayasiMha para car3hAI kI tathApi use vApisa lauTanA par3A / sUMdhA pahAr3Ike lekhameM bhI ise turuSkAdhipake madako tor3anevAlA likhA hai / ataH phArasI tavArIkhoMmeM jo sulatAna dvArA jAlora-vijayakA vRttAnta likhA gayA hai vaha bahuta kucha kapolakalpita hI pratIta hotA hai aura agara vAstavameM sulatAnane udayasiMhako apane adhIna kiyA hogA to bhI kevala nAmamAtra ke lie hii| isakA eka yaha bhI sabUta hai ki yadi sulatAnane pUrNa vijaya prApta kI hotI to phArasI tavArIkhoMmeM vahA~ke mandiroM Adike naSTa karanekA ullekha bhI avazya hI hotA / ___ uparyukta saMdhAke lekhameM ise gujarAtake rAjAoMse ajeya likhA hai| nimnalikhita ghaTanAoMse isa bAtakI puSTi hotI hai: kIrtikaumudImeM likhA hai ki-" jisa samaya dakSiNase yAdavarAjA siMhaNane lavaNaprasAdapara car3hAI kI, usa samaya mAravAr3ake bhI cAra rAjA one mila usapara hamalA kiyaa| parantu baghela rAjAne unheM vApisa lauTaneko bAdhya kiyaa|" ___ hammIra-madamardana kAvyameM likhA hai ki-"jisa samaya lavaNaprasAdake putra vIradhavalapara eka taraphase siMghaNane, dUsarI taraphase musalamAnoMne aura tIsarI taraphase mAlaveke rAjA devapAlane car3hAI kI, usa samaya somasiMha, udayasiMha aura dhArAvarSa nAmake mAravAr3ake rAjA bhI musalamAna senAkI sahAyatArtha taiyAra hue; parantu vIradhavalane car3hAI kara unheM apanI 30 305 For Private and Personal Use Only Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza tarapha honeko bAdhya kiyaa|" inameMkA udayasiMha uparyukta cauhAna rAjA udayasiMha hI hogaa| saMdhAke lekhameM Age calakara ise 'siMdhurAjAntaka' likhA hai / ataH yA to yaha zabda sindhadezake rAjAke liye likhA gayA hogA yA yaha ukta nAmakA rAjA hogA, jisake putra zaGkako baghela lavaNaprasAdake rAjyasamaya khaMbhAtake pAsa vastupAlane harAyA thA / isake samayakA vi0 saM0 1306 ( I0 sa0 1249) kA eka lekha bhInamAlase milA hai| rAmacaMdrakRta nirbhayabhImavyAyogakI eka hastalikhita pratimeM likhA hai: " saMvat 1306 varSa bhAdravAvadi 6 ravAvayeha zrImahArAjakulazrI udayasiMhadevakalyANavijayarAjye... / " isase spaSTa hai ki uparyukta udayasiMhase bhI cauhAna udayasiMhakA hI tAtparya hai| jinadattane apane vivekavilAsake antameM likhA hai ki usane ukta granthakI racanA jAbAlipura ( jAlora ) ke rAjA udayasiMhake samaya kI thii| ___ udayasiMhake eka tIsarA putra aura bhI thA / isakA nAma vAhar3adeva thaa| udayasiMhake eka kanyA bhI thii| isakA vivAha dholakA (gujarAtameM) ke rAjA vIradhavalake bar3e putra vIramase huA thA / rAjazekhararacita prabandhacintAmaNi aura harSagaNikRta vastupAla-caritrameM likhA hai ki vastupAlane vIramake choTe bhAI vIsalako gaddIpara biThalA diyA / isapara (1) Dr. Peterson's Firat report ( 1882-83), App. p. 81. (2) Dr. Bhandarkar's Search for Sanskrit Mss tor 188384, p.156. (3) G. B. P. Vol. 1, p. 482, For Private and Personal Use Only Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jAlorake sonagarA cauhAna / * vIramako bhAgakara apane zvazura udayasiMhakI zaraNa lenI pdd'ii| parantu vahA~ para vastupAlake AdezAnusAra vaha mAra DAlA gayo / caturviMzati prabandhase bhI isa bAtakI puSTi hotI hai / parantu yaha vRttAnta atizayoktipUrNa