Traivarnikachar

Author(s): Somsen
Publisher: Rajubai Bhratar Virchand
Catalog link: https://jainqq.org/explore/020835/1

Page #1

त्रैवर्णिकाचार.

Page #2

श्रीसोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार अथवा धर्मरसिकशास्त्र.
मराठी भाषांतरासह.
प्रसिद्ध करणार राजूबाई भ्रतार वीरचंद, धाराशीव. आवलबाई भ्रतार अमीचंद, धाराशीव.
कोल्हापूर जैनेंद्र छापखाना सन १९१०.
किंमत ३ रुपये.

Page #3

crenoncuacuocunconcacau.nurunann
CocaCann
त्रैवर्णिकाचार
अथवा धर्मरसिकशास्त्र
wwewereeeeeeeeees
वाचकहो! ह्या जगांत सर्वलोक सुखप्राप्तीकरितां नेहमी खटपट करीत आहेत, ही गोष्ट आह्मीं नव्याने सांगितली पाहिजे असे नाही. सुख हा विषय आगोपालांगन सुविदित आहे. लहान मुले सुध्दा "बाळा तूं हे काय करतोस?" असे विचारिले असता “गम्मत करतो" असे झगतात. गम्मत मंगजे सुखना-2 १तीचा प्रयत्न होय. तेव्हा लहान मुलापासून तो वृध्दांपर्यंत सर्वांना सु व हा विषय नि:संशयपणे प्रिय आहे?
झणून त्याची प्राप्ती व्हावी ह्याकरितां आमा सर्वांची खटपट चाललेली आहे. ह्या आमच्या खयरी अनेक प्रकारच्या आहेत. कित्येक लोक द्रव्य मिळविण्याची खटपट करीत आहेत, कित्येक लोक स्त्री मिळावी, ह्मणून उद्योग करीत आहेत, कित्येक पुत्र होण्याकरिता प्रयत्न करीत आहेत, कित्येक विद्याप्राप्तीकरिता
WAVMANAL
eBOG
vNAMA

Page #4

त्रैवर्णिकाचार अथवा धर्मरसिकशास्त्र. पान २. Receneaveerencexcseenerceeeeeeeeeeeeera
रात्रंदिवस मेहनत करीत आहेत, कित्येक राज्य मिळविण्याच्या धांदलींत गुंतले आहेत, कित्येक निराळेच १दुर्व्यापार करण्यांत गुंतले आहेत, असे नेहमी आपल्या दृष्टी पडते. त्यावरून सुखाचे साधन एकच नसून
ती अनेक आहेत, सुखप्राप्तीकरितां असें ह्मणणे भाग पडते. परंतु आमच्या पूर्वाचार्यांनी आपल्या विशाल बुध्दीने विचार करून सर्व सुखाचे एकच साधन शोधून काढले आहे. वर सांगितलेली साधनें चिरस्थायी नसून स्वल्पकालांत नाश पावणारी आहेत, परंतु हे साधन चिरस्थायी असन अविनाशी आहे. वरील साधनांत अनेकांचे पारतंत्र्य असते, परंतु पूर्वाचार्यानी शोधून काढलेल्या साधनांत मनुष्य स्वतंत्र होऊन सुखानुभव करतो. वरील द्रव्यपुत्रादिक साधनें ही एखादेवेळी दुःखाला कारणीभूत होतात; परंतु ह्या, साधनापासून दुःखतर मुळीच होत नमून, उलट कोणत्याही कारणाने दुःख प्राप्त झाले असल्यास त्याचें? निवारणच होते. असे हे सर्व सुखसाधनापेक्षा अत्यंत महत्वाचे साधन आहे. आता इतक्या ह्या वर्णना-१ वरून हे साधन कोणते असावे' अशी जिज्ञासा वाचकांना होणे अगदी साहजिक आहे. त्याचे उत्तर ९. आचार्यानी फार थोड्या शब्दांत दिले आहे. ते ह्मणतात- भव्यहो! 'मुखं च न विना धर्मात् ' ह्मणजे, सुख हे धर्मावांचून होत नाही. तेव्हां धर्म हेंच सुखाचें मुख्य साधन आहे.

Page #5

तैवर्णिकाचार अथवा धर्मरसिकशास्त्र, पान ३.
आमच्या शास्त्रकारांनीं सुखाचे विनाशी आणि अविनाशी असे दोन भेद केले आहेत, आणि त्यांना ते क्रमानें अभ्युदय आणि निःश्रेयस अशी नांवें देतात. जीवाला संसारांत स्त्रीपुत्रादिकांपासून जें सुख होतें, व स्वर्गात जे सुख होतें त्याला अभ्युदय असें ह्मणतात, आणि जीव ह्या जन्ममरणात्मक संसारापासून मुक्त होऊन जें सुख भोगतो त्याला निःश्रेयस ह्मणतात. हीं दोनही प्रकारचीं सुखें धर्माच्या योगानें जीवाला प्राप्त होतात असा आपल्यांतील सर्वज्ञ तीर्थकर भगवंतानीं सिद्धांत बांधून ठेविला आहे. आणि ह्या सिद्धांतावर येणाऱ्या शंकांचा सर्वथा निरास करण्याकरितां आपल्यांतील प्राचीन पंडितांनी आपली कुशाग्रबुद्धि खर्च करून मोठमोठे ग्रंथ लिहून ठेऊन आमच्यावर अनंत उपकार ? केले आहेत. ते ग्रंथ समग्र वांचून पाहिले असतां धर्म हैं सुखसाधन आहे किंवा नाहीं ह्या शंकेचा सहज निरास होण्यासारखा आहे.
Resea
ह्या धर्माचे क्रियाकांड आणि ज्ञानकांड असे दोन भाग कल्पितां येण्यासारखे आहेत. त्यांतील क्रियाकांडांत आपण ज्यांना 'धार्मिकक्रिया, असें समजतो त्या क्रियांचा समावेश होतो. ह्या ?

Page #6

वाणकाचार अथवा धर्मरसिकशास्त्र. पान ४.
१क्रिया कशा करावयाच्या ह्याबद्दल अकलंकदेव वगैरे मोठमोठ्या पंडितांनी अकलंकसंहिता वगैरे मो-2
ठमोठे ग्रंथ केले आहेत. ते ग्रंथ फार मोठे असल्याने अल्पबुद्धि अशा जिज्ञासु लोकांची जिज्ञासा ६ तृप्त होत नाही; हे मनांत आणून भट्टारक श्रीसोमसेन मुनींनी “वैवर्णिकाचार" ह्मणून लहानसा ग्रंथ लिहून ठेविला आहे. ह्या ग्रंथांत बऱ्याच नित्यनैमित्तिक क्रियांचा त्यांनी समावेश केला, अमून त्या त्या क्रियेला लागणा-या मंत्रांचाही उल्लेख केला आहे. हा ग्रंथ प्रत्येक जैन ह्मणविणाऱ्या श्रद्धालु श्रावकाने अवश्य संग्रही ठविला पाहिजे. कारण, अलीकडे आमच्या लोकांत जैन धर्मातील क्रियांचें ज्ञान लुपपाय झाले असल्याने कोणालाच आपल्या नित्यनैमित्तिक क्रिया करता येत नाहीत. इतकेच नसून आपल्यामध्ये अमूक अमूक क्रिया आहेत किंवा नाहीत ह्याचे, हे सुद्धा ज्ञान नाहीसे झाले आहे. ही आमच्या समाजांतील न्यूनता जावी आणि अंशतः तरी, १ आपल्या सधर्मीयांना धर्मज्ञान व्हावे ह्याकरितां आमी हा श्रीसोमसेन मुनींनी केलेला ग्रंथ आमच्या संस्कृतानभिज्ञ वाचकाकरितां फार परिश्रमाने माहिती मिळवून मराठीत भाषांतर करून छापिला आहे. आमच्या धर्मबंधुंना आमची सविनय प्रार्थना आहे की, हा ग्रंथ प्रत्येकाने आपल्या संग्रही ठेवून

Page #7

वैवर्णिकाचार अथवा धर्मरसिकशास्त्र. पान ५. NewwwantaraweANANaaeeMarwANAVANAwaan ह्यांत सांगितल्याप्रमाणे धार्मिक क्रिया करावयास प्रवृत्त झाल्यावांचून आमच्या श्रमाचें साफल्य होणे १ शक्य नाही, ही गोष्ट त्यांनी लक्षात ठेवावी.
श्रीसोमसेन भट्टारकांचे जीवन चरित्र आमांस कोठेच उपलब्ध झाले नाही ह्याबद्दल आझांस फार खेद होतो. आमच्या सधीय वाचकांपैकी कोणास काही विदित असल्यास अथवा इतउत्तर विदित है झाल्यास त्यांनी कृपा करून ते आमांस कळवावें. ह्मणजे आह्मीं कृतज्ञापूर्वक ते आमच्या जैनबोधक मासिकांत अवश्य देऊ. ह्यांनी पहिल्या अध्यायांतील नवव्या श्लोकांत आपण हा जो त्रैवर्णिकाचार ग्रंथ केला त्यांत कोणकोणत्या ग्रंथकारांचे ग्रंथ प्रमाण मानले आहेत ते समजण्याकरितां त्या ग्रंथकारांची नांवें। घातली आहेत. त्यांत श्रीजिनसेनाचार्यांचंही नांव आहे. परंतु श्रीजिनसेनाचार्यांनी महापुराणांत में? सांगितले आहे, त्यांत आणि ह्या श्रीसोमसेनमुनीश्वरांच्या सांगण्यांत आह्माला कोठे कोठें थोडा फरक ? वाटतो. तो आह्मी भाषांतरांत एक दोन ठिकाणी दाखविला आहे. आतां तो फरक नुसत्या श्रीजिनसेनाचार्यांच्या ग्रंथाशीच आहे किंवा त्यांनी त्या श्लोकांत सांगितलेल्या बाकीच्या ग्रंथाशी देखील आहे; किंवा त्या बाकीच्या ग्रंथकारांच्या मताप्रमाणे हे ह्यांचे लिहीणेच योग्य आहे, ह्याचा विचार आज आह्मांस Ancoverenvuorenarcoeraasasoa unaona avea

Page #8

ROBA00
तैवर्णिकाचार अथवा धर्मरसिकशास्त्र. पान ६. OnemwantewwwwwserveereencareeMaraeaaram
करावयाची सोय नाही. कारण, बाकीचे ग्रंथ आज आमांस पहावयास मिळाले नाहीत. ते जेव्हां । ९पहावयास मिळतील त्यावेळी आह्मी ह्याचा योग्य विचार करूं. आज आमांस ह्या फरकाबद्दल इतकेंच वाटते की, श्रीसोमसेन मुनीश्वरांनी ज्यापेक्षां श्रीजिनसेनाचार्याचे नांव लिहून त्यांच्याबद्दल आपली असलेली पूज्यबुद्धि व्यक्त करून (अध्याय १ श्लोक ६ पहा) देखील त्यांनी लिहील्याच्या विरुध्द कोठे कोठे लिहिले आहे; त्यापेक्षा बाकीच्या ग्रंथकारांशी ह्यांचे ऐकमत्य असावे. असो. ६ हा ग्रंथ श्रीसोगसेन भट्टारकांनी फारच थोडक्यांत केला असून व्यवहारांत ज्या गोष्टींची नेहमी आवश्यकता
असते त्या सर्व गोष्टींचा त्यांनी ह्या आपल्या ग्रंथांत बराच समावेश केलेला आहे. ह्यांत त्रैवर्णिक ह्मणजे, ब्राह्मण, क्षत्रिय आणि वैश्य ह्यांचा नित्यनैमित्तिकक्रियेसंबंधी बहुतेक सर्व आचार सांगितला असल्याने धार्मिक लोकांनी हे एक पुस्तक सध्या संग्रही ठेवले असतां व त्यांत सांगितल्याप्रमाणे क्रिया करण्याचा टूसंप्रदाय ठेवला असतां धर्माभिमानाला मूर्तस्वरूप आल्यासारखे होणार आहे. या ग्रंथाचे मराठी भाषांतर करितांना सिद्धांतशास्त्रसंपन्न श्रीयुत पंडित आप्पणा उपाध्याय उदगांवकर यांनी बरीच माहिती देऊन आमास मदत केली; याबद्दल आह्मी त्यांचे अभिनंदन करितो.
BPLEAVAMMAVISALAYAN
VAALAMA
MewwwwwwwwwwVRAVAwaveASOON

Page #9

Acharya Shri Kalassagarsuri Gyanmandir
वैवर्णिकाचार अथवा धर्मरसिकशास्त्र. पान ७. scancanowconncncncncncnoCaCOCOCCnncncncos
हा ग्रंथ आमच्या सर्व जैन बंधुंना संग्रही ठेवता येणे शक्य नाही. कारण, आमच्या समाजांत गरीब लोक फार आहेत. ह्यांकरितां आमच्या धनवान् व वदान्य अशा सधर्मीयांना आमची अशी विनंति: आहे की, त्यांनी आपल्या स्वताच्या द्रव्यव्ययाने आपल्या शक्तीप्रमाणे काही पुस्तके घेऊन गरीव सध-5 मीयांना दिला असता त्या पुस्तकांचा अभ्यास करून जितके लोक यथास्थित धर्मक्रिया करतील तितक्यांना धार्मिक बनविल्याचे श्रेय आमच्या ह्या धनिकांना प्राप्त होणार आहे.
pleasevavivarvM
HMMMMAVMaineetenesse.
आपला, कल्लाप्पा भरमाप्पा निटवे.
कोल्हापूर.
Meeeeeeeeeer

Page #10

Page #11

Acharya Shri Kailassagarsur Gyanmandir
|| श्रीवीतरागाय नमः ॥ त्रैवर्णिकाचारांतील विषयांची
अनुक्रमणिका.
UNeet
meev४४BreANNovel
अध्याय पहिला.
विषय. विषय.
उपोद्धात. मंगलाचरण.
आर्तध्यानाचे भेद. ग्रंथकाराची प्रतिज्ञा.
रौद्रध्यानाचे भेद. सज्जनदुर्जनवर्णन.
धर्मध्यानाचे भेद. वक्त्याचे लक्षण.
शुक्लध्यानाचे भेद. ग्रंथाचे लक्षण.
प्रातःकालचा विधि. श्रोत्याचे लक्षण.
सामायिक. श्रोत्याचे प्रकार.
मंत्रचे भेद. ecaceBRWASNASANAVeerwANWAR

Page #12

वैवानकाचारांतील विषयांची अनुक्रमणिका. पान २.
evaaeeeeeeeavee विषय.
पृष्ट. विषय. हिंसा वगैरेचे १०८ भेद.
मलमूत्रोत्सर्गस्थान. दुसस्या त-हेनें हिंसेचे भेद.
३९ शौचास निषिद्ध स्थान. वशीकरण वगैरे कर्मभेदाने कालादिकांचा भेद.
मलमूत्रोत्सर्गास अयोग्य अवस्था. कर्मभेदाने जपाचे प्रकार.
मलमूत्रोत्सर्गादिकांच्या वेळी यज्ञोपवीताची व्यवस्था ५९ माळेचे प्रकार.
शौचास बसण्याचा प्रकार. मंत्र.
मौनधरण्याचे प्रसंग. मंत्रजप करण्याची स्थाने.
क्षेत्रपालाची प्रार्थना. जिनबिंचदर्शनस्तुति.
शौचाच्या वेळी मुख कोणीकडे असावे वगरे. अध्याय २रा.
गुदप्रक्षालन. शौचाची आवश्यकता.
बाह्याभ्यंतरशुद्धि. बाह्यशुद्धि.
चुळा भरणे वगैरे. कार्यविचार.
ब्राम्हणादिकांनी ग्राह्य मृत्तिका. बहिर्दिशेस गमन.
अग्राह्य मृत्तिका. Recenv e eecretecRSONAVANAwevarwasnea
ANANAA
nemann nauruarea
G
uru
N

Page #13

वैवर्णिकाचारांतील विषयांची अनुक्रमणिका. पान ३.
विषय.
MANMa"
६५
ग्राह्य मृत्तिका. मृत्तिकचे प्रमाण. मृत्तिकेचा शुद्धतेस उपयोग. निरनिराळ्या अवस्थेत शुद्धीचे परिमाण. स्त्रियादिकांच्या शुद्धीचा प्रकार. दंतधावन. चुळा भरण्याचे प्रमाण. तोंडांतील पाणी टाकण्याचे स्थळ. दंतधावनास योग्य काष्ठ. त्याचे प्रमाण. निषिद्ध काष्ठे. निषिद्ध दिवस. निषिद्धदिवशी दंतधावन.
विषय. दंतधावनाचा काल. दंतध वनास काष्ठ न मिळाल्यास. त्यावेळी डोळे वगैरे धुणे. जलाशयांत न धुंकणे. तैलमर्दन. वारभेदानें तैलमर्दनाचे फल. अवश्य तैलमर्दनाचे प्रसंग. ग्राह्य तेल. अंगास तेल लावण्याच्या वेळी तैलबलि. आग्राह्य तैल. स्नानविधि. स्नानाला योग्य उदक. मिथ्यादृष्टींनी मानलेल्या तीर्थात स्नान न करणे. ७७
Numancarea

Page #14

त्रैवर्णिकाचारांतील विषयांची अनुक्रमणिका. पान ४. eveeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeee विषय.
पृष्ट, विषय. त्यांत स्नान करण्याचा प्रसंग आल्यास.
गौतमादिऋषितर्पण. ब्रम्हचारी आणि यति ह्यांनी तेल अंगास
ऋषभादिपितृतर्पण. न लावण्याविषयी.
अन्यतपण. प्रातःस्नानाची आवश्यकता.
वस्त्रनिष्पीडन ( वस्त्र पिळणे.) प्रातःस्नान होणे अशक्य असल्यास.
शुद्धवस्त्रधारण. स्नान करण्याच्या वेळची क्रिया.
वस्त्रधारणानंतर अंग पुसण्याचा निषेध. स्नान करतांना तोंड कोणीकडे असावे.
असा निषेध करण्याचे कारण. म्नानाचे विशेष प्रसंग.
शेंडीतून पाणी न गळू देणे. स्नानाचे मंत्र व विधि.
दहाप्रकारचे नग्न. स्नानांग तर्पण.
पांघरण्यास अयोग्य वस्त्र, अध्याय ३ रा.
काळ्या बस्त्राचा निषेध. अर्हत्स्नान.
स्त्रियांचे वस्त्र पुरुषाने न नेसणे. जयादिदेवतातर्पण.
८९ परवस्त्र नेसल्याचे फल.
८८
नियां

Page #15

विषय.
वैवर्णिकाचारांतील विषयांची अनुक्रमणिका. पान ५. Anna Cannavausanne Cannavacavanaman
विषय. न धुतलेलें वगैरे वस्त्र न नेसणे.
उष्णोदकाची प्रशंसा. वस्त्र न पिळण्याचे विशेष प्रसंग.
शीतोदकानें स्नान न करण्याचे प्रसंग. १०२ एकवस्त्र धारण करण्याचा निषेध.
शीतोदक आणि उष्णोदक ह्यांचे मिश्रण न करणे., वस्त्रधारणाचा क्रम,
पांच क्रियांचा गृहांत निषेध. वस्त्राचे लक्षण, परिमाण.
अंत्यजांनी खणलेल्या विहीरीचे पाणी न घेणे. ग्राह्यवस्त्र
जलनिगमनमंत्र. निषिद्ध वस्त्र.
वस्त्रप्रोक्षण मंत्र. वस्त्रधारणाचा प्रकार.
वस्त्रधारण मंत्र. नेसावयाचे वस्त्र पांघरणे, आणि पांघरण्याचे
आचमनाची आवश्यकता. वस्त्र नेसणे ह्याचा निषेध.
१०. आचमनांग कर्म. दुसरे वस्त्र घेण्याची शक्ति नसल्यास.
उभे राहून वगैरे आचमन न करणे. स्नानाचे प्रकार.
१०१
आचमनाची मुद्रा व जलाचे परिमाण. प्रातःस्नान करण्याची शक्ति नसल्यास. १०२ | आचमनोदक प्राशन केल्यानंतरची क्रिया. १०६
NANP
०००
HomeVweeewse

Page #16

2
च
त्रैवर्णिकाचारांतील विषयांची अनुक्रमणिका. पान ६. भRemywwwservivowevAVAvoveomamereeaaseeMasces विषय.
विषय. आचमनोत्तर स्पर्श करण्याची बारा अंगे.
कुश आणि दूर्वा ह्यांचे सर्वदा ग्राह्यत्व. ह्या अंगांना स्पर्श करण्याचे कारण.
वर्म्य दर्भ. प्राणायामविधि.
दर्भ काढण्यास वर्ण्य तिथि. प्राणायामांतील प्रणवमुद्रा.
अग्राह्य दर्भ. प्राणायामांतील ओंकारमुद्रा.
पवित्रकाचे लक्षण. प्राणायामादिक्रिया करण्याची योग्य स्थाने.
निरनिराळ्या कर्मात पवित्रकाच्या दर्भाची संग्न्या. ११४ रजस्वला आणि शुद्ध नद्या.
पवित्रकाचे प्रमाण. नद्यांचा रजोदोष न मानण्याचे प्रसंग.
पवित्रकधारणाचे प्रसंग. नदीचे लक्षण.
पवित्राचे उच्छिष्टत्व.
११५ दहा प्रकारचे दर्भ.
पवित्राचे प्रकार. दर्भ काढण्याचा काल.
१११ कोणत्या बोटांत कोणतें पवित्र धारण करावयाचे दर्भ काढण्याचा विधि.
ह्याविषयी. * दहा प्रकारच्या दर्भाच्या ग्रहणाचे प्रसंग. ११२ । कर्माच्या वेळी अंगावर काय काय असावे ह्याविषयी. ,,
RAUNames

Page #17

प्राणायामविधि आणि मंत्र.
अध्योपासनविधि.
विषय.
पवित्रधारणाचा निषेध. संध्याविधि संकल्प.
35
आचमन मंत्र, मुखमार्जन मंत्र, मुखस्पर्शनमंत्र. ११८ आचमनोत्तर क्रियाविधि व मंत्र.
११९ १२०
त्रैवर्णिका चारांतील विषयांची अनुक्रमणिका. पान ७.
विषय.
मानसजपाचें लक्षण.
कामनाभेदाने तीन प्रकारच्या जपाची योजना. मानसजपाचे महत्व.
जपाची संख्या.
स्थानभेदानें जपाची फलें. जपत्यागाची कारणें.
ती घडलीं असतां शुद्धि. संध्यावंदनविधि.
विधि
अर्घ्यदानाचे प्रमाण.
आसनाचे प्रकार आणि त्यांची फलें.
जपविधि.
जपसंख्या विरामस्थान, जपफल.
जपाचे तीन प्रकार.
वाचिक जपाचे लक्षण. उपांशुजपाचे लक्षण.
~R
पृष्ट.
११७
33
१२१
53
१२२
१२३
१२४
35
""
आचमन करण्याचे प्रसंग.
संध्येचा काल.
कालातिक्रम न होऊं देणें.
सायंकाळच्या संध्येचा काल.
पृष्ट.
१२५
33
33
१२६
१२७
55
१२८
६२
""
१३०
१३१

Page #18

Acharya Shri Kalassagarsun Gyanmandir
लैवर्णिकाचारांतील विषयांची अनुक्रमणिका, पान ८.
Basnet
Evere
m Varo
विषय.
विषय मध्यान्हसंध्येचा काल.
परमात्मनमस्कारमंत्र. योग्यकाली संध्या न केल्यास फल.
१३२ पूर्वदिशेस जलांजलिदानाचा मंत्र. संध्याकालाचा अतिक्रम झाला असता.
दिक्पालप्रार्थना मंत्र. संध्याकर्म न केले असतां दोष नसण्याचे प्रसंग. ऋषितर्पणविधि आणि मंत्र. बसण्याची भूमि शुद्ध करण्याचा मंत्र.
पितृतर्पणमंत्र. माजेनमंत्र.
देवतातर्पणमंत्र. चुलकांत उदकग्रहणाचा मंत्र.
१३४
अध्याय ४ था. त्या उदकाचे प्राशन करण्याचा मंत्र
स्नानानंतर गृहागमन. उदकाभिमंत्रण.
अस्पृश्य वस्तु व मनुष्ये. पुनर्मार्जनमंत्र.
गृहाला अयोग्य स्थाने. षडयंदानाचे मंत्र.
पाया खणण्याचे प्रमाण. तीन अर्घ्यदानाचे मंत्र.
पाकगृह वगैरेची रचना. जपमंत्र.
१३६ । होमशाला.
१४६
१४९ १५१
१५३

Page #19

विषय.
०
०
१७२
वर्णिकाचारांतील विषयांची अनुक्रमणिका, पान ९. encncncncncncncncangacancronacacneacon
विषय. चैत्यालयप्रवेश.
१५४
अक्षतधारण. दर्शनस्तव.
गंधलेपनाचा महिमा. पूजाक्रम.
१५९
गंध लावण्याच्या बोटांची फलें. वास्तु, नागकुमार वगैरेंचे पूजन.
१६२ तिलकावांचून न करावयाची कृत्ये. भूमिपूजन.
१६३ पवित्रधारण. श्रुतादिपूजन,
श्रीपीठस्थापन. अलंकारधारण.
प्रतिमास्थापन.
१७३ तिलकाचे प्रकार.
प्रक्षालनादिपूजाक्रम. तिलकांची स्थाने.
कुंभस्थापन, पूजन.
१७४ तिलकांच्या आकृति.
पंचामृताभिषेक. चतुर्वर्णीचे तिलक.
१६८ कोणस्थकलशाभिषेक. त्रैवर्णिकांचे तिलकाचे पदार्थ.
जिनपादोदकग्रहण. 2 शूद्राच्या तिलकाचे पदार्थ.
" अष्टद्रव्यार्चन. Zamrunuzunnnnnnnnnnnnnnnnnnarra
१७५
१७६

Page #20

१७७
ANUMMUNRENOMOUMI
वैवर्णिकाचारांतील विषयांची अनुक्रमणिका. पान १०. BREASABAweav
eeeeeeeeeee विषय.
पृष्ठ. | विषय. सिद्धयंत्रपूजन.
त्यांचा संस्कार. शेषधारण.
अग्निज्वाला फारच मोठी झाल्यास. होमाचा विधि.
होमांगतर्पण. होमकुंडस्थान.
१७८ समिधा आणि वटिका. छत्रत्रयादिस्थापन.
१७९ होमाकरितां अन्न. होमकुंडांच्या आकृति.
अन्न नसल्यास. तीन कुंडांतील अमींची तीन नांवें. १८१ होम करण्याची पद्धति. होमशालेची रचना.
दिक्पालांस कोरान्नाहुति. त्या ठिकाणीं पूजेचा देवताक्रम.
१८२ नवग्रहहोम. कुंडांत अमिस्थापन.
१८४ नवग्रहांच्या समिधा. अग्निप्रज्वालनाचा क्रम.
त्यांची फलें. मेखलेवरील देवतांचे पूजन.
तीन कुंडे असल्यास आणि एकच कुंड असल्यास.१९३ सुक् आणि सुवा.
१८६ | होमाचा क्रम व दुसरा विधि. secseeeeeeewwwraoMewsveerwwwcowiwanemeras

Page #21

पृष्ठ.
१
A mms
वैवर्णिकाचारांतील विषयांची अनुक्रमणिका. पान ११. Receeeeeee.
com विषय.
विषय. समिधाविषयींचे विशेष नियम.
१९५ होमाचा काल. वैश्वदेवकर्मात वर्ण्य पदार्थ.
अग्निहोत्र्याची प्रतिष्ठा. होमकर्माचा विस्तार आणि संकोच कोठे करावा ह्याविषयी.,, अग्निहोत्राचे फल. होमाचे तीन भेद.
श्रीजिनबिंबपूजेचा प्रकार. जलहोमाचा उद्देश
१९७
गृहबलि. जलहोमाकरितां कुंड.
बलिसंबंधी नियम. जलहोमाची द्रव्ये.
१९८ जलहोमांत करावयाच्या क्रिया.
चांडालादिकांना बलिदान. दिक्पालप्रार्थना.
स्त्रियांची कृत्ये. वालुकाहोमविधि.
१९९
चार प्रकारच्या देवता. होमाचे प्रसंग.
२०० क्रियादेवता, कुलदेवता, गृहदेवता. होमाचे फल.
सत्यदेवता. यजमान.
देवतापूजनाचे फल. CeRowcawwweeeee
e eeeeeeeeeeeee
mehereveANPORENaaee
Masalasaheavears
।
w
२०१
२०१
१०
reven
"

Page #22

तैवानकाचारांतील विषयांची अनुक्रमणिका. पान १२. etecwcocccwereedoes
Moveeneveaveen विषय.
पृष्ट, विषय. अध्याय ५ वा.
नागसंतर्पण. कपाटोद्घाटनमंत्र.
२१६
क्षेत्रपालार्चन. द्वारपालानुज्ञापन.
भूम्यचन. इर्यापथशोधन.
यंत्रोद्धार. मुखवस्त्रोद्धाटनमंत्र.
दर्भासन. श्रीमुखावलोकनमंत्र.
मौनधारण. यागभूमिप्रवेशमंत्र.
अंगशोधन. पुष्पांजलिमंत्र.
हस्तप्रक्षालन.
२२३ वाद्यघोषणमंत्र.
२१९ पूजापात्रशुद्धि. वास्तुदेवतार्घ्यदान.
पूजाद्रव्यशुद्धि. भूमिशोधन व वायुकुमाराला अर्घ्यदान.
विद्यागुरुपूजन.
२२४ मेघकुमाराला अर्घ्यदान व भूमिसेंचन. २२०
सकलीकरण. भूमिज्वालन.
कर्मेधनशोषण.
Betaavaviverse
०

Page #23

वैवार्णिकाचारांतील विषयांची अनुक्रमणिका. पान १३.
विषय.
पृष्ट.
विषय. पंचगुरुमुद्राधारण.
२२५
पाद्य.
कर्मेधनदहन. भस्मविधूनन. प्पाबन. करन्यास. स्वांगन्यास. अंगन्यासाचा आणखी एक प्रकार. दिग्बंधन. शिखाबंध. परमात्मध्यानमंत्र. ह्या सकलीकरणविधीचे फल, जिनश्रुतसूरिपूजामंत्र. कलशस्थापन, श्रीपीठस्थापन आणि श्रीयंत्रार्चन. जिनप्रतिमास्थापनादिमंत्र.
जिनाचामनमंत्र. २२६
नीराजनार्चनमंत्र. २२७ दिक्पालार्चनमंत्र. २२८ कलशोद्धारणमंत्र. २२९ जलस्नपनमंत्र. २३० अभिषेकमंत्र.
उद्वर्तनमंत्र.
कोणकुंभजलस्नपनमंत्र. २३१
गंधोदकस्नपन.
अष्टद्रव्यार्चन व त्याचा मंत्र. २३३ ! जयादिदेवतार्चनमंत्र.
Voro
MeerviVVVNOWNava
२३८

Page #24

२४६
०० ०
त्रैवर्णिकाचारांतील विषयांची अनुक्रमणिका. पान १४. Somemawaseerwasee MANAwareneenetervisoe विषय.
पृष्ठ. विषय. विद्यादेवतार्चनमंत्र. २३८ विद्वेषकर्म.
२४५ शासनदेवतार्चनमंत्र.
२३९ अभिचारकर्म. इंद्रार्चनमंत्र.
होमाविधि.
२४७ यक्षार्चनमंत्र.
क्षेत्रपालबलि. दिक्पाल व नवग्रह पूजामंत्र.
२४१ भूमिमार्जन. अनावृतपूजा.
भूमिसेंचन. मूलमंत्र.
दर्भाग्निप्रज्वालन. शांतिकर्म.
२४२
नागतर्पण पौष्टिककर्म व मंत्र.
भूभ्यर्चन. वशीकरणमंत्र.
पीठस्थापन. आकर्षणविधि व मंत्र.
श्रीपीठाचन. स्तंभन.
प्रतिमास्थापन. अतिवृष्टिस्तंभनांतील विशेष.
२४५ प्रतिमार्चन.
Beaueasomeoverth
२४३
२४४

Page #25

विषय.
चक्र याचन.
छत्रत्रयपूजा.
सरस्वतीपूजा.
गुरुपादुकापूजा. यक्षार्चन.
शासनदेवतार्चन.
उपवेशन भूशुद्धि.
उपवेशन.
कलशस्थापन.
जलपवित्रीकरण.
त्रैवर्णिकाचारांतील विषयांची अनुक्रमणिका. पान १५.
विषय.
कलशाचन.
कुंडाच्या दक्षिणभागी कलशस्थापन.
कुंडाच्या वामभागी कलशस्थापन.
पृष्ठ
२४९
२५०
""
35
53
२५१
२५१
"
"
२५२
"
23
२५३
परमात्मध्यान.
परमपुरुषाला अर्ध्याप्रदान.
होमकुंडाचे.
अग्निस्थापन.
अग्निप्रज्वालन.
खुवास्थापन. आज्यावेक्षण.
होम द्रव्यप्रोक्षण.
पृष्ठ.
23
99
33
२५४
आचमन, प्राणायाम, परिधिबंधन.
23
२५५
२५६
अग्निपूजन, तिथिदेवतापूजन, ग्रहपूजन. द्वात्रिंशदिन्द्रार्चन, दिक्पाल पूजा. स्थालीपाकग्रहण, होमद्रव्याधान, आज्यपात्रस्थापन. २५६ खुचिसंस्कार.
२५७
"
יִ
25
35

Page #26

P
rrrrr
orn.
त्रैवर्णिकाचारांतील विषयांची अनुक्रमणिका. पान १६. Meeeeeeeeeeeeeeea YAVANAGAMBecom विषय.
पृष्ट. विषय. होमद्रव्यस्पर्शन.
वास्तुदेवतार्चन. पवित्रधारण.
२५८
तिथिदेवतार्चन. यज्ञोपवीतधारण.
वारदेवतार्चन. अग्निपर्युक्षण.
गृहदेवतार्चन. आज्याहुतिमंत्र.
देवार्चनफल. तर्पणमंत्र.
२५९
अध्याय ६ वा. अग्निपर्युक्षण.
कर्णपिशाचिनीयंत्र, मंत्र, होमविधि. २७१ समिधाहुतिमंत्र.
२६० जिनमंदिराच्या भूमीची शुभाशुभ लक्षणे. २७३ लवंगाद्याहुतिमंत्र.
अस्त्रमंत्र, अनादिमंत्र. पीठिकामंत्र.
२६२
पातालवास्तुपूजन. पूर्णाहुतिमंत्र.
पाया भरण्याचा विधि.
२७६ प्रार्थनादि कर्म.
मंदिररचना, शिलानयन. क्षेत्रपालाद्यर्चन.
२६५ । जिनबिंबलक्षण.
२७८ Ceneneeeeeeeeenenewsekseeneveerencetrees
२७५
२६३

Page #27

पृष्ट
२९६
२९७
२८७
वैवर्णिकाचारांतील विषयांची अनुक्रमणिका. पान १७. Rocaynnwoamn
weeeeaameeroen विषय.
विषय. चिंचाच्या दृष्टी वगैरेचे फल.
२८२
श्रुतपूजावर्णन. गृहांतील चिंबाचे प्रमाण.
२८३ गुरूपास्तिवर्णन. जिनमंदिरगमनविधि.
पूजेचे भेद. चत्यालयस्तुति.
२८५ नित्यमहलक्षण. मंदिरप्रवेश.
अष्टाहिक आणि इंद्रध्वज महाचे लक्षण. श्रीजिनस्तुति.
२८८ चतुर्मुखमहलक्षण. द्वारपालानुज्ञामंत्र.
२९२ कल्पद्रुममहलक्षण. चैत्यालयप्रवेशमंत्र.
जलधारादिकांची फलें. गंधोदकसेचनमंत्र.
पूजाक्रम. नमस्कार विधि.
नित्यव्रतग्रहण. अष्टांगनमस्कार.
व्रतग्रहणमाहात्म्य. पंचांग व पश्वर्य नमस्कार.
गुरु वगैरेंना वंदन करण्याचा प्रकार ... 'अष्टांगनमस्कारविधि.
२९५, वंदन करणान्यास द्यावयाचे आशीर्वाद वगैरे. 2
VM .
PraaneNaveenawrenasi
२
० ००० ०

Page #28

जैवर्णिकाचारांतील विषयांची अनुक्रमणिका. पान १८.
विषय.
पृष्ठ.
विषय.
- ്
ന
ന ന mo ० ०
ന ന
T
ന
ന
व्यवहारांत वागण्याची पद्धति. शास्त्रश्रवण आणि कथन. माध्यान्हविधि, पात्रदान, पात्रांचे भेद. धर्मपात्राचे भेद. जघन्यपात्राचे लक्षण. मध्यम व उत्तम पात्राचे लक्षण. धर्मपात्रदानाचे फल. भोगपात्रलक्षण. भोगपात्राला दान न केल्याचे फल. यशस्पातलक्षण. यशस्पात्राला न दिल्याचे फल. सेवापात्राचे लक्षण. दयादान. दानांची फलें.
ന
३३० चतुर्विधदाने व त्यांची फलें. ३०४
कुदाने. ३०७ ती देखील करावी असे वाटल्यास विचार. ३०८ निषिद्धदानें.
कुपात्र. दानाचे प्रसंग, दानप्रशंस'.
३२२ ३१० भोजनविधि.
३२३ पंक्तिभेद. भोजनाला अयोग्य स्थान.
३२४ ३११ पंक्तीला घेण्याला योग्य मनुष्य.
३२५ पंक्तीला घेण्याला अयोग्य मनुष्य.
पूर्वादिदिशांकडे तोंड करून भोजन करण्याचे फल.३२८ ३१२ । मंडलकरणे.
FewakasetersneakerieMI

Page #29

:
वर्जिकाचारांतील विषयांची अनुक्रमणिका. पान १९. NewweeeeeervermeASAweneNew विषय.
विषय. भोजनपात्रभेद.
३३९ शीत उष्ण अन्नाचे गुण.
३३६ कांस्यपानभोजनकल.
विशेष नियम. पात्राचे प्रमाण.
३३०
अन्नभक्षणाचा क्रम. भोजनकाली पंचाईता.
भोजनांतराय. भोजनपात्रांतील अंतर.
त्याज्य अन्न. पर्णपात्रांत भोजनाचा विधि.
३३१
फलभक्षणनिषेध. ग्राह्यपर्ण .निषिद्धपर्ण.
मद्यपाननिषेध.
३४० निषिद्ध पात्रं.
३३२
मांसनिषेधाचे प्रयोजन. अन्न वाढणे. भोजनास बसण्याचा विधि.
नवनीतनिषेध. अन्नलक्षण.
रात्रिभोजन व जलपाननिषेध. अन्नभक्षण आणि पात्रस्पर्श.
प्रातःकाली व सायंकाली भोजननिषेध. जलपान.
रात्रिभोजननिषेध. FewacNANASAwerwwwwvseneeeeeeeeservewweeewan
एeeeeeet
मधुनिषेध.
oc
mmm

Page #30

वार्णकाचारांतील विषयांची अनुक्रमणिका. पान २०. wecaneeeeeeeeeeeeeee
पृष्ठ. विषय.
१
विषय.
पृष्ठ.
A10
:
रात्रिभोजननिषेधाचे कारण.
३४४
पंक्तिदोषनिरास. जल गाळणे.
एकमेकांस स्पर्श झाला असता. मद्यव्रताचे अतीचार.
मित्रादिकांकरितां अन्नत्याग. मांसव्रताचे अतींचार.
भोजनपात्र रिक्त न ठेवणे. मधुव्रताचे अतीचार. ३४६ चूळ भरतांना जलपान.
३५२ पंचोदुंबरव्रताचे अतीचार.
भाजनाच्या शेवटी आचमनकेल्यावांचून उठले असतां.,, आणखी वर्ण्य पदार्थ.
भोजनोत्तर वस्त्रत्याग व तांबूलग्रहण, भोजनकाली मौनविवि. ३४७ तांबूलविधि.
३५३ भोजनप्रमाण.
तांबूलावांचून पूगफलाचा निषेध. भोजनोत्तरक्रिया.
तांचूलाचे परिणाम. निषिद्धभोजन.
तांबलरससेवन. भोजनत्यागप्रसंग.
निषिध्दतांबूल. : अगोदर न उठणे.
तांबूलाचे त्रयोदशगुण. aneaawa0wwwwwwwwwwwwVAweena
assameseenewers
३
०
०

Page #31

Acharya Shri Kailassagarsun Gyanmandir
वैवर्णिकाचारांतील विषयांची अनुक्रमणिका. पान २१. veeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeews 2 विषय.
पृष्ट
विषय.
Bio
my
३६५
३५८
तांबूलनिषेध. तांबूलांतील पदार्थ. तांबूलभक्षणोत्तरक्रिया. दिवा अधिकनिद्रानिषेध.
अधिकनिद्रादिकांचे फल. वामकुक्षीवर शयनाची आवश्यकता. धार्मिकाची प्रशंसा.
__ अध्याय ७ वा. द्रव्यसंपादनविधि. स्त्रीकर्म. मार्जनपद्धति. धूलिक्षेप. भूमि सारविणे.
गोवस्था लावणे. भांडी घासणे. पाणी आणणे. जलगालनवस्त्र. त्याज्य वस्त्र. जलगालनविधि. शेषजलत्याग. जलसंस्कार. जलविंदूतील जीवांचे परिमाण. जलगालनाची आवश्यकता. तुच्छवस्त्रनिंदा. पेषण ( दळणे) त्याज्य धान्ये.
Gm
३६७
३६२
३६८
३६९३

Page #32

त्रैवर्णिकाचारांतील विषयांची अनुक्रमणिका. पान २२. SENEWwversweerwweeewaseenetwwwesed विषय...
विषय.
my
किडे झालेले धान्य उन्हांत वगैरे न टाकणे.
कोशलक्षण. धान्य पुष्कळ दिवस ठेवण्याचा निषेध.
दुर्गलक्षण.. पापकर्म,
राष्ट्रलक्षण. स्त्रियांचा भोजनकाल.
ग्रामादिकांचे लक्षण. ब्राझणाचा उद्योग.
चतुरंगसैन्य. ब्राह्मणाचे लक्षण.
राजगुण. क्षत्रियाचा उद्योग.
तीन शक्ति आणि तीन सिद्धि. राजाचे आचार.
सहा गुण. राजाचे लक्षण.
चार उपाय व मंत्राचे भेद. सांत अंगें.
मुकुटबध्द राजाचे लक्षण. आठ भीति.
सैन्याचे आठ भेद. अमात्यलक्षण.
पत्तीचे लक्षण. मिललक्षण.
३७९ सेना वगैरे भेदांची लक्षणे. Artweencaveaawww.MAABEAUNeparava
mmmmmmmm

Page #33

विपय.
मुकुटबध्दराजाचें दुसरें लक्षण. श्रेणींची नांवें.
अधिराजा वगैरेची लक्षणे.
चक्रवर्तीचं लक्षण आणि त्याची सम्पत्ति. राजधर्म.
वैश्याचा आचार.
कृषिकर्म..
वैश्याने स्वतः कृषि करण्याचा निषेध.
तैवार्णका चारांतील विषयांची अनुक्रमणिका. पान २३.
विषय.
व्यापाराकरितां घेण्याच्या वस्तु.
दुसन्याला न फसविणें.
अग्राह्यद्रव्य.
वजनांचे खरेपणाबद्दल.
व्यापारास अयोग्य वस्तु.
व्यापार करण्याला अयोग्य मनुष्ये.
स्पर्श करण्यास योग्य शूद्र.
पशुपालन.
वाणिज्याचे तीन प्रकार.
मोजमाप व ताजवा ह्यांत कमीज्यास्त नसणें.
वर्षाकालांतील व्यवहार.
विकत न घेण्याच्या वस्तु.
पृष्ट.
३८५
३८६
27
३८७
३८९
३९१
३९३
37
23
३९४
""
३९५
"3
दुसऱ्या देशांत व्यापारास जाणे.
नौकागमन.
शूद्रधर्म.
व्यापारांतील वर्तन.
श्री जिनस्मरणाचे विशेष प्रसंग.
व्यवहारांत वागण्याची पध्दति.
पृष्ट.
23
३९६
37
३९७
३९८
३९९
४००
४०१
४०२
"
४०३
४०४
""

Page #34

त्रैवर्णिकाचारांतील विषयांची अनुक्रमणिका. पान २४.।
O:
४८.८८४
विषय.
पृष्ठ | विषय. लोकांशी वागण्याचा प्रकार.
ऐहिकपारलौकिकदृष्टि. वस्त्राने मुखाच्छादन करण्याचे प्रसंग.
दीप आणि त्याचे मुख करण्याची दिशा. निद्रेला अयोग्य स्थलें.
अध्याय ८ वा. दातृसेवा आणि शास्त्रचिंतन.
त्रयस्त्रिशक्रिया. इतरव्यवहार.
गर्भाधान. जनावर वगैरेवर देखरेख. ४१० प्रथम दिवशीचे कृत्य.
४२० न ओलांडण्याच्या वस्तु.
चवथ्या दिवशीचे कृत्य आणि गर्भाधानविधि. याचकाशी व अपकार करणास्याशी वर्तन.
स्त्रीसंभोग.
४२३ सायंकाली वर्ण्य करण्याचे व्यवहार.
शयनास योग्य स्थलें. भोजन न करण्याची गृहें.
स्त्रीसमागमाचा काल. विश्वास न ठेवण्याच्या वस्तु.
४१२
स्त्रीसमागमविधि. इतर व्यवहार करून बाहेरुन घरांत येणे.
मंगलवस्तु.
४२७ कोणत्याही कृत्याच्या आरंभीचें मंगल. ४१३ । स्त्रीसमागमकाली पठन करण्याचा मंत्र.
wewsereeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeees
०
० oc000000
०
० -
CCCCCCC
४२१
10

Page #35

वैणिकाचारांतील विषयांची अनुक्रमाणिका. पान २१. Sanomaanan Daerencana विषय.
पृष्ट. विषय.
४
४३१
MYRANPasna
ऋतुकाली स्त्रीसमागमाचे फल,
भांड्यांची शुद्धि. ऋतुकाली स्त्रीसमागम न केल्याचे फल.
जातकर्म. ऋतुकाली स्त्रीने पुरुषसमागम न केल्यास त्याचे फल ४३२ नामकर्मविधि. मोदक्रिया.
४३३ नामकर्ममंत्र. पुंसवनक्रिया.
कर्णवेधमत्र. सीमंतविधि.
आंदोलारोपण. वरील विधीसंबंधाने विशेष शास्त्रार्थ.
निष्क्रमणविधि व मंत्र. गर्भिणीचे धर्म.
उपवेशनविधि. गर्भिणीच्या पतीचे धर्म.
अन्नप्राशनविधि. प्रीति, सुप्रीति, प्रियोद्भव.
गमनविधि.
४६० पुत्रजन्मप्रयुक्तक्रिया व नालच्छेदनविधि.
व्युष्टिक्रिया. पुत्रजन्मापासून दहा दिवसांतील विधि.
चौलकर्म ( मुंडनविचार) जननाशौचाची मर्यादा.
४४९ । गर्भाधानादिक्रियालोपाचे प्रायश्चित्त. Concurensnennunarnerumunan rencanner
AM

Page #36

823
विषय.
अक्षराभ्यासविधि. पुस्तकग्रह्णविधि.
अध्याय ९ वा.
उपनयनाचा काल.
त्याची शेवटची मर्यादा.
आचार्याचं लक्षण.
पुत्रांचे सात प्रकार. यज्ञोपवीत.
उपनयनादिप्रतिबंध. उपनयनकाल व विधि.
मौजीधारण.
यज्ञोपवीत धारण.
पुष्पमालादिधारण.
77217
त्रैवर्णिकाचारांतील विषयांची अनुक्रमणिका. पान २६.
विषय.
पृष्ठ.
४६९
४७४
४७८
33
४७९
४८०
59
४८९
४८२
४८४
४८४
४८५
उपनयनांगभूत दंडधारण वगैरे विधि. भिक्षाटनाचा विधि.
बोधिपूजन.
उपनयनोत्तर क्रिया.
यज्ञोपवीत संख्या.
यज्ञोपवीत तुटले असत.
उत्तरीय वस्त्रधारण.
वर्णभेदानें यज्ञोपवीतभेद.
कटिलिङ्ग.
ऊरुलिंग.
उरोलिंग.
शिरोलिंग.
ब्रह्मचान्याला निषिद्ध आचार.
AAAAAAAA
पृष्ठ.
४८७
४८९
४९१
४९३
23
४९५ ४९६
29
४९७
४९८
,
""
४९९

Page #37

वैवानकाचारांतील विषयांची अनुक्रमणिका. पान २७ KrweceNee...envi विषय.
विषय.
५०७
VBO
५०२
५०९
बतावतरण. दुसरा पक्ष. व्रतावतरणविधीचा मुख्य काल आणि तदुत्तर व्यवहार. दोष आणि प्रायश्चित्त. म्लेच्छादिकांचे घरी भोजनाचे प्रायश्चित्त. विजातीयगृहभोजनप्रायश्चित्त. अग्नीत देह यागाचे प्रायश्चित्त. गिरिपतनादि प्रायश्चित्त. चांडाल दिसंसर्गप्रायश्चित्त. पृश्यशूदसंसर्गप्रायश्चित्त. अशुचिसंसर्गप्रायश्चित्त. अस्थि मुखांत गेले असतां प्रायश्चित्त.
५०३
mm
अस्थिस्पर्शप्रायश्चित्त. गर्भपातनप्रायश्चित्त. द्वीन्द्रियादिघातप्रायश्चित्त. तृणभक्षकपशुवधप्रायश्चित्त. जलचरस्थलचरमषकमार्जारादिवधप्रायश्चित्त. गवादिवधप्रायश्चित्त. मनुष्यवधप्रायश्चित्त. आपल्याकरितां मनुष्यवध झाला असतां प्रायश्चित्त.५१० आपल्या पात्रांना दुसन्यांनी स्पर्श केला असतां प्रायश्चित्त. भांड्यांत मद्यादि पदार्थ पडले असतां प्रायश्चित्त. सूप वगैरेस अन्यस्पर्श झाला असता. स्वप्नभक्षितवस्तुत्याग.
५०४
LAB
५०५

Page #38

va
बैवर्णिकाचारांतील विषयांची अनुक्रमणिका. पान २८.
Meaway विषय.
विषय.
५२१
.
ब्रह्मचर्यभंगप्रायश्चित्त.
५१३ स्वमत जनन्यादिकांचा समागम झाला असता. रात्रिभोजनादिप्रायश्चित्त.
अध्याय १० वा. व्रतग्रहणविधि. गुरूच्या सन्निध येणे. गुरुषार्थना. धर्मकथन. मिथ्यात्वत्यागाची आवश्यकता. मिथ्यात्वाचे पांच प्रकार. सम्यक्त्वोत्पत्तीची कारणे. मिथ्याशास्त्राविषयी अश्रद्धान.
५२० देव कोणता? Recemawwwereav
०
अध्ययन करण्यास योग्य असे शास्त्र. तपस्व्याचे लक्षण. सम्यग्दृष्टीचे लक्षण. निःशकितांग. निष्कांक्षितांग. निर्विचिकित्सांग. अमूढदृष्टित्व. उपगृहन. स्थितीकरण. वात्सल्य. प्रभावना. ह्या सम्यक्त्वांगांची आवश्यकता. लोकमूढता.
eeeeeeeeeeeeeeBMC
RUNaveenneta
५
ece६८
०
५
"

Page #39

NAM
विषय.
५३७
الله
KocheNN
الله
ا لله
५४०
به
वैवार्णिकाचारांतील विषयांची अनुक्रमणिका. पान २९. ReRVASAWAAVaaaVARANA
विषय. देवतामूढ.
द्रव्यानुयोगांतील विषय. पाखंडमूढ. ५२७ सम्यक्चारित्र.
५३८ आठ मद.
चारित्राचे दोन विभाग. सहा अनायतने.
सागाराचे लक्षण.
५३९ शंकादि आठ दोष.
सम्यन्दृष्टिजीवाचें लक्षण. तीनप्रकारचे सम्यक्त्व.
गृहस्थाचे मूलगुणाष्टक. तीनप्रकारचे मिथ्यात्व.
५२९ दुसरी मतें. सम्यक्त्वाचे आठ गुण.
गृहस्थाच्या चारित्राचे तीन भेद. सम्यक्त्वाची योग्यता.
५३३ अणुव्रताचे लक्षण. सम्यक्त्वाची प्रशंसा.
हिंसात्यागाचे प्रयोजन. सम्यग्दर्शनाचा महिमा.
स्थूलहिंसात्यागाचे स्वरूप. सम्यग्ज्ञानाचे लक्षण.
अहिंसाणुत्रताचे अतीचार.
५४३ सम्यग्ज्ञानाचे कार्य.
सत्याणुव्रताचे स्वरूप. eveenawa0weeMAPOOVABUABA
UN
७
१३४
८UUU

Page #40

VODABANAUNMad
वैणिकाचारांतील विषयांची अनुक्रमणिका. पान ३०.
AMAawe८४00aae) विषय.
विषय. सत्याणुव्रताचे अतीचार.
५४३ अनर्थदंडव्रताचे स्वरूप. अचौर्याणुव्रताचे स्वरूप.
त्याचे अतीचार. अचौर्याणुव्रताचे अतीचार.
पापोपदेश. परदारनिवृत्ति अणुव्रताचे स्वरूप.
हिंसादान. त्याचे अतीचार.
अपध्यान. परिग्रहपरिमाणाणुव्रताचे स्वरूप.
दुःश्रुति. त्याचे अतीचार.
प्रमादचया. सहा अणुव्रते.
अनर्थदंडविरतीचे अतीचार. रात्रिभोजनत्याग करणास्याच। भोजनकाल.
भोगोपभोगपरिमाणवत. अणुव्रत पाळल्याचे फल.
भोग आणि उपभोग ह्यांचे लक्षण. गुणव्रते.
मधुमांसमद्यवर्जन.
५५३४ दिग्वताचे स्वरूप.
५४८ व्रतिकांनी त्याज्य पदार्थ. दिग्वताचे अतीचार.
" उदुबरत्यागाचे कारण. Waaawwwwwsasaavawwwseva
m05 FOR:00...
Pveeeeeeeeeeewave
.

Page #41

वर्णिकाचारांतील विषयांची अनुक्रमणिका. पान ३१. NumeroNccoravAVAZAVINC0APKes १. विषय.
पृष्ठ. विषय.
.८८3८४८
फलभक्षण त्याग.
५५४ प्रासुकांचे लक्षण. गालितजल वगैरेंत जंतु होण्याचा काल.
रात्रिभुक्तविरति. जल निर्जतुक होण्यास उपाय.
रात्रिभुक्त वरताची प्रशंसा. शिक्षात्रताचे भेद.
सत्रिभुक्तवताचे दुसरें स्वरूप. सामयिकवत.
ब्रह्मचर्याचे स्वरूप. प्रोषधोपवास.
५५७ ब्रम्हचान्याचे भेद. वैयावृत्य.
उपनयब्रह्मचान्याचे लक्षण. दान विधि.
५५८ अवलंबब्रह्मचान्याचे लक्षण. नऊ पुण्यकम.
अदीक्षाब्रह्मचान्याचे लक्षण. दात्याचे सात गुप्त.
गूढब्रह्मचान्याचे लक्षण.
५६४ श्रावकाच्या एकादश प्रतिमा.
५५९ नैष्ठिकब्रह्मचान्याचे लक्षण. सचित्तविरतिव्रत.
गृहस्थाचे लक्षण. सचित्तविरतिव्रतिकाची प्रशंसा.
५६० । वानप्रस्थलक्षण. meeraceaWANWARB0000.000000
..
.

Page #42

नैवर्णिकाचारांतील विषयांची अनुक्रमणिका, पान ३२. १८essorseenerawasawnterwearnewaBN
विषय.
विश्य.
Ve
५७४
"
or
.
५८२
भिक्षुलक्षण.
५६५ वराचे लक्षण. आरंभानवृत्ति.
वराचे गुण. नवी प्रतिमा.
५६६ दुर्लक्षणकन्येचे फल. बाह्यपरिग्रहाचे प्रकार.
कन्यापरीक्षेचे अवयव. अंतरंगपरिग्रहाचे प्रकार.
कन्येची शुभाशुभ लक्षणे. दहावी प्रतिमा.
विवाह करण्यास योग्य कन्या. अकराव्या प्रतिमेच दोन प्रकार.
विवाहकमीतील पांच अंगे. अकरावी प्रतिमा धारण करणान्याचा आचार. ५६८
वाग्दान. देशविरतांना न करण्याची कम.
प्रदानविधि. अकरा प्रतिमांतील उत्तम, मध्यम, अधम विभाग. ,,
वरणविधि. गुरूपदेशश्रवणानंतरचे कृत्य.
पाणिपीडनविधि. अध्याय ११ वा.
सप्तपदीविधि. * विवाह करण्याला योग्य कन्या.
५७४ विशेषविधि, अंकुरारोपण. Peeroeneeeeeeeeeeeeeeeeeeee
५८९
५९१

Page #43

त्रैवर्णिकाचारांतील विषयांची अनुक्रमणिका. पान ३३.
'
V
o
POS
५९३
४
: .
० ०
.
.
०
विषय.
विषय. त्या दिवशीचे वराचे कृत्य.
५९२
कन्यादान करणारा कोणी नसल्यास. वराचें वधूगृहीं गमन.
विवाहविधि. विवाहाचे आठ प्रकार,
५९४ वरपूजन. ब्राझविवाह.
वधूपूजन. दैवविवाह.
अर्घ्यदान. आर्षविवाह.
५९५
आचमन. प्राजापत्यविवाह.
मधुपर्क. आसुरविवाह.
वराला वस्त्रालंकारदान. गांधर्वविवाह.
५९६ वधूला वस्त्रालंकारदान. राक्षसविवाह.
यज्ञोपवीतग्रहण. पैशाचविवाह.
वस्त्रदानाचा मंत्र. पहिल्या चार प्रकारच्या विवाहांतील विशेष विधि. ५९७ बहुल्याचे लक्षण. दुसरे मत.
उपनयनांतील वेदीचे लक्षण. कन्येचे बांधव..
___५९८ । पीठाचे ( पाटाचे ) प्रमाण.
०
०.
.
.

Page #44

कन्यादान मंत्र.
वर्धापनविधि.
वर्धापनविधी कर्म.
विषय."
पृष्ठ.
विवाहांत सप्तपदीची आवश्यकता.
६०६
विवाहहोमाच्या वेळी कन्या ऋतुमती झाली असतां. ६०७ विवाहदिवसापासून चार दिवसांत कन्या ऋतुमती झाली असतां
अंतःपट धरल्यावर वधूवरांनी उभे राहणे वगैरे. ६०८ कन्यावरण व कन्यादानविधि.
कन्यावरणमंत्र.
कंकणबंध.
कंकणबंधन मंत्र.
विवाह होम विधि.
पुढील विधीचा क्रम.
लैवणिकाचारांतील विषयांची अनुक्रमणिका पान ३४.
विषय.
पुण्याहवाचनाचा संकल्प.
सप्तपदीमंत. भस्मग्रहणमंत्र. आशीर्वादमल.
६१०
६११
६१२
६१३
27
६१५
६१६.
29
६१७
पुढील चार दिवसांचे कृत्य.
गंधाक्षता देण्याचा मंत्र. तालीबंधविधि.
आशीर्वाद मंत्र.
मालाबंधनमंत्र. सुवर्णप्रदानमंत्र. विशेषविधि.
गृहप्रवेश.
अथ देवोत्थापन.
विवाहाच्या अडचणी.
Naa
पृष्ट.
६१९
६२०
६२१
६२२
23
६२७
""
६२८
६२९
६३१
६३३
६३५
६३६
६३७

Page #45

६४९ ६५०
w
R
Prewevaveeewwwwviews
तैवर्णिकाचारांतील विषयांची अनुक्रमणिका, पान ३५. centNovewweeeeeeeeeeeeeeeeeeeeaawada, विषय.
विषय. विवाहानंतर वज्र्य कृत्ये.
प्रशांति. वरील निषेधाचा अपवाद.
गृहत्याग. विवाहाच्या पूर्वी कन्या ऋतुमती झाली असतां. ६४० दीक्षाविधि. दुसस्या विवाहाबद्दल.
दीक्षा घेतल्यानंतरची कर्तव्ये. दुसर मत.
गप्ति आणि तप ह्यांचे प्रकार.
६५४ भार्या मृत झाल्यास विवाहाचा काल.
यतीचे मूलगुण.
६५५ दुसरे मत.
षडावश्यकें. तृतीयविवाह.
१४३
यतीचा व्यवहार. अर्कविवाहविधि.
यतीचा दहा प्रकारचा धर्म. अध्याय १२ वा.
पांच आचार आणि आचार्या छतीस गुण. ६५८ वर्णलाभ.
यतीचे भोजनांतराय.
६५९ वर्णलामाचे स्वरूप.
ह्याविषयीं दुसरे मत. कुल चर्या.
तिसरें मत. गृहेशिता.
" चवदा मल.
ReaNerveerwentersnel
६५६
६४८

Page #46

६६८
ve27300heereBUR
वैवर्णिकाचारांतील विषयांची अनुक्रमणिका. पान ३६. ownewwwwwwwwwwwwwweveAVAGOWAvoweveNove विषय.
पृष्ठ. विषय. 9 भोजनांतरायांची उपेक्षा करणान्यांची निंदा. ६६५ परिवर्तनदोष. यतीचे भोजन. ६६६ निषिद्धदोष.
६७४ भिक्षावृत्ति.
६६७
अभिहितदोष. भिक्षादानविधि.
उद्भिन्नदोष. अन्नाचे दोष.
आच्छाद्यदोष. उद्देशदोष व साधिकदोष.
६७० मालारोहणदोष. पूतिदोष.
धात्रीदोष. मिश्रदोष.
६७१ भृत्यदोष. प्राभृतिकदोष.
निमित्तदोष. बलिदोष.
वनीपकदोष. न्यस्तदोष.
६७२ जीवनकदोष. प्रादुष्किकदोष.
क्रोधदोष व लोभदोष. क्रीतदोष.
स्तुतिदोष व स्तुतिपश्चाद्दोष.
६७८ प्रामित्यदोष.
वैद्यदोष, गानदोष व मायादोष.
eeeeeaaiMas

Page #47

MUVANVe
वैवर्णिकाचारांतील विषयांची अनुक्रमणिका. पान ३७. aaeeeeeveerneteeeeeeeeeeeeeeeeeeeeee विषय.
अध्याय १३ वा. विद्यादोष व मंत्रदोष.
६७९
विषय. चूर्णदोष व वशीकरणदोष.
आशौचाचे प्रकार.
६८७ शंकादोष व पिहितदोष.
ऋतूचे प्रकार. संक्षिप्तदोष.
अकाली ऋतुस्राव.
६८८ निक्षिप्तदोष.
आशौच धरण्याचा प्रकार. स्रावितदोष.
योग्य कालावांचून मध्येच स्त्री ऋतुमती झाल्यास.६८९ अपरिणतदोष.
ऋतुमती स्त्रीचा आचार.
६९१ साधारणदोष.
रजस्वलेची शुद्धि.
६९३ दायकदोष.
दोघी ऋतुमतींनी एकमेकींशी भाषण वगैरे केल्यास लिप्तदोष.
प्रायाश्चत्त. मिश्रदोष,
आशौचांत प्रथम ऋतुदर्शन झाल्यास. अंगारदोष.
ऋतुमतीने अज्ञानानें कोठें स्पर्श केल्यास. धूमदोष व संयोज्यदोष.
ऋतुमतीने स्पर्श केलेले अन्न अज्ञानाने भक्षिल्यास.६९७ अप्रमाणकदोष..
ऋतुमतीच्या सान्निध्याचा दोष.
६८२

Page #48

N
पृष्ट.
०
.
०
वैवार्णिकाचारांतील विषयांची अनुक्रमणिका. पान ३८. Meneruoconucncncma
ncaveruna cances विषय.
विषय. ऋतुमती बसत असलेल्या स्थलाची शुद्धि. ६९८ नामकरणाच्या पूर्वी मूल मृत झाले असतां आशौचविधि.,, तिला स्पर्श करणा-या मुलाची शुद्धि.
दंतोत्पत्ति झाल्यावर मूल मृत झाले असतां आशौच तिने भोजन केलेल्या पात्रांत शुध्द केल्यावांचून
व विधि. भोजन केल्यास.
चौलसंस्कार झालेल्या मुलाचे आशौच. जननाशौच आणि मृताशौच ह्यांचा शास्त्रार्थ.
उपनयन झाल्यावर कुमार मृत झाला असतां स्राव, पात आणि प्रसव ह्यांचा काल.
जननाशौचांत पित्याने दान करण्याचा विधि. ७०७ गर्भस्रावाचें आशौच.
मातेला जननाशीच. गर्भपाताचे आशौच.
बाळंतिणीशी सहवासाचे आशौच. जननाशौच.
कोणतें आशौच कोणत्या आशौचांत जाते त्याविषयीं.७०९१ नालर छेदनाच्या पूर्वी मल मृत झाले असतां.
देशांतराचे लक्षण. उदरांत मृत झालेले मूल जन्मले असतां. ,
देशांतरी असलेल्या पुत्राला देशांतरी मृत झालेल्या दहा दिवसांचे आंत मूल मेलें असतां... ७०३ मातापितरांचे आशौच. दहाव्या दिवशी किंवा अकराव्या दिवशी मूल मृत पत्नी व पति ह्यांच्याविषयी विशेष. झाले असतां.
, पित्याच्या दशाहाशौचांत माता मृत झाल्यास. ७११
.
...
weeNeewwe..

