________________
५७४
षड्दर्शन समुझय भाग - २, श्लोक - ५४, जैनदर्शन
सामान्यलक्षणाविनाभावि, सामान्यलक्षणं च विशेषलक्षणाविनाभावि, सामान्यविशेषलक्षणयोरन्योन्यापरिहारेण स्थितत्वात् । तेन प्रमाणविशेषलक्षणस्यादौ प्रमाणसामान्यलक्षणं सर्वत्र वक्तव्यम्, अतोऽत्रापि प्रथमं तदभिधीयते । “स्वपरव्यवसायि ज्ञानं
प्रमाणं" इति, प्रकर्षेण संशयाद्यभावस्वभावेन मीयते परिच्छिद्यते वस्तु येन तत्प्रमाणम् । स्वमात्मा ज्ञानस्य स्वरूपं परः स्वस्मादन्योऽर्थ इति यावत् तौ विशेषेण यथावस्थितस्वरूपेणावस्यति निश्चिनोतीत्येवंशीलं यत्तत्स्वपरव्यवसायि, ज्ञायते प्राधान्येन विशेषो गृह्यतेऽनेनेति ज्ञानम् अत्र ज्ञानमिति विशेषणमज्ञानरुपस्य व्यवहारमार्गानवतारिणः सन्मात्रगोचरस्य स्वसमयप्रसिद्धस्य दर्शनस्य सन्निकर्षादेश्चाचेतनस्य नैयायिकादिकल्पितस्य प्रामाण्यपराकरणार्थं, ज्ञानस्यापि च प्रत्यक्षरूपस्य शाक्यैर्निर्विकल्पतया प्रामाण्येन कल्पितस्यापि संशयविपर्ययानध्यवसायानां च प्रमाणत्वव्यवच्छेदार्थं व्यवसायीति, पारमार्थिकपदार्थसार्थापलापिज्ञानाद्वैतादिवादिमतमपाकर्तुं परेति, नित्यपरोक्षबुद्धिवादिनां मीमांसकानामेकात्मसमवायिज्ञानान्तरप्रत्यक्षज्ञानवादिनां वैशेषिकयौगानामचेतनज्ञानवादिनां कापिलानां च कदाग्रहनिग्रहाय स्वेति, समग्रं तु लक्षणवाक्यं परपरिकल्पितस्यार्थोपलब्धिहेत्वादेः प्रमाणत्वलक्षणत्वप्रतिक्षेपार्थम्, अत्र च स्वस्य ग्रहणयोग्यः परोऽर्थः स्वपर इत्यस्यापि समासस्याश्रयणाद्व्यवहारिजनापेक्षया यस्य यथा ज्ञानस्याविसंवादः, तस्य तथा यत्र प्रामाण्यमित्यभिहितं भवति, तेन संशयादेरपि धर्मिमात्रापेक्षया न प्रामाण्यव्याहतिः ।।५४ ।। ટીકાનો ભાવાનુવાદ:
અહીં (આગળ ઉપર) ગ્રંથકારશ્રી સ્વયં પ્રત્યક્ષાદિપ્રમાણના વિશેષલક્ષણને કહેશે. તે વિશેષલક્ષણ સામાન્ય લક્ષણને અવિનાભાવ હોય છે અને સામાન્યલક્ષણ વિશેષલક્ષણને અવિનાભાવ હોય છે. કારણ કે સામાન્ય અને વિશેષલક્ષણો એકબીજાનો પરિહારકરીને રહી શકતા નથી. તેથી પ્રમાણનું વિશેષલક્ષણ (કહેતાં પહેલાં) પ્રારંભમાં પ્રમાણનું સામાન્ય લક્ષણ સર્વઠેકાણે કહેવું જોઈએ. આથી અહીં પણ પ્રથમ પ્રમાણનું સામાન્ય લક્ષણ કહેવાય છે.
સ્વ-પરવ્યવસાયિજ્ઞાનને પ્રમાણ કહેવાય છે-અર્થાતુ સંશય, વિપર્યયઆદિના નિરાકરણ કરવાના સ્વભાવદ્રારા વસ્તુ જેનાથી જણાય છે, તે પ્રમાણ કહેવાય છે. અર્થાત્ સ્વ = પોતાના (જ્ઞાનના) સ્વરૂપનું તથા સ્વથી ભિન્ન પરપદાર્થનું યથાવસ્થિત નિશ્ચયાત્મકજ્ઞાન જેનાથી થાય છે, તે સ્વ-પરવ્યવસાયિજ્ઞાન પ્રમાણ કહેવાય છે. A "स्वपरव्यवसायि ज्ञानं प्रमाणम् ।" - प्रमा० त० - १/२ । जैनतर्कभाषा ।