pratIta hotA hai| hA~, itanA to avazya hI nizcita hai ki vIrama jAlora meM mArA gayA thA / udayasiMha ke samayake tIna zilAlekha bhInamAlase aura bhI mile haiN| inameM pahalA vi0 saM0 1262 Azvina sudi 13 kA, dUsarA vi0 saM0 1274 bhAdrapada sudi 9 kA aura tIsarA vi0 saM0 1305 Azvina * sudi 4 kA hai / 4- cAcigadeva | yaha udayasiMhakA bar3A putra aura uttarAdhikArI thA / sUMghA pahAr3I ke lekha meM ise gujarAta ke rAjA vIramako mAranevAlA, zatruzalyako nIcA dikhAne vAlA, pAtuka aura saMga nAmaka puruSoMko harAnevAlA aura naharAcala parvata ke liye vajra samAna likhA hai / vIramake mAre jAnekA varNana hama udayasiMhake itihAsa meM likha cuke haiM / sambhava hai ki vastupAlakI sAjizase use udayasiMha ke samaya cAci - gadevane hI mArA hogA / bhoke lekha meM zalya nAmaka rAjAkA ullekha hai / yaha lavaNaprasAdakA zatru thA / DI0 Ara0 bhANDArakarakA anumAna hai ki pAtuka saMskRta ke pratApa zabda kA apabhraMza hai aura cAcigadevake bhatIje ( mAnavasiMha ke putra ) kA nAma : pratApasiMha thA, tathA yaha isakA samakAlIna bhI thA / ( 1 ) Ind. Ant., vol. VI, p. 190, ( 2 ) Ind. Ant, Vol. I, P. 23, 307 For Private and Personal Use Only Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza saMgase saMganakA tAtparya hogaa| yaha vIradhavalakA sAlA aura vanathalI. ( jUnAgar3hake pAsa ) kA rAjA thaa| isake samayake 5 lekha mile haiM / inameM sabase pahalA vi0 saM0 1319 kA pUrvollikhita suMdhA mAtAke mandiravAlA lekha hai / dUsarA vi0 saM0 1326 kA hai, tIsarA vi0 saM0 1328 kA cauthA vi0 saM0 1333 kA aura pA~cavA~ vi0 saM0 1334 kA / isa antima lekhameM isake do bhAiyoMke nAma diye haiM-vAhar3asiMha aura cAmuNDarAja / ___ ajamerake ajAyabagharameM eka lekha rakkhA hai / isase prakaTa hotA hai ki cAcigadevakI rAnIkA nAma lakSmIdevI aura kanyAkA nAma rUpAdevI thA / isa (rUpAdevI) kA vivAha rAjA tejasiMhake sAtha huA thA; jisase isake kSetrasiMha nAmaka putra huaa| 5-saamntsiNh| sambhavataH yaha cAcigadevakA putra aura uttarAdhikArI thaa| vi0 saM0 1339 se 1353 takake isake lekha mile haiM / isake samaya isakI bahana rUpAdevIne vi0 saM0 1340 meM ( jAlora paraganeke) buDatarA gA~vameM eka bAvar3I banavAI thii| 6-kAnhar3adeva / sambhavataH yaha sAmantasiMhakA putra hogaa| vi0 saM0 1353 ke jAlorase mile sAmantasiMhake samayake lekhameM likhA hai:___" zrIsuvarNagirau ayeha mahArAjakulazrIsAmantasiMhakalyANavijaya sajye tatpAdapadmopajIvini [ rA ] jazrIkAnhaDadevarAjyadhurA [ mu] dahamAne." (1) G. B. P., Vol. I, P. 200 (2) Ep. Ind., Vol, XI, P. 61, 308 For Private and Personal Use Only Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jAlorake sonagarA cauhAna / isase aura khyAtoM Adise anumAna hotA hai ki yaha kAnhar3adeva sAmantasiMhakA putra thaa| yadyapi isake rAjya-samayakA eka bhI lekha abataka nahIM milA hai, tathApi tArIkha phariztAmeM isakA ullekha hai / usameM eka sthAnapara vi0 saM0 1361 ( I0 sa0 1304 hi0 sa0 73) kI alAuddInake sAmanta ainulamulka mulatAnIkI vijayake varNanameM likhA hai ki jAlavarakA rAjA neharadeva enulamulkakI ujjaina AdikI vijayako dekhakara ghabarA gayA aura usane sulatAnakI adhInatA svIkAra kara lii| usImeM Age