Page #49

Acharya Shri Kailassagarsun Gyanmandir
७२४
जैवर्णिकाचारांतील विषयांची अनुक्रमणिका. पान ३९. everweaverwearieswwws विषय.
विपय. मातेच्या दशाहाशौचांत पिता मृत झाल्यास. ७१२ कन्येला मातापितरांचे आशौच. दोघेही एकाच दिवशी मृत झाल्यास
भ्रात्याला भगिनीचे व भगिनीला भात्याचे आशौच. ७२३, दूरदेशी गेलेल्या मनुष्याचे वर्तमान न कळल्यास व
मातामहादिकांचे आशौच. तो पुनः आल्यास
७१३
ज्यांचे आशौच धरण्याचे कारण नाही ते. ७२४ आतुरस्नानविधि
व्रत करणारे वगरेंनी आशौच न धरण्याविषयीं. ७२५ ऋतुमती स्त्री मरण पावल्यास
श्रोत्रियादिकांचे आशौच. ४ बाळंतीण मृत झाली असतां
यज्ञादिकर्म आरंभ केले असतां.
___ ७२६ दुसरे मत
प्रेताच्या संस्काराचा अग्नि. १ गर्भिणी स्त्री मृत झाल्यास.
संतापानि वगरे अनींच्या ग्रहणाचे प्रसंग. 2 पतीच्या दशाहाशौचांत पत्नी प्रसूत झाल्यास. ७१८ लौकिकानीचे ग्रहण व लौकिकार्माचे लक्षण. वाईट मृत्यु.
औपासनाचे लक्षण आत्मघात केल्यास.
संतापानीचे लक्षण कन्येचें आशौच.
अन्वीचे लक्षण. पक्षिणी वगैरेचे लक्षण.
७२१ । प्रेतवहनादिकाविषयी.
GG664
nennene nenen
७२०

Page #50

विषय.
اللي
१
वैवर्णिकाचारांतील विषयांची अनुक्रमणिका. पान ४०. MasRAVAIReawwwwwwweeeeeeeeeeeewaner
विषय. अर्धमागीतील क्रिया.
७३० दुसन्या दिवसापासून करण्याची क्रिया. चितेवरील प्रेतसंस्कार.
पिंडदानादि कांचे वर्ण्य आचार किंवा प्रेतदीक्षा७४२ चिता रचणे वगैरेचे मंत्र व विधि.
७३४
आचार्य आणि कर्ता ह्यांच्या प्रेतदीक्षेची मर्यादा. ७ दुर्योगावर मरण झाले असतां प्रेतसंस्कार करणान्याला
कर्तृनिर्णय व इतर शास्त्रार्थ प्रायश्चित्त.
अस्थिसंचय. दुष्काळ वगैरे संबंधाने मरण झाले असतां.
एकादशाहकृत्य. प्रायश्चित्त कोणी सांगावें?
द्वादशाहकृत्य. क्षौरविधि.
मृताची बिंबस्थापना. वपनानंतर स्नान विधि
वैधव्यदीक्षा शिलास्थापन व ग्रामप्रवेशविधि. ३९ | ग्रंथकाराची प्रार्थना.
७५३
. GGG G6G.Gg"
:००००० GmWW.
mm PM
:
समाप्त.
ANN

Page #51

॥ श्रीवतिरागाय नमः ।।
(अथ भट्टारकसोमसेनाविरचितः) । त्रैवर्णिकाचारः। ॥ प्रथमोऽध्यायः॥
मङ्गलाचरणम् ॥ श्रीचन्द्रप्रभदेवदेवचरणौ नत्वा सदा पावनौ ।
संसारार्णवतारको शिवकरौ धर्मार्थकामप्रदौ॥ वर्णाचारविकासकं वसुकरं वक्ष्ये सुशास्त्रं परं।।
यत् श्रुत्वा सुचरान्ति भव्यमनुजाः स्वर्गादिसौख्यार्थिनः ॥१॥ अर्थ-- धर्म, अर्थ आणि काम ह्या तीन पुरुषार्थांची सिद्धि करून देणारे, भव्यजीवांना संसारसमुद्रांतून तरून नेणारे आणि त्यांचे कल्याण करणारे-हणजे त्यांना मोक्ष प्राप्ति करून देणारे, असे आणि पवित्र !
Enem.sexe18MMem

Page #52

ABIN000 0wamil
सोमसेनकृत लैवर्णिकाचार, अध्याय पहिला. पान २. Moveeveeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeee
असे जे श्रीचंद्रप्रभजिनाचे चरण त्यांना सर्वदा नमस्कार करून; मी, ब्राह्मण, क्षत्रिय आणि वैश्य ह्या है १ वर्णाचा नित्यनैमित्तिक आचारांचा स्पष्टपणे बोध करून देणारे, व सर्व प्रकारच्या संपत्तीला देणारे १ असे शास्त्र सांगतो. जे शास्त्र श्रवण करून स्वर्गादिसुखांची इच्छा करणारे भव्य जीव सर्वदा है सदाचाराने वागतील.
यः श्रीमद्धरिवंशवंशजलजाल्हादैकसूर्योपमो।।
ये के धर्मपरायणा गुणयुतास्तेषां सदा खाश्रयः ॥ ज्ञानध्यानविकासको मुनिजनैः सेव्यो मुदा धार्मिकैः ।
__ स श्रीमान्मुनिसुव्रतो जिनपतिर्दद्यान्मनोवाञ्च्छितम् ॥ २॥ __ अर्थ-- जो हरिवंशरूपी कमलाला आनंद देणारा सूर्यच की काय! असा, आणि जो धार्मिक आणि सुद्गुणी अशा लोकांचे सर्वदा रक्षण करणारा आहे, आणि जो केवलज्ञान आणि शुक्लध्यान ह्यांची वृद्धि करणारा असल्यामुळे धर्मतत्पर असा मुनिसमूह आनंदाने ज्याची सेवा करीत आहे, तो सर्व ऐचर्यांनी युक्त असलेला मुनिश्रेष्ठ श्रीजिनपति, आमचे मनोरथ पूर्ण करो!
वन्दे तं पार्श्वनाथं कमठमदहरं विश्वतत्वप्रदीपं ।
कर्मारिनं दयालु मुदितशतमखैः सेव्यपादारविन्दम् ॥ HowwwwwwwwwwVASAVASAVAvowavvaramcom

Page #53

Acharya Shri Kalassagarsun Gyanmandir
aawaWALAUNAVBO
सोमसेनकृत जैवर्णिकाचार, अध्याय पहिला. पान ३. शेषेशो यस्य पादौ शिरसि विधृतवानातपत्रं च मूर्ति।
मुक्तिश्रीर्यस्य वाञ्च्छां प्रतिदिनमतुला वाच्छति प्रीतियुक्ता ॥३॥ अर्थ- कमठाच्या गर्वाचा नाश करणारा, संपूर्ण तत्त्वे जगाला स्पष्टपणे समजावून देणारा, घाति ? व अघाति कर्मरूपी शत्रूचा विध्वंस करणारा, असा, आणि देवेंद्र आनंदाने ज्याच्या पदकमलांची सेवा करीत आहेत असा, आणि धरणींद्रही ज्याचे चरण अपल्या मस्तकावर धारण करीत आहे व ज्याच्या मस्तकावर छत्र धारण करीत आहे असा, आणि ज्याची सर्वजगाच्या कल्याणाची इच्छा-मुक्ति। लक्ष्मीलाही-आपल्याला असावी असे वाटत आहे [ह्मणजे पार्श्वनाथाला ज्याप्रमाणे सर्वांच्या कल्याणाची इच्छा आहे, त्याप्रमाणे आपल्याला सर्वांच्या कल्याणाची इच्छा असावी असें ज्याच्याकडे पाहून मुक्तिलक्ष्मीलाही वाटत आहे ] असा परम दयालु जो श्रीपार्श्वनाथस्वामी, त्याला मी नमस्कार करतो.
नौमि श्रीवर्दमानं मुनिगणसहितं सप्तभङ्गप्रयोग।
निर्दिष्टं येन तत्त्वं नवपदसहितं सप्तधाऽचारयुक्त्या । सुज्ञानक्ष्माजबीजं नवनयकलितं मोक्षलक्ष्मप्रदायं ।
सुप्रामाण्यं परैकान्तमतविरहितं पश्चिमं तं जिनेन्द्रम् ॥ ४॥ अर्थ- केवलज्ञानरूपी वृक्षाचें बीजच की काय! असे असल्यामुळे जीवाला जे मोक्षाच्या चिन्हांनी
KVVVXOPAN

Page #54

00000000000000000000000005
सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय पहिला. पान ४. ४ युक्त करीत आहे असें, नऊ प्रकारच्या नयांनी व्यापिलेले व परमतांतील एकांतवाद ज्यांत नसल्याने ? प्रमाणभूत असलेलें असें जे नऊ प्रकारचे तत्त्व, ते ज्याने सात प्रकारच्या व सप्तभंगीच्या प्रयोगाने सर्व है लोकांस स्पष्ट दाखविलें तो शेवटचा जिनपति जो वर्धमानस्वामी त्याला मी नमस्कार करतो.
श्रीभारतीमखिललोकसुखावधारिणी।
मानन्दकन्दजननी जनजाड्यनाशिनीम् ॥ तत्त्वावकाशकरिणी वरबुद्धिदायिनीं।
वन्दे हितार्थसुखसाधनकार्यकारिणीम् ॥५॥ __अर्थ-संपूर्ण जीवांना सुख कोणतें हैं दाखऊन देणारी, त्यांच्या अंतःकरणांत आनंदाचें बीज उत्पन्न करणारी, त्यांचे अज्ञान घालवून त्यांना तत्त्वज्ञान करून देणारी, आणि सर्व जीवांच्या कल्याणाकरितां सुखप्राप्तिरूपी कार्य करणारी, अशी जी सुबुद्धि देणारी वाग्देवता तिला मी नमस्कार करतो.।
चारित्रोज्वलगन्धवासितजनं शिष्येषु कल्पद्रुमं ।
वन्देऽहं परलोकसारसुखदं सिद्धान्तपारप्रदम् ॥ आचार्य जिनसेनमात्मचिदुदैर्भव्यौघसस्यं घनं ।
संसेव्यं प्रगुणैर्गरिष्ठपदं रत्नत्रयालङ्कृतम् ॥ ६॥

Page #55

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय पहिला. पान ५.
reveren
अर्थ - ज्यानें आपल्या सदाचाराच्या सुगंधानें सर्वांना सुगंधयुक्त केलें आहे, जो शिष्यांचे मनोरथ पूर्ण करण्याच्या कामांत कल्पवृक्षच की काय ! असा आहे, आपल्या आत्म्याच्या चिच्छक्तिरूपी उदकाच्या योगानें जो भव्यजीवरूपी धान्याला मेघाप्रमाणें आहे, गुणवान् लोक ज्याची सेवा करितात, जो आपल्या भजकांना मुक्तिपद देतो असा, रत्नत्रयाच्या योगानें भूषित झालेला, परलोकांतील उत्तम सुखाला देणारा आणि शिष्यांना सिद्धांतशास्त्रांत पारंगत करणारा असा जो श्रीजिनसेनाचार्य, त्याला मी नमस्कार करतो.
कलियुगकलिहन्ता कुन्दकुन्दो यतीन्द्रो । भवजलनिधिपोतः पूज्यपादो मुनीन्द्रः ॥ गुणनिधिगुणभद्रो योगिनां यो गरिष्ठो ।
जयति नियमयुक्तः सिद्धसेनो विशुद्धः ॥ ७ ॥
अर्थ - कलियुगांत उत्पन्न झालेला जो अनेक वाद्यांचा कलह, त्याचा नाश करणारा, सर्वयतीमध्ये श्रेष्ठ असा श्रीकुंदकुन्दाचार्य उत्कर्ष पावत आहे. भवसमुद्रांतून तरून जाण्याची नौकाच कीं काय ! असा मुनींद्र श्री पूज्यपादयति सर्वात महत्व पावला आहे. संपूर्ण योगिलोकांत श्रेष्ठ व सद्गुणांचा समुद्र > असा गुणभद्रमुनि, उन्नतीला प्राप्त झाला आहे. आणि सर्वदा नियमाने वागत असल्यानें पवित्र असा

Page #56

सोमसेनकत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय पहिला. पान ६. precorracoteraceaeeeeeeeeeeeeeerdeneneementrevasaeroenes ६ सिद्धसेनमुनाही उत्कर्ष पावत आहे. तात्पर्य, हे वरील क्षारही शुनी पूज्यतेला प्राप्त झाले आहेत.
महेन्द्रकीतैश्चरणहयं मे । स्वान्ते सदा तिछतु सौख्यकारि ॥
सिध्दान्तपाथोनिधिपारगस्य । शिष्यादिवर्गेषु दयान्वितस्य ॥ ८॥ अर्थ- सिध्दांत शास्त्ररूपी साद्राच्या परतीरी गेलेला, शिष्यवर्गावर सर्वदा दया करणारा ६ असा जो महेंद्रकीर्तिमुनि, त्याचे सुखद असें चरणयुग्म माझ्या अंत:करणांत सर्वदा राहो!
प्रतिज्ञा. यत्प्रोक्तं जिनसेनयोग्यगणिभिः सामन्तभद्रैस्तथा।
सिध्दान्ते गुणभद्रनाममुनिभिर्भट्टाकलडकैः परैः॥ श्रीसूरिदिजनामधेयविवुधैराशाधरैर्वाग्वरै।
स्तषवा रचयामि धर्मरसिक शास्त्रं त्रिवर्णात्मकम् ॥९॥ अर्थ- श्रीजिनसेनाचार्य, श्रीसमंतभद्राचार्य, गुणभद्राचार्य, भट्ट अकलंकदेव, श्रीमरिद्विज, आशा-5 धर पंडित वगैरे विद्वानांनी सिद्धांतशास्त्रांत ब्राह्मण, क्षत्रिय आणि वैश्य ह्या तीन वर्णाचा आचार जो सांगितला आहे, तो पाहून, मी त्या त्रैवर्णिकांच्या धार्मिक क्रियांचा बोध करून देणाऱ्या,
शास्त्राची रचना करितों. Anoonawati
ineeeeeeeeeeeseroeceneneroeness
Aredeveeeeeeeeeeee

Page #57

SOURVAVVा
सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय पहिला. पान ७. Memcaeeeeeeeeeeraveeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeee
बह्मज्ञानविकासका व्रततपोचुक्ताश्च ते ब्राह्मणा-।
स्त्रायते शरणच्युतानपि नराँस्ते क्षत्रियाः सम्मताः ॥ धर्माधर्मविवेकचारचतुरा वैश्याः स्मृता भूतले।
ज्ञानाचारमहं पृथक्पृथगतो वक्ष्यामि तेषां परम् ॥१०॥ अर्थ- जे आत्म्याच्या शुद्धपरिणामांची वृद्धि करणारे व व्रते आणि तप ह्यांनी युक्त असे असतात ते ब्राह्मण होत. शरण न आलेल्या लोकांचे देखील जे रक्षण करितात ते क्षत्रिय होत. धर्म कोणता आणि अधर्म कोणता ह्याचा विचार करून त्याला अनुसरून वागणारे असे जे असतात ते वैश्य समजावेत. ह्याप्रमाणे ह्या जगांत ह्या तीन वर्णाचे जे लोक आहेत, त्यांचे ज्ञान व आचार कसे असावेत? हे, मी निरनिराळे सांगणार आहे.
___ सज्जनदुर्जनवर्णन. 2. सन्तो जना न गणयन्ति सदा स्वभावात् । क्षुद्रैः प्रकल्पितमुपद्रवमल्पवत्कौ ॥
दाह्यं तृणाग्निशिखया भुवि तूलमेकं । तापोऽपि नैव किल यत्पुरतोदकानाम् ॥ ११ ॥ अर्थ- ह्या जगांत नीच लोक सज्जनांना जो त्रास देतात, त्याला सज्जन मुळीच जुमानीत नाहीत. तो त्रास दुर्जनांनाच दुःसह होतो. कारण, गवताची काडी पेटून जी ज्वाला उत्पन्न होते तिच्या योगानें।
walaswwwwwwwwwwwwwwwwwwww
V280000000000

Page #58

B0U93AOUs
सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय पहिला. पान ८. Beeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeer
कापूस जळतो. परंतु पाण्याला नुसती ऊब देखील लागत नाही. तात्पर्य, ग्रंथकारांचे ह्या श्लोकांत? ४ असें ह्मणणे आहे की, मी आरंभिलेल्या ह्या ग्रंथरचनेबद्दल दुष्ट लोक जरी मला दोष देत असले तथापि त्यापासून माझ्या मनाला मुळीच उपदव होत नाही. कारण, क्षुद लोकांनी दिलेला उपद्रव तशा लोकांनांच दुःसह होतो; मोठ्याला त्याचे काहीच वाटत नाही.
गुणानुपादाय सदा परेषां । गुणर्युतानां गुणिनो भवन्तु ॥
सन्तोऽध दोषानपि दुर्जनाश्च । सर्वे स्वदोषाः परिकल्पनीयाः ॥१२॥ अर्थ-गुणवान् लोकांच्या गुणांचे ग्रहण करून सज्जन हे सर्वदा गुणी असेच असोत. आणि गुणवानांच्या दोषांचे ग्रहण करून दुर्जनहीं दुर्जन असेच राहोत. गुणवानामध्ये दुर्जनांनी ग्रहण करण्यासारखे दोष असतात काय? अशी जर शंका येईल, तर, तिचे उत्तर इतकेंच की, सज्जनामध्ये दोष नसतात. तथापि दुर्जन आपल्या दोषांचीच त्यांचे ठिकाणी कल्पना करितात.
गृह्णातु दोष स्वयमेव दुर्जनो। धन खकीयं न निषिध्यते मया ॥
गुणान्मदीयानपि याचितो मुहः। सर्वत्र नामीकुरुताद्धठेन सः॥१३॥ र अर्थ- दुर्जन हा माझे दोष आपण होऊनच घेऊ दे! ते त्याचेच द्रव्य असल्याने मी त्याला मुळीच
नको ह्मणत नाही. आणि मी जरी वारंवार त्याची प्रार्थना केली तथापि तो माझे गुण मुद्दाम घेणार नाही.2 MARAvav0230Sar
a wasawal
Peterweeeee

Page #59

सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय पहिला, पान ९.
PU
"ह्मणजे माझ्यामध्ये गुण आहेत असे तो मुद्दामच मानणार नाही.
कविर्वेत्ति काव्यश्रमं सत्कवेहि । स्फुटं नाकविः काव्यकर्तृत्वहीनः॥
यथा बालकोत्पत्तिपीडां प्रसूतौ । न वन्ध्या विजानाति जानाति सूता ॥१४॥ अर्थ- ज्याप्रमाणे गर्भातून मूल बाहेर येतांना किति क्लेश होतात, हे जी स्त्री प्रसूत झाली असेल तिलाच कळतें, वंध्येला कळत नाहीं; त्याप्रमाणे, चांगल्या कवीला काव्य करण्याला किति क्लेश भोगावे लागतात हे जो कवि असेल त्यालाच कळतें. ज्याला कविता करता येत नाही त्याला मुळींच कळत नाही. ह्मणून दुर्जनांनी आह्मांला दोष दिल्यास त्यांत आश्चर्य नाही.
गुणेषु दोषेपु न यस्य चातुरी । निन्दा स्तुतिर्वा न हि तेन कीर्त्यते ॥
जात्यन्धकस्येव हि धृष्टकस्य वै । रूपेऽत्र हासाय परं विचारणा ॥१५॥ ___ अर्थ-गुण कोणते व दोष कोणते, हे समजण्याचे चातुर्य ज्याच्यामध्ये नाही, तो जर त्यासंबंधाने काही बोलला, तर त्याने निंदा केली असेंही होत नाही, व स्तुति केली असेंही होत नाही. तर, ज्याप्रमाणे जन्मांधानें रूपाच्या बऱ्यावाईटपणाबद्दल विचार करणे हास्यास्पद होते, त्याप्रमाणे त्या मूर्खाचे गुणदोषांविषयींचे विचार हास्यास्पद होतात. काव्यं सूते कविरिह कली तद्गुणं सन्त एव । तन्वन्त्याराद्गुणगणतया खं गुणं ख्यापयन्तः॥ 2

Page #60

Acharya Shri Kailassagarsun Gyanmandir
सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय पहिला. पान १०. १eeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeee
अम्भः सूते कमलवनकं सौरभं वायुरेव । देशं देशं गमयति यथा द्रव्यजोऽयं स्वभावः ॥१६॥ है अर्थ- ज्याप्रमाणे पाणी कमलवनाला उत्पन्न करते आणि वायु कमलांचा सुगंध निरनिराळ्या ?
प्रदेशांत नेतो, त्याप्रमाणे ह्या कलियुगांत अशी स्थिति आहे की, कवि काव्य करतो, आणि सज्जन हे ६ हत्या कवीच्या सद्गुणांची प्रसिद्धि करितात. ह्यामुळे त्या सज्जनांचेही सद्गुण व्यक्त होतात. आता : ६ सज्जनांनी दुसऱ्याच्या गुणाची प्रसिद्धि का करावी? असे जर कोणी विचारील, तर, त्याला एवढेच उत्तर सांगता येईल की, कमलांचा सुगंध चोहीकडे पसरणे हा जसा त्या द्रव्याचा (वायूचा ) स्वभाव आहे , त्याप्रमाणे तो सजनांचा स्वभाव आहे. दुसरे काही नाही.
शुश्रूषये भव्यजना वदन्ते । जिनेश्वरैरुक्तमुपाश्रिताय ॥ __ शब्दास्ताः सकलाः पुराणा । निन्दा न कार्या कविभिस्तु तेषाम् ॥१७॥ अर्थ- श्रीजिनेद्रांनी आपल्या जवळ वास करणाऱ्या गणधरमुनीला में धर्मस्वरूप सांगितले, तेंच पुढे भक्तिमान् अशा श्रावकांना आचार्यांनी सांगितले आहे. ह्यात श्रीजिनेंद्रांनी ज्या अर्थाकरिता ज्या शब्दांचा) प्रयोग केला त्याच अर्थाकरितां आचार्यही त्याच शब्दाचा प्रयोग करू लागले. असे असल्यामुळे प्रस्तुतच्या धर्मकथनांतील शब्द व अर्थ प्राचीन संकेताने ठरल्याप्रमाणे जसेच्या तसेच ठेविले आहेत. ह्मणून आधुनिक विद्वानांनी 'अमक्या अर्थाकरितां अमक्या शब्दाची योजना केली आहे ही चूक आहे' अशी निंदा करूं नये.! Karavanannnnnnnnnnnnnnnnnnnnnn
BABUS

Page #61

Acharya Shri Kailassagarsur Gyanmandir
VISUAvisor
सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय पहिला. पान ११. Pecaeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeem
छन्दोविरुद्धं यदलक्षणं वा । काव्यं भवेच्चेन्निबिडं प्रमादात् ॥
तदेव दूरीकुरुतात्र भव्यं । साध्वेव हि स्वीकुरुतात्र सन्तः॥१८॥ अर्थ- ह्या ग्रंथांत जर एखादी कविता दुर्लक्षामुळे छंदःशास्त्रांतील नियमांस सोडून झाली असेल, किंवा एखादी कविता जर चाललेल्या विषयाला अगदीच सोडून भलत्याच विषयाबद्दल झाली असेल, तर सज्जनांनी ती तेवढी काढून टाकून, ज्या कविता चांगल्या असतील त्याच घ्याव्यात!
परिहर्तव्यो दुर्जन इह लोके भूषितोऽपि गुणजालैः॥
मणिना भूषितमूर्धा फणी न किं भयङ्करो नृणाम् ॥ १९॥ अर्थ---- दुष्ट मनुष्य अनेक गुणांनी युक्त जरी असला तथापि ह्या जगांत सर्वांनी त्याचा त्याग करावा, ह्मणजे त्याचा कोणीही सहवास करूं नये. कारण, सर्पाच्या मस्तकावर जरी रत्न असतें तथापि तो, ज्याप्रमाणे लोकांना भीतीच उत्पन्न करीत असतो, त्याप्रमाणे दुष्ट मनुष्य केव्हाही त्रासच देणार आहे.
वक्त्याचे लक्षण. सर्वेषां दर्शनानां मनसि परिगतज्ञानवेत्ता भवेद्धि ।
वक्ता शास्त्रस्य धीमान्विमलशिवसुखार्थी सुतत्त्वावभासी ।।
निर्लोभः शुद्धवाग्मी सकलजनहितं चिन्तकः क्रोधमुक्तो॥ unavaunarunnurunumunawwarunumunaunannyrun

Page #62

AURAVANGUAVAN
सोमसेनकृत तैवर्णिकाचार, अध्याय पहिला. पान १२. preeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeMeet
गर्वोन्मुक्तो यमाख्यो भवभयचकितो लौकिकाचारयुक्तः॥२०॥ अर्थ-- लोकांना शास्त्राचा उपदेश करणारा जो मनुष्य त्याला वक्ता असें ह्मणतात. तो सर्वशाखें । जाणणारा, बुद्धिमान् व मोक्षसुखाची इच्छा करणारा असा असून, चांगली तत्त्वे लोकांना स्पष्टपणे सम-8 जाऊन देणारा, निर्लोभ, स्पष्ट बोलणारा, सर्व लोकांच्या कल्याणाची काळजी बाळगणारा, असा असावा. त्याला क्रोध असू नये, व गर्व असूं नये. तो स्वतः संयमी असावा. त्याला संसाराची भीती वाटत असावी, आणि तो लोकांत चाललेल्या सदाचारांचें स्वतः आचरण करणारा, असा असावा.
ग्रंथाचे लक्षण. यस्मिन् ग्रन्धे पदार्था नव दशविधको धर्म एकोऽप्यनेको ।
जीवाजीवादितत्त्वानि सुशुभविनयो दर्शनज्ञानचर्याः॥ ध्यानं वैराग्यवृद्धिः सुजिनपतिकथा चक्रिनारायणी वा।
सोऽयं ग्रन्थस्ततोऽन्या जनमुखजानता वैकथाऽहो भवेत्सा ॥२१॥ 5 अर्थ-नऊ पदार्थ, दहा प्रकारचा धर्म, जीवाजीवादितत्त्वे, विनय, दर्शन, ज्ञान, चारित्र, ध्यान, वैराग्य, जिनपति चक्री व नारायण ह्यांची कथा, इतक्या गोष्टी ज्यांत सांगितल्या असतील तोच ग्रंथ होय. ह्या गोष्टी ज्यांत सांगितल्या नाहीत ते ग्रंथ नसून, त्या सामान्य लोकांनी सांगिलेल्या विकथा आहेत असे समजावें.
Manakaceereexeeeeeeeee

Page #63

Meenetweeteaveeeeeee
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय पहिला. पान १३.
श्रोत्याचे लक्षण, धर्मी ध्यानी दयाख्यो व्रतगुणमणिभिर्भूषितोऽहो भवेत्सः ।
श्रोता त्यागी च भोगी जिनवचनरतो ज्ञानविज्ञानयुक्तः ।। निन्दादोषादिमुक्तो गुरुपदकमले षट्पदः श्रीसमर्थः।
सच्छास्त्रार्थावधारी शिवमुखमतिमान् पण्डितः सद्विवेकी ॥२२॥ अर्थ- श्रोता हा धर्माचरण करणारा, ध्यान करणारा, दयाल, व्रते व सद्गुण ह्यांनी युक्त असलेला, उदार असून संपत्तिचा योग्यप्रकारे उपभोग घेणारा, श्री जिनांच्या वचनावर प्रेम करणारा, ज्ञान (सामा-8 न्यज्ञान ह्मणजे दर्शन) आणि विज्ञान (विशेष ज्ञान) ह्यांनी युक्त असलेला, कोणाची निंदा वगैरे न% करणारा, सद्गुरूच्या चरणकमलांवर भ्रमराप्रमाणे गढून राहणारा, संपत्तिमान् , गुरूने सांगितलेला सदुपदेश मनांत ठेवणारा, मोक्षमाप्तीची इच्छा करणारा, बुद्धिमान् , शहाणा आणि चांगला विचार करणारा असा असावा.
श्रोत्यांचे प्रकार. चतुर्दशात्र वै सन्ति श्रोतारः शास्त्रहेतवः ॥ उत्तमा मध्यमा नीचास्त्रिविधा लोकवर्तिनः ॥२३॥5
अर्थ- ह्या जगांत शास्त्रश्रवण करणारे (श्रोते) चवदा प्रकारचे आहेत. त्या चवदा प्रकारच्या
chenevercror

Page #64

सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय पहिला. पान १४. Indoreeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeedoes
श्रोत्यांत उत्तम, मध्यम आणि नीच असे तीन प्रकार आहेत. ह्मणजे त्यांतील कित्येक उत्तम आहेत, कित्येक मध्यम आहेत आणि कितिएक नीच आहेत. गोहंसमृच्छुकाजाहिमहिषाश्चालिनी शिला ॥ कङ्कच्छिद्रघटौ दंशमार्जारसजलौकसः ॥ २४ ॥
अर्थ- गाय , हंस, मृत्तिका, राघु, शेळी, सर्प, रेडा, चाळण, पाषाण, कंगवा (फणी) छिद्र असलेली घागर , डांस , मांजर आणि जळवा हे श्रोत्याचे चवदा प्रकार होत. गोहंसमृच्छुकाः श्रेष्ठामध्याश्चाजाशिलाघटाः॥शेषा नीचाः परिप्रोक्ता धर्मशास्त्रविवर्जिताः ॥२५॥
अर्थ- त्या चवदांपैकी गाय, हंस, मृत्तिका आणि राघु ह्यांच्यासारखे जे श्रोते असतात, ते उत्तम इसमजावेत. कारण, गाईसारखे जे श्रोते असतात त्यांनी ऐकलेल्याचा दुसऱ्यास चांगला उपयोग होतो. हंसासारखे जे असतात ते चांगल्यावाइटांची निवड करतात. मृत्तिकेसारखे जे श्रोते असतात ते- मृत्तिका जशी पाणी आपल्यांत ग्रहण करते ( जिरविते ) त्याप्रमाणे-ऐकलेले तितकें सर्व आपल्या बुद्धीने ग्रहण करणारे असतात. आणि राघूमारखे जे श्रोते असतात, ते एकच गोष्ट पुष्कवेळां ऐकावयास मिळाली 9 असतां चांगली लक्षात ठेवतात. ह्मणून हे चार प्रकारचेही श्रोते उत्तमांतच गणले आहेत. अशा प्रकारच्या श्रोत्यांची गणना उत्तम श्रोत्यांत करण्याचे दुसरेही एक कारण असे आहे की, गाय, हंस, मृत्तिका आणि शुक ( राघू ) ह्या वस्तूंत स्वतःचे दोष नसतात. उदाहरणार्थ गाय ही गरीब स्वभावासंबंधाने सर्वत्र प्रसिद्ध 0000000wwsa
araavaa0wwwse
PROBOBA000

Page #65

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय पहिला. पान १५, generwearnesentencorreckewnerdonwacecacrorernet
आहे. ह्याचे तात्पर्य असे आहे की, गाय गरीव असल्यामुळे, ती दुष्टपणा न करता त्या मानाने दुसऱ्याचा १ उपयोग करते. हंसाचा, पाणी आणि दूध ही निरनिराळी करण्याचा गुण स्वाभाविक असल्याचे सर्वांस ? माहीत आहे. मृत्तिकेचा, पाणी आपल्यांत जिरविण्याचा गुण स्वाभाविक आहे. आणि राघूचा शिक-४ विलेले तेवढे ध्यानात ठेवण्याचा गुणही स्वाभाविक आहे. ह्मणून ह्या चारी वस्तूंत वास्तविक पाहिले ९ असतां स्वाभाविक गुणच सांपडतात. ह्याच्या उलट जर ह्या वस्तूंत दोष दृष्टी पडत असले, तर ते स्वाभा९विक नमून, औपाधिक आहेत हे स्पष्ट आहे. तेव्हां ज्या श्रोत्यांमध्ये अशाप्रकारचे (स्वाभाविक ) गुणच Sअसतात, दोष असत नाहीत, त्या श्रोत्यांची गणना उत्तम श्रोत्यांत केली हे योग्य आहे. शेळी, शिला आणि छिद्र पडलेली घागर ह्यांच्यासारखे जे श्रोते असतात, ते मध्यम श्रोते समजावेत, ह्याचे विवेचन असे की, ज्याप्रमाणे मागें गायीपासून दुसऱ्याचा उपयोग होत असल्याचे सांगितले आहे, त्याप्रमाणे ह्या ठिकाणीही समजावयाचे आहे. फरक इतकाच की, गाईपासून अधिक उपयोग होतो आणि शेळीपासून दुसऱ्याचा थोडासा उपयोग होतो. ह्मणून शेळीसारखे दुसऱ्याचा थोडासा उपयोग करणारे जे श्रोते असतात ते मध्यमश्रोते होत. तसेंच शिलेप्रमाणे असणारे श्रोतेही मध्यम समजावेत. ह्यांत शिलेप्रमाणे असणारे श्रोते ह्मणजे आपल्याला न समजले तरी, कोणत्याही प्रकारचा दुष्टपणा न करता स्वस्थपणे : बसून ऐकणारे श्रोते असा अर्थ घ्यावयाचा आहे. तेव्हां समजून किंवा न समजून उगीच वितंडवाद किंवा
00000000000000000Uoooooots
EIAS

Page #66

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय पहिला. पान १६. Preveaweekeeeeeeeeeeeeeeeeeeers है दुसरा एखादा दुष्टपणा करणाऱ्या श्रोत्यापेक्षां न समजले तरी उगीच स्वस्थ बसून वक्त्याने सांगितलेले ६ ऐकणारा श्रोता बरा, हे स्पष्ट आहे. ह्मणून पाषाणासारखे जे श्रोते त्यांचीही गणना मध्यम श्रोत्यांतच ? केली आहे. छिद्रपडलेल्या घागरीसारखे श्रोते मणण्याचे तात्पर्य असे आहे की, छिद्र पडलेल्या घागरीतील पाणी जसे निघून जाते त्याप्रमाणे वक्त्याने सांगितलेले शास्त्र ज्यांच्याजवळ फार वेळ टिकत नाही तसले ४ श्रोते. ह्या तीन प्रकारच्या श्रोत्यामध्येही स्वाभाविक असे काही दोष असल्याने ह्यांची मध्यमश्रोत्यांत गणना केली आहे. ह्याप्रमाणे उत्तम आणि मध्यम अशा दोन प्रकारच्या श्रोत्यांची लक्षणे सांगितली. ह्याहून ९बाकी राहिलेले जे श्रोते ते कनिष्ठप्रतीचे श्रोते होत, असे समजावें. ह्यांत सर्प, रेडा, चाळण, डांस, मांजर, कंगवा (केस विंचरण्याची फणी) आणि जळवा ह्या सातांचा समावेश होतो. हे सात पदार्थ स्वभावतः दुष्ट असल्याने ह्यांच्यासारखें जे श्रोते ते कनिष्ठ प्रतीचे श्रोते समजावेत. ह्याचे विवेचन असें सर्प हा दूध पितो, परंतु त्याचे विष करतो, त्याप्रमाणे चांगले ऐकून त्याचा वाईट परिणाम करणारा जो श्रोता तो नीच
श्रोता होय. रेडा हा आपल्याला पोषण करणाऱ्यास देखील मारावयास धांवतो, त्याप्रमाणे वक्त्याचा मूर्खट्रपणाने अपमान करणारा श्रोता नीच होय. चाळण ही पीठ टाकून खडे वर आणिते, त्याप्रमाणे ग्राद्यांश! टाकून त्याज्यांशाचा स्वीकार करणारा श्रोता नीच होय. कंगवा हा केस विंचरतांना त्यांतील कसपटें बाहेर है
काढतो, त्याप्रमाणे वक्त्याचे गुण टाकून दोष तेवढे उकरून काढणारा श्रोता नीच समजावा. डांस Farsunucumcurcumau munununununununuararaan

Page #67

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय पहिला. पान १७.
www
" घाणीच्या जाग्यांत रमतो,
त्याप्रमाणें वक्त्याची सहज जरी चुकी दिसली तथापि ज्याला आनंद होतो तो श्रोता नीच मानावा. मांजर आपल्या सजातीयांचा द्वेष करितें, त्याप्रमाणे इतर श्रोत्यांशीं द्वेष करणारा श्रोता नीच होय. आणि नासलेलें रक्तच जसें प्रिय होतें त्याप्रमाणें ज्याला वाईट तेवढेच प्रिय होतें तो श्रोता नीच होय असें समजावें. ह्या तीनप्रकारच्या श्रोत्यांपैकीं कनिष्ठ प्रतीच्या श्रोत्याला धर्मशास्त्र सांगूं नये. उपोद्वात.
श्रीसामायिकशौचसान्ध्यविधिसत्पूजासुमन्त्राशनं ।
द्रव्योपार्जन गर्भधाप्रभृतयस्त्रिंशक्रियाः सत्रिकाः ॥ मौजीबन्धनसद्व्रतोपदिशनं पाणिग्रहर्षित्रते ।
ग्रन्थे सूतककं त्रयोदशतयाध्यायान् विधास्याम्यहम् ॥ २६ ॥ अर्थ — सामायिक, शौच, संध्याकालचा विधि, पूजा, मंत्र, भोजन, द्रव्यसंपादन, गर्भाधान वगैरे तेत्तीस क्रिया, मौंजीबंधन, सद्व्रतोपदेश, विवाह, मुनिवत आणि आशौच हे तेरा विषय तेरा अध्यायांत मी ( ग्रंथकार ) सांगणार आहे.
गुणान् ग्रन्थस्य वक्तुश्च श्रोतॄणां क्रमशः स्फुटम् ॥ विधायाध्यायकानेव कथयामोऽधुनाऽत्र तान् ॥ २७ ॥
~~~~~~~~~AAA

Page #68

Everescri
सोमसेनकृत लैवर्णिकाचार, अध्याय पहिला. पान १८. ORC aucasacoconucncncncncncncncncncocaco है अर्थ-ग्रंथ, वक्ता आणि श्रोता ह्यांचे गुण क्रमाने स्पष्टपणे सांगून आतां मागील श्लोकांत सांगितलेले, अध्याय येथून पुढे मी सांगण्यास आरंभ करणार आहे.
ध्या तावदहं वदामि विदुषां ज्ञानार्णवे यन्मत-।
मात रौद्रसधर्म्यशुक्लचरम दुःखादिसौख्यप्रदम् ॥ पिण्डस्थं च पदस्थरूपरहितं रूपस्थनामापरं ।
तेषां भिन्नचतुश्चतुर्विषयजा भेदाः परे सन्ति वै ॥२८॥ 3 अर्थ- सर्व पंडितांना मान्य असलेलें ध्यान (चिंतन ) मी प्रथम सांगतो. तें आर्तध्यान, रौद्रध्यान, धर्म्यध्यान आणि शुक्लध्यान असें चार प्रकाराचे आहे. ते दुःख सुख ह्या दोहोंसही देणारे असे आहे. तसेंच पिंडस्थ, पदस्थ, रूपस्थ आणि रूपरहित अशी दुसरी ध्याने आहेत. ह्या आर्त वगैरे चार प्रकारच्या ध्यानांपैकी प्रत्येकाचे निरनिराळे चार चार भेद आहेत; ते पुढे दाखविल्याप्रमाणे समजावेत.
आर्तव्यानाचे भेद, आर्तध्यानं चतुर्भेदमिष्टवस्तुवियोगजम् । अनिष्टवस्तुयोगोत्थं किञ्चिददृष्ट्वा निदानजम् ॥ २९॥ किञ्चित्पीडादिके जाते चिन्तां कुर्वन्ति चेजडाः ॥ 000wwwaaroorwww.aasaram
meeeeeeeeeeeees
ve

Page #69

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय पहिला. पान १९.
तस्मात्याज्यं तु पापस्य मूलमात सुदृरतः ॥ ३०॥ __ अर्थ- आपल्याला भिय असलेली वस्तु प्राप्त नाहीशी झाल्याकारणाने उत्पन्न होणारे, नको असलेली ६ वस्तु प्राप्त झाल्यामुळे उत्पन्न होणारे, दुसऱ्याचे चांगले पाहिल्यामुळे उत्पन्न होणारे आणि आपल्याला पीडा ६ झाल्यामुळे उत्पन्न होणारे असें चार प्रकारचे आर्तध्यान आहे. हे अज्ञानी लोकांचे ठिकाणी दृष्टी पडते. हे ध्यान पापाचे बीज असल्यामुळे दूर टाकून द्यावे.
रौद्रव्यानाचे भेद. प्राणिनां रोदनाद्रौद्रः क्रूरः सत्त्वेषु निघृणः ॥ पुमाँस्तत्र भवं रौद्रं विद्धि ध्यानं चतुर्विधम् ॥ ३१॥ हिंसानन्दान्मृषानन्दात्स्तेयानन्दात्मजायते ॥
परिग्रहाणामानन्दाच्याज्यं रौद्रं च दूरतः ॥ ३२॥ 1 अर्थ- अन्यजीवांस रडावयास लावणारा, क्रूर आणि जीवावर दया न करणारा असा जो पुरुष, त्याचे जे ध्यान (चिंतन ) त्यास रौद्रध्यान असें ह्मणतात. हें हिंसा केल्याने होणाऱ्या आनंदामुळे उत्पन्न होणारे, खोटें बोलल्यामुळे होणाऱ्या आनंदापासून उत्पन्न होणारे, चोरी केल्याने होणाऱ्या आनंदापासून उत्पन्न होणारे आणि परिग्रह वाढविल्यामुळे होणाऱ्या आनंदापासून उत्पन्न होणारे असे चार प्रकारचे आहे.

Page #70

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय पहिला. पान २०. cheenamencemercareereakkakeemineneserever हे देखील पापाचे बीज असल्याने ह्याचाही सर्वथा त्याग करावा.
धर्मध्यानाचे भेद. आज्ञापायविपाकसंस्थानादिविचयान्तकाः ॥ धर्मध्यानस्य भेदाः स्युश्चस्वारः शुभदायकाः॥३३॥ यत्प्रोक्तं जिनदेवेन सत्यं तदिति निश्चयः ।। मिथ्यामतपरित्यक्तं तदाज्ञाधिचयं मतम् ॥ ३४॥ येन केन प्रकारेण जैनो धर्मः प्रवर्धते ॥ तदेव क्रियते पुम्भिरपायविचयं मतम् ॥ ३५ ॥ शुभाशुभं च यत्कार्य क्रियते कर्मशत्रुभिः॥ तदेव भुज्यते जीवैर्विपाकधिचयं मतम् ॥ ३६॥ श्वभ्रे दुःखं सुखं खगें मध्यलोकेऽपि तद्यम् ।।
लोकोऽयं त्रिविधो ज्ञेयः संस्थानविचयं परम् ॥ ३७॥ अर्थ- आज्ञाविचय, अपायविचय, विपाकविचय आणि संस्थानविचय हे धर्मध्यानाचे चार भेद आहेत. ह्यांचे विवरण पुढे लिहिल्याप्रमाणे समजाचं. ज्या चिंतनांत किंवा ध्यानांत- "श्रीजिनेंद्रांनी जे सांगितले आहे तेच खरे आहे" असा निश्चय असतो आणि ज्यांत मिथ्यामत मुळीच नसतें तें आज्ञाविचय नांवाचे, धर्मध्यान होय. ज्या चिंतनांत जिनेंद्रांनी सांगितलेला धर्म कशानें वृद्धिंगत होईल ह्याचा विचार मनुष्यांनी केला जातो तें अपायविचय नांवाचे धर्मध्यान होय. कर्मरूपी शत्रु में शुभ किंवा अशुभ फल देतात, तेंच?
weendeecenterne..veteen

Page #71

BaBaBIBABB0000000000BOBAR
सोमसेनकृत लैवर्णिकाचार, अध्याय पहिला. पान २१. onerencesereverencreenewhenevemenumercenenenermodar फल जीव उपभोगतात असें जें चिंतन, तें विपाकावचय नांवाचे धर्मध्यान होय. आणि नरकांत दुःख, आहे, स्वर्गात फक्त सुखच आहे आणि या मध्यलोकांत ह्मणजे पृथ्वीवर सुख व दुःख ही दोन्ही आहेत; ह्मणून हे त्रैलोक्य तीन प्रकारचे आहे असे जे चिंतन तें संस्थानविचय नांवाचें धर्मध्यान होय. ह्या ध्यानाचे ? हे चारही प्रकार कल्याण करणारे असल्याने हे ध्यान जीवांनी अवश्य करावें.
शृलध्यानाचे भेद.. शुक्लध्यानं चतुर्भेदं साक्षान्मोक्षपदप्रदम् ॥ पृथक्त्वादिवितर्काख्यवीचारं प्रथमं मतम् ॥३८॥ एकत्वादिवितर्काख्यवीचारं च द्वितीयकम् ॥ सूक्ष्मक्रियाप्रतीपाति तृतीयं शुक्लमुत्तमम् ॥ ३९ ॥ व्युपरतक्रियानि
वृत्ति तुर्य शुक्लमुच्यते ॥ एतेषां नामतोऽर्थश्च ज्ञायते गुणवत्तया ॥४०॥ अर्थ- शुक्लध्यान चार प्रकारचे आहे. ते साक्षात् मोक्षपदाची प्राप्ति करून देणारे आहे. त्याचे भेद-पृकक्त्ववितर्कवीचार, एकत्ववितर्कवीचार, सूक्ष्मक्रियाप्रतिपाति आणि व्युपरतक्रियानिवृत्ति-या। नांवांचे आहेत. त्यांची ही नांवे त्यांच्या गुणावरून ठेविलेली असल्यामुळे त्यांचे ( त्या भेदांचें) स्वरूप त्यांच्या नांवांवरून सहज समजण्यासारखे आहे. तथापि वाचकांस स्पष्ट समजण्याकरितां पुढे त्याचें। विवेचन ग्रंथकार करतात.

Page #72

Ineverenceeeeeene
सोमसेनकृत नैवर्णिकाचार, अध्याय पहिला. पान २२. ४ पृथक्त्वेन वितर्कस्य चीचारो यत्र तदिदः॥ सवितक सवीचारं पृथक्त्वादिपदाव्यम् ॥ ४१ ॥
अर्थ-- जीवाजीवादि सर्व पदार्थ एकमेकापासून अगदी भिन्न आहेत असा जो विचार किंवा जें। चिंतन, त्यास पृथक्त्ववितकवीचार नांवाचे शुक्लध्यान ह्मणतात. ___ एकत्वेन वितर्कस्य स्याद्यत्राविचरिष्णुता ॥ सवितर्कमवीचारमेवात्वादिपदाभिधम् ॥४२॥ अर्थ- सर्व वस्तु एकरूप आहेत असा विचार ज्यांत नसतो ते एकत्ववितर्कावीचार नांवाचे शुक्लध्यान होय.
मनोवचनकायाँश्च सूक्ष्मीकृत्य च सूक्ष्मिकाम् ॥
क्रियां ध्यायेत्परं ध्यानं प्रतिपातपराङ्मुखम् ।। ४३ ॥ S अर्थ- मन, वाणी आणि शरीर ह्यांस सूक्ष्म करून, न बिघहूं देतां एकाग्रतेनें जें सूक्ष्मक्रियेचें ध्यान: कोणीही करील, तें सूक्ष्मक्रियापतिपाति नबाचे शुल्लध्यान समजावे. हे ध्यान सयोगकेवली मुनि करितात.:
ततो निरुद्धयोगः सन्नयोगी विगतास्रवः ॥
समुच्छिन्नक्रियाध्यानमनिवृत्ति तदा भवेत् ॥४४॥ अर्थ- मग (सूक्ष्मक्रियाप्रतिपाति नांव चे शुक्लध्यान केल्यानंतर) मनोयोग, काययोग आणि वच- नयोग ह्या तिन्ही योगांचा निरोध करून, ज्याचे आस्रव बंद झाले आहेत असा अयोगकेवली सर्वक्रियेच्या) उपरमाचे जे ध्यान करतो तें व्युपरतक्रियानिवृत्ति नांवाचें शुमध्यान समजावे. [ह्या श्लोकांत अनिवृति:

Page #73

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय पहिला,
Te
पान २३.
NNNNERETV
तदा भवेत् ह्या ठिकाणीं अनिवृत्ति तु तद्भवेत् असा पाठ चांगला ] आतरौद्रसुधर्माख्यशुक्लध्यानानि चागमे ॥ ज्ञेयानि विस्तरेणैव कारणं सुखदुःखयोः ॥ ४५ ॥ अर्थ - आर्तध्यान आणि रौद्रध्यान हीं दोन ध्यानें दुःख देणारी आहेत. आणि धर्मध्यान व शुक्लध्यान हीं दोन ध्यानें सुख देणारी आहेत. ह्या ध्यानांचे स्वरूप जैनागमांत विस्ताराने सांगितलें आहे. तें जिज्ञासु श्रावकांनी त्यावरूनच समजून घ्यावें.
यत्किञ्चियिते लोके तत्सर्वं देहमध्यगम् ॥ इति चिन्तयते पर पिण्डस्थं ध्यानमुच्यते ॥४६॥ अर्थ- जें कांहीं ह्या लोकांत आहे तें सगळे देहांत भरलेले आहे असे चिंतन, त्याला पिंडस्थध्यान
ह्मणतात.
एकद्वित्रिचतुःपञ्चषडष्टौ षोडशादिकाः ॥ अक्षरात्म्यपरा मन्त्राः शराग्निसंख्यकास्तथा ॥ ४७ ॥ एवं मन्त्रात्मकं ध्यानं पदस्थं परमं कलौ ॥ शरीरजीवयोर्भेदो यत्र रूपस्थमस्तु तत् ॥ ४८ ॥ अर्थ — एक, दोन, तीन, चार, पांच, सहा, आठ, सोळा, पसतीस अशा अक्षरांचे जे मंत्र असतात, त्यांचें जें चिंतन त्याला पदस्थध्यान असें ह्मणतात. हें ध्यान कलियुगांत मोठे उत्कृष्ट मानिलेले आहे. शरीर व जीव ह्यांचा भेद ज्यांत विषय असतो असें जें चिंतन त्यास रूपस्थचिंतन किंवा रूपस्थध्यान असें ह्मणतात. अष्टकर्मविनिर्मुक्तमष्टभिर्भूषितं गुणैः ॥ यत्र चिन्तयते जीवो रूपातीतं तदुच्यते ॥ ४९ ॥
3934AAA
ENNETRER

Page #74

सोमसेनकृत जैवर्णिकाचार, अध्याय पहिला. पान २४. seedeemeteroccereventaemonweroeneneraveeneeeeeeeeees ४ अथे-- ज्या ध्यानांत-आठ प्रकारच्या कर्मापासून मुक्त झालेले व आठ गुणांनी युक्त असलेले असें जें आपले स्वरूप,- त्याचे जीव चिंतन करतो तें रूपातीत ध्यान होय.
प्रातःकालाचा विधि. प्रातश्चोत्थाय पुम्भिर्जिनचरणयुगे धार्यते चित्तवृत्ति-।
रात रौद्रं विहाय प्रतिसमयमियं चिन्त्यते सप्ततत्वी ।। ध्यानं धर्म्य च शुक्लं विगतकलिमलं शुद्धसामायिकं च ।
कुत्रत्योऽयं मदात्मा विविधगुणमयः कर्मभारः कुतो मे ॥५०॥ अर्थ- मनुष्यांनी प्रातःकाली शयनावरून उठून श्रीजिनेंद्रांचे चरण मनांत आणावेत. आर्त व रौद्र, असे दोन प्रकारचे ध्यान टाकून द्यावें; आणि जीव अजीव वगैरे सांत तत्त्वांचा प्रतिक्षणीं विचार करावा., धर्म्य आणि शुक्ल असे दोन प्रकारचे ध्यान करावें. ज्याने कलियुगांत होणाऱ्या सर्व पातकांचा नाश होत आहे असे सामायिक करावें. आणि अनेकगुणांनी युक्त असा हा माझा आत्मा कोठून आला आहे? मला हे कर्माचे ओझें कोटून माप्त झाले आहे ? हा विचार करावा.
संसारे बहुदुःखभारजटिले दुष्कर्मयोगात्परं ।
जीयोऽयं नरजन्म पुण्यवशतःप्रातःकदाचित्कचित्॥
७७७७७७७७
सारे बहुदुख नरजन्म पुण्य

Page #75

MovivorcROBA0AUANUW000
सोमसेनकृत लैवर्णिकाचार, अध्याय पहिला. पान २५. ranceremovemeseeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeees
दुष्प्रापं जिनधर्ममूर्जितगुणं सम्प्राप्य सन्धीयते।
नानादुष्कृतनाशनं सुखकरं ध्येयं परं योगभिः ॥५१॥ ___ अर्थ - दुष्कर्माच्या संबंधामुळे अनेक प्रकारच्या दुःखांनी भरलेल्या ह्या संसारांत हा जीव पुण्यक-१ मांच्या उदयाने मनुष्यजन्माला प्राप्त झाला आहे. ह्या नरजन्मांत ह्या जीवाने-ज्याचा महिमा फार मोठा ? आहे आणि ज्याची प्राप्ति होणे फार कठिण अशा-जिनधर्माची प्राप्ति करून घेऊन सुखकर असा पापक्षय करावा. असा विचार प्रातःकालीं मनुष्यांनी करावा.
आहारसाध्वसपरिग्रहमैथुनाख्याः । सञ्ज्ञाश्चतस्र इति ताभिरुपद्रुतोऽङ्गी ॥
कुत्रापि नो स लभते भुवनत्रयेऽस्मिन् । सौख्यस्य लेशमपि चिन्त्यमिति प्रभाते ॥५२॥ 5 अर्थ- आहार, भय, परिग्रह आणि मैथुन ह्या चार संज्ञा आहेत ( ह्या चारीला संज्ञा असें नांव आहे.)
ह्या चारी संज्ञांच्या योगाने पीडित झालेल्या ह्या जीवाला, ह्या त्रिभुवनांत कोठेही थोडेसेंही सुख प्राप्त होत इनाही! असें चिंतन प्रातःकाळी करावे.
दुःखं श्वभ्रेषु शीतं बहुलमतितरामुष्णमेव क्षुदादि।
च्छेदो भेदश्च घर्षः क्रकचविधितया पीलनं यन्त्रमध्ये ॥ शारीरं चान्त्रनिष्कासनमपि बहधा ताडनं मुद्गराधे-।
vanavaus

Page #76

ReceMonometervieween
सोमसेनकृत जैवर्णिकाचार, अध्याय पहिला. पान २६. aaeeeeeeeeeeecreaseeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeserve
रग्निज्वालानुषनः प्रचुरदुरिततो वतेते श्रूयमाणम् ॥ ५३॥ १ अर्थ- नरकांत फार दुःख आहे. तेथे कोठे थंडी अतिशय असते, कोठें उष्ण असते, तेथे भुकेपासून फार त्रास होतो. तसेंच नरकांत कोठे शरीर तोडतात, कोठे त्याला भोंके पडतात, कोठे करवतानें कापतात, कोठे यंत्रांत घालून पिळून टाकतात, कोठे तर शरीरांतील आंतडीही काढतात, तसेच मोठमोठ्या सोठ्यांनी पुष्कळ मार देतात, पेटलेल्या अग्नीतही टाकतात. ह्याप्रमाणे पुष्कळ पातक केल्याने अनेक दुःखें। ६ भोगावी लागतात! असे आह्मी ऐकले आहे. असें प्रातःकाली चिंतन करावें.
तिर्यक्ष्वातपशीतवर्षजनितं दुःखं भयं कानने।
सिंहादेरतिभारकर्मवहनं सन्ताडनं छेदनम् ।। क्षुत्तृष्णादि च कीटनामनशकैदशस्तथा माक्षिकैः ।
स्वाधीनत्वपराङ्मुखं विधिवशाहन्धादिकं वर्तते ॥ ५४॥ ___ अर्थ-तिर्यंच योनीतही फार दुःख असते. उष्ण, थंडी आणि पर्जन्य ह्यांच्यापासून दुःख होतें. अरण्यांत सिंहादि पशूपासून भय उत्पन्न होते. मनुष्ये पाठीवर अतिशय ओझें लादतात, मारतात, एखादा अवयव देखील कांपतात. क्षुधा आणि तृषा ह्यांच्यापासून पीडा होते. किडे व डांस वगैरे प्राणी पीडा देतात. दुर्दैवामुळे स्वतंत्रपणा नसल्याकारणाने लोक बांधून घालतात. ह्याप्रमाणे अनेक दुःखें? reaterencccseeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeees

Page #77

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय पहिला. पान २७. Searchersmenvedoecenenereke&&Meerencetr भोगावी लागतात. असें प्रातःकालीं चिंतन करावे.
मत्येविष्टवियोगजं दुरिततो दुःखं तथा मानसं ।
शारीरं सहजं चतुर्विधमिदं चागन्तुक श्रूयते ॥ दारिद्यानुनयः प्रतापहरणं कीर्तिक्षयः सर्वथा ।
रौद्राति भवं तथा व्यसनज पन्धादिकं चापरम् ॥५५॥ ___ अर्थ- मनुष्ययोनीत पाहिले असतां, मनु यांना पूर्वजन्मीच्या पात झामुळे इष्ट वस्तूचा जो वियोग होतो त्यामुळे दुःख होते. शिवाय मनास होणाऱ्या पीडा, शरीरास होणाऱ्या पीडा, सहज हणजे जन्माबरोबर आलेली पीडा आणि आगंतुक झणजे अकस्मात् प्राप्त झालेल्या पीडा ही चार दुःखें प्रत्येक मनुष्याच्या पाठीस लागलेली असतात. आणखी मनुष्याला दारिद्य भोगावे लागते, त्यामुळे दुःख होतें." शक्तीचा -हास होतो, त्यामुळे दुःख होतें. अकीर्ति झाल्यामुळे दुःख होतें. रौद्रध्यानापासून दुःख होते. अनेक व्यसनें जडतात त्यामुळे दुःख होतें. एखादे वेळी राजदंड होऊन बंदिखान्यांत पडावे लागल्यामुळे दुःख होते. अशी अनेक प्रकारांनी दुःखें होतात. असेंही चिंतन प्रातःकाली करावें.
देवेष्वेव च मानसं बहुतरं दुःखं सुखच्छेदकं ।
देवीनां विरहात्मजायत इति प्रायः स्वपुण्यच्युतेः
सNAVALA

Page #78

M
सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय पहिला. पान २८. eenaweeeeeeeeeeeeeerCAM
इन्द्रस्यैव सुवाहनादिभवनं दासत्वमङ्गीकृतं ।
नानैश्वर्यपराङ्मुखं मरणतो भीतिस्तस्था दुस्तरा ॥५६॥ __ अर्थ- देवांविषयी विचार केला असता त्यांना देवींच्या वियोगामुळे सुखाचा नाश होऊन दुःख ६ होते. आणि आपल्या पुण्यकर्मापासून भ्रंश झाला ह्मणजे इंद्राचेच वाहन वगैरे व्हावे लागते; किंवा ज्यांत संपत्तीचे सुख बिलकूल नाही असा इंद्राचा सेवकपणा करावा लागतो. बरें, इतकें होऊनही मरणाची भयंकर भीतितर आहेच. तेव्हां देवांनाही अनेक दुःखें भोगावी लागतात!
लोकोऽयं नाट्यशाला रचितसुरचना प्रेक्षको विश्वनाथो।
जीवोऽयं नृत्यकारी विविधतनुधरो नाटकाचार्यकर्म ।। तस्माद्रक्तं च पीतं हरितसुधवलं कृष्णमेवात्र वर्ण ।
धृत्वा स्थूलं च सूक्ष्मं नटति सुनटवत् नीचकोच्चैः कुलेषु ॥ ५७ ॥ अर्थ- हे जगत् ही एक चांगली तयार केलेली नाट्यशाला आहे; जगत्पति जो सिद्ध परमेष्ठी तो) प्रेक्षक आणि अनेक प्रकारचे देह धारण करणारा असा जीव नृत्य करणारा आहे. तो नाटकाचार्याचेही काम आपणच करतो. ह्मणून जीव हा; तांबडा, पिवळा, हिरवा, पांढरा, काळा वगैरे वर्ण धारण करून । चांगल्या नटाप्रमाणे मोठे किंवा लहान असे अनेक प्रकारचे स्वरूप धारण करून नीच उच्च कुलांतर A.ABowBooooooooo
ANUPURBUURI

Page #79

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय पहिला पान २९.
Driven
2 सोंग घेतो. ( ह्मणजे जन्म घेतो. )
venereren
क्वचित्कान्ताश्लेषात्सुखमनुभवत्येष मनुजः । कचिद्गीतं श्राव्यं विविधवररागैश्च शृणुयात् ॥ क्वचिन्नृत्यं पश्यन्नखिलतनुयष्टीविलसितं । रतिं मन्येताहो उचितविषयो धर्मविमुखः ॥ ५८ ॥ अर्थ- हा मनुष्य एखादे ठिकाणीं प्रिययुवतीच्या गाढालिंगनापासून होणाऱ्या सुखाचा अनुभव घेतो. एखादे ठिकाणीं उत्कृष्ट अशा अनेक रागांनी मिश्र झालेलें सुश्राव्य गायन श्रवण करतो. एखाद्या ठिकाणीं ज्यांत सर्वांग हलत आहे असें सुंदर नृत्य पाहून संतोष मानतो. ह्याप्रमाणें विषयसेवनांत गढून गेल्यानें धर्माचरणाकडे मुळींच पहात नाहीं. हे मोठे आश्चर्य आहे!
कचित्कांता कमलवदना हावभावं करोति । कचित् दुःखं नरककुहरे पंचधाप्राणघातात् ॥ क्वचिच्छतं चमरसहितं दासपुम्भिः प्रयुक्तं । क्वचित्कीटो मृतभवितनौ प्राणिनां कर्मयोगात् ॥ ५९
अर्थ -- हा जीव आपल्या कर्मयोगामुळे, एखाद्या ठिकाणी जिचें मुख कमलाप्रमाणें आहे अशा स्त्रीचें स्वरूप घेऊन अनेक प्रकारचे हावभाव करतो. एखाद्या वेळी पंचप्राणांच्या नाशामुळे नरकांत दुःख भोगतो. एखादे वेळी दासजनांकडून आपल्यावर छत्रचामरें धरवितो. आणि एखादे वेळी एखाद्या प्रेताच्या शरीरांतला किडा होतो! ह्याप्रमाणें प्रातःकालीं मनुष्याने वर सांगितलेला सर्व विचार करावा. हा प्रातःकालचा विधि झाला.

Page #80

सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अव्याय पहिला.
पान ३०.
BaBoscovosavBacoomeneness
सामायिक. महाव्रतं दुर्धरमेव लोके । धतुं न शक्तोऽहमपि क्षणं वा ॥ संसारपाथोनिधिमत्र केनो-। पायेन चापीह तरामि दीनः ॥ १० ॥ इत्यादिक चेतसि धार्यमाणः । पल्यङ्कदेशात्सुमुनीन्द्रबुध्द्या॥
पवित्रवस्त्रः सुपवित्रदेशे । सामायिकं मौनयुतश्च कुर्यात् ॥ ६१ ॥ __ अर्थ- ह्या लोकांत महाव्रत धारण करणे फार कठिण आहे; ह्मणून तें धारण करणास मी देखील समर्थ नाही. ह्या जगांत दीन असलेला मी, कोणत्यातरी उपायाने हा संसारसमुद्र तरून जाईन. ह्याप्र-६ माणे मनांत विचार करून, आपण एक मुनींद्र आहोत अशा बुद्धीने शय्येवरून उठून, श्रावकानें शुद्धवस्त्र, धारण करून शुद्ध देशावर मौन धारण करून सामयिक करावे.
समता सर्वभूतेषु संयमे शुभभावना ॥ आर्तरौद्र परित्यागस्तद्धि सामायिकं मतम् ॥१२॥3 अर्थ- सर्वप्राण्यांचे ठिकाणी समबुद्धि धारण करणे, संयमाविषयीं सद्बुद्धि ठेवणे आणि आत व रौद्र) ह्या दोन प्रकारच्या ध्यानांचा त्याग करणे ह्यास सामायिक असें ह्मणतात. र योग्यकालासनस्थानमुद्रावर्तशिरोनतिः॥विनयेन यथाजातकृतिकर्मामलं भजेत् ॥ ६३॥ 2 अर्थ- योग्य काल , योग्य आसन, योग्य स्थान, योग्य मुद्रा, योग्य आवर्त आणि योग्य अशी
muamurunrurvauva

Page #81

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय पहिला.
पान ३१.
मस्तकांची नम्रता करून विनयानें मुनीप्रमाणें कृतिकर्माचे ( आवश्यकक्रियांचं ) सेवन करावे. जीविते मरणे लाभेलाभे योगे विपर्यये । बन्धावरौ सुखे दुःखे सर्वदा समता मम ॥ ६४ ॥ अर्थ- जगणे आणि मरणें, लाभ आणि हानि, संयोग आणि वियोग, बंधु आणि शत्रु, सुख आणि दुःख ह्यांच्याविषयीं माझी सर्वदा समबुद्धि आहे. अशी भावना सामायिकाचे वेळीं करावी. पापिष्ठेन दुरात्मना जडधिया मायाविना लोभिना । रागद्वेषमलीमसेन मनसा दुष्कर्म यन्निर्मितम् ॥ त्रैलोक्याधिपते जिनेन्द्र भवतः श्रीपादमूलेऽधुना । निन्दापूर्वमहं जहामि सततं वर्वर्तिषुः सत्पथे ॥ ६५ ॥
अर्थ- हे त्रैलोक्यनाथा श्रीजिनेंद्रा ! अत्यंत पातकी दुष्ट अज्ञान कपटी लोभी आणि रागद्वेषांच्या योगानें मलिन झालेला असा जो मी, त्या माझ्या हातून मनानें आतांपर्यंत जे पापकर्म झाले असेल; तें । पापकर्म ह्या वेळीं तुझ्या चरणाजवळ त्याची निंदा करून सोडून देतों. मी आतां सर्वदा सन्मार्गानें वागण्याची इच्छा करीत आहे.
षडावश्यकसत्कर्म कुर्याद्विधिवदञ्जसा ॥ तदभावे जपः शुद्धः कर्त्तव्यः स्वात्मशुद्धये ॥ ६६ ॥ अर्थ - श्रावकानें आपल्या शुद्धीकरितां पडावश्यकक्रिया यथाविधि तत्काल कराव्यात. त्या जर
222:
3030025AAAAALANAUB

Page #82

Acharya Shri Kailassagarsun Gyanmandir
APADAV
unuauauauauauauaununun
सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय पहिला, पान ३२. Neeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeo ६ होत नसतील तर मंत्रांचा जप करावा.
सिद्धचक्रप्रसादेन मन्त्राः सिध्द्यन्ति साधवः॥
तस्मात्तदग्रतो मन्त्रान्समाराध्य ततोऽर्चयेत् ॥ ६७॥ अर्थ-सिद्धचक्राच्या प्रसादाने सर्व मंत्र सिद्ध होतात. ह्मणून प्रथम सिद्धचक्राच्या अग्रभागी ६ मंत्रांची उपासना करून नंतर पूजादि कर्मात त्यांचा उपयोग करावा.
ऊर्ध्वाधो रयुतं सबिन्दुसपरं ब्रह्मस्वरावेष्टितं ।
वर्गापूरितदिग्गताम्बुजदलं तत्सन्धितत्त्वान्वितम् ॥ अन्तः पत्रतटेष्वनाहतयुतं न्हींकारसंवेष्टितं ।
देवं ध्यायति यः स मुक्तिसुभगो वैरीभकण्ठीरवः ॥ १८॥ अर्थ-- खाली आणि वर रेफाने युक्त असलेल्या हकाराला (हूँ ह्या बीजाक्षराला) ओंकाराने वेष्टित करावे, आणि त्याच्या भोवती स्वराक्षरांचे वलय करावे. त्या वलयाला सभोवती कमलपत्राकार आठ दले करावीत. त्या प्रत्येक दलांत क्रमाने स्वर व कवर्ग, चवर्ग, टवर्ग, तवर्ग, पवर्ग, यवर्ग आणि शवर्ग हे आठ वर्ग एक एक अशा क्रमाने लिहावेत. त्या प्रत्येक दोन दलांच्या सांध्यांत तत्त्वाक्षर लिहावें. (हूँ ह्या एका बीजालाच तत्त्व असें कर्नारकीयांचे मत आहे, आणि ' णमो अरहताणं'

Page #83

intri.000000
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय पहिला. पान ३३. ह्या पदाला तत्त्व ह्मणावें असें औत्तरात्यांचे (उत्तरेकडील लोकांचे) मत आहे. आह्मांस कर्नाटकीयांचें। मत मान्य आहे. पुढील श्लोक पहा) प्रत्येक दलाच्या शेवटाला अनाहत मंत्र लिहावा. आणि अशा ? इह्या अष्टदल कमलाच्या भोवती 'ही' ह्या मंत्राचे वेष्टन कारावे. ह्याला मंत्रराज ह्मणतात. अशा ह्या मंत्राच्या आकृतीचें जो ध्यान करतो, तो मुक्तीच्या प्राप्तीमुळे भाग्यवान् होतो. आणि शत्रुरूपी गजांचा नाश करणारा सिंहच की काय? असा होतो.
उर्ध्वाधो रेफसंयुक्तं सपरं विन्दुलाञ्छितम् ॥
अनाहतयुतं तत्त्वं मन्त्ररामं प्रचक्षते ॥ ६९॥ ॥ ___ अर्थ-वर आणि खाली रेफाने ह्मणजे रकाराने युक्त असें जें हकारयुक्त तत्व ह्मणजे (हूँ हा जो वीज मंत्र ) त्याला मंत्रराज असें ह्मणतात.
कारं बिन्दुसंयुक्तं नित्यं ध्यायन्ति योगिनः ।।
कामदं मोक्षदं चैव ॐकाराय नमो नमः ॥ ७० ॥ ___ अर्थ-- अनुस्वाराने युक्त अशा अकाराचें (ॐ) ह्या अक्षराचे योगी (मुनि) ध्यान करतात. तो। ॐकार इच्छित विषयाची प्राप्ति करून देणारा असून मोक्षप्राप्ति करून देणारा असा आहे. त्याला आमचा नमस्कार असो.
BARABBesane

Page #84

पाबन्दुः सभवेत्पद्मावत आहे. खाली असताना ही है धरणेद्रप
keeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeee
सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय पहिला. पान ३४. raeneweekersonanesencentracrameerwweeeeeeeeeeeeeeeeeee
अवर्णस्य सहस्रार्ध जपन्नानन्दसम्भृतः ।।
प्रामोत्येकोपवासस्य निर्जरां निर्जितात्रवः॥ ७१॥ ६ अर्थ-- जो आनंदाने युक्त असलेला मनुष्य अवर्णाचा पांचशेहे जप करतो त्याला एका उपवासाचे फळ मिळून त्याच्या कर्माची निर्जरा होते. आणि तितका वेळ नवीन कर्माचा आस्रव होत नाही.
हवर्णान्तः पार्वजिनोऽधो रेफस्तलगतः स धरेन्द्रः॥
तुर्यस्वरः सबिन्दुः सभवेत्पद्मावतीसञ्ज्ञः ॥७२॥ 5 अर्थ-ही ह्या मंत्रांतील हकार हा पार्श्वजिनस्वरूपी आहे. खाली असलेला रेफ हा धरणेंद्रस्वरूपी
आहे. आणि बिंदुसहित तुर्यस्वर ह्मणजे ईकार हा पद्मावतीस्वरूप आहे. ह्मणजे ही हे धरणेद्रपद्मावती सहित पार्श्वजिनाचे स्वरूप आहे. असे समजावे.
मंत्राचे भेद. त्रिभुवनजनमोहकरी विद्येयं प्रणवपूर्वनमनान्ता ॥
एकाक्षरीति सञ्ज्ञा जपतः फलदापिनी नित्यम् ॥ ७३ ।। 2 अर्थ-- जिच्या आरंभी प्रणव (ॐकार ) आहे आणि जिच्या शेवटीं नमः हा शब्द आहे अशी एका-2 क्षरी नांवाची त्रैलोक्याला मोह करणारी विद्या (ॐ हां नमः हा मंत्र) जप करणाऱ्याला नेहमी चांगले

Page #85

Receneeeeeeeehen
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय पहिला. पान ३५. ६ फल देणारी आहे. ____ अहमित्यक्षरब्रह्म वाचकं परमेष्ठिनः ॥ सिद्धचक्रस्य सहीजं सर्वतः प्रणमाम्यहम् ॥ ७४ ॥ ३ अर्थ- 'अहं' ही दोन अक्षरें ब्रह्मस्वरूप आहेत आणि परमेष्ठीची वाचक ( अर्ह ह्या शब्दाचा परमेष्ठी? ६ असा अर्थ आहे) असून, ती अक्षरें सिद्धचक्राचे मुख्यबीजभूत आहेत ह्मणून त्यांना मी सर्वप्रकारें नमस्कार करतो.
चतुर्वर्णमयं मन्त्रं चतुर्वर्णफलप्रदम् ॥ चतूरात्रं जपेद्योगी चतुर्थस्य फलं भवेत् ॥७॥ 'अर्थ- अरिहंत ह्या चार अक्षरांचा जो हा ( अरिहंत हा ) मंत्र आहे, तो धर्म, अर्थ, काम आणि मोक्ष ह्या चार पुरुषार्थांची सिद्धि करून देणारा आहे. ह्या मंत्राचा जप चार दिवस जो योगी करील त्याला मोक्षप्राप्ति होते.
विद्यां षड्वर्णसम्भूतामजय्यां पुण्यशालिनीम् ॥
जपन प्रागुक्तमभ्येति फलं ध्यानी शतत्रयम् ॥ ७६ ॥ __ अर्थ- सहा अक्षरांनी बनलेला ' अरिहंत सिद्ध ' हा मंत्र अजिंक्य असून पुण्यप्रद आहे. जो कोणी एकाग्रचित्ताने ह्याचा तीनशेहे जप करतो, त्याला पूर्वीचे फल (मोक्ष) प्राप्त होईल.
चतुर्दशाक्षरं मन्त्रं चतुर्दशसहस्रकम् ॥ यो जपेदेकचित्तेन स रागी रागवर्जितः॥ ७७॥ 8 अर्थ- “श्रीमद्वृषभादिवर्धमानान्तेभ्यो नमः" ह्या चवदा अक्षरांच्या मंत्राचा जो कोणी एकाग्रतेने

Page #86

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय पहिला. पान ३६. Yetencoveriencememomentenceencaeneeeeeeeeeeeg
चवदा हजार जप करतो, तो विषयासक्त जरी असला तथापि वीतराग होतो. १ पञ्चत्रिंशद्भिरेवात्र वर्णश्च परमेष्ठिनाम् ॥ मन्त्रः प्राकृतरूपैश्च न कस्यापि कृतो व्ययः ॥ ७८ ॥ १ स्मर्तव्यः सानुरागेण विषयेष्वपरागिणा ॥ वीरनाथप्रसादेन धर्म विद्धता परम् ॥ ७९ ॥ ६ अपराजितमंत्रोऽयं सर्वविघ्नविनाशनम् ॥ मङ्गलेषु च सर्वेषु प्रथमं मङ्गलं मतः ॥ ८॥
अर्थ- “णमो अरिहंताणं । णमो सिद्धाणं । णमो आइरियाणं । णमो उवज्झायाणं । णमो लोए सव्य-र साहूणं । " हा पस्तीस अक्षरांनी युक्त असलेला परमेष्ठीचा मंत्र आहे. हा प्राकृतभाषेतील मंत्र आहे. ह्याच्या योगानं कोणाचाही नाश झालेला नाही. ह्मणजे ह्या मंत्राचा जप करणारा कोणताही जीव अधोगतीस गेलेला नाही. ह्मणून सरागांनी व वीतरागांनी दोघांनीही ह्या मंत्राचे चिंतन अवश्य करावें; आणि श्रीवीरनाथाच्या कृपेनें धर्मसंचय करावा. ह्या मंत्रास 'अपराजितमंत्र' असें नांव आहे. हा मंत्र सर्वविघ्नांचा नाश करणारा असल्यामुळे मंगलकृत्यांत प्रथम मंगल समजून ह्याचा उपयोग करावा. स्मर मन्त्रपदोदभूतां महाविद्यां जगत्सुताम् ।। गुरुपञ्चकनामोत्यां षोडशाक्षरराजिताम् ॥८१॥
अर्थ-पंचगुरूंच्या नांवापासून उत्पन्न झालेली व मंत्ररूप असलेल्या अशा शब्दापासून तयार झालेली। " अर्हत्सिद्धाचार्योपाध्यायसर्वसाधुभ्यो नमः" ही सोळा अक्षरांनी सुशोभित दिसणारी जी महाविद्या (महा-8 मंत्र) त्याचें तूं स्मरण कर!

Page #87

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय पहिला. पान ३७.
exererereYNNYvvvv
ॐ नमः सिद्धमित्येतन्मन्त्रं सर्वसुखप्रदम् ॥ जपतां फलतीष्टं स्वयं स्वगुणजृम्भितम् ॥८२॥ अर्थ — ' ओं नमः सिद्धं ' हा मंत्र सर्वप्रकारचें सुख देणारा आहे. ह्याचा जप करणारांचे सर्व मनोरथ सिद्ध होतात. आणि आत्म्याचे जे स्वाभाविक गुण आहेत ते आपोआप प्रकाशमान होतात. ह्याला पंचाक्षरी मंत्र ह्मणतात. " णमो अरिहंताणं " हा सप्ताक्षरी मंत्र होय. " अरिहंतसिद्धं नमः ह्यास अष्टाक्षरी मंत्र ह्मणतात. " अरिहंत सिद्धसाधुभ्यो नमः " ह्याला एकादशाक्षरी मंत्र ह्मणतात. “ अरिहंतसिद्धसर्वसाधुभ्यो नमः" ह्याला त्रयोदशाक्षरी मंत्र ह्मणतात. आणि "ओं -हाँ ही हूँ है है हो हो हः असि आउ सा सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रेभ्यो नमः " ह्याला सप्तविंशत्यक्षरी मंत्र ह्मणतात.
इत्थं मन्त्रं स्मरति सुगुणं यो नरः सर्वकालं । पापारिघ्नं सुगतिसुखदं सर्वकल्याणबीजम् ॥ मार्गे दुर्गे जलगिरिगहने सङ्कटे दुर्घटे वा ।
सिंहव्याघ्रादिजाते भवभयकदते रक्षकं प्राणभाजाम् ॥ ८३ ॥
अर्थ — ह्याप्रमाणें हा वर सांगितलेला मंत्र पापरूपी शत्रूचा नाश करणारा आहे. सद्गति आणि सुख ह्यांना देणारा व सर्वकल्याणाची प्राप्ति करून देणारा आहे. ह्या मंत्राचें जो कोणी मनुष्य सर्वदा स्मरण करतो, त्याचें- भयंकर मार्गात, पाण्यांत, पर्वतावर, अरण्यांत, संकटांत, विघडलेल्या कामांत, तो मंत्र रक्षण

Page #88

सोमसेनत वर्णिकाचार, अध्याय पहिला. पान ३८.
0000000UAGENAGALANMoe
करितो. आणि सिंह, व्याघ्र, वगैरेपासून उत्पन्न झालेल्या व संसारापासून उत्पन्न झालेल्या भीतीचा नाश करतो.४ । अयं मन्त्रो महामन्त्रः सर्वपापविनाशकः ॥ अष्टोत्तरशतं जप्तो धत्ते कार्याणि सर्वशः॥८॥ १ अर्थ- ह्या मंत्राला महामंत्र ह्मणतात. हा सर्वपातकांचा नाश करणारा आहे. ह्याचा एकशे आठ १ वेळां जप केला असतां सर्व कार्य सिध्द होतात. है हिंसानृतान्यदारेच्छाचुराश्चातिपरिग्रहः ।। अमूनि पञ्च पापानि दुःखदायीनि संमृतौ ॥ ८५॥ 5 अष्टोत्तरशतं भेदास्तेषां पृथगुदाहृताः। हिंसा तत्र कृता पूर्व करोति च करिष्यति ।। ८६ ॥
मनोवचनकायैश्च ते तु त्रिगुणिता नव ॥ पुनः स्वयं कृतकारितानुमोदैर्गुणाहतिः ॥ ८७॥
सप्तविंशतिस्ते भेदाः कषायैर्गुणयेच्च तान् ॥ अष्टोत्तरशतं ज्ञेयमसत्यादिषु तादृशम् ॥ ८८॥3 5 अर्थ-हिंसा, खोटें भाषण, परस्त्रीची इच्छा, चोरी आणि पुष्कळ परिग्रह ही पांच पातकें ह्या संसा
रांत फार दुःख देणारी आहेत. ह्या प्रत्येकाचे एकशेहे आठ प्रकार होतात. त्यांत उदाहरणाकरिता हिंसेचे प्रकार सांगतो. प्रथम हिंसेचे भूतकालची-ह्मणजे पूर्वी केलेली-हिंसा, वर्तमानकालची-ह्मणजे आतां होत असलेली-हिंसा आणि भविष्यकालची-ह्मणजे पुढे होणारी हिंसा असे तीन प्रकार होतात; त्या! तीन प्रकारांतील प्रत्येक प्रकाराचे मनाने केलेली हिंसा, वाणीने केलेली हिंसा आणि शरीराने केलेली हिंसा असे तीन प्रकार होतात. ह्मणजे हिंसा नऊ प्रकारची झाली. ह्या नऊ प्रकारांपैकी प्रत्येक प्रकाराचे
Scenetermisrivasaane

Page #89

सोमसेनकृत वणिकाचार, अध्याय पहिला. पान ३९.
N
कृत ( स्वतः केलेली हिंसा) कारित ( दुसऱ्याकडून करवलेली हिंसा ) आणि अनुमोदित ( दुसऱ्यानें केली असतां मान्य केलेली हिंसा ) असे तीन भेद आहेत. ह्यामुळे हिंसेचे एकंदर सत्तावीस भेद झाले. आतां ह्या सत्तावीस प्रकारांपैकी प्रत्येकप्रकार जो घडतो त्याला कारण क्रोध, मान, माया आणि लोभ ह्या चार कपायांपैकी कोणतातरी एक कपाय असतोच. ह्मणून क्रोधामुळे होणारी हिंसा, मानामुळे होणारी हिंसा, मायेमुळे होणारी हिंसा आणि लोभामुळे होणारी हिंसा असे हिंसेचे चार प्रकार झाले. वर दाखविलेल्या सत्तावीस भेदांपैकी किंवा प्रकारांपैकी प्रत्येक प्रकार किंवा भेद चार प्रकारचा झाल्यानें हिंसेचे एकंदर एकशे आठ प्रकार होतात. ह्याप्रमाणेंच खोदें बोलणें, वगैरेंचेही प्रत्येकाचे एकशे आठ । प्रकार होतात. ते वाचकांनी थोडीशी सूक्ष्म बुद्धि करून विचार केला ह्मणजे सहज समजण्यासारखे आहेत. हे भेद तत्त्वार्थसूत्रांच्या सहाव्या अध्यायांतील आठव्या सूत्रांत सविस्तर सांगितले आहेत. आतां हिंसेचे जे एकशे आठ प्रकार वर सांगितले; त्यांचीच दुसरी एक तन्हा सांगतातपृथ्वीपानीयतेजः पवनसुतरथः स्थावराः पञ्चकायाः ॥
नित्यानित्यौ निगोदौ युगल शित्रिचतुः सञ्ज्ञ्य सञ्ज्ञितसाः स्युः । एते प्रोक्ता जिनैर्द्वादश परिगुणिता वाङ्मनः कायभेदै । स्ते चान्यैः कारिताद्यैस्त्रिभिरपि गुणिताश्चाष्टशून्यैकसंख्याः ॥ ८९ ॥
YAVAVG

Page #90

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय पहिला. पान ४०.
ververAVNAN
अर्थ — पृथ्वीकायिक, जलकायिक, तेजःकायिक, वायुकायिक, आणि वनस्पतिकायिक असे पांच त्रस जीवः ? नित्यनिगोद आणि अनित्यगोद हे दोन जीव, आणि द्वींद्रिय, त्रींद्रिय, चतुरिंद्रिय, संज्ञिपंचेंद्रिय आणि असं ज्ञिपंचेंद्रिय असे जीवांचे एकंदर बारा भेद शास्त्रांत सांगितले आहेत. ह्यांतील प्रत्येक जीवाची हिंसा-मनानें, वाणीनें आणि शरीरानें- अशी तीन प्रकारची असल्यामुळे हिंसेचे छत्तीस प्रकार झाले. आणि त्या छत्तीस प्रकारांपैकी प्रत्येक प्रकार कृत, कारित आणि अनुमोदित असा तीन तीन प्रकारचा असल्यानें एकंदर हिंसेचे एकशे आठ प्रकार झाले.
वश्यकर्मणि पूर्वाह्नः कालश्च स्वस्तिकासनम् ॥
उत्तरा दिक् सरोजाख्या मुद्रा विद्रुममालिका ॥ ९० ॥ जपाकुसुमवर्णा च वषट् पल्लव एव च ॥
अर्थ – कोणा एखाद्याच्या वशीकरणाकरितां जर मंत्रजप करावयाचा असेल, तर तो पूर्वाह्नांत (सूर्योद यापासून पंधरा घटका कालास पूर्वाह्न अणतात. ) करावा. जप करण्याच्या वेळीं स्वस्तिकासन असावें, उत्तरेकडे तोंड करावें, कमलमुद्रा असावी, पोवळ्यांची माळ असावी, तांबडा रंग असावा, आणि मंत्राच्या शेवटी " वषट् ” असें ह्मणावें. ह्याला 'पल्लव' असें नांव आहे. आकृष्टिकर्माणि ज्ञेयं दण्डासनमतः परम् ॥ ९१ ॥
22222

Page #91

सोमसेनकृत बैवर्णिकाचार, अध्याय पहिला. पान ४१. इoecoconomenavedevovernmenew.coerence
अड्कुशाख्या सदा मुद्रा पूवाहः काल एव च ॥ दक्षिणा दिक प्रवालानां माला वौषट् च पल्लवः ॥१२॥
उदयार्कनिभो वर्णः स्फुटमेतन्मतान्तरम् ॥ ६ अथ-कोणाचेही आकर्षण करावयाचे असल्यास दंडासन असावें. अंकुशमुद्रा असावी. जप पूर्वा-१ ६हांत करावा. दक्षिणदिशेकडे तोंड करून बसावें. मंत्राच्या शेवटी वौपद् हा पल्लव असावा. पोवळ्यांची माळ. असावी. सूर्योदयाच्या वेळी रंग असतो तसा रंग असावा.
स्तम्भकर्मणि पूर्वा दिछ पूर्वाह्नः काल उच्यते ॥ १३ ॥ शुम्भुमुद्रा च पीताभो वर्णो वज्रासनं मतम् ॥
ठठेति पल्लवो नाम माला स्वर्णमणिश्रिता ॥९४॥ अर्थ- स्तंभन करावयाचे असल्यास पूर्वदिशेकडे तोंड करून बसावें. मंत्रजप पूर्वाहांत करावा. शुभ-, मुद्रा असावी. पिवळा रंग असावा. वज्रासन असावे. 'ठठ' हा पल्लव असावा आणि सुवर्णाच्या मण्यांची माळ असावी.
निषेधकर्मणीशानदिक सन्ध्या समयोपि च ॥ भद्रपीठासनं प्रोक्तं वज्रमुद्रा विशेषतः॥९५॥
Keemencemeneeeeeeeeen
stav

Page #92

IPPINormacreenenenecarmeस
सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय पहिला. पान ४२. merecacancesceneeeeeeeeewanaantees
कृष्णो वर्णश्च वै घे घे इति पल्लव उच्यते ॥
पुत्रजीवकृता माला विज्ञेया विविधैर्गुणैः ॥१६॥ ४ अथे- कोणाचा तिरस्कार करावयाचा असल्यास उत्तरेकडे तोंड करून संध्याकाली जप करावा.
भद्रपीठ नांवाचे आसन असावें. वज्रमुद्रा, काळा रंग, 'घे घे' हा मंत्राच्या शेवटी पल्लव, पुत्रजीवमण्यांची ९ ६(१) माला इतकी साधने असावीत.
विद्वेषकर्माण प्रायो मध्याह्नः काल इष्यते ॥ अग्निदिक्चापि धूम्रभो वर्णो हमिति पल्लवः ॥१७॥ प्रवालाख्या मता मुद्रा कुकुटासनमुत्तमम् ॥
पुत्रजीवकृता माला जपने तत्र शस्यते ॥९८॥ 5 अर्थ-द्वेष उत्पन्न करण्याकरितां करावयाच्या जपास मध्याह्नकाल इष्ट मानलेला आहे. ह्या जपास
आग्नेयी दिशेकडे तोंड करून बसावें. धूम्रवर्ण असा रंग असावा. मंत्राच्या शेवटी "हूँ" हा पल्लव) लावावा. प्रवालमुद्रा असावी. कुक्कुटासन असावें. जपाला पुत्रजीवाची माला फार उत्तम असे शास्त्रांत सांगितले आहे.
उच्चाटकर्मणि प्रोक्तमासनं कुर्कुटाभिधम् ॥ Rouauauauauauauavannavvuraavavauvavaru
४४८८ectevvacancer

Page #93

AAP000
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय पहिला. पान ४३. vernooooooooooooomerserveerenesereverentreeneratedeoeng
वायव्यदिक्चापराह्नः कालो मुद्रा प्रवालजा ॥ ९९ ॥
धूम्रवर्णो मतो वर्णो फडिस्येव हि पल्लवः ।। __ अर्थ- उच्चाटनकर्मात कुक्कुटासन असावें. वायव्य दिशेकडे तोंड करून वसावें. मध्यान्हानंतरचा काल १ असावा. प्रवालमुद्रा असावी. धूम्रवर्णाचा रंग असावा. आणि मंत्राच्या शेवटी 'फट् ' असा पल्लव लावावा.
शान्तिकर्मणि विज्ञेयं पङ्कजासनमुत्तमम् ॥१०॥ समयश्चार्धरात्रञ्च वारुणी दिक्प्रशस्यते । ज्ञानमुद्रा मौक्तिकानां माला स्वाहेति पल्लवः॥ १०१॥
चन्द्रकान्तसमो वर्णः श्वेतवासोपि पुष्पकम् ॥ 5 अर्थ- शांतिकर्मीत कमलासन उत्तम समजावे. मध्यरात्रीचा काल आणि पश्चिमदिशा फार चांगली, Sमानली आहे. ज्ञानमुद्रा असावी. मोत्यांची माळ, मंत्राच्या शेवटी " स्वाहा" असा पल्लव, चंद्रकांतमण्यासारखा पांढरा रंग, पांढरे वस्त्र आणि पांढरें पुष्प ही फार चांगली मानली आहेत.
पोष्टिके कर्मणि प्रातःकालो नैऋत्यदिङ्मता ॥२॥ पङ्कजासनमेतहि ज्ञानमुद्रा विधानतः॥
स्वधेति पल्लवो वर्णश्चन्द्रकान्तसमो मतः॥३॥ anununun voucurauunavausunavava
शु-AVARANA

Page #94

Acharya Shri Kailassagarsur Gyanmandir
30000000000000000
सोमसेनकृत बैवर्णिकाचार, अध्याय पहिला. पान ४४. मौक्तिकी नाममालेति पुष्पं श्वेतं च चीवरम् ॥ द्वादशागुलपर्वाणि दक्षिणावर्ततो जपेत् ॥४॥
नववारान्यतो नाशः पापस्य प्रविजायते ।। ___अर्थ- पौष्टिककर्माला नैर्ऋत्यदिशा आणि पातकाल शास्त्रकारांनी योग्य मानले आहेत. ह्या कर्माला १ कमलासन असावें. ज्ञानमुद्रा असावी. मंत्राच्या शेवटी "स्वधा" असा पल्लव असावा. चंद्रकांतमण्यासारखा रंग असावा. मोत्याची माला, पांढरे वस्त्र असावें. कोणत्याही मंत्राचा जप आपल्या हाताच्या बोटांच्या बारा पेयांनी मोजून केला असतां चालतो. ही पेरी दक्षिणावर्त (दक्षिणेकडे फेरा येईल अशा रीतीने ) मोजावीत. अशा प्रकारे नऊ वेळा (एकशेहे आठ वेळां) जप केला असतां सर्वपातकांचा नाश होतो.
तर्जन्यङ्गुष्ठयोगेन विद्वेषोच्चाटने जपः॥५॥ कनिष्ठाङ्गुष्टकाभ्यां तु कर्म शत्रुविनाशने ॥
अगुष्ठानामिकाभ्यां तु जपेदुत्तमकर्मणि ॥६॥ अर्थ- तर्जनी (आंगठ्याजवळचें वोट) आणि आंगठा ह्या दोन बोटांनी मालेतील मणि ओढून जो जप करावयाचा, तो, शत्रूच्या उच्चाटनाचा जप करावा. ह्मणजे शत्रूच्या उच्चाटनाकरितां जेव्हां) जप करावयाचा असेल देणं तर्जनी आणि आंगठा ह्या दोन बोटांनी माळेतील मणि ओढून जप करावा.)

Page #95

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय पहिला.
पान ४५. Na
शेवटचें वोट आणि आंगठा ह्या दोन बोटांनी शत्रूच्या नाशाबद्दलचा जप करावा. अनामिका ( शेवटच्या बोटाच्या जवळचें बोट) आणि आंगठा ह्या दोन बोटांनी सर्वप्रकारच्या शुभकर्मात जप करावा. आणि आकर्षण करावयाच्या कर्मात आंगठा आणि मधले बोट ह्या दोन बोटांनी जप करावा,
आतां माळेचे प्रकार सांगतात.
माला सुपञ्चवर्णानां रत्नानां सर्वकार्यदा ॥
स्तम्भने दुष्टसन्नाशे जपेत् प्रस्तरकर्करान् ॥ ७ ॥
शत्रूचाटे च रुद्राक्षा विद्वेषेऽरिष्टबीजजा ॥
3232323237
स्फाटिकी सूत्रजा माला मोक्षार्थिनां तु निर्मला ॥ ८ ॥
अर्थ- काळा, निळा, पिवळा, पांढरा आणि तांबडा ह्या पांच रंगांच्या रत्नांची माला, सर्वकार्यांची सिद्धि करणारी समजावी. स्तंभन करावयाचे असल्यास, किंवा दुष्टाला त्रास द्यावयाचा असः ल्यास दगडांच्या खड्यांच्या योगानें जप करावा. शत्रूचें उच्चाटन करावयाचे असल्यास रुद्राक्षांची माला असावी. द्वेष उत्पन्न करावयाचा असल्यास अरिष्टवीजांची (रिठ्याची किंवा बाळंतलिंबाच्या बियांची) माला करावी. मोक्षाची इच्छा करणाऱ्यांनीं स्फटिकाची आणि सुतांत ओंवलेली माला करावी. धर्मार्थकाममोक्षार्थी जपेद्वै पुत्रजीवजाम् ॥ शान्तये पुत्रलाभाय जपेदुत्पलमालिकाम् ॥ ९ ॥
VAAAAAAAAAA

Page #96

Servisosasa avaaeeeeeeeee
सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय पहिला. पान ४६. EvennermacassenarsenomenerencesareaseeneareneKIRese ४ अथे- धर्म, अर्थ, काम आणि मोक्ष ह्या चारी पुरुषार्थीची इच्छा करणाराने पुत्रजीवाच्या मालेने जप करावा. आणि शांतीकरितां आणि पुत्रप्राप्तीकरितां कमलाक्षाच्या मालेने जप करावा.
आतां मंत्र सांगतात. ॐ जहाँ अर्हद्भ्यो नमः। ॐ ही सिध्देभ्यो नमः । ॐ हूँ आचार्येभ्यो नमः । ॐन्हों पाठकेभ्यो नमः । ॐ हः सर्वसाधुभ्यो नमः ॥ इति मुक्त्यार्थनामाराधनमन्त्रः॥ हा मोक्षाची इच्छा करणाऱ्यांनी उपासना करण्याचा मंत्र समजावा.
ॐ यहां अर्हद्भ्यः स्वाहा । ॐ ही सिध्देभ्यः स्वहा ॐ हूं आचार्येभ्यः स्वाहा । इत्यादि)ममंत्रः॥ हा होमाचा मंत्र समजावा.
ॐ हाँ अर्हद्भ्यः स्वधा । ओं ही सिध्देभ्यः स्वधा । इत्यादिः शान्तिकपौष्टिकमनः॥ हा शान्तिक पौष्टिक कर्माचा मंत्र समजावा.
ॐ हाँ अर्हद्भ्यो हूं फट् । ॐ ही सिध्देभ्यो हूं फट् । इत्यादिर्विदेषमंत्रः॥ हा शत्रूचा मंत्र समजावा. 2 ॐ हाँ अहंदभ्यो न वषद । ओं ही सिध्देभ्यो हूं वषट् । इत्याद्याकर्षणमन्त्रः॥
BABASAVASANAG8000
BUMANOJANA

Page #97

सोमसेनकृत जैवर्णिकाचार, अध्याय पहिला. पान ४७. ___ हा आकर्षणाचा मंत्र समजावा.
ॐ हाँ अर्हद्भ्यो वषट् । ॐ ही सिद्धेभ्यो वषट् । इत्यादिवशीकरणमंत्रः ।। हा मंत्र वशीकरणाचा होय असे समजावें.
ॐ हाँ अर्हद्भ्यः ठ ठ । इत्यादिः स्तम्भनमन्त्रः॥ हा स्तंभनाचा मंत्र समजावा.
ॐ हाँ अर्हद्भ्यो घे घे। इति मारणमन्त्रः॥ ___ हा मारणाचा मंत्र समजावा. (ह्या मंत्रांत व वरील मंत्रांत आरंभीची तेवढी वाक्ये दिलेली आहेत. पहिला जो मुक्तीचा मंत्र सांगितला आहे, त्यांत जितकी वाक्ये आहेत, तितकी वाक्ये प्रत्येक मंत्रांत अवश्य असली पाहिजेत. त्याकरितां प्रत्येक मंत्रांत जी वाक्ये कमी असतील ती पहिल्या मंत्रावरून जुळवून घेऊन, त्या पुढे त्या त्या कामनेच्या उद्देशाने जे पल्लव सांगितले आहेत ते लावावेत. ह्मणजे पूर्णमंत्र होईल.)
मंत्रजप करण्याची स्थाने सांगतात. एकान्तस्थानके मन्त्र मुक्त्यर्थं तु जपेच्छुचौ ॥
स्मशाने दुष्टकार्यार्थ शान्त्याद्यर्थी जिनालये ॥१०॥ अर्थ- मोक्षप्राप्तीकरतां जो जप करावयाचा तो शुद्ध अशा एकांतस्थली करावा. दुष्ट कार्याकरितां जो)
recovecotoseetenerarma

Page #98

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय पहिला. पान ४८.
wwwwwNYV
जप करावयाचा तो स्मशानांत करावा. आणि शांतीकरितां जप करणाऱ्या मनुष्यानें तो जिनालयांत करावा. श्रीसद्गुरूपदेशेन मंत्रोऽयं सत्फलप्रदः ॥ तस्मात्सामायिकं कार्यं नोचेन्मन्त्रमिमं जपेत् ॥ ११॥ अर्थ- ह्या मंत्राचा सद्गुरूने उपदेश केल्यानें तो चांगले फल देतो. ह्मणून ज्यांना सामायिक होत नसेल त्यांनी ह्या (पंचनमस्कार मंत्राचा ) जप करावा.
आकृष्टिं सुरसम्पदां विदधती मुक्तिश्रियो वश्यता । मुच्चाटं विपदां चतुर्गतिभुवां विद्वेषमात्मैनसाम् ॥ स्तम्भं दुर्गमनं प्रति प्रतिदिनं मोहस्य संमोहनं ।
पायात्पञ्चनमस्क्रियाऽक्षरमयी साऽऽराधनादद्वेता ॥ १२ ॥
अर्थ- देवांच्या संपत्तीचें आकर्षण करणारी, मुक्तिश्रीला वश करून देणारी, नरकादि चार गतींमध्ये उत्पन्न होणान्या दुःखांचें उच्चाटण करणारी, आत्म्याच्या पापांचा द्वेष करणारी, प्रतिदिवशीं दुराचाराचे स्तंभन करणारी, मोहाचा संमोहन करणारी अशी अक्षरात्मक पंचनमस्काररूपी ती उपास्य देवता आमचें रक्षण करो. असें ह्मणांवें.
ततः समुत्थाय जिनेन्द्रविम्बं । पश्येत्परं मङ्गलदानदक्षम् ॥ पापप्रणाशं परपुण्यहेतुं । सुरासुरैः सेवितपादपद्मम् ॥ १३ ॥
SALAAN

Page #99

सोमसेनकृत बैवर्णिकाचार, अध्याय पहिला. पान ४९. Forcecareoccooneeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeg ____ अर्थ-नंतर उठून-सर्व पातकांचा नाश करणारे, पुण्यप्राप्तीला साधनीभूत असलेले, देवदानव ह्यांनी ज्याच्या पादकमलांची सेवा केली आहे असें व मंगलप्रद असें जे-जिनविंब, त्याचे दर्शन करावे.. आणि पुढे लिहिल्याप्रपाणे प्रार्थना करावी.
प्रातःकाली जिनबिंबाचे दर्शन करण्याची स्तुति. सुप्तोस्थितेन सुमुखेन सुमनालाय । द्रष्टव्यमस्ति यदि मङ्गलमेव वस्तु ।।
अन्येन किं तदिह नाथ तवैव वक्रं । त्रैलोक्यमङ्गलनिकेतनमीक्षणीयम् ॥ १४ ॥ * अर्थ- प्रातःकाली निजून उठलेल्या मनुष्याने मंगलकारक वस्तूच जर पहावयाची असेल, तर, हे, भगवन् ! सर्व जगांच्या मंगलाचे स्थान असें तुझें मुखच पहाणे योग्य आहे. दुसऱ्या वस्तु पाहून काय उपयोग आहे ? काही नाही.
श्रीलीलायतनं महीकुलगृहं कीर्तिप्रमोदास्पदं।
वाग्देवीरतिकेतनं जयरमाक्रीडानिधानं महत् ।। स स्यात्सर्वमहोत्सवैकभवनं यः प्रार्थितार्थप्रदं ।
प्रातः पश्यति कल्पपादपदलच्छायं जिनांघ्रिद्वयम् ॥ १५ ॥ अर्थ- जो मनुष्य प्रातःकाली-कल्पवृक्षाच्या कोमल पल्लवाप्रमाणे रक्तवर्ण अशा व इच्छितफलाची प्राप्ति
BABUA
eeread/e
Vocal

Page #100

000003
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय पहिला. पान ५०. करून देणाऱ्या अशा श्रीजिनेंद्राच्या चरणद्वंद्वाचे दर्शन करील, तो लक्ष्मीचे क्रीडास्थान होईल. संपूर्ण पृथ्वीचें। वंशपरंपरेनें रहाण्याचे घरच असा (ज्याच्या वंशपरंपरेनें पृथ्वीपतित्वाचा अधिकार चालेल असा) होईल. कीर्तीच्या आनंदाची जागा होईल. वाग्देवतेचे क्रीडामंदिर होईल. जयलक्ष्मीच्या करमणुकीचे चांगले है साधनच की काय असा होईल. आणि सर्व महोत्सवांचे घरच की काय? असा होईल.
धन्यः स एव पुरुषः समतायुतो यः। प्रातः प्रपश्यति जिनेन्द्रमुखारविन्दम् ॥
पूजासुदानतपसि स्पृहणीयचित्त- । स्सेव्यः सदस्सु नृसुरैर्मुनिसोमसेनैः ॥ ११६ ॥ ___ अर्थ- सर्वत्र समबुद्धीने युक्त असलेला असा जो मनुष्य, प्रातःकालीं श्रीजिनेंद्राच्या मुखकमलाचें। दर्शन करतो, तो, पूजा, दान आणि तप ह्यांविषयी ज्याच्या मनाचे सर्वांना अनुकरण करावेसें, वाटत आहे असा तोच पुरुष धन्य होय. आणि तो मनुष्यांतील देव असे जे सोमसेन मुनि, त्यांनी सेवा करण्यास योग्य आहे. तात्पर्य, त्याची सोमसेनमुनि सेवा करतील. इति श्रीधर्मरसिकशास्त्रे त्रिवर्णाचारनिरूपणे भट्टारकश्रीसोमसेनविरचिते सामायिकाध्यायः प्रथमः ॥
पहिला अध्याय समाप्त.
उUA0
NewwwAASwavvvvvvvvv0eaves

Page #101

सोमसेनकृत नैवर्णिकाचार, अध्याय दुसरा. पान ११. caseeraveenetweence ecccoreeserve
॥ श्रीवीतरागाय नमः ॥ ॥ द्वितीयाध्यायप्रारम्भः ॥
FRUAGANA
Meenaveeneeeeeeeeee
शान्तिनाथं जिनं नत्वा पापशान्तिविधायकम् ॥
वक्ष्येऽधुना त्रिवर्णानां शौचाचारक्रियाक्रमम् ॥१॥ अर्थ-- सर्वपातकांचा नाश करणाऱ्या श्रीशांतिनाथाला नमस्कार करून, त्रैवर्णिकांच्या शुद्धतेच्या क्रियेचा क्रम आतां सांगतो.
शौचेन सँस्कृतो देहः संयमार्थ भवेत्परम् ।।
विना शौचं तपो नास्ति विशिष्टान्वयजे नरि ॥२॥ ___ अर्थ-- शुद्धतेने संस्कार केलेला (शुद्ध केलेला देह ) संयमाला चांगला साधनीभूत होतो. ह्मणून, ब्राह्मण, क्षत्रिय आणि वैश्य ह्या तीन वंशांत जन्मलेल्या पुरुषास शुद्धतेवांचून तपाची प्राप्ति होत नाही.
संस्कृता शोभना भूमि/जानां सत्फलप्रदा ॥
कारणे सति कार्य स्यात्कारणस्यानुसारतः॥३॥ 2 अर्थ- नांगरणे वगैरे क्रियांच्या योगाने संस्कार केलेली चांगली जमीन, चांगले पीक देते. vioeeroU0930

Page #102

सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय दुसरा, पान ५२.
Paeeeeeeeeheave
ह्मणून, जर कारण असेल तर त्याच्या योग्यतेप्रमाणे काये उत्पन्न होते. कारण नसल्यास काय उत्पन्न १ होणे शक्य नाही, हे अर्थातच सिद्ध आहे.
उप्तं बीजं शुभं भूमौ सहस्रगुणितं फलम् ।
ऊषरेऽसंस्कृते देशे बीजमुप्तं विनश्यति ॥४॥ अर्थ- कोणतेही चांगले बी, चांगल्या जमिनीत पेरले असता, तें सहस्रपटीने फल देते. आणि ४ तेच बी जर न कसलेल्या जमिनीत अथवा एखाद्या उकिरड्यांत पेरले, तर त्या बियाचाच नाश होतो.
गुरूपदेशतो लोके निर्ग्रन्थपदधारणम् ॥
संयमः कथ्यते सद्भिः शरीरे सँस्कृतेऽस्ति सः ॥५॥ 8 अर्थ- गुरूच्या उपदेशाने निग्रंथपदाचे जे धारण करणे त्याला ह्या जगांत चांगले लोक संयम, असे ह्मणतात. तो संयम, जर शरीर संस्कृत झणजे शुद्ध असेल तरच असतो.
पापवृक्षस्य मूलघ्नं संसारार्णवशोषणम् ॥
शिवसौख्यकरं धर्म्य साधकः साधयेत्तपः ॥ ६॥ , अर्थ- पापरूपी वृक्षाच्या मूलाचा नाश करणारे, संसाररूपी समुद्राला अटवून टाकणारे आणि कल्याण व सुख ह्यांस (किंवा मोक्षसुखास) देणारे धार्मिकतप, साधक श्रावकानें अवश्य करावें.
OBABAVANAGAR

Page #103

सोमसेनकृत जैवर्णिकाचार, अध्याय दुसरा. पान ५३. veererencetreneMeccareeMeeneteoroceae
सुखं वाञ्छन्ति सर्वेऽपि जीवा दुःखं न जातुचित् ॥
तस्मात्सुखैषिणो जीवाः संस्कारायाभिसम्मताः ॥७॥ अर्थ- सर्वजीव सुखाची इच्छा करतात. दुःखाची इच्छा केव्हांच करीत नाहीत. ह्मणून सुखाची १ इच्छा करणारे जीवच संस्काराला (शुद्धतेला) योग्य आहेत.
कालादिलब्धितः पुंसामन्तःशुद्धिः प्रजायते ॥
मुख्याऽपेक्ष्या तु संस्कारो बाह्यशुद्धिमपेक्षते ॥८॥ ___ अर्थ- कालादिलब्धींमुळे मनुष्यांची अंतःशुद्धि होते. सर्व कर्मात ही शुद्धि मुख्य असल्याने ती अवश्य असली पाहिजे. देहाचा संस्कार हा बाह्य शुद्धीला करणारा असल्याने त्याची देखील मनुष्याला गरज आहे..
अङ्कुरशक्तिीजस्य विद्यमाना तथापि च ॥
वृष्टिः सुभूमिर्वातादिर्बाह्यकारणमिष्यते ॥९॥ अर्थ--- वीजाची अंकुर उत्पन्न करण्याची शक्ति जरी आहे, तथापि, पर्जन्य, चांगली जमीन, अनुकूल, वारा इत्यादिक बाह्य साधनें देखील अवश्य असली पाहिजेत.
बाह्यशुद्धि. स्नानाचमनवस्त्राणि देहशुध्दिकराणि वै ॥

Page #104

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय दुसरा. पान ५४.
~~~
rever
सूतकाद्यद्यशुध्दिच बाह्यशुध्दिरिति स्मृता ॥ १० ॥
अर्थ — स्नान, आचमन आणि घुतलेले वस्त्र ही शरीराची शुद्धता (वाह्यशुध्दि ) करणारी आहेत. सूतकादिपापापासून जी शुद्धि- ह्मणजे सूतकादिपातकांची जी निवृत्ति-ती बाह्यशुद्धि असें समजावें. आचारः प्रथमो धर्मः सर्वेषां धर्मिणां मते ॥ गर्भाधानादिभेदेव बहुधा स समुच्यते ॥ ११ ॥
अर्थ- सर्व धार्मिकांच्या मतांत आचार हाच मुख्य धर्म मानिला आहे. तो आचार गर्भाधान वगैरे अनेक भेदांनी धर्मग्रंथांत सांगितला आहे.
कार्यविचार.
पूर्वोक्तविधिना कृत्वा सामायिकादिसत्क्रियाम् ॥ गृहकार्य तथा चित्ते चिन्तनीयं गृहस्थकैः ॥ १२ ॥ अर्थ - पूर्वी सांगितलेल्या विधीनें सामायिक वगैरे क्रिया करून गृहस्थश्रावकांनी आपल्या घरांतील कृत्यांचा ( आज काय करावयाचे ह्याचा ) विचार करावा.
कालं देहं स्थितं देशं शत्रु मित्रं परिग्रहम् ॥
आयं व्ययं धनं वृत्तिं धर्म दानादिकं स्मरेत् ॥ १३ ॥

