________________
દા.ત. તત્યન્ત સરિમાવાના વિમાડનુવર્તત નતિ મ. ઘણી વાર ભાષ્યકાર સૂત્રકારના બચાવ પણ કરે છે. ' (૮-૧-૮) સ્ત્રમાં સૂવા (અદેખાઇ) અને મુત્સન (નિન્દ્રા) ના તથા શોપ અને મર્તન (શબ્દદ્વારા ભય પમાડવો) નો એક અર્થ હોવાથી તેમના અલગ નિર્દેશ અનર્થક છે. વાર્તિકકારના એ આક્ષેપના બચાવમાં ભાગકાર કહે છે કે અલ્યા વિના પણ ઉત્સના હોય છે અને ગુસ્સે થયા વિના પણ ભર્લ્સના હોય છે તેથી તેમના પૃથક ઉલ્લેખ યોગ્ય છે.” વૃદિર સૂત્રમાં વૃદ્ધિ એ સંજ્ઞાવાચક શબ્દના પર્વનિપાત કર્યો છે તેનો વાંધો લનારને ભાષ્યકાર કહે છે કે મંગળ માટે આચાર્ય આ તે કર્યું છે તે માટે ક્ષમા કરા અથવા ચલાવી લ્યો :02 ભાષ્ય (નવાન્ડિક) માં પ્રત્યાખ્યાન કરેલ સૂત્રો ન ધાતુટીપ ઉર્ધધાતુ . (૧-૧-૪) આ સૂત્રનો ભાગ કારે અનેક સ્થળે આધાર લીધો છે જિઃ (૧-૧-૩૯) વાવ ૬ અને ૧-૧-૫ 5) વા વગેરે) દીવીટામ્ II (૧-૧-૬ ), વહુIMવતુતિ સંસ્થા II (૧-૧-૨૩). Uન્તિા પર્ II (૧-૧-૨૪), ને દુવાદી ii (૧-૧-૨૯), ન ત વિમા II (૧-૧-૪૪), gવ ટુ વકો || (૧-૧-૪૮), સ્થાનડન્તરતમ: II (૧-૧-૫૦) અને સ્વરાિિનપાતમવ્યયમ્ | સર્વવમઃ | નેનન્તઃ | વતવાતમુર્ન્સ -સુનઃ || અને ૩૦મવિશ્ચ (૧-૧-30 થી ૮૧) એ પાંચ સુત્રોનું પણ પ્રત્યાખ્યાન કર્યું છે. અંતિમ સત્ર માટે કહે છે કે જા. પરિગણ ન કરવાનું હોય તો સ્ત્ર કરવાની જરૂર નથી.(દ્ધિ પરિયાને ચિંતા નાર્થોડવ્યમવરસિંgયા મા ).
વોત્તર મુનીનાં પ્રખ્યમ્ -- ભાષા આ પરિવર્તનશીલ સંસારનો ભાગ છે તેથ્રી તે પણ પ્રવાહની જેમ વહેતી રહે છે. તેમાં થોડે થાડ સમયે ફેરફાર થાય છે. કોઇ શબ્દા પૂર્વે પ્રચારમાં હોય તે પાછળના સમયમાં પ્રયોગમાંથી જતા રહે છે. પૂર્વે જેમનો પ્રયોગ ન થતા હોય તેવા નવા શબ્દા પ્રચારમાં આવે છે. અને ક્વચિત્ કાળાન્તર શબ્દનો અર્થ બદલાઇ જાય છે. ભાષામાં આવતા આ પ્રકારના ફેરફારાને વ્યાકરણ શાસ્ત્રના ફલકમાં, આવરી લેવા માટે તે તે કાળના વૈયાકરણ પ્રયાસ કરે તે સ્વાભાવિક છે. પાણિ નીચ વ્યાકરણની બાબતમાં પણ આમ જ બન્યું છે. એટલે કે વૃત્તિઓ, વાર્તિકો, મહાભાષ્ય વગેરેમાં એ ફેરફારોની નોંધ લેવામાં આવી. આ પ્રકારના ભાષાકીય પરિવર્તનને આવરી લેવા માટે ૩પસંસ્થાનમ્, વચમ્ વીર્યમ્ , ફુર્તિ, રુમ્ કે ફુZ: વગેરે શબ્દોનો પ્રયોગ જુદા જુદા આચાર્યો દ્વારા કરવામાં આવે છે. કા.ચારણ, અનેક સ્થળે ૩પસંસ્થાન નો અર્થ પ્રતિપાદન અને વચમ્ એટલે વ્યાખ્યા કરવી અર્થાત્ સમજવું જોઇએ એમ કરે છે. જો કે તે બાબતમાં હરદત્ત સ્પષ્ટતા કરે છે કે સત્રથી જ સિદ્ધ ન થયું હોય તેને ઉપસંખ્યાન દ્વારા સિદ્ધ કરવું જોઇએ, પરંતુ ઉપસિંખ્યાનનો આધાર લઇને સુત્રનું પ્રત્યાખ્યાન ન કરવું જોઇએ. 5 ન દુવાદૌ I માં ગોનર્દીયે અર્થાત્ પતંજલિએ ૩ જો તુ કર્તવ્ય વગેરે વિધાન દ્વારા
જૂઓઃ સાપ સુમેન પરાઃ ત્વર્થઃ સનું પ્રત્યાચાયત્તે સૈપા મદતો વૈરાર-સ્તન્વચ્છવનીત મ0 (ચોખ ભા.૧,પૃ. ૧૦૯). "| જુઓ નર્થધાપ: // (૨-૪-૫ ૬) પર વાયરાન્ઝતાડસૂયાતપશુ–નમર્તનy I માત્ર તે પર નૃત્સિનોઃ कोपभर्त्सनयोश्चैकार्थत्वात्पृथक्त्वनिर्देशानर्थक्यम् ॥वा ॥त. ५.२ सामृतैः पाणिभिनन्ति गुरवो न विषोक्षितैः। लालनायिणो दोषा स्ताडनाश्रयिणो गुणाः ॥ भा० गुरवो हि - -अकुप्यन्तोऽपि भर्त्सनं कुर्वते ।- - विनाऽप्यसूयया कुत्सां कुर्वन्तीति पृथक्तयोः। निर्देशः सूत्रकारेण विहितः सूक्ष्मबुद्धिना। प्र० सामृतैरिति अतोऽसूयाकुत्सनयोः पृथग्ग्रहणं कर्तव्यमित्यर्थः । उ० 12 જુઓ: વૃરિનિ ત ? તમારાઈચ મૃગતા(કિ.પૃ.૪૦). 20 अस्त्यप्रयुक्त इति चेन् नार्थे शब्दप्रयोगात् ॥वा० ॥ अर्थे शद्वाः प्रयुज्यन्ते ॥ सन्ति चैषां शद्वनामा येष्वर्थेषु प्रयुज्यन्ते ॥ भा० (ચી ખંભાલ, પૃ.૬ ૯). : 31: પ્રીત્વત્ વા પામર્થડાછેદવુતો મારુ (એજન પૂ. ૬ ૯),
* ૩પસંલ્યન (દા.ત.૧-૧-૬૫ માં) નો અર્થ પ્રતિપાદન અને વ મ્ એટલે વ્યાખ્યા કરવી અર્થાત્ સમજવું જોઇએ, (દા.ત.૬-૩-૬૧ પર) મૃવસદ્ધિનામા મવતિત વચમ્ ૦ વચમ્ વ્યામિત્વર્થ: તને ચાહ્યાનમ્ - મૃદ્ધિનાमकारो भविष्यतीति । न्या०
૨૦
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