calakara likhA hai ki, "jAlorakA rAjA neharadeva dillIke bAdazAhake darabAra meM rahatA thA / eka dina sulatAna alAuddInane garvameM Akara kahA ki bhAratameM merA mukAbalA karanevAlA eka bhI hindu rAjA nahIM rahA hai / yaha suna neharadevane uttara diyA ki yadi maiM jAlorapara AkramaNa karanevAlI zAhIsenAko harAne yogya senA ekatrita na kara sakU~ to Apa mujhe prANadaNDa de sakate haiM / isapara sulatAnane use sabhAse cale jAnekI AjJA dI / parantu jaba sulatAnako usake senA ekatrita karanekA samAcAra milA taba use lajjita karaneke liye sulatAnane apanI gulabahizta nAmaka dAsIkI adhInatAmeM jAlora para AkramaNa karaneke lie senA bhejI / ukta dAsI baDI vIratAse lar3I / parantu jisa samaya kilA phataha honekA avasara AyA usa samaya vaha bImAra hokara mara gaI / isa para usake putra zAhInane senAkI adhinAyakatA grahaNa kI / parantu isI avasara para neharadevane kise nikala zAhI senApara hamalA kiyA aura svayaM apane hAthase zAhInako kalakara usakI senAko dillIkI tarapha cAra par3Ava taka bhagA (1) Brigg's Fariahta, Vol. I, P. 362, (2) Briggs Fariahta, Vol. I, P. 370-71, For Private and Personal Use Only Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza diyA / isa hArakI khabara pAte hI allAuddIna bahuta kruddha huA aura usane prasiddha senApati kamAluddInakI adhInatAmeM eka bar3I senA sahAyatArtha ravAnA kii| kamAluddInane vahA~ pahu~ca jAlavara para adhikAra kara liyA aura neharadevako maya usake kuTumba aura phaujake katla kara DAlA tathA usakA sArA khajAnA lUTa liyA }" uparyukta tavArIkhase ukta ghaTanAkA hi0 sa079 (vi0 saM0 1366I. sa. 1309) meM honA pAyA jAtA hai| mRtA naiNasIkI khyAtameM likhA hai:--- " cAcigadevake tIna putra the| sAMvatasI rAvala, cAhar3adeva aura candra / sAMvatasIke putra kA nAma kAnhar3adeva thA / yaha jAlorakA rAjA thaa| yaha matha apane putra vIramake bAdazAhase lar3akara mArA gayA / isake maranepara jAlora bAdazAhake kabje meM calA gyaa| ukta ghaTanA vi0 saM0 1368 kI vaizAkha suda 5 ko huI thii|" tIrthakalpake kartA jinaprabhasUrina likhA hai ki vi0 saM0 1367 meM alAuddInakI senAne sAMcorake mahAvIra svAmIke mandirako naSTa kiyA / isase prakaTa hotA hai ki jAlorapara AkramaNa karate samaya hI ukta mandira naSTa kiyA gayA hogA; kyoMki sAMcora aura jAlorakA antara kucha adhika nahIM hai| ukta ghaTanAke sAtha hI nADolake cauhAnoMkA mukhya rAjya asta ho gyaa| isake AsapAsa alAuddInane sivAnA aura sA~cora para bhI apanA prabhutva phailA diyaa| sivAnAke kileke leneke viSayameM tArIkha phariztAmeM likhA hai:-- "jisa samaya malika kAphUra dakSiNameM rAjA rAmadevako parAsta karanemeM lagA thA, usa samaya alAuddIna sivAnake rAjA sItaladevase durga chInanekI koziza kara rahA thaa| kyoMki kaI bAra isa kAryameM niSphalatA ho cukI ( Brigg's Farishta, Val. I., P. 389-70. 