Page #105

Acharya Shri Kailassagarsun Gyanmandir
meeeeeeeeee
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय दुसरा. पान ५५. ___ अर्थ- त्यांत आपला काल, आपले शरीर, आपला रहाण्याचा देश, आपला शत्रु, आपला मित्र, १ आपला परिवार, आपली प्राप्ति, आपला खर्च, आपले द्रव्य, आपली जीविका, आपला धर्म आणि है आपण करावयाचे दान वगैरे गोष्टीचा विचार करावा.
तथाऽपराहपर्यन्तं प्रालादारभ्य तद्दिने ॥
यत्कर्तव्यं विशेषेण तद्दधीत हृदि स्फुटम् ॥ १४॥ ६ अर्थ-- तसेच त्या दिवशी सकाळपासून दोनमहरपर्यंत करावयाचें जें आपलें मुख्य कर्तव्य असेल तेंही मनांत आणावें.
बहिर्दिशागमन. समतास्थानकं त्यक्त्वा गृहीत्वा पूर्ववस्त्रकम् ।।
सर्ववस्त्रं विना वस्त्रे धातव्ये चाधरोत्तरे ॥ १५॥ ___ अर्थ- मग सामायिक ज्या ठिकाणी केले ती जागा सोडावी, आणि पूर्वीची बखें धारण करावी. त्यांत अंगरखा, रुमाल, वगरे न घेता फक्त नेसावयाचें व पांघरावयाचे अशी दोनच वस्त्रे घ्यावी.
नमः सिध्देभ्य इत्युक्त्वा नासास्वरानुसारतः॥ अग्रपादं पुरो दत्वा शनैर्गच्छन्जिनं स्मरन् ॥१६॥
Sahe४४Men

Page #106

R
U
VAVA800238
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय दुसरा. पान ५६. careeeeeeeeeeeeeeeewanxencecreamRWAVAween ४ अथे--नंतर 'नमः सिध्देभ्यः' असें ह्मणून नाकांतील ज्या बाजूने श्वास वहात असेल तो पाय प्रथम पुढे टाकून जिनेंद्रांचे स्मरण करीत हळू हळू गमन करावें.
ग्राहयित्वा गृहीत्वा वा कपूरं कुङ्कुमं तथा ।। उशीरं चन्दनं दूर्वादर्भाक्षत तिलाँस्तथा ॥ १७ ॥ पश्यन्नीर्यापथं मार्गे व्रजेदेवाप्रमत्तकः ।।
चाण्डालसूतकादीनां स्पर्शनं परिवर्जयेत् ॥ १८ ॥ S अर्थ- कापूर, केशर, वाळा, चंदन, दूर्वा, दर्भ अक्षता आणि तिल हे पदार्थ दुस-याजवळ, देऊन अथवा आपण घेऊन, जावयाच्या मार्गाकडे नीट लक्षपूर्वक पहात गमन करावे. जातांना चांडाल, सूतकी वगैरेंचा स्पर्श आपल्यास होऊ देऊ नये.
मलमूत्रोत्सर्गस्थान. दूरदेशे महागूढे जीवकीटविवर्जिते ॥ प्रामुके चापि विस्तीर्णे लोकदर्शनदूरगे ॥ १९ ॥ भूतप्रेतपिशाचादियक्षलौकिकदेवता-।
पूजास्थानं परित्यज्य तृस्मृजेन्मलमूत्रकम् ।। २० ।। EcoSAPN
0 00000000 BowBowBAR
Preeeeee७४८८

Page #107

WPORNAMANASAAWANUANUAR
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय दुसरा. पान १७. 8 अर्थ- ह्याप्रमाणे गावापासून लांब जाऊन, गुप्त ठिकाणी जेथे जीवजंतु किडे वगेरे नाहीत अशा?
कोरड्या व विस्तीर्ण जागी लोकांना आपण दिसणार नाही अशा ठिकाणी-भूत, प्रेत, पिशाच, यक्ष, ग्राम-१ ६देवता वगैरेंच्या पूजनाचे स्थळ सोडून-मलमूत्रांचे विसर्जन करावे.
दशहस्तं परित्यज्य मूत्रं कुर्याजलाशये ॥
शतहस्तं पुरीषं तु नदीतीरे चतुर्गुणम् ॥ २१ ॥ अर्थ- एखाद्या तळ्याजवळ जर मूत्रोत्सर्गास बसण्याचा प्रसंग येईल, तर, त्या तळ्यापासून दहा : हात जागा टाकून पलीकडे बसावें. आणि शौचास बसण्याचा प्रसंग आल्यास शंभर हात जागा टाकून बसावें. हाच प्रकार नदीच्या तीरावर करण्याचा प्रसंग आल्यास चौपट (मूत्रास चाळीस हात व शौचास चारशेहे हात) जागा टाकून बसावें.
शौचनिषिद्धस्थान. हलकृष्टे जले चित्यां वल्मीके गिरिमस्तके ।। देवालये नदीतीरे दर्भपुष्पेषु शाहले ॥ २२ ॥ कूलच्छायासु वृक्षेषु मार्गे गोष्ठाम्बुभस्मसु ।। अग्नौ च गच्छन् तिष्ठंश्च विष्ठां मृत्रं च नोत्सृजेत ॥ २३ ॥
AKHANNABARADAVUUUN

Page #108

EvereveaU
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय दुसरा. पान ५८. grerpreverencremenerenceenenerennenewsceenemenenemeness १ अर्थ-नांगरलेली जमीन, पाण्याची जागा, वारुळ, डोंगराचा माथा, देवालय, नदी, तीर, दर्भाची व? फुलांची जागा, गवत उगवलेली जागा, नदीतीरावरील सांवलीची जागा, वृक्षांच्या खालची जागा, जनावरांचा गोठा, पाणी, भस्माचे ठिकाण आणि अग्नि इतक्या ठिकाणी मूत्र व मल ह्यांचे विसर्जन करू नये. तसेंच चालता चालता, किंवा उभ्याने करूं नये.
__ अनुदके धौतवस्त्रे अक्षरलिपिसन्निधौ॥
स्नात्वा कच्छान्वितो भुक्त्वा मलमूत्रे च नोत्सृजेत् ॥ २४ ॥ ___ अर्थ-पाणी नसतांना, धुतलेले वस्त्र नेसले असता, पुस्तक किंवा दुसरे काही लिहिलेलें जवळ असता, मलमूत्रांचे विसर्जन करूं नये. तसेंच स्नान केल्यावर करूं नये. कासोटा घालून करू नये आणि भोजन झाल्यावर करूं नये.
अग्न्यविधुगोसूर्यदीपसन्ध्याम्बुयोगिनः॥
पश्यन्नभिमुखश्चैतान् विष्ठां मूत्रं च नोत्सृजेत् ॥ २५॥ * अर्थ- अग्नि, सूर्य, चंद्र, गाय, दीप, पाणी आणि योगी ह्यांच्याकडे तोंड करून मलमूत्रांचे विसर्जन
करूं नये. आणि संध्याकाळी पश्चिमेकडे तोंड करून करू नये. 2 अरण्येऽनुदके रात्रौ चोरव्याघ्राकुले पथि ।। सकृच्छूमूत्रपुरीषे द्रव्यहस्तो न दुष्यति ॥ २६ ॥ Poooooooo
Aao
AMONUMANANDANVIVOUNe,
UUN

Page #109

Acharya Shri Kailassagarsur Gyanmandir
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय दुसरा. पान ५९. gemeneneneredweenenerenchennareneseareenasamanarary ___ अर्थ- ज्या अरण्यांत पाणी नाही तेथे, रात्री आणि ज्या रस्त्यांत चोरांचा व वाघ वगैरे कूर पश्चा, १ उपद्रव असेल तेथे मलमूत्रांचे विसर्जन करूं नये. मलमूत्रांचा वेग अनावर झाला असता उदक नसल्यास १(द्रव्यहस्तो न दुष्यति (?)) कांहीतरी धातुमय पदार्थ हातात घेऊन मलमूत्रोत्सर्ग केला असता दोष नाही.
कृत्वा यज्ञोपवीतं च पृष्ठतः कण्ठलम्बितम् ॥ विमूत्रे तु गृही कुर्याद्वामकर्णे व्रतान्वितः ॥२७॥ ९ अर्थ-- गृहस्थ श्रावकाने मूत्राच्या व शौचाच्या वेळी यज्ञोपवीत गळ्यांतून पाठीवर लोवत सोडावें. आणि व्रती श्रावकाने डाव्या कानावर ठेवावें. दोघांनीही गळ्यांतून काढू नये.
मूले तु दक्षिणे कर्णे पुरीषे वामकर्णके ॥ धारयेद्रह्मसूत्रं तु मैथुने मस्तके तथा ॥२८॥ __ अर्थ-किंवा गृहस्थ श्रावकानें मूत्राच्या वेळी यज्ञोपवीत उजव्या कानावर ठेवावें, आणि शौचाच्या वेळी डाव्या कानावर ठेवावे. तसेंच मैथुनाच्या वेळी डोक्यावर ठेवावें. अन्तर्धाय तृणैर्भूमि शिरःप्रावृत्य वाससा॥ वाचं नियम्य यत्नेन ठीवनोच्छ्वासवर्जितः ॥२९॥ कृत्वा समौ पादपृष्ठौ मलमूखे समुत्सृजेत् ॥ अन्यथा कुरुते यस्तु यमं पश्यति न गृही ॥ ३०॥ 2 अर्थ- मलमूत्रांच्या विसर्जनाच्या वेळी, ज्या जागी मलमूत्रांचे विसर्जन करावयाचे असेल ती जागा) गवताने आच्छादित करून, मस्तकाला वस्त्र गुंडाळावे. आणि न बोलतां, श्वासोच्छ्वास न करतां न) थुकता मलमूत्र विसर्जन करावे. तसेच त्यावेळी दोनी पावलें सारखी असावीत; मागे पुढे असूं नयेत.”

Page #110

Acharya Shri Kailassagarsur Gyanmandir
सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय दुसरा. पान ६०. Meeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeee (जसे जो न करील तो संयम जाणत नाही असे समजावें. है प्रभाते मैथुने चैव प्रस्रावे दन्तधावने ॥ स्नाने च भोजने वान्त्यां सप्त मौनं विधीयते ॥३२॥ १ अर्थ-- प्रातःकाली, मैथुनाच्या वेळी, मूत्र व शौच करीत असतां, दांत घांसत असतां, स्नानाच्या ६ वेळी, भोजनाच्या प्रसंगी आणि वांति होत असतां ह्या सात प्रसंगांत मौन धारण करावे.
काष्टादिनाऽप्यपानस्थममेध्यं निर्मजीत च ॥ कन्दमूलफलाङ्गारै मेध्यं निर्मजीत च ॥ ३२॥ 4 अर्थ--- गुदद्वाराला लागलेली घाण वाळलेल्या लाकडाने किंवा दुसऱ्या कशाने तरी काढावी. कंद, मुळे व फळे ह्यांच्या योगाने ती घाण काढू नये.
शौचास बसावयाच्या आधी क्षेत्रपालाची प्रार्थना करावी लागते. त्याचा मंत्र सांगतातॐ ही अत्र क्षेत्रपाल क्षमस्व, मां मनुजं जानीहि, स्थानादस्मात्प्रयाहि, अहं पुरीषोत्सर्ग: करोमीति स्वाहा ।। है अर्थ- ह्या ठिकाणी असलेल्या क्षेत्रपाला! मला क्षमा कर! मला तूं मनुष्य आहे असे समज आणि ह्या स्थलापासून तूं निघून जा. मी मलाचा त्याग करतो. क्षेत्रपालाज्ञया क्षेत्रे पूर्वास्यो वोत्तरामुखः॥ शिरःप्रदेशे कर्णे वा धृतयज्ञोपवीतकः ॥ ३३ ॥ पूर्वादिदिक्षु निक्षिप्तदृष्टिरूर्ध्वमधोऽपि वा ॥ मन्दतालोभतृष्णासु चित्संस्मरन्मलं सृजेत् ॥३४॥2

Page #111

Acharya Shri Kalassagarsun Gyanmandir
सोमसेनकृत जैवर्णिकाचार, अध्याय दुसरा. पान ६१. genewvNNoveevaaneekaceerwecakerrecoverawer है
मन्दतामतिराभस्यमन्यचित्तत्वमुत्सृजेत् ॥ इति पाठः साधीयान् ॥ अर्थ- ह्याप्रमाणे क्षेत्रपालाची प्रार्थना करून त्याच्या आज्ञेनें-पूर्वेकडे किंवा उत्तरेकडे तोंड करून, मस्तकावर किंवा कानावर यज्ञोपवीत ठेवून, वर, खाली आणि चोहीकडे पाहून शौचास बसावें. शौचाच्या वेळी १वेग आवरून धरून कमी करूं नये. व वेग अधिकही करूं नये. तसेच मनांत भलत्याच विषयाचे चिंतन १ करूं नये. ह्या रीतीने मलोत्सर्ग करावा.
ततो वामकराङ्गुष्ठान्नइगुलिद्वितयेन वै ॥ शिश्नस्याग्रं गृहीत्वैवं किश्चिद्रं व्रजेदगृही ।। ३५ ॥3 ६ अर्थ- नंतर डाव्या हाताचा अंगठा व त्याच्या जवळचे बोट ह्या दोन बोटांनी जननेंद्रियाचे अग्र धरून शौचास बसलेल्या जाग्यापासून थोडे अंतरावर जावें. प्रासुकं जलमादाय चोपविश्य यथोचितम् । जानुदयस्य मध्ये तु करौ न्यस्याचरेच्छुचिम् ॥३६,
अर्थ- नंतर ज्यांत जंतु नाहीत असे पाणी घेऊन, खाली बसून आणि दोन्ही गुडध्यांच्या आंत दोनी हात घेऊन योग्य प्रकारे गुदप्रक्षालन करावें. तीर्थे शौचं न कर्तव्यं कुर्वीतोदधृतवारिणा ॥गालितेन पवित्रेण कुर्याच्छौचमनुद्धतः ।। ३७॥ - अर्थ- तीर्थात गुदप्रक्षालन करूं नये. पाणी भांड्याने काढून ते गाळून त्या पवित्र जलाने गुदप्रक्षालन करावे.
Mouvenate

Page #112

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय दुसरा.
Ne
जलपात्रं ज्येष्ठहस्ते वामहस्तेन शौचकम् ॥ पुनः प्रक्षाल्य हस्तं तं पुनः शौचं विधीयते ॥ ३८ ॥
अर्थ - उजव्या हातांत पाण्याचे भांडें घेऊन डाव्या हातानें गुदद्वार धुवावें. असें एकवार झाले ह्मणजे पुनः तो हात धुवून टाकून पुनः गुदद्वार धुवावें.
शौचं च द्विविधं प्रोक्तं बाह्यमाभ्यंतरं तथा ॥
पान ६२.
मृज्जलाभ्यां स्मृतं बाह्यं भावशुध्द्या तथाऽन्तरम् ॥ ३९ ॥
अर्थ- बाह्य शुद्धि आणि अभ्यंतरशुद्धि अशी शुद्धि दोन प्रकारची आहे. त्यापैकी माती आणि पाणी ह्यांच्या योगानें बाह्यशुद्धि होते. आणि आत्म्याच्या परिणामांच्या शुद्धीनें अंतःशुद्धि होते. अपवित्रः पवित्रो वा मुस्थितो दुस्थितोऽपि वा ॥ ध्यायेत्पञ्चनमस्कारं सर्वपापैः प्रमुच्यते ॥४०॥ ४२)
अर्थ - मनुष्य अपवित्र असो अथवा पवित्र असो, चांगल्या स्थितीत असो अथवा वाईट स्थितींत असो, पंचनमस्कार मंत्राचं चिंतन केल्याने तो सर्वपातकापासून मुक्त होतो. अपवित्रः पवित्रो वा सर्वावस्थां गतोऽपि वा ॥ यः स्मरेत्परमात्मानं स बाह्याभ्यन्तरं शुचिः ॥४१ अर्थ — तसेंच मनुष्य पवित्र, अपवित्र किंदा कोणत्याही स्थितींतील जरी असला तथापि परात्म्याचे चिंतन केलें असतां, तो बाह्यशुद्धि आणि अंतःशुद्धि ह्या दोहीस माप्त होतो.
BA

Page #113

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय दुसरा. पान ६३.
330000०
आतां बाह्यशुद्धि सांगतात. चुलकं वारिणा पूर्ण मृत्स्नांशकैः सप्तभिः॥ हस्तेनैकेन हस्तस्यैकस्य शौचं पुन:पुनः॥४२॥ है अर्थ- पाण्याने चुळा भरून टाकाव्या. आणि मातीचे सात गोळे घेऊन ते एका हाताने दुसऱ्या हातास? लावावे. ह्याप्रमाणे पुनःपुनः करावें. त्रिवारमेवमाशोच्य द्वौ करौ क्षालयेत्ततः॥ कटिस्नानं जलैः कृत्वा पादौ प्रक्षालयेत्ततः ॥४३॥ ९ अर्थ- ह्याप्रमाणे तीन वेळ हातांची शुद्धि करून मग हात धुवून टाकावेत. मग पाण्याने कंबरेपर्यंत स्नान करून नंतर पाय धुवावेत. मृच्छुभ्रवर्णा विप्रस्य क्षत्रिये रक्तमृत्तिका ॥ वैश्यस्य पीतवर्णा तु शूद्रस्य कृष्णमृत्तिका ॥ ४४ ॥ 5 अर्थ- ब्राह्मणाने पांढरी माती घ्यावी, क्षत्रियाने तांबडी माती घ्यावी, वैश्याने पिवळी आणि शूद्रानें । काळी माती घ्यावी.
निषिद्धमृत्तिका. अन्तर्गृहे देवगृहे वल्मीके मूषकस्थले ॥ कृतशौचाविशेषे च न ग्राह्याः पञ्चमृत्तिकाः॥४५॥ 2 अर्थ- मध्यगृह, देवगृह, वारुळ, उंदराचे बीळ आणि शौचाची जागा ह्या पांच ठिकाणची माती घेऊ नये.: मलमूत्रसमीपे च वृक्षमूलस्थिता च या ॥ वापीकूपतडागस्था न ग्राह्याः पञ्च मृत्तिकाः ॥ ४६॥
6300

Page #114

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय दुसरा. पान ६४.
ACALA
अर्थ – मलमूत्रांच्या विसर्जनाची जागा, वृक्षाचे मूळ, विहीर, आड आणि तळें ह्या पांच ठिकाणांतील माती घेऊं नये.
मार्गोषरस्मशानस्थां पांसुलां मतिमांस्त्यजेत् ॥ कीटाङ्गारास्थिसंयुक्ता नाहरेत्कर्करान्विताः ॥ ४७ ॥
अर्थ- जाण्यायेण्याचा रस्ता व स्मशान ह्यांतील माती घेऊं नये. धुरळ्याची माती घेऊं नये. किडे, अग्नि आणि हार्डे ह्यांनी युक्त असलेली माती व खडे असलेली माती घेऊं नये.
ग्राह्यमृत्तिका.
आहरेन्मृत्तिकां गेही स्थलीसरित्कूलयोः ॥ शुध्दक्षेत्रस्य मध्यस्थां तथा प्रासुकवानिजाम् ॥४८॥
अर्थ — गृहस्थ श्रावकानें, चोपून साफ न केलेल्या जाग्यांतील माती घ्यावी. किंवा नदीचें तीर, स्वच्छ असलेले शेत, किंवा जींत जीवजंतु नाहीं अशी खाण ह्यांतील माती घ्यावी. अलाभे मृदस्तृक्ताया यस्मिन्देशे तु या भवेत् ॥ तया शौचं प्रकुर्वीत गृही मृत्तिकयाऽपि च ॥ ४९ ॥ अर्थ -- वर सांगितलेल्या तन्हेची माती जर न मिळेल तर, ज्या देशांत जसली माती मिळेल तसल्या मातीनें गृहस्थ श्रावकानें आपली शुद्धि करावी.
मृत्तिकेचें प्रमाण.

Page #115

Acharya Shri Kailassagarsur Gyanmandir
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय दुसरा. पान ६५. अर्धबिल्वफलमात्रा प्रथमा मृत्तिका स्मृता ॥
द्वितीया तु तृतीया तु तदर्धार्धा प्रकीर्तिता ॥५०॥ अर्थ-- वर जे मातीचे सात गोळे सांगितले आहेत त्यांपैकी पहिला गोळा अर्ध्या बेलफळ एवढा करावा. हूँ दुसरा त्याच्या निम्म्याने असावा. तिसरा त्याच्या (दुसऱ्याच्या) निम्मा असावा. ह्याप्रमाणे प्रमाणाचे गोळे असावेत.
एका लिङ्गे करे तिस्र उभयं पादयुग्मक ॥ पश्चापाने नखे सप्त साझेोक एव च ॥५१॥ 8 अर्थ-लिंगाला एक गोळा, हाताला तीन गोळे, पायाला दोन गोळे, गुदद्वाराला पांच गोळे, नखाला
सात गोळे आणि सर्वांगाला एक गोळा ह्याप्रमाणे लावावेत. : यद्दिवा विहितं शौचं तदधैं निशि कीर्तितम् । तदर्धमातुरे प्रोक्तं आतुरस्यामध्वनि ॥५२॥ - अर्थ-दिवसा जितके वेळां मृत्तिका लावावयास सांगितली आहे, त्याच्या निम्म्याने रात्री लावावी.
रोग्याला रात्री लावावयाच्या निम्म्याने लावावी. आणि मार्गात असतांना रोग्याला लावावयाच्या निम्म्याने लावावी.
स्त्रीशद्रादेरशक्तानां बालानां चोपवीतिनाम् ।। गन्धलेपादिकं कार्य शौचं प्रोक्तं महर्षिभिः ॥५३ ।।
JABP
A

Page #116

Careereme
सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय दुसरा. पान ६६. NAGadaaaaaaaaaaaaaaVASANASWARAMONaavaasaamaanaanavar है अर्थ-स्त्रिया, शूद्र, अशक्त मनुष्ये, लहान मुले आणि मौंजीबंधन झालेली मुले ह्यांनी शुद्धतेकरितां? गंधलेपन करावे असे शास्त्रकार मुनींनी सांगितले आहे.
शौचे यत्नः सदा कार्यः शौचमूलो गृही स्मृतः॥
शौचाचारविहीनस्य समस्ता निष्फलाः क्रियाः॥ ५४ ॥ __ अर्थ-- गृहस्थथावकाने अंतर्बाह्यशुद्धतेविषयी सर्वदा प्रयत्न करावा. कारण, अंतर्बाह्यशुद्धता हेच गृहस्थपणाचे मुख्य साधन आहे. आणि शुध्दता आणि सदाचार ह्यांनी रहित असलेल्या मनुष्याच्या सर्व धार्मिक क्रिया निष्फल होतात.
हदने द्विगुणं मूत्रान्मैथुने त्रिगुणं भवेत् ॥ निद्रायां वीर्यपाते च यथायोग्यं समाचरेत् ॥५॥ S, अर्थ-मूत्रविसर्गास जितके वेळां शुद्धता करावयाची त्याच्या दुप्पट शौचाच्या प्रसंगी शुद्धता करावी., मैथुनाच्या वेळी तिप्पट करावी. आणि झोपेत स्वभावस्थेत वीर्यपात झाला असतां योग्यप्रकारे शुद्धता करावी.
पादपृष्ठे पादतले तिस्रस्तिस्रश्च मृत्तिकाः ॥ एकैकया मृदा पादौ हस्तौ प्रक्षालयेत्तदा ॥५६॥ 2 अर्थ- पावलांच्या वरच्या बाजूस व खालच्या बाजूस झणजे तळव्यास तीन तीन वेळ मृत्तिका लावावी. त्यात प्रत्येक वेळी मृत्तिका लावल्यावर हात पाय धुवावेत. वामं प्रक्षालयेत्पादं शूद्रादेर्वा कथञ्चन ॥ शौचादृते वामपादं पश्चाद्दक्षिणमेव च ।। ५७॥ Nawarwa0wwwwwwwwwvosovowevasawaavasi

Page #117

सोमसेनकृत जैवर्णिकाचार, अध्याय दुसरा. पान ६७. YaareereacocconcencetroceedevoceeroenceMeeroen ४ अथे- डावा पाय प्रथम धुवावा, आणि नंतर उजवा पाय धुवावा. शुद्रादिकांनी कसेही केले? असतां चालते. तथापि त्यांनी देखील शौचास जाऊन आलेल्या वेळेवाचून इतर प्रसंगी डावा पायच ? प्रथम धुवावा; आणि मागून उजवा पाय धुवावा.
॥ इति शौचविधिः ।।
आता दतधावनाचा ( दात घासण्याचा ) विधि सांगतातकिञ्चिद्रं ततो गत्वा वसित्वा निर्मले जले ॥ पाणिपादौ च प्रक्षाल्य मुखधावनमाचरेत॥५८॥ अर्थ-नंतर तेथून थोडे लांब जाऊन स्वच्छ पाण्यांत उभे रहावें. आणि हातपाय धुवून नंतर तोंड धुवावे.
ॐ नमोऽर्हते भगवते सुरेन्द्रमुकुटरत्नप्रभाप्रक्षालितपादपद्माय अहमेवं शुद्धोदकेन पादप्रक्षालनं करोमि स्वाहा ॥१॥ अनेनावशिष्टेन मृदंशेन पादौ प्रक्षालयेत् ॥
अर्थ--नंतर-“ॐ नमोऽर्हत भगवते" इत्यादि-वर लिहीलेला मंत्र ह्मणून पूर्वी खचून राहिलेली मृत्तिका पायास लावून पाय धुवावेत. । ॐ हाँ याँ असुझुर असुझुर सुकुरु भव तथा हस्तशुद्धिं करोमि स्वाहा ॥२॥ अनेन) जलेन हस्तप्रक्षालनम् ।।
अर्थ--- नंतर-“ॐ हाँ याँ" इत्यादिक-मंत्र ह्मणून पाण्याने हात धुवावेत. wereemeena
0
00000

Page #118

Acharya Shri Kailassagarsun Gyanmandir
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय दुसरा. पान ६८. हिाँ श्वाँ विा मुखप्रक्षालनं करोमि स्वाहा ॥३॥ अनेन मुखप्रक्षालनम् ।। अर्थ-- नंतर “ॐ हाँ क्ष्वाँ श्वाँ" इत्यादि-मंत्राने पाण्याने तोंड धुवावें.
ॐ परमपवित्राय दन्तधावनं करोमि स्वाहा ॥ ४ ॥ अनेन दन्तधावनं कुर्यात् ।। ___ अर्थ- नंतर-“ॐ परमपवित्राय" इत्यादि-मंत्राने दांत धुवावेत.
आतां चुळा भरण्याबद्दल सांगतातचतुरष्टद्विषद्वयष्टगण्डूषैः शुध्द्यते क्रमात् ॥ मूत्रे पुरीषे भुक्त्यन्ते मैथुने वान्तिसम्भवे ५९४ ___ अर्थ- मूत्र केल्यावर चार वेळा, शौचास जाऊन आल्यावर आठ वेळा, भोजन केल्यावर दोन वेळां: मैथुनानंतर सहा वेळां आणि वांति झाली असता सोळा वेळां अशा चुळा भरून टाकाव्या, झणजे, मनुष्य शुद्ध होतो. पुरतः सर्वदेवाश्च दक्षिणे व्यन्तराः स्थिताः ॥ ऋषयः पृष्ठतः सर्वे वामे गण्डूषमुत्सृजेत् ॥६॥ है अर्थ--- आपल्या पुढच्या बाजूस सर्व देव असतात, उजव्या बाजूस व्यंतर असतात, आणि मागल्या बाजूस सर्व ऋषि असतात, ह्मणून चूळ भरूर टाकावयाची ती डाव्या बाजूस टाकावी. पुनःपुनश्च गण्डूषनिष्ठीवं दूरतस्त्यजेत् ॥ प्राङ्मुखोदङ्मुखो वा हि द्विराचम्य ततः परम् ॥११॥ , मौनतः पुण्यकाष्ठेन दन्तधावनमाचरेत् ।। मुखे पर्युषिते यस्माद्भवेदशुचिमाङ्नरः ।। ६२॥ *B0wwvarwaseervivarvas
n
a

Page #119

Acharya Shri Kailassagarsun Gyanmandir
eveneervermenel
सोमसेनकृत लैवर्णिकाचार, अध्याय दुसरा. पान ६९. Poemraveerencemesecamecheckereeeeeeeeeeeeeeeeen है अथे-चुळा भरून टाकावयाच्या त्या आपल्यापासून दूर अंतरावर टाकाव्या. नंतर पूर्वेकडे किंवा है उत्तरेकडे तोंड करून दोन वेळां आचमन करावे. मग मौन धरून पुण्यकाष्ठानें (ती काष्ठे पुढे सांगतात.) दांत घासावेत. ह्याप्रमाणे न केल्यास तोंड पारोसें राहिल्याने गृहस्थश्रावक अशुद्ध होतो.
दंतधावनास निषिद्ध काष्ठे. खदिरश्च कारञ्जश्च कदम्बश्च वटस्तथा ।। तित्तिणी वेणुवृक्षश्च निम्ब आम्रस्तथैव च ॥ १३ ॥ अपामार्गश्च बिल्वश्च ह्यर्क आमलकस्तथा ॥ एते प्रशस्ताः कथिता दन्तधावनकर्मणि ॥ ६४ ॥
अर्थ-- खदिर, करंज, कदव, चिंच, वेल्, लिंब, आंबा, अघाडा, बेल, रुई आणि आंवळा या वृक्षाच्या काड्या दात घासण्यास उत्तम समजाव्यात. समिधां क्षीरवृक्षस्य प्रमाणं द्वादशाङ्गुलम् ॥ कनिष्ठिकासमस्थूलं पूर्वार्द्धन त्रिरुत्कृते (१) ॥६५॥ S अर्थ-किंवा वडाची बारीक फांदी घ्यावी. दांत घासण्यास घ्यावयाची काडी बारा बोटें लांब व करंगळी एवढी जाड अशी असावी.
आता दंतधावनास निषिद्ध काष्ठं व निषिध्द दिवस सांगतासगुवाकतालहिन्तालकेतक्यश्च महावटः ॥ खर्जूरी नालिकेरश्च सप्तैते तृणराजकाः ॥ ६६ ॥ तृणराजसमोपेतो यः कुर्याद्दन्तधावनम् ॥ निर्दयः पापभागी स्यादनन्तकायिकं त्यजेत् ॥ ६७॥
New४४४Bre

Page #120

सोमसेनकृत लैवर्णिकाचार, अध्याय दुसरा.
पान ७०.
NNN
NANNT
ABOUT
अर्थ- सुपारी, ताड, हिंताड, केवडा, महावट (?) खजूर आणि नारळ ह्या सात झाडांना तृणराज असें नांव आहे. ह्या तृणराजांच्या काड्यांनी जो दंतधावन करतो, तो निर्दय आणि पापी होतो. ह्मणून ह्या झाडांच्या काड्या दंतधावनास घेऊं नयेत. कारण हीं काठे अनंतकायिक जीव आहेत.
द्वितीया पञ्चमी चैव ह्यष्टम्येकादशी तथा ॥ चतुर्दशी तथैतासु दन्तधावं च नाचरेत् ॥ ६८ ॥ अर्कवारे व्यतीपाते संक्रान्तौ जन्मवासरे ॥ वर्जयेद्दन्तकाष्ठं तु व्रतादीनां दिनेषु च ॥ ६९ ॥
अर्थ --- द्वितीया, पंचमी, अष्टमी, एकादशी आणि चतुर्दशी ह्या तिथींस दंतधावन करूं नये. तसेंच रविवार, व्यतीपात असलेला दिवस, संक्रांतीचा दिवस, आपला जन्मदिवस आणि व्रतांचा दिवस ह्या दिवशीं दंतधावन करूं नये.
तृणपर्णैः सदा कुर्यादेकां चतुर्दशीं विना ॥ तस्यामपि च कर्तव्यं शुष्ककाष्ठैर्जिनार्चने ॥ ७० ॥
अर्थ -- गवत आणि झाडांची पाने ह्यांच्या योगानें चतुर्दशीवाचून बाकी सर्व दिवशीं दंतधावन करावे. चतुर्दशीच्या दिवशी देखील जर जिनपूजा करावयाची असेल तर वाळलेल्या काड्यांनी दंतधावन करावें. ) [ ह्यावरून बाकीच्या ( निषिद्ध नसलेल्या दिवशीं ) दंतधावनास ज्या काड्या घ्यावयाच्या त्या ओल्या असाव्यात, असे सिद्ध होतें. ]
सहस्रांशानुदिते यः कुर्याद्दन्तधावनम् ॥ स पापी मरणं याति सर्वजीवदयातिगः ॥ ७१ ॥ ३
CAR

Page #121

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय दुसरा. पान ७१. Premoveareratoonworoorkeeeeeeeeenrernoornvedioes 2 अर्थ- मूर्योदय होण्याच्या पूर्वी जो दंतधावन करतो, तो पापी होतो. व निर्दय होऊन मरण पावतो.
अङ्गारवालुकाभिश्च भस्मादिनखरैस्तथा ॥ इष्टकालोष्ठपाषाणैर्न कुर्याद्दन्तधावनम् ॥ ७२ ॥ अर्थ- कोळसा, वाळू, भस्म, नखें, वीट, ढेकूळ आणि दगड ह्यांनी दंतधावन करू नये. अलाभे दन्तकाष्ठानां निषिध्दायां तिथावपि ॥ अपां द्वादशगण्डूषैर्मुखशुद्धिः प्रजायते॥७३॥९ १ अर्थ-दंतधावनास अवश्य अशी वर सांगितलेली काष्ठं जर न मिळाली, तर, पाण्याच्या बारा चुळा, भरून टाकाव्यात ; ह्मणजे शुद्धि होते. हा प्रकार निषिद्ध दिवशीही करावा. नेत्रयो सिकायाश्च कर्णयोर्विवराणि च ॥ नखान् स्कन्धौ च कक्षादि शोधयेदम्भसा नरः।।७४।। अर्ध- डोळे, नाक, कान, नखें, खांदे आणि काखा हे अवयव पाण्याने स्वच्छ करावेत.
जलाशये न कर्तव्यं निष्ठीवं मुखधावनम् ॥
किश्चिद्रेऽपि तीरस्य पुन याति तद्यथा ॥ ७॥ अर्थ- जलाशयांत धुंकू नये व तोंडही धुवू नये. तीरावरून थोडे दूर जाऊन चूळ भरून टाकलेले पाणी ज्या त-हेने पुनः जलाशयांत येणार नाही अशा रीतीने धुंकावे.
तोयेन देहद्वाराणि सर्वतः शोधयेत्पुनः ॥ आचमनं ततः कार्य विवारं प्राणशुद्धये ॥ ७६ ॥

Page #122

सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय दुसरा. पान ७२. Permaneneweseenenerorecovewweeeeeeeeeeeeeeeeeer ४ अर्थ-- शरीरावरील रोमरंध्रे पाण्याने स्वच्छ करावीत. नंतर प्राणाच्या शुद्धीकरितां तीन वेळा। आचमन करावें.
आचमनं सदा कार्य स्नानेन रहितेऽपि च ॥
आचमनयुतो देही जिनेन शौचवान्मतः ॥७७॥ __ अर्थ- स्नान जरी केलें नाहीं तथापि आचमन सर्वदा करावें. कारण आचमन केलेला मनुष्य शुद्ध आहे असे श्रीजिनांनी मानिले आहे.
सन्ध्याया लक्षणं मुद्रा आचमस्यापि लक्षणम् ॥
कथयिष्यामि चाग्रेऽहं स्नानस्य विधिरुच्यते ॥ ७८ ।। । अर्थ- संध्येचे आणि आचमनाचे मुख्य लक्षण अशी जी मुद्रा, ती मी पुढे सांगणार आहे. आतां, स्नानाचा विधि सांगतो. तैलस्य मर्दनं चादौ कर्तव्यमन्यहस्तकैः ॥ यथा सर्वाङ्गशुद्धिः स्यात्पुष्टिश्चापि विशेषतः ॥ ७९ ॥ 2 अर्थ- प्रथम दुसयाकडून आपल्या अंगाला तेल चोळून घ्यावे. कारण त्या योगाने सर्व शरीर स्वच्छ होते व त्यांत शक्ति येते.
उक्तंच--- पात्रदानं स्वहस्तेन परहस्तेन मर्दनम् ।।
RRBAUNeeeeeera
MANTRA -AVABAvM

Page #123

.
.
.
Deeveenawan
सोमसेनकृत जैवर्णिकाचार, अध्याय दुसरा. पान ७३. aeeeeeeeeeeeeeevaamerecavalecdacheen
तिलकं गुरुहस्तेन मातृहस्तेन भोजनम् ॥ ८॥ ४ अर्थ-नीतिशास्त्रांत असें सांगितले आहे की, सत्पात्राला दान आपल्या हाताने करावे. अंग चोळणे. १ दुसऱ्याकडून करवावें. आपल्या कपाळाला गंधाचा तिलक लावावयाचा तो गुरूच्या हाताने लावून घ्यावा. १ आणि अन्न आईच्या हाताने वाढून घ्यावे.
तैलमर्दनविधि. अष्टम्यां च चतुर्दश्यां पञ्चम्यामर्कवासरे ।।
व्रतादीनां दिनेष्वेव न कुर्यात्तैलमर्दनम् ॥ ८१ ।। * अर्थ– अष्टमी, चतुर्दशी, पंचमी, रविवार आणि व्रतादिकांचे दिवस ह्या दिवशी तेलाने मर्दन करू नये.
चरे विलग्ने शशिजीवभौमे । रिक्तातिथौ स्यादुभये च पक्षे॥
तैलावलेपं तु मृदाविधृत्यं (?)। स्नानं नराणां विरुजत्वकारि ॥ ८२॥ अर्थ-चरलग्न असतांनां, आणि सोमवार, बृहस्पतिवार व मंगळवार ह्या वारी, तसेच शुक्लपक्ष व कृष्णपक्ष ह्यांतील रिक्तातिथीवर तेलाचे मर्दन करून स्नान केले असतां मनुष्याला रोग होत नाही.
हस्ते ऐन्द्रे च रेवत्यां सौम्ये चाद्रीपुनर्वसौ ॥ स्नातो व्रतान्वितो जीवो व्याधिना नैव याध्यते ॥ ८३ ॥
Goooooooveena
MAVeeeeeeeeesa
४४

Page #124

Acharya Shri Kalassagarsun Gyanmandir
सोमसेनकृत नैवर्णिकाचार, अध्याय दुसरा, पान ७४. sexaateneeroneneteerenceeneneneeeeeeeeeeeeeeeeeranee है अर्थ- जो हस्त, धनिष्ठा, रेवती, मृग, आर्द्रा आणि पुनर्वसु ह्या नक्षत्रांवर अंगाला तेल चोळून स्नान है करितो आणि व्रते पाळतो, त्याला रोगांची पीडा होत नाही.
सोमे कीर्तिः प्रसरति वरा रोहिणेये हिरण्यं ।
देवाचार्ये तरणितनये वर्धते नित्यमायुः॥ तैलाभ्यात्तनुजमरणं दृश्यते सूर्यबारे।।
भौमे मृत्युभवति नितरां भार्गवे वित्तनाशः ॥ ८४ ॥ * अर्थ- सोमवारी तेल लावून स्नान केले असतां सत्कीर्ति वाढते. बुधवारी केले असतां सुवर्णप्राप्ति होते. गुरुवारी व शनिवारी केले असतां आयुष्य वाढते. आणि रविवारी तेल लावले असतां पुत्राचा नाश होतो. मंगळवारी तेल लावून स्नान केल्यास स्वतःला मृत्यु प्राप्त होतो. आणि शुक्रवारी केले असता द्रव्यनाश होतो.
विवाहे यदि सम्पत्तौ मृतकान्ते महोत्सवे ॥
रजसि मित्रकार्येषु स्नापयेत्सर्ववासरे ॥ ८५ ॥ अर्थ-विवाहांत, संपत्ति मिळाली असता, मूतकाच्या शेवटी, मित्राचे कार्य असतां कोणत्याही वारी तेल लावून स्नान करावे. आणि स्त्रियांनी ऋतुमती असतांना (चवथे दिवशीं) कोणत्याही दिवशी तेल PrevioeeeeeeeveerwwwAVANAwavoswww
SeawwAVANAVARANG
Reseeeeeeers

Page #125

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय दुसरा. पान ७५. devNeweetermeenetweenetweetermeternetweeeeeees १ लावून स्नान करावे.
घृतं च सार्षपं तैलं यतैलं पुष्पवासितम् ॥ न दोषः पक्कतैलेषु चाभ्यङ्गे न तु नित्यशः॥८६॥ ___ अर्थ-- तूप, मोहरीचे तेल अथवा फुलांचा घास ज्याला येत आहे असें तेल अंगास लावावयास योग्य है १ असे समजावें. ही तेलें जरी शिजविलेली असली तथापि अभ्यंगस्नानाचे दिवशी ती निर्दोष समजावीत.. आणि इतर दिवशी ती निर्दोष समजू नयेत.
दशदिशासु सन्दद्याइलिं च तैलबिन्दना ॥
नखेषु लेपयेदादौ पूरयेत्कर्णचक्षुषी ॥ ८७॥ 3 अर्थ- तेल अंगास लावावयाच्या वेळी दहा दिशेकडे तेलाच्या बिंदूंनी बली चावेत. नंतर प्रथम, नखांना तेल लावावें. मग कानांत आणि डोळ्यांत घालावें.
__ अन्योच्छिष्टं च जन्तूनां मृतानां च कलेवरैः॥
मिश्रितं चर्मपात्रस्थं वर्जयेत्तैलमर्दनम् ॥ ८८॥ __ अर्थ- दुसऱ्यांनी लावून उरलेले, किडे ज्यांत पडून मेले आहेत असें, आणि चामड्याच्या भांड्यांत असलेलें तेल अंगास लावू नये.
- मृत्तिकाभिस्त्यजेत्तैलं सुगन्धान्यैश्च वस्तुभिः॥

Page #126

सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय दुसरा. पान ७६. Feeeeeeeeeeeeeeeaarcareerencetaceaeeeeeeeeeeee
खलेनाम्लफलेनापि नान्यथा शुचितां व्रजेत् ।। ८९॥ 2 अर्थ- माती ज्यांत मिसळलेली आहे, ज्यांत घाण पदार्थ पडलेले आहेत, आणि ज्यांत आंबट फळे है, ६ टाकली आहेत असली तेलें अंगास लावू नयेत. ती तेले लाविली असता मनुष्य अशुद्ध होतो.
स्नानविधि. उष्णोदकेन पश्चात्तु प्रासुके निर्मले स्थले ॥
___ स्नानं कुर्याद्यथा श्राद्धो जीवबाधा न जायते ॥९॥ अर्थ- नंतर ज्यांत जीवजंतू नाहीत अशा स्वच्छ जाग्यांत ऊनपाण्याने श्रावकानें स्नान करावे. ते अशा बेताने करावें की, त्यामुळे कोणत्याही जीवास पीडा होऊ देऊ नये.
कषायद्रव्यमिश्रेण सुवस्त्रशोधितेन वा ॥
नातिस्तोकेन नीरण स्नायादा नातिभूरिणा ॥११॥ अर्थ- ज्याचा रस तुरट आहे असें द्रव्य ज्यांत मिसळलेलें आहे अशा व वस्त्रांतून गाळलेल्या पाण्याने स्नान करावे. ते पाणी अगदीच थोडेही असूं नये आणि फार अधिकही असू नये. पाषाणस्फालितं तोयं सन्तप्तं सूर्यरश्मिभिः॥ पशुभिर्धातितं पादैः प्रासुकं निझरागतम् ॥१२॥ रेणुकायन्त्रिभिर्जातं तथा गन्धकवासितम् ॥ प्रासुकं स्नानशौचाय न तु पानाय शुध्द्यते॥१३॥ BABABA
aavaawwvmessarama
NeMMMMM8

Page #127

सोमसेनकृत वैणिकाचार, अध्याय दुसरा. पान ७७.
ANAN
222xAAAxxx
अर्थ- जे पाणी दगडावरून आपटून पडत असेल तें पाणी प्रासु (निर्जंतुक ) होय. तसेंच ? सूर्याच्या किरणांनी तापलेले, किंवा पशुंच्या पायांनी तुडविलेलं, अथवा झत्यांतून वहात असलेलें अशा प्रकारचं पाणीही प्रासुक समजावें, त्याचप्रमाणे वाळूच्या यंत्रांतून येणारे किंवा ज्याला गंधकाचा वास येत आहे तेंही पाणी प्रासुक असें समजावें. हैं पाणी फक्त स्नानाच्या मात्र उपयोगी पडते. गंधकाचा वास येत असल्याने पिण्याच्या उपयोगीं नाहीं.
मिध्यादृष्टिभिरज्ञानैः कृततीर्थानि यानि वै ॥ तेषु स्नानं न कर्तव्यं भूरि जीवनिपातिषु ॥९४॥ अर्थ - ज्ञानशून्य अशा मिथ्यादृष्टींनीं कल्पिलेलीं जीं तीर्थे असतील त्यांत स्नान करूं नये. कारण त्यांत जीवजंतु फार असल्याने त्यांची हिंसा होते.
यदि तत्रैव गन्तव्यं कुसङ्गासङ्गदोषतः ॥ तस्माध्दत्वा जलैः स्नायाद्भिन्नदेशे सुशोधिते ॥ ९५ ॥ अर्थ- जर एखाद्या दुष्टाच्या संगतीमुळे त्या तीर्थाचे ठिकाणी जाणे भाग पडलें, तर त्यांतून आपल्या स्नानाला लागणारे पाणी निराळें काढून, एखाद्या शुद्ध जाग्यांत जाऊन स्नान करावें. पञ्चेन्द्रियशवस्पर्शे विनातैलं न शुध्यति ॥ ब्रह्मचारियतीनां तु न योग्यं तैलमर्दनम् ॥ ९६ ॥ अर्थ - पचेंद्रियजीवाच्या प्रेताचा स्पर्श झाला असतां तेल अंगास लावल्यावांचून मनुष्य शुद्ध होत नाहीं. परंतु ब्रह्मचारी आणि यती ह्यांनी केव्हांच तेल लावू नये.