310 For Private and Personal Use Only Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jAlorake sonagarA cauhAna / thI / jaba rAjA sItaladevane dekhA ki aba adhika dinataka yuddha karanA kaThina hai, taba usane sonekI banI huI apanI mUrti jisake galemeM adhInatAsUcaka jaMjIra par3I thI aura sau hAthI Adi bheTameM bhejakara mela karanA cAhA / alAuddInane ukta vastuyeM svIkAra kara kahalAyA ki jabataka tuma svayaM Akara vazyatA svIkAra na karoge tabataka kucha na hogA / yaha suna rAjA svayaM hAjira huA aura ukta kilA sulatAna ke adhIna kara diyA / sulatAnane ukta kileko lUTane ke bAda khAlI kilA sItaladevako hI sauMpa diyaa| parantu usake rAjyakA sArA pradeza apane sardAko de diyA / " yadyapi ukta tavArIkhake lekhase sItaladevake vaMzakA patA nahIM lagatA hai, tathApi mUtA naiNasIkI khyAtameM likhA hai ki vi0 saM0 1364 meM bAdazAha alAuddInane sivAneke kilepara kabjA kara liyA aura cauhAna sItala mArA gayA / mRtA naiNasI kI khyAtameM yaha bhI likhA hai ki, kItU ( kIrtipAla ) ne paramAra kuMtapAlase jAlora aura paramAra vIranArAyaNa se sivAnA liyA thA / ataH sivAnekA rAjA sItaladeva cauhAna kItU ( kIrtipAla ) kA hI vaMzaja hogA / 7- mAladeva / matA naiNasIne apanI khyAtameM likhA hai ki, "jisa samaya alAuddInane jAlora ke kile para AkramaNa kiyA, usa samaya kAnhar3adevane apane vaMzako kAyama rakhaneke liye apane bhAI mAlavadevako pahale se hI kilese bAhara bheja diyA thA / kucha samaya taka yaha idhara udhara lUTamAra karatA rahA; parantu antameM bAdazAha ke pAsa dillImeM jA rahA / bAdazAhane prasanna hokara rAvala ratnasiMhase chInA huA cittaur3akA kilA aura usake AsapAsakA pradeza mAladevako sauMpa diyaa| sAta varSataka ukta kilA aura pradeza isake 311 For Private and Personal Use Only Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza adhikArameM rhaa| isake bAda mahArANA hammIrasiMhane; jisako mAladevane apanI lar3akI byAhI thI, dhokhA dekara usa kilepara adhikAra kara liyaa| isapara mAladeva maya apane jesA, kIrtipAla aura vanavIra nAmaka tIna putroMke hammIrase lar3aneko prastuta huA, parantu hammIradvArA harAyA jAkara mArA gyaa| antameM vanavIra hammIrakI sevAmeM jA rahA aura usane use nImaca, jIruna, ratanapura aura kherAr3akA ilAkA jAgIrameM pradAna kiyA tathA kucha samaya bAda vanavIrane bhaiMsaror3apara adhikAra kara liyA aura cambalakI taraphakA vaha pradeza phira mevAr3a rAjyameM milA diyA / " Age calakara matA naiNasI likhatA hai ki " mAravAr3ake rAva raNamalane nADolameM kAnhar3adevake vaMzajoMko eka sAtha hI kala karavA DAlA / kevala vanavIrakA pautra aura rANakA putra lolA jo ki usa samaya mAke garbhameM thA vahIM eka bcaa| usake vaMzajoMne mevAr3a aura mAravAr3ake rAjA oMkI sevAmeM raha phirase jAgIreM prApta kii|" ___ karnala TauDane apane rAjasthAnake itihAsameM likhA hai ki " mAladevane apanI vidhavA lar3akIkA vivAha mahArANA hammIrake sAtha kiyA thA / " parantu yaha bAta bilkula hI nirmUla vidita hotI hai / kyoM ki jaba rAjapUtAnemeM sAdhAraNa ucca kuloMmeM bhI aba taka isa bAtase bar3I bhArI hataka samajhI jAtI hai, taba ukta ghaTanAkA honA to bilakula hI asambhava pratIta hotA hai| tavArIkha-e-phariztAmeM likhI hai: "AkhirakAra cittaur3ako apane kabjemeM rakhanA phajUla samajha sulatAnane khijarakhAnako use khAlI kara rAjAke bhAnajeko sauMpa denekI AjJA de dii| ukta hindU rAjAne thor3e hI samayameM usa pradezako phira apanI agalI hAlata para pahuMcA diyA aura sulatAna alAuddInaka sAmantakI haisiyatase barAbara vahA~kA prabandha karatA rahA / " (1) Brigg's Farishta. Vol. II, p. 363, For Private and Personal Use Only Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jAlorake sonagarA cauhAna / abulaphaz2alane AIne akabarImeM ukta ghaTanAkA varNana diyA hai aura sAtha hI ukta hindU rAjAkA nAma mAladeva likhA hai / karnala TauDane bhI alAuddIna dvArA jAlorake cauhAna mAladevako cittaurakA sauMpA jAnA likhA hai| mAladevake tInoM putroM se kIrtipAla (kItU ) sambhavataH rANapUrake khekA cauhAna zrIkItuka hI hogaa| 8-vanavIradeva / mUtA naiNasIkI khyAtake lekhAnusAra yaha mAladevakA tIsarA putra thaa| vi0 saM0 1394 ( I0 sa0 1337 ) kA eka lekha koTa solaMkiyA~se milA hai| isase usa samaya AsalapurameM mahArAjAdhirAjazrIvaNavIradevakA rAjya karanA prakaTa hotA hai / parantu isameM mahArANA hammIrakA ullekha na honese sambhava hai ki usa samaya yaha svAdhIna ho gayA ho| 9-raNavIradeva / mUtA naiNasIkI khyAtameM vanavIrake putrakA nAma raNavIra yA raNadhIra likhA hai| - vi0 saM0 1443 ( I0 sa0 1386 ) kA eka lekha nADalAIse milA hai / isase usa samaya nADalAIpara cauhAnavaMzaja mahArAjAdhirAjazrIvaNavIradevake putra rAjA zrIraNavIradevakA rAjya honA pAyA jAtA hai / __ mUtA naiNasIke lekhAnusAra raNavIrake do putra the-kelaNa aura rAjadhara / inameMse rAjadhara vi0 saM0 1482 meM mAravAr3ake rAva raNamallake sAthakI lar3AImeM mArA gayA / karnala TauDane bhI apane itihAsameM ukta ghaTanAkA varNana kiyA hai| (1) Annals & Antiquities of Rajsthan, Vol I, p. 248. (2) Bhavanagar Prakrit & Sanskrit Insoriptions. p. 114, (3) Ep. Ind., Vol. XI, p. 63, (4) Ep. Ind., Vol. XI. p. 67' 313 For Private and Personal Use Only Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza sA~corakI shaakhaa| sA~corase pratApasiMhake samayakA eka lekhe milA hai / yaha vi0 saM. 1444 kA hai / isameM likhA hai:___" nADolake cauhAna rAjA lakSmaNake vaMzameM somitakA putra sAlha huA / usakA lar3akA vikramasiMha aura saMgrAmasiMha thA aura usakA putra pratApasiMha usa samaya satyapura ( sAMcora ) para rAjya karatA thaa|" Age calakara isI lekhameM likhA hai-" karpUradhArAke vIrasIhakA putra mAkar3a thA aura usakA vairizalya / vairizalyakA putra suhar3azalya huaa| isakI kanyA kAmala devIse pratApasiMhakA vivAha huA thA / yaha kAmala devI UmaTa vaMzakI thii|" __ mUtA neNasIne cauhAnoMkI sA~cora ( satyapura ) vAlI zAkhAkI vaMzAvalI isa prakAra dI hai:-- 1 rAva lAkhana, 2 vali, 3 sohI, 4 mahandarAva, 5 anahala, 6 jindarAva, 7 AsarAva, 8 mANakarAva, 9 AlhaNa, 10 vijaisI ( isIne sA~cora para adhikAra kiyA thA ), 11 padamasI, 12 sobhrama 13 sAlo, 14 vikramasI, 15 paato| ___ ataH uparyukta lekha jAlorakI zAkhAkA na hokara cauhAnakI sAMcoravAlI zAkhAkA hai| (1) Ep. Ind., Vol. XI, p. 65-67. 314 For Private and Personal Use Only Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nADolake cauhAnoMkA nkshaa| Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra saNyA rAjAAke nAma parasparakAsambandha jJAta samaya samakAlIna rAjA aura unake jJAta samaya lakSmaNa vAkpatirAja prathamakAvi0 saM0 1039 caulukya mUladeva vi0 saM0 1017 se 1052 - - as . ---- For Private and Personal Use Only ----...