Page #128

सोमसेनकृत नैवर्णिकाचार, अध्याय दुसरा. पान ७८. wwweserveerenenercomerceneneroenesaneeriredroener
सप्ताहान्यम्भसा स्नायी गृही शुहत्वमाप्नुयात् ॥
तस्मात्स्नानं प्रकर्तव्यं रविवारे तु वर्जयेत् ॥ ९७ ॥ 1 अर्थ- सतत सात दिवस जर पाण्याने स्नान केले नाही तर त्रैवर्णिक गृहस्थ शूद्रपणा पावतो. ह्मणून है गृहस्थाने स्नान अवश्य केले पाहिजे. त्यांत रविवारी स्नान नाही केले तर चालेल. बाकीच्या वारी केले पाहिजे. अत्यन्तं मलिनः कायो नवच्छिद्रसमन्वितः॥ स्रवत्येव दिवा रात्रौ प्रातःस्नानं विशोधनम् ॥९८४
अर्थ- हा देह अनेक प्रकारच्या मलांनी युक्त असल्याने सर्वदा मलांनाच स्रवत असतो. ह्मणून प्रातःकाली स्नान करावें, ह्मणजे तो शुद्ध होतो. प्रातः स्नातुमशक्तश्चेन्मध्याह्ने स्नानमाचरेत् ॥ स्वयं स्त्रियाऽथवा शिष्यैः पुत्रैरुदतवारिभिः॥९९%
अर्थ- प्रातःकाली स्नान करण्यास जर एखादा असमर्थ असेल तर त्याने मध्याह्नकालीं स्नान करावें. स्नानाला लागणारे पाणी आपण स्वतः किंवा आपल्या पत्नीने, अथवा आपल्या शिष्यानें, अगर आपल्या पुत्राने आणलेले असावे. हैन स्नायात् क्षुद्रहस्तेन नैकहस्तेन वा तथा ॥ नागालितजलेनापि न दुर्गन्धेन वारिणा ॥१०॥ ४ अर्थ-नीच किंवा हलक्या प्रतीच्या मनुष्याकडून अंगावर पाणी घेऊन स्नान करूं नये. एका हाताने) Womenevemercentavasnaveereoverwwwsawasoooooost
shewwwmvirowowa

Page #129

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय दुसरा. पान ७९.
ta
ever
स्नान करू नये. जे पाणी गाळलेले नाही त्याने स्नान करूं नये. तसेच ज्याला घाण वास येतो त्या: पाण्याने स्नान करूं नये. कराभ्यां धारयेद्दर्भ शिखाबन्धं विधाय च ॥प्राणायाम ततः कुर्यात्सङ्कल्पं च समुच्चरेत् ॥१०॥ अर्थ-दोन्ही हातांत दर्भ धारण करून, शेंडीला गांठ मारून, प्राणायाम करावा. आणि नंतर संकल्प करावा.
द्विराचम्य निमज्याथ पुनरेवं दिराचमेत् ॥ मन्त्रेणैव शिखां बध्वा प्राणायामं च वै पुनः॥१०२॥ स्नात्वाऽथ देहं प्रक्षाल्य पुनः स्नात्वा बिराचमेत् ॥ पश्चपरमेष्ठिपदैर्नवभिर्माजेयेदथ ।। १०३ ॥ सागुष्ठयज्ञसूत्रेण त्रिः प्रदक्षिणमाचरेत् ॥
याः प्रवर्तन्त इति जले इदं मेऽत्र प्रवर्तनम् (?)॥१०४ ॥ अर्थ-नंतर दोन वेळ आचमन करून स्नान करावे. नंतर पुनः दोन वेळ आचमन करावे. मग मंत्र ह्मणून शेंडी बांधून प्राणायाम करावा. पुनः स्नान करून सर्व अंग धुवावें. आणि पुनः दोन वेळ आच-2 मन करावे. नंतर पंचपरमेष्ठींच्या मंत्राने नऊ वेळ मार्जन करावे. मग यज्ञोपवीत उजव्या हाताच्या अं-2 गठ्यांत धरून, तो अंगठा पाण्यांत तीन वेळ प्रदक्षिणाकार फिरवावा. आणि "याः क्रिया जले,

Page #130

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय दुसरा. पान ८०.
veneres
Creser
प्रवर्तन्ते ता मे भवन्तु " असें ह्मणावें. (2) सङ्कल्पं सूत्रपठनं मार्जनं चाघमर्पणम् ॥ देवादितर्पणं चैव पञ्चाङ्गं स्नानमाचरेत् ॥ १०५ ॥
अर्थ- संकल्प करणें, मंत्र ह्मणणे, मार्जन करणें, अघमर्पण करणें आणि देवादिकांचं तर्पण करणें ह्या पांच क्रिया स्नानांच्या वेळीं करावयाच्या असल्यानें, स्नान है पंचांग (पांच अंगांनी युक्त असें ) आहे. तें त्याप्रमाणें पंचांगसहित करावें. ( उजव्या हातांत पाणी घेऊन, उजव्या नाकपुडीने श्वास वर ओढून डाव्या नाकपुडीनें त्या हातांतील पाण्यावर श्वास सोडावा. आणि त्या श्वासाबरोबर माझ्या शरीरांतील सर्व पातकें बाहेर गेलीं असें समजावें. ह्याला ' अघमर्पण' ह्मणतात. ) गृहस्याभिमुखं स्नायान्मार्जनं चाघमर्षणम् ॥
अन्यत्रार्कमुखो रात्रौ प्राङ्मुखोदङ्मुखोऽपि वा ॥ १०६ ॥
अर्थ - घरांत स्नान करावयाचे झाल्यास स्नान, मार्जन आणि अघमर्षण घराकडे तोंड करून करावें. आणि दुसरीकडे स्नान करणें झाल्यास सूर्याकडे तोंड करून स्नान करावे. तसेंच रात्री स्नान करणें झाल्यास पूर्वेकडे किंवा उत्तरेकडे तोंड करून स्नान करावें.
सन्ध्याकाले नाकाले संक्रान्ती ग्रहणे तथा ॥ वमने मद्यमांसास्थिचर्म स्पर्शे ऽङ्गनारतौ ॥१०७॥ अशौचान्ते च रोगान्ते स्मशाने मरणश्रुतौ ॥ दुःस्वप्ने च शवस्पर्शे स्पर्शनेऽन्त्यजनेऽपि वा १०८०
cred

Page #131

सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय दुसरा. पान ८१. स्पृष्टे विमूत्रकाकोलूकश्वानग्रामस्करे ।। ऋषीणां मरणे जाते दूरान्तमरणे श्रुते ।। १०९॥ उच्छिष्टास्पृश्यवान्तादिरजस्वलादिसंश्रये ॥ अस्पृश्यस्पृष्टवस्त्रान्नभुक्तपत्रविभाजने ॥ ११॥ शुद्धे वारिणि पूर्वोक्तं यन्त्र मन्त्रे (?) सचेलकः॥कुर्यात्स्नानत्रयं जिहादन्तधावनपूर्वकम् । ११॥ अर्घ च तर्पणं मन्त्रजपदानार्चनं चरेत् ।। बहिरन्तर्गता शुद्धिरेवं स्याद्गृहमेधिनाम् ।। ११२॥ है अर्थ- आतां स्नान केव्हां अवश्य केले पाहिजे ते सांगतात--- संध्या व पूजा करण्याच्या वेळी स्नान अवश्य करावे. संक्रांति व ग्रहण आले असतां स्नान करावे. तसेंच वांति झाली असतां व मद्य, मांस, हाडे, कात. ह्यांचा स्पर्श झाला असता आणि मैथुन केले असतां स्नान अवश्य करावे. अशौचाची समाप्ति झाल्यावर आणि रोग गेल्यावर स्नान अवश्य करावे. स्मशानांत गेले असता, कोणीतरी मेलेले ऐकले असतां, वाईट स्वम पडले असतां प्रेताचा किंवा अंत्यज बगैरे लोकांचा स्पर्श झाला; असतां; विष्ठा, मूत्र, कावळा, युबड, श्वान, गांवांतील डुक्कर ह्यांचा स्पर्श झाला असतां; कोणी मुनि मरण पावल्याचे ऐकले असतां; कोणी आपला संबंधी दूरच्या गांवीं मेल्याचे ऐकिलें असतां; उष्टयाने असलेला, (भोजन केल्यावर हात तोंड धुण्याच्या आधी त्या मनुष्याला उष्टा ह्मगतात.) मनुष्य, वांति झालेला मनुष्य, विटाळशी बायको ह्यांतील कोणाचाही स्पर्श झाला असतां; ज्याला आपण स्पर्श करूं नये अशा मनुष्याने किंवा दुसऱ्या जीवाने शिवलेले वस्त्र अन्न ह्यांचा स्पर्श झाला असतां; जेवतांना पान फाटले असतां पूर्वी avasaviwwwwwwwwwwwwwwviews

Page #132

MUGALBUM
सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय दुसरा. पान ८२. Recenesenterneveaveeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeen १ सांगितल्याप्रमाणे शुद्धोदकाने अंगावर असलेल्या वस्त्रासह तीन वेळा स्नान करावे. स्नानाच्या पूर्वी जिहा।
आणि दांत घांसावेत. ह्याप्रमाणे स्नान केल्यावर अर्घ्य देणे, तर्पण, मंत्रजप, दान, पूजा ह्या क्रिया करा६व्यात. अर्थात् दर सांगितलेल्या निमित्तांपैकी कोणतेही मिमित्त झाले असतां स्नान करण्याच्या पूर्वी ह्या १ क्रिया करूं नयेत. ह्याप्रमाणे केले असतां गृहस्थश्रावकांची अंतर्बाह्यशुद्धि होते.
इत्येवं गृहमेधिनां शुचिकरः स्वाचारधर्मो मया ।
प्रोक्तो जैनमतानुसारसकलं शास्त्रं समालोक्य वै॥ शौचाचारवृषं विना तनुभृतां नास्त्यत्र धर्मः कचित् । मन्त्राँस्तस्य विधानतो भवभिदे संक्षेपतः कथ्यते (?)॥११३ ॥
“संक्षेपतो वच्म्यहं " इति समीचीनः पाठः ।। 6 अर्थ-जैनमतांतील सर्व शास्त्राचे अवलोकन करून मी गृहस्थ श्रावकांचा त्यांच्या शरीराची शुद्धि करणारा हा सदाचार (स्वधर्म ) सांगितला आहे. ह्या सदाचाराला धर्म असें ह्मणण्याचे बीज असे आहे की, शुद्धता आणि आचार ह्यापेक्षा निराळा धर्म कोठेच नाही. ह्मणून गृहस्थांचा जो सदाचार तोच त्यांचा धर्म होय. आता त्या धर्मकृत्यांत उपयोगी पडणारे मंत्र विधानपूर्वक मी संक्षेपाने सांगतो. कारण ते मंत्र: अह्मणून वर सांगितलेल्या क्रिया केल्या असतां त्या क्रिया त्या जीवाची अंतरंगबहिरंग शुद्धि करून त्याच्या aowowwwwwwwwwwwwwwwwwwwwewcases
ROMeaANUANVABADONOR

Page #133

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय दुसरा. पान ८३.।
300032000
संसारबंधाचा नाश करण्यास साधनीभूत होणाच्या आहेत. ॐ ही वी स्नानस्थानभूः शुध्द्यतु स्वाहा ॥१॥ इति स्नानस्थानं शुचिजलेन सिञ्चयेत् ॥ अर्म- 'ॐहीवी' इत्यादि मंत्राने ज्या जागी स्नान करावयाचे त्या जाग्यावर शुद्ध जलाने सेचन करावें..
ॐ हाँ ही हम्हौन्हः असि आ उ सा इदं समस्तं गङ्गादिनदीनदतीर्थजलं भवतु स्वाहा ॥२॥ इत्यनेन स्नानजलं हस्ताग्रेण स्पृशेत् ॥ अर्थ- “ॐ हा ही" इत्यादि मंत्राने स्नान करण्याकरितां घेतलेल्या पाण्यास हाताने स्पर्श करावा. झं ठं स्वरावृतं योज्यं मण्डलद्वयवेष्टितम् ॥ तोये न्यस्याग्रतर्जन्या तेनानुस्नानमावहेत् ॥११॥
इत्युक्तं यंत्र जलमध्ये लिखित्वा मंत्रयेत्ततः ॥ ६ अर्थ-- " झं आणि ठं" ही दोन मंत्राक्षरें सोळा स्वरांनी वेष्टित करावीत. ह्मणजे ह्या दोन अक्षरांच्या, भोवत्याने 'अ आ' वगैरे सोळा स्वर लिहावेत. त्यांत 'झं ठं' ही दोन अक्षरे मध्ये लिहून त्यांच्या, भोवत्याने एक मंडल काढावे. नंतर त्या मंडलाच्या बाहेर 'अ आ' वगैरे सोळा स्वर लिहावेत, आणि त्या स्वरांच्या भोवत्याने दुसरें एक मंडल काढावें. ह्याप्रमाणे हे यंत्र स्नानाच्या पाण्यांत काढून मग त्या पाण्याने स्नान करावे. हे यंत्र पाण्यांत काढल्यावर त्या पाण्याचे अभिमंत्रण करावे लागते. त्याचा मंत्र सांगतात
ईवी वी हंसः॥३॥ इति बीजाक्षरप्रयुक्तसुरभिमुद्रां प्रदर्शयन्मन्बमिमं पठेत्॥ socavovaimuovaun uan naurunarnnunaan
VASA

Page #134

000000000000WANAVARANA
सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय दुसरा. पान ८४. poenxveoanimecoratoroenomenorrenomercenenerceracococcacassem & अर्थ- वी वी हं सः' हा मंत्र ह्मणून धेनुमुद्रा करून पाण्याला दाखवावी आणि पुढील मंत्र? है तोंडाने ह्मणावा.
ॐ अमृते अमृतोद्भवे अमृतवर्षिणि अमृतं स्रावय स्रावय सं सं क्लीं क्लीं ब्लू ब्लू द्रां द्रां द्रीं द्रीं द्रावय द्रावय हं झं इवीं क्ष्वी हं सः अ सि आ उ सा सर्वमिदममृतं भवतु स्वाहा ॥ ४॥ इति मन्त्रेण स्नानजलममृतीकृत्य तत्र त्रिः पश्चकृत्वो वाॐ ही अहं नमः । मम सर्वकर्ममलं प्रक्षालय प्रक्षालय स्वाहा ॥ ५ ॥ इति मंत्रण
कुण्डजलमध्ये प्लावनं कुर्यात् ।। __ अर्थ- “ॐ अमृते-" इत्यादि मंत्र तोंडाने ह्मणून 'स्नानाचे पाणी अमृतच की काय! असें झालें, आहे ' अशी कल्पना करून, त्या पाण्यांत “ॐ ही अहं नमः" इत्यादि मंत्र ह्मणत तीन वेळां किंवा पांच वेळां बुड्या माराव्यात.
तत उत्थाय पूर्ववदाचम्य- ॐ ही श्रीं क्लीं ऐं अहं असि आ उ सा जलमार्जनं करोमि स्वाहा । मम समस्तदुरितसन्तापापनोदोऽस्तु स्वाहा ॥६॥ इति विरुच्चार्य
हस्ताग्रेण मार्जनं कृत्वा तदन्ते चुलकोदकेन त्रिः परिषेचनं कुर्यात् । SNovewwwseeeeeowweowwwww0000000000

Page #135

beeneedeeoes
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय दुसरा. पान ८५. wowinsaavaasanawwarwwwVANAVANAaiaomaavasaves ६ अर्थ-नंतर उठून पूर्वीप्रमाणेच आचमन करून, “ॐ हीं श्रीं" इत्यादि मंत्राने तीन वेळां मार्जन करावे. त्या प्रत्येक मार्जनाला मंत्र पुनः ह्मणावा. मार्जन झाल्यावर हातांत पाणी घेऊन आपल्या भोवत्याने तीन वेळ फिरवावें. ह्याला परिषेचन असे ह्मणतात.
भूयः स्नात्वा आचम्य च तत्र जलतर्पणं कुर्यात् । तद्यथा९ अथे-नंतर पुनः स्नान करून आचमन करून त्या ठिकाणी पाण्याने तपेण करावे. त्याचे मंत्र: पुढे सांगितले आहेत.
ॐ हां अहंभ्द्यः स्वाहा ॥१॥ ॐ हीं सिद्धेभ्यः स्वाहा ॥ २॥ ॐ हूं सूरिभ्यः स्वाहा ॥ ३ ॥ ॐ हौं पाठकेभ्यः स्वाहा ॥४॥ ॐ हा सर्वसाधुभ्यः स्वाहा ॥५॥ ॐ हां जिनधर्मेभ्यः स्वाहा ॥६॥ ॐहां जिनागमेभ्यः स्वाहा ॥७॥ ॐ हां जिनचैत्येभ्यः स्वाहा ॥८॥ ॐ हां जिनालयेभ्यः स्वाहा ॥९॥ ॐ जहां सम्यग्दर्शनेभ्यः स्वाहा ॥ १० ॥ ॐ हां सम्यग्ज्ञानेभ्यः स्वाहा ॥११॥ ॐ न्हां सम्यक्चारित्रेभ्यः स्वाहा ॥ १२॥ ॐ हां सम्यक्तपोभ्यः स्वाहा ॥ १३ ॥ ॐ न्हां अस्मद्गुरुभ्यः स्वाहा ॥ १४ ॥ ॐ हां अस्मद्विद्यागुरुभ्यः स्वाहा ॥ १५॥ पञ्चदश तर्पणमन्त्राः। एतैस्तपणं कुर्यात् ॥ ततो जलान्निर्गमनक्रिया अग्रे वक्ष्यते ॥ Eee cereme0000000eosecowsAONawawwwse
easaamerecasraeeeeeeeeconcil

Page #136

H
000WMare
rector
सोमसेनकृत जैवर्णिकाचार, अध्याय दुसरा. पान ८६. omeonecherserneecherrerneverencreeneracterencorrecovem है अर्थ- हे वरील पंधरा मंत्र ह्मणून पंधरा वेळ तर्पण करावे. मग पाण्यातून बाहेर येणे ही क्रिया करा-४ वयाची आहे. ती पुढील सर्गात सांगतो.
शौचाचारविधिः शुचित्वजनकः प्रोक्तो विधानागमे ।
पुंसां सव्रतधारिणां गुणवतां योग्यो युगेऽस्मिन्कलौ ॥ श्रीभट्टारकसोमसेनमुनिभिः स्तोकोऽपि विस्तारतः।
प्रायः क्षत्रियवैश्यविप्रमुखकृत् सर्वत्र शद्रोप्रियः॥११५॥ * अर्थ- शरीर व अंतःकरण ह्या दोहोलाही शुद्ध करणारा असा शुद्धीचा आणि आचाराचा जो विधि क्रियाशास्त्रांत सांगितला आहे तो व्रती आणि चतुर अशा श्रावकांनी ह्या कलियुगांत करण्यास अगदी योग्य आहे. तो विधि कर्मकांडांत फार थोडा सांगितला ह्मणून श्रीसोमसेनमुनि भट्टारक ह्यांनी त्याचेच हैं, विस्ताराने स्वरूप सांगितले आहे. हा विधि क्षत्रिय, वैश्य आणि ब्राह्मण ह्या त्रिवर्गाला फार सुखकर, आहे. शूद्राला मात्र मुखकर नाही.
इति श्रीधर्मरसिकशास्त्रे त्रिवर्णाचारनिरूपके भट्टारकश्रीसोम--
सेनविरचिते शौचाचारकथनीयो नाम
द्वितीयोऽध्यायः ॥ २॥ 6000000000000cCASNAVIN0B000000
saaMOB

Page #137

Acharya Shri Kalassagarsun Gyanmandir
MASOOMBON
सोमसेनकृत नैवर्णिकाचार, अध्याय तिसरा. पान ८७. CoenacoodaeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeMB
॥ श्रीवीतरागाय नमः ॥
॥ तृतीयाध्यायप्रारभ्भः ॥ वीरनाथं प्रणम्यादौ सर्वपापविनाशकम् ॥
जलान्निर्गमनं पश्चात्किं कर्तव्यं तदुच्यते ॥१॥ १ अर्थ- सर्व पातकांचा नाश करणारा असा जो श्री वीरनाथ त्याला प्रथम नमस्कार करून नंतर स्नान झाल्यावर पुढे काय करावयाचें तें सांगतो.
नीरानिर्गमनं जलाशयतटे वस्त्रादिकप्रोक्षणं ।।
वस्त्राणां परिधारणं समतले भूमेश्च शुद्धे ततः ।। सुश्रोत्राचमनं च मार्जनविधि सन्ध्याविधिं चोत्तमं । वक्ष्यामि क्रमशः क्रियाविधिमतां शुद्धाः क्रिया : सप्तधा ॥२॥
क्रियाः षड्विधाः । इति पाठः समीचीनः ॥ __ अर्थ- पाण्यातून निघून तीरावर येणे, वस्त्रादिकांवर प्रोक्षण करणे, सपाट आणि शुद्ध अशा भूमीवर वस्त्र नेसणे, श्रोत्राचमन, मार्जनविधि आणि संध्याविधि ह्या सहा शुद्ध क्रिया क्रमाने पुढे सांगतो.
जलान्निस्सृत्य प्राक्स्थाने निर्मले जन्तुवर्जिते ॥

Page #138

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय तिसरा. पान ८८.
10
wivavivarviveo
अन्तरङ्गविशुध्द्यर्थ स्थित्वाऽर्हत्स्नानमाचरेत् ॥ ३॥ है अर्थ- पाण्यातून बाहेर निघून शुद्ध आणि जेथें जीवजंतु नाहीत अशा जाग्यावर अंतःकरणाच्या १ शुद्धतेकरितां अर्हतस्नान पुढे सांगितल्याप्रमाणे करावें.
हस्ताभ्यां जलमादाय सकृदेवाभिमन्त्रितम् ॥ मस्तके च मुखे बाह्वोर्हृदये पृष्ठदेशके ॥४॥ अभिषिश्चेत्स्वमात्मानं मन्त्रैः सुरभिमुद्रया ।।
एकवृत्या जपेच्छक्त्या भक्त्या पश्चनमस्क्रियाम् ॥५॥ अर्थ-- हातांनी पाणी घेऊन त्याला एकवार अभिमंत्रण करावे. मग मस्तक, मुख, बाहु, हृदय, आणि पाठ ह्या प्रदेशांवर त्या पाण्याचे मंत्र ह्मणून सेचन करावे. मग धेनुमुद्रा करून एकाग्रमनाने भक्तीने आपल्या शक्तीप्रमाणे पंचनमस्कारमंत्राचा जप करावा.
शास्त्रोक्तविधिना स्नात्वा द्विराचम्य ततःपरम् ॥
प्राणायामं ततः कृत्वा सङ्कल्प्य तर्पयदथ ॥६॥ अर्थ- ह्याप्रमाणे शास्त्रोक्तविधीने स्नान करून मग दोन वेळ आचमन करावे. नंतर प्राणायाम करून संकल्प करावा. मग तर्पण करावें.
mernePANASON

Page #139

सोमसेनकृत लैवर्णिकाचार, अध्याय तिसरा. पान ८९. ४ अक्षतोदकपूर्णेन देवतीर्थेन तर्पयेत् ।। जयादिदेवताः सर्वाः प्राङ्मुखश्चोपवीत्यथ ।। ७॥ है अर्थ- पूर्वेकडे तोंड करून व उपवीती होऊन (उजव्या हातांत यज्ञोपवीत घालून) अक्षता आणि पाणी १ ह्यांच्या योगानें जयादि सर्व देवांचे देवतीर्थानें तर्पण करावें. [बोटांच्या शेंड्यांना देवतीर्थ असें नांव आहे.
बोटांच्या बुडाकडील भागाला ऋषितीर्थ असें नांव आहे आणि आंगठा आणि अंगठ्यानजीकचे बोट ह्या है ९दोहोंच्या मधल्या भागाला पितृतीर्थ असे नांव आहे. हे लक्षात ठेवावें.]
, उदहमुखो निवीती तु यवसम्मिश्रितोदकैः ।।
गौतमादिमहर्षीणां (?) तर्पयदृषितार्थतः ॥ ८॥ महषीन्य इति पाठः साधुः ॥ __ अर्थ- गळ्यांतून माळेप्रमाणे यज्ञोपवीत लोंबत सोडून यवांनी (जंब नांवाच्या धान्याने) युक्त जे उदक त्याच्या योगानें ऋपितीर्थाने गौतमादि महषींचे उत्तरेकडे तोंड करून तर्पण करावे.
दक्षिणाभिमुखो भूत्वा प्राचीनावीत्यनातपम् (?)।
तिलैः सन्तर्पयेत्तीर्थपितरो वृषभायः ॥९॥ अर्थ-प्राचीनावीति करून (डाव्या हातांत यज्ञोपवीत घालून ) दक्षिणदिशेकडे तोंड करून तिल आणि उदक ह्यांच्या योगानें वृषभादि तीर्थपितराचें तर्पण करावें.
यन्मया दुष्कृतं पापं शारीरमलसम्भवम् ।। Browserseocococoverwwwwwwwwwwwwww

Page #140

७0000000000
सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय तिसरा. पान ९०. Meecraseeeeeeeeeeeeeeeeeeeeroenerearmerceneraemeeeaames
तत्पापस्य विशुध्द्यर्थ देवानां तर्पयाम्यहम् ।। १०॥
यन्मया दुष्कृतं तोयं शारीरमलसम्भवात् ॥ इति पाठः साधुः॥ ४ अर्ध-शरीराच्या मलापासून ज्याची उत्पत्ति आहे असे जे मी पाप केले असेल त्यापासून माझी शुद्धता होण्याकरितां मी देवांचे तर्पण करतो.
असंस्काराश्च ये केचिजलाशाः पितरः सुराः॥
तेषां सन्तोषतृप्त्यर्थं दीयते सलिलं मया ॥११॥ ___ अर्थ-जे माझे कित्येक पितर संस्कार (उपनयनादि क्रिया) केल्यावांचून मृत झाले असून उदकाची इच्छा करीत असतील व जे देव उदकाची इच्छा करीत असतील, त्यांच्या संतोषाकरितां आणि तृप्तीकरिता मी हे पाणी देतो.
हस्ताभ्यां विक्षिपेत्तोयं तत्तीरे सलिलाहहिः॥
उत्तार्य पीडयेदत्रं मन्त्रतो दक्षिणे ततः॥ १३ ॥ 2 अर्थ- ह्याप्रमाणे पूर्वीचे श्लोक ह्मणून दोनी हातांनी पाणी घेऊन, ते ज्या जलाशयांत स्नान केले असेल त्या जलाशयांतील पाण्याच्या बाहेर तीरावर सोडावे. नंतर अंगावरील वस्त्र काढून पुढील मंत्र झणून ? दक्षिणेकडच्या बगलेला ते पिळावें.
wananmunanuuumurrumurranca
PRABHUVANAVeva