- www.kobatirth.org . . / zobhita naM. 1 kA putra balirAjanaM. 2 kA putra paramAra muMja, vi0 saM0 1031, 1036, 1050 rAThoDa dhavala vi0 saM0 1053 vigrahapAla naM. 2 kA choTA bhAI mahendra naM. 4 kA putra caulukya durlabha vi0 saM0 1066 se 1078, rASTrakUTa dhavala vi0 saM0 1053 aNahilla naM. 5 kA putra caulukya bhIma, vi0 saM0 1078 sa 1120, paramAra bhoja vi0 saM0 1076, 1.78, 1099 bAlaprasAda naM. 6 kA putra caulukya bhIma, vi0 saM0 1078 se 112., kRSNadeva, vi0 saM0 1117, 1123 jendrarAja ___ naM. 7 kA choTA bhAI vi0 saM0 1132 pRthvIpAla naM. 8 kA putra caulukya karNa, vi0 saM0 1120 se 1150 jojaladeva naM. 9 kA choTA bhAI vi0 saM0 1147 rAyapAla vi0saM0 1189,1195, 1198,12.0,1202 nADolake cauhAnoMkA nakazA / Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra saMkhyA rAjAoMke nAma parasparakAsambandha jJAta samaya samakAlIna rAjA aura unake jJAtasamaya azvarAja naM. 10 kA choTA bhAI vi. saM. 1167, cAlukya jayasiMha vi0 saM0 1150 se 1199 1172, 1200 kaTukarAja naM0 12 kA putra vi0 saM0 1172 siMha caulukya jayasiMha vi0 saM0 1150 se 1199 saMvat 31 ( vi0 saM0 1200) AlhaNadevanaM. 13 kA choTA bhAI vi0 saM0 1209,1218 caulukya kumArapAla vi0 saM0 1199 se 1230 kehaNa naM. 14 kA putra vi0 saM0 1221,1223 yAdava bhilima, vi0 saM0 1244 se 1248 1224, 1228, 1233, 1236, 1249 jayatasiMha naM. 15 kA putra vi0 saM0 1239, 1251 kutabuddIna bhAratake prAcIna rAjavaMza 14 For Private and Personal Use Only www.kobatirth.org 316 16 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAlorake cauhAnoMkA nkshaa| Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra sakhyA rAjAoMke nAma parasparakAsambandha jJAta samaya samakAlIna rAjA aura unake jJAtasamaya kIrtipAla ___ AlhaNakA putra vi0 saM0 1218 / guhilota kumArasiMha samarasiMha naM. 1 kA putra vi0 saM0 1239,1242 udayasiMha naM. 2 kA putra vi0 1262, 1274, vIrama 1305, 1306 cAcigadeva naM. 3 kA putra vi0 saM0 1319,1326, zalya 1328, 1333 .... For Private and Personal Use Only 317 www.kobatirth.org sAmantasiMha naM. 4 kA putra ? vi0 saM0 1339, | 1345, 1352, 1353 kAnhar3adeva naM. 5 kA putra ? vi0 saM0 1353, hi. sa. 703 ( vi0 saM0 1361) mAladeva naM. 6 kA chottaabhaaii| vanAradeva naM. 7 kA choTA putra vi0 saM0 1394, raNavaridevanaM. 8 kA putra vi0 saM0 1443 jAlorake cauhAnoMkA nakazA Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 9 Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza candrAvatIke devar3A cauhAna / 1-maansiNh| hama pahale udayasiMhake itihAsameM likha cuke hai ki mAnasiMha ( mAnavasiMha ) udayasiMha kA bar3A bhAI thaa| 2-prtaapsiNh| yaha mAnavasiMhakA putra aura uttarAdhikArI thA / isakA dUsarA nAma devarAja bhI thA aura isIse isake vaMzaja devar3A cauhAna khlaaye| 3-bIjar3a / / yaha pratApasiMhakA putra aura uttarAdhikArI thaa| isakI upAdhi 'dazaspaMdana' thii| vi0 saM01333 ( I0 sa0 1276 ) kA isake samayakA eka lekha TokarA ( sIrohI rAjyameM ) gA~vase milA hai / isase prakaTa hotA hai ki isane AbUke pazcimakA bahutasA pradeza paramAroMse chIna liyA thaa| isakI strIkA nAma nAmalladevI thaa| isase isake 4 putra huelAvaNya karNa, DhuMDha (lubhA ), lakSmaNa aura laNavarmA / inameM se bar3e