Page #141

सोमसेनकृतत्रैवर्णिकाचार, अध्याय तिसरा.
पान ९१.
~~~~~~~~e
केचिदस्मत्कुले जाता अपूर्वव्यन्तरासुराः ॥ ते गृह्णन्तु मया दत्तं वस्त्रनिष्पीडनोदकम् ॥ १३ ॥ अर्थ — आमच्या कुलांत जे कित्येक व्यंतर असुर ह्यांच्या योनींत जन्मले असतील, ते, हें मी दिलेलें वस्त्र पिळण्याचें पाणी घेऊं देत. हा वस्त्र पिळण्याचा मंत्र समजावा. दर्भान्विसृज्य तत्तीरे ह्युपवीती द्विराचमेत् ॥
अक्लिन्नवस्त्रं सम्प्रोक्ष्य शुचीव इति मन्त्रतः ॥ १४ ॥ परिधाय सुवस्त्रं वै युग्भवस्त्रस्य मन्त्रतः ॥
प्रागेव निमृजेद्देहं शिरोऽङ्गान्यथवा द्वयम् ॥ १५ ॥
अर्थ - त्या जलाशयाच्या तीरावर हातांतील दर्भ टाकून द्यावेत. नंतर उपवती (माळेप्रमाणें यज्ञोपवीत) करून दोन वेळ आचमन करावें. मग जें न भिजलेलें (कोरडें) वस्त्र असेल त्याच्यावर 'शुचीव '१ ह्य मंत्राने पाणी शिंपडावें, आणि युग्मवस्त्राच्या मंत्रानें तें वस्त्र नेसावें हें वस्त्र नेसण्याच्या पूर्वीच डोकें व अंग पुसावें. ( श्लोक ५९ खालील तिसरा मंत्र पहा )
तस्मात् (१ ततः ) कायं न मृजीत ह्यम्बरेण करेण वा ॥ श्वानलेह्येन साम्यं च पुनःस्नानेन शुध्यति ॥ १६ ॥
अर्थ- वस्त्र नेसल्यानंतर वस्त्रानें किंवा नुसत्या हस्तानेंही अंग पुसूं नये. कारण, तसें अंग पुसलें
ANNNNN ~~~~~~~~
POS

Page #142

सोमसेनकृत चैवर्णिकाचार, अध्याय तिसरा. पान ९२. geeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeee असतां तें कुतऱ्याने चाटल्यासारखे होते. आणि तो मनुष्य पुनः स्नान केल्यावांचून शुद्ध होत नाही.
तिस्रः कोट्योऽर्धकोटी च यावद्रोमाण मानुषे॥
वसन्ति तावत्तीर्थानि तस्मान्न परिमार्जयेत् ॥ १७ ॥ १ अर्थ-- मनुष्याच्या अंगावर जे साडेतीन कोटी केश आहेत तितकी ती तीर्थे आहेत. ह्मणून स्नान इकरून शुद्ध झालेल्या मनुष्याने वस्त्र नेसल्यावर अंग पुसूं नये.
पिबन्ति शिरसो देवाः पिबन्ति पितरो मुखात् ॥
मध्याच्च यक्षगन्धर्वा अधस्तात्सर्वजन्तवः॥१८॥ 5 अर्थ--- वस्त्र नेसल्यानंतर जें अंगांवर पाणी रहाते, तें, मस्तकांतील पाणी देव पितात. मुखावरचे पाणी पितर प्राशन करितात. मधल्या शरीरातील पाणी यक्ष व गंधर्व पितात. आणि खालच्या भागांतील पाणी सर्व जीवजंतु प्राशन करतात.
सुरापानसमं तोयं पृष्ठतः केशबिन्दवः॥
दक्षिणे जाह्नवीतोयं वामे तु रुधिरं भवेत् ॥ १९॥ अर्थ- स्नान केल्यावर शेंडीतून जे पाणी गळते, ते जर पाठीवर गळेल तर ते मद्याप्रमाणे समजावें. दक्षिणेकडच्या ह्मणजे उजव्या बाजूला जर गळेल तर ते गंगानदीचे उदक होय. आणि ते जर डाव्या answew.viwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwesomvaad
veencreennenoren
deeococcerememeen

Page #143

set
teerNavee
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय तिसरा. पान ९३. Avemeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeev १ बाजूला गळेल तर ते रक्ताप्रमाणे समजावे.
लानं कृत्वा धृते वस्त्रे पतन्ति केशविन्दवः॥
तत्स्नानं निष्फलं विद्यात् पुनः स्नानेन शुध्यति ॥२०॥ १ अर्थ-स्नान करून बस्त्र नेसल्यावर जर केशांतून पाणी पडेल तर तें स्नान निष्फल समजावें. तोर ६ मनुष्य पुनः स्नान केल्याने शुद्ध होतो.
आतां वस्त्राविषयी सांगतातअपवित्रपटो नग्नो नग्नश्वार्थपटः स्मृतः॥ नग्नश्च मलिनोडासी नग्ना कौपीनवानपि ॥२१ ।। कषायवाससा नग्नो नग्नश्चानुत्तरीयमान् ॥ अन्तःकच्छो बहिःकच्छो मुक्तकच्छस्तथैव च ॥ २२ ॥
साक्षानग्नः स विज्ञेयो दश नग्नाः प्रकीर्तिताः॥ __अर्थ- अपवित्र वस्त्र नेसणारा, अर्धे वस्त्र नेसणारा, मळकट वस्त्र नेसणारा, कौपीन नेसणारा, भगवे, वस्त्र नेसणारा, अंगावरचे वस्त्र न घेणारा, कटिसूत्राच्या आंत कासोटा घालणारा, बाहेर कासोटा घालणारा, मुळीच कासोटा न घालणारा आणि मुळीच वस्त्र न नेसणारा असे दहा प्रकारचे नग्न आहेत. मणजे था।
waswwwaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaavasir
Feeeeeeeeeeeeeeeeeas

Page #144

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय तिसरा. पाम ९४.
दहा प्रकारच्या मनुष्यांना शास्त्रांत नग्न झटले आहे; ह्मणून ह्यांपैकी नऊ प्रकारांत जरी वस्त्र आहे तथापि ते नग्नच समजावेत.
चंगुलं चतुरङ्गुलं चोत्तरीयं विनिर्मितम् ॥ २३ ॥ कषायधूम्रवर्ण च केशजं केशभूषितम् ॥
छिन्नाग्रं चोपवस्त्रं च कुत्सितं नाचरेन्नरः ॥ २४ ॥ 8 अर्थ-दोन बोटे किंवा चार बोटें रुंदीचे वस्त्र अंगावर घेऊ नये. तसेंच भगवे वख, धुरकट वस्त्र, लोकरीचे वस्त्र, ज्यांत लोकरीचे काम केलेले आहे असें वस्त्र, आणि ज्याचे शेवट (दशा) तुटलेल्या अथवा फाटलेल्या आहेत असले वस्त्र, ही वस्त्रे पांघरण्यास अंगावर घेऊ नयेत.
दग्धं जीर्ण च मलिनं मृषकोपहतं तथा ॥
खादितं गोमहिष्यायैस्तत्त्याज्यं सर्वथा द्विजैः॥ २५ ॥ अर्थ- जळलेलें, जुने झालेले. मळकट, उंदरानें तोडलेले आणि गाय, हँस वगेरे जनावरांनी चघळलेले, अशा प्रकारचे असेल ते वस्त्र त्रैवर्णिकांनी अगदी टाकून द्यावें.
नीलं रक्तं तु यद्वस्त्रं दूरतः परिवर्जयेत् ॥
___ स्त्रीणां स्फीतार्थसंयोगे शयनीये न दुष्यति ॥ २६ (?) aayeeserveerseocomoewwwcaseasevaa
e eead
ceeeeeeeeee

Page #145

सोमसेनकृत वणिकाचार, अध्याय तिसरा. पान ९५.
AAAAAAAAAAAA
स्त्रीणां तु पतिसंयोगे शयनीये न दुष्यति ॥ अयं पाठः समीचीनः ॥
अर्थ - काळे वस्त्र आणि तांबडे वस्त्र मुळींच नेसूं नये. स्त्रियांनी शय्येवर असतांना नेसलें असतां दोष नाहीं. रक्षणाद्विक्रयाचैव तद्वृत्तेरुपजीवनात् ॥
अपवित्रो भवेद्नेही त्रिभिः पक्षैर्विशुध्यति ॥ २७ ॥
अर्थ- काळ्या रंगाचे किंवा तांबड्या रंगाचे वस्त्र आपल्याजवळ बाळगून ठेविलें असतां, अथवा तसलीं वस्त्रे तयार करून आपला निर्वाह केला असतां गृहस्थ श्रावक अशुद्ध होतो. तो, तो पूर्वीचा धंदा सोडल्यावर दीड महिन्यांनी शुद्ध होतो.
नीलरक्तं यदा वस्त्रं श्राद्धः स्वाङ्गेषु धारयेत् ॥ जन्तुसन्ततिसंवाह्यो वसेद्यमपुरे ध्रुवम् ॥ २८ ॥
अर्थ- काळे किंवा तांबडे वस्त्र जर श्रावक आपल्या अंगावर धारण करील तर तो यमाच्या नगरांत अंगावर किडे पडून चिरकाल वास करील. ह्मणजे तो यमपुरीला जाईल व त्याच्या अंगांत किडे पडतील. कौशिके पट्टसूत्रे च नीलीदोषो न विद्यते ॥
स्त्रियो वस्त्रं सदा त्याज्यं परवस्त्रं च वर्जयेत् ॥ २९ ॥
अर्थ - रेशमी वस्त्र आणि डोक्यास बांधावयाचें वस्त्र ह्यांत काळेपणाचा दोष नाहीं. ह्मणजे ह्यांत काळा
3000

Page #146

सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय तिसरा. पान ९६.
रंग असला असतां चालेल. स्त्रियांनी नेसावयाचे वस्त्र पुरुषांनी नेमू नये. तसेंच दुस-याचे वस्त्र ने नये. कारण, असे सांगितले आहे की,
परान्नं परवस्त्रं च परशय्या परस्त्रियः॥
परस्य च गृहे वासः शक्रस्यापि श्रियं हरेत् ॥२०॥ १ अर्ध- दुसध्याचे अन्न खाणे, दुसऱ्याचे वस्त्र नेसणे, दुसऱ्याच्या अंथरुणावर निजणे, परस्त्रीशी समागम करणे आणि दुसऱ्याच्या घरी रहाणे ह्या योगानें इंद्राची देखील संपत्ति नाश पावेल! मग मनुष्याची कथा काय? ह्मणून दुसन्याचे वस्त्र नेसूं नये.
अधोतं कारुधौतं वा पूर्वेधुधौतमेव च ॥
त्रयमेतदसम्बन्धं सर्वकर्ममु वर्जयेत् ॥३१॥ अर्थ-न धुतलेलें वस्त्र, परटाने धुतलेलें व पूर्वदिवशी धुतलेले ही वस्त्रे कोणत्याही क्रियेला नेसू नयेत.
ईषदोतं स्त्रिया धौतं शुद्धीतं च चेटकैः॥
बालकैधौतमज्ञानरचौतमिति भाष्यते ॥३२॥ अर्थ--- थोडेसें धुतलेले किंवा स्त्रियांनी धुतलेलें, अथवा शूद्राने किंवा नोकराने धुतलेलें, अज्ञान अशा लहान मुलांनी धुतलेले अशा वस्त्रास न धुतलेले वस्त्र असेंच ह्मणतात, ह्मणून ह्या प्रकारची वस्त्रे नेमू नयेत." invosraayaNawaarismawaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa
४४४७४४७ekree

Page #147

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय तिसरा, पान ९७.
अप्सु नोस्पीडयेद्वस्त्रं सर्वथा श्रावको दिजः॥
शुष्कं चोपरि खवायास्तवस्त्रं च न धारयेत् ॥ ३३ ॥ ___ अर्थ- त्रैवर्णिक श्रावकाने पाण्यांत वस्त्र केव्हाही पिळू नये. आणि बाजल्यावर किंवा खाटेवर सुकविलेले वस्त्र नेसू नये.
नवम्यां पञ्चदश्यां तु संक्रान्तौ श्राद्धवासरे ।।
वस्त्रं निष्पीडयेन्नैव न च क्षारे नियोजयेत ॥ ३४॥ ___ अर्थ-नवमी आणि पौर्णिमा या तिथीस, तसेंच संक्रांति दिवशी आणि श्राद्धाचे दिवशी वस्त्र पिदं । नये; आणि ते क्षारांतही घालू नये. ह्मणजे भट्टीस घालू नये.
स्नानं कृत्वाऽऽर्द्रवस्त्रं तु मूर्ना नोत्सारयेद्गृही ॥
आर्द्रवस्त्रमधस्ताच पुनः स्नानेन शुध्यति ॥ ३५ ॥ अर्थ- स्नान केल्यावर ओले वन में फेडावयाचें तें खालच्या खालीच फेडावें. वर डोकीकडच्या बाजूने घेऊ नये. तसे केले असतां पुनः स्नान केले ह्मणजे शुध्द होतो.
प्रत्यग्दक्षिणयोः कृत्वा पुनः शौचं विधीयते ॥ (१) एकवस्त्रो न भुञ्जीत न कुर्याद्देवपूजनम् ॥ ३६॥

Page #148

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय तिसरा.
पान ९८.
न कुर्यात्पितृकर्माणि दानहोमजपादिकम् ॥ खण्डवस्त्रावृतश्चैव वस्त्रार्धप्रावतस्तथा ॥ ३७ ॥
- अर्थ - एक वस्त्र नेसून अंगावर दुसरें वस्त्र जर घेतलेले नसेल तर त्या एक वस्त्रावर भोजन करूं नये, देवपूजा करूं नये, पितृक्रिया करूं नये, दान, जप आणि होम ह्या क्रियाही करूं नयेत. तसेंच एक फाडून त्याची दोन वस्त्रें केलीं असल्यास तसल्या वस्त्रावर (तीं वस्त्रे नेसून व पांघरून ) कोणतीही वरील क्रिया करूं नये. त्याप्रमाणेच अर्धे वस्त्र नेसून आणि अर्धे वस्त्र पांघरून देखील वरील क्रिया करूं नयेत. कारण शास्त्रांत असें सांगितले आहे कीं
उक्तंच-- स्नानं दानं जपं होमं स्वाध्यायं पितृतर्पणम् ॥
नैकवस्त्रो गृही कुर्याच्छ्राध्द भोजनसत्क्रियाम् ॥ ३९ ॥
अर्थ – गृहस्थानें एक वस्त्र धारण करून, स्नान, दान, जप, होम, स्वाध्याय, पितृतर्पण, श्राद्ध आणि भोजन ह्या क्रिया करूं नयेत. धार्यमुत्तरीयमादौ ततोऽन्तरीयकं तथा ॥ चतुष्कोणं भवेद्वस्त्रमन्तरीयं च निर्मलम् ॥ ४० ॥ अर्थ - पांघरावयाचें वस्त्र प्रथम धारण करावें; नंतर नेसावयाचें वस्त्र नेसावें. नेसावयाच्या व पांचरावयाच्या ह्या दोनी वस्त्रांचे चारी कोपरे शाबूद असावेत, फाटलेले नसावेत. आणि वस्त्र स्वच्छ असावें.
~~
१७

Page #149

सामसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय तिसरा. पान ९९. Oceaeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeewacceeeeeeeeeeeeee
त्रिहस्तं तु विशालं स्याझ्यायतं पश्चहस्तकम् ।। अधोवस्त्रंतु हस्ताष्टं द्विहस्तं विस्तरान्मतम् ॥४१॥ है अर्थ-तीन हात रुंदीचे वस्त्र फार मोठे होते, ह्मणून पांघरावयाचें वस्त्र दोन हात रुंद आणि पांच ६ हात लांब असावें. आणि नेसावयाचे वस्त्र दोन हात रुंद आणि आठ हात लांब असे असावें. पकूलं तथा सौत्रं शुभ्रं वा पीतमेव च ॥ कदाचिद्रक्तवस्त्रं स्याच्छेषवस्त्रं तु वर्जयेत् ॥४२॥ है अर्थ- पट्टवस्त्र (?) व सुताचे वस्त्र ही वो नेसण्यास व पांघरण्यास योग्य आहेत. ती पांढरी अथवा पिवळी असावीत. एखाद्यावेळी तांबडी असली तरी चालतात. पण बाकीची कोणतीही वस्खें ने सण्यास व पांधारण्यास उपयोगी नाहीत. रोमजं चर्मजं वसां दूरतः परिवर्जयेत् ॥ नातिस्थूलं नातिसूक्ष्म विकारपरिवर्जितम् ॥ ४३ ।।
अर्थ- केशापासून (लोकरीपासून ) तयार केलेले वस्त्र, चामड्याचे वस्त्र ही वस्त्रे मुळीच घेऊ नयेत.) नेसावयाचें व पांघरावयाचें वस्त्र फार जाड अमू नये व अगदी बारीकही अमू नये, मध्यम प्रतीचे असावें. आणि त्यांत कोणत्याही प्रकारची विकृति ( फाटणे, जळणे, वगैरे) झालेली नसावी. लम्बयित्वा पुरा कोणद्वयं तेनैव वाससा ॥ आवेष्टयेत्कटीदेशं वामेन पार्श्वबन्धनम् ॥ ४४ ॥ * अर्थ- वस्त्र नेसण्याचे वेळी त्या वस्त्राचे दोन्ही पदर पुढच्या बाजूस लोंबत सोडावेत [ आपण नेहमी
वस्त्र नेसतांना ज्याप्रमाणे एक आंखुड व एक लांब असे दोनी पदर पुढल्यावाजूस प्रथम धरतों तें नीट लक्षांत Jeewwwwwwwwwwwwwwwwwwwwvied
ROCAWAVASUVADIONRANI

Page #150

rese
2x3
सोमसेनकृत वैचणिकाचार, अध्याय तिसरा. आणिलें असतां समजेल. ] आणि मग त्या वस्त्रानें कंबरेला वेष्टन करावें. [ ह्या वेळी उजव्या हातांतील ? पदर डाव्या हातांत आणि डाव्या हातांतील पदर उजव्या हावांत येत असतो. ] नंतर डावीकडील बगलेला वस्त्राचें बंधन करावें ह्मणजे डाव्या कुशीजवळ वस्त्र खोवावें.
कोणइयं ततः पश्चात्समीचीनं प्रकच्छयेत् ॥ कटीमेखलिकामन्तर्देशे गोप्यां प्रबन्धयेत् ॥ ४५ ॥
अर्थ- मग एका पदराचे दोन कोपरे घेऊन पाठीकडल्या बगलेला कासोटा बांधावा. कंबरेची मेखला ( करदोडा ) वस्त्राच्या आंत गुप्त असावी. बाहेर दिसूं नये. आजानुकं तथाऽऽजङ्कं चानलीकं गृहोत्तमैः ॥ धारयेदुत्तरीयं तु यथादेहं पिधापयेत् ॥ ४६ ॥
अर्थ - नेसलेलें वस्त्र गुडघ्यापर्यंत किंवा पिंडरीपर्यंत अथवा घोट्यापर्यंत नेसावें आणि पांघरावयाचें वस्त्र शरीराच्या अदमासानें पांघरावं.
आजानुकं क्षत्रियाणामाजङ्कं वैश्यसम्मतम् ॥ आघौण्टं ब्रह्मपुत्राणां शूद्राणां शूद्रवन्मतम् ॥ ४७ ॥
अर्थ -- क्षत्रियांचें नेसावयाचें वस्त्र गुडघ्यापर्यंत असावें. वैश्यांचें पिंडरीपर्यंत असावें. ब्राह्मणांचे वस्त्र घोट्यापर्यंत असावें. आणि शूद्रांचें वस्त्र त्यांच्या चालीप्रमाणें असावें. नोत्तरीयमधः कुर्यान्नोपर्यधस्स्थमम्बरम् ॥ अज्ञानाद्यदि कुर्वीत पुनः लानेन शुध्यति ॥ ४८ ॥ अर्थ- पांघरण्याचे वस्त्र नेसूं नये आणि नेसावयाचें पाघरू नये. गैर समजुतीनें जर अशी उलटा
पान १००.

Page #151

सीमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय तिसरा. पान १०१. ansexseenevereovermerocreemernemorcemerenceeeeeeeerenceeg ६पालट झाली, तर, पुनः स्नान करावें; ह्मणजे मनुष्य शुद्ध होतो. १ अथोत्तरीयवस्त्रं तु पूर्ववद्धार्यते बुधैः ॥ एवं वस्त्रद्वयं धृत्वा धर्मकर्म समाचरेत् ॥ ४९॥ है अर्थ-नंतर ( स्नान केल्यानंतर ) पूर्वीप्रमाणे अंगावरचे वस्त्र अंगावर घ्यावे आणि नेसावयाचे वस्त्र ९ नेसावें. ह्याप्रमाणे दोन वस्त्रे धारण करून श्रावकाने आपली धार्मिक क्रिया करावी.
ये सन्ति द्रव्यसंयुक्तास्तेषां सर्व निवेदितम् ॥
निस्स्पृहाणां दरिद्राणां यथाशक्ति विलोकयेत् ॥५०॥ ६ अर्थ- हा वरील आचार जो सांगितला तो सर्व धनवान् लोकांकरितां समजावा. जे निःस्पृह आणि दरिद्री असतील, त्यांनी आपल्या शक्तीप्रमाणे करावा. ह्मणजे त्यांना दुसरे वस्त्र मिळत नसेल तर त्यांनी एका वस्त्रावरच निर्वाह करावा.
वामहस्तेन सन्धार्य वस्त्रमा निपीडयेत् ॥ स्वहस्तेन स्वजातीयहस्तेन प्राणियत्नतः ॥५१॥ ___ अर्थ- ओले वस्त्र डाव्या हातांत धरून पिळावे. ते आपणच पिळावे किंवा आपल्या सजातीय मनुष्याकडून पिळून घ्यावे.
आता स्माभाचे प्रकार सांगतातमान्नं भौमं तथाऽऽग्नेयं वायव्यं दिव्यमेव च ॥ SANSAR
wwwwwwwwwwwwsex
00000000

Page #152

सोमसेनकृत जैवर्णिकाचार, अध्याय तिसरा. पान १०२.
चारणं मानसं चेव सप्त स्नानान्यनुक्रमात् ॥ २२॥ ८ अर्थ-- मंत्रस्नान, भूमिस्नान, अग्निस्नान, वायुस्नान, दिव्यस्नान, जलस्नान आणि मानसस्नान अशी सात प्रकारची स्नाने आहेत. प्रातःस्नाने त्वशक्तश्रेन्यार्जयेदाईवाससा ॥ उत्तमाङ्गादिपादान्तं स भवेत्स्नानकृद्गृही॥५३॥९ ९ अर्थ-- प्रातःस्नान करण्यास मनुष्य जर अशक्ततेमुळे असमर्थ असेल तर त्याने ओल्या वस्त्राने मस्तकापासून पायापर्यंत अंग पुसा. हणजे त्याने स्नान केल्यासारखे होतें.
आपः स्वभावतः शुद्धाः किं पुनर्वहितापिताः॥
अतः सन्तः प्रशंसन्ति स्नानमुष्णेन दारिणा ॥ ५४॥ अर्थ- पाणी हे स्वभावतःच शुद्ध आहे. तेंच जर अग्नीने तापविले तर मग अधिकच शुद्ध होते. ह्मणून पंडितलोक उपोदकाने स्नान करणे फारच प्रशस्त मानतात. अभ्यङ्गे चैव माङ्गल्ये गृहे चैव तु सर्वदा ॥ शीतोदकेन न स्नायान्न धार्य तिलकं तथा ॥ १५॥ 2 अर्थ- अंगाला तेल लाविले असता, मंगलकार्यात आणि घरांत स्नान करावयाचे असतां शीतोदकानें, केव्हाही स्नान करू नये. तसेंच स्नान केल्यावांचून गंध लावू नये.
शीतास्वप्नु निक्षिपेन्न उष्णमुष्णासु शीतकम् ।।
Laureentareaameeaaaaaaawe0903

Page #153

FARRUNo.new.vedeoeWAND
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय तिसरा. पान १०३.
ताभिः स्नाने कृते प्रोक्तं प्रायश्चित्तं जिनागमे ।। ५६ है अर्थ- थंड पाण्यांत ऊन पाणी घालूं नये, आणि ऊन पाण्यांत थंड पाणी घालू नये. कारण, तसल्या, मिसळलेल्या पाण्याने स्नान केल्यास जिनागमांत (शास्त्रांत ) प्रायश्चित्त सांगितले आहे.
स्वक्रियानिरतो गेही गृहे चापि विधानतः ॥ करोति पञ्चधाऽचारं नदीं गन्तुमशक्तकः ॥ ५७ ॥ सङ्कल्पं सूत्रपठनं मार्जनं चाघमर्षणम् ॥
देवतातर्पणं चैव गृहे पञ्च विवर्जयेत् ॥ ५८॥ अर्थ- आपला सदाचार चालविण्याविषयी सिद्ध असलेला गृही श्रावक, नदीला जाऊन स्नान करण्यास ६ असमर्थ झाला असतां घरांत देखील स्नानासंबंधाने करण्याच्या पांचही क्रिया करतो. परंतु गुप्तमंत्राचा जप, सूत्रएठन, माजेन, प्रायश्चित्त आणि देवतातर्पण ह्या पांच क्रिया मात्र घरांत करूं नयेत.
अन्त्यज: खनिताः कूपा वापी पुष्करिणी सरः॥
तेषां जलं न तु ग्राह्यं स्नानपानाय च क्वचित् ॥ ५९॥ अर्थ-- अंत्यजांनी खणलेली जी आड, विहीर किंवा तळी असतील, त्यांचे पाणी स्नानाला अथवा, पिण्याला केव्हाही घेऊ नये. downershenerainewwwwvvveeramerseasevaseem
AAAAAVAT

Page #154

nenemientore.
सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय तिसरा. पान १०४.
पाण्यातून बाहेर निघण्याचा मंत्र. अथ जलान्निर्गमनमन्त्रः। ॐ नमोऽहते भगवते संसारसागरनिर्गताय अहं जलानिर्गच्छामि स्वाहा ॥१॥ जलान्निर्गमनमन्त्रः ।। १ अर्थ- “ॐ नमो" इत्यादि हा पाण्यातून बाहेर निघण्याचा मंत्र होय. ॐ ही वी वी अहं हं सः परमपावनाय वस्त्रं पावनं करोमि स्वाहा ॥ २ ॥ स्नानकाले । सन्धौतवस्त्रप्रोक्षणम् ।। . अर्थ-- “ॐ ही वी इत्यादि" हा धुतलेल्या वस्त्रांचे प्रोक्षण करण्याचा मंत्र आहे.
ॐ श्वेतवर्णे सर्वोपद्रवहारिणि सर्वमहाजनमनोरञ्जनि परिधानोत्तरीयधारिणि हंझं वं मंह, संतं परिधानोत्तरीयं धारयामि स्वाहा ॥३॥ इत्यनेन पूर्वप्रक्षालितमोक्षितनिववस्त्रदयेना-, न्तरीयोत्तरीयसन्धारणम् ।। अर्थ-ॐ श्वेतवणे इत्यादि मंत्राने पूर्वी धुतलेली व प्रोक्षण केलेली दोन वस्त्र धारण करावीत.
आचमनाचा विधि. उपस्थित्वा शुचौ देशे स्नात्वाऽस्नात्वा तथैव च ॥ आचमोऽवश्यं कर्तव्यस्ततोऽसौ शौचवान्मतः॥ ६०॥
33020 OPPOU

Page #155

HOBRUWA0003ereemerMag
सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय तिसरा. पान १०५. B eneomeeroenomeneaoneeeeeeeeeeeeeeeeeeeeees 6 अर्थ-स्नान केल्यावर अथवा स्नान न केले असताही शुद्ध जाग्यावर बसून आचमन अवश्य करावें.. कारण, आचमन केल्याने मनुष्य शुद्ध होतो.
देशं कालं वयो वंशं गोत्रं जातिं गुरुं तथा ।।
संस्मृत्य प्राहसन्ध्यायां सङ्कल्प्याचमनं चरेत ॥ ६१ ॥ अर्थ---प्रातःकाली आपल्या रहाण्याचा देश, सध्या असलेला काल, आपला वंश, आपले गोत्र, आपली जाति आणि आपला गुरु इतक्यांचे स्मरण करून संकल्प करून आचमन करावें.
पूर्ववद्वस्त्रमादाय कुर्यादाचमनं बुधः॥
न तिष्ठन्न स्थितो नम्रो नामन्त्रो नास्पृशन् जलम् ॥ ६२॥ अर्थ- स्नान केल्यावर पूर्वी सांगितल्याप्रमाणे वस्त्र धारण करून आचमन करावें. ते उभे राहून करूं नये, वांकून करूं नये, मंत्रावांचून करूं नये आणि जलस्पर्श केल्यावांचून करूं नये.
सव्यहस्तेन (2) त्र्यगुल्या शखीकृत्य पिबेत्पयः॥
माषमात्रं प्रमाणं स्याज्जलमाचमने शुभम् ॥ ६३ ॥ अर्थ- उजव्या हाताने तीन बोटांनी शंखमुद्रा करून जलप्राशन करावें. आचमनाचे पाणी उडीदभर असावे, हे त्याचे मुख्य प्रमाण आहे. vocaceencaenewa0000eneverseasomarvasarovin
PanverURVASHAVA

Page #156

heaver
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय तिसरा. पान १०६. Evasnawwarwwwwwwwwwwwwwwraavaivasawal
सम्मृज्यात्तिर्यगास्यं त्रिः संवृत्त्याङ्गुष्ठमूलतः॥
अधोवक्त्रमुपरिष्टात्सलेन द्विः सम्मार्जयेत् ।। ६४॥ __अर्थ- आचमन केल्यावर दोनी ओंठ मिटून हाताच्या अंगठ्याच्या मूळाने नुसते ओंठ तीन वेळां है पुसावे; आणि खालच्या ओंठाच्या खालचा भाग हाताच्या तळव्याने दोन वेळ पुसावा.
एकवारं स्पृशेदास्यं तर्जन्याचंगुलित्रिभिः ॥ घ्राणरन्ध्रदयं स्पृशेत्तर्जन्यगुष्ठयुग्मतः॥६५॥ स्पृशेचाक्षिद्वयं साक्षादनामिकांगुष्ठतोपि च ॥ श्रोत्रयोर्युगलं पश्चात्कनिष्ठिकाङ्गुष्ठयोगतः ॥६६॥ अंगुष्ठेन तु नाभि
च करतलेन बक्षसि ॥ बाहुयुग्मं कराग्रेण सर्वाभिर्मस्तकं स्पृशेत् ॥ ६७॥ अर्थ- तर्जनी वगैरे तीन बोटांनी एक वेळ तोंडाला स्पर्श करावा. तर्जनी आणि आंगठा ह्या दोहोंच्या योगाने नाकाच्या दोनी छिद्रांना स्पर्श करावा. अनामिका ( मधल्या बोटाच्या पलीकडील बोट) आणि आंगठा ह्या दोन बोटांनी दोनी डोळ्यांना स्पर्श करावा. शेवटचे बोट आणि आंगठा ह्या दोन बोटांनी कानाला स्पर्श करावा. अंगव्याने नाभी आणि तळहाताने ऊर ह्यांना स्पर्श करावा. बोटांच्या शेंड्यांनी दोनी बाहुट्यांना स्पर्श करावा, आणि सगळ्या बोटांनी मस्तकाला स्पर्श करावा.
आचमनेऽङ्गभेदास्तु चैते द्वादशधा मताः॥ Saaveawareneamesewwvowwwserveawaovwaveena
HaveetaIAveravad
RANA

Page #157

Acharya Shri Kailassagarsun Gyanmandir
Othe-20%
Peaves
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय तिसरा. पान १०७. इeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeraswate
क्रियाभेदास्तथा ज्ञेयाः पञ्चदशेति संख्यया ।। ६८ ॥ __ अर्थ- एका आचमनांत ही बारा अंगें स्पर्श करावयाची असतात. आणि क्रिया मात्र पंधरा होतात.
भुजदयाशरोनाभिमुखरन्ध्राणि सप्तधा॥
वक्षश्च द्वादशाङ्गानि प्रोक्तानि श्रीजिनागमे ॥ १९॥ ६ अर्थ-दोन बाहु, मस्तक, नाभि, मुखांतील सात छिद्रे (मुखाचें एक, डोळे आणि कान ह्यांची प्रत्येकाची दोन दोन, मिळून सात छिद्रे) आणि ऊर ही बारा अंगें जिनागमांत सांगितली आहेत.
___एतेष्वङ्गेषु प्रस्वेदो जायते श्रमयोगतः ॥
विमूत्रोत्सर्जने भोगे भोजने गमनादिषु ॥७० ॥ अर्थ-मल आणि मूत्र यांचे विसर्जन, स्त्रीसंभोग, भोजन आणि गमन ह्या व्यापारामुळे जे श्रम होतात, त्यांच्या योगाने वर जी बारा अंगें सांगितली त्यांना घाम येतो.
__ श्रोत्रचक्षुर्मुखघ्राणकक्षाकुक्षिषु नाभिषु ॥
स्रावो जातो यतस्तस्माच्चाचमनं क्रियते पुनः॥७१॥ 2 अर्थ- आणि कान, डोळे, तोंड, नाक, दोनी कुश्या, दोनी काखा आणि नाभि ह्यांच्या ठिकाणी
स्राव होतो. ह्मणून वरचेवर आचमन करावें. [आचमन केले झणजे ती अंगें वरचेवर पुसली जातात. Saavurunununununununununun announcurva
sou

Page #158

VALS
सोमसेनकृत जैवर्णिकाचार, अध्याय तिसरा. पान १०८. त्यामुळे त्यांचा मल जातो.]
आचम्यैवं कुशं कृत्वाऽनामिकायां सुनिर्मलम् ।। नासाग्रं च तयाऽङ्गुष्ठकेन धृत्वा विधानतः ॥७२॥ कुम्भकः पूरकश्चैव रेचकश्च विधीयते ।।
अन्तस्थं सकलं पापं रेचकात्क्षयमाप्नुयात् ।। ७३ ॥ १ अर्थ- ह्याप्रमाणे आचमन करून स्वच्छ दर्भाचे पवित्र अनामिर्केत घालावें. मग ती अनामिका आणि
अंगुष्ठ ह्या दोन बोटांनी नाक धरून पूरक ( वर श्वास ओढणे ) कुंभक (पोटांत वायु दाबून धरणे ) आणि रेचक ( नाकावाटे वायू बाहेर सोडणे ) असा प्राणायाम करावा. त्यांत रेचकाने आंतील सर्व पाप नाश, पावते. ह्मणजे बाहेर निघून जाते.
दक्षिणे रेचकं कुर्यादामेनापूर्य चोदरम् ॥
कुम्भकेन जपं कुर्यात्प्राणायामः स उच्यते ॥ ७४ ॥ __ अर्थ- नाकाच्या दोन छिद्रांपैकी डावेकडील छिद्राने उदरांतील अवकाश भरेपर्यंत पूरक करावा आणि उजव्या छिद्राने रेचक करावा. आणि मध्ये जेव्हां कुंभक असेल त्या वेळी जप करावा. ह्यास प्राणायाम असें ह्मणतात.
PUBABUPRVOUBes

Page #159

सोमसेनकृत वार्णिकाचार, अध्याय तिसरा. पान १०९. creenerenesenternmenegreerencetrenanceeeeeeeeeeeeeeroesee
पश्चाङ्गुलीभिनासाग्रपीडनं प्रणवाभिधा॥
मुद्रेयं सर्वपापघ्नी वानप्रस्थगृहस्थयोः ॥ ७५॥ अर्थ-पांचही बोटांनी नाकाचा शेंडा दाबून धरणे ह्याला 'प्रणवमुद्रा' ह्मणतात. ही मुद्रा वानप्रस्थ ? आणि गृहस्थ ह्यांच्या सर्व पातकांचा नाश करिते. ह्मणून त्यांनीच ती मुद्रा करावी, दुसऱ्यांनी करूं नये.
___ कनिष्ठानामिकाङ्गुष्टुर्नासाग्रस्य प्रपीडयन् ॥
ओंकारमुद्रा सा प्रोक्ता यतेश्च ब्रह्मचारिणः ॥७६ ॥ अर्थ- हाताचे शेवटचे बोट, अनामिका आणि अंगुष्ठ ह्या तीन बोटांनी नाक धरणे ह्याला 'ओंकारमुद्रा'९ असें मणतात. ही यती आणि ब्रह्मचारी यांनाच करावयास सांगितली आहे.
तीर्थतटे प्रकर्तव्यं प्राणायाम तथाऽचमम् ॥
सन्ध्या श्राद्धं च पिण्डस्य दानं गेहेऽथवा शुचौ ॥ ७७॥ 5 अर्थ-प्राणायाम, संध्या, श्राद्ध आणि पिंडदान ह्या क्रिया तीर्थाच्या तीरावर कराव्यात. किंवा घरां-3 तील शुद्ध जाग्यांत कराव्यात.
सिंहकर्कटयोर्मध्ये सर्वा नद्यो रजस्वलाः ।। तासां तटे न कुर्वीत वर्जयित्वा समुद्रगाः॥ ७८ ।।

Page #160

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय तिसरा. पान ११०. Feeermaneneraneerencecracketreetnerpreneeeeeeeeeerenes १ अर्थ- ककेसंक्रमण आणि सिंहसंक्रमण ह्या दोन संक्रमणांत सर्व नद्या रजस्वला असतात; ह्मणून ६ त्या दोन संक्रमणांत त्यांच्या तीरावर काहीच करूं नये. परंतु ज्या नद्या स्वतः समुद्राला मिळाल्या? ६आहेत त्या मात्र रजस्वला समजू नयेत.
उपाकर्मणि चोत्सर्गे प्रातःस्नाने तथैव च ।।
चन्द्रसूर्यग्रहे चैव रजोदोषो न विद्यते ॥ ७९ ॥ ___ अर्थ- उषाकर्म, उत्सर्जन, प्रातःस्नान आणि चंद्रमूर्याच्या ग्रहणाच्चा निमित्ताने प्राप्त होणारे स्नान ह्या कृत्यांस नद्यांचा रजस्वलापणाचा दोष मानू नये.
धनुस्सहस्राण्यष्टौ तु गतिर्यासां न विद्यते ॥
न ता नद्यः समाख्याता गर्तास्ताः परिकीर्तिताः ॥ ८॥ अर्थ- आठ हजार धनुष्येपर्यंत लांब जी नदी गेली नसेल तिला नदी असें ह्मणू नये. तर एक प्रकारचा खड्डाच समजावा.
दीविषयी. कुशाः काशा यवा दूर्वा उशीराश्च कुकुन्दराः
गोधूमा व्रीहयो मुंजा दश दर्भाः प्रकीर्तिताः॥ ८१॥ *RA
A Variawaayoooo
Breweetenemoneneweserevents
UN

Page #161

Acharya Shri Kalassagarsun Gyanmandir
aveeeeeeeeaver
सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय तिसरा. पान १११. Facecaveeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeantea है अर्थ-कुश, काश नांवाचे गवत, दूर्वा, वाळा, कुकुंदर (.) एक प्रकारचे गवत, गहू, भात, जव, आणि मोळ ह्या दहा प्रकारच्या वस्तूंना दर्भ ह्मणावें.
नभोमासस्य दर्शे तु शुभ्रान् दर्भान् समाहरेत् ॥
अयातयामास्ते दर्भा नियोज्याः सर्वकर्मसु ॥८२॥ अर्थ- श्रावणमासाच्या अमावास्येला पांढऱ्या वर्णाचे दर्भ उपडून आणावेत. ते दर्भ शिळे होत ? नाहीत. ते दर्भ सर्व कर्मात ग्राह्य समजावेत.
कृष्णपक्षे चतुर्दश्यामानेतव्या कुशा द्विजैः॥
अकालिकास्तथा शुद्धा अत ऊर्ध्व विगर्हिताः॥८३ ॥ अर्थ-ह्या अमावास्येला न आणतां मध्येच जर दर्भ आणावयाचे असतील, तर, ते कृष्णपक्षांतील चतुर्दशीच्या दिवशी आणावेत. मणजे ते शुद्ध समजण्यास हरकत नाही. ह्याहून दुसऱ्या कोणत्याही दिवशी आणलेले दर्भ अशुद्ध समजावेत.
शुद्धिमन्त्रेण सम्मन्त्र्य सकृच्छित्वा समुदरेत् ॥
अच्छिन्नाग्रा अशुष्कायाः पूजार्थ हरिताः कुशाः॥ ८४॥ अर्थ-शुद्धीच्या मंत्राने अभिमंत्रण करून दर्भ उपडून घ्यावेत. ते दर्भ हिरवे असावेत; त्यांचे
beerNeAVAVAN RAVPVT

Page #162

सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय तिसरा. पान ११२. Mercenerencetamentayeerwomeraneevaaneelevenese शेंडे तुटलेले अथवा वाळलेले असू नयेत. हे दर्भ पूजेच्या उपयोगी पडतात.
कुशालाभे तु काशाः स्युः काशाः कुशमयाः स्मृताः॥
काशाभावे गृहीतव्या अन्ये दर्भा यथोचितम् ॥ ८५॥ अर्थ- कुश नावांचे दर्भ जर मिळाले नाहीत तर काश नांवाचे दर्भ घ्यावेत. कारण, तें काश नावाचें । गवतही दर्भाप्रमाणेच मानले आहे. तेंही न मिळाले तर जसे मिळतील तसे दुसरे दर्भ घ्यावेत.
धर्मकृत्येषु सर्वेषु कुशा ग्राह्याः समाहिताः ।।
दूर्वाः इलक्ष्णाः सदा ग्राह्याः सर्वेषु शुभकर्मसु ॥८६॥ ६ अर्थ- सर्व धर्मकृत्यांत कुश नांवाचे दर्भ अवश्य घ्यावेत, आणि ताज्या दूर्वा सर्व प्रकारच्या शुभक-, मत घ्याव्यात,
ये त्वन्तर्गर्भिता दर्भा ये छेद्या नखरैस्तथा ।
कुथिताश्चाग्निदग्धाश्च कुशा यत्नेन वर्जिताः॥८७॥ है अर्थ-ज्या दर्भाच्या आंत सुरळी आहे असे दर्भ, नखांनी खुडलेले दर्भ, विजा केलेले दर्भ आणि में अग्नीने जळलेले दर्भ, हे दर्भ केव्हांच घेऊ नयेत.
अमावास्यां (?) न च छिद्यास्कुशांश्च समिधस्तथा ।

Page #163

सोमसेनकृत जैवर्णिकाचार, अध्याय तिसरा. पान ११३. Seemerecacakreenamesentenceenomeneeeeeeeeeeeeeeeeees
अष्टम्यां च चतुर्दश्यां पंचम्यां धर्मपर्वसु ।। ८८॥ है अर्य- अमावास्येच्या दिवशी (श्रावण अमावास्येवांचून इतर अमावास्येच्या दिवशीं) आणि अष्टमी, ४ ६ चतुर्दशी, पंचमी व इतर पर्वतिथि ह्या दिवशी दर्भ आणि समिधा कापू नयेत.
समित्पुष्पकुशादीनि श्रोत्रियः स्वयमाहरेत् ॥
शद्रानीतैः क्रयक्रीतैः कर्म कुर्वन्व्रजत्यधः ॥ ८९ ॥ ( अर्थ- समिधा, फुले आणि दर्भ हे पदार्थ श्रावकाने आपणच काढून आणावेत. असें न करितां जर ते दर्भ शूद्राने काढून आणलेले घेतले, किंवा विकत मिळत असलेले घेतले आणि त्यांचा कर्मात उपयोग केला, तर, तो मनुष्य अधःपाताला पावतो.
आतां पवित्राचे लक्षण सांगतात. चतुर्भिर्दर्भपिजूलैब्राह्मणस्य पवित्रकम् ॥
एकैकन्यूनमुद्दिष्टं वणे वर्णे यथाक्रमम् ॥९॥ अर्थ-- चार दर्भाच्या योगाने ब्राह्मणाचें पवित्रक होते. बाकीच्या वर्णांनी एकेक दर्भ क्रमाने कमी, करून पवित्रक करावें. ह्मणजे क्षत्रियांनी तीन दर्भाचे आणि वैश्यांनी दोन दर्भाचे पवित्रक करावें.
सर्वेषां वा भवेत् द्वाभ्यां पवित्रं ग्रथितं नवम् ॥ Saamerenceerencemeereocccveeeeeeeeeeeeeeeeeeeeavis
Bee-
0000
एeone

Page #164

v
Reeruvvvv
सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय तिसरा. पान ११४. greemeneeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeomaavaasavies
त्रिभिश्च शान्तिके कार्य पौष्टिके पश्चभिस्तथा ।। ९१॥ र अर्थ- अथवा सर्व वर्णाच्या लोकांचे (त्रैवर्णिकांचे) पवित्रक दोन दर्भाचेच असावें. शांतिकृत्यांत । तीन दर्भाचें व पौष्टिककर्मीत पांच दर्भाचे असावें; एवढा त्यांत विशेष आहे.
चतुर्भिश्चाभिचारे तु निष्कामैरिति केचन ॥
दो दी दक्षिणे हस्ते सर्वदा नित्यकर्मणि ॥ १२ ॥ __ अर्थ-जारणमारण कर्मात चार दर्भाचे पवित्रक असावे. कितिएकांचे झणणे निष्काम मनुष्यांनी चार दर्भाचें पवित्र घालावें असें आहे. नित्यकर्मात उजव्या हातांत दोन दर्भाचे पवित्र सर्वदा धारण करावें.
पूजायां तु त्रयो ग्राह्याः सामाः स्युः षोडशाङ्गुलाः ॥
द्विमूलमेकतः कुर्यात्पवित्रं चाग्रमेकतः॥ ९३ ॥ अर्थ- पूजा करतांना तीन दर्भाचें पवित्रक घालावें. पवित्राचे दर्भ सोळा बोटें लांब असावेत. त्या सर्व दर्भाचे बुडखे एकाच बाजूस असावेत, आणि शेंडे एका बाजूस जुळून असावेत. यङ्गुलं मूलवलयं ग्रन्थिरकाङ्गुला मता ॥ चतुरगुलमग्रं स्यात्पवित्रस्य प्रमाणकम् ॥ ९४ ॥
अर्थ- बोटांत घालावयाचें पवित्राचे वलय दोन बोटे असावे. गाठ एक बोट, आणि शेंडा चार बोटें असावा, असें पवित्राचे प्रमाण आहे. Kareenercenecaceeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeermerencat
Recemenswea

Page #165

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय तिसरा. पान ११५.
wawa www
स्नाने दाने जपे यज्ञे स्वाध्याये नित्यकर्मणि ॥ सपवित्रौ सदर्भों वा करौ कुर्वीत नान्यथा ॥ ९५ ॥
अर्थ- स्नान, दान, जप, यज्ञ, स्वाध्याय आणि नित्यकर्म ह्या कर्मात पवित्र किंवा दर्भ ह्यांनी युक्त हात असावेत. इतर वेळीं पवित्र किंवा दर्भ हातांत धारण करूं नयेत.
करयुग्मस्थितैर्दर्भैः समाचामति यो गृही ॥
महत्पुण्यफलं तस्य भुक्ते चतुर्गुणं भवेत् ॥ ९६ ॥
अर्ध- दोन्ही हातांत दर्भ धारण करून जो गृहस्थ श्रावक आचमन करतो, त्याचें पुण्यफल फार मोठें आहे. आणि पवित्र धारण करून भोजन करील तर तें पुण्य चौपट अधिक होईल.
दर्भ विना न कुर्वीत चाचमं जिनपूजनम् ॥ जिनयज्ञे जपे होमे ब्रह्मग्रन्थिर्विधीयते ॥ ९७ ॥
अर्थ - दर्भ धारण केल्यावांचून आचमन, जिनपूजन वगैरे क्रिया करूं नयेत. जिनपूजन जप आणि होम ह्या कर्मात पवित्राला ब्रह्मग्रंथि (ब्रह्मगांठ ) असावी.
पवित्रः सदर्भों वा कर्माङ्गाचमनं चरेत् ॥
नोच्छिष्टं तत्पवित्रं तु भुक्त्वोच्छिष्टं तु वर्जयेत् ॥ ९८ ॥
NOREN

Page #166

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय तिसरा. पान ११६. ४ अर्थ- पवित्र किंवा दर्भ हातांत धारण करून आचमन करावें. ह्याप्रमाणे आचमन केल्याने ते पवित्र उष्टें होत नाही. फक्त भोजन केले ह्मणजे मात्र उष्टें होते. मग ते पवित्र टाकून द्यावें.
पवित्राचे प्रकार. दार्भ नागं च तानं वा राजतं हैममेव च ॥
विभूषा दक्षिणे पाणौ पवितं चोत्तरोत्तरम् ॥ ९९॥ अर्थ-दर्भ, शिस्से, तांबे, रुपे आणि सोने ह्यांतील कोणत्याही एक प्रकारचे पवित्र करून उजव्या हातांत घालावें. ह्यांत पहिल्यापेक्षा दुसरें, त्यापेक्षां तिसरे, ह्याप्रमाणे उत्तरोत्तर पवित्रे अधिक शुद्ध समजावीत.
___ अनामिक्यां(?) धृतं हैमं तर्जन्यां रौप्यमेव च ॥
कनिष्ठायां धृतं तानं तेन पूतो भवेन्नरः॥१०॥ - अर्थ- अनामिकेच्या ठिकाणी सोन्याचे पवित्र, तर्जनीच्या ठिकाणी रुप्याचे आणि कनिष्ठिकेच्या ठिकाणी तांब्याचे पवित्र धारण केले असता, त्या योगाने मनुष्य शुद्ध होतो.
कर्णयोः कुण्डले रम्ये कङ्कणं करभूषणम् ॥
उत्तरियं योगपढें पादुके रौप्यनिर्मिते ॥ १०१॥ ___अर्थ- श्रावकाने कानांत कुंडले, हातांत सुवर्णाचें कंकण, उत्तरीय वस्त्र, योगपट्ट ( मस्तकास बांधBerannsrovnomersanoon carnavnerne
verMeer

Page #167

PUBews
सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय तिसरा, पान ११७. E MAMMeerocreeceneaanterwearrareeroeceneoraneaase ण्याचे वस्त्र) आणि रुप्याच्या पादुका हे पदार्थ अवश्य धारण करावेत.
न धार्य पितरि ज्येष्ठे भ्रातरि सुखजीवति ॥
योगपट्टे च तर्जन्यां मौंज रौप्यं च पादुका ।। १०२॥ अर्थ-पिता किंवा वडील बंधु जीवंत असतां योगपट्ट, तर्जनीच्या ठिकाणी रुप्याचे अथवा मोळाचें पवित्रक आणि पादुका द्या वस्तु धारण करूं नयेत.
॥ अथ सन्ध्याचमनमन्त्रः॥
पवित्रप्रदेशे उपविश्य सन्ध्या कार्या॥ अर्थ- पवित्र जागी बसून संध्या करावी. प्रथम पुढे सांगितल्याप्रमाणे संकल्प करावा.
ॐ अद्य भगवतो महापुरुषस्य श्रीमदादिब्रह्मणो मतेऽत्र सरस्तीरे तस्य प्रपौलः तस्य पौत्रः तस्य पुत्रः श्रीवत्सगोत्रजोऽहं देवदत्तनामा
प्रातःसन्ध्यां करिष्य इति मुकुलितकरः संकल्पः॥ ___ अर्थ- 'ओं अद्य भगवतो' इत्यादि संकल्प प्रथम करावा. तो करतांना दोनी हात जोडलेले असावेत.) ह्या संकल्पांत 'तस्य प्रपौत्रः ( त्याचा पणतु ) तस्य पौत्रः (त्याचा नातु) आणि तस्य पुत्रः ( त्याचा मुलगा), अपा मी असें ह्मणावयाचे असते. त्या ठिकाणी संकल्प करणाऱ्याने आपल्या पणजाचे, अजाचे आणि

Page #168

सोमसेनकृत बैवर्णिकाचार, अध्याय तिसरा. पान ११८. Rawaeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeerenchenemerekaceenem
बापाचे जे नांव असेल, ते उच्चारावे. तसेच 'श्रीवत्सगोत्रजः' असें ज्याठिकाणी आहे तेथें संकल्प १ करणाऱ्याने आपल्या गोत्राचा उच्चार करावा. आणि 'देवदत्तनामा' ह्या ठिकाणी संकल्प करणाप्यानें है आपल्या नांवाचा उच्चार करावा. ह्याप्रमाणे संकल्प करावा.
ॐ हीं इवी क्ष्वी वं मं हं संतं पंद्रां द्रीं हं सः स्वाहा ॥१॥ इत्यनेनाचमनं कुर्यात् ॥ शंखमुद्रितहस्तेन सर्वोऽप्यन पिबेन्जलम् ॥
___ अर्थ- मैं ही, इत्यादि मंत्र ह्मणून आचमन करावें. आचमनाचे पाणी शंखाकार हस्ताने सर्वांनी ( त्रैवर्णिकांनी) प्राशन करावें.
ॐ ॐ ॐ॥ इत्येवं प्रत्येकमुच्चारयन् अंगुष्ठमूलेन त्रिधा वक्त्रं तिर्यक् सम्मार्जयेत् ॥
अर्थ- ॐ ॐ ॐ असे तीन वेळा ह्मणून प्रत्येक वेळी अंगठ्याच्या मुळाने आडवें [उजवीकडून डावीकडे ] तोंड पुसावें. ह्याप्रमाणे तीन वेळ करावें.
ही ही ही ॥ इति हस्ततलेनोपरिष्टाधो दिः सम्मार्जयेत् ॥ अर्थ-हीं हीं न्हीं असें ह्मणून तळहाताने वरून खाली ह्याप्रमाणे दोन वेळा तोंड पुसावें.
झ्वी इवी ॥ इति तर्जन्यादित्रयेणास्यं स्पृशेत् ॥ अर्थ--- ह्या मंत्राने तर्जनी वगैरे तीन बोटांनी तोंडाला स्पर्श करावा. raveenetweeneverencreeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeo
Mavaverweaver004

Page #169

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय तिसरा. पान ११९.
De ANN
क्ष्व इत्येकवारं मुखं एवं तर्जन्यंगुष्ठाभ्यां दक्षिणं वामं च नासाविवरं वं मं ॥ अंगुष्ठानामिकाभ्यां चक्षुषी हं सं ॥ कनीयस्यंगुष्ठयुग्मेन श्रोत्रयुग्मं तं पं ॥ अंगुष्ठेन नाभिं द्रां । तलेन हृदयं ह्रीं ॥ हस्ताग्रेण भुजशिखरयुगं हं सः ॥ समस्तहस्तकेन मस्तकं स्पृशेदेकवारमेव स्वाहा इति ॥ श्रोत्राचमनविधिः क्रियाभेदात्पञ्चदशधा । अङ्गभेदात्पुनर्द्वादशधा ||
अर्थ - नंतर “क्ष्वीं" ह्या मंत्राने एकवार मुखाला स्पर्श करावा. " वं मं" ह्या मंत्राने अंगठा आणि त्याच्या जवळचें वोट ह्या दोहोंनीं नाकाच्या छिद्रांस स्पर्श करावा. अंगठा आणि अनामिका ह्या दोन बोटांनी "हं सं" ह्या मंत्रानें दोनी डोळ्यांस स्पर्श करावा. शेवटचें बोट आणि अंगठा ह्या दोन बोटांनी “ तं पं " ह्या मंत्रानें दोनी कानांस स्पर्श करावा. " द्रां " ह्या मंत्रानें नुसत्या अंगठ्यानें नाभीला स्पर्श करावा. " द्री" ह्या मंत्रानें तळहतानें उराला स्पर्श करावा. “हं सः " ह्या मंत्राने सर्व बोटांच्या शेवटानें दोनी बाहुट्यांस स्पर्श करावा. आणि “स्वाहा " ह्या मंत्राने सर्व हातानें मस्तकाला एकवार स्पर्श करावा. ह्याप्रमाणे हा श्रोत्राचमनाचा विधि सांगितला. ह्या विधींत पंधरा क्रिया आहेत, आणि स्पर्श करण्याचीं अंगे बारा आहेत. हा वरील विधि करतांना त्या त्या बोटास वगैरे पाणी लावून त्या त्या अंगाला स्पर्श करावा. ततोsनामिकायां दर्भ निधायानामिकाङ्गुष्ठाभ्यां नासाग्रं गृहीत्वा ।

Page #170

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय तिसरा. पान १२०
reversererererere
ॐ
भूर्भुवः स्वः असि आ उ सा प्राणायामं करोमि स्वाहा ॥ इति त्रिरुच्चार्य कुम्भकपूरकरेचकान् कुर्वन् प्राणायामं कुर्यात् ॥ ॥ इति सन्ध्योपासनविधिः ॥
अर्थ — नंतर अनामिकेत पवित्रक धारण करून, अनामिका आणि अंगठा ह्या दोन बोटांनी नाकाचा आणि 'ॐ भूर्भुवः स्वः" इत्यादि मंत्र तीन वेळां ह्मणून प्रणायाम करावा. त्यांत पूरक कुंभक आणि रेचक हे करावेत. हा संध्योपासनाचा विधि सांगितला. आतां अर्थ्योपासनेचा विधि पुढे सांगतात.
अग्रभाग धरावा.
॥ अथार्घोपासनविधिः ॥ शुद्धां कृत्वा ततो भूमिं शोधितोदकसेचनैः ॥ उपविश्य नदीतीरे तत्र जन्तुविवर्जिते ॥ १०३ ॥ आचमनं ततः कृत्वाऽनामिकायां कुशं ततः ॥ निधाय मार्जनं कृत्वा मस्तकोपरि सेचयेत् ॥ १०४ ॥ सव्यहस्तेन देवेभ्यो दत्वा भूमौ जलाञ्जलिम् ॥ पीत्वाऽऽचम्य च सम्मार्ज्य मस्तकोपरि सिञ्चयेत् ॥ १०५ ॥
अर्थ- आतां अर्घ्य देण्याचा विधि सांगतात. नदीच्या तीरावरील भूमि गाळलेले पाणी शिंपडून

Page #171

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय तिसरा. पान १२१.
Qey
शुद्ध करावी. त्या भूमीवर जीवजंतु नसावेत. मग त्या ठिकाणीं वसून पुनः पूर्वी सांगितलेल्या विधीनें ? आचमन करून, अनामिकेत दुसरें पवित्र धारण करावें. मग मार्जन करून आपल्या मस्तकावर पाणी शिंपडावें. नंतर उजव्या हातानें देवांना “भूमीवर अंजलि भरून " पाणी द्यावे. ह्याप्रमाणें केल्यावर पुनः आचमन व मार्जन करून मस्तकावर पाणी शिंपडावें.
षट् वा त्रीण्यथवाऽर्घाणि समुद्धार्य सुधीस्ततः ॥ कुशाद्यासनसुस्थाने चोपविश्य समासतः ॥ १०६ ॥ वंशासने दरिद्रः स्यात्पाषाणे व्याधिपीडितः ॥ धरण्यां दुःखसम्भूतिदौर्भाग्यं दारुकासने ॥ १०७ ॥ तृणासने यशोहानिः पल्लवे चित्तविभ्रमः ॥ अजिने ज्ञाननाशः स्यात्कम्बले पापवर्द्धनम् ॥ १०८ ॥ नीले वस्त्रे परं दुःखं हरिते मानभंगता ॥ श्वेतवस्त्रे यशोवृद्धिहरिद्रे हर्षवर्धनम् ॥ १०९ ॥ रक्तं वस्त्रं परं श्रेष्ठं प्राणायामविधौ ततः ॥ सर्वेषां धर्मसिध्यर्थं दर्भासनं तु चोत्तमम् ॥ ११० ॥

Page #172

ए
Ve20000000७४vels
सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय तिसरा. पान १२२. eveerencememesecrecovervaveersinesammercaeeeeees R अर्थ-देवांना जी पाण्याची अंजली द्यावयाची ती सहा वेळां अथवा तीन वेळा द्यावी. ज्या पाण्याने ही क्रिया करावयाची ते पाणी नदीतून एका भांड्यांत निराळे घेतलेले असावे. मग जप करण्या-१ करितां दर्भासनावर किंवा दुसऱ्या कसल्यातरी आसनावर बसावें. त्यांत, वेळूच्या आसनावर जपास बसले असतां दारिद्य येते. दगडावर बसले असतां रोगांची पीडा होते. भूमीवर बसले असतां दुःख । प्राप्त होते. लाकडाच्या आसनावर बसले असतां दुर्भाग्य प्राप्त होते. गवताच्या आसनावर बसले असतां कीर्तीचा नाश होतो. झाडाच्या पानांच्या आसनावर बसलें असतां मनाला भ्रांति पडते. हरणाच्या किंवा दुसऱ्या कातड्यावर बसले असतां ज्ञानाचा नाश होतो. कावळ्यावर किंवा दुसऱ्या कोणत्याही लोकरीच्या, आसनावर बसलें असतां पापाची वृद्धि होते. काळ्या वस्त्रावर बसले असतां फार दुःख होते. हिरव्या रंगाच्या वस्त्रावर बसले असतां मानभंग होतो. पांढऱ्या वस्त्रावर यशाची वृद्धि होते. पिवळ्या वस्त्रावर वसले असतां सुखाची वृद्धि होते. तांबडे वस्त्र प्राणायामाला फारच उत्तम मानिले आहे. आणि सर्व धार्मिक क्रियेची सिद्धि होण्यास दर्भाचे आसन श्रेष्ठ आहे असे समजावें.
जप करण्याचा विधि. समं ध्याने मनः कृत्वा मध्यदेशेषु निश्चलम् ॥
ज्ञानमुद्राङ्कितो भूत्वा स्वाके तु वामहस्तकम् ॥ १११॥ weeasoivecoceaenerawaseenesameocomewwwcaseenak

Page #173

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय तिसरा. पान १२३. relementeeneroencameeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeesea
अंगुष्ठतर्जनीभ्यां तु सव्यहस्तेन निर्मलाम् ॥
जपमालां समादाय जपं कुर्याद्विचक्षणः॥१२॥ ___अर्थ- जपाच्या वेळी अंतःकरणाची समता असावी व तें निश्चल करून त्याची शरीराच्या मध्यभागी स्थापना करावी. मग ज्ञानमुद्रा करून आपला डावा हात आपल्या डाव्या मांडीवर ठेवावा; आणि उजव्या हाताने जपाची माळ धरावी. ती तर्जनी आणि अंगुष्ठ ह्या दोन बोटांनी धरावी; आणि जप करावा.
नमस्कारपञ्चपदान् जपेद्यथावकाशकम् ।। अष्टोत्तरशतं चार्द्धमष्टाविंशतिकं तथा ॥ १३ ॥ द्वियकपदविश्राम उच्छ्वासाः सप्तविंशतिः॥
सर्वपापं क्षयं याति जप्ते पञ्चनमस्कृते ॥ १४ ॥ अर्थ- मग पंचनमस्कारपदांचा जप आपल्याला जसा अवकाश असेल त्याप्रमाणे-एकशेहे आठ किंवा चोपन्न अथवा अठ्ठावीस-करावा. त्यांत पांच नमस्कारमंत्रांपैकी प्रथम पहिल्या दोन नमस्कार मंत्रांच्या पुढे थांबावें. ह्मणजे अर्हद्भ्यो नमः सिध्देभ्यो नमः हे दोन मंत्र ह्मणून थोडे थांबावे. मग पुढले ।
दोन आचार्येभ्यो नमः उपाध्यायेभ्यो नमः मंत्र ह्मणून थांबावे. नंतर एक साधुभ्यो नमः मंत्र ह्मणून थांबावे. ऐह्या थांबण्यांत श्वास वरती ओढूं नये. कारण एकशेहे आठ वेळा जर मंत्राचा जप करणे असेल, तर
oeceneeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeechest
eveeeeeeeeee
Bervice

Page #174

सोमसेनकृत लैवर्णिकाचार, अध्याय तिसरा.
NNNNeve
त्याला लागणाऱ्या कालांत सत्तावीस वेळां श्वास वरतीं ओढावा. ह्मणजे वरीलप्रमाणे थांबून पंचनमस्कारमंत्राच्या चार आवृत्ति झाल्या ह्मणजे श्वास वर ओढून घ्यावा. ह्याप्रमाणें प्रत्येक चार चार जप झाल्यावर श्वास वरती ओढावा. अशा रीतीनें जप केला असतां सर्व पातकांचा नाश होतो. वाचिकाख्य उपांशुश्च मानसस्त्रिविधः स्मृतः ॥
पान १२४.
vwwvvvvvvvvvvvvvvv~~~S
त्रयाणां जपमालानां स्याच्छ्रेष्ठो ह्युत्तरोत्तरः ॥ ११५ ॥
अर्थ -- वाचिक, उपांशु आणि मानस असे जपाचे तीन प्रकार आहेत. त्या तीहींत पुढला पुढला जप श्रेष्ठ समजावा. ह्मणजे वाचिकजपापेक्षां उपांशुजय श्रेष्ठ, आणि उपांशुजपापेक्षां मानसजप श्रेष्ठ असें समजावें. यदुच्चनीचस्वरितैः शब्दैः स्पष्टपदाक्षरैः ॥
मन्त्रमुच्चारयेद्राचा जपो ज्ञेयः स वाचिकः ॥ ११६ ॥
अर्थ — उच्च, नीच आणि स्वरित ह्या स्वरांनी युक्त असलेल्या शब्दांचा व अक्षरांचा स्पष्ट उच्चार करून मंत्र ह्मणर्णे हा वाचिकजप जाणावा. ( उच्च ह्मणजे उंच स्वर, नीच ह्मणजे खालचा स्वर, आणि स्वरित ह्मणजे उच्च आणि नीच ह्या दोहोंच्या मिश्रणानें झालेला स्वर असें समजावें. )
शनैरुच्चारयेन्मन्त्रं मन्दमोष्ठौ प्रचालयेत् ॥
अपरैरथुतः किञ्चित्स उपांशुर्जपः स्मृतः ॥ ११७ ॥

Page #175

teree
eNews
सोमसेनकृत बैवर्णिकाचार, अध्याय तिसरा. पान १२५. accemencemeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeMANANAVARAre... ४ अर्थ-मंत्राचा उच्चार हळू करून ओठ थोडेसे हलवावेत. ह्याममाणे दुसन्यास न ऐकू येईल अशा रीतीने केलेल्या जपास उपांशुजप असें ह्मणतात.
विधाय चाक्षरश्रेण्या वर्णाद्वर्ण पदास्पदम् ॥
शब्दार्थचिन्तनं भूयः कथ्यते मानसो जपः ॥ ११८॥ १ अर्थ- मंत्रांतील वर्ण व शब्द जसे असतील तसेच ते एकापुढे एक अशा रीतीने ठेवून (मंत्राच्या अक्ष-2
रांत व शब्दांत मागे पुढे न होऊ देतां मनांत आणून) त्यांतील शद्धांच्या अर्थाचा विचार करून जो जप? केला जातो, तो मानसजप समजावा.
मानसः सिद्धिकाम्यानां पुत्रकाम्य उपांशुकः।।
वाचिको धनलाभाय प्रशस्तो जप ईरितः॥११९ ॥ 5 अर्थ-सिध्दीची इच्छा करणाऱ्यांनी मानसजप करावा. पुत्राची इच्छा करणाऱ्यांनी उपांशु जप, करावा. आणि धनलाभाची इच्छा करणाऱ्यांनी वाचिकजप करावा.
वाचिकस्त्वेक एवं स्यादुपांशुः शत उच्यते॥
सहस्रं मानसः प्रोक्तो जिनसेनादिसूरिभिः ॥ १२० ।। * अर्थ- वाचिक जप एकवेळ केला असता तो एक वारच केला असे होते. आणि उपांशुजप एकवार Receneseseeneeeeaaneaasencetreeneaaaaaaaaaaamerence
MUANUAR

Page #176

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय तिसरा, पान १२६.
wernere
25AAAAAAJ 1232
2 केला असतां शंभर वेळां केल्याप्रमाणें होतो. तसेंच मानसजपही एकवार केला असतां हजार वेळां 2 केल्यासारखा होतो.
ब्रह्मचारी गृहस्थश्च शतमष्टोत्तरं जपेत् ॥ वानप्रस्थश्च भिक्षुश्च सहस्रादधिकं जपेत् ॥ अर्थ -- ब्रह्मचारी आणि गृहस्थ ह्यांनीं एकशे आठ जप करावा.
हजार आठ जप करावा.
१२१ ॥
आणि वानप्रस्थ व यती ह्यांनीं एक
अनध्यायेऽष्टोत्तरं स्याच्छातमन्यव चार्द्धकम् ॥ पूजायां दशकं ज्ञेयं यथाशक्ति समाचरेत् ॥ २२ ॥
अर्थ -- अनध्यायाच्या दिवशीं ( स्वाध्यायास वर्ज्य असलेल्या दिवशीं ) वानप्रस्थ आणि यति ह्यांनी एकशे आठ जप करावा. ब्रह्मचारी आणि गृहस्थ यांनी अर्धा ह्मणजे चोपन्न जप करावा. पूजेच्या प्रसंगी दद्दा जप करावा किंवा आपल्या शक्तीप्रमाणे करावा.
गृहे जपफलं प्रोक्तं वने शतगुणं भवेत् ॥
पुण्यारामे तथाऽरण्ये सहस्रगुणितं मतम् ॥ २३ ॥ पर्वते दशसाहस्रं नयां लक्षमुदाहृतम् ॥
AAAAA

Page #177

&vanMMUR
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय तिसरा. पान १२७. Peneraveeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeaare
कोर्टि देवालये प्राहुरनन्तं जिनसन्निधौ ॥ २४ ॥ है अर्थ-घरांत जप केल्यापासून जे फल सांगितले आहे त्याच्या शंभरपट फल वनांत जप केला असतां? प्राप्त होते. पुण्यकारक अशा वागेत अथवा अरण्यांत जप केला असतां हजारपट फल प्राप्त होते.१ पर्वतावर दहा हजारपट, नदीवर लक्षपट, देवालयांत कोटिपट आणि श्रीजिनेंद्राच्या सन्निध जप केला असतां अनंतपट फल प्राप्त होते.
जपत्यागाची कारणे. व्रतच्युतान्त्यजातीनां दर्शने भाषणे इरुतौ ॥
क्षुतेऽधोवातगमने जृम्भणे जपमुत्सृजेत् ॥ २५ ॥ अर्थ- आतां जपाच्या वेळी काय काय असूं नये ते सांगतात- ब्रतापासून भ्रष्ट झालेले लोक व अंत्यज लोक हे दृष्टी पडले असतां, ह्यांच्यांशी भाषण केले असतां आणि ह्यांचे भाषण ऐकिलें असतां तत्काल जप करण्याचे सोडावे. तसेच शिंक आली असतां, पश्चिम द्वारानें वायु सरकला असता आणि जांभई आली असतां जप करण्याचे सोडावें.
प्राप्सावाचम्य चैतेषां प्राणायाम षडंगकम् ॥
कृत्वा सम्यक् जपेच्छेषं यहा जिनादिदर्शनम् ॥ २६॥ aeeeeeeeeeeeeer
onc
e rner
wwerevedoes
trea000000000

Page #178

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय तिसरा. पान १२८. Raveegeeneteeneemerencecrecoernerserneareeeeeeewers ४ अर्थ-वर जी जप सोडण्याची कारणे सांगितली आहेत, त्यांपैकी कोणतेही कारण झाले असता आचमन करून षडंग प्राणायाम करावा. किंवा श्रीजिनेंद्रादिकांच्या प्रतिमांचे दर्शन करावे. आणि मग राहिलेला जप समाप्त करावा.
एवं जपविधिं कृत्वा तत उत्थाय भक्तितः ।। हस्तौ द्वौ मुकुलीकृत्य पूर्वाभिमुखसंस्थितः ॥ २७ ॥ वन्दनाकर्म सन्ध्याया निवालसवर्जितः ॥
उपविशेत्पुनस्तत्र शिष्टामाचरितुं क्रियाम् ॥ २८ ॥ 8 अर्थ- ह्याप्रमाणे भक्तीने जपविधि समाप्त करून उठून उभे राहावें. मग पूर्वेकडे तोंड करून दोनी हात जोडून संध्येसंबंधी वंदना नांवाची क्रिया करावी. मग राहिलेली क्रिया करण्याकरितां त्याच आसनावर बसावें
सध्यजानुपुरो दर्भयुक्तहस्तव्यस्तथा ॥ चामहस्तमधः कृत्वा मुकुलीकृत्य दक्षिणम् ॥ २९॥ त्रिरुचार्य ततो मंत्रं प्राणायामोदितं पुरा॥ आचमनं पुनः कुर्यान्मुक्तिमार्गप्रदायकम् ।। १३०॥ जिनेन्द्रादिमहर्षीणां दर्भदर्वोदकैस्तथा ॥
Seeeeeeeeeeeeeeeeeee
Meeee
FeeeeeeeeweMAN.

Page #179

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय तिसरा. पान १२९.
TTVAL
वृषभादिसुपितॄणां तिलमिश्रोदकैः परम् ॥ ३१ ॥ जयादिदेवतानां च तर्पणं चाक्षतोदकैः ॥
एवं विधाय सन्ध्यायाः कर्म सान्ध्यं समापयेत् ॥ ३२ ॥
अर्थ- मग उजव्या मांडीवर डावा हात खालीं आणि उजवा हात वर असा ठेवावा. दोनी हातांच्या गर्भात दर्भ असावेत. ह्याप्रमाणे झाल्यावर मग प्राणायामाकरितां पूर्वी जो मंत्र सांगितला आहे, तो मंत्र तीन वेळां ह्मणावा. नंतर आचमन करावें. मग दर्भ, दूर्वा आणि अक्षता ह्यांनी मिश्र अशा उदकानें जिनेंद्र वगैरे महवचें तर्पण करावें. तिल आणि उदक ह्यांच्या योगानें हृषभ वगैरे पितरांचे तर्पण करावें. आणि अक्षता व उदक ह्यांच्या योगानें जयादि देवतांचें तर्पण करावें. ह्याप्रमाणें सर्व कर्म झाल्यावर संध्याकर्माची समाप्ति करावी.
शौचान्ते रोगपीडान्ते मृतकानुगमे तथा ॥
अस्पृश्यस्पर्शने चैव आचमादिक्रियां चरेत् ॥ ३३ ॥
अर्थ- वर सांगितलेल्या आचमन व प्राणायाम ह्या क्रिया-स्नान वगैरे करून शुद्ध झाल्यावर (किंवा मलमूत्र विसर्गानंतर शुद्ध झाल्यावर ) शरीरांतील रोगाची पीडा नाहींशी झाल्यावर, प्रेताच्या मागून गेलें असतां आणि स्पर्श करण्यास अयोग्य अशा पदार्थाचा स्पर्श झाला असतां - अवश्य कराव्यात.
senereNVNAT

Page #180

eveMeenewese
सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय तिसरा. पान १३०. geeacheroceeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeee
स्नानतपेणके त्यक्त्वा शेषां चापि चरेक्रियाम् ॥
सर्वी मध्याह्नसायाहसन्ध्ययोबिजसत्तमः॥ ३४॥ ४ अर्थ- मध्यान्हकाल आणि सायंकाल ह्या दोनी वेळी स्नान आणि तर्पण ह्या दोन क्रिया सोडून बाकीच्या वर सांगितलेल्या सर्व क्रिया त्रैवर्णिक श्रावकाने कराव्यात.
संध्येचा काल. सूर्योदयाच्च प्रागेव प्रातःसन्ध्यां समापयेत् ॥ तारकादर्शनात्पूर्व सन्ध्यां सायान्हिकी चरेत् ॥ ३५॥ मध्यसन्ध्या तु मध्यान्हे काले कृत्यं फलप्रदम् ॥
अकाले निर्मितं कायें स्वल्पं फलति वा न वा ॥ ३६॥ 5 अर्थ- प्रातःसंध्या सूर्योदयाच्या पूर्वीच समाप्त करावी. संध्याकाळची संध्या आकाशांत नक्षत्रे दिसू लागण्याच्या पूर्वी करावी. आणि मध्यान्हसंध्या मध्यान्हकाली करावी. कारण योग्यकाली कर्म केलें। असता तें फल देणारे होते. आणि अयोग्यकालीं केले असता त्यापासून फल उत्पन्न होते किंवा नाही ह्याचा संशयच आहे.
घटिकाद्वितयं कालादतिक्रामति चेत्तदा ।। Haseeroeceneneratecoerceneeccenteeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeen

Page #181

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय तिसरा. पान १३१.
evere
न दोषाय भवत्यत्र लोकास्याददूषणं स्मृतम् ॥ ३७ ॥
अर्थ -- कर्माला जो योग्य काल वर सांगितला, त्यापेक्षां दोन घटिकाच जर अधिक झाल्या तर त्यांत दोष नाहीं. परंतु लोकांच्या मुखानें तसें कर्म करणाऱ्याची निंदा होते. ह्मणून तसें करूं नये.
उत्तमा तारकोपेता मध्यमा लुप्ततारका ॥
अधमा सूर्यसंयुक्ता प्रातः सन्ध्या त्रिधा स्मृता ॥ ३८ ॥
अर्थ- जी प्रातःसंध्या पहाटेस नक्षत्रे दिसत असतां होते ती उत्तम समजावी. जी नक्षत्रे दिसेनाशीं झालीं असतां केली जाते ती मध्यम, आणि सूर्योदयानंतर जी केली जाते ती अधम समजावी. ह्याप्रमाणें । प्रातःसंध्येचे तीन प्रकार आहेत.
अहो रात्रेश्च यः सन्धिः सूर्यनक्षत्रवर्जितः ॥
सा तु सन्ध्या समाख्याता मुनिभिस्तत्त्वदर्शिभिः ॥ ३९ ॥
अर्थ- सूर्योदय होण्याच्या पूर्वी आणि नक्षत्रें दिसेनाशी झाल्यावर जो दिवस आणि रात्र ह्यांच्या जोडणीचा काल त्यास संध्या ह्मणावें. असें तत्वज्ञानी मुनींनीं सांगितलें आहे.
सन्ध्योत्तमा तृतीयांशे पञ्चमांशे दिनस्य तु ॥
मध्याह्निकी तदूर्ध्वं वा पूर्वेव स्याद्विधौ हि सा ॥ १४० ॥

Page #182

wom
vere७७७iverseas
सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय तिसरा. पान १३२. oneseeeeeeeeeeeeeoneserevenesenenewesereverenceroen है अर्थ-दिवसाच्या तिसऱ्या भागांत किंवा पांचव्या भागांत मध्यान्हसंध्या करावी. त्याच्या पुढें । केलेली संध्या पूर्वीप्रमाणे निष्फल समजावी.
सन्ध्याकाले तु सम्प्राप्त सन्ध्यां नैवमुपासते ॥
जीवमानो भवेच्छूद्रो मृतः श्वा चैव जायते ॥४१॥ __ अर्थ-संध्येचा काल प्राप्त झाला असतां जो संध्या करीत नाहीं; तो जीवंत आहे तोपर्यंत शूद्र होतो. आणि मेल्यानंतर श्वान होतो.
__ सन्ध्याकाले त्वतिक्रान्ते लात्वाऽऽचम्य यथाविधि ।।
जपेदष्टशतं जाप्यं ततः सन्ध्यां समाचरेत् ॥ ४२ ॥ अर्थ- संध्याकर्म करण्याचा काल निघून गेला असतां, योग्य काली संध्याकर्म न झाले असल्याने ते, करण्याकरितां पुनः स्नान करावें. मग आचमन करून एकशेहे आठ जप करावा. आणि नंतर संध्या करावी.
राष्ट्रभङ्गे नृपक्षोभे रोगातौ सूतकेपि च ॥
सन्ध्यावन्दनविच्छित्तिर्न दोषाय कदाचन ॥४३॥ अर्थ- आपण रहात असलेल्या देशाचा नाश, राजाचा कोप, शरीरांत रोगाची पीडा, ह्यांपैकी कोणतेही कारण उत्पन्न झाल्यामुळे संध्यावंदनकर्म जर झाले नाही, तर काहीही दोष लागत नाही. Waveeneverencevemeneraeemercerenchesencesereventeeneva

Page #183

सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय तिसरा. पान १३३. Feeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeta
देवाग्निदिजविद्यानां कार्ये महति सम्भवे ॥
सन्ध्याहीने न दोषोऽस्ति यत्तत्सत्कर्मसाधनात् ॥ ४४ ॥ हूँ अर्थ- देव, अग्नि, द्विज आणि विद्या ह्या संबंधाचे कोणतेही मोठे कार्य व्हावयाचे असल्यामुळे जर संध्या राहिली, तथापि सत्कार्य साधावयाचे असल्यामुळे दोष लागत नाही.
॥ अथाय॑वितरणमन्त्रः॥ . ॐ ही वी उपवेशनभूः शुध्द्यतु स्वाहा ॥१॥दर्भादिना उपवेशनभूमि मार्जयेत्॥ 8 अर्थ- आता अर्घ्य देण्याचा मंत्र सांगतात- प्रथम “ॐ ही" इत्यादि मंत्राने बसावयाची जागा दर्भाने किंवा दुसऱ्या कशाने तरी लोदून स्वच्छ करावी.
ॐ ही अमृते अमृतोद्भवे अमृतवर्षिणि अमृतं स्रावय स्रावय सं सं क्लीं क्लीं ब्लूं ब्लू द्राँ द्राँ द्रौँ द्रीं द्रावय द्रावय हं झंक्ष्वी हंसः असि आ उ सा मार्जनं शिर उपरि
सेचनं करोमि स्वाहा ॥२॥ मार्जनान्ते शिरःपरिषेचनम् ॥ ___ अर्थ- नंतर “ॐ ही अमृते" इत्यादि मंत्राने मार्जन करावें. आणि मग मस्तकावर पाणी शिंपडावे.)
ॐ ही लाँ वः पः क्ली बी हं सः चुलकोदकधारणं करोमि स्वाहा ॥३॥
ततः सव्यचुलकेनोदकमुध्दृत्य ॥ Intenceserveeerencountercasevierecementavaavaaaaaareeserseas

Page #184

सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय तिसरा. पाम १३४. Parner recenesametenangisemeneraneeservaenenenemenenerg
अर्थ-नंतर “ॐ ही लाँ" इत्यादि मंत्राने उजव्या हाताने चुलकांत (पशांत) पाणी घ्यावें. 2 ॐ ही अहत्सिद्धाचार्योपाध्यायसर्वसाधवो मम दुष्कृतनिष्कृतं अन्तःशुदि कुर्वन्तु।
_ ; इवीं क्ष्नी चुलकामृतं पिबामि स्वाहा ॥ ४ ॥जलपानं कृत्वाऽऽचम्य ॥ अर्थ-- मग “ॐ हीं अर्हत्सिद्ध" इत्यादि मंत्राने ते चुलकांतील पाणी प्यावे. आणि आचमन करावें.
ॐ हां नहीं हूँ हौं हः नमोऽहते भगवते श्रीमते पद्ममहापद्मतिगंछकेसरिमहापुण्डरीकपुण्डरीकगङ्गासिन्ध्वादिनदनद्याधुदकेन कनकपटपरिपूरितेन वररत्नगन्ध
पुष्पाक्षताधैरभ्यर्चितामोदितन जगद्वन्द्याहत्परमेश्वराभिषवपवित्रीकृतेन मार्जनं __करोमि स्वाहा ॥५॥ इति जलं संस्पृट्वाऽभिमन्त्र्य । अर्थ-नंतर “ओं हां -हीं" इत्यादि मंत्रानें जलाला स्पर्श करून त्याचे अभिमंत्रण करावें.
ॐ नमोऽहते भगवते श्रीमते प्रक्षीणाशेषदोषाय दिव्यतेजोमूर्तये नमः श्रीशान्तिनाथाय शान्तिकराय सर्वविघ्नप्रणाशनाय सर्वरोगापमृत्युविनाशनाय सर्वपरकृतक्षुद्रोपद्रवविनाशनाय सर्वक्षामडामरविनाशनाय ॐ हां नहीं हूंहौं हः असि आ उ सा नमः द्रौं द्रौं वं शं में हं सं तं पं झ्वी इवीं क्ष्वी हं सः असि आ उ सा मम सर्वशान्ति कुरु कुरु स्वाहा ॥६॥
veerava000

Page #185

सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय तिसरा. पान १३५. Preseneeroeneteeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeases
मार्जनं कृत्वा शिरः परिषिच्य षडयोणि समुद्धरेत् ॥ १ अर्थ- “ॐ नमोऽहते भगवते" इत्यादि मंत्राने मार्जन करून मस्तकावर पाणी शिंपडून पुढील ? मंत्राने सहा अध्ये द्यावीत.
ॐ हीं सर्वभवनेन्द्रार्चितसमस्ताकृत्रिमचैत्यचैत्यालयेभ्यः स्वाहा ॥१॥ ॐ हीं व्यन्तरेन्द्रार्चितसमस्ताकृत्रिमचैत्यचैत्यालयेभ्यः खाहा ॥२॥ ॐनहीं ज्योतिष्केन्द्रार्चितसमस्ताकृत्रिमचैत्यचैत्यालयेभ्यः स्वाहा ॥३॥ ॐ हीं कल्पेन्द्रार्चितसमस्ताकृत्रिमचैत्यचैत्यालयेभ्यः स्वाहा ॥४॥ ॐ ही सर्वाहमिन्द्रार्चितसमस्ताक्रत्रिमचैत्यचैत्यालयेभ्यः स्वाहा ॥५॥ ॐ हीं विश्वेन्द्रार्चितमध्यलोकस्थितसमस्तकृत्रिमाकृत्रिमचैत्यचैत्याल
येभ्यः स्वाहा ॥ ६॥ षडय॑मन्त्राः ॥ अर्थ-- हे सहा अर्घ्य देण्याचे मंत्र आहेत. ह्यांताल प्रत्येक मंत्राने एक एक ह्याप्रमाणे सहा अध्ये द्यावीत.
अथाय॑त्रयमन्त्राः ॥ ॐ हीं विश्वचक्षुषे स्वाहा ॥१॥ ॐ हीं अनुचराय
स्वाहा ॥२॥ ॐ हीं ज्योतिर्मतये स्वाहा ॥३॥ इत्यय॑त्रयमन्त्राः॥ अर्थ- आतां तीन अर्ध्याचे मंत्र सांगतात. “ॐ हीं" इत्यादि हे तीन मंत्र आहेत. ह्यांतील Recementnemooveeneveerenceencance .sveereasesereet
kanunua271 UTSCnun

Page #186

MasUIWABGABANAVer
सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय तिसरा. पान १३६. Pravasaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaameeeeerocreaoseeneeew
प्रत्येक मंत्राने एकेक अर्घ्य द्यावें. १ णमो अरिहंताणमित्यादिमन्त्रेणाष्टोत्तरशतं तथा चतुःपञ्चाशत्तथा सप्तविंशतिकं जपेत् ॥ अर्थ-मग "णमो अरिहंताणं" इत्यादि मंत्राचा एकशेहे आठ किंवा चोपन्न अथवा सत्तावीस इतका जप करावा.६ ततश्च ॥ स्वयम्भूर्भगवानहन्परः परमपूरुषः॥
परमात्मा पवित्रात्मा पवित्रयतु नो मनः॥४५॥ देवदेवो महादेवः परात्मा परमेश्वरः॥ परमः परमब्रह्म स्वयम्भूतः पुनातु नः॥४६॥ भूर्भुवःस्वः स्वधा स्वाहा पवित्रं पावनं परम् ॥
पूतं भागवतं ज्योतिः पुनीतान्मम मानसम् ॥ ४७ ॥ इत्युच्चार्य परमात्मानं नमस्कुर्यात् ॥ अर्थ- नंतर " स्वयंभूर्भगवानईन् " इत्यादि तीन श्लोक ह्मणून परमात्मा जो श्रीजिनेंद्र त्याला नमस्कार करावा.
ततो जलाञ्जलिं गृहीत्वा झं वं व्हः पः हः स्वाहा ॥ इति मन्त्रमुचारयन् प्रदक्षिणं परिक्रम्य पूर्वस्यां दिशि जलं विसृजेत् ॥ BeawooooooseNawarwwwesomeoviasasewiseaseaom
ereaveenaNAVUAK
करावा.

Page #187

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय तिसरा. पान १३७.
अर्थ- पुढे आपल्या अंजलीत पाणी घेऊन "झं वं ” इत्यादि मंत्र ह्मणत आपल्या सभोवती प्रदक्षिणा करावी. आणि तें अंजलीतील उदक पूर्वदिशेकडे तोंड करून खाली सोडावें.
66
ततोऽपि मुकुलितकरकुड्मलः सन् “ ॐ नमोऽर्हते भगवते श्रीशान्तिनाथाय शान्तिकराय सर्वविघ्नप्रणाशनाय सर्वरोगापमृत्युविनाशनाय सर्वपरकृतक्षुद्रोपद्रवविनाशनाय मम सर्वशांतिर्भवतु ॥" इत्युच्चार्यअर्थ- मग हात जोडून “ ॐ नमोऽर्हते भगवते " इत्यादि मंत्र ह्मणावा. नंतर पूर्वेकडे तोंड करून पूर्वस्यां दिशि इन्द्रः प्रसीदतु " असें ह्मणावें, आग्नेयदिशेकडे तोंड करून “ आग्नेय्यां दिशि अग्निः प्रसीदतु " असें ह्मणावें. दक्षिणेकडे तोंड करून " दक्षिणस्यां दिशि यमः प्रसीदतु " असें ह्मणावें. नैर्ऋत्य दिशेकडे तोंड करून “ नैऋत्यां दिशि निऋतः प्रसीदतु " असें ह्मणावें. पश्चिमेकडे तोंड करून " पश्चिमस्यां दिशि वरुणः प्रसीदतु " असें ह्मणावें. वायव्यदिशेकडे तोंड करून " वायव्यां दिशि वायुः प्रसीदतु " असें ह्मणावें. उत्तरेकडे तोंड करून " उत्तरस्यां दिशि यक्षः प्रसीदतु " असें ह्मणावें. ईशान्य दिशेकडे तोंड करून "ईशान्यां दिशि ईशानः प्रसीदतु" असें ह्मणावें. खालीं तोंड करून "अधरस्यां दिशि धरणेन्द्रः प्रसीदतु " असें ह्मणावें. आणि वरती तोंड करून " ऊर्ध्वायां दिशि चन्द्रः प्रसीदतु " असें ह्मणावें. इति दशदिक्पालान्प्रसाद्य सन्ध्यावन्दनां निवर्तयेत् ॥

Page #188

सौमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय तिसरा. पान १३८. Teencamerememveeeeeeeeeeenenewerescenesentawrenemercenesea अर्थ- ह्याप्रमाणे दशदिक्पालांना प्रसन्न करून घेऊन संध्यावंदन कर्म समाप्त करावे.
अथोत्तरक्रिया ॥ तदनन्तरमुपविश्य सव्यजान्वग्रे दर्भगर्भ मुकुलीकृत्य करकुड्मलमधरीकृत्य वामहस्तं विन्यस्य प्राणायाममन्त्रं त्रिरुचार्यमोक्षमार्गस्य नेतारं भेत्तारं कर्मभूभृताम् ॥ ज्ञातारं विश्वतस्वानां बन्दे तद्गुणलब्धये ॥१॥ सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्राणि मोक्षमार्गः ॥ इति
वाचनां गृहीत्वा दर्भोदकेन ऋषीणां तर्पणं कुर्यात् ॥ तद्यथा___ अर्थ- आता पुढची क्रिया मांगतात-संध्यावंदन झाल्यावर आसनावर पंर्यकासनाने बसून उजव्या गुडघ्यावर दोनी हात कमलाच्या कळीप्रमाणे जोडून ठेवावेत. त्यांत डावा हात खाली आणि उजवा हात वरती असावा. हातांत दर्भ असावेत. मग प्राणायाममंत्राचा तीन वेळा उच्चार करून "मोक्षमार्गस्य नेतारं" हा श्लोक आणि “ सम्यग्दर्शन " इत्यादि सणावें. मग हातांत दर्भ धरून ऋषींचें तर्पण करावे. त्याचे मंत्र पुढे दिलेले आहेत.
ऋषितर्पण. ॐ हीं अहत्परमेष्ठिनस्तर्पयामि। ॐ ही सिद्धपरमेष्ठिनस्तर्पयामि ॥
ॐ हीं आचार्यपरमेष्ठिनस्तर्पयामि । ॐ हीं उपाध्यायपरमेष्ठिनस्तReenarenescreenecenenewesereveaamcheawasawarmerseaaseenea
aneNeerveer

Page #189

ReatUAVIGAMR0
सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय तिसरा. पान १३९. Bawasaaraaaaaaaaaamwomenerenceenanveeowweres
पंयामि ॥ ॐ ही सर्वसाधुपरमेष्ठिनस्तर्पयामि ॥ ॐन्ही जिनाँस्तर्पयामि ॥ ॐ हीं अवधिजिनांस्तर्पयामि ॥ ॐ न्हीं परमावधिजिनांस्तपयामि ॥ ॐ व्ही सर्वावधिजिनांस्तर्पयामि ॥ ॐ हीं अनन्तावधिजिनांस्तर्पयामि १०॥ एवं ११ ॐ हीं कोष्ठबुद्धींस्तर्पयामि ॥१२ ॐ हीं बीजबुद्धीस्तर्पयामि॥१३ ॐ हीं पादानुसारिणस्तर्पयामि॥१४ ॐ हीं सम्भिन्नश्रोतुंस्तर्पयामि ॥ १५ ॐ हीं प्रत्येकबुद्धांस्तर्पयामि ॥ १६ ॐ ही खयम्वुद्धस्तर्पयामि ॥ १७ ॐ हीं बोधितवुद्धास्तर्पयामि ॥ १८ ॐ हीं ऋजुमतींस्तर्पयामि ॥ १९ ॐ हीं विपुलमतीस्तर्पयामि ॥२० ॐ ही दशपूर्विणस्तर्पयामि ॥ २१ ॐ हीं चतुर्दशपूर्विणस्तर्पयामि ॥ २२ ॐ हीं अष्टाङ्गमहानिमित्तकुशलास्तर्पयामि ॥ २३ ॐ हीं विक्रियर्द्धिप्राप्तांस्तर्पयामि ॥ २४ ॐ ही विद्याधरांस्तर्पयामि ॥ २५ ॐहीं चारणांस्तर्पयामि ॥ २६ ॐ हीं प्रज्ञाश्रवणांस्तर्पयामि ॥ २७ ॐ हीं आकाशगामिनस्तर्पयामि ॥ २८ ॐ हीं आस्यविषांस्तर्पयामि २९ ॥
ॐ हीं दृष्टिविषांस्तर्पयामि ॥ ३० ॐ हीं उग्रतपस्विनस्तर्पयामि। baseeowww.aava
eNavBYeaSUNNYMen

Page #190

सोमसेनकृत लैवर्णिकाचार, अध्याय तिसरा. पान १४०.
VNVses
३१ ॐ ह्रीं दीसतपस्विनस्तर्पयामि ॥ ३२ ॐ ह्रीं तप्ततपस्विनस्तर्पयामि ॥ ३३ ॐ ह्रीं महातपसस्तर्पयामि ॥ ३४ ॐ ह्रीं घोरतपसस्तर्पयामि || ३५ ॐ ह्रीं घोरगुणांस्तर्पयामि ॥ ३६ ॐ ह्रीं घोरपराक्रमांस्तर्पयामि ।। ३७ ॐ ह्रीं घोरब्रह्मचारिणस्तर्पयामि ॥ ३८ ॐ ह्रीं आमषैौषधिप्राप्तांस्तर्पयामि ॥ ३९ ॐ ह्रीं क्ष्वेडौषधिप्राप्तांस्तर्पयामि ॥ ४० ॐ ह्रीं जल्लोषधिप्राप्तांस्तर्पयामि ॥ ४१ ॐ ह्रीं विप्रौषधिप्राप्तांस्तर्पयामि ॥ ४२ ॐ ह्रीं सर्वोषधिप्राप्तांस्तर्पयामि ।। ४३ ॐ ह्रीं मनोबलिनस्तर्पयामि ॥ ४४ ॐ ह्रीं वाग्बलिनस्तर्पयामि । ४५ ॐ ह्रीं काय लिनस्तर्पयामि ॥ ४६ ॐ ह्रीं अमृतश्राविणस्तर्पयामि ॥ ४७ ॐ ह्रीं मधुस्राविणस्तर्पयामि ॥ ४८ ॐ ह्रीं सर्पिस्त्राविणस्तर्पयामि ॥ ४९ ॐ ह्रीं क्षीरस्राविणस्तर्पयामि ॥ ५० ॐ ह्रीं अक्षीणमहानसांस्तर्पयामि ॥ ५१ हीं अक्षीणमहालयांस्तर्पयामि ॥ ५२ ॐ ह्रीं अर्ह लोके सर्वसिद्धायतनानि तर्पयामि खाहा ॥ ५३ ॐ ह्रीं अहं भगवतो महतिमहावीरवर्द्धमानवुद्धिऋषींस्तर्पयामि ॥ इति ऋषितर्पणमन्त्रा त्रिपञ्चा

Page #191

WeekerNAVevowwweees
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय तिसरा. पान १४१. geentrekoonveermanencetawaseerameteroneportertenment
शत् ॥ ततस्तेषां नमस्कारमन्त्रोऽयम्- ॐ हीं अंह क्यों क्यों नमः॥ अर्थ-वर तर्पणाचे त्रेपन्न मंत्र सांगितले आहेत. त्यांतील प्रत्येक मंत्राने तर्पण करावें. ह्या तर्पणास है ऋषितर्पण ह्मणतात. हे तर्पण झाल्यावर ज्यांचें तर्पण आपण केले त्यांना “ॐ हीं अई" इत्यादि मंत्राने है नमस्कार करावा.
पितृतर्पण. अथ पितृणां तर्पणं कुर्यात्तिलोदकेन-१ ॐ हीं अहं श्रीऋषभस्य भगवतः पितरौ तर्पयामि ॥ २ॐ हीं अह अजितस्य भगवतः पितरौ तर्पयामि ॥ ३ ॐ हीं अहं सम्भवस्य भगवतः पितरौ तर्पयामि ॥४ ॐही अहं भगवतोऽभिनन्दनस्य पितरौ तर्पयामि ॥५ ॐ हीं अर्ह इत्यादि वर्धमानपर्यन्तं योज्यम् ॥२४॥ ॐ हीं अहं अस्मत्पितरौ तर्पयामि ।। ॐ हीं अहं तापितरौ तर्पयामि ॥ ॐ हीं अहं तत्पितरौ तर्पयामि ॥ ॐ हीं अहं अस्मदीक्षागुरुं तर्पयामि ॥ ॐ हीं अहं अस्मद्विधागुरुं तर्पयामि ॥ ॐ हीं अह अस्मच्छिक्षागुरुं तर्पयामि ॥ ॐ हीं अहं तेषां पितरस्तर्पयामि ॥ ॐ हीं अहं तेषां पितृतत्पितृतत्पितरस्त
DaseveaveVASA00000Veri

Page #192

Acharya Shri Kailassagarsuni Cyanmandir
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय तिसरा. पान १४२. र्पयामि ॥ एवं द्वात्रिंशन्मन्त्राः पितृणां तर्पणार्थ ॥ तेषां नमस्कार
मन्त्रोऽयम् । ॐ हीं अहं नमः॥ १ अर्थ-नंतर तीळ आणि उदक यांच्या योगाने पितरांचे तर्पण करावे. त्याचे मंत्र बत्तीस क्रमाने सांगितले आहेत. ह्याप्रमाणे तर्पण झाल्यावर ज्या पितरांचे आपण तर्पण केले त्यांचा संतोष होण्याकरिता " ॐ हीं अह नमः" ह्या मंत्राने त्यांना नमस्कार करावा.
देवतातर्पण. अथाक्षतोदकेन देवतानां तर्पणं तन्मन्त्राः ॥ ॐही अहं जयाद्यष्टदेवतास्तर्पयामि ॥ ॐ हीं अहं रौहिण्यादिषोडशविद्यादेवतास्तर्पयामि ॥ ॐ हीं अहं यक्षादिपञ्चदशतिथिदेवतास्तर्पयामि ॥ ॐ हीं अर्ह सूर्यादिनवग्रहदेवतास्तर्पयामि ॥ ॐ हीं अह इन्द्रादिदशदिक्पालदेवतास्तर्पयामि ॥ ॐ हीं अह याद्यष्टदिक्कन्यादेवतास्तर्पयामि।। ॐ हीं अर्ह गोमुखादिचतुर्विशतियक्षीदेवतास्तर्पयामि ॥ ॐ हीं अर्ह चक्रेश्वर्यादिचतुर्विशनियक्षदेवतास्तर्पयामि ॥ ॐ हीं अहं असुरादिदशविधभव
नवासिदेवतास्तर्पयामि ॥ ॐ हीं अहं किन्नराद्यष्टविधव्यन्तरदेवताenewerevenesereventeeeeeeeeeeeeeeee
her
VVVVVV

Page #193

EnervewwwsOOOSO90030sal
सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय तिसरा. पान १४३. Feeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeer
स्तर्पयामि ॥ ॐ हीं अह चन्द्रादिपञ्चविधज्योतिष्कदेवतास्तर्पयामि ॥ ॐ ही अहं सौधर्मादिवैमानिकदेवतास्तर्पयामि ॥ ॐ हीं अहं सर्वाहमिन्द्रदेवतास्तर्पयामि। इति तर्पणमन्त्राः। अतो नमस्कारमन्त्रोऽयम् ।। ॐ हीं अर्ह अ सि आ उ सा ॐ क्रौं नमः॥ इति प्रातस्सन्ध्योपासनक्रमः ॥७॥ एवं मध्याह्नसायानयोः स्नानतर्पणान्यपि विहाय आचमनादिशेषाक्रियां सर्वामाचरेत्॥ शिरःपरिषेचनं जलाञ्जल्याणि
जाप्यं देवपूजादि सर्व कर्तव्यम् ॥ १ अर्थ-- नंतर अक्षता आणि उदक ह्यांच्या योगाने देवतांचे तर्पण करावे. त्याचे मंत्र वर सांगितले
आहेत. हे तर्पण झाल्यावर नमस्काराचा जो मंत्र सांगितला आहे त्या मंत्रानें तर्पण केलेल्या सर्व देवतांस, ६ नमस्कार करावा. ह्याप्रमाणे प्रातःकालच्या सन्ध्येचा विधि सांगितला. मध्यान्हकाली आणि सायंकालीही, ह्याप्रमाणेच विधि करावा. त्यांत फक्त स्नान आणि सर्पण ह्या दोन क्रिया मात्र करण्याची गरज नाही.. ह्मणून तेवढ्या क्रिया सोडून बाकीच्या सर्व क्रिया (मस्तकावर उदकसेंचन करणे, जलांजलि देणे, अर्घ्य, 5 देणे, जप करणें, देवपूजा वगैरे) सर्व कराव्यात. इत्थं युक्तिविधानतः सुसकलं सन्ध्यादिकोपासनं ।
Seeeeeeeeeesa
qurursavasanovuncan
6.92

Page #194

सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय तिसरा. पान १४४. greenererencrerencreerwecaceeeeeeeeeeeerencreereeeeeeeesear
ये कुर्वन्ति नरोत्तमा भवभयाङ्कीताश्च ते दुर्लभाः॥ संसाराम्बुधिनौसमां शिवकरां भव्यात्मनां प्राणिनां ।
तस्मादादरपूर्विकां वुधजनाः कुर्वन्तु सन्ध्यां सदा ॥ १४८॥ अर्थ- अशाप्रकारे वर सांगितलेली संध्योपासनक्रिया, जे कोणी युक्तिमयुक्तीने करतात; ते संसा-१ राला मुळीच भीत नाहीत. ह्मणून हे सज्जन हो! भव्यजीवांना संसारसमुद्रांतून तारून नेणारी नौकाच की काय! अशी ही संध्योपासनक्रिया तुह्मी मोठ्या भक्तीने नेहमीं करा !!!
श्रीब्रह्मसूरिद्विजवंशरत्नं । श्रीजैनमार्गप्रविबुध्दतत्त्वः॥
__ वाचन्तु तस्यैव विलोक्य शास्त्रं । कृतं विशेषान्मुनिसोमसेनैः ॥१४९॥ अर्थ- त्रैवर्णिकाच्या वंशांत मुकुटमणि आणि ज्यांना श्रीजिनांनी सांगितलेल्या मार्गाची तत्त्वे उत्कृष्ट समजली आहेत असे ब्रह्ममूरि नांवाचे पंडित होऊन गेले. त्यांनी केलेले शास्त्र पाहून श्रीसोमसेनमुनींनी, हे शास्त्र विस्ताराने रचिले आहे. ते तुह्मीं भव्यजीवांनी अवश्य पठन करावे.
इति श्रीधर्मरसिकशास्त्रे त्रिवर्णाचारनिरूपके भट्टारकश्रीसोमसेनविरचिते
स्नानवस्त्राचमनसन्ध्यातर्पणवर्णनो नाम तृतीयोऽध्यायः॥
७८७AAAAA
FIN

Page #195

Fever
serveneeeeeeeeeg
सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय चवथा. पान १४५. ४४Ceneneraneeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeee
श्रीवीतरागाय नमः
॥चतुर्थोऽध्यायः ॥ त्रैलोक्ययात्रा चरितुं प्रवीणा । धर्मार्थकामाः प्रभवन्ति यस्याः॥
प्रसादतो वर्तत एव लोके । सरस्वती सा वसतान्मनोऽब्जे ॥१॥ ( अर्थ--- जिच्या कृपेमुळेच धर्म, अर्थ आणि काम हे तीन पुरुषार्थ त्रैलोक्यांत संचार करण्यास समर्थ होतात; झणजे बैलोक्यांत प्रसिध्दीला प्राप्त होतात; आणि जी या जगांत वास करीत आहे, ती सर्वस्वती देवी माझ्या अंतःकरणरूपी कमलांत वास करो.
शान्तिप्रदं सम्प्रति शान्तिनाथं । देवाधिदेवं वरतत्त्वभाषम् ॥
नत्वा प्रवक्ष्ये गृहधर्ममत्र । यतो भवेत्स्वर्गमुखं सुभोगम् ॥२॥ ___अर्थ- जैनमतांतील मुख्य तत्वांचे ज्याने प्रतिपादन केले आहे आणि जो आपल्या भक्तास शांति, देतो असा देवाधिदेव जो शांतिनाथ त्याला नमस्कार करून, ज्याच्यापासून जीवाला स्वर्गसुख सहज भोगावयास मिळेल असा गृहस्थांचा धर्म आता मी सांगतो.
अस्पृश्य जीव व पदार्थ. कत्वैवं सुजलाशये स मुदितश्चोत्थाय तस्माच्छनै । whatneeeeeeeeeeeeeeeeeeeeramentarwasnaseneraoenenew

Page #196

Wavivaav७७UUUH
सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय चवथा. पान १४६. raaaaaaaaaaaaaaaaaaaawwvowermenteerseaveseaveeeer
र्यायाः पथशोधनं शुचितरं कुर्वन्ब्रजेत्स्वं गृहम् ॥ अस्लातान् सकलान् जनान्नहि तदा मार्गे स्पृशेन्नोत्तमान् ।
स्नातान् शद्रजनान्प्रमादबहुलान् शुद्धानपि नो स्पृशेत् ॥३॥ अर्थ- पूर्वी सांगितल्याप्रमाणे शुद्ध अशा जलाशयांत स्नान करून तेथून आपल्या गृहाकडे जाण्यास निघावे. त्या वेळी ईर्यापथशुद्धि (जावयाच्या मार्गाची शुद्धि) करून मग चालूं लागावें. ज्यांनी स्नान ! केले नाही असे आपल्यापेक्षा वरिष्ठ जरी कोणी मार्गात आढळलें तथापि त्यांना स्पर्श करूं नये. त्याचप्रमाणे एखादा शूद्र जरी स्नान केलेला असला तथापि त्याला स्पर्श करूं नये. तसेंच नेहमी हिंसा करणारे असे जे लोक त्यांनाही स्पर्श करूं नये. असे लोक कोणते हे पुढील श्लोकांत सांगतात.
मद्यविक्रयिणं शूद्रं कुलालं मद्यपायिनम् ॥ नापितं च शिलास्फोटं कुविन्दकमतः परम् ॥४॥ काछिकं मालिकं चैव हिंसक मुद्गलादिकम् ॥ उच्छिष्टपर्णचर्मास्थिच्युतशृंगनखानपि ॥५॥ रोमकेशखुरान्दन्तानक्तविण्मूत्रपूयकान् ॥ श्लेष्मनिष्ठीवशुद्रान्नहण्डिकादीन् द्विहस्ततः॥ ६॥ काककुर्कुटमार्जारखरोष्ट्रग्रामसूकरान् ।। कुष्टिकुकुररोगातच्छिन्नांगपतिता
बरान् ॥ ७॥ कितवान्मत्तमत्ताँश्च बन्धनागाररक्षकान् ॥ मलाक्तवस्त्रसंonocoomwwwaasawawwwwwwwwwvieosovomensanea
reas0IONAVALUARIUMBI

Page #197

MANAMANANASANVAR
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय चवथा. पान १४७. reserenceaeoenemovesearcememeneeeeeracrocarrowaveer
युक्तान् ॥ डोम्बमुख्यान् त्रिहस्ततः॥८॥ तक्षकानजकान् स्वर्णकारकान् ताम्रकुट्टकान् ॥ अयोनिगडसिन्दूरहिंगुहिंगुलकारकान् ॥९॥ शस्त्रवैद्यान
ग्निवैद्याञ्जलौकारक्तपायिनः॥ चर्मादीनतिजीर्णागान् त्यजेद्धस्तचतुष्टयात् ॥१०॥ __ अर्थ- मद्याचा विक्रय करणारे, शूद्र, कुंभार, मद्यपी मनुष्य, न्हावी, पाथरवट, कोष्टी, साळी, माळी, ६पारध करणारे असे मुसलमान वगैरे ह्यांना स्पर्श करूं नये. तसेंच, उष्टी पाने, चमडे, हाडे, आणि प्राण्याच्या अंगावरून गळून पडलेली किंवा काढून टाकलेली शिंगें, नखें, अंगावरील केश, डोकीचे केश, खुर, दांत, रक्त, विष्ठा, मूत्र, पू, कफ, थुकी आणि शूद्रादिकांचे अन्न, व मडकें ह्या वस्तूंपासून दोन हात लांब असावे. त्याप्रमाणेच कावळा, कोंबडा, मांजर, गाढव, उंट, गांवांतील डुकर, रक्तपित्ति झालेला मनुष्य अथवा जनावर, कुतरें, रोगी मनुष्य, ज्याचे अवयव तोडले आहेत असा मनुष्य, भ्रष्ट, झालेला अनुष्य, लुच्चा मनुष्य, डोके फिरलेला मनुष्य, तुरुंगावरील पहारेकरी, ज्यांची वस्त्रे घाण आहेत; अशी मनुष्ये आणि डोंबारी वगैरे लोक ह्यांच्यापासून तीन हातांवर लांब असावें. सुतार, परीट, सोनार, तांबट, लोहार, सिंदूर, हिंग आणि हिंगुळ (इंगळक ) हे पदार्थ तयार करणारे लोक, शस्त्रवैद्य, डागणारे वैद्य, जळवा लाऊन रक्त काढणारे लोक, आणि ज्यांचे शरीर अगदी जीर्ण झाले आहे असे लोक ह्यांच्यापासून चार हातांवर लांब असावें. Rececacheneverencreencamewomeneracreensaviwwwoovenched
Meenevensoocheneerinenews

Page #198

Acharya Shri Kailassagarsun Gyanmandir
AVM
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय चवथा. पान १४८. Meeeeeeeeeeeeeeeeeeem
पञ्चहस्ताहतुमती सूतिका हस्तषट्कतः॥
चाण्डालचर्मकारादीन् हस्तसप्त परित्यजेत् ॥ ११॥ ___ अर्थ- ऋतुमती असलेल्या स्त्रीपासून पांच हात लांब असावे. बाळंतिणीपासून सहा हात लांब असावें. है चांडाल आणि चांभार ह्यांपासून सात हात लांब असावें.
मांसभारं सुराकुम्भं युगद्रयं तु वर्जयेत् ।। तृतिरश्चश्च दुर्गन्धिशवं तु युगपञ्चकम् ॥ १२ ॥ अस्पृश्यगृहजं भस्म धूलीधूमतुषादिकान् ॥
अस्पृशनिजगेहं स गच्छेज्जीवद्यापरः ॥१३॥ अर्थ-मांसाचा ढीग आणि मद्याचे पात्र ह्यापासून आठ हातावर लांब असावे. मनुष्य, पशुपक्षी, , इत्यादिकांच्या कुजलेल्या प्रेतापासून वीस हात लांब असावें. त्याप्रमाणेच स्नान करून घराकडे जात, 2 असता, ज्यांना आपण केव्हांच स्पर्श करीत नाही अशा लोकांच्या घरांतून उडून आलेले राख, धुरळा,, धूर, कोंडा, वगैरे पदार्थ आपल्या अंगावर येऊ देऊ नयेत. तसेंच वाटेने चालत असतां कोणत्याही जीवाला त्रास देऊ नये. सर्वावर दया करावी.
अथ गृहलक्षणम् eenusenerererererererererererererereresescorerererererer
UUUNUWAON

Page #199

aeeesaareensaveenereereasnel
सोमसनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय चवथा. पान १४९. Pversesereeserencreeramewwteecramerocreeeeeeeeeeeeeeeenet
विजातिम्लेच्छशूद्राणां गेहादूरं भवगृहम् ॥
काष्टधूमादिसंसर्ग न कुर्यात्कुख्यमेलनम् ॥ १४ ॥ __ अर्थ- आतां गृहाचे लक्षण सांगतात-विजातीचे लोक, मुसलमान लोक आणि शूद्र लोक ह्यांच्या (घरापासून आपले घर दूर असावे. त्यांच्या घराचे वासे, त्यांच्या घरांतून येणारा धूर इत्यादिकांचा ९संपर्क आपल्या घराला होऊ देऊ नये. तसेच त्यांच्या घराच्या भिंतीला आपल्या घराची भिंत देखील लागून असू नये. .
तेषां हि श्रूयते शब्दो हिंसादिदुष्टवाचकः॥
केशास्थिचर्मदुःस्पर्शी न भवेत्वं तथा कुरु ॥१५॥ __अर्थ-विजातीय लोक वगैरे लोकांच्या घराजवळ जर आपले घर असेल, तर, त्यांचे हिंसा वगैरे दुष्कृत्याचे पाचक शब्द आपल्यास नेहमी ऐकावे लागतात. ह्मणून अशा लोकांच्या रहाण्याच्या ठिकाणापासून, जैनाचें घर दूर असावे. तसेच आपल्या घराला केश, हाडे आणि चामडे ह्यांचा स्पर्श न होईल असे घर असावें.
तेषां जलप्रवाहस्य नीचभागं विवर्जयेत् ॥
मानिनां पापशीलानां सक्तानां दुष्टसङ्गतौ ॥१६॥ 2 अर्थ-वर जे विजातीय वगैरे लोक सांगितले आहेत, त्यांच्या घरांतील पाणी ज्या सखल जाग्यांत Nowermetermentenceeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeereases
UWW9 SALAM

Page #200

सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय चवथा. पान १५०, geeeeeeeeeeeeanservaceoncenenewserveenesenekeeeeeee हवहात येत असेल, त्या सखल जाग्यांत आपले घर असूं नये, तसेच आपल्या घराजवळ अभिमानी, १ पातकी आणि दुष्टांची संगति करणारे असे लोक असूं नयेत.
नगरस्यान्स्यसम्भागे न कुर्याट्टहबन्धनम् ॥
भषकसूकरादीनां प्रवेशो न हि सौख्यदः॥ १७॥ __ अर्थ- आपण ज्या गांवांत रहातो त्या गांवाच्या शेवटाला आपले घर बांधू नये. घरांत कुतरे, गांव-६ डकर, वगैरे पशू शिरले असता त्या घरांत आपल्यास सुख लागणार नाही असे समजावें.
सङ्कीर्णमागे उच्छिष्टमलमूत्रादिदूषितः॥
वेश्यातस्करच्याघ्रादिसम्बन्धं दूरतस्त्यजेत् ॥ १८॥ अर्थ-- जेथे सर्वजातीचे लोक जमतात असा रस्ता आपल्या घराजवळ असूं नये. उष्टे पदार्थ, मल, मूत्र इत्यादि पदार्थ टाकण्याची जागा आपल्या घराजवळ असू नये. वेश्या आणि चोर ह्यांची घरे जवळ असूं नयेत. त्याचप्रमाणे व्याघ्र वगैरे जंगली जनावरांचे ठिकाणही आपल्या घराजवळ असूं नये.
उत्तमस्थानमालोक्य सादिपरिवर्जितम् ॥
रम्यं तत्र गृहं कुर्याद्यथाद्रव्यं यथारुचि ॥ १९॥ ४ अर्थ-वर सांगितलेले उपद्रव ज्या ठिकाणी नाहीत आणि सादिकांची पीडा जेथे नाही असे उत्तम
eNeNNN

Page #201

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय चवथा. पान १५१.
Denes
everere
स्थळ पाहून त्या ठिकाणीं आपल्या द्रव्याची अनुकूलता जशी असेल त्या मानानें आपल्या इच्छेप्रमाणे सुशोभित असें घर बांधावें.
भुक्तिशालाऽग्निदिक्कोणे नैर्ऋत्यां शयनस्थलम् ॥
वायव्यां स्नानगेहं स्यादीशान्यां जिनमन्दिरम् ॥ २२ ॥ पश्चिमे चित्रशाला तु नानाजनसमाश्रया ॥
NNTEN senerererATE
रेणुपाषाणनीरान्तं स्वनयेत्पृथिवीतलम् ॥
शङ्खखर्परचर्मास्थिविण्मूत्रं दूरतस्त्यजेत् ॥ २० ॥
अर्थ - मुरमाचे दगड अथवा पाणी हीं लागेपर्यंत पाया काढावा. शंख, खापया, चामडें, हार्डे, विष्ठा आणि मूत्र हे घराजवळ न टाकतां दूर टाकावेत.
पाषाणैश्चेष्टकामृद्भिश्वर्णैर्भूर्बध्यते
दृढम् ॥ सुदिने सुमुहूर्ते वा जिनपूजापुरस्सरम् ॥ २१ ॥
कर्थ -- दगड, विटा, माती आणि चुना ह्यांच्या योगानें भूमि फार बळकट होते; ह्मणून हे पदार्थ घालून घरांतील जमीन करावी. घर बांधावयाचें तें चांगला दिवस पाहून सुमुहूर्तावर श्रीजिनेंद्राची पूजा प्रथम करून बांधावयास प्रारंभ करावें.
creve

Page #202

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय चवथा. पान १५२. neechenenesereveneneronenemineneminenesenes
दक्षिणे तु जलस्थानं ह्युत्तरे श्रीधनाश्रयः ॥ २३ ॥ पूर्वस्यां निर्गमद्वारं घण्टातोरणभूषितम् ॥ मध्ये नृत्यन्ति नर्तक्यो गीतहास्यविनोदकैः ॥ २४ ॥ सदनस्य बहिर्भागे शाला गोधनसम्भृता॥
गजाश्वरथपादातैस्तत्रैव स्थीयतेऽन्त्यतः ॥२५॥ अर्थ- त्या घरांत आग्नेयदिशेकडे पाकगृह असावें. नैर्ऋत्यदिशेस निजण्याची जागा असावी. वायव्यदिशेस स्नानाची जागा असावी. ईशान्यदिशेस जिनमंदिर असावें. पश्चिमेकडे पुष्कळ लोकांना बसBण्यासारखी चित्रशाळा असावी. दक्षिणेकडे पाण्याचे ठिकाण असावें. उत्तरेकडे द्रव्य ठेवण्याची जागा (जामदारखाना ) असावी. आणि पूर्वदिशेकडे घराचा दरवाजा असावा. त्याला तोरण लाविलेले असावें आणि घांटही बांधलेली असावी. तसेच मध्यभागी नर्तन करणाऱ्या स्त्रियांच्या नृत्याची जागा असावी. घराच्या बाहेरच्या बगलेस गोठा असावा. ही जागा घराच्या बाहेर असल्याने, त्यांत हत्ती, घोडे, रथ, चाकर मनुष्ये वगैरे रहावयाची असतात.
एकद्वित्रीणि सप्तान्ता उपर्युपरि संस्थिताः॥
चूर्णकाचसुवर्णादिलेपनैलैपिताः पराः ॥२६॥ Freeoneservenercomeremerservasnawimseneeleoenche

Page #203

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय चवथा. पान १५३. HOMASwaaaaaaaaANNAAMANANAwenescaeeeaantereaseena १ अर्थ- एक, दोन, तीन असे सातापर्यंत मजले घराला करावेत. त्यांतील भिंतीस चुना किंवा सोनें यांचे गिलावे करावेत. आणि काचेची तावदाने लावावीत.
नानाशृंगैश्च संयुक्तं मालाचन्द्रोपकादिभिः॥
पुत्रोत्पत्तिविवाहादिकल्याणपरिपूजितम् ॥ २७॥ १ अर्थ- घराला अनेक शिखरें गच्च्या वगैरे असाव्यात. घरांत पुत्रोत्पत्ति, विवाह वगैरे मंगल कार्य र होत असावीत.
चैत्यस्य वामभागे तु होमशालां समापयेत् ॥
धूमावकाशकस्थानं सल्लकीकदलीयुतम् ॥ २८ ॥ १ अर्थ-जिनमंदिराच्या डाव्या बाजूस होमशाला करावी. त्यांतून धूर जाण्याला मार्ग असावा. आणि ज्या बाजूला धूर जात असेल तिकडे सळई, केळी ही झाडे लावावीत.
पल्याङ्क कुसुमानि चन्दनरसः कर्पूरकस्तूरिका ।
स्वादन्नं वनिता स्वरूपसहिता हास्यादिका सक्रिया ॥ ताम्बूलं वरभूषणानि तनुजा दानाय सत्सम्पदो।
गेहे यस्य स एव सन्ति विशवा धन्यश्च पुण्यात्मकः ॥ २९॥ Postavavvvvvvwooviwesomvasaviasavdeoswos
WAVIRUPAVANAGAVAvi
MAvi

Page #204

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय चवथा. पान १५४.
rerererCARAN
अर्थ - निजण्याचा पलंग, सुवासिक फुलें, चंदनाची उटणी, कापूर, कस्तूरी, मधुर अन्न, रूपवती अशी ? पत्नी, हास्य विनोद वगैरे गमतीचे व्यापार, तांबूल, उंची दागिने, पुत्र, आणि धर्म करण्याकरितां द्रव्य ही संपत्ति ज्याच्या घरांत असेल, तो धन्य होय! आणि तोच पुण्यवान् होय.
चैत्यालयप्रवेश. गत्वा तत्र जिनागारं शनैः स्थित्वा बहिःस्थले ॥
पादौ प्रक्षाल्य संशोध्य सम्यगीर्यापथं क्रमात् ॥ ३० ॥ त्रिःपरीत्य जिनेन्द्रस्य गेहं चान्तर्विशेद्बुधः ॥
मुखवस्त्रं समुद्घाट्य जिनवक्रं विलोकयेत् ॥ ३१ ॥
अर्थ — त्या आपल्या घरांत हळू हळू जाऊन, जिनमंदिराच्या बाहेर उभे राहून, आपले पाय धुवावेत. मग ईर्यापथशुद्धि करून, जिनेंद्राला तीन प्रदक्षिणा करून, मंदिरांत प्रवेश करावा. आणि जिनेंद्राच्या मुखावरील वस्त्र काढून त्याच्या सुखाचें दर्शन करावें. आणि पुढील स्तोत्रानें जिनदर्शनाचें माहात्म्य वर्णन करावें.
जिनदर्शन स्तवन.
दर्शनं जिनपतेः शुभावहं । सर्वपापशमनं गुणास्पदम् ॥
स्वर्गसाधनमुशन्ति साधवो । मोक्षकरणमतः परं च किं ॥ ३२ ॥

Page #205

सोमसेनकृत वार्णकाचार, अध्याय चवथा. पान १५५. greevwraswacecreenemaesveerencesservemences है अर्थ- श्रीजिनेंद्राचे दर्शन अत्यंत शुभकारक आहे, ते सर्व पातकांचा नाश करणारे व सर्व सद्गुणांचें। वसतिस्थान आहे. सज्जन लोक श्रीजिनेंद्राचे दर्शन हेच स्वर्गाचे मुख्यसाधन आहे असें ह्मणतात. मग मोक्षाचे साधन तरी ह्यापेक्षा निराळे कोणते असावयाचे आहे?
दर्शनं जिनरवेः प्रतापव-। चित्तपद्मपरमप्रकाशकम् ॥
दुष्कृतैकतिमिरापहं शुभं । विनवारिपरिशोषकं सदा ॥३३॥ अर्थ- श्रीजिनेंद्ररूपी जो सूर्य, त्याचे दर्शन प्रतापशाली असल्याने ते अंतःकरणरूपी कमलाचा विकास करणारे, पातकरूपी अंधकाराचा नाश करणारे, कल्याणप्रद आणि सर्वदा विघ्नरूपी उदक शोषून, टाकणारे असे आहे.
दर्शनं जिननिशापतेः परं । जन्मदाहशमनं प्रशस्यते ॥
पुण्यनिर्मलसुधाप्रवर्षणं । वर्धनं सुखपयोनिधेः सतः॥ ३४॥ अर्थ-- श्रीजिनपतिरूपी जो चंद्र त्याचे दर्शन जन्ममरणरूपी उकाड्याचा नाश करणारे आहे; आणि पुण्यरूपी स्वच्छ अमृताचा वर्षाव करणारे असून सत्पुरुषांच्या सुखरूपी समुद्राला भरती आणणारे आहे.2
दर्शनं जिनसुकल्पभूरुहः। कल्पितं हि मनसा प्रपूरयेत् ॥
सर्वलोकपरितापनाशनं । पम्फुलीति फलतो महीतले ।। ३५॥ Goviewweeeeeeeeeeeeeeeereverweacocreereeeeeeeeeeeeees
viewsveerencementer

Page #206

AURAN
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय चवथा. पान १५६. greereamerekaceevanmoheroeineneecreateneneneweeeeeeeaveere है अर्थ-- श्रीजिनेंद्र हाच जो कल्पक्ष त्याचे दर्शन हे मनांत आणलेलें देणारे असे आहे. आणि सर्व ३ लोकांच्या संसारतापाचा नाश करणारे असून ह्या पृथ्वीवर उत्कृष्ट फलांनी ( दर्शन करणाऱ्याचे कल्याण है १ करणे ह्या फलांनी) गजबजून गेले आहे.
दर्शनं जिनसुकामगोरलं । कामितं भवति यत्प्रसादतः॥
दोग्धि दुग्धमपि वित्तकाम्यया । शुद्धमेव मन इत्युदाहृतम् ॥ ३६॥ अर्थ- मी श्रीजिनेंद्ररूपी जी कामधेनु तिचे दर्शन केले झणजे पुरे आहे. कारण, माझे सर्व मनोरथ श्रीजिनेंद्ररूपी कामधेनूच्या कृपेनें सफल होणारे आहेत. ही कामधेनु अशी आहे की, भव्यजीवाने । द्रव्याच्या इच्छेने तिची धार काढली असतां ती धार काढणाराचें अंतःकरण शुद्ध करते ह्मणजे त्याची द्रव्यतृष्णा दूर करते.
दर्शनं जिनपयोनिधे शं। सौख्यमौक्तिकसमूहदायकम् ॥
सद्धनं गुणगभीरमुत्तमं । ज्ञानवारिविपुलप्रवाहकम् ।। ३७॥ ___ अर्थ- श्रीजिनेंद्ररूपी समुद्राचे दर्शन हे सौख्यरूपी मौक्तिकांना देणारे आहे. आणि ज्ञानरूपी उदकाची पुष्कळ दृष्टि करणारा असा जो सद्गुणरूपी उत्तम मेघ त्यालाही देणारे आहे.
__ अद्याभवत्सफलता नयनद्वयस्य । देव त्वदीयचरणाम्बुजवीक्षणेन ॥
PawaoMMMMMMMMeU0a

Page #207

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय चवथा. पान १५७.
rexaneres
अथ त्रिलोकतिलक प्रतिभासते मे । संसारवारिधिरयं चुलकप्रमाणः ॥ ३८ ॥ अर्थ- हे देवा! आज तुझ्या चरणकमलांच्या दर्शनानें माझ्या दोनी डोळ्यांची सफलता झाली. प्रभो! आज मला हा संसारसमुद्र पसाभर पाण्याप्रमाणे भासूं लागला आहे. किसलयितमनल्पं त्वद्विलोकाभिलाषात् । कुसुमितमतिसान्द्रं त्वत्समीपप्रयाणात् ॥ मम फलितममन्दं त्वन्मुखेन्दोरिदानीं । नयनपथमवासादेव पुण्यद्रुमेण ॥ ३९ ॥
अर्थ - हे देवाधिदेवा! माझ्या पुण्यरूपी वृक्षाला - तुझें दर्शन करण्याची जी मला इच्छा झाली तीमुळे कोमल पार्ने आल्याप्रमाणे झाले आहे. [ह्मणजे तुझ्या दर्शनाची मला जी इच्छा झाली ती माझ्या पुण्यरूपी वृक्षाची पालवी होय. ] त्या इच्छेमुळे तुझ्याजवळ माझें येणें झाल्यानें त्या वृक्षाला फुलांचा बहार आल्यासारखे झालें आहे. ( तुझ्या चरणाजवळ येणें हें पुण्यवृक्षांचीं फुलें होत. ) आणि तुझा मुखचंद्र ह्या वेळीं माझ्या दृष्टीस पडल्यानें त्या वृक्षाला फलें आल्याप्रमाणें झालें आहे. ( तुझ्या मुखचंद्राचें दर्शन हैं पुण्यवृक्षाचें फल होय. )
शर्वरीषु शशिना प्रयोजनं । भास्करेण दिवसे किमीश्वर ॥
ReReservesenererererere
enererererer

Page #208

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय चवथा. पान १५८.
wwwwwever
222
त्वन्मुखेन्दुदलिते तमस्तते । भूतलेऽत्र तकयोस्तु का स्तुतिः ॥ ४० ॥
अर्थ- हे प्रभो! अंधकाराने ( अज्ञानानें ) व्याप्त झालेले हे भूतल, जर तुझ्या मुखचंद्रानें प्रकाशमान (ज्ञानवान् ) होत आहे, तर रात्रीच्यावेळी चंद्राचे काय प्रयोजन आहे? आणि दिवसा सूर्याचें तरी काय प्रयोजन आहे ? कांहीं नाहीं. कारण, त्यांचे कांहीं कार्यच जगांत राहिलें नाहीं. ह्मणून, त्यांची स्तुति । करण्यांत कांहींच अर्थ नाहीं.
अमितगुणगणानां त्वद्वतानां प्रमाणं । भवति समधिगन्तुं यस्य कस्यापि वाञ्छा ॥
प्रथममपि सतायोम कत्यगुलं स्या । दित्ति च सततसंख्याभ्यासमङ्गीकरोतु ॥ ४१ ॥ अर्थ- हे नाथा ! तुझ्या ठिकाणी असलेल्या असंख्य गुणांचं प्रमाण समजावे अशी जर कोणाला इच्छा होईल; तर, त्यानें प्रथम आकाश किति अंगुर्ले लांब आहे तें मोजण्याकरितां संख्येचा अभ्यास करावा. तात्पर्य- आकाश किती अंगुले लांब आहे ह्याची संख्या समजणें जसें शक्य नाहीं, त्याप्रमाणें, तुझ्या गुणांची संख्या समजणेही शक्य नाहीं.
देव त्वदंधिनखमण्डलदर्पणेऽस्मि । नध्यें निसर्गरुचिरे चिरदृष्टवक्रः ॥
श्रीकीर्तिकान्तिधृतिसङ्गमकारणानि । भव्यो न कानि लभते शुभमङ्गलानि ॥ ४१ ॥ अर्थ- हे देवा! स्वभावतःच सुंदर असलेल्या आणि पूज्य अशा ह्या तुझ्या चरणनखरूपी दर्पणांत जो

Page #209

सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय चवथा. पान १५९. KeeeeeeeeeeeeeeeeecomeneracoercenewsvA भव्यजीव फार वेळ आपले मुख अवलोकन करतो (तुझ्या चरणावर जो फार वेळ नम्र होतो;) तो भव्यजीव, संपत्ति, कीर्ति, कांति आणि धृति (धैर्य) ह्यांच्या प्राप्तीची कोणती मंगल साधनें मिळवीत नाही?? सर्व साधने मिळवितो. ह्मणजे श्रीजिनेंद्राचे दर्शन करणाऱ्या मनुष्याच्याजवळ संपत्ति, कीर्ति, कांति आणि धृति, ह्या प्राप्त होण्याची सर्व साधनें आपोआप चालून येतात.
त्वदर्शनं यदि ममास्ति दिने दिनेऽस्मिन् । देव प्रशस्तफलदायि सदा प्रसन्नम् ॥ कल्पद्रुमार्णवसुरग्रहमन्त्रविद्या-चिन्तामणिप्रभृतिभिर्न हि कार्यमस्ति ।। ४२॥ अर्थ- भगवन् ! विपुल फल देणारे आणि सर्वदा आनंदमय असें हैं तुझें दर्शन जर मला प्रतिदिवशी होईल, तर कल्पवृक्ष, समुद्र, देव, ग्रह, मंत्र, विद्या, चिन्तामणि वगैरेच्या योगानें माझें कांहींच काम नाही. कल्पवृक्ष वगैरे इच्छितफल देणाऱ्या वस्तूंची मला मुळीच गरज नाही.
जिनपूजाक्रम. इति संस्तुत्य देवं तमुपविश्य जिनाग्रतः भार्यायै याचितं वस्तु पानीयाक्षतचन्दनम् ॥४३॥ पुष्पं नैवेद्यदीपांश्च धूपं फलमतः परम् ॥
समालोक्य च संशोध्य पूजा कार्या सुबुद्धितः॥४४॥ eneverweceneeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeer
reOAUNew
revN000288000

Page #210

veerencesraaNAR
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय चवथा. पान १६... Precaceeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeee & अथे- ह्याप्रमाणे श्रीजिनेंद्राची स्तुति करून त्याच्या अग्रभागी बसावें. नंतर आपल्या पत्नीजवळ मागि-४
तलेले पाणी, अक्षता, गंध, फुलें, अनेक नैवेद्य, दीप, धूप आणि फल हे पदार्थ जीवजंतु त्यांत आहे की ६ काय! हे समजण्याकरितां नीट तपासून पाहून, शुद्धमनानें प्रभूची पूजा करावी.
आव्हानं स्थापनं कृत्वा सन्निधीकरणं तथा ॥
पञ्चोपचारविधितः पूजनं च विसर्जनम् ॥४५॥ 8 अर्थ- पूजा करतांना प्रथम श्रीजिनेंद्राचे आवाहन (बोलावणे) करावें. नंतर आपल्या पुढे असलेल्या प्रतिमेच्या ठिकाणी श्रीजिनेंद्राचे स्थापन करावें. मग सनिधीकरण (पूजा होईपर्यंत प्रतिमेच्या ठिकाणी रहाण्याची प्रार्थना) करावे. मग त्याची पंचोपचारानें पूजा करून विसर्जन करावें.
गर्भागारे जिनेन्द्राणां कृत्वा पूजां महोत्सवैः॥ स्तुतिं स्तुत्या परं भक्त्या नमस्कारं पुनःपुनः ॥ ४६॥ कृत्वा मण्डपमध्येऽत्र वेदिकां च समागमेत् ॥
जिनस्य दक्षिणे भागे दर्भासनमुपाश्रयेत् ॥ ४७॥ __ अर्थ- ह्याप्रमाणे गर्भागारांत श्रीजिनेंद्राची पूजा मोठ्या उत्साहाने करून, आणि अनेक स्तोत्रांनी त्याची स्तुति करून वारंवार नमस्कार करावेत. नंतर मंडपाच्या मध्यभागी असलेल्या कट्याजवळ यावे, आणि
aeeeeevNAVANAWAGAR

Page #211

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय चवथा.
~~N~~ren
जिनेंद्राच्या उजव्या बाजूस दर्भासनावर बसावें.
पान १६१.
वनिताहस्ततो वाऽन्यशिष्यहस्तान्तथाऽपि च ॥ गृहीत्वा त्वर्त्तनाद्रव्यं पूजयेज्जिननायकम् ॥ ४८ ॥
अर्थ— नंतर स्वस्त्रीकडून किंवा शिष्याकडून अथवा दुसऱ्या कोणाकडून आणविलेलें पूजाद्रव्य ( पूजेचे पदार्थ ) घेऊन, त्या ठिकाणीं पुढीलप्रमाणे श्रीजिनेंद्राची पूजा करावी.
पञ्चवर्णैर्महाचूर्णै रङ्गवल्लीं समालिखेत् ॥ कदलीसल्लकीस्तम्भैरिक्षुदण्डैः सतोरणैः ॥ ४९ ॥ घण्टाचमरसम्भूषैर्भूषयेजिनवेदिकाम् || पूर्णकुम्भाचैनाद्रव्यदर्भाश्च वामभागतः ॥ ५० ॥ गन्धकुट्यां जिनेन्द्रस्यं प्रतिमां च निवेशयेत् ॥ सिद्धचक्रस्य यन्त्रं च पूजयेद्गुरुपादुकाम् ॥ ५१ ॥ सहस्रनाम देवस्य पठेत्तावद्विधानतः ॥ सकलीकरणं कृत्वा शोधयेन्निजदेहकम् ॥ ५२ ॥ गन्धपुष्पाक्षतेस्तोयैः पूजाद्रव्याणि शोधयेत् ॥ पूजोपकरणस्तोमं शोधच्छुचिभिर्जलैः ॥ ५३ ॥
अर्थ — पांच रंगांच्या निरनिराळ्या चूर्णानें रंगवल्ली काढावी. केळी किंवा सळई ह्यांचे खांब, उंस, तोरण, घांट, चवऱ्या आणि अनेक प्रकारचीं भूषणें ह्यांच्या योगानें ती वेदिका (कट्टा ) सुशोभित करावी.

Page #212

DeseeMU
सोमसेनकृत जैवर्णिकाचार, अध्याय चवथा. पान १६२. MameeMereMeaveeneraameereneaaseewwwvoeveaven पाण्याची घागर, पूजेचे पदार्थ आणि दर्भ हे आपल्या डाव्या हाताकडे ठेवावेत. मग गंधकुटीच्या ठिकाणी श्रीजिनेंद्राच्या प्रतिमेचे स्थापन करावें. सिद्धचक्राचे यंत्र आणि गुरूच्या पादुका ह्यांची पूजा करावी. ४ १ श्रीजिनाचे सहस्रनाम स्तोत्र पठण करावें. सकलीकरण करून आपल्या देहाची शुद्धि करावी. गंध, फुलें, १ अक्षता वगैरे पूजेचे पदार्थ पाण्याने शुद्ध करावेत. तसेंच आणखी पूजेला लागणारी सामग्रीही पाण्याने धुवून शुद्ध करावी.
तत ईशानंदिग्भागे वास्तुवायुकुमारकान् ॥ मेघाग्निनागदेवाश्च भूमिशुद्धिविधायकान् ॥५४॥ दर्भाम्बुवन्हिभिः शुद्धैर्भूमि संशोध्य पूजयेत् ॥ महावाद्यनिनादेन पुष्पांजलीभिरञ्जसा ॥५५॥ शिष्या विद्यागुरूंश्चात्र सार्घ्यदानेन तर्पयेत्॥
अग्निकोणे क्षेत्रपालं गुडतैलैश्च पूजयेत् ॥५६॥ अर्थ- मग ईशान्येकडच्या बाजूस भूमिशुद्धि करणाऱ्या वास्तुदेवता आणि वायुकुमार, मेघकुमार, १ आग्निकुमार आणि नागकुमार ह्यांची पूजा करावी. पूजा करण्याच्या अगोदर दर्भ, पाणी आणि अग्नि यांच्या योगाने भूमीची शुद्धता करावी. आणि नंतर पूजा करावी. पूजेच्या वेळी मोठमोठी वाचे vedeveereperacaeroeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeechcreek
DEAVOURINVOUR
Measu

Page #213

Waveeeeeeeeee
सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय चवथा. पान १६३. ameroennoneeeeeeeeeeeeeeeeeeeeserveerwearneeeeeeeeeeeem ६ वाजवावीत. देवावर पुष्पांजलि घालावी. याच ठिकाणी आपल्या विद्यागुरूंला अर्घ्य देऊन त्यांची पूजा करावी. नंतर आग्नेयेकडील बाजूस गूळ आणि तेल या द्रव्यांनी क्षेत्रपालाची पूजा करावी.
ईशानदिशि नागाँश्च क्षीरैरञलिपूरितैः॥
आभिः पुण्याभिरित्यादि श्लोकेन भुवमर्चयेत् ॥५७॥ १ अर्थ-ईशान्यदिशेला जी नागकुमारांची पूजा सांगितली ती ओंजळभर पाण्याने करावी. आणि "आभिः पुण्याभि" इत्यादिश्लोकानें ( हा श्लोक पुढे आहे) भूमीची पूजा करावी.
आभिः पुण्याभिरद्भिः परिमलबहलेनामुना चन्दनेन । श्रीद्विक्पेयै-ए-रमीभिः शुचिसदकचयैरुद्गमैरेभिरुद्धैः॥ हृयैरेभिनिवेद्यैर्मखभवनमिमैर्दीपयद्भिः प्रदीपै-।
धूपैः प्रेयोभिरेभिः पृथुभिरपि फलैरेभिरर्चामि भूमिम् ॥ ५८॥ "आभिः पुण्यामि" इत्यादि श्लोकानें भूमीचे पूजन करण्यास वरील श्लोकांत सांगितले आहे, तो श्लोक हाच होय. हा श्लोक ह्मणून, जल, गंध, पुष्प, अक्षता, नैवेद्य, दीप, धूप आणि फल ह्या पदार्थाच्या योगानें भूमीची पूजा करावी.
ततः श्रुतं गुरु सिद्धं यक्षान्यक्षीश्च देवताः॥ verseenerwserseverawasawareaseerveevaaneecast
e asUCg

Page #214

MovieAVABBANANANCE
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय चवथा. पान १६४.
verseyemaveeeeeeeeeeeeeeneti
पूजयद्विधिवद्भक्त्या दीर्घया दम्भवर्जितः ॥ ५९॥ १ अर्थ-नंतर शास्त्र, गुरु, सिद्ध, यक्ष आणि यक्षी ह्या देवतांची पूजा यथाविधि मोठ्या भक्तीने करावी. १ पूजा करतांना दांभिक वृत्ति असू नये.
आभरणधारण. जिनांघ्रिचन्दनैः स्वस्य शरीरे लेपमाचरेत् ॥ यज्ञोपवीतसूत्रं च कटिमेखलया युतम् ॥ ६ ॥ मुकुटं कुण्डलद्वन्दं मुद्रिकां करकङ्कणम् ॥ बाहुबन्धांघ्रिभूषे च वस्त्रयुग्मं च तत्परम् ॥ ६१॥ जिनांघ्रिस्पर्शितां मालां निर्मलां कण्ठदेशके ।।
ललाटे तिलकं कार्य तेनैव चन्दनेन च ॥१२॥ ___ अर्थ- श्रीजिनेंद्राच्या चरणावरील गंधाने आपल्या अंगाला लेप करावा. तसेच यज्ञोपवीत, कमरेची, मेखला, मुकुट, कुंडले, बोटांतील अंगठ्या, हातांतील कडे वगैरे दागिने, दंदांत घालावयाचे दागिने, पायांत घालावयाचे साखळ्या वगैरे दागिने आणि अंगांवर घेण्याची वो ह्या सर्व पदार्थाना श्रीजिनेंद्राच्या चरणां-3 वरील गंध लावावें. श्रीजिनेंद्राच्या चरणांचा जिला स्पर्श झाला आहे अशी पुष्पमाला आपल्या कंठांत धारण assemercenseenereaseeeeeeeeeeeeeeeeeeesandhenenereacnewsok
wheelerversUNAVABOVil

Page #215

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय चवथा. पान १६५. 220VMeroenovoecemGMAVVAVe करावी. आणि त्या भगवंताच्या चरणाचा स्पर्श झालेलें गंध आपल्या कपाळास लावावं.
तिलकाचे प्रकार. आतपत्रं तथा चक्रं अर्धचन्द्र त्रिशूलकम् ॥
मानस्तम्भस्तथा सिंहपीठकं चेति षाविधम् ॥ ६३ ॥ अथे-छत्राकार, चक्राकार, अधेचंद्राकार, त्रिशूलाकार, मानस्तंभाकार आणि सिंहासनाकार असे गंध लावण्याचे सहा प्रकार आहेत.
छत्रत्रयमिति स्मृत्वा आतपत्रमुदाहृतम् ॥ धर्मचक्रमिति स्मृत्वा चक्राकारं च कारयेत् ॥ ६४ ॥ पाण्डुशिलेति संस्मृत्य अर्धचन्द्रं विनिर्मितम् ॥ रत्नत्रयमिति ज्ञास्वा त्रिदण्डं तिलकं स्थितम् ॥ ६५॥ मानस्तम्भाकृति कार्य मानस्तम्भाभिधानकम् ॥
सिंहासनं जिनेन्द्रस्य संस्मृत्य सिंहविष्टरम् ॥६६॥ अर्थ- श्रीजिनेंद्राच्या तीन छत्रांचे स्मरण करून छत्राकार गंध लावावें. धर्मचक्राचे स्मरण करून चक्रा-2 कार गंध लावावें. तीर्थंकराच्या जन्माभिषेकाच्या वेळी असलेल्या शुभ्रशिलेचे स्मरण करून अर्धचंद्राकार है arcemewwesencneveraveeeeeeeencawimwwweeaawacocal
Vers000
Move

Page #216

सीमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय चवथा. पान १६६. BOERcirea acasacosavacaracara venerem गंध लावावें. रत्नत्रयाचे स्मरण करून त्रिशूलाकार गंध लावावें. मानस्तंभाचे स्मरण करून मानस्तंभाकार गंध लावावे. आणि श्रीजिनेंद्राच्या सिंहासनाचे स्मरण करून सिंहासनाकार किंवा पीठाकार गंध लावावें
तिलकाची स्थाने, आतपत्रार्धचन्द्रे वा यदा भाले धृते तदा ॥
वक्षसि भुजयोः कण्ठे त्रिशूलाकृतिमादिशेत् ॥ ६७ ॥ __ अर्थ- ज्यावेळी कपाळावर अर्धचंद्राकार किंवा छत्राकार गंध लाविले असेल, त्यावेळी ऊर, दोनी बाहर आणि कंठ ह्यांवर त्रिशूलाकार गंध लावा.
भाले स्तम्भ तथा पीठं भुजादौ स्वस्तिकं तदा ॥
त्रिदण्डमथवा चक्रं तदाकृति तथा भवेत् ॥ ६८ ॥ 2 अर्थ-- कपाळावर जेव्हां स्तंभाकार किंवा पीठाकार गंध लाविले असेल त्या वेळी बाहू वगैरे ठिकाणी स्वस्तिकाकार, त्रिशूलाकार अथवा चक्राकार गंध लावावे.
सर्वाङ्गलेपनं प्रोक्तं सर्वेषु तिलकेषु वा ॥
तदुपरि त्रिशुलाद्यानाकारान्परिचिन्तयेत् ॥ ६९ ।। * अर्थ- कपाळास कोणत्याही प्रकारचा तिलक लावावयाचा असला तथापि सर्वांगाला गंध लावून त्यावर? Neemeneracemeneracoomcaerearercaneerviwosessemeramenenes
Macreeeeeeeeeeeeeg

Page #217

सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय चवधा. पान १६७.
त्रिशूल वगैरे आकाराचे गंध लावावे.
तिलकाच्या आकृति. आतपत्रं त्वर्धचन्दं तिर्यग्रेख प्रकीर्तितम् ॥ त्रिदण्डं मानिकस्तम्भमूर्ध्वरेखमुदाहृतम् ।। ७० ॥ सिंहपीठं तथा चक्रं वर्तुलं वर्तुलाकृति॥
स्तम्भश्चैकांगुलव्यासो व्यंगुलोऽप्यथवा भवेत् ॥ ७१॥ अर्थ- छत्र आणि अर्धचंद्र ह्या आकृति आडव्या रेषेच्या आहेत. त्रिशूल आणि मानस्तंभ या दोन आकृति उभ्या रेषेच्या आहेत. सिंहासन आणि चक्र ह्या दोन आकृति वर्तुलाकार आहेत. स्तंभाकृति ही, एक बोट किंवा दोन बोटें रुंद असावी.
अङ्गुलं विष्टरब्यासे चतुरङ्गुलमेव वा ॥ भूकेशयोश्च संव्याप्य विशालं स्तम्भविष्टरम् ॥ ७२ ॥ चक्रं तथैव विज्ञेयं त्रिदण्डं केशसंगतम् ॥
आतपत्रं स्वर्द्धचन्द्र रागिणां सुखकारणम् ।। ७३ ॥ अर्थ-सिंहासनाकार लाविलेल्या गंधाचा व्यास एक अंगुल किंवा दोन अंगुले असावा. आणि स्तंभ Powevasaerwecemenercenesenceerencecrerentencesents

Page #218

NIVAJIVAMANNAPAN
सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय चवथा. पान १६८.. ERSaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaeeeeeeeeeeeeeeeen १ सिंहासन आणि चक्र ह्या आकृतीचे गंध, भुवयांच्या केसावरूनही येईल, इतके मोठे लावावें. त्रिशूलाकार
गंध भुवयांच्या केसावर येऊ देऊ नये. केसाजवळ असावें. छत्र आणि अर्धचंद्र ह्या आकृति, विषयी १ लोकांना संतोष देणाऱ्या आहेत.
सर्वांगे रचना कार्या विकारपरिवर्जिता॥
भुजयो लदेशे वा कण्ठे हृद्युदरेऽपि च ॥ ७४ ॥ ६ अर्थ- ह्या वर सांगितलेल्या गंधाच्या आकृति सर्वांगावर न बिघडू देता लावाव्यात. मणजे । दोन भुज, कपाळ, गळा, ऊर आणि पोट ह्या सहा स्थानांवर लावाव्यात.
चतुर्वणांचे तिलकभेद. अर्धचन्द्रातपत्रे तु कुर्वन्ति क्षत्रियाः पराः॥ स्तम्भं पीठं तथा छत्रं ब्राह्मणानां शुभप्रदम् ।। ७५॥ मानस्तम्भ तथा छत्रं वैश्यानां तु सुखप्रदम् ॥
शूद्राणां तु भवेच्चक्रमितरेषां विदण्डकम् ॥ ७६ ॥ अर्थ- क्षत्रियांनी अर्धचंद्र आणि छत्र ह्या आकृतीचें गंध लावावें. ब्राह्मणांनी मानस्तंभ, सिंहासन किंवा छत्र ह्या आकृतीचें लावावे. ते त्यांना मंगलकारक आहे. मानस्तंभ आणि छत्र ह्या आकृतीचे गंध

Page #219

क्षत्रिय .
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय चवथा. पान १६९. RSARVAJASwaviwooviwwweeeeeeeeeeeeees ४ वैश्यांनी लावावे. शूद्रांनी चक्राकार गंध लावावे, आणि इतर लोकांनी त्रिशूलाकार लावावें.
क्षत्रियवैश्यविप्राणां योषितां तिलकं स्मृतं ॥
अर्धचन्द्रस्तथा छत्रं तिर्यग्रेखाचतुष्टयम् ॥ ७७॥ ___ अर्थ-- क्षत्रिय, वैश्य, ब्राह्मण आणि त्यांच्या स्त्रिया ह्यांनी तिलक अवश्य लावावा. तो अर्धचंद्राकार किंवा छत्राकार तिलकाच्या आडव्या चार रेघा असाव्यात.
त्रैवर्णिकाचे तिलकाचे पदार्थ. योषितां सर्वशद्राणां स्तम्भं पीठं त्रिदण्डकम् ॥
चन्दनकुकुमश्रेष्ठद्रव्यस्त्रिवर्णके स्मृतम् ॥ ७८ ॥ 8 अर्थ-शूद्र आणि त्यांच्या स्त्रिया ह्यांनी स्तंभाकार, सिंहासनाकार किंवा त्रिशूलाकार तिलक धारण करावा. वैवर्णिकांनी लावावयाचे गंध चंदन, केशर किंवा दुसरी उंची सुगंध द्रव्ये ह्यांचे असावे.
__ शूद्राच्या तिलकाचे पदार्थ. निम्बकाष्ठमृदा वाऽथ शूद्राणां शुभ्रभस्मना ।
सिन्दूरैर्वा निशाचूर्णैः सर्वासां योषितां वरम् ।। ७९ ॥ 2 अर्थ-लिंबाचे खोड किंवा मृत्तिका अथवा पांढरी राख ह्यांचा तिलक शूद्रांनी धारण करावा. सर्वawareasoooooooooooosawarsawesomeowesses
MoreMercedene

Page #220

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय चवथा. पान १७०.
IAN
वर्णांच्या स्त्रियांनी सिंदर किंवा हळदीची पूड ह्यांचा तिलक धारण करावा, हे फार उत्तम आहे.
अक्षतधारण. सुगन्धलेपनस्योवं मध्यभालं धरेगृही॥
अगुलाग्रमिते देशे जिनपादार्चिताक्षतान् ॥८॥ १ अर्थ- कपाळाला गंध लावल्यावर कपाळाच्या मध्यभागी अंगुलीच्या अग्राइतक्या जाग्यांत जिनपूज-१ नाच्या अक्षता गृहस्थानें धारण कराव्यात.
गंधलेपनाचा महिमा. ब्रह्मनो वाऽथ गोनो वा तस्करः सर्वपापकृत् ॥
जिनाधिगन्धसम्पान्मुक्तो भवति तत्क्षणात् ॥ ८१॥ 5 अर्थ- ब्रह्महत्या, गोहत्या, चोरी अथवा कोणतीही पातकें करणारा असा जरी मनुष्य असला, तथापि
त्याने श्रीजिनेंद्राच्या चरणांचा स्पर्श ज्याला झाला आहे असें गंध आपल्या अंगास लाविलें असतां, है तो त्याच क्षणी सर्वपातकांपासून मुक्त होतो.
गंध लावण्याच्या बोटांची फलें.
अङ्गुष्ठः पुष्टिदः प्रोक्तो यशसे मध्यमा भवेत् ॥ Sasanavaveeraveenetweeteneraceercournercoswwere

Page #221

सोमसेनकृत बैवर्णिकाचार, अध्याय चवथा. पान १७१. Preranamooveeeeecaravasaveteneraeaantavaaneeses
अनामिका श्रियं दद्यान्मुक्तिं दद्यात्प्रदेशिनी ॥ ८२॥ १ अर्थ-अंगठा पुष्टी देणारा आहे. मधले बोट कीर्ति देणारे आहे. अनामिका हे बोट संपत्ति देणारे आहे. आणि अंगठ्याजवळचे बोट मोक्ष देणारे आहे. असे शास्त्रकारांनी सांगितले आहे.
__ श्रीकामः पुष्टिकामो वा यथेष्टं तिलकं चरेत् ॥
अभ्यंगोत्सवकाले तु कस्तूरीचन्दनादिना ॥ ८३ ॥ अर्थ-- संपत्तीची किंवा पुष्टीची इच्छा करणाऱ्या मनुष्याने पाहिजे तसा तिलक लावावा. आणि तेल अंगास लावून स्नान केले असता किंवा काही उत्सव असतां कस्तूरी, चंदन वगैरे पदार्थांचा तिलक लावावा.
तिलकावांचून न करावयाची कृत्त्ये. जपो होमस्तथा दानं स्वाध्यायः पितृतर्पणम् ॥
जिनपूजा श्रुताख्यानं न कुर्यात्तिलकं विना ॥ ८४॥ अर्थ- जप, होम, दान, स्वाध्याय, पितृतर्पण, जिनपूजा आणि शास्त्राचे व्याख्यान ह्या क्रिया तिलक धारण केल्यावांचून करूं नयेत.
वस्त्रयुग्मं यज्ञसूत्रं कुण्डले मुकुटस्तथा ॥
मुद्रिका कंकणं चेति कुर्याचन्दनभूषणम् ॥ ८५॥ Presenteenerencecaceesroceeracresantaravasanmaneaanese

Page #222

eeroeneeeeeeeeeeaveMOUB
सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय चवथा. पान १७२. है अर्थ- अंगावरील दोनी वस्त्रे, यज्ञोपवीत, कुंडले, मुकुट (शिरोभूषण) अंगठ्या, आणि हातांतील? है कडे ह्या सर्व वस्तु गंध लावून सुशोभित कराव्या.
ब्रह्मग्रन्थिसमायुक्तं दर्भेस्त्रिपञ्चभिः स्मृतम् ॥
मुष्ठ्यग्रं वलयं रम्यं पवित्रमिति धार्यते ॥ ८६ ॥ अर्थ-तीन अथवा पांच दर्भ घेऊन त्यांना ब्रह्मग्रंथि करून त्या ब्रह्मग्रंथीतून बाहेर आलेले दर्भाचे ? शेंडे चार अंगुले लांब सोडावेत, ह्याप्रमाणे केले असता त्या दर्भाची पुढे वलयामध्ये गांठ आणि खाली शेंडे अशी आकृति होते. ह्यास पवित्र असें ह्मणतात. हे पवित्र अनामिका ह्या बोटांत धारण करावे.
एवं जिनांधिगन्धैश्च सर्वांगं स्वस्य भूषयेत् ॥
इन्द्रोऽहमिति मत्वाऽत्र जिनपूजा विधीयते ॥ ८७॥ ___ अर्थ- याप्रमाणे जिनबिंबाच्या पायावरील गंधाने आपले सर्व अंग (ठिकठिकाणच्या अलंकारांच्या ऐवजी गंधलेपन करून ) भूषित करावें. आणि येथे मी इंद्र उभा आहे अशी भावना करून जिनपूजा करावी.
श्रीपीठस्थापन. पाण्डुकाख्यां शिलां मत्वा श्रीपीठं स्थापयक्रमात ॥ मध्ये श्रीकारमालेख्य दर्भाक्षतजलैः शुभैः॥८॥
evenvoceae

Page #223

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय चवथा. पान १७३.
so
NNNNNN
अर्थ- मेरुपर्वतावर इंद्रानें जेथें जिनेंद्रास जन्माभिषेक केला, ती पांडुक नांवाची शिला हीच होय. अशी भावना करून; श्रीपीठ स्थापन करून त्यामध्यें ' श्री ' हे अक्षर लिहावें आणि त्या श्रीकारसहित पीठाची अष्टद्रव्यांनी पूजा करावी.
प्रतिमास्थापन.
ततो मङ्गलपाठेन प्रतिमां तव चानयेत् ॥
सिद्धादीनां च यन्त्राणि स्थापयेन्मन्त्रयुक्तितः ॥ ८९ ॥
अर्थ - त्यानंतर त्या पीठावर मंगलपाठ ( स्तुतिस्तवन) उच्चारीत जिनप्रतिमा स्थापन करावी आणि त्याचप्रमाणे सिद्धचक्र वगैरे यंत्रांचीहि मंत्रसहित स्थापना करावी.
प्रक्षाल्य जिनबिम्बं तत्सुगन्धैर्वासितैर्जलैः ॥
आव्हानं स्थापनं कृत्वा सन्निधानं तथैव च ॥ ९० ॥ ततः पञ्चगुरुमुद्रां निवृत्य परिदर्शयेत् ॥ ततः पाद्यविधिं कृत्वा जलैराचमयेज्जिनम् ॥ ९१ ॥ ततो नीराजनं कृत्वा पूजयेदष्टधार्चनैः ॥ भस्मोदनशलाकागोमयपिण्डनिराजनां ॥ ९२ ॥
Depen

Page #224

सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय चवथा. पाम १७१.
8 अर्थ- श्रीपीठावर जिनविंच स्थापन करितांना त्या बिंदास आव्हान स्थापन संनिधापन वगैरे विधि मंत्रपूर्वक करूनः तें विंच सुगंधयुक्त जलांनी प्रक्षालित करावे. त्यानंतर आपल्या हस्ताची पंचगुरुमुद्रा करून ती मुद्रा प्रतिमेपुढे तनिवार फिरवून दाखवावी. त्यानंतर प्रतिमेस पाय ( कमळाची मुळी, पांढप्यार ९मोहऱ्या, दूर्वा आणि अक्षता मिळून अर्पण करणे यास पाद्य ह्मणतात.) देऊन, जलाने आचमन करवावें ह्मणजे १ प्रतिमेच्या मुखास तीनवार उदक द्यावे. त्यानंतर नीराजनविधी करून, अष्टद्रव्यांनी पूजा करावी. शुद्धगोमयाचे भस्म, भात, दर्भाच्या कांड्या, गोमय ( अंतराळी धरलेले गाईचे शेण ) पिंड (पंचवर्ण भाताचें पिंड) इत्यादि द्रव्यांनी नीराजन करावे. ह्मणजे ही द्रव्ये देवावरून उतरून टाकावी.
चतुष्कोणेषु कुम्भांश्च मालाचन्दनचर्चितान् ॥
फलपल्लववक्रस्थान्ससूत्रान्स्थापयक्रमात् ।। ९३ ॥ अर्थ- श्रीपीठासमोर चौरंगावर च्यारी कोणांत पुष्पमाळा व चंदनतिलक यांनी युक्त व ज्यांच्या मुखावर फळे आणि पाने ठेविली आहेत असे चार कुंभ क्रमाने स्थापन करावे.
__ अध्यः सम्पूज्य कुम्भांस्तांस्ततो दिक्पालकान्दश।
अर्घ्यपाद्यादिभिर्यज्ञभागबल्यादिभिर्यजेत् ॥ ९४ ॥ १ अर्थ- त्या कुंभाची अर्थ्यांनी पूजा करून, नंतर दहा दिक्पाल देवांची अर्घ्य, पाद्य, यज्ञोपवीत, बलि

Page #225

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय चवथा. पान १७५. Fareweverecasaamereccceecenearesasaram १ वगैरे देऊन पूना करावी.
कलशस्थापन. ततः पुष्पाञ्जलिं दत्वा वाद्यनिर्घोषनिर्भरैः॥
उध्दृत्य कलशान्पूस्तिजलैः स्नापयेजिनम् ॥१५॥ ___ अर्थ-नंतर पूजेच्या भूमीवर पुष्पांजलि देऊन, अनेक वाद्यांचा घोष चालू असतांना, स्थापन केलेल्या नऊ कलशांपैकी च्यार कलश सोडून मधले चार कलश उचलून त्यांतल्या जलांनी जिनबिंबास अभिषेक करावा.
पंचामृताभिषेक. इक्षुरसभृतः कुम्भस्तथा घृतघटैः परैः ॥
दुग्धकुम्भैस्तथा दनः कुम्भैः संस्नापयेत्पुनः ॥ ९६ ॥ अर्थ- त्यानंतर उसाचा रस भरलेल्या कुंभांनी, त्यानंतर तूप भरलेल्या कलशांनी, त्यानंतर दुधाच्या कलशांनी आणि शेवटी दही भरलेल्या कलशांनी अभिषेक करावा, उसाचा रस मिळत नाही तेव्हां नारळाचा रस किंवा आंब्याचा रस अभिषेकास घेतात.
कोणकलशाभिषेक. सर्वौषधिरसैश्चापि चोध्दत्य श्रीजिनेश्वरम् ।।
accemen000Rememencovermentencestore
BeUARMA

Page #226

very
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय चवथा. पान १७६. Focaccerererererererererere concernene
कोणस्थैः कलशैर्देवं युक्त्या संस्नापयेत्ततः ॥ ९७॥ अर्थ- त्यानंतर सौषधींचा रस जिनप्रतिमेच्या सर्वांगास लावून ; सावर, पूर्वी स्थापिलेल्या च्यार ६ कोणांवरील च्यार कलशांतील जलांनी अभिषेक करावा. ( कंकोळ, मिरे, वेलदोडे, लवंग, श्रीखंड, कपूर, केशर, अगरु, तगर, देवदारु, जातिफल वगैरे पदार्थ पिमून पाण्यांत कालवून तयार करणे यास सौंषधिरस ह्मणतात.)
जिनपादोदकग्रहण. गन्धद्रव्यविमित्रैश्च जलैः संलापयेत्पुनः॥
पादोदकं जिनेन्द्रस्य प्रकुर्यात्स्वस्य मूर्धनि ॥९८॥ 3 अर्थ- त्यानंतर पुनः गंधद्रव्यांनी मिश्र अशा जलांनी जिनविंबास अभिषेक करावा आणि त्या प्रतिमेच्या पायाचे उदक आपल्या मस्तकी सिंपावें.
अष्टद्रव्यार्चन. वस्त्राञ्चलैस्तथागुच्य संस्थाप्य यन्त्रमध्यतः॥
पूजयेदष्टधा द्रव्यैर्निर्मलैश्चन्दनादिभिः॥ ९९ ॥ 1 अर्थ- त्यानंतर ती प्रतिमा वस्त्राच्या पदरांनी स्वच्छ पुसून पुनः त्या पीठयंत्रावर स्थापना करून निर्मल

Page #227

et
Coveheneveravas
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय चवथा. पान १७७. accoveeeeewancewwvoccereroeserve अशा जलगंधादि द्रव्यांनी अष्टप्रकारें पूजा करावी.
सिद्धयंत्रादिपूजन. ततः सिद्धादियन्त्राणि श्रुतं गुरुं च पूजयेत् ॥
यक्षयक्षीसुरान्सर्वान्यथायोग्यमभ्यर्चयेत ॥१०॥ अर्थ- त्यानंतर सिद्धचक्र वगैरे यंत्रे, शास्त्र, गुरु, यक्ष, यक्षी व सर्व देव यांची यथायोग्य पूजा करावी.
शेषधारण, विःपरीत्य जिनाधीशं भक्त्या नत्वा पुनः पुनः॥
जिनश्रीपादपीठस्थां शेषां शिरसि धारयेत् ॥१॥ ५ अर्थ- नंतर जिनेंद्राला तीन प्रदक्षिणा करून व भक्तीने पुनः पुनः नमस्कार करून जिनपीठावर असलेले गंध, अक्षता, पुष्प, वगैरे पदार्थ आपल्या मस्तकावर धारण करावेत.
होमाचा विधि. एवमाराधनां कृत्वा होमशालां ततो व्रजेत् ॥
समिधाद्यर्चनाद्रव्यं गृहीत्वा निजभार्यया ॥२॥ अर्थ- आतां होमाचा विधि सांगतों- वर सांगितल्याप्रमाणे पूजा झाल्यावर समिधा वगैरे होमद्रव्य Samosaceaaneeeeeeeeeeeereemeramersecseeeeeeeeeeeeeeeees
SAMPAVAG

Page #228

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय चवथा. पान १७८.
everer
आपल्या पत्नीच्या हातांत देऊन आपण होमशाळेत जावें.
लक्षणं होमकुण्डानां वक्ष्ये शास्त्रानुसारतः ॥ भट्टारकैकसन्धे दृष्ट्वा निर्मलसंहिताम् ॥ ३ ॥
अर्ध- एकसंधि भट्टारकाची निर्दोष अशी संहिता ( ग्रंथ ) पाहून व शास्त्राला अनुसरून प्रथम होमकुंडांचें लक्षण सांगतों.
होमकुंड स्थान. संशोधितमहीदेशे जिनस्य वामभागतः ॥ अष्टहस्तसुविस्तारा दीर्घा तथैव वेदिका ॥ ४ ॥ चतुःषष्ठ्यंशकान् कृत्वा चतुष्कोणे समांशकान् ॥ राक्षसांशान् परित्यज्य पश्चिमायां ततो दिशि ॥ ५ ॥ मनुष्यांशेषु तिर्यक्षु वेदिकां कारयेत्पराम् ||
तत्र श्रीजिननाथानां प्रतिमां स्थापयेत्पराम् ॥ ६ ॥
अर्थ - जिनेंद्राच्या डाव्या बाजूला शुद्ध भूमीवर आठ हात लांबीरुंदीचा एक कट्टा घालावा. त्या कट्ट्यावर ज्यांचे चारी कोपरे सारखे आहेत असे चबसष्ट भाग करावेत. त्यांपैकीं राक्षसांशाचा भाग टाकून
VANDED

Page #229

सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय चवथा. पान १७९. Freseneeeeeeerscreanteraceadeememewwermercersemenewveerenerg ४ देऊन पश्चिमेकडील बाजूस आडव्या असलेल्या मनुष्यभागावर एक वेदिका (लहान कट्टा) करावी
आणि त्या वेदिकेवर श्रीजिनेंद्राची प्रतिमा स्थापन करावी. [हे वरील चवसष्ट भाग आणि त्यांतील राक्षसांश वगैरे समजण्यास या ग्रंथाच्या शेवटची चित्रे पहावी.]
ततोऽग्रदेवभागेषु छन्नत्रयं निवेशयेत् ॥
चक्रलयं तथा यक्षयक्षीश्च स्वस्तिकं परम् ॥७॥ ६ अर्थ-त्या जिनमतिमेच्या अग्रभागी असलेल्या देवभागांवर छत्रत्रय, चक्रत्रय, यक्ष यक्षी आणि स्वस्तिक बांची स्थापना करावी.
ब्रह्मभागाँस्ततस्त्यक्त्वा देवमानुषभागयोः॥ पूर्वे ब्रह्मांशकात्तत्र कुण्डत्रयं तु कारयेत् ॥ ८॥ मध्ये कुण्डं वरं तेषां त्रयाणां क्रियते शृणु ॥
अरल्यगाधविस्तारं चतुरनं त्रिमेखलम् ॥९॥ अर्थ-त्या पूर्वीच्या मोठ्या वेदिकेवरील ब्रह्मभाग सोडून देव आणि मनुष्य ह्यांच्या भागांत ब्रह्मभागाच्या पूर्वेकडील बाजूस तीन कुंडे करावीत. त्यांपैकी मधले कुंड चतुष्कोण असून त्याची लांबी रुंदी आणि खोली एक एक मुंडा हात असावी. आणि त्या कुंडाच्या सभोवती तीन मेखला (कहे) कराव्यात. Pawanerwisewaaaaaaaaaaaaaaviwaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaal
acaaaveeMUVAVIVASIA

Page #230

सोमसेनकृत वैर्वाणकाचार, अध्याय चवथा.'
पान १८०.
त्रिकोणं दक्षिणे कुण्डं कुर्याद्वर्तुलमुत्तरे ॥ तत्रादिमेखला याश्चाप्यवसेयाश्च पूर्ववत् ॥ ११० ॥ भूताब्धिगुणमात्राः स्युर्मेखलाः प्रथमादयः ॥
nana~~~~reveren
मात्रायामं तथैतेषां कुण्डानामन्तरं भवेत् ॥ ११ ॥ अर्थ — त्या मधल्या कुंडाच्या दक्षिणेकडील बाजूला त्रिकोणी कुंड करावें. आणि उत्तरेकडील बाजूला वर्तुलाकार कुंड करावें. त्या दोनी कुंडालाही पहिल्या कुंडाप्रमाणेंच मेखला कराव्यात. त्यांपैकीं पहिल्या मेखलेची उंची आणि रुंदी पांच मात्रा असावी. ( हाताच्या अंगठ्याच्या पेन्यास मात्रा असें ह्मणतात ) त्याच्या वरील दुसऱ्या मेखलेची उंची व रुंदी चार मात्रा असावी. आणि त्यावरील तिसऱ्या मेखलेची उंची व रुंदी तीन मात्रा असावी. आणि प्रत्येक दोन कुंडांच्या मध्ये एक मात्रा अंतर असावें. परितो दिक्षु दिक्पालपीठिका: कुण्डवेदिकाम् ॥
ततः समर्च्य तत्सर्व संशोध्य च जलादिभिः ॥ १२ ॥
चतुरस्रं ततः कुण्डं त्रिकोणं तदनन्तरम् ॥
ततो वृत्तमपि प्रार्चेदम्भोधररसादिभिः ॥ १३ ॥
अर्थ - त्या कुंडांच्या भोवत्यानें अष्ट दिशांना आठ दिक्पालांचीं पीठें करावीत. नंतर जल वगैरेंच्या
reserves

Page #231

000000000000000
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय चवथा. पान १८१. ६ योगानें सर्वांची शुद्धता करून सर्वांची पूजा करावी. त्यात प्रथम चौकानी कुंड नंतर त्रिकोण कुंड आणि हूँ नंतर वर्तुल कुंड ह्याप्रमाणे क्रमाने शुद्धता व पूजा करावी.
तीर्थकृद्गणभृच्छेषकेवल्यन्त्यमहोत्सवे ॥ प्राप्य ते पूजनाङ्गत्वं पवित्रत्वमुपागताः ॥ १४ ॥ ते त्रयोऽपि प्रणेतव्याः कुण्डेष्वेषु महानयम् ॥
गार्हपत्याहवनीयदक्षिणाग्निप्रसिद्धया ॥१५॥ 5 अर्थ-तर्थिकर, गणधर आणि बाकीचे केवलीमुनि ह्यांच्या निर्वाणमहोत्सवात पूज्य झालेले आणि त्या योगाने पवित्रेला पावलेले असे तीन आग्नि त्या तीन कुडांत घालावेत. त्यांत पहिले जे चतुष्कोण कुंड, तें तीर्थंकरकुंड होय. त्यांतील अनीस गार्हपत्य असें नांव आहे. दुसरें त्रिकोण गणधरकुंड होय. त्यांतील अनीस आहवनीय असें, नांव आहे. आणि वर्तुलाकृति जें कुंड असते, तें केवलींचे कुंड होय. त्यांतील अग्नीस दक्षिणाग्नि ह्मणतात.
चतुष्कोणे चतुस्तम्भाः सल्लकीकदलीयुताः॥ घण्टातोरणमालाढ्या मुक्तादामविभूषिताः॥ १६ ॥ चन्द्रोपकयवारैश्च चामरैर्दपणैस्तथा ॥ धूपघटैः करतालैः केतुभिःकलशैर्युताः ॥१७॥
eMemeserMakeMISA
2

Page #232

AMAU
सौमसनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय चवथा. पान १८२. grengteneneteeneraceaeratesamesearschemesereeeeeesexeeg & अर्थ-मोठ्या वेदिकेच्या चारी बाजूस चार खांब, सळईची पाने व केळीचे खांब यांनी युक्त असे उभे करावेत. त्यांना घंटा, तोरणे व माला बांधाव्यात. मोत्यांचे घोस सोडून ते खांब सुशोभित करावेत.है त्यांच्यावरील चांदत्र्याला चंद्रोपक (यंत्राचे चित्र) लावावे. त्या खांबांवर यवार (तीळ पांढऱ्या है मोहया, जिरे, गहूं वगैरे मंगल धान्य ) ठेवावें. चपऱ्या, दर्पण धूपघट, करताल, पताका आणि कलश द्या मंगल वस्तु त्यांच्या जवळ असाव्यात.
एवं होमगृहं गत्वा पश्चिमाभिमुखं तदा ॥
उपविश्य क्रिया कार्या नमस्कारपुरस्सराः ॥१८॥ अर्थ- ह्याप्रमाणे होमगृह तयार करून त्यांत पश्चिमेकडे तोंड करून बसावें. आणि नमस्कार करून नंतर पूजा करण्यास आरंभ करावा. (या ठिकाणी देवाचे मुख ज्या दिशेकडे असेल ती पूर्वदिशा समजावी. अर्थात् आपण देवाकडे तोंड करून बसलो असता आपले तोंड पश्चिमेकडे होते असे समजावे. पूजाविधींत, सर्वत्र असेंच समजणेचे आहे.)
तत्रादौ वायुमेघाग्निवास्तुनागाँश्च पूजयेत् ॥ क्षेत्रपाल गुरुं पितृन् शेषान्देवान्यथाविधि ॥ १९॥ जिनेन्द्रसिद्धसूरीश्च पाठकान् साधुसंयुतान् ।।
MENUAR

Page #233

Acharya Shri Kailassagarsun Gyanmandir
सीमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय चवथा. पान १८३. Recoverceeaaaveeeeeeeeeneneraaaveeeeeaves
श्रुतं सम्पूज्य युक्तथाऽत्र पुण्याहवचनं पठेत् ॥ १२०॥ १ अर्थ- त्यांत प्रथम वायुकुमार, मेघकुमार, अग्निकुमार, वास्तुदेवता, नागकुमार ह्यांची पूजा करून, नंतर १क्षेत्रपाल, गुरु, पितर आणि बाकीचे देव ह्यांची यथाविधि पूजा करावी. श्रीजिनेंद्र, सिद्ध, मूरि, पाठक ६( उपाध्याय ) आणि साधु ह्यांची पूजा करून श्रुताची पूजा करावी. मग पुण्याहवाचनाचे पठण करावें.
चक्रत्रयं दक्षिणेऽस्मिन् वामे छत्रत्रयं यजेत् ॥
पूर्णकुम्भं पुरोभागे यक्षयक्ष्यौ च पार्श्वयोः ॥ २१ ॥ __ अर्थ- श्रीजिनेंद्राच्या दक्षिणेकडील बाजूला चक्रत्रयाची पूजा करावी. आणि डावेकडील बाजूला छत्रत्रयाची पूजा करावी. अग्रभागी पूर्णकुंभाची पूजा करून त्याच्या दोहीबाजूस यक्ष आणि यक्षी ह्यांची, पूजा करावी.
कुण्डस्य पूर्वभागे तु दर्भासनोऽवरेमुखः ॥ पद्मासनं समाश्रित्य पूजाद्रव्यं तु विन्यसेत् ॥२२॥ होमद्रव्यप्रदानाय शिष्यवर्ग नियोजयेत् ॥
मौन व्रतं समादाय ध्यायेच्च परमेश्वरम् ॥ २३ ॥ 2 अर्थ-कुंडाच्या पूर्वेकडील बाजूला दर्भाचे आसन घालून त्यावर पश्चिमेकडे तोंड करून पद्मासन करून Panesentencounteerencercreenshooccerememenenetwasa

Page #234

aeserve
सोमसेनकृत लैवर्णिकाचार, अध्याय चवथा. पान १८१. Pawweeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeex
बसावे. आणि जवळ पूजेला लागणाऱ्या वस्तु ठेवाव्यात. होमाला लागणारे पदार्थ आपल्या हातांत? १ देण्याकरिता शिष्यांची योजना संभव असल्यास करावी. आपण मौनव्रत धारण करून परमेश्वराचें। ध्यान करावे.
जिनेंद्रमर्घ्यदानेन परात्मानं च तर्पयेत् ॥ मध्येकुण्डं सुगन्धेन विलिखेदग्निमण्डलम् ॥ २४ ॥ सम्पूज्य होमकुण्डं तमग्निं सन्धुक्षयेत्परम् ॥
नूतनाग्निर्भवेद्योग्यो होमसन्धुक्षणे तदा ॥ २५॥ , अर्थ- नंतर श्रीजिनेंद्राला अर्घ्यदान करून परमात्म्याचें तर्पण करावे. कुण्डाच्या मध्यभागी सुगंधद्रव्याने अग्निमंडल काढावें; आणि कुंडाची पूजा करावी. नंतर त्या कुंडांत अग्नि प्रदीप्त करावा. अग्नि ताजा असला मणजे पेटविण्याला योग्य असतो, ह्मणून अग्नि चांगला रसरशीत असावा.
दर्भपूलं पवित्रं तु रक्तवस्त्रेण वेष्टितम् ॥
तेन सज्वालयेत्कुण्डं स्वमन्त्रेण ससर्पिषा ॥ २६ ॥ ९ अर्थ- शुद्ध अशी दर्भाची जुडी घेऊन तिला तांबडे वस्त्र गुंडाळून त्याच्या योगानें व तुपाने आमिर प्रज्वलित करावा. त्यावेळी अग्नीचा मंत्र ह्मणावा. ANNAawraanaamencementavaawaraeaaaaaaaamerawal
erence

Page #235

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय चवथा. NNNNNTE DETERR
पान १८५.
तत आचम्य च प्राणायामं कुर्यात् ततः स्तुतिम् ॥ अनेरावाहनं कृत्वा पूजयेदष्टधाऽर्श्वनैः ॥ २७ ॥
अर्थ - नंतर आचमन करून प्राणायाम करावा. मग अग्नीची स्तुति करून त्याचे आवाहन करावें आणि त्याचें अष्टधार्चन करावें. (१ जल, २ गंध, ३ अक्षता, ४ पुष्प, ५ चरु, ६ दीप, ७ धूप आणि ८ फल ह्या द्रव्यांनीं पूजन करणे ह्याला अष्टधार्चन ह्मणतात. )
गार्हपत्याग्निमादाय ज्वालंयेसूसरेऽनलम् ॥
उत्तरात्रं तु संगृह्य ज्वालयेद्दक्षिणेऽनलम् ॥ २८ ॥
अर्थ – ह्याप्रमाणें अग्नीचें पूजन झाल्यावर त्या कुंडांतील थोडासा अग्नि घेऊन उत्तरेकडच्या कुंडांत घालून प्रज्वलित करावा. मग त्या कुंडांतील अभि घेऊन दक्षिणेकडील कुंडांत ( वर्तुलाकृति कुंडांत ) घालून प्रज्वलित करावा.
मेखलासु तिथिदेवान् ग्रहानिन्द्राँस्ततः क्रमात् ॥ पूजयेदुपरिष्टातु भक्त्या युक्त्या समन्त्रतः ॥ २९ ॥
अर्थ - नंतर कुंडांच्या मेखलांच्या ठिकाणी तिथिदेवता, नवग्रह, इंद्र यांची पूजा क्रमानें भक्तियुक्त अंतःकरणानें युक्तीनें मंत्र पठण करीत करावी.

Page #236

everVASAVARAN
सोमसेनकृत जैवर्णिकाचार, अध्याय चवथा. पान १८१ vaeeeheneveaweeaamerencreenecenergnerwaraa
दिक्पालान् परितः कुण्डं वेदिकायां तु तर्पयेत् ॥ कृतेषु लघुपीठेषु यथास्वं स्वदिशास्वपि ॥ १३० ॥ शाल्योदनं घृतं पक्कं नैवेद्यं रसपायसम् ॥
सिश्चेत्क्षीरैतैर्मिश्रं दुग्धकक्षुरसान्वितम् ॥ ३१ ॥ अर्थ - मग कुंडाच्या भोंवतीं वेदिकेवर अष्टदिक्पालांची पूजा करावी. त्यांची लहान लहान पीठें । ६ करून त्यांच्या त्यांच्या दिशेकडे त्यांची स्थापना केलेली असावी. तांदळांचा भात, तूप, शिजलेले अन्न,
उसाचा रस, दुधाची खीर ह्यांचा त्यांना नैवेद्य दाखवावा. तसेच तो भात पाणी, तूप, द्ध, उसाचा इरस ह्यांनी मिश्रित करून शिंपडावा.
सुक आणि स्रुवा. . इन्धनं क्षीरवृक्षस्य रुक् रुवं चन्दनं तथा ॥
अश्वत्थस्याप्यभावेऽस्य तत्पत्रं वा नियोजयेत् ॥ ३२॥. एं अर्थ- आतां रुची (होमद्रव्य ज्यांत घालून अग्नीत टाकतात ते पात्र.) आणि रुवा (तूप अनीत हवन करण्याचे पात्र झणजे पळी.) ह्यांचे लक्षण सांगतो. वडाच्या लाकडाची रुची करावी. आणि चंदनाच्या लाकडाचा सरुवा करावा. ही दोनी काष्ठं मिळत नसल्यास पिंपळाच्या काष्ठाची दोनी पात्रे करावी.
Marva

Page #237

feereemeneeeeeeee
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय चवथा. पान १८७. Parivateeteneraceaeeeeeeeeeeeeeeeeeeeee. किंवा त्या दोनी पात्रांबद्दल पिंपळाच्या पानांची योजना करावी.
ततः पलाशपत्रेण क्षीरक्षमारुहपत्रतः॥
क्वणोथवासु दद्यादादावाज्याहुतिं युधः॥३३॥ गोपुच्छसदृशा रुक् च स्रुवाग्रं नासिकासमम् ॥
दैर्घ्य द्वयोररत्निः स्यान्नाभिदण्डः षडङ्गुलः॥ ३४॥ अर्थ- अथवा वर सांगितलेले लाकूड मिळत नसल्यास पळसाच्या किंवा बडाच्या पानाची रुक आणि रुवा ही पात्रे तयार करावीत, त्या स्रुचीने किंवा स्रुव्याने तूपाची आहुती द्यावी. रुक नांवाचे पात्र गायीच्या शेपटीच्या आकाराचें-ह्मणजे लांबड तोंडाचें-करावें. आणि रुवा नांवाचे पात्र आपल्या नाकाच्या आकाराचें-रुंदट तोंडाचे-करावे. त्या पात्रांची तोंडे व मागील दांडा मिळून एक मुंडा हात लांबी असावी. त्यांत दांडा सहा वोटें लांब असावा. हे प्रमाण लाकडाची पात्रे करावयाची असल्यास समजावें.
तद्यं दर्भपूलेन प्रमृज्यासेचयेज्जलैः॥
काष्ठैः प्रताप्य तद्वन्दं ताभ्यां घृतं च होमयेत् ॥ ३५ ॥ ___ अर्थ- ती दोनी पात्रे होमाच्या वेळी दर्भपूलाने (दर्भाच्या जुडीने) मार्जित करून (पुसून) त्यांच्यावर उदक सिंचन करावे. आणि पात्रे अग्नीवर तापवून त्यांच्या योगानें अग्नीत घृतहोम करावा. Beawarenemencemesewaveeewweweveawaa

Page #238

RANAaeeeeeeeeeeeeeeeeNaseem
सोमसेनकृत नैवर्णिकाचार, अध्याय चवथा. पान १८८. PeeveerterseasoeewaNAVeerosereecemenera
: आग्निज्वाला तु महती तथा कुर्यात् घृताहुतिम् ॥ अधिकेऽग्नौ गवां दुग्धैः कुशाप्रैः परिषेचयेत् ॥ ३६ ॥ त्रिषु कुण्डेषु सादृश्यं कुर्याजोमसमानताम् ॥
गार्हपत्याहवनीयदक्षिणाग्निं क्रमाद्यजेत् ॥ ३७॥ 8. अर्थ- अनींत तुपाची जी आहुति घालावयाची ती ज्या तन्हेनें अग्नीची ज्वाला मोठी होईल तशा त-हेनें । घालावी. अग्नीची ज्वाला फारच मोठी झाल्यास त्याच्यावर दर्भाच्या अग्राने गायीचे दूध शिंपडावें. तीनी ९ कुंडांत सारखाच होम करावा. कमीजास्ती करूं नये. त्यांत प्रथम गाईपत्यानींत (चतुष्कोण कुंडांत), नंतर आहवनीय अग्नीत (त्रिकोण कुंडांत) आणि त्यानंतर दक्षिणामींत (वर्तुल कुंडांत ) अशा क्रमाने । होम करावा.
___तर्पण. सर्पणं पीठिकामन्त्रैः कुसुमाक्षतचन्दनैः।।
मृष्टाम्बुपूर्णपाणिभ्यां कुर्वन्तु परमेष्ठिनाम् ॥ ३८॥ 2 अर्थ- होम झाल्यानंतर करावयाचें तर्पण सांगतात-पीठिकामंत्रांनी (णमो अरिहंताणं वगैरे मंत्रांनी), टू फुले, अक्षता, गंध आणि शुद्ध उदक हे पदार्थ अंजलींत घेऊन परमेष्ठींचें तर्पण करावें.
cenenewnervone
AMOOT

Page #239

सोमसेनकृत वार्णिकाचार, अध्याय चवथा. पान १८९.
समिधा. पिप्पलेन पलाशेन शम्या या द्वादशाङ्गुलम् ॥
आन्धनैर्बुधः कुर्यात्समिधां होममुत्तमम् ॥ ३९॥ अर्थ- आतां होमास लागणाऱ्या समिधा सांगतात-पिंपळ, पळस किंवा शमी ह्यांच्या बारा बोटें लांबीच्या ओल्या समिधा घेऊन त्याने होम करावा.
क्षीरद्रुमैर्वाऽथ पलाशभूरुहैः । सशर्कराक्षीरघृतप्लुतैः पृथक् ॥
होमेऽष्टविंशद्भिरिमैः (?) समिन्धनै । नमोऽहतेत्यादिभिरेव पञ्चभिः ।। १४०॥ 8 अर्थ-- अथवा वड किंवा पळस यांच्या समिधा काढून त्या साखर, दूध, तूप यांत निरनिराळ्या भिजवून, “नमोऽहते" वगैरे पांच मंत्रांनी होम करावा. होमाच्या समिधा अबावीस असाव्यात.
वटिका. काश्मीरागुरुकर्पूरगुडगुग्गुलचन्दनैः॥ पुष्पाक्षतजलैलाजामिलितैरक्षसम्मितः॥४१॥ जयादिदेवतामन्त्रैरग्नेराहुतिमम्बुना ॥
ब्रह्ममायादिहोमान्ते वटिकाहोममाचरेत् ॥४२॥ wwwamendmenesencheneverenomenonenesawesonanesesesereve
RSHAN
AN

Page #240

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय चत्रथा, पान १९०.
vener
अर्थ - आतां होमाच्या वटिका [ गोळया ] सांगतात- केशर, काळा चंदन, कापूर, गूळ, गुग्गुळ, पांढरा चंदन, फुलें, अक्षता, पाणी आणि लाह्या इतके पदार्थ मिसळून बेड्याच्या फळाएवढ्या वटिका है [ गोळ्या ] कराव्यात. आणि जयादि देवतांच्या मंत्राने अग्नीमध्यें होम करावा. मग ब्रह्म, माया वगैरे देवतांचा जलानें होम केल्यावर वटिकाहोम करावा. या ठिकाणीं जलानें जो होम करावयाचा, तो जलामध्येच करावयाचा, असें समजावें.
अन्न.
शाल्योदनं क्षीरविचित्रभक्ष्य । पक्कान्नसर्पिः श्रुतपायसं च ॥
सुस्वादु पक्कं कदलीफलं च । स्रुचाऽक्षमात्रं मिलितं जुहोमि ॥ ४३॥ अर्थ- होमाचें अन्न सांगतात- तांदळांचा भात, दूध, अनेकप्रकारचे भक्ष्य पदार्थ, शिजलेलीं अन्नं, तूप, दुधाचा खघा, पिकलेलें आणि मधुर असे केळ हे सर्व पदार्थ मिसळून बेहेड्याच्या फळायेवढे स्चीमध्ये घेऊन अनींत हवन करावें.
अन्नाभावे जुहुयात्तु तण्डुलानोषधीन् स्रुचा ॥
पयो दधि घृतं चापि शर्करां वा फलानि च ॥ ४४ ॥
अर्थ-- अन्न जर नसेल तर तांदूळ, वनस्पति, दूध, दही, तूप आणि साखर हे पदार्थ किंवा फलें
22NNR
A

Page #241

2000SAVI७७
सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय चवथा. पान १९१. Presentencesveerencecrowaveeheaveerenceerencreaseenews १ रुचीमध्ये घेऊन होम करावा.
उत्तानेन तु हस्तेन त्वङ्गुष्ठाग्रेण पीडिते (?)॥
संहिताङ्गुलिपाणिस्तु मन्त्रतो जुहुयाविः ॥४५॥ ___ अर्थ- होम करावयाच्या वेळी हात उत्ताणा असावा; आणि बोटांवर अंगठा दाबावा, तसेंच हाताची बोटें एकमेकांना चिकटलेली असवीत. याप्रमाणे करून मंत्र झणून होम करावा.
दिक्पालांस कोरान्नाहुति. प्रस्थप्रमाणचणकाढकमाषमुद्ग-। गोधूमशालियवमिश्रितसप्तधान्यैः॥ . होमे पृथग्विधृतमुष्टिभिरग्निकुण्डे । वाराँश्च सस विषमग्रहदोषशान्त्यै ॥४३॥ अर्थ- एक शेर हरभरे, आणि उडीद, मृग, गहूं, भात, जव आणि तीळ (हे श्लोकांत नाहीत. परंतु त्यांवांचून सात धान्ये होत नाहीत, ह्मणून लिहिले आहेत ) ही सर्व धान्ये मिळून एक पायली, ह्याप्रमाणे, सर्व मिसळून, एकेक मूठ निरनिराळी घेऊन, अग्निकुंडांत-प्रत्येक दिक्पालाबद्दल सात सात वेळ असा-होम, केला असतां दिक्पालांची शांति होत्ये. आणि दुष्टस्थानी असलेल्या ग्रहांच्या उद्देशाने होम केला असतां त्यांपासून होणारी पीडा दूर होते. या होमाला कोरान्नाहुति असें प्रणतात.
नवग्रह होम. Eastersrvavowwwwwwwwwwwwaareasevasaervasaveta
MOBeeeeeeavera

Page #242

WoreserveeeeeevW000000es
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय चवथा. पान १९२. greasonsexeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeemeneroesereverenveden
हुत्वा स्वमन्त्रचितमम्बुनि सप्तसप्त-। मुष्टिप्रमाणतिलशालियवप्रसत्तिम् ॥
नीत्वा घृतप्लुतसमिद्भिरथाग्निकुण्डे । एकादशस्थवदवन्तु सदा ग्रहा धः ॥४७॥ अर्थ- नवग्रहशांतीचा विशेष प्रकार असा आहे की- त्या ग्रहाच्या मंत्राने भांड्यांत पाणी साठवून त्यांत तीळ, भात, जब वगैरे धान्याचे प्रत्येक ग्रहाच्या उद्देशाने सात सात वेळां हवन करावे. आणि ही धान्ये व ६ घृतयुक्त समिधा ह्यांचें हवन अग्निकुंडांत करावें. असे केले असतां सर्व ग्रह तुह्माला एकादशस्थानी ६ असल्याप्रमाणे सुख देतील.
अर्कैः पलाशैः खदिरैर्मयूरै-। बोधिदुमैः फल्गुशमीसमिद्भिः॥
दुर्वाकुशाभ्यां क्रमशो ग्रहाणां । सूर्यादिकानां जुहुयात्पशान्त्यै ॥ ४९॥ ___ अर्थ- रुई, पळस, खदिर, (खैर,) अपाडा, पिंपळ, काळा उंबर, शमी, ह्यांच्या समिधा आणि दुर्वा व दर्भ ह्यांच्या योगानें क्रमाने सूर्यादिनवग्रहांचें हवन केले असता (सूर्याच्या शांतीकरितां रुईच्या, समिधा, चंद्राच्या शांतीकरितां पळसाच्या समिधा ह्याप्रमाणे क्रमाने त्या त्या ग्रहाच्या शांतीकरितां हवन केले असतां) सूर्यादिनवग्रहांची शांति होते.
अर्केण नश्यति व्याधिः पलाशः कामितप्रदः ॥
खदिरश्चाथेलाभश्च अपामार्गोऽरिनाशकः ।। ५०॥ Weeroesecenenerahasweerenceecaa090930
meenavaveeeeeaasan

Page #243

Acharya Shri Kailassagarsun Gyanmandir
सेनकत नवणिका
भाग्यदः ॥ ॥ ५॥ च्या समिधामगांचे हरण ,
सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय चवथा. पान १९३. अश्वत्थेन हरेद्रोगं दर्भोदुम्बरभाग्यदः॥
शमी च पापनाशाय दूर्वा चायुःप्रवर्द्धिनी ॥५१॥ अर्थ-रुईच्या समिधांनी होम केला असतां व्याधीचा नाश होतो. पळसाच्या समिधांनी इष्टप्राप्ति होते. खैराने द्रव्यलाभ होतो. अघाड्याने शत्रूचा नाश होतो. पिंपळाच्या समिधांनी रोगांचे हरण: १ होते. दर्भ आणि उंबर ह्यांच्या समिधांनी भाग्य येते. शमीच्या समिधांनी पावकाचा नाश होतो. आणि दुर्वांच्या हवनाने आयुष्य वाढते. असे ह्या समिधाचे फळ आहे.
धौतादिवर्ण प्रमुखादिवर्ण । काञ्चीदुकूलं नखच्छिद्रहस्तम् ॥ देवाङ्गवस्त्रोज्वलकुन्दबीनं । आच्छादनं यज्ञगृहेषु सर्वम् ॥५२॥ (१) यदि कुण्डात्रयः सन्ति सदा सर्व समीहितम् ॥
पृथगष्टशतं होम्यं आज्यान्नकुसुमं समित् ।। ५३ ॥ S, अर्थ- जर अग्निकुंडे तीन असतील तर सर्व कर्म यथास्थित होतेच आहे. त्या कुंडांत तूप, अन, फुले आणि समिधा ह्या प्रत्येक द्रव्याचा एकशेहे आठ वेळ होम करावा.
एकमेव यदा कुण्डं गार्हपत्ये चतुरस्रके ॥
सर्वा अप्याहुतीः कुर्यात्पृथगष्टोत्तरं शतम् ॥५४॥ seenerawaersencroadencasmeeveerweareeeeeeeaaseksees
APP

Page #244

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय चवथा. पान १९४.
vareren Dene
अर्थ — आणि जर एकच कुंड असेल, तर त्या चतुष्कोण कुंडांत गार्हपत्याग्नींतच सर्व आहुती निरनिराळ्या एकशे आठ वेळां द्याव्यात.
अन्नं समिल्लवङ्गापोऽञ्जलिचतुर्विधेषु च ॥
होमेषु यत्नतः कुर्यान्मध्ये मध्ये घृताहुतिम् ॥ ५५ ॥ कुर्यात्पूर्णाहुतिं चान्त्ये ग्रहस्तोत्रं तथा पठेत् ॥ त्रिःपरीत्य नमस्कारं महावाद्यसमन्वितम् ॥ ५६ ॥ तस्माद्भस्म समादाय पवित्रं पापनाशनम् ॥ धरेद्भालादिदेशेषु तिलकं कारयेद्बुधः ॥ ५७ ॥
अर्थ – अन्न, समिधा, लवंगा, उदक ह्या चार प्रकारच्याही होमांत प्रत्येक द्रव्याचा होम संपल्यावर अनींत तुपाची आहुति द्यावी. सर्व होम समाप्त झाल्यावर शेवटीं पूर्णाहुति ( तुपाची धार मध्ये न तुटेल अशा रीतीनें अनीत सारखी सोडणें ) द्यावी. ग्रहांचें स्तोत्र ह्मणावें. मग महावाद्यांचा घोष चालला असतां अग्नीला तीन प्रदक्षिणा कराव्यात. अग्नींतील भस्म पवित्र आणि पापनाशक असतें, ह्मणून तें घेऊन कपाळ वगैरे स्थानाला लावावें.
विशेषविधि.

Page #245

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय चवथा. पान १९९.
vvvvvvver
सत्वचः समिधः कार्या ऋज्व्यः श्लाघ्याः समास्तथा ॥ शस्ता दशाङ्गुलास्ताः स्युर्द्वादशाङ्गुलकाश्च वा ॥ ५८ ॥ षण्मासं स्याच्छमी ग्राह्या खादिरं तु त्रिमासिकम् ॥ मासत्रयं तु पालाशी अश्वत्थोऽहरहस्स्मृतः ॥ ५९ ॥ दिनमेकमपामार्गे ग्राह्यश्चार्कस्तथैव च ॥ वादयोऽपि ग्राह्याः स्युस्त्रिदिनं स्यादुदुम्बरः ॥ १६० ॥ एतेषामप्यभावे तु कुशा इत्यपरे विदुः ॥
मासमेकं कुशो ग्राह्यो दूर्वा स्यात्सद्य एव च ॥ ६१ ॥
अर्थ- कांहीं विशेष नियम सांगतात- समिधा सालीसह असून त्या सरळ आणि एकसारख्या असाव्यात. त्या दहा अंगुले किंवा बारा अंगुले लांबीच्या असाव्यात. शमीच्या समिधा काढलेल्या दिवसापासून सहा महिनेपर्यंत होमाच्या उपयोगी पडतात. खैराच्या समिधा तीन महिने उपयोगी पडतात. पळसाच्या समिधा तीन महिने उपयोगी पडतात. पिंपळाच्या समिधा रोजच्यारोज नव्या असाव्यात. अघाड्याच्या समिधा एक दिवसाच्या असल्यास ग्राह्य होतात. रुईच्या समिधाही त्याचप्रमाणें एक दिव साच्या शिळ्या असल्यास ग्राह्य होत. वड, उंबर वगैरेच्या समिधा तीन दिवस ग्राह्य होत. ह्या समिधा
Senarenes
De

Page #246

सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय चवथा. पान १९१. MetervasmesavetvnersexVAVVAVeeeeeas
o जर न मिळतील तर त्यांच्या ऐवजी दर्भ घ्यावेत, असे दुसरे कित्येक पंडित समजतात. दर्भ काढलेल्या दिवसापासून एक महिनापर्यंत ग्राह्य होत. दूर्वा मात्र त्याच वेळी काढलेल्या होमास घ्याव्यात.
कोद्रवं चणकं माषं मसूरं च कुलित्थकम् ।।
कांजिपकं परान्नं च वैश्वदेवे तु वर्जयेत् ॥ ६२॥ ६ अर्थ-कोद्रव ( हरीक नावाचें धान्य), हरभरे, उडीद, मसूरा, कुळथ्या, कांजींत शिजविलेले अन्न Kआणि दुसऱ्याचे अन्न हे पदार्थ वैश्वदेवकर्मात वर्ण्य करावेत.
प्रतिष्ठादिमहत्कार्ये कुर्यादेवं सविस्तरम् ॥
नित्यकर्मणि संक्षेपात्तत्सर्व विधिपूर्वकम् ॥६३॥ * अर्थ-बिंबप्रतिष्ठा वगैरे मोठ्या कर्मात हा सर्व विधि वर सांगितल्याप्रमाणे सविस्तर करावा. आणि नित्यकर्मात संक्षेपाने सर्व यथाविधि करावें.
होमाचे प्रकार. होमस्तु त्रिविधो ज्ञेयो गृहिणां शान्तिकारकः ॥
पानीयवालुकाकुण्डभेदाद्रम्यः खशक्तितः॥ १४ ॥ अर्थ- गृही श्रावकाने करावयाचा शांतिक होम जलहोम, वालुकाहोम आणि कुंडहोम ( अग्निहोम) Savavasavacaanveerseeneteenetweeeeeeeeeeeeeeenerereserees
मेccceeveleew
FeeveeNeead/News

Page #247

सोमसेनकृत जैवर्णिकाचार, अध्याय चवथा. पान १९७. Peermersneeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeereamerseeroeneraceaeeeg ४ असा तीन प्रकारचा आहे. तो त्याने आपल्या, शक्तीप्रमाणे दिसण्यांत सुंदर दिसेल असा करावा.
जलहोम. यत्सबर्तुलकुण्डलक्षणमिदं श्रीवारिहोमे जिनैः। प्रोक्तं ताम्रमृदादिवस्तुरचिते कुण्डे समारोपितम् ।। कुर्याच्ट्रीतिथिदेवता ग्रहसुराः शेषाश्च सन्तर्प्यताम् ।
शान्त्यर्थ जलहोममिष्टममलं दुष्टग्रहाणां बुधः ॥६५॥ __अर्थ-जलहोमाच्या उद्देशाने श्रीजिनेंद्रांनी कुंडाचें में हें वर्तुलाकार लक्षण सांगितले आहे, तें तांबे, माती वगैरेंनी केलेल्या कुंडाच्या ठिकाणी जुळवावे. झणजे माती, तांबें, वगैरे वस्तूंचे जलहोमाकरिता वर्तुलाकार कुंड करावे. आणि त्या कुंडांत तिथिदेवता, सूर्यादिग्रह, आणि बाकीचे देव यांच्या संतोषाकरितां जलहोम करावा.
श्रीखण्डतण्डुलस्रग्भिः सम्भूषितमलं वरम् ॥ शुद्धतीर्थोदकैः पूर्ण जलकुण्डं महामहे ॥ ६६ ॥ सन्धौतशोधितव्रीहिपुढे जिनमहोत्सवे॥
संस्थाप्य पूजकाचार्यो जलहोम समाचरेत् ॥ ६७॥ 2 अर्थ-चंदन, अक्षता, माळा ह्यांनी अत्यंत सुशोभित आणि पवित्र अशा तीर्थोदकाने परिपूर्ण असें जल-8 aaaaavavenesseenetweernenenewermercenenermercaenevoteeeeeech

Page #248

सोमसेनकृत तैवर्णिकाचार, अध्याय चवथा. पान १९८.
News
दे कुंडे यज्ञांत करावें. आणि तें धुतलेल्या साळीच्या भाताच्या पुंजावर ठेवून पूजकाचार्यानें त्यांत जलहोम करावा. सप्तधान्यैस्तु दिक्पालस्त्रिधान्यैस्तु नवग्रहान् ॥ पकानं नालिकेरं च यथा शक्त्यत होमयेत् ॥ ६८ ॥
अर्थ- सप्तधान्यांच्या योगानें दिक्पालांच्या उद्देशाने हवन करावें. आणि त्रिधान्यांच्या योगानें नवग्रहांच्या उद्देशानें होम करावा. अन व नारळ ह्यांचाही आपल्या शक्तीप्रमाणें होम करावा. जलहोमाला नारळांतील खोबरें काढून घालतात हें प्रसिद्ध आहे.
आचमं तर्पणं प्राणायाममत्र विधानतः ॥
अपां कुंडे विधिं कुर्यादत्रापि सर्वमञ्जसा ॥ ६९ ॥
अर्थ - आचमन, तर्पण, प्राणायाम वगैरे सर्व कमें था जलहोमाच्या वेळी देखील यथाविधि प्रत्यक्ष केली पाहिजेत.
दिक्पालाः प्रतिसेवनाकुलजगद्दोषार्हदण्डोत्कटाः ॥ सद्धर्मप्रणये निषद्भगवत्सेवानियोगेऽपि च ॥ पूजापात्रकराग्रतःसरमुपेत्योपात्तबल्यर्चनाः । प्रत्यूहान्निखिलान्निरस्यत तनुस्नानोत्सवोत्साहिताः ॥ ७० ॥
~N~erere

Page #249

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय चवथा. पान १९९.
अर्थ - दिक्पालांची प्रार्थना - हे दिक्पाल हो ! कुमार्गानें वागण्यांत गढून गेलेल्या लोकांना त्यांच्या दोषाला योग्य अशा प्रकारचा दंड करण्याला तयार असलेले तुह्मी जिनांच्या प्रतिबिंबांना स्नान घालण्याचा हा मी जो उत्साह केला आहे त्याच्या योगानें आनंदित होऊन, आणि ज्या ज्या वेळीं मी पूजापात्र हातांत घेऊन जिनपूजेकरितां पुढे जाऊं लागेन; त्या त्या वेळीं माझ्या जवळ येऊन तुझी वली आणि पूजा ह्यांचे ग्रहण करून, माझ्या सद्धर्माचरणाच्या कृत्यांत अणि मी आरंभिलेल्या श्रीजिनेंद्रपूजामहोत्सावाच्या कर्मात येण्याच्या विघ्नांचा तुझी नाश करा ! वालुकाहोम. सम्माये गोमयैर्भूमिं गन्धोदकैश्च सिञ्चयेत् ॥ तटिनीवालुकास्तत्र प्रसार्य हस्तमात्रतः ॥ ७१ ॥ तदुपर्यश्वत्थैः काष्ठैः शिखराकारसञ्चयम् ॥ कुर्यादन्यैश्च काष्ठैर्वा होमकुण्डे यथा पुरा ॥ ७२ ॥ नवग्रहान् तिथिदेवान् दिक्पालान् शेषदेवकान् ॥ अग्निसन्धुक्षणं कृत्वा पूजयेदग्निनायकम् ॥ ७३ ॥ आचमं तर्पणं जाप्यं समिधा त्वादिहोमकम् ॥

Page #250

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय चवथा. पान २००.
ea
कुर्याच्छेषं विधानं तु संक्षेपादग्निहोमवत् ॥ ७४ ॥
अर्थ- आतां वालुकाहोम सांगतात- गायीच्या शेणानें जमीन सारवून त्याच्यावर गंधोदकाचें सेंचन करावें. मग नदीतील वाळू त्यावर एक हात लांबरुंद पसरावी. त्याच्यावर पिंपळाचीं लांकडे अथवा दुसरीं लांकडें पूर्वी होमकुंडांत रचल्याप्रमाणें शिखराच्या आकाराचीं रचावीत. मग नवग्रह, तिथिदेवता, दिक्पाल आणि बाकीच्या देवता ह्यांचं पूजन करून, तीं लांकडें पेटवून अग्निनायकाचें पूजन करावें. अग्निहोमाप्रमाणेंच आचमन, तर्पण, जप, समिधांनीं पूर्वी करावयाचा होम, वगैरे सर्व विधि संक्षेपाने करावा.
होमाचे प्रसंग. व्रतबन्धे विवाहे वा सुतके पातके तथा ॥ जिनगेहप्रतिष्ठायां नूतनगृहनिर्मितौ ॥ ७५ ॥ ग्रहपीडादिके जाते महारोगोपशान्तिके ॥ गर्भाधानविधाने तु पित्रादिमरणे तथा ॥ ७६ ॥ कुण्डानां लक्षणं प्रोक्तं प्रागेव होमलक्षणे ॥ यथावसरमालोक्य कुर्यादोमविधिं बुधः ॥ ७७ ॥
NNNN

Page #251

सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय चवथा. पान २०१. है अर्थ-व्रतबंध, विवाह, सूतकसमाप्ति, पातकाचे प्रायश्चित्त, जिनमंदिरप्रतिष्ठा, नवीन गृह बांधणें है
ह्या कृत्यांत आणि ग्रहांची पीडा होत असतां, महामारी वगैरे मोठ्या रोगांची शांति करावयाची असतां, है गर्भाधान करावयाचे असतां, आणि पिता वगैरे मरण पावले असतां, होमकृत्यांत जे कुंडाचे लक्षण सांगितले आहे त्याप्रमाणे कुंड करून कालाला अनुसरून होमविधि करावा.
होमाचे फळ. कृते होमविधौ लोके सर्वशान्तिः प्रजायते ॥
वक्ष्येऽधुना परग्रन्थे यजमानस्य लक्षणम् ।। ७८ ॥ अर्थ- असा होमविधि केला असतां लोकांत सर्वप्रकाराची शांति होते. आता पुढील ग्रंथांत यजमानाचे लक्षण (यजमान कोण असावा हे) सांगतो.
यजमान. यजमानस्तु मुख्योऽत्र पत्नी पुत्रश्च कन्यका॥ ऋत्विक शिष्यो गुरुद्घता भागिनेयः सुतापतिः ॥ ७९ ॥ एतेनैव हुतं यत्तु तदुवं स्वयमेव हि ॥
कार्यवशात्स्वयं का कर्तुं यदि न शक्यते ॥८॥ seenaseemencasaamerecrameeservesaneecasaseeneawaaraa
News
Someo

Page #252

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय चवथा.
पान २०२. Reveren
22
अर्थ - पूजादिविधि करणारा मुख्य जो असेल तो यजमान होय. जर कांहीं तशाच अपरिहार्य अडचणीमुळे तो यजमान तें कृत्य करण्याला समर्थ नसेल, तर त्याच्याकरितां त्याची पत्नी, पुत्र, कन्या, ऋत्विक्, शिष्य, गुरु, बंधु, बहिणीचा मुलगा, जांवई ह्यांपैकी कोणीतरी करावें. ह्यांनीं आपल्याकरितां जें हवन वगैरे केलें असेल तें आपण ह्मणजे मुख्यकर्त्यानेंच केल्याप्रमाणें होतें.
होमाचा काल.
भानौ समुदिते विप्रो जुहुयादवनं तथा ॥ अनुदिते तथा प्रातर्गवां च मोचनेऽपि वा ॥ ८१ ॥ हस्तादूर्ध्वं रविर्यावद्भुवं हित्वा न गच्छति ॥
तावदेव हि कालोऽयं प्रातस्तूदितहोमिनाम् ॥ ८२ ॥
अर्थ- होमाचा काल सांगतात- सूर्य उदय पावल्यावर ब्राह्मणाने हवन करावें. किंवा सूर्योदयाच्या पूर्वी होम करावा. अथवा गायी रानांत सोडण्याच्या वेळीं होम करावा. जे सूर्य उदय पावल्यावर होम करणारे आहेत त्यांचा काल, प्रातःकालीं सूर्य उदय पावून भूमीपासून एक हात जोपर्यंत वर आला नाहीं, तोंपर्यंतच असतो.
प्रातर्द्वादश नाड्यस्तु सायं तु नव नाडिकाः ।।
reviverrierenererereses

Page #253

Raveeeeeeee
Pheaseeneheasantereas2020
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय चवथा. पान २०३. Pererviveconomeromerservewweeeeeeeantrwaseerences
होमकालः समुद्दिष्टो मुनिभिस्तत्त्वदृष्टिभिः॥८३ ॥ 8 अर्थ-वर सांगितलेला होमकाल मुख्यकाल होय. गौणकाल तत्त्वदर्शी मुनींनी प्रातःकाली सूर्योदया१ पासून बारा घटका होईतोपर्यंत आणि सायंकाली सूर्यास्तानंतर नऊ घटकापर्यंत सांगितला आहे.
अग्निहोत्र्याची प्रतिष्ठा. एवं प्रतिदिनं कुर्वन्नग्नेरुपासनाविधिम् ॥ अग्निहोत्री विजः प्रोक्तः स विप्रैर्ब्रह्मवेदिभिः॥८४॥ धार्मिको भूमिदेवोऽसावाहिताग्निर्द्विजोत्तमैः॥
आर्यश्वोपासकः शिष्टः पुण्यात्मेति प्रकीर्तितः ८५॥ ६ अर्थ- ह्याप्रमाणे प्रतिदिवशी अग्न्युपासनेचा विधि जो करतो, तो अग्निहोत्र द्विज होय. (ह्या ठिकाणी 'द्विज' शब्द घातल्याने आग्निहोत्रविधि त्रैवर्णिकांनी करता येतो असे सिद्ध होते.) असें ब्रह्मवेत्ते विम ह्मणतात. असा अग्निहोत्री जो असेल, तोच धार्मिक आणि भूदेव झणजे भूमीवरील देव होय. त्यालाच आहिताग्नि (ज्याने अग्नि ठेवला आहे असा ) ह्मणतात. त्रैवर्णिकामध्ये श्रेष्ठ अशा लोकांनी ह्यालाच आर्य, उपासक, शिष्ट, पुण्यात्मा असें झटले आहे.
अमिहोत्राचे फल. Teatrociocanearrencacercarnannavaneres
e roe

Page #254

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय चवथा. पान २०४. CamernanceeserveerenoNeememerocreenneneroen
आहिताग्निद्विजश्चैको यत्र ग्रामे वसत्यहो॥ सप्तेतयो न तत्र स्युः शाकिनीभूतराक्षसाः ॥ ८६ ॥ व्याघ्रसिंहगजाद्याश्च पीडां कुर्वन्ति नो कदा॥ अकाले मरणं नास्ति सर्पव्याधिभयं न च ॥ ८७॥ प्रजा नृपप्रधानाद्याः सर्वेऽव सुखिनो जनाः ॥ धनधान्यैः परिपूर्णा गोधनं तुष्टिपुष्टिदम् ॥८८॥ बहवः सन्ति ते यत्र अग्निहोत्रद्विजाः पुरे॥ तस्य देशे कचिन्न स्यादाधिव्याधिप्रपीडनम् ।। ८९ ॥ तेभ्यो दानं नृपैर्देयं यथेष्टं गोकुलादिकम् ॥
ग्रामक्षेत्रगृहामत्ररत्नाभरणवस्त्रकम् ॥९॥ S अर्थ- आहिताग्नि एक द्विज ज्या गांवांत रहातो, त्या ठिकाणी सातही प्रकारची महाभयाची साधनें । (अतिवृष्टि, अवर्षण, उंदीर, डोळ, राघू, स्वदेशांतील युद्ध, आणि दुसऱ्या देशांशी युद्ध) उत्पन्न होत नाहीत. शाकिनी, भुते, राक्षस, व्याघ्र, सिंह, हत्ती वगैरे पशु, हे केव्हाही त्या ठिकाणी पीडा करीत नाहीत. त्या गांवांत कोणालाही अपमृत्यु येत नाहीं, सर्पाची आणि रोगांची भीति उत्पन्न होत ? asocowavAvawasowammaNAwavimavasanawwaveasomes
Her0000320AVAVIWOODWAR

Page #255

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय चवथा. पान २०५. nee
e eeeeeeeeeeeeasenaveewermeeeeeeeeeeeeey १ नाही. त्या गांवांतील प्रजा आणि राजा, प्रधान, वगैरे सर्व सुखी असतात. त्या ठिकाणी धन आणि धान्य विपुल असते, आणि पहाण्याबरोबर संतोष देणाऱ्या व गांवाचे पोषण करणाऱ्या अशा गायी पुष्कळ असतात. आणि ते अग्निहोत्री द्विज पुष्कळ ज्या नगरांत असतात त्या देशांत कोठेही काळजी आणि
रोग ह्यांची पीडा होत नाही. असल्या अग्निहोत्री ब्राह्मणांना राजाने गायी, गांवें, क्षेत्रे, घरे, भांडी, हरत्ने, अलंकार, वस्त्र ह्या वस्तू वाटतील तितक्या दान कराव्यात.
श्रीजिनपूजा. जिनबिम्बमथानीय पूर्व देवगृहे न्यसेत् ॥ सिध्दादीनां तु यन्त्राणि स्वस्वस्थाने निवेशयेत् ॥९१ ॥ जिनेन्द्रसदनद्वारे क्षेत्रपालान् समर्चयेत् ॥ मध्यदेशे तु सद्देवान् गन्धर्वास्तत्र दक्षिणे ॥ १२ ॥ किन्नरान्वामभागे च भूतप्रेताँश्च दक्षिणे॥ शेषाँश्च बलिदानेन तर्पयेद्वामभागतः॥९३ ॥ ब्रह्मभागे तु ब्रह्माणं अष्टौ दिशाधिपान्बहिः॥
अर्घ्यपाद्ययज्ञभागैरमृतैः प्राक्प्रतर्पयेत् ॥ ९४ ॥ vavewaseermerserseserveerNoveooveaavaaaaaveeeasesh

Page #256

Novervices
सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय चवथा. पान २०६. Benetweewweeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeehen है अर्थ- मग (अग्न्युपासन झाल्यावर) जिनबिंब आणून ते प्रथम देवघरात ठेवावें. सिध्दादिकांची ? यंत्रे आपापल्या ठिकाणी ठेवावीत. जिनमंदिराच्या द्वारांत क्षेत्रपालांची पूजा करावी. पूर्वी जे आठ हात लांबीरुंदीच्या भूमीवर आठ भाग करावयास सांगितले आहेत, त्याप्रमाणे केलेल्या भागांतील मध्यभागी श्रीजि-१ । नेंद्राचे पूजन करावे. त्याच्या दक्षिणेकडील बाजूस गंधर्वाची पूजा करावी. आणि डावीकडे किन्नरांची
पूजा करावी. भूत, प्रेत, इत्यादिकांची पूजा दक्षिणेकडे करावी. आणि डाव्या अंगाला बाकीच्या ६देवतांना बलिदान करून त्यांचा संतोष करावा. त्या भूमीतील ब्रह्मभागांत ब्रह्मदेवाची पूजा करावी. आणि त्या भूमीच्या बाहेरच्या बाजूस आठ दिशेला आठ दिक्पालांना अर्ध्य, पाद्य, यज्ञभाग आणि उदक ह्यांच्या योगाने अगोदरच (पूजेला आरंभ करतांना) संतुष्ट करावें. तात्पर्य, दिक्पालांची पूजा प्रथम करून नंतर क्षेत्रपाल वगैरे वर सांगितलेल्या देवतांची पूजा करावी.
ग्रहबलि. गृहाङ्गणे ततो गत्वा मध्यपीठे सुधाशिनाम् ॥
2 अर्थ-नंतर घराच्या अंगणांत जाऊन अंगणाच्या मध्यभागी देवांना आणि त्या त्या तिथीच्या देवतेला) त्यांची शांति व्हावी ह्मणून बलिदान करावें.
त्यांची पानंतर घराच्या अंगणावस्यापि शान्त्यर्थं वालाशिनाम् ॥

Page #257

MeeeeeNeeva
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय चवथा. पान २०७. geeroennewheasterdesawareneenetweenecesenesed
न पश्येद्भबलिं चिरं दत्वा गृहे बलिं द्विजः॥
स्वयं नैवोद्धरेन्मोहादुद्धरेच्छ्रीविनश्यति ॥९६॥ अर्थ-हा घरांत जो बलि दिलेला असतो तो आपणे फार वेळ पाहूं नये, आणि आपण स्वतः तो बलि । काढून टाकू नये. अविचाराने स्वतः काढून टाकिला असतां लक्ष्मीचा नाश होतो.
चाण्डालपतितेभ्यश्च पितृजातानशेषतः ॥ वायसेभ्यो बलिं रात्रौ नैव दद्यान्महीतले ॥९७ ॥ ततोऽपि सर्वभूतेभ्यो जलाञ्जलिं समर्पयेत् ॥ दशदिक्षु च पितृभ्यास्त्रिवणैः क्रमतः सदा ॥९८॥ ये भूताः प्रचरन्तीति पात्रे दयाइलिं सुधीः॥
इत्थं कुर्यात् द्विजो यज्ञान् दिवा नक्तं च नित्यशः ॥१९॥ 2 अर्थ-नंतर चांडाल, पतित (भ्रष्ट झालेले जीव) पितर, (मृत झालेले आपले संबंधी) जीव आणि वायस ह्या सर्वांना भूमीवर बलिदान करावें. ह्मणजे त्यांना त्यांना उद्देशून भूमीवर थोडे अन्न टाकावें, वायसांना रात्रि बलि देऊ नये. नंतर दहा दिशांकडे सर्वभूतांच्या उद्देशानें जलांजलि दान कराव्यात. आणि पितरांनाही जलांजलि द्यावी. ह्याप्रमाणे क्रमाने नित्य करावें. मग “ये भूताः प्रचरान्ति" ह्या मंत्राने videowwececaveenewwwwwwereoccaseereeeeewala
203aaveenetenermeremeVAN

Page #258

Aaveenevement
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय चवथा. पान २०८. geeteneeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeena ४पात्रांत बलिदान करावे. ह्याप्रमाणे त्रैवर्णिकानें रोज दिवसां आणि रात्री करावें. ह्याला नित्ययज्ञ ह्मणतात.?
स्त्रियांची कृत्ये. गृहस्त्रिया च किं कार्य गृहकृत्यं तदुच्यते ॥
भर्ना तु पूजिते देवे गृहदेवाश्च तर्पयेत् ॥ २०॥ १ अर्थ- आतां घरांत असलेल्या स्त्रीने कोणते गृहकृत्य करावयाचें तें सांगतो. पतीने देवाची पूजा केल्यावर तिनें गृहदेवतांचे पूजन करावे.
चार प्रकारच्या देवता. देवाश्चतुर्विधा ज्ञेयाः प्रथमाः सत्यदेवताः॥ कुलदेवाः क्रियादेवाश्चतुर्धा वेश्मदेवताः॥१॥ सत्यदेवाः परे पञ्च जिनेन्द्रसिद्धसूरयः
पाठकसाधुयोगीन्द्राश्चैते मोक्षस्य हेतवः ॥२॥ अर्थ- देवता चार प्रकारच्या आहेत. ते असे- सत्यदेवता, कुलदेवता, क्रियादेवता आणि चवथ्या) गृहदेवता ह्या होत. त्यांत जिनेंद्र, सिद्ध, मूरि, पाठक आणि योगींद्र असे साधु, हे पंच परमेष्ठी ह्या सत्यदेवता होत. ह्या देवता मोक्षसाधक आहेत.
Moceaewweeeeeesveera

Page #259

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय चवथा.
क्रियादेवता.
छत्रचक्राग्निभेदाच क्रियादेवास्त्रयो मताः ॥ सर्वविघ्नहराः पूज्या हव्यपक्कान्नदीपकैः ॥ ३ ॥
अर्थ — क्रियादेवता ह्या छत्र, चक्र आणि अग्नि अशा तीन प्रकारच्या आहेत. त्या सर्वविघ्नांचे हरण करणाऱ्या असल्यानें होमद्रव्य, अन्न, दीप इत्यादिकांच्या योगानें त्यांचें पूजन करावें.
कुलदेवता.
पान २०९.
वंशे पुरातनैरिष्टा नित्य सौख्यविधायकाः ॥
चक्रेश्वर्यम्बिकापद्मा इत्यादिकुलदेवताः ॥ ४ ॥
अर्थ-- आपल्या वंशांत नेहमीं सुख देणान्या ह्मणून पूर्वजांनी ज्यांचे पूजन केले असेल त्या कुलदेवता त्या चक्रेश्वरी, अंबिका, पद्मावती वगैरे होत.
समजाव्यात.
गृहदेवता.
विश्वेश्वरीधराधीशश्रीदेवीधनदास्तथा ॥
गृहे लक्ष्मीकरा ज्ञेयाश्चतुर्धा वेश्मदेवताः ॥ ५ ॥
अर्थ — विश्वेश्वरी, धरणेंद्र, श्रीदेवी आणि कुबेर ह्या चार गृहदेवता होत. ह्या देवता घरांत

Page #260

? संपत्ति देणाच्या आहेत.
सोमसनकृते त्रैवर्णिकाचार, अध्याय चत्रथा. पान २१०.
newNNNNNNew
सत्यदेव.
साक्षात्पुण्यस्य हेत्वर्थे मुक्त्यर्थ मुक्तिदायकाः ॥
पूज्याः पूज्यैश्व सम्पूज्याः सत्यदेवा जिनादयः ॥ ६ ॥
अर्थ - क्रिया देवता या मुख्य स्वामिणी असतात. रींची पूजा घरांत करावी.
अर्थ
साक्षात्पुण्य ( सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्र ) त्याला साधनीभूत असल्या कारणानें मुक्तिदायक असे आणि पूज्य अशा लोकांनींही ज्यांची पूजा केली आहे असे सत्यदेव जे जिनेंद्र वगैरे देव, ते मोक्ष प्राप्तीकरितां पूजिले पाहिजेत.
सत्क्रियादेवताः पूज्या होमे शान्त्यर्थमीश्वराः ॥ जनन्य: श्रीजिनेन्द्राणां विश्वेश्वर्य इति स्मृताः ॥ २०७ ॥ विश्वेश्वर्यः पराः पूज्याः कुलस्त्रीभिर्निकेतने ॥
अवन्ध्या जायन्ते तासां पूजनात्तु कुलस्त्रियः ।। २०८ ॥
होमकर्मात शांतीकरितां अवश्य पूजाव्यात. कारण, त्या देवता त्या कर्माच्या जिनेंद्रांच्या ज्या माता त्यांना विश्वेश्वरी ह्मणतात. कुलीनस्त्रियांनी ह्या विश्वेत्यांच्या पूजनानें कुलखिया पुत्रवती होतात.

Page #261

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय चवथा
पान २११.
3
कुबेरपूजनाने लक्ष्मीर्वसति शाश्वती ॥ धरेन्द्रपूजनात्पुत्रप्रातिर्भवति चोत्तमा ॥ २०९ ॥
अर्थ- कुबेराच्या पूजनानें घरांत निरंतर लक्ष्मी वास करते. आणि धरणेंद्राच्या पूजनानें उत्तमपुत्राची प्राप्ति होते. श्रीदेवी पूजनाद्गर्भास्थितो बालो न नश्यति ॥
वस्त्रैर्भूषैः फलैचान्नैः सम्पूज्या वेश्मदेवताः ॥ २९० ॥
अर्थ - श्रीदेवीच्या पूजनानें गर्भामध्ये असलेले मूल नाश पावत नाहीं. ह्मणून वस्त्र, भूषणें, फलें आणि अनेक प्रकारची पकाने ह्यांच्या योगानें ह्या गृहदेवतांचे पूजन करावें.
ज्वालिनी रोहिणी चक्रेश्वरी पद्मावती तथा ॥
कूष्माण्डिनी महाकाली कालिका च सरस्वती ।। २११ ।। गौरी सिध्दायनी चण्डी दुर्गा च कुलदेवताः ॥
पूजनीयाः परं भक्त्या नित्यं कल्याणमीप्सुभिः ।। २१२ ।।
अर्थ – ज्वालिनी, रोहिणी, चक्रेश्वरी, पद्मावती, कूष्मांडिनी, महाकाली, कालिका, सरस्वती, सिध्दायनी चंडी आणि दुर्गा ह्या कुलदेवता होत. आपले कल्याण व्हावे अशी इच्छा करणाऱ्या मनुष्यानें ह्यांचें पूजन भक्तीनें नित्य उत्कृष्ट रीतीनें करावें..

Page #262

lad
Neeserveeeeeeene
सोमसेनकत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय चवथा, पान २१२. eGoraveeeeeeeeeeeeeeee
पूज्याश्चतुर्विधा देवा धर्मार्थकाममीप्सुभिः
ईप्सितार्थप्रदा विघ्नहराश्च भाविसिध्दिदाः॥ २१३ ।। ___ अर्थ- वर सांगितलेले चारही प्रकारचे देव धर्म, अर्थ आणि काम ह्या पुरुषार्थाची इच्छा करणाऱ्यांनी है पूजा करण्याला योग्य आहेत. ते देव पूजकाचे मनोरथ पूर्ण करणारे, विघ्नांचा नाश करणारे आणि भावी ? जी मोक्षसिद्धि तिला देणारे आहेत.
ये पूजयन्ति तान् देवान् तेषां गृहेषु शाश्वती ।।
लक्ष्मीर्वसति गोऽश्वादिमहिषीसर्वसम्पदः ॥ २१४ ॥ 8 अर्थ-जे ह्या देवांची पूजा करतात त्यांच्या घरांत निरंतर लक्ष्मी वास करते. आणि गायी, घोडे, म्हशी बगैरे पशु, ह्या सर्व संपत्ति त्याच्या घरांत सदोदित राहतात.
इह जन्मनि संक्लेशव्याधयो न कदाचन ।।
भवन्ति तस्य देवानां सामर्थ्यात्पुण्यसद्मनि ॥१५॥ र अर्थ-- त्याच्या त्या पुण्यकारक घरांत त्या देवतांच्या सामर्थ्यामुळे त्या पूजा करणाऱ्याला या जन्मांत संक्लेश आणि व्याधि ह्यांची पीडा केव्हाही होत नाही.
अन्त्ये सन्न्यासमादाय समाधिमरणं भवेत्॥ asomeos.mero
s eneeeeeeeersenekeepermeasweet
NAVALABOURVASANAM

Page #263

सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय चवथा. पान २१३.
१
स्वर्गमुक्तिप्रदं रम्यमनन्तसुखसागरम् ।। १६ ॥ १ अर्थ- आणि त्याला अंतकाली स्वर्ग मोक्ष ह्या दोहोंची प्राप्ति करून देणारे, सर्व सुखांचा समुद्रच की। १ काय ! असे आणि आनंद देणारे असे सर्वसंगपरित्यागपूर्वक समाधिमरण प्राप्त होते.
इत्येवं कथितो जिनेन्द्रवचनादाचारधर्मो मया ॥
श्रीभट्टारकसोमसेनगणिना संक्षेपतः सक्रियः॥ देवाराधन होमनित्यमहसां लक्ष्मीप्रमोदास्पदं ।
ये कुर्वन्ति नरा नरोतमगुणास्तेऽहो लभन्ते शिवम् ॥ १७॥ अर्थ- बापमाणे मी श्रीभट्टारक सोमसेन गणधराने श्रीजिनेंद्राच्या वचनावरून सस्क्रियास्वरूप आ-, चारधर्म संक्षेपाने सांगितला. देवांची उपासना, होम आणि नित्यपूजोत्सद ह्यांच्यापासून उत्पन्न होणारी संपत्ति आणि आनंद ह्यांचे मुख्यस्थान असलेला अशा ह्या धर्माचे जे लोक आचरण करतात, ते सर्वांत श्रेष्ठ असे होत्साते मोक्षाला पास होतात.
सरस्वत्याः प्रसादेन काव्यं कुर्वन्ति पण्डिताः॥
ततः सैषा समाराध्या भक्त्या शास्त्रे सरस्वती ॥१८॥ 2 अर्थ-- श्रीसरस्वती देवीच्या कृपेनें पंडित काव्य करण्यास समर्थ होत असतात. ह्मणून शास्त्रामध्ये aawwvecetreerencecavavavecowweeeveenenerence
MAVASASUMANMoveeive

Page #264

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय चवथा. पान २१४.
प्रवेश होण्याकरितां तीचेंच आराधन भक्तीनें केलें पाहिजे. ब्रह्मसूरिसुविप्रेण यदुक्तं जिनधर्मिणाम् || प्रोक्तं महापुराणे वा तदेवात्र प्रकाशितम् ॥ २१९ ॥
अर्थ- ब्रह्मसूरि नांवाच्या विद्वान् आणि सदाचारसंपन्न अशा ब्राह्मणानें जिनधर्मी लोकांना उद्देशून जें सांगितलें आहे आणि महापुराणांत जे सांगितले आहे तेंच ह्या ग्रंथांत स्पष्ट केलें आहे. अर्थात् निराळे कांहीं सांगितलेले नाहीं.
इति श्रीधर्मरसिकशास्त्रे त्रिवर्णाचारकथने भट्टारक श्री सोमसेन
विरचिते गृहकर्मदेवतापूजानिरूपणीयो नाम
चतुर्थोऽध्यायः समाप्तः ॥ श्रीरस्तु ॥

Page #265

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय पांचवा. पान २१५.
ANT
॥ श्रीवीतरागाय नमः ॥ ॥ पंचमोऽध्यायः ॥
वासुपूज्यं जगत्पूज्यं लोकालोकप्रकाशकम् ॥
reer aesa पूजानां मन्वान् पूर्वपुः ॥ १ ॥
अर्थ - लोक आणि अलोक यांचे स्पष्ट ज्ञान करून देणान्या, जगत्पूज्य अशा भगवान् बालुपूज्यकेंद्राला वंदन करून पूर्व पुराणाला अनुसरून पूजेचे मंत्र ह्या अध्यायांत सांगतों.
सन्ध्यास्थानात्स्वहस्य ईशान्यां प्रविकल्पिते ॥ जिनागारे व्रजेदीमानीर्यापथविशुद्धिः ॥ २ ॥ पादौ प्रक्षाल्य गेहस्य कपार्ट समुद्रादयेत् ॥ मुखवस्त्रं परित्यज्य जिनास्यमवलोकयेत् ॥ ३ ॥
अर्थ - श्रावकानें ईर्यापथशुद्धि करून संध्या करीत असलेल्या स्थानापासून निघावें. आणि आपल्या घराच्या ईशान्य दिशेला केलेल्या जिनमंदिरांत जावें. मंदिराजवळ गेल्यावर त्यानें आपले पाय स्वच्छ धुवून मंदिराचें द्वार उघडावें. आणि जिनविंवाचें मुखवस्त्र काढून टाकून श्रीजिनाचें मुख अवलोकन करावें.

Page #266

सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय पांचवा. पान २१६.
UR
Maavcoetrovern000000e
कपाटोद्धाटन. ॐहिाँ अहं कपाटमुरादयामि स्वाहा ॥ कपाटोद्धाटनम् ॥ अर्थ- 'ॐ हाँ' इत्यादि मंत्र शून मंदिराचे द्वार उघडावे.
द्वारपालानुज्ञापन. ___ॐही अहं मारपालमनुज्ञापयामि स्वाहा ।। द्वारपालालुज्ञापनम् ।। अर्थ-- 'ॐ हाँ" इत्यादि मंत्राने द्वारपालाची आज्ञा घ्यावी.
ॐ हाँ अहं निःसही ३ रत्नत्रय पुरस्वराय विधारण्डलनिवेशनाय सममयाय:
निस्ल शी जिनालयं मषिशागि स्वाहा ॥ अयशानमन्त्रः॥ अर्थ-- 'ओ ही" इत्यादि मंत्राने जिनमंदिरात प्रवेश करावा.
ईपिथशोधन. ईर्यापथे प्रचलताऽद्य नया नादा-! देकेन्द्रिय खजीवनिकायबाधा ॥ निर्वतिता यदि भवेदयुगान्तरेक्षा । मिथ्या लदस्तु रितं गुरुनक्तितो मे ॥४॥
इर्यापयशोधनम् ॥ अर्थ-- ' इर्यापथे' इत्यादि मंत्र ह्मणून ईपिथशोधन करावे. या वरील श्लोकाचा अर्थ असा-2
0000000000000000000

Page #267

Marwaseenewsnenenews
सोमसेनकृत वैयर्णिकाचार, अध्याय पांचवा. पान २१७. sinesceracracerentnenerawaeneoamereceneeeeeeeering 8 मार्गाने चालत असलेल्या माझ्याकडून आज चुकीने एकेंद्रिय वगैरे जीवनिकायाला जर पीडा झाली असेल, १ किंवा एका युगापेक्षा ( चार हातापेक्षां) अधिक माझी दृष्टी गेली असेल तर ते सर्व मानें पातक है १पंच गुरूंच्या भक्तीने मिथ्या होवो !
मुखवस्त्रोद्धाटन. कणकनकघण्टिकं विमलचीनपट्टोज्वलं । बहुप्रकटवर्णकं कुशलशिल्पिभिर्निर्मितम् ॥ जिनेन्द्रचरणाम्बुजवयं समर्चनीयं मया ।।
समस्तदुरितापहृद्वदनवस्त्रमुद्धाट्यते ॥५॥ ॐन्हीं मुखवस्त्रमुद्धाटयामि स्वाहा ।। मुखवस्त्रोद्धाटनम् ॥ 5 अर्थ---- ज्यांत असलेल्या सुवर्णाच्या घागऱ्या शब्द करीत आहेत, जे स्वच्छ अशा चीन देशांतील वस्त्राने सुंदर दिसत आहे, ज्यावरील अनेक वर्ण स्पष्ट दिसत आहेत, जे कुशल अशा कारागिरांनी, तयार केले आहे आणि जें सर्व पातकांचा नाश करणारे आहे असें श्रीजिनेंद्राचे चरणकमल मला पूजावयाचे आहे ; ह्मणून त्यावरील वस्त्र काढतो. हा श्लोक ह्मणून “ॐ हाँ" इत्यादि मंत्राने देवाच्या अंगावरील मुखवस्त्र काढावें.
VAAVVVVVVACN

Page #268

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय पांचवा. पान २१८. Mascaveavavaaseeeeeeeeeeeeeeews
श्रीमुखाबलोकन. श्रीमुखालोकनादेव श्रीमुखालोकनं भवेत् ॥
आलोकनविहीनस्य तत्सुखावाप्तयः कुतः ॥ ६॥ अर्थ- श्रीजिनेंद्राचे मुखावलोकन केले ह्मणजेच लक्ष्मीचे मुख पहावयास मिळते, ह्मणजे संपत्ति प्राप्त ६ होते. ह्मणून ते मुखावलोकन ज्याने केले नाही त्याला त्या सुखाची प्राप्ति कशी होणार? व्हावयाची नाही. __ॐ हाँ अहं नमोऽहत्परमेष्ठिभ्यः श्रीमुखावलोकनेन मम सर्वशान्तिर्भवतु स्वाहा ॥
श्रीमुखावलोकनम् ।। अर्थ- 'ॐ हाँ' इत्यादि मंत्राने अर्हत्परमेष्ठीचें (प्रतिबिंबाचें) मुखावलोकन करावें.
__ यागभूमिप्रवेश. ॐ हिाँ अहं यागोवी प्रविशामि स्वाहा ॥ यागभूमिप्रवेशनम् ॥ अर्थ- 'ॐ हाँ' इत्यादि मंत्राने यागभूमीत (पूजा करण्याच्या जागेत) प्रवेश करावा.
पुष्पांजलि. . ॐ हाँ क्षाँ भूः स्वाहा ॥ पुष्पाञ्जलिः ।। * अर्थ-- ह्या मंत्रानें जिनचरणावर पुष्पांजलि द्यावी.
VIVeerwww

Page #269

सोमसेनकत बैवर्णिकाचार, अध्याय पांचवा. पान २१९.
HAJUROVABO
वाद्यघोष. ॐ हिाँ वाद्यमुद्घोषयामि स्वाहा ॥ तदाप्रभृति बहिर्वाद्यघोषणम् ॥ अर्थ-... तेव्हापासून बाहेर वायें वाजविण्यास आरंभ करावा.
ॐ हाँ अहं वास्तुदेवाय इदमयं पाद्यं गन्धं पुष्पं दीपं धूपं चरं बलिं स्वस्तिकमक्षत __ यज्ञभागं यजामहे प्रतिगृह्यतां प्रतिगृह्यतां प्रतिगृह्यतामिति स्वाहा ।।
यस्यार्थ क्रियते कर्म स प्रीतो नित्यमस्तु मे ॥
शान्तिक पौष्टिकं चैव सर्वकार्येषु सिद्धिदः ॥७॥ ___ अर्थ- “ॐ हाँ अहं " ह्या मंत्राने वास्तुदेवतेला अर्घ्य, पाद्य वगैरे द्यावेत. नंतर “ यस्यार्थ" हा श्लोक ह्मणावा. त्याचा अर्थ असा-ज्या देवतेकरितां मी हे शांतिक किंवा पौष्टिक कर्म करीत आहे ती देवता नेहमी माझ्यावर संतुष्ट असो. आणि माझ्या सर्व कर्मात सिद्धि देवो!
भूमिशोधन. ॐ ही वायुकुमाराय सर्वविघ्नविनाशनाय महीसम्मार्जनं कुरु कुरु हूं फट् स्वाहा ॥ दर्भपूलन यागभूमिं परितः सम्मार्जनम् । पूर्वेशान्ययोर्मध्ये वायुकुमारायायप्रदानम् ॥ एवमुत्तरत्रापि ॥
V ALA

Page #270

BeeMeenetween
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय पांचवा. पान २२०. emaroomdavaaneeMANseconomeremeanouncovereaves 2 अर्थ- "ॐ हाँ" इत्यादिमंत्राने यागभूमीचे संमाजने करण्याची वायुकुमाराला प्रार्थना करून १दर्भाच्या जुडीने चोहीकडून पूजेची जागा ( जिनमंदिर ) लोटून साफ करावी. नंतर पूर्वः आणि है १ ईशान्य ह्या दोन दिशांच्या मध्यभागी वायुकुमाराला अर्घ्यप्रदान करावे. पुढेही ह्याप्रमाणेच करावें. ३ ॐ हीं मेघकुमाराय हं संवं मं झं ठं ठंक्षालनं कुरु कुरु अहं धरां प्रक्षाल्य भूमि
शुद्धिं करोमि स्वाहा ॥ दर्भपूलोपात्तजलेन तदा भूमि सिञ्चेत् ॥ अर्थ-- “ॐ हाँ मेघकुमाराय" दर्भाच्या जुडीने पाणी घेऊन भूमीवर सेंचन करावें.
ॐ ही अहं अग्निकुमाराय भूमिं ज्वालय ज्वालय अंहं सं वं टं यं क्षः फट् स्वाहा ॥ ज्वलद्दर्भपूलानलेन भूमिज्वालनम् ।। अर्थ- ह्या मंत्राने दर्भाची जुडी पेटवून भूमी जाळावी.
नागसतर्पण. ॐ ही क्रौं वौषट् षष्टिसहस्रसंख्येभ्यो नागेभ्योऽमृताञ्जलिं प्रसिञ्चामि स्वाहा ॥3 ऐशान्यां दिशि जलाञ्जलिम् ॥ अर्थ- “ ॐ ही क्रौं" ह्या मंत्राने नागांना ईशान्यदिशेकडे जलांजलि द्यावी.
क्षेत्रपालार्चन.
८८

Page #271

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय पांचवा. पान २२१.
evenerereveren
ॐ ह्रीं क्रीँ अत्रस्थक्षेत्रपाल आगच्छागच्छ संवौषद इदमर्घ्यमित्यादि पूर्ववत् ॥ अर्थ – “ ॐ ह्रीँ क्रीँ ह्या मंत्राने तेथील क्षेत्रपालाला अर्घ्यप्रदान करावें.
भूम्यर्चन.
ॐ नीरजसे नमः । ॐ दर्पमथनाय नमः । ॐ शीलगन्धाय नमः । ॐ अक्षताय नमः । ॐ विमलाय नमः । ॐ परमसिद्धाय नमः । ॐ ज्ञानोद्योताय नमः । ॐ श्रुतधूपाय नमः । ॐ अभीष्टफलदाय नमः ॥ जलैर्गन्धर्भादिभिश्च भूम्यर्चनम् | अर्थ- ' नीरजसे नमः' इत्यादि मंत्रानें जल, गंध, दर्भ इत्यादिकांच्या योगानें भूमीचें पूजन करावें. यन्त्रोद्धार. कर्णिकामध्येऽर्हदादयोऽष्टौ । ततोऽष्टदले जयाद्यष्टौ । ततः षोडशदलेषु षोडशविद्यादेवताः । चतुर्विंशतिदलेषु चतुर्विंशतियक्षीदेवताः । ततो द्वात्रिंशद्दलेषु शक्राः । ततो वज्राग्रे चतुर्विंशतियक्षदेवताः । ततो दिक्पाला दश । ततो नवग्रहाः । ततोऽनावृतयक्षाः । एवं यन्त्रोद्धारः ॥
अर्थ - आतां यंत्राची रचना सांगतात- हे यंत्र कमलाकार आहे. त्याच्या मध्यभागी असलेल्या कर्णिकेत " अर्हत " वगैरे आठ लिहावेत. त्या कर्णिकेच्या भोवत्याने आठ दलें काढून त्यांत जयादि आठ
AIICIC
vane

Page #272

सोमसेनकृत जैवर्णिकाचार, अध्याय पांचवा. पान २२२. Kuvaunua AuraavavavauvavuoraCOSAS ९ देवता लिहाव्यात. त्याच्या पुढे सोळा दले काढून त्यांत सोळा विद्यादेवता लिहाव्यात. त्यांच्या पुढे १
चोवीस दले काढून चोवीस यक्षीदेवता त्यांत लिहाव्यात. त्याच्या पुढे बत्तीस दले काढून त्यांत बत्तीस १ इंद्र लिहावेत. त्याच्या पुढे वज्राकृति काढून त्या वज्राच्या अग्रभागी चोवीस यक्षदेवता लिहाव्यात. त्याच्या पुढे दहा दिक्पाल नवग्रह हे लिहून, त्याच्या पुढे अनावृत यक्षदेवता लिहाव्यात. ह्याप्रमाणे : यंत्ररचना करावी.
दर्भासन. तद्दक्षिणभागे- ॐ हाँ अहँ क्षाँ ठ ठ दर्भासनं निक्षिपामि स्वाहा ॥ दर्भासनस्थापनम् ॥ __ अर्थ-- त्या यंत्राच्या दक्षिणेकडील बाजूला " ॐ ही" इत्यादि मंत्राने दर्भासन घालावें.
ॐ ही अहं निस्सही हूं फट् दर्भासने उपविशामि स्वाहा ।। दर्भासने उपवेशनम् ।। अर्थ- 'ॐ ही अहं ' इत्यादि मंत्राने त्या दर्भासनावर बसावें.
मौनधारण. ॐ ही अहं यूं मौनस्थितायाहं मौनव्रतं गृह्णामि स्वाहा ॥ मौनग्रहणम् ॥ अर्थ-- “ॐ हाँ " इत्यादि मंत्राने मौनग्रहण करावें.
अंगशोधन.
wesomeVerseeneteraneete
reMBMarvee

Page #273

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय पांचवा. पान २२३.
~~~~~re
ॐ नहीँ अहं भूः प्रतिपद्ये भुवः प्रतिपद्ये चतुर्विंशतितीर्थकृचरणशरणं प्रतिपद्ये ममाङ्गानि शोधयामि स्वाहा | वस्त्राञ्चलेन स्वाङ्गस्य शोधनम् ॥
अर्थ -- 'ॐ हीँ " इत्यादि मंत्राने वस्त्राच्या पदरानें आपले शरीर शुद्ध करावें.
हस्तप्रक्षालन.
ॐ ह्रीँ अहं अज्जुरभव तथा हस्तौ प्रक्षालयामि स्वाहा | हस्तद्वयपवित्रीकरणम् || अर्थ – 'ॐ वहीँ ' इत्यादि मंत्रानें दोनी हात धुवून शुद्ध करावेत.
पुजापाशुद्धि.
ॐ हाँ हाँ हाँ हा नमोऽर्हते भगवते श्रीमते पवित्रजलेन पात्रशुद्धिं करोमि स्वाहा || पात्रेषु पूजांगद्रव्यस्थापनम् ॥
अर्थ — — ॐ =हीँ " इत्यादि मंत्राने सर्व पूजापात्रांवर शुद्ध जलानें प्रोक्षण करून निरनिराळ्या पात्रांतून पूजेला लागणाऱ्या वस्तु निरनिराळ्या ठेवाव्यात.
पूजा द्रव्यशुद्धि.
ॐ ही अर्ह झौ झौं वं महं सं तं पं वी वी हं सं असि आउसा
BAAL03231