putra lAvaNyakarNakA dehAnta bIjar3ake sanmukha hI ho gayA thaa| 4-luMDha (luNbhaa)|| yaha bIjar3akA dvitIya putra aura uttarAdhikArI thA / vi0 saM0 1377 (I0 sa0 1320 ) kA isake samayakA eka lekha AbU parake acalezvarake mandirameM lagA hai| isase prakaTa hotA hai ki isane candrAvatI aura arbuda ( AbU ) ke pradezapara adhikAra kara liyA / isake samayake vi0 saM0 1372 ( I0 sa0 1316 ) aura vi0 saM0 For Private and Personal Use Only Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir candrAvatIke devar3A cauhAna / 1373 ( I0 sa0 1317) ke do lekha aura bhI mile haiN| ye AbUparake vimalazAhake mandirameM lage haiM / ___ isane acalezvarake mandirakA jIrNoddhArakara eka gA~va usake arpaNa kiyA thaa| isake do putra the-tejasiMha aura tihuNAka / 5-tejsiNh| yaha luDhakA bar3A putra aura uttarAdhikArI thA / isake samayake 3 zilAlekha mile haiN| pahalA vi0 saM0 1378 (I0 sa0 1321) kA, dUsarA vi0 saM0 1387 (I0 sa0 1331) kA aura tIsarA vi0 saM0 1393 ( I0 sa0 1336 ) kaa| ___ isane 3 gA~va AbU parake vaziSThake prasiddha mandirako arpaNa kiye the| 6-kAnhar3adeva / yaha tejasiMhakA putra aura uttarAdhikArI thA / isake do zilAlekha mile haiM / inameM pahalA vi0 saM0 1394 ( I0 sa. 1337 ) kA hai / isase prakaTa hotA hai ki isake samaya AbU parake prasiddha vaziSThamandirakA jIrNoddhAra huA thA / dUsarA vi0 saM0 1400 ( I0 sa0 1343) kA hai| yaha AbU parake acalezvarake mandirameM rakkhI isakI pattharakI mUrtike nIce khudA hai| ___ isake vaMzajoMne sIrohI nagara basAyA thA aura aba taka bhI vahA~para isI zAkhAkA rAjya hai| rAyabahAdura paNDita gaurIzaGkara ojhAne isa zAkhAkA vistRta vRttAnta apane " sIrohI rAjyakA itihAsa " nAmaka pustakameM likhA hai| For Private and Personal Use Only Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratake prAcIna rAjavaMza pariziSTa / dhaulapurake cauhAna / vi0 saM0 898 kI vaizAkha zuklA 2 kA eka lekha dhaulapurase mila. hai / yaha cauhAna rAjA caMDa mahAsenake samayakA hai / isameM vahA~ke cauhAnoMkI vaMzAvalI isa prakAra dI hai: 1 Isuka, 2 mahizarAma ( isakI strI karAhullA isake pIche satI huI thI), 3 cnnddmhaasen| bhaDaucake cauhAna / vi0 saM0 813 kA eka tAmrapatra bhar3auca ( gujarAta ) se milA hai| usameM vahA~ke cauhAnoMkI vaMzAvalI isa prakAra dI hai: 1 mahezvaradAma, 2 bhImadAma, 3 bhartRvRddha prathama, 4 haradAma, 5 bhrUbhaTa ( yaha haradAmakA choTA bhAI thA ), 6 bhartRvRddha dvitIya ( yaha nAgAvalokakA sAmanta aura bhaDauMcakA rAjA thA ) / isa samaya cauhAnoMke vaMzajoMkA rAjya choTA udayapUra, bariyA, sIrohI, bUMdI aura koTA ina pA~ca sthAnoMmeM hai / inameMse pahalekI tIna riyAsatoMkA sambandha to sAMbharakI mukhya zAkhAse batalAyA jA cukA hai aura bArkAkI do riyAsatoMkA sambandha bhI mUtA naiNasIkI khyAta aura karnala TauDa Adike AdhArapara nADolakI zAkhAkI hI upazAkhAmeM pratIta hotA haiN| inake eka pUrvajakA nAma hararAja thaa| usIke nAmake apabhraMzase ye loga hADA cauhAnake nAmase prasiddha hue / For Private and Personal Use Only Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private and Personal Use Only Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private and Personal Use Only