Page #274

सोमसनकृते त्रैवर्णिकाचार, अध्याय पांचवा. पान २२४.
समस्तजलेनं शुद्धपात्रे निक्षिप्तपुष्पादिपूजाद्रव्याणि शोधयामि स्वाहा ॥ पूजाद्रव्यशोधनम् ॥
अर्थ – “ ॐ -हीँ” इत्यादि मंत्रानें पूजेच्या सामग्रीवर जलप्रोक्षण करावें. विद्यागुरुपूजन.
ॐ नहीँ अर्ह आग्नेय्यां दिशि अस्मद्विद्यागुरुभ्यो बलिं ददामि स्वाहा ॥ विद्यागुरुपूजनम् ॥
अर्थ – “ ॐ “हीँ" इत्यादि मंत्रानें विद्यागुरूला बलिदान करावें.
सिद्धार्चन.
ॐ ह्रीँ सिद्धपरमेष्ठिभ्योऽर्घ्यं समर्पयामि स्वाहा | सिद्धायार्घ्यनिवेदनम् ॥ अर्थ — 'ॐ व्हीँ" इत्यादि मंत्रानें सिद्धपरमेष्ठीना अर्घ्यदान करावें.
- ॥ सकलीकरणम् ॥
अग्निमण्डलमध्यस्थै रेफैलाशताकुलैः ॥
सर्वाङ्गदेशजैर्ध्यात्वा ध्यानदग्धवपुर्मलम् ॥ १ ॥
दर्भासने स्थित्वा ध्यायन्निदं पठेत् । ॐ ह्रीँ अहं भगवतो जिनभास्करस्य बोधस
ww
wwwverenener

Page #275

सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय पांचवा. पान २२५.
४ हस्त्रकिरणैमेम कर्मेन्धनस्य द्रव्यं शोषयामि घे घे स्वाहा । इत्युच्चार्य कर्मन्धनानि
शोषयेत् ।। शोषणम् ।। है अर्थ- अग्निमंडलाच्या मध्यभागी असणारे व शेकडो ज्वालांनी व्याप्त झालेले जे रेफ, ते आपल्या शरी-१
रापासून उत्पन्न होऊन आपल्या शरीरांत असलेला सर्व मल (पाप) त्यांनी जळला आहे असे ध्यान करावें.. दर्भासनावर बमून ह्याप्रमाणे ध्यान करून “ॐ हीं" इत्यादि मंत्र ह्मणावा. आणि कर्मरूपी इंधन शुष्क करावें.
ॐ न्हाँहीँ हूँ हाँ हः ॐ ॐ ॐ ॐ रं रं रं रं व्यू सं दह दह कर्ममलं दह दह १ दुःखे घे घे स्वाहा ।। इत्युच्चार्य कर्मेन्धनानि दग्धानीति स्मरेत् ॥ अर्थ-- ॐ हाँ इत्यादि मंत्राचा उच्चार करून कर्मेधन जळून गेलें असें चिंतन करावें. ॐ व्ही अहं श्रीजिनप्रभुजिनाय कर्मभस्मविधूननं कुरु कुरु स्वाहा ॥ इत्युचार्य तद्भस्मानि, विधूतानि स्मरेत् ॥ अर्थ- ॐ हाँ इत्यादि मंत्राचा उच्चार करून कर्मेधनाचे झालेलें भस्म उडून गेले असें चिंतन करावें. प्लावनम् । ततः पञ्चगुरुमुद्राग्रे अ सि आ उ सा इत्येतान् तदुपार झं वं व्हः पः हः इत्यमृतबीजानि निक्षिप्य तन्मुद्रां शिरस्यधोमुखमुध्दृत्य-ॐ अमृते अमृतोद्भवे

Page #276

Veeeeeeeees
सोमसेनकृत चैवर्णिकाचार, अध्याय पांचवा. पान २२६. measomewweeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeavOR
अमृतवर्षिणि अमृतं स्रावय स्रावय सं सं क्लीं क्लाँब्लू ब्लूँ द्राँ द्राँ द्रीं द्रीं द्रावय द्रावय स्वाहा-इत्युच्चार्य ततः स्रवत्पीयूषधाराभिरात्मानं लापयेत् ॥ अभिषवणम् ॥ अर्थ-नंतर पंचगुरुमुद्रा करून त्यावर क्रमाने 'अ सि आ उ सा' ही पांच अक्षरे ठेवून (ठेविली आहेत अशी कल्पना करून) त्या अक्षरांवर क्रमानें “झं वं व्हः पः हः" ही अमृतबीजे ठेवावीत. ((अमृतबीजें ठेविली आहेत अशी कल्पना करावी). मग ती मुद्रा आपल्या मस्तकावर अधोमुख ९धारण करून "ॐ अमृते" इत्यादि मंत्र ह्मणावा. आणि त्या पंचपरमेष्ठिमुद्रेतून स्रवणाऱ्या अमृतधारांनी आपल्याला स्नान घातले आहे अशी कल्पना करावी. ह्याला "अभिषवण म० स्नान" म्हणतात.
एवं त्रिधा विशुद्धः सन् करन्यासं विद्ध्यात् ॥ हस्तद्वयकनीयस्याद्यङ्गुलीनां यथाक्रममम् ॥
मूले रेखात्रयस्योर्ध्वमग्रे च युगपत्सुधीः ॥१॥ इति पञ्चनमस्कारान् विन्यस्य । ॐ हाँ अँह वं मं हं संतं पं असि आ उ सा
हस्तसम्पुटं करोमि स्वाहा ॥ इति हस्तौ सम्पुटेत् ।। इति करन्यासः॥ 2 अर्थ- वर सांगितल्याप्रमाणे अभिषवणविधि तीन वेळां करून शुद्ध होऊन करन्यास (हातावर अर्हतादि। देवतांचे स्थापन करावे. ते असें-दोनी हातांच्या कनिष्ठिका (शेवटचे बोट) वगैरे बोटांच्या मुळांशी!
BRUARoPCA

Page #277

सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय पांचवा. पान २२७.
Pveentervieweeeeeeeeeeews
१ज्या तीन रेषा असतात (ह्या रेषा तळहात आणि बोट ह्यांच्या संधींत असतात) त्यांवर, त्या रेघांच्या १ वरती ( पहिल्या पेऱ्यावर) आणि बोटांच्या शेंड्याला अशा तीन ठिकाणी (ही ठिकाणे प्रत्येक बोटाची तीन तीन मिळून पंधरा होतात ) ऋमानें पंचनमस्कार मंत्रांचा न्यास करावा. तो पांचही बोटावर एकदम है करावा. ह्मणजे प्रथम पांचही बोटांच्या मुळांशी असलेल्या तीन रेखांवर पंचनमस्कार मंत्राचा न्यास है करावा. नंतर त्यांवरील पेयावर करावा. आणि नंतर सर्व बोटांच्या अग्रांवर करावा. ह्यापमाणे : झाल्यावर “ॐ ही अहं" इत्यादि मंत्राने दोनी हात नमस्कार करतांना आपण जसे जोडतो त्याप्रमाणे जोडावेत. ह्यास " करन्यास" ह्मणतात.
ततोऽङ्गुष्टयुग्मेनैव स्वाङ्गन्यासं कुर्यात् ॥ ॐ व्हाँ णमो अरिहंताणं स्वाहा । इति मन्त्रं हृदि ।। ॐ हाँ णमो सिद्धाणं स्वाहा । ललाटे ॥ ॐ हूँ णमो आयरियाणं स्वाहा । दक्षिणकर्णे॥ॐ हौ णमो उवज्झायाणं स्वाहा। पश्चिमे ।। ॐ हाणमो लोए सव्वसाहणं स्वाहा । वामकर्णे ॥ ॐ हाँ णमो अरिहंताणं स्वाहा ॥ शिरोमध्ये ॥ ॐ हीं णमो सिद्धाणं स्वाहा । शिरोऽग्नयभागे ॥ ॐ हूँ णमो आयरियाणं स्वाहा । नैर्ऋत्ये।। ॐ न्हौ णमो उवज्झायाणं स्वाहा । शिरोवायव्याम् ॥ ॐ हः
णमो लोए सव्वसाहणं स्वाहा । शिर ईशान्ये ॥ इति द्वितीयन्यासः॥ aawensavvvvvvv vAVANAVANAGANAwames
Seaseerveeeeeeeee

Page #278

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय पांचवा.
पान २२८.
VATERROR
अर्थ — नंतर एकमेकाला जुळलेल्या हातांच्या अंगठ्यांनी पुढील न्यास करावा. तें असेंहाँ' इत्यादि मंत्रानें दोनी अंगठ्यांनी एकदम हृदयाला स्पर्श करावा. ( पुढेही ह्याप्रमाणेच दोनीं अंग(ठ्यांनी स्पर्श करावा. “ ॐ ही" इत्यादि मंत्रानें कपाळाला स्पर्श करावा. "ॐ हूँ" इत्यादि मंत्रानें उजव्या कानाला स्पर्श करावा. “ॐ हाँ" इत्यादि मंत्रानें मस्तकाच्या मागील बाजूस स्पर्श करावा. “ॐ हः" इत्यादि मंत्राने डाव्या कानाला स्पर्श करावा. हा प्रथम न्यास झाला. पुन: “ॐ हां" इत्यादि मंत्रानें मस्तकाच्या मध्यभागी जुळलेल्या दोनी अंगठ्यांनी स्पर्श करावा. “ ॐ हाँ" इत्यादि मंत्रानें। मस्तकाच्या आग्नेयभागी स्पर्श करावा. “ ॐ हूँ" इत्यादि मंत्रानें मस्तकाच्या नैर्ऋत्यभागी स्पर्श करावा. ! "ॐ हाँ " इत्यादि मंत्रानें मस्तकाच्या वायव्यभागी स्पर्श करावा. “ ॐ महः " इत्यादि मंत्रानें मस्त काच्या ईशान्यभागी स्पर्श करावा. हा दुसरा न्यास होय.
ॐ हाँ णमो अरिहंताणं स्वाहा दक्षिणे भुजे ॥ ॐ ह्रीं णमो सिद्धाणं स्वाहा ॥ वामभुजे ॥ ॐ हूँ णमो आयरियाणं स्वाहा । नाभौ ॥ ॐ हौ णमो उवज्झाया
स्वाहा । दक्षिण कुक्षौ ॥ ॐ हः णमो लोए सव्वसाहूणं स्वाहा । वामकुक्षौ ॥ इनि तृतीयोऽङ्गन्यासः ॥ इत्यङ्गन्यासभेदाः ||
अर्थ — तसेच हात जोडलेले असतांना “ ॐ हाँ " इत्यादि मंत्रानें उजव्या हाताच्या दंडास स्पर्श
2002A
CRINTER
می

Page #279

Acharya Shri Kailassagarsun Gyanmandir
eGAV
सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय पांचवा. पान २२९. करावा. “ॐ हाँ" इत्यादि मंत्राने डाव्या हाताच्या दंडास स्पर्श करावा. “ॐ हूँ" इत्यादि मंत्राने नाभीला स्पर्श करावा. "ॐ हाँ" इत्यादि मंत्राने पोटाच्या उजव्या बाजूस स्पर्श करावा. “ॐ हः": ६ इत्यादि मंत्राने पोटाच्या डाव्या बाजूस स्पर्श करावा. हा तिसरा न्यास होय. हे अंगन्यासाचे तीन प्रकार सांगितले आहेत.
वामायामथ तर्जन्यां न्यस्यैवं पञ्चमन्त्रकम् ॥
पूर्वादिदिक्षु रक्षार्थ दशस्वपि निवेशयेत् ॥१॥ अर्थ-नंतर डाव्या हाताच्या तर्जनीवर (आंगठ्याजवळच्या बोटावर ) पंचनमस्कार मंत्राची योजना : एके ठिकाणींच करून ती तर्जनी-भूतप्रेतादिकांपासून आपले रक्षण होण्याकरिता-दहाही दिशांकडे दाखवावी. त्याचा आरंभ पूर्वदिशेकडून करावा.
ॐक्षांक्षी झूक्षे क्षों क्षौं क्षं क्षः स्वाहा । इति द्वादश कूटाक्षराणि ॥ ॐ हाँ ही हैं हों हौं हं हः स्वाहा । इति द्वितीयद्वादश शून्यबीजानि ॥
इति दशदिशां बन्धः॥ 5 अर्थ-- “ॐक्षा" इत्यादि बारा अक्षरांना 'कूटाक्षरें' आणि "ॐ हाँ" इत्यादि अक्षरांना “द्वादशशून्यबीजे" ह्मणतात. ह्यांच्या योगाने दिग्बंधन करावें. ह्यांपैकी एकेक अक्षराचा एकेक दिशेला न्यास! weaveryWeavBAVAvavecomerseasewwers
NAGAVer

Page #280

सोमसेनकृत लैवर्णिकाचार, अध्याय पांचवा.
BABA
2 करावा.
ह्याप्रमाणे दहा दिशांना दहा अक्षरांचा न्यास करावा. इत्यादि अक्षरांचा ) न्यास करावा. ह्याला 'दिग्बंधन ' ह्मणतात. कवचास्तु करन्यासं कुर्यान्मन्त्रेण मन्त्रवित् ॥
अर्थ - मंत्र जाणणाऱ्या मनुष्यानें मार्गे सांगितल्याप्रमाणें करन्यास करून पुढीलप्रमाणें कवचन्यास करावा. ॐ 'हृदयाय नमः । शिरसे स्वाहा || शिखायै वषट् ॥ कवचाय हूं । अस्त्राय फट् ॥ इति शिखाबन्धः ॥
अर्थ — वरील मंत्रानें क्रमानें हृदय, मस्तक, ह्यांना स्पर्श करून, शेंडीला स्पर्श करून ' वषट्कार ' करावा. ह्मणजे चिटकी वाजवावी. सर्वांगांत कवच धारण केलें आहे अशी भावना करून 'हुंकार' करावा. अनाकरितां ' फट्कार ' करावा. ह्मणजे तीन वेळां टाळी वाजवावी. हें झाल्यावर शिखा बांधावी. अथ परमात्मध्यानम् ॥
ॐ ह्रीँ नमो अरिहंताणं अर्हद्भ्यो नमः ॥ २१ वारं ॥
ॐ हीं अहं णमो सिद्धाणं सिद्धेभ्यो नमः ॥। २१ वारं ॥ परमात्मध्यानमन्त्रः ॥ अर्थ- हे दोन मंत्र परमात्म्याच्या ध्यानाचे आहेत. ह्यांचा प्रत्येकाचा एकवीस वेळां जप करावा.
एवं तु कुर्वतः पुंसो विघ्ना नश्यन्ति कुत्रचित् ॥
पान २३०. ALALAI
पुनः पुढील दहा अक्षरांचा
ॐ हाँ

Page #281

सोमसन म्त त्रैवर्णिकाचार, अध्याय पांचवा. पान २३१.
आधिव्याधिः क्षयं याति पीडयन्ति न दुजर्नाः॥१॥ इति सकलीकरणम् ॥ ६ अर्थ- ह्याप्रमाणे करणाऱ्या मनुष्याची सर्व विघ्ने नाश पावतात. त्याच्या अधि व्याधि नष्ट होतात. १ आणि दुर्जन त्याला कोठेही पीडा करीत नाहीत. हा सकलीकारणाचा विधि सांगितला.
तत आव्हानस्थापनसन्निधीकरणं कृत्वा जिनश्रुतसूरीन् पूजयेत् ॥ __ अर्थ- नंतर जिन, श्रुत आणि सूरि ह्या देवतांचे आवाहन, स्थापन आणि सन्निधीकरण करून त्यांची: पूजा करावी. त्यांच्या पूजेचे मंत्र पुढे सांगतात.
जिनश्रुतसूरिपूजामल. ॐ हाँ अहं श्रीपरब्रह्मणे अनन्तानन्तज्ञान शक्तये जलं निर्वपामि स्वाहा ।। एवं गन्धादि । अष्टनव्यद्रव्यपूजनम् । जिनपूजा ॥
अर्थ-- 'ॐहाँ ' इत्यादि श्रीजिन पूजेचा मंत्र आहे. ह्या मंत्रानें जल, गंध वगैरे अष्टद्रव्यांनी श्रीजि-, 5नाची पूजा करावी. ती पूजाद्रव्ये नवीन असावीत. ही जिनपूजा होय.
ॐ ही परमात्ममुखकमलोत्पन्नद्वादशाङ्गथुतेभ्यः स्वाहा ॥ श्रुतपूजामन्त्रः॥ अर्थ- हा श्रुतपूजेचा मंत्र होय. ह्याने श्रुतपूजा करावी. ॐहाँ शिवपदसाधकेभ्य आचार्यपरमेष्ठिभ्यः स्वाहा ।। आचार्यपूजामन्त्रः॥
VeerUAGAVBwhere

Page #282

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय पांचवा. पान २३२.
aawRANABAnexanewrtain
___ अर्थ- 'ॐ हाँ' इत्यादि सूरि पूजनाचा मंत्र होय. ह्या मंत्राने सूरीचे पूजन करावें.
ततो जिनपादार्पितचन्दनैः स्वागमलंकुर्यात् ॥ अर्थ-- नंतर श्रीजिनेंद्राच्या चरणावर अर्पण केलेल्या गंधाने आपले शरीर अलंकृत करावें.
कलशस्थापन व श्रीपीठस्थापन. ततः- ॐहाँ स्वस्तये कलशस्थापनं करोमि स्वाहा ॥ यन्त्रात्प्राकलशस्थापनम् ॥ ॐहाँ नेत्राय संवौषट् । कलशार्चनन् ।। ॐ हिाँ स्वस्तये पीठमारोपयामि स्वहा ।। यन्त्रात्प्रत्यक् पीठारोपणम् ॥ ॐ हाँ अहं क्षां ठः ठः श्रीपीठस्थापनं करोमि स्वाहा । श्रोपीठप्रक्षालनम् ॥ ॐ हाँ दर्पमथनाय नमः । पीठदर्भः ।। ॐ हाँ सम्यग्दर्शन ज्ञानचारित्रेभ्यः स्वाहा पीठार्चनम् ॥ ॐ हाँ श्रीँ श्रीलेखनं करोमि स्वाहा । श्रीकारलेखनन ॥ ॐ हाँ श्री श्रीयन्त्रं पूजयामि स्वाहा । श्रीयन्त्रार्चनम् ॥ अर्थ-नंतर यंत्राच्या पूर्वेकडे कलशस्थापन, कलशपूजन, यंत्राच्या पश्चिमेकडे पीठस्थापन [पीट ठेवणे] : पीठाचे प्रक्षालन, त्यावर दर्भ ठेवणे, पीठाचे अर्चन, त्या पीठावर श्रीकार काढणे, आणि त्या श्रीकाराचें। पूजन करणे, इतका विधि करावा. त्याचे मंत्र वर सांगितले आहेत; आणि ते समजण्यासारखे आहेत. ते मंत्र ह्मणून मंत्रांत सांगितलेला विधि करावा.
devowwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwweoswwe
100000.0move

Page #283

सोमसेनकृत नैवर्णिकाचार, अध्याय पांचवा, पान २३३.
Meeneweserveteroseroenes
जिनप्रतिमास्थापनादिमंत्र. ॐ धात्रे वषट् ।। सिंहासनस्थजिनं श्रीपादयोः स्पृश्वा प्रतिमामानयेत् ।। अर्थ- “ॐ धात्रे वषट् " ह्या मंत्राने सिंहासनावर असलेली जिनप्रतिमा-प्रथम त्या प्रतिमेच्या पायाला स्पर्श करून नंतर- उचलून पूजेच्या ठिकाणी आणावी. __ ॐ हाँ श्रीवर्णे प्रतिमास्थापनं करोमि स्वाहा । श्रीवर्णे प्रतिमास्थापनम् ।।
अर्थ- मग “ॐ हाँ" इत्यादि मंत्राने पीठावर काढलेल्या श्रीवर्णावर त्या प्रतिमेचे स्थापन करावें. १ ॐहाँ अहं श्रीपरब्रह्मणे अध्यं निर्वपामि स्वाहा ।। अर्घ्यदानमन्त्रः॥
अर्थ-ॐही' इत्यादि मंत्राने त्या प्रतिमेला अर्घ्य द्यावे. ___ॐ नमः परब्रह्मणे श्रीपादप्रक्षालनं करोमि स्वाहा ।। श्रीपादौ प्रक्षाल्य तजलैरात्मानं
सिचेत ॥पाद्यम् ॥ अर्थ-ॐ नमः' इत्यादि मंत्राने मतिमेचे पाय धुवून ते पादोदक आपल्या अंगावर शिंपडावे. ॐ हाँ ही नहूँ हाँ हः अ सि आ उ सा एहि एहि संवौषट् ॥ आव्हानम् ॥
एवं अत्र तिष्ठ तिष्ठ ठः ठः स्थापनम् ॥ पुनः मम सन्निहितो भव भव वषट् सन्निधीकरणम् है अर्थ-- ॐ हाँ' इत्यादि मंत्राने त्या प्रतिबिंबाच्या ठिकाणी श्रीजिनेंद्राचे आवाहन करावें. पुढे
अBABASAVAGAL
CCC
MONAMEANANTERVASAVAaveVoESAMBODee

Page #284

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय पांचवा. पान २३४. seenetweeneecawaseenetweetersnewwwwwwcomenerves 'ॐ हाँ-सा' येथपर्यंत ह्मणून 'अत्र' इत्यादि मंत्राने त्या प्रतिबिंबाच्या ठिकाणी श्रीजिनेंद्राचे स्थापन करावें. पुनः 'अँ हाँ-सा' येथपर्यंत म्हणून 'मम' इत्यादि मंत्राने सन्निधीकरण (जिनेंद्राला आपल्या जवळ ठेवणे ) करावें.
ॐ ही अ सि आ उ सा नमः ॥ पंचगुरुमुद्राधारणम् ॥ अर्थ- 'ॐ ही' इत्यादि मंत्राने पंचगुरुमुद्रा करावी.
ॐ वृषभाय दिव्यदेहाय सद्योजाताय महाप्राज्ञाय अनन्तचतुष्टयाय परमसुखप्रतिष्ठिताय निर्मलाय स्वयम्भुवे अजरामरपरमपदप्राप्ताय चतुर्मुखपरमेष्ठिने महते त्रैलोक्यनाथाय त्रैलोक्यप्रस्थापनाय अधीष्टदिव्यनागपूजिताय परमपदाय ममात्र
सन्निहिताय स्वाहा ।। अनेन पंचगुरुमुद्रानिर्वर्तनम् ॥ ततोऽपि पाद्यम् ॥ अर्थ- 'ॐ वृषभाय' इत्यादि मंत्राने पंचगुरुमुद्रा करावी. आणि नंतर पुनः जिनेंद्राला पाद्य द्यावें.
ॐहाँ श्वा श्वाँ वं मं हंसं तं पंद्राँ द्रौँ द्राँ हाँ हंसः स्वाहा ॥ जिनस्याचमनम् ॥ अर्थ-ॐ दाँ' इत्यादि मंत्राने जिनेंद्राला आचमन द्यावें. __ ॐ हिाँ क्रॉ समस्तनीराजनद्रव्यैर्नीराजनं करोमि अस्माकं दुरितमपनयतु भवतु भगवते स्वाहा ॥ नीराजनार्चनम् ॥
avowwwwwwwwwwAVAN
ANAVBeeeee

Page #285

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय पांचवा. पान २३५. auroraumwannenRencacamurunanunuar १ अर्थ-'ॐ हाँ क्रॉ' इत्यादि मंत्राने श्रीजिनेंद्राला नीराजनाच्या वस्तूंनी नीराजन करावे. मूर्तीला कोणाची दृष्ट न लागावी याकरितां त्याच्यावरून वोवाळून टाकावे.
ॐ हिाँ जाँ प्रशस्तवर्णसर्वलक्षणसम्पूर्णायुधवाहनयुवतिजनसहिता इन्द्राग्नियमनिऋतिवरुणपवनकुबेरेशानशेषशीतांशवो दश दिग्देवता आगच्छत ॥ इत्यादि दिक्पालार्चनम् ॥ अर्थ--ॐदाँ जाँ' इत्यादि मंत्राने दिक्पालांचे पूजन करावे. ___ॐ हाँ स्वस्तये कलशोद्धारणं करोमि स्वाहा ॥ कलशोद्धारणम् ॥ अर्थ--ॐ हाँ' इत्यादि यंत्राने यंत्राच्या पुढे पूर्वी स्थापन केलेला कलश उचलून घ्यावा. ___ॐ व्हाँ श्रीँ क्लीं ऐं अर्ह वं मं हं सं तं पंचं हं सं हं हं सं सं तं तं पं पं मं झं याँ ईवा श्वाँ वा द्रौँ द्रौँ द्रां द्रां द्रावय द्रावय नमोऽहते भगवते श्रीमते पवित्रतरजलेन जिनमभिषेचयामि स्वाहा ॥ जललपनम् ।। 5 अर्थ-ॐ हाँ' इत्यादि मंत्राने श्रीजिनाला त्या कलशोदकाने स्नान घालावें.
ॐ हाँ श्री-इत्यादि श्रीमते सर्वरसेषु पवित्रतरनालिकररसाम्ररसकदलीपनसेक्षुरसघृतदुग्धदधिभिः जिनमाभिषचयामि स्वाहा ॥

Page #286

प.
सोमसनेकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय पांचवा. पान २३६. geeron.Meerenderweneswasvineeraveena & अर्थ--ॐहाँ श्रौं' इत्यादि 'श्रीमते' येथपर्यंत वरील मंत्र ह्मणून त्याच्या पुढे सवेरसेपु' इत्यादि। १मणून श्रीजिनाला नारळाचे दूध, आंब्याचा रस, केळी, फणस, उसाचा रस, तूप, दूध, दही, ह्यांच्या १ योगाने स्नान घाला.
ॐ नमोऽहते भगवते कङ्कोलैलालवङ्गादिचूर्णार्जिनागमुद्वर्तयामि स्वाहा ।। ___ अर्थ-- 'ॐ नमो' इत्यादि मंत्रानें कंकोळ, वेलदोडे, लवंगा, इत्यादिकांच्या चूर्णाने श्रीजिनेंद्राचे : अंग चोळावे.
___ॐ हीं श्रीं क्लीं इत्यादि श्रीमते पवित्रतरचतुष्कोणकुम्भपरिपूर्णजलेन
जिनमभिषेचयामि स्वाहा ॥ कोणकुम्भजलस्नपनम् । अर्थ- 'ॐ ही' इत्यादि मंत्राने पीठाच्या चार कोपऱ्याला टेवलेल्या चार कलशांतील उदकाने, श्रीजिनाला स्नान घालावें.
ॐ नहीं निखिललोकपवित्रीकरणगन्धोदकेनाभिषेचयामि जिनम् ॥
गन्धोदकेनोत्तमाङ्गस्य सेचनम् ॥ इति स्नपनविधिः ॥ " अर्थ-- 'ॐ हीं' इत्यादि मंत्राने श्रीजिनेंद्राच्या मस्तकावर गंधोदकानें सेचन करावे. हा स्नपनविधि म० स्नानविधि सांगितला.
New

Page #287

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अन्याय पांचवा. पान २३७.
NNN
अष्टद्रव्यार्चनमंत्र.
ततस्तत्प्रतिमामानीय यन्त्रेमध्य संस्थाप्य सम्पूजयेत् ॥ स्नपनाभावे अधिवासनात्मालङ्करणपर्यन्तं विधानमाचर्य यन्ते एव प्रतिमाया आ व्हानादिकं कृत्वा सम्यक् पूजयेत् ॥ तद्यथा-- ॐ हाँ नहीँ हूँ हाँ उन्हः असि आउ सा जलं गृहाण गृहाण नमः || एवं गन्धाक्षतकुसुमदीपधूपफलैश्च जिनं पूजयेत् ॥ पूर्णायै जाप्यं जपेत् ॥
अर्थ-- ह्याप्रमाणे स्नानविधि झाल्यावर प्रतिमा पूर्वी सांगितलेल्या यंत्राच्या मध्यभागी ठेवून तिची पूजा करावी. जर प्रतिमेला स्नान घालावयाचे नसेल तर आवाहन, स्थापन वगैरे पासून जिनाच्या चरणावरील गंध आपल्या अंगाला लावून घेण्यापर्यंत विधि करून यंत्राच्या ठिकाणीं प्रतिमेचें आवाहन करून पूजा करावी. ती पूजा अशी कीं, 'ॐ हाँ' इत्यादि मंत्रानें जिनेंद्राला जल अर्पण करावें. मग मंत्रांत ' जलं ' ह्या ठिकाणी क्रमानें गंध, अक्षता, कुसुम, चरु, दीप, धूप, फल शा शब्दांचा उपयोग करून ते ते पदार्थ जिनाला समर्पण करावेत. ह्याप्रमाणें पूजा झाल्यावर पूर्णार्घ्य देऊन जप करावा.
जयादिदेवतार्चनमंत्र. ततः पञ्चपरमेष्ठिनां पूजां कुर्यात् ॥ इति कर्णिकाभ्यर्श्वनम् ॥

Page #288

Avivorceraceaexeexneeron
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय पांचवा. पान २३८. . अर्थ- नंतर पंचपरमेष्ठींची पूजा करावी. हे यंत्रांतील कर्णिकेचे पूजन झाले.
अष्टपत्रेषु- ॐ हीं जये विजये अजिते अपराजिते जम्भे मोहे स्तम्भे स्तम्भिनि सर्वा अप्यायुधवाहनसमेता आयात आयात इदमयं चरुम
मृतमिव स्वस्तिकं यज्ञभागं गृहीत गृहीत स्वाहा ।। इति जयादिदेवीरभ्यर्चयेत् ॥ ___ अर्थ-- नंतर त्या यंत्रांतील कर्णिकेच्या सभोवती असलेल्या अष्टदलांत जया, विजया, आजेता, अपराइजिता, जंभा, मोहा, स्तंभा आणि स्तंभिनी ह्यांचे पूजन 'ॐ हीं' इत्यादि मंत्राने करावे. त्यांनाच जयादि अष्ट देवता असें ह्मणतात.
विद्यादेवतार्चनमंत्र. षोडशपत्रेषु---ॐ हीं सोहीण प्रज्ञप्ते वज़गृहवले वज्राङ्कुशे अप्रतिचक्रे पुरुषदत्ते कालि महाकालि गान्धारि गौरि ज्वालामालिनि वैराटि अच्युते अपराजिते मानसि महामानसि चेति सर्वा अप्यायुधवाहनसेमता
आयात आयातेदमय॑ गृहीत गृहीत स्वाहा ॥ इति विद्यादेवतार्चनम् ॥ अर्थ-- मग त्या अष्टदलांच्या भोवती असलेल्या पोडश दलांमध्ये रोहिणी, प्रज्ञप्ति, रजशृंखला, बज्रां2 कुशा, अप्रतिचक्रा, पुरुषदत्ता, काली, महाकाली, गांधारी, गौरी, ज्वालामालिनी, वैराटी, अच्युता, अपरा-2
NAMOUVAAVON

Page #289

सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय पांचवा. पान २३९. HencemementernenemenerenownenerwwwANAND जिता, मानसी, महामानसी ह्या सोळा विद्यादेवतांचें “ॐ हाँ " इत्यादि मंत्राने पूजन करावें.
शासनदेवतार्चनमंत्र. चतुर्विशपत्रेषु- ॐ ही चक्रेश्वरि रोहिणि प्रज्ञप्ति वज्रशृङ्वले पुरुषदत्ते मनोवेगे कालि ज्वालामालिनि महाकालि मानवि गौरि गांधारि वैराटि अनन्तपनि मानसि महामानसि जये विजये अपराजिते बहुरूपिणि चामुण्डे कूष्माण्डिनि पद्मावति सिद्धायिनि सर्वा अप्यायुधवाहनसमेता
आयात आयात इदमध्यं गृह्णीत गृहीत स्वाहा ।। इति शासनदेवतापूजनम् ॥ : अर्थ-- नंतर पोडशदलांच्या भोवती असलेल्या चोवीस दलांमध्ये चक्रेश्वरी, प्रज्ञप्ती, वज्रश्रृंखला, पुरुषदत्ता, मनोवेगा, काली, ज्वालामालिनी, महाकाली, मानवी, गौरी, गांधारी, वैराटी, अनंतमती, मानसी महामानसी, जया, विजया, अपराजिता, बहुरूपिणी, चामुंडा, कूष्मांडिनी, पद्मावती आणि सिद्धायिनी ह्या चतुर्विंशति शासनदेवतांचें “ॐ ही" इत्यादि मंत्राने पूजन करावें.
इंद्रार्चनमंत्र. द्वाविंशत्पत्रेषु- ॐ ही असुरेन्द्र नागेन्द्र सुपर्णेन्द्र द्वीपेन्द्रो दधीन्द्र स्तनि
तेन्द्र विद्युदिन्द्र दिगिन्द्र अग्नीन्द्र वाग्विन्द्र किन्नरेन्द्र किम्पुरुषेन्द्र महोरPoweremovew
BAGeetsoe00
PoNovemeneraveen
OADCA

Page #290

सोमसेनकृतत्रैवर्णिका चार, अध्याय पांचवा. पान २४०.
BAAL
SUNNNAANN?
गेन्द्र गन्धर्वेन्द्र यक्षेन्द्र राक्षसेन्द्र भूतेन्द्र पिशाचेन्द्र चन्द्रादित्य सौधर्मेन्द्र ईशानेन्द्र सनत्कुमारेन्द्र माहेन्द्रेन्द्र ब्रह्मेन्द्र लान्तवेन्द्र शुक्रेन्द्र शातरेन्द्रानतेन्द्र प्राणतेन्द्रारणेन्द्राच्युतेन्द्र सर्वेऽध्यायातायात यानायुधयुवतिजनैः सार्धं भूर्भुवः स्वः स्वधा इदमध्ये चरुममृतमिव स्वस्तिकं यज्ञभागं गृह्णीत गृह्णीत ॥ इतीन्द्राणामभ्यर्चनम् ॥
अर्थ- चतुर्विंशति दलांच्या सभोवती असलेल्या बत्तीस दलांमध्यें असुरेंद्र वगैरे बत्तीस इंद्रांची पूजा करावी.
यक्षार्चनमंत्र.
अथ वज्राग्रस्थापितचतुर्विंशतियक्षाः । ॐ न्हीं गोमुख महायक्ष त्रिमुख यक्षेश्वर तुम्वक पुष्पाक्ष मातङ्ग दयामजित ब्रह्मेश्वर कुमार चतुर्मुख पाताल किन्नर गयड गन्धर्व खगेन्द्र कुबेर वरुण भृकुटि गोमेद धरण मातङ्गाः सर्वेऽप्यायुधवाहनयुवतिसहिता आयातायात इदमर्घ्य गन्धमित्यादि गृहीत गृहीत स्वाहा ॥ यक्षार्चनम् ॥ अर्थ - त्या बत्तीस दलांच्या भोवती असलेल्या चोवीस वनांच्या अग्रावर स्थापित केलेल्या गोमुख

Page #291

सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय पांचवा. पान २४१.
वगैरे चोवीस यक्षांची पूजा “ॐ हीं" इत्यादि मंत्राने करावी.
दिक्पाल व नवग्रह. अथ दिक्पालाः। ॐ इन्द्राग्नियमनत्यवरुणपवनकुधेरेशानधरणसोमाः सर्वेऽप्यायुधवाहनयुवतिसहिता आयातायात इदमर्ध्यमित्यादि । दिक्पालार्चनम् ॥ ॥ अथ ग्रहाः । आदित्यसोममंगलवुधबृहस्पतिशुक्रशनिराहु केतवः सर्वेऽप्यायुधवाहनवधूचिन्हसपरिवारा आयातायात इमर्थ्य स्वाहा ।। इति नवग्रहपूजा ।। अर्थ-नंतर इंद्रादि अष्टदिक्पाल व मूर्यादिनवग्रह ह्यांची पूजा करावी.
अनावृतपूजा. ॐ हिाँ औं जाँ हे अनावृत आगच्छागच्छ अनावृताय स्वाहा ॥ इत्यनावृतपूजा ॥ एवं सहायन्नं समाराध्य मूलशियामशालवारान् जपेत् ।। इति देवताराचनविधिः।। अर्थ- यग “ॐ हाँ" इत्यादि मंत्राने अनावृत देवतेचे पूजन करावे. ह्याप्रमाणे महायंत्राचे आराधन । झाल्यावर मूलमंत्राचा एकशे आठ देख्नं जप करावा. हा देवताराधनाचा विधि सांगितला.
ॐ हाँ हाँ हूँ नहीं हः असि आ उ सा अस्य देवदत्तस्य सर्वोपद्रवशान्ति कुरु कुरु स्वाहा ॥ अयं मूलमन्त्रः॥

Page #292

8080PAINAWAVevo
सोमसेनकृत चैवर्णिकाचार, अध्याय पांचवा. पान २४२. needseaxenewhenevanaawar.eeraneeroen.naeewavran ४ अथे-- ॐ हाँ इत्यादि मंत्राला मूलमंत्र ह्मणतात. ह्याचा जप करावा. जप करतांना मंत्रांत ज्या ठिकाणी देवदत्तस्य असे आहे, त्या ठिकाणी जप करणाऱ्याने ज्याच्याबद्दल आपण जप करीत आहोत ? त्याचें नांव घालावे.
शांतिकर्म. ज्वररोगोपशान्त्यर्थ श्वेतवर्णैर्यन्त्रमुद्धार्य सम्पूज्य पश्चिमाभिमुखः सूरिः ज्ञानमुद्रा पद्मासनं श्वेतजापैरष्टोत्तरशतं जपेत् पश्चिमरात्रौ । त्रिपञ्चसप्तदिनाभ्यन्तरे ज्वरो मुञ्चति । एवमन्येषामपि रोगाणामनुष्ठेयम् ।। इति शान्तिकर्म ।। अर्थ- ज्वररोगाची शांति करावयाची असल्यास पांढऱ्या रंगाने यंत्र काढून त्याची पूजा मध्यरात्रीच्या पुढे करून पांढऱ्या रंगाच्या मालेने वरील मंत्राचा एकशे आठ जप करावा. तोंड पश्चिमेकडे, करून पद्मासनाने बसावें, आणि ज्ञानमुद्रा करावी. ह्याप्रमाणे केले असतां तीन, पांच किंवा सात, दिवसांत ज्वर निघतो. दुसरा कोणताही रोग असल्यास असेंच अनुष्ठान करावें. ह्याला शांतिकर्म ह्मणतात.
पौष्टिककर्म. एवं पौष्टिकेऽपि तथैव । उत्तराभिमुख इति विशेषः। ॐ हाँ हाँ हूँ हाँ हः असि
newUBCOcs
NAMESecreCCmeM.BOMMove
Awenes

Page #293

सोमसंनेकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय पांचवा. पान २४३.
NNNNNNNNNN
देवदत्तनामधेयस्य मनःपुष्टिं कुरु कुरु स्वाहा ॥ पुष्टिकर्म ॥
अर्थ - पौष्टिक कर्मातही वरील प्रमाणेच सर्व अनुष्ठान करावें. फक्त जप करणाऱ्याने उत्तरेकडे तोंड करावें, एवढे अधिक आहे. ॐ हाँ इत्यादि पौष्टिक कर्मीत जप करण्याचा मंत्र समजावा. र्माचा विधि जाणावा.
हा पुष्टिक
वशीकरण.
अथ वश्यकर्माणि रक्तवर्णैर्यन्त्रोशरः रक्तपुष्पैः । स्वस्तिकासनपद्ममुद्राङ्कितः पूर्वाह्ने यक्षाभिमुखः - ॐ हाँ हाँ हाँ हः असि आ उसा अमुं राजानं वश्यं कुरु कुरु वषट् - वामहस्तेन मन्त्रं जपेत् ॥ इति वश्यकर्म ॥
फुलांनी त्याची पूजा करावी. इत्यादि मंत्राचा जप करावा. त्या राजाचें नांव घालावें.
अर्थ - आतां एखाद्या राजाला वश करावयाचे असल्यास तांबड्या रंगाने यंत्र काढून तांबड्या आणि स्वस्तिकासन करून उत्तरेकडे तोंड करून पूर्वाद्धांत - ॐ हाँतो जप डाव्या हाताने माळा धरून करावा. मंत्रांत अमुं राजानं ह्या ठिकाणी ह्याला वश्यकर्म ह्मणतात.
आकर्षण.
अथाकृष्टिकर्मणि । रक्तवर्णैर्यन्त्रोद्धारः पूर्वाभिमुखो दण्डासनाङ्कुशमुद्रायुतः ॐ हाँ
- VALAAAA
WANN

Page #294

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अन्याय पांचवा. पान २४४. एeweeeeeeeeeeeeeeeeeeeenerateoroene १ हाँ हूँ हाँ हः अ सि आ उ सा एनां स्त्रियमाकर्षयाकर्षय संवौषट् ॥ एवं भूत
प्रेतवृष्टयादीनामप्याकर्षणम् ॥ ___ अर्थ- आकृष्टि मणजे ओढून आणणे, हे कर्म करावयाचे असल्यास तांबड्या रंगाने यंत्र काढावें. १आणि जप करणान्याने दंडासन करून अंकुशपुद्रा करावी. नंतर 'ॐ हाँ' इत्यादि मंत्राचा जप करावा. ह्या जपाने भूत, प्रेत, पर्जन्य इत्यादिकांचेही आकर्षण होतें.
अथ स्तम्भनम् हरितालादिपीतवर्णैर्यन्त्रोद्धारः। पूजा सा पीता । पीता जपमाला वज्रासनं शंखमुद्रा ।। ॐ हाँ ही हूँ हो हः असि आ उ सा साधकस्य एतनामधेयस्य क्रोध स्तम्भय स्तम्भय ठः ठः । एवं शार्दूलादीनां क्रोधस्तरमनम् ॥ अर्थ- स्तंभन करावयाचे असल्यास हरताळ वगैरे पिवळ्या रंगाने यंत्रोद्धार करावा. पूजेची सर्व द्रव्ये पिवळी असावीत. जपाची माळ पिवळी असावी. जप करणाऱ्याने वज्रासन करून शंखमुद्रा करावी. आणि “ॐ हाँ" इत्यादि मंत्राचा जप करावा. ह्या यंत्राने व्याघ्रादिकांच्या क्रोधाचेही स्तंभन होते. मंत्रांत "एतनामशेषस्य" ह्या ठिकाणी ज्याच्या क्रोधाचें स्तंभन करावयाचे असेल त्याचे नांव घालावें. 2 अतिवृष्टौ सत्यां कर्मणि- ॐ -हाँही हूँ नहीं हः असि आ उ सा अत्र एनां
AVANA

Page #295

ABOretarameworwAROTE
सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय पांचवा. पान २४५. SANR.desepareBBrownewwecommoveedeo.00
वृष्टि स्तम्भय ठः ठः ॥ इति स्तम्भनम् ॥ ___ अर्थ- अतिवृष्टि होऊ लागल्यास जप करतांना “ॐ हाँ” इत्यादि मंत्राचा जप करावा. हा' ६ स्तंभनाचा विधि सांगितला आहे.
उचाटनकर्म. अथोच्चाटनकर्मणि कृष्णवर्णैर्यन्त्रोदारः। अपराण्हे मरुद्दिमुखः कुर्कुटासनः पल्लवमुद्रा नीलजाप्पैजप ॐ हाँ ही हूँ हाँ हः असि आ उ सा देवदत्तनामधेयं अत उच्चाटय उच्चाटय फट् फट् ।। इति जपेत् ॥ एवं भूनादीनामप्युच्चाटनम् ।। इत्युच्चाटनकर्म ॥ अर्थ-- उच्चाटन (हाकून देणे ) करावयाचे असल्यास काळ्या रंगाने यंत्र काढावे. दोन प्रहरानंतर वायव्यदिशेकडे तोंड करून, कुर्कुटासनाने बमून, पल्लवमुद्रा करून काळ्या रंगाच्या मण्यांनी “ॐ हाँ" इत्यादि मंत्राचा जप करावा. या मंत्रांत 'देवदत्तनामधेय ' ह्या ठिकाणी ज्याचे उच्चाटन करावयाचे असेल, त्याचे नांव घालावे. ह्या मंत्राने भूत वगैरेही उच्चाटण होते.
विद्वेषकर्म. अथ विद्वेषकर्मणि कृष्णवणैर्यन्त्रोदारः। मध्यान्हे आग्निमुखः । कुर्कुटासनं पल्लवeachervoirencweenetweevaneshcooveeneroes

Page #296

सोमसेनकृत नैवर्णिकाचार, अध्याय पांचवा. पान २४६. Mee.s.inwww.moenweresamentoewwwwvoyota
मुद्रा समाजाप्पः ॥ ॐ नहाँ हाँ हाँ हः अ सि आउ सा अनयोजदत्तदेवदसनामधेशयोः परसातीव विषं कुरु कुरु है॥ एवं स्त्रीपुरुषयोवा ॥
इति विद्वेषणम् ॥ अर्थ – कोणांमध्ये द्वेष उत्पन्न करावयाचा असल्यास काळ्या रंगाने यंत्र काढावें. मध्यान्हकाली ? आग्नेय दिशेकडे नोंड करून, कुक्कुटासन व पल्लवमुद्रा करून, काळ्या मण्याच्या मालेने ॐ हाँ इत्यादि ६ मंत्राचा जप करावा. मंत्रांत यज्ञदत्तदेवदत्तयोः ह्या ठिकाणी ज्या दोघांचा द्वेष उत्पन्न करावयायाचा असेल, त्यांची नांवे घालावीत. स्त्रीपुरुषांत परस्पर द्वेष उत्पन्न करावयाचा झाला तरी ह्याच मंत्राचा जप करावा.
अभिचारकर्म. अभिचारकर्मणि सर्पविषमित्रैरुन्नत्तरसमिश्रः अपराह्न ईशानादिङ्मुखः कृष्णवस्त्रो भद्रासनो वज्रमुद्राखादिरमण्यादिकृताक्षमालः । ॐ हाँ हाँ हूँ हाँ हः अ सि आ उसा अस्य एतन्नामधेयस्पतीत्रज्वरं कुरु कुरु घे घे । इत्युच्चारयेत् । शूलशिरोरोगाणापप्येवं कर्तव्यम् । उच्चाटनादिकर्माणि धर्माधारभूतानां राजादिनामाभिल
षितानि चेत्तदा विधेयानि ॥ ___ अर्थ- कोणाला पीडा करावयाची असल्यास सपाचे विष किंवा मादक द्रव्य यांनी मिश्र केलेल्या
ATOR

Page #297

सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय पांचवा. पान २४७.
ESTINYRever
काळ्या रंगाने यंत्र काढावें. दोन प्रहरानंतर ईशान्येकडे तोंड करून जप करावा. भद्रासन असावे. जा, खैराच्या शाईनें रंगविलेल्या मण्याची माळ जपाला असावी. इत्यादि मंत्र जप करावा. यंत्रांत " एतन्नामधेयस्य " ह्या टिकाणी ज्याला पीडा उत्पन्न करावयाची असेल त्याचे नांव घालावे. पोटशल, मस्तकशूल वगैरे पीडा उत्पन करावयाची असल्यासही ह्याच मंत्राचा जप करावा. उपाटन वगैरे जी की वर सांगितलेली आहेत; तीं धर्मसंरक्षण करणारे राजे किंवा सरे कोणी अधिकारी ह्यांना संमत असल्यास- करावीत नाहींपेक्षा करू नयेत,
་་་་་་གའ
काळे वस्त्र नेसावें. "ॐ हाँ
होमविधि.
-ॐ हाँ क्ष्वाँ
हत्याराधनाविधं समाप्य होयशालायामनिहोमं विदध्यात् ॥ तद्यथाभूः स्वाहा । पुष्पाञ्जलिः ॥
अर्थ-- मया आधनाविधि संपवून अग्निहोम करण्याकरितां होमशाळेत जावें. आणि तेथील विधि पुढीलप्रमाणे करावा. "ॐ हाँ" ह्या मंत्राने भूमीवर पुष्पांजलि द्यावी. ॐ नहीँ अत्रस्थ क्षेत्रपालाय स्वाहा || क्षेत्रपालबलिः ॥
अर्थ- 'ॐ हीँ इत्यादि मंत्राने क्षेत्रपालाला बलिदान करावें.
ॐ ह्रीँ वायुकुमाराय सर्वविघ्नविनाशनाय महीं पूतां करु करु हूं फट् स्वाहा ॥
AALA

Page #298

Maa.beo...MRA00000.00AMAce
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय पांचवा. पान २४८. BB0000Naree.me.vecommonMAGE
भूमिसम्मार्जनम् ।। अर्थ-ॐहाँ वायकुमाराय" इत्यादि मंत्राने भूमीचे संमार्जन करावे. ॐ हीं मेघमाराय धरां प्रक्षालय प्रक्षालय अंहंसतं पं स्वं झं झं यं क्षः फट स्वाहा ॥
भूमिसेचनम् ॥ अर्थ- ॐ हाँ मेघमाराय' इत्यादि मंत्राने भूमीवर सडा घालावा. ॐ हीं अग्निकुमाराय हम्ल्यूं ज्वल उपल तेजःपतये अमिततेजसे स्वाहा ॥
दर्भाग्निप्रज्वालनम् ॥ अर्थ- 'ॐ ही अग्निकुमाराय' इत्यादि मंत्राने दर्भ त्या भूमीवर पेटवावेत.
ॐही कौं षष्टिसहस्रसंख्येभ्यो नागेभ्यः स्वाहा । नागतर्पणम् ।। अर्थ-- 'ॐ हाँ क्रौँ ' इत्यादि मंत्राने नागांची पूजा करावी.
ॐ ही भूमिदेवने इदं जलादिकमर्चनं गृहाण गृहाण स्वाहा । भूम्यर्चनम् ॥ अर्थ-- 'ॐ ही भूमिदेवते' इत्यादि मंत्राने भमीचे पूजन करावें.
ॐ हीं अई क्षं वं श्रीपीठस्थापनं कशेमि स्वाहा ॥ होमकुण्डात्प्रत्यक् पीठस्थापनम् ॥ अर्थ-- 'ॐ हाँ अहं' इत्यादि मंत्राने होमकुंडाच्या पश्चिमेकडे पीठस्थापन करावें.

Page #299

BANNARVASANNA
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय पांचवा. पान २४९. Receneoroornawwaveenenerveerworkeeeeee
ॐ हीं समग्दर्शनज्ञानचारित्रेभ्यः स्वाहा ॥ श्रीपीठार्चनम् ।। अर्थ- ॐ -हाँ ' इत्यादि मंत्राने त्या पीठाचे पूजन करावे.
ॐ हीं श्रीं क्लीं ऐं अहं जगतां सर्वशान्तिं कुर्वन्तु श्रीपीठे प्रतिमा
स्थापनं करोमि स्वाहा ।। श्रीपीठे प्रतिमास्थापनम् ।। अर्थ- 'ॐ हाँ श्री' इत्यादि मंत्राने त्या पीठावर जिनप्रतिमा स्थापन करावी.
ॐ ही अहं नमः परमेष्ठिभ्यः स्वाहा ।। ॐ -हाँ अहं नमः परमात्मकेभ्यः स्वाहा ॥ ॐ हीं अहं नमोऽनादिनिधनेभ्यः स्वाहा ॥ ॐ ही अर्ह नमो नृसुरासुरपूजितेभ्यः स्वाहा ।। ॐ न्हाँ अहं नमोऽनन्तज्ञानेभ्यः स्वाहा ।। ॐ हाँ अहं नमोऽनन्तदर्शनेभ्यः स्वाहा ॥ ॐ हाँ अई नमोऽनन्तवीर्येभ्यः स्वाहा ।। ॐ हाँ अहं नमोऽनन्तसौख्यभ्यः स्वाहा
इत्यष्टभिर्मन्त्रैः प्रतिमार्चनम् ॥ अर्थ-- 'ॐ हाँ अहं" इत्यादि आठ मंत्रांनी त्या प्रतिमेचे पूजन करावें.
ॐ हाँ धर्मचकायाप्रतिहततेजसे स्वाहा ॥चकत्रयार्चनम् ॥ अर्थ-- 'ॐ हाँ 'धर्मचक्राय' इत्यादि मंत्राने चक्रत्रयाचे पूजन करावें.
Preeeeeeeeeea
2

Page #300

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय पांचवा, पान २५०.
AAAAVANA
ॐ नहीँ श्वेतच्छत्रतयश्रियै स्वाहा ॥ छत्रत्रयपूजा ॥
अर्थ
' ॐ =हीँ ' इत्यादि मंत्राने छत्रत्रयाचे पूजन करावें.
ॐ ह्रीं श्रीँ क्लीँ ँ ऐ अहं सौं ह्म सर्वशास्त्रप्रकाशिनि वदवदवाग्वादिनि अवतर अवतर । अत्र तिष्ठ तिष्ठ ठः ठः । संनिहिता भव भव वषट् ।
क्यूं नमः सरस्वत्यै जलं निर्वपामि स्वाहा || एवं गन्धाक्षतपुष्पचरुदीपधूपफलवस्त्राभरणादिकम् । प्रतिमाग्रे सरस्वतीपूजा ॥
अर्थ
— ॐ =हीँ ँ श्रीँ ' इत्यादि मंत्रानें प्रतिमेच्या अग्रभागीं जल, गंध, अक्षता, पुष्प, चरु, दीप, धूप, फल, वस्त्र, अलंकार इत्यादिकांच्या योगानें सरस्वतीची पूजा करावी.
ॐ ह्रीं सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रपविततरगात्रचतुरशीतिलक्षणगुणाष्टादशसहस्रशीलधरगणधरचरणाः आगच्छत आगच्छत संवौषाद || इत्यादि
गुरुपादुकापूजा ॥
अर्थ — ॐ ही ' इत्यादि मंत्राने गणधरांच्या पादुकांचें पूजन करावें.
ॐ ह्रीँ कलियुगप्रबन्धदुर्मार्गविनाशन परमसन्मार्गपरिपालन भगवन् यक्षेश्वर जलार्चनं गृहाण गृहाण || इत्यादि जिनस्य दक्षिणे यक्षार्चनम् ॥
VANNNNNN
1

Page #301

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय पांचवा. पान २५१.
NNNNNNNNNNNN
अर्थ -- “ ॐ -हीँ कलियुग " इत्यादि मंत्रानें जिनाच्या उजव्या बाजूस यक्षाचें पूजन करावें. ॐ ह्रीँ कलियुगप्रबन्धदुमीर्गविनाशिनि सन्मार्गप्रवर्तिनि भगवति यक्षीदेवते जलाद्यर्चनं गृहाण गृहाण । इत्यादि वामे शासनदेवतार्चनम् ॥ अर्थ – ' ॐ =हीँ ' इत्यादि मंत्रानें श्रीजिनाच्या डाव्या बाजूस शासनदेवतेचें पूजन करावें. ॐ हाँ उपवेशनभूः शुध्यतु स्वाहा || होमकुण्ड पूर्व भागे दर्भप्लेनोपवेशनभूमिशोधनम् ॥
अर्थ–“ॐ “हाँ” इत्यादि मंत्रानें दर्भाच्या जुडीनें होमकुंडाच्या पूर्वेकडील बसावयाची भूमि शुद्ध करावी. ॐ -हाँ परब्रह्मणे नमो नमः । ब्रह्मासने अहमुपविशामि स्वाहा || होमकुण्डाग्रे पश्चिमाभिमुखं होता उपविशेत् ॥
अर्थ – “ॐ “हाँ” इत्यादि मंत्रानें होम करणायानें कुंडाच्या पूर्वेकडच्या बाजूस पश्चिमेकडे तोंड करून बसावें. ॐ हाँ स्वस्तये पुण्याहकलशं स्थापयामि स्वाहा | शालिपुञ्जोपरि फलसहितपु
_ण्याहकलशस्थापनम् ॥
अर्थ – “ ॐ हाँ स्वस्तये " इत्यादि मंत्राने तांदळाच्या राशीवर पुण्याहवाचनाच्या कलशाची स्थापना करावी. ह्या कलशावर नारळ अथवा दूसरें फल असावे.
23232323232323

Page #302

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय पांचवा. पान २५२.
ॐ हाँ हाँ हूँ हाँ न्हः नमोऽर्हते भगवते पद्ममहापद्मतिगञ्छ केसरिपुण्डरीकमहापुण्डरीक गङ्गासिन्धुरोहिद्रोहितास्याहरिद्धरिकान्तासीतासीतोदानारीनरकान्तासुवर्णरूप्यकूला रक्तारक्तोदापयोधि शुद्धजलसुवर्णघटप्रक्षालितवररत्नगन्धाक्षतपुष्पाचितमामोदकं पवित्रं कुरु कुरु झं झं झौं झौं वं वं मं मं हं हं सं सं तं तं पं पं द्रॉ हाँ हाँ द्रीँ हं सः ॥ इति जलेन प्रसिञ्च्य जलपवित्रीकरणम् ॥
अर्थ – “ ॐ "हाँ" इत्यादि मंत्रानें उदकानें सेंचन करून पूजेकरितां ठेवलेले उदक शुद्ध करावें. ॐ वहीँ नेत्राय संवौषट् ॥ कलशार्चनम् ॥
अर्थ – “ ॐ वहीँ " इत्यादि मंत्रानें कलशाचें पूजन करावे.
ततो यजमानाचार्यः वामहस्तेन कलशं धृत्वा सव्यहस्तेन पुण्याहवाचनां पठन् भूमिं सिञ्चेत् ॥ पुण्याहं पुण्याहं प्रीयन्तां प्रीयन्तां इत्यादि पुण्याहवाचनां पठित्वा कलशं कुण्डस्य दक्षिणे भागे निवेशयेत् ॥
अर्थ --- मग होम करणाऱ्याच्या सूरीनें ( उपाध्यायानें ) डाव्या हातात कलश घेऊन उजव्या हातानेंपुण्याहं पुण्याहं ' इत्यादि पुण्यावाचनाचे पठण करीत-भूमीवर उदक शिंपडावे नंतर तो कलश कुंडाच्या उजव्या अंगाला ठेवावा.
22:
VVVV

Page #303

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय पांचवा. पान २५३. vemenveeerencamwwentcexerciseasoamanentaem
ततः ॐ ही वस्तये मङ्गलकुम्भं स्थापयामि स्वाहा ।। वामे मङ्गलकलशस्थापन
तत्र स्थालीपाकप्रोक्षणपात्रपूजाद्रव्यहोमद्रव्यस्थापनम् ।। ४ अर्थ-- नंतर 'ॐ ही स्वस्तये' इत्यादि मंत्राने कुंडाच्या डाव्या अंगास मंगलकलश स्थापन करावा.
त्या ठिकाणी स्थालीपाक (गंध, पुष्प, अक्षता, फल इत्यादिकांनी सुशोभित केलेली पांच पंचपात्री ) प्रोक्ष-१ १णपात्र, पूजेची सामग्री आणि होमाची सामग्री हे सर्व ठेवावें.
ॐ ही परमेष्ठिभ्यो नमो नमः । इति परमात्मध्यानम् ॥ अर्थ- ॐ हीं ' इत्यादि मंत्राने परमात्म्याचें ध्यान करावे.
ॐ हीं णमो अरिहंताणं ध्यातृभिरभीप्सितफलदेभ्यः स्वाहा ।।
परमपुरुषस्याध्यप्रदानम् ॥ अर्थ-- 'ॐ पही' इत्यादि मंत्राने परमात्म्याला अर्घ्यदान करावें. तत इदं यन्त्रं कुण्डमध्ये लिखेत् ॥ ॐ हीं नीरजसे नमः । ॐ दर्षमथनाय नमः । इत्यादि।
जलै धाक्षतादिलिपकुण्डार्चनम् ॥ अर्थ-- नंतर कुंडांत 'नीरजसे नमः' इत्यादि यंत्र लिहावे. जल, दर्भ, गंध, अक्षता वगैरे पदार्थानी होमकुंडाचे पूजन करावें.
Rawaeave3030see

Page #304

८४
8000800MotivateerNA0.
सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय पांचवा. पान २५४. Powecovereer ४ ॐ ॐ ॐ
अनि स्थापयाजि स्वाहा || अग्निस्थापनम् ॥ अर्थ----ॐॐ' इत्यादि मंत्राने कुंडांत अशीचे स्थापन करावे.
ॐ ॐ ॐ ॐ रं दर्भ निक्षिप्य अग्निसन्धुक्षणं करोमि स्वाहा ॥ अग्निसन्धुक्षणम् ॥१ अर्थ- ॐ ॐ' इत्यादि गंवाने कुंडांत दर्भ टाकून अशि प्रज्वलित करावा.
ॐहीं इवी वी वं मह संतपंद्रां द्रोहंमः स्वाहा ॥ आचमनम् ।। अर्थ-ॐही' इत्यादि अंत्राने आचमन करा. ॐ भूर्द्धवः स्वः असि आसा अई आणा करोनि स्वाहा ।। भिलार्य प्राणायामः अर्थ----ॐ भूर्भुवः' इत्यादि मा तीन वेळा लागलाणायाम करावा. ॐनमोऽहले मायने सायकलन्दर केवलकानदर्शनाचनाय पूरा
भेपनिस्तारणारयारसमित्यतिसारकशनिस्थाहा होमकुण्डस्य चतु जेषु पञ्चपञ्चदर्भोधिले निधि माम् ॥ कर्थ- ॐ नमोऽहते इत्यादि मंत्राने कुंडाच्या भोवत्याने-पांच पांच दर्भ एकत्र गुंडाळून त्याचे परिस्तरण करावें. मणने पांच पांच - दांची गुंडाळलेली एकेक जुड़ी कुंडाच्या एकेका वाजूवर ठेवावी. त्यांत दक्षिण आणि उत्तर ह्या दोन बाजूंबर ठेवलेल्या दर्भाच्या जुडीचे शेंडे पूर्वेकडे असावेत. आणि पूर्व व

Page #305

सोमनवृत वर्णिकाचार, अध्याय पांचवा. पान २५२.
पश्चिग हा दोन यास ठेवलेल्या.दाच्या जाडीचे शेडे उत्तरेकडे असावेत.
ॐॐॐॐअग्निकुमार देव आग इत्यादि । इत्यभिदेवालय प्रसार तन ल्युड़वाने एका गावालय नाम अहहिर्मिनाय नया शहादियाति निदान नलावश पार्चनम् ॥ अर्थ---- ॐ ॐ इत्यादिकाने अाराने आनादन करून, त्याला प्रसन्न करून (मज्वलित करून) त्याच्या शंच्यामानावर ' असें नांव ठेवाने. आणि त्या ठिकाणी अहंतांच्या दिव्यांची व श्रद्धानरूपी विशीत असलेल्या सन्यादर्शनाची कल्पना करून पूजा करावी. ही त्या अग्नीच्या वालांवरच करावाली आहे. ॐही कारण नागाशहनवचिन्हमपरिवाः पञ्चदशातिथिदेकर आपका आजमाइल दि कुण्डस्य प्रश्चनरवालायां लिथिदेवतार्चनम् ।।
अर्थॐ हाँक्रा इत्यादि यंत्राने कुंटाच्या पहिल्या मेखलेबर पंधरा तिथिदेवतांचे आवाहन करून त्यांचे पूजन करावे. ह्या ठिकाणी अगदी खालची जी मेखला ती पहिली समजावी. ॐहाँ ाँ प्रशस्त्रवर्णसर्बलक्षणसम्पूर्णस्वायुधधाहनवधूचिहसपरिवारा नवग्रह देवता "आगच्छतागच्छतेत्यादि द्वितीयखलायां ग्रहपूजा ।।

Page #306

सोमसेमकृत नैवर्णिकाचार, अध्याय पांचवा. पान २५६. Paraamanarwasaavav vvvvwatasamananevar ८ अर्थ-ॐ हाँ क्रॉ ह्या मंत्राने कुंडाच्या दुसऱ्या मेखलेवर नवग्रहांची पूजा करावी. & #हाँ क्रॉ प्रशस्तवर्णसर्वलक्षणसम्पूर्णस्वायुधवाहनवधचिन्हसपरिवाराश्चतुर्णिका
येन्द्रदेवता आगच्छतागच्छतेत्यादि । ऊर्ध्वमेखलायां द्वात्रिंशदिन्द्रार्चनम् ॥ अर्थ- ॐ हाँ क्रीँ इत्यादि मंत्राने कुंडाच्या तिसऱ्या मेखलेवर द्वात्रिंशत् (बत्तीस ) इंद्रांचे पूजन करावें.
ॐ हाँ क्रीँ सुवर्णवर्ण सर्वलक्षणसम्पूर्ण स्वायुधवाहनवधूचिन्ह सपरिवार इन्द्रदेव __ आगच्छागच्छेत्यादि इन्द्रार्चनम् ॥ एवं लघुपीठेषु दशदिक्पालपूजा ।।
अर्थ- ॐ हाँ क्रीँ इत्यादि मंत्राने इन्द्राचे पूजन करावे. ही इंद्रदेवता दशदिक्पालांपैकी समजावी. माप्रमाणे लहान लहान पीठांवर दहा दिक्पालांची पूजा करावी.
ततः ॐ हाँ स्थालीपाकमुपहरामि स्वाहा ।। पुष्पाक्षरुपहार्य स्थालीपाकग्रहणम् ।। अर्थ-- नंतर ॐ हाँ इत्यादि मंत्राने फुले आणि अक्षता यांनी भरून स्थालीपाक (पूर्वी सांगितलेली, पांच पंचपात्री) आपल्या जवळ ठेवावा. ___ ॐ हाँ होमद्रव्यमादधामि स्वाहा ॥ होमद्रव्याधानम् ॥ अर्थ- ॐ हाँ इत्यादि मंत्राने अनीत हवन करण्याचे पदार्थ जवळ ठेवून घ्यावेत.
ॐ हाँ आज्यपात्रमुपस्थापयामि स्वाहा ।। आज्यपात्रस्थापनम् ॥ Jeweceaseetherwecarvasaaraaeeeee
BAJANAMANAVersANUAn
Peowwnewwwvvvv
16

Page #307

सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय पर्चिवा. पान २५७. wecretationercodonenewwwmanentoes १ अर्थ--ॐ ही' इत्यादि मंत्राने तुपाचे भांडे जवळ ठेवावें. 8 ॐ ही रुचमुपस्करोमि स्वाहा ॥ स्रुचस्तापनं मार्जनं जलसेचनं पुनस्तापनमग्रे निधापनं च॥ १ अर्थ:-.'ॐ हो' इत्यादि मंत्राने रूची (अमीत होम करण्याचे द्रव्य ज्यांत घेऊन होम करतात तें लांक-. डाचे पात्र ) त्याला संस्कार करावा. तो असा-प्रथम ती स्रुची अग्नीवर धरून तापवावी. मग तिच्यावर जलाने मोक्षण करावें नंतर पुनः तापवावी; आणि मग ती आपल्या पुढे ठेवावा. . ॐ ही रुवमुपस्करोमि स्वाहा । रुवस्थापनं तथा ।। ६ अर्थ-- ॐ ही द्या मंत्राने रुवा (तांब्याची किंवा लाकडाची पळी) त्यालाही वरील प्रमाणेच संस्कार करून आपल्या पुढे ठेवावी. ___ ॐ ही आज्यादासवाजि स्वाहा ।।दर्भपिण्डोज्यलेन आज्यस्योदासनमुपाचनमवेक्षणंच॥ 3 अर्थ--- ॐ ही ह्या मंत्राने तुपाला संस्कार करावा. दांची जुडी पेटवून ती तुपाचे पात्र उचलून धरून त्याच्या खाली धरावी. आणि तूप तापवावे. नंतर खाली ठेवून त्याकडे हवन करणान्याने पहावें. ___ ॐ ही पवित्रतरजन द्रव्य करोमि स्वाहा ॥ होमद्रव्यमोक्षणम् ॥

Page #308

सोमसनकृत वैवर्णिकाचार. अध्याय पांचवा. पान २५८. अर्थ- 'ॐ ही ' इत्यादि मंत्राने दर्भाची जुडी घेऊन तिच्या योगाने होमद्रव्याला स्पर्श करावा.
ॐ ही परमपवित्राय स्वाहा ॥ अनामिकांगुल्यां पवित्रधारणम् ॥ अर्थ- 'ॐ ही' इत्यादि मंत्राने उजव्या हाताच्या शेवटच्या बोटाच्या जवळ असलेल्या बोटांत दर्भाचे पवित्र धारण करावें.
ॐ ही सभ्यग्दर्शनज्ञानचारिलाय स्वाहा ॥ यज्ञोपवीतधारणम् ॥ १ अर्थ-ॐ ही' इत्यादि मंत्राने यज्ञोपवीत धारण करावें. [यज्ञोपवीत धारण करावयाचे त्यासंब-6
धाने असे आहे की, नित्ययज्ञात रोज रोज नवीन यज्ञोपवीत धारण करण्याचे कारण नाही. गळ्यांत ६ असलेल्या जुन्या यज्ञोपवीतालाच जल व गंध लावावें. ह्मणजे तें रोज नवें झाल्यासारखेच होते. आणि मैमित्तकयांत मात्र नवीन यज्ञोपवीत धारण केले पाहिजे. असे समजावें.]
ॐ ही अग्निकुमाराय परिषेचनं करोमि स्वाहा ।। अग्निपर्युक्षणम् ॥ अर्थ- 'ॐ ही' इत्यादि मंत्राने अग्निकुंडाच्या भोवत्याने पाणी शिंपडावें.
ततः ॐ ही अहं अर्हत्सिदकेवलिभ्यः स्वाहा ॥ॐ ही पञ्चदशतिथिदेवेभ्यः स्वाहा ॥ ॐ ही नवग्रहदेवेभ्यः स्वाहा ॥ ॐ ही द्वात्रिंशदिन्द्रेभ्यः स्वाहा ।। ॐ ही दशलोकपालेभ्यः स्वाहा ।। ॐ ही अग्नीन्द्राय स्वाहा।

Page #309

MeeeeeeeeMan
सोमसेनकृत जैवर्णिकाचार, अध्याय पांचवा. पान २५९. Ceremarkeeeeeeeeeewaaayeetwee
षडे तान् मन्त्रानष्टादशकृत्वः पुनरावर्तनेनोच्चारयन् सुवेण प्रत्येकमाज्याहुति
कुर्यादित्याज्याहुतयः १०८॥ अर्थ- नंतर 'ॐ ही अर्ह' इत्यादि सहा मंत्रांनी पळीने तुपाच्या आहुती अनीत घालान्यात.. ६ त्या प्रत्येक मंत्राच्या शेवटी एकेक ह्याप्रमाणे सहा मंत्रांच्या सहा आहुती होतात. आणि हे सहा मंत्र अठरा १ वेळां मटले आणि आहुती दिल्या, मणने एकंदर आहुति एकशेहे आठ होतात.
ॐ यहाँ अर्हत्परमेष्ठिनस्तर्पयामि स्वाहा ॥ ॐ हीं सिद्धपरमेष्ठिनस्तर्पयामि स्वाहा ॥ ॐ हूँ आचार्यपरमोष्ठनस्तर्पयामि स्वाहा ॥ ॐ हौ उपाध्यायपरमेष्ठिनस्तर्पयामि स्वाहा ॥ ॐ हः सर्वसाधुपरमेष्ठिनस्तर्पयामि स्वाहा ॥ अवांतरे
पंच तर्पणानि ॥ अर्थ-वरील तुपाच्या आहुती घालून झाल्यावर 'ॐ हाँ' इत्यादि पंत्राने पांच वेळ तर्पण करावें." तर्पण पुढेही प्रत्येक द्रव्याचे हवन झाल्यावर करावयाचे असते; ह्मणून माला 'अवांतर तर्पण' (मध्ये करावकाचें तर्पण) असे ह्मणतात. . ॐ ही अग्निं परिषेचयामि स्वाहा ॥ क्षीरेणाग्निपर्युक्षणम् ॥ 2 अर्थ- नंतर 'ॐ ही' इत्यादि मंत्राने कुंडाच्या आंत अग्नीच्या भोवत्याने दुधाची धार एक वेळ
coernetvNKore

Page #310

NOLORm2.0000000sharmरे
सौमसनकृत वर्णिकाचार, अध्याय पांचवा. पान २६०. फिरवावी. ह्याला 'पर्युक्षण' ह्मणतात.
अथ समिधाहुतयः। ॐ हाँ ही हूँ हो हः अ सि आ उ सा स्वाहा ॥ अनेन मन्त्रेण समिधाहुतयः करेण होतव्याः ।। इति समिधाहोमः १०८ ।। ततः षडाज्या
हुतयः पश्च तर्पणानि पर्युक्षणं च ॥ 6 अर्थ-- नंतर समिधांचा होम करावा. तो ॐ -हाँ इत्यादि मंत्राने करावा. समिधा हातानेच अग्नीत हवन कराव्यात. ह्याप्रमाणे वरील मंत्र एकशे आठ वेळा ह्मणून एकशे आठ समिधांचे हवन करावे. नंतर ॐ ही अहं इत्यादि वरील सहा मंत्रांनी सहा तुपाच्या आहुती द्याव्यात. मग पांच वेळ ॐ हाँ इत्यादि मंत्रांनी तर्पण करावे. नंतर अनीच्या भोवती दुधाने पर्यक्षण करावें.
अथ याद्याहुतयः ॥ ॐ हाँ अहंदभ्यः स्वाहा । ॐ ही सिध्देश्यः स्वाहा । ॐ सरिभ्यः स्वाहा । ॐ हाँ पाठकेभ्यः स्वाहा । ॐ हः सर्वसाधुभ्यः स्वाहा।। ॐ नही जिनधन्यः स्वाहा । ॐ ही जिनागमेभ्यः स्वाहा । ॐ ही जिनालय: स्वाहा।ॐही सन्यग्दर्शनाय स्वाहा । ॐ ही सम्यग्ज्ञानाय स्वाहा । ॐ ही सम्यक्यास्त्रिाय स्वाहा । ॐ ही जयाद्यष्टदेवताभ्यः
स्वाहा । ॐ ही षोडशविद्यादेवताभ्यः स्वाहा । ॐ ही चतुविशतियक्षेभ्यः www.GAVanavao
w wwSAPvoo

Page #311

सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय पांचवा. पान २६१. Beeeaasaramseeneeraaneerawaapanavarovies
स्वाहा । ॐ ही चतुर्विशतियक्षीभ्यः स्वाहा । ॐ ही चतुर्दशभवनवासिभ्यः स्वाहा । ॐ ही अष्टविधव्यन्तरेभ्यः स्वाहा । ॐ ही चतुर्विधज्योतिरिन्द्रभ्यः स्वाहा । ॐही द्वादशविधकल्पवासिभ्यः स्वाहा । ॐ ही अष्टविधकल्पवासिभ्यः स्वाहा । ॐ ही दशदिक्पालकेभ्यः स्वाहा । ॐ ही नवग्रहेभ्यः स्वाहा। ॐ ही अष्टविधकल्पवासिभ्यः स्वाहा । ॐ ही अग्नीन्द्राय स्वाहा।ॐ स्वाहा भूः स्वाहा । भुवः स्वाहा । स्वः स्वाहा ॥ एतान् सप्तविंशन्तिमन्त्राँश्चतुरानुच्चार्य प्रत्येकं लवंगगन्धाक्षतगुग्गुलुतिलशालिकुकुमकपूरलाजागुरुशर्केराभिराहुती:
स्रुचा जुहुयात् ।। इति लवङ्गाद्याहुतयः ॥१०८॥ अर्थ- आता लवंगा वगैरे पदार्थाच्या आहुति सांगतात. 'ॐ हाँ' इत्यादि सत्तावीस मंत्र आहेत. त्या प्रत्येक मंत्रानें लवंगादि पदार्थांची एकेक आहुति रुचीने द्यावी. ह्याप्रमाणे चार वेळ केलें ह्मणजे एकशे आठ आहुति होतात. ह्या आहुति देण्याकरितां लवंगा, गंध, अक्षता, गुग्गुळ, तीळ, साळीचे भात, केशर, ९ कापूर, लाह्या, चंदन आणि साखर हे सर्व पदार्थ एके ठिकाणी मिसळून ठेवावेत. आणि ते मिश्रण खुचीने । घेऊन आहुती द्याव्यात.
॥ पूर्वपर पडाज्यातिपञ्चतकानि
CAUONMEAVAGALAB
LR1

Page #312

सोसे हैवर्णिकाचार, अन्याय पांचवा. पान २६२.
সরভ2040220
अर्थ — पूर्वपाच सदा तुपा आहुति द्याव्यात. पांच वेळ तर्पण करावें. आणि एक वेळ दुधानें पर्युक्षण करावे.
॥ अथ पीठिकामन्त्राः ॥
ॐ सत्यजाताय नमः । ॐ अर्हजाताय नमः । ॐ परमजाताय नमः । ॐ अनुषमजाताय नमः । ॐ स्वप्रधानाय नमः । ॐ अन्चलाय नमः । ॐ अक्षयाय नमः । ॐ अव्याषाधाय नमः । ॐ अनन्तज्ञानाय नमः । ॐ अनन्तदर्शनाय नमः । ॐ अनन्तवीर्याय नमः । ॐ अनन्तसुखाय नमः । ॐ नीरजसे नमः । ॐ निर्मलाय नमः । ॐ अच्छेद्याय नमः । ॐ अभेद्याय नमः । ॐ अजराय नमः । ॐ अपराय नमः । ॐ अप्रमेयाय नमः । ॐ अगर्भवासाय नमः । ॐ अक्षोभ्याय नमः । ॐ अविलीनाय नमः । ॐ परमथनाय नमः । ॐ परमकाष्ठयोगरूपाय नमः । ॐ लोकाग्रनिवासिने नमः । ॐ परमसिद्धेभ्यो नमः । ॐ अर्हत्सिद्धेभ्यो नमः । ॐ केवलिसिद्धेभ्यो नमः । ॐ अन्तकृत्सिद्वेभ्यो नमः ॐ परंपरसिद्धेभ्यो नमः । ॐ अनादिपरमसिद्धेभ्यो नमः । ॐ अनाद्यनुपमसिद्धेभ्यो नमः । ॐ सम्यग्दृष्टे आसनभव्य निर्वाणपूजाई अग्नीन्द्राय स्वाहा । सेवाफलं पदपरमस्थानं
AAAAAAAAA330000

Page #313

सोमसेनकृत वणिकाचार, अध्याय पांचवा. पान २६३.
CCTV
०५
भवतु | अपमृत्युनाशनं भवतु ॥ पीठिकामन्त्राः ॥ पीठिकान्तैरेतैः पशि द्वेदभिन्नैः प्रतिमन्त्रं त्रिवारमुच्चारितैः शाल्यन्नचीरघृत भक्ष्यपाय सशर्करारम्भाफलैर्मिलितैरन्नाहुतीः स्रूचा जुहुयात् ॥ १०८ ॥ पुनराज्याहुतितर्पणपर्युक्षणानि ॥ अर्थ - हे छत्तीस मंत्र आहेत, ह्यांना पीठिकामंत्र असे अह्मणतात. ह्यांतील प्रत्येक मंत्र तीन तीन वेळ ह्मणून अन्नाच्या आहुति द्याव्यात. तांदळाचा भात, दूध, तूप, दुसरे भक्ष्य पदार्थ, दुधाचा खवा, साखर आणि केळी हे पदार्थ मिसळून स्रुचीनें घेऊन आहुती द्याव्यात. हे मंत्र छत्तीस असल्यामुळे प्रत्येक मंत्र तीन वेळ हाटल्याने एकशे आठ आहुति होतात. ह्या आहुति दिल्यावर पूर्वीप्रमाणे सहा तुपाच्या आहुति याव्यात. पांच वेळ तर्पण करावें. आणि एक वेळ अग्नीच्या भोवत्यानें दुधानें पर्युक्षण करावें. ॥ अथ पूर्णाहुतिः ॥
ॐ तिथिदेवाः पञ्चदशधा प्रसीदन्तु | नवग्रहदेवाः प्रत्यवायहरा भवन्तु । भावनादयो Sarfi देवा इन्द्राः प्रमोदन्तु । इन्द्रादयो विश्वे दिक्पालाः पालयन्तु । अग्नीन्द्रमौ ल्युद्भवाऽप्यग्निदेवता प्रसन्ना भवतु । शेषाः सर्वेऽपि देवा एते राजानं विराजयन्तु । दातारं तर्पयन्तु । सङ्घ श्लाघयन्तु । वृष्टिं वर्षयन्तु । विघ्नं विधातयन्तु । मारी निवारयन्तु । ॐ ह्रीं नमोऽर्हते भगवते पूर्णज्वलितज्ञानाय सम्पूर्णफलाध्य
ALAMALA
32323222222NN

Page #314

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय पांचवा पान २६४.
पूर्णाहुतिं विदध्महे ॥ इति पूर्णाहुतिः ॥
अर्थ -- नंतर 'ॐ तिथिदेवाः' इत्यादि मंत्रानें पूर्णाहुति द्यावी. पूर्णाहुतींत फल आणि पूजेचीं द्रव्ये असावीत. आणि पूर्णाहुतीचा मंत्र संपेपर्यंत अग्नींत तुपाची धार सारखी सोडावी.
ततो मुकुलितकरः । ॐ दर्पणोयोतज्ञानप्रज्वालित सर्वलोकप्रकाशक भगवन्नन् श्रद्धां मेघां प्रज्ञां बुद्धिं श्रियं बलं आयुष्यं तेजः आरोग्यं सर्वशान्ति विधेहि स्वाहा || एतत्पठित्वा सम्प्रार्थ्य शान्तिधारां निपात्य पुष्पाञ्जलिं प्रक्षिप्य चैत्यादिभक्तित्रयं चतुर्विंशतिस्तवनं वा पठित्वा पञ्चाङ्गं प्राणम्य तद्दिव्यभस्म समादाय ललाटादौ स्वयं धृत्वा अन्यानपि दद्यात् ॥
अर्थ - नंतर हात जोडून “ ॐ दर्पणोद्योतज्ञान" इत्यादि ह्मणून श्रीजिनेंद्राची प्रार्थना करावी. त्याचा अर्थ असा आहे की, दर्पणाप्रमाणें प्रकाशमान होणाऱ्या केवलज्ञानानें दैदीप्यमान दिसणान्या आणि संपूर्ण विश्वाचे प्रकाशन करणाऱ्या हे भगवन् जिनेंद्रा ! तू आह्माला श्रद्धा, मेधा ( धारणशक्ति ) प्रज्ञा (निश्चयात्मकज्ञान ), बुद्धि ( ग्रहणशक्ति), संपत्ति, भोग्यपदार्थ, आयुष्य, तेज आणि आरोग्य दे ! आणि सर्वप्रकारची शांति कर !! अशी प्रार्थना करावी. नंतर शांतिधारा सोडून जिनेंद्राच्या चरणावर पुष्पांजलि द्यावी. चैत्यादि तीन भक्ति किंवा चतुर्विंशति तीर्थंकरस्तव ह्यांचे पठण करून पंचांगनमस्कार करावा.

Page #315

NASALA
सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय पांचवा. पान २६५. encanacavacicavaconurnencatan मग अग्निकुंडांतील भस्म घेऊन आपल्या कपाळ वगैरे ठिकाणी लावून दुसऱ्यासही लावावयास द्यावें..
इति होमविधिं कृत्वा तत्रस्थां जिनप्रतिमां सिद्धायतनयन्त्राणि पूर्वनिर्मापितजिव नगृहाभ्यन्तरे संस्थाप्य पुनःपुनर्नमस्कारं कृत्वा नित्यत्रतं गृहीत्वा देवान्विसर्जयेत् ॥ है अर्थ- ह्याप्रमाणे होमविधि करून ; त्या ठिकाणी असलेली जिनप्रतिमा व सिद्धयंत्रे पूर्वीच्या मंदिरांत ठेवून त्यांना वारंवार नमस्कार करून नित्यव्रत घेऊन बाकीच्या सर्व देवतांचे विसर्जन करावें.
क्षेत्रपालादिकार्चन. ॐ ही कौ प्रशस्तवर्णाः सर्वलक्षणसम्पूर्णाः स्वायुधवाहनसमेताः क्षेत्रपालाः श्रियो गन्धर्वाः किन्नराः प्रेता भूताः सर्वे ॐ भूर्भुवःस्वःस्वाहा इमं सायं चरुम
मृतमिव स्वस्तिकं यज्ञभागं गृहीत गृहीत ॥ इति क्षेत्रपालादिद्वारपालानभ्यर्चयेत् ॥ अर्थ- ॐ ही को इत्यादि मंत्रानें क्षेत्रपाल वगैरे द्वारपालांची पूजा करावी.
वास्तुदेवतार्चन. ततो निजगृहाङ्गणमध्यदेशप्रकल्पितायां यथोचितायामविस्तारोत्सेधचतुरस्रवेदिकायां-अँ ही को प्रशस्तवर्णसर्वलक्षणसम्पूर्णा यानायुधयुवतिजनसहिता वास्तुदेवाः सर्वेऽपि ॐ भूर्भुवःस्वः स्वाहा इदमयं चरुममृतमिव स्वस्तिकं यज्ञभार्ग
Reeeeeserever
easewww

Page #316

सामसनकृत विवणिकाचार.. अध्याय पांचवा...पात.२६६,
greenetees
- गृहीत गृहीत ।। इति वास्तुदेवान् समचेयत् ॥ १ अर्थ-नंतर आपल्या घराच्या अंगणांत मध्यभागी केलेल्या-ज्याची लांबी, रुंदी आणि उंची १ १ शास्त्रांत सांगितल्याप्रमाणे योग्यप्रकारची आहे-अशा कट्टयावर ॐ ही को इत्यादि मंत्रानें वास्तुदेव-६ ९ तांचे पूजन करावें. ह्मणजे त्यांना गंधादि पूजाद्रव्ये, चरु, स्वस्तिक आणि यज्ञाभाग द्यावेत. पूर्वीच्या ६द्वारपालपूर्जेतही असेंच करावे. आणि पुढेही हाच विधि कराना.
तिथिदेवतार्चन. ततस्तत्र ॐ ही को प्रशस्तवर्ण सर्वलक्षणसम्पूर्ण यानायुधयुवतिजनसहित यक्ष
देव इदमयं बलिं गृहाण गृहाण इति प्रतिपदिने यक्षदेवं समर्चयेत् ॥ द्वितीयायां तिथौ वैश्वानरं तृतीयायां राक्षसं चतुथ्यां नितिं पञ्चम्यां पन्नगं षष्ठयामसुरं सप्तम्यां
सुकुमारं अष्टम्यां पितृदेवं नवम्यां विश्वमालिनं दशम्यां चमरं एकादश्यां वैरोचनं द्वादश्यां महाविद्यां त्रयोदश्यां मारदेवं चतुर्दश्यां विश्वेश्वरं पर्वान्ते पिण्डभुजं
एवं तत्तहिनेषु तिथिदेवता अभ्यर्चयेत् ॥ अर्थ-नंतर अंगणांतील त्याच कट्ट्यावर तिथिदेवतांना बलिदान करावे. त्यांत प्रतिपदेच्या दिवशी यक्षदेवाला बलिदान करावे. ते ॐ ही क्रो" इत्यादि मंत्राने करावें. द्वितीयादितिथींच्या देवता Resourc esortenercelesemenere
AVALI
veedev0008
womencemen
ao

Page #317

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय पांचवा. . पान २६७. Keekasena . coNaveeeeeeeeeewwwwwermerservee: है पुढील प्रमाणे समजाव्या. द्वितीयेस वैश्वानर, तृतीयेस राक्षस, चतुर्थीला निति, पंचमीला पन्नग, षष्ठीला असुर, सप्तमीला सुकुमार, अष्टमीला पितृदेव, नवमीला विश्वमाली, दशमीला चमर, एकादशीला वैरोचन, द्वादशीला महाविद्या, त्रयोदशीला मारदेव (मदन), चतुर्दशीला विश्वेश्वर आणि पौर्णिमा व अमावास्या?
ह्या दोन्ही तिथीला पिंडभुक, ह्याप्रमाणे त्या त्या तिथीला त्या त्या देवतेला बलिदान करावें. बलिदानाचा ९ मंत्र सर्वत्र वरीलच घ्यावा. त्यांत ज्या ठिकाणी ' यक्षदेव' असें आहे; त्या ठिकाणी द्वितीयेच्या दिवशी 'वैश्वानर' असें ह्मणावें. ह्याप्रमाणे त्या त्या तिथीच्या देवतेचें नांच त्या त्या तिथीला ह्मणावें. ह्यास तिथिदेवतार्चन ह्मणतात.
नारदेवतार्चन. ततः ॐही जो प्रशस्तवर्ण सर्वलक्षणसम्पूर्ण यानायुधयुवतिजनसहित आदित्य इमं बलिं गृहाण गृहाण स्वाहा ॥ एवं रवौ रविं सोमे सोमं भौमे भौमं बुधे बुधं
बृहस्पती गुरुं शुक्रे शुक्रं शनौ शनि एवमर्चयेत् ॥ है अर्थ-द्याप्रमाणे तिथिदेवतांना बलिदान केल्यावर वारदेवतांना बलिदान करावे. त्या देवता रविवारी रवि, सोममारी सोम, मंगळवारी मंगल, बुधवारी बुध, बृहस्पतिवारी गुरु, शुक्रवारी शुक्र आणि शनिवारी शनि ह्याप्रमाणे समजाव्यात. ह्या देवतांना 'ॐ ही कौ' इत्यादि मंत्राने बलिदान करावें. ह्या मंत्रांत! imeasoeaveserversaroeseaavavasawwaaveatnesencreasesences
vieaseenterva0

Page #318

'सोमसेनकृत वणिकाचार, अध्याय पांचवा
AAAAAAA
पान २६८. सुद्धां पूर्वीच्या मंत्राप्रमाणेंच त्या त्या वारीं त्या त्या देवतेचा नामनिर्देश करावा. गृहदेवतार्चन.
ततो गृहिणी गृहाभ्यन्तरे पूर्वोक्तसत्यदेवता अर्हदादयः क्रियादेवता अग्न्यादयः गृहदेवता धनदादयः कुलदेवताः पद्मावत्यादयः एतान्देवानर्चयेत् मन्त्रपूर्वकम् ॥ ततो द्वारपालान् पूजयेत् । जलाञ्जलिना पितृदेवांस्तर्पयेत् ॥ इति गृहस्थानां नित्यकर्म ॥
अर्थ — मग घरच्या यजमानाच्या पत्नीनें पूर्वी सांगितलेल्या अर्हदादि सत्यदेवता, अग्नि वगैरे क्रियादेवता, कुबेर वगैरे गृहदेवता आणि पद्मावती वगैरे कुलदेवता ह्यांचे घरांतच पूजन करावें तें त्या त्या मंत्रानें करावें. नंतर द्वारपालांची पूजा करावी; आणि पितृदेवतांचे जलांजलीनें तर्पण करावे. ह्याप्रमाणें गृही श्रावकाचे नित्यकर्म सांगितले.
एवं सुमन्त्रविधिपूर्वकमत्रकार्य । देवार्चनं सुखकरं जिनराजमार्गम् ॥
कुर्वन्ति ये नरवरास्तदुपासकाः स्युः । स्वर्गापवर्गफलसाधनसाधकाश्च ॥ १ ॥
अर्थ- माणे गृहस्थ श्रावकानें हें सुखकर असे देवपूजन मंत्र ह्मणून विधिपूर्वक करावें. अशा ह्या जिनांनी सागितलेल्या मार्गाचे जे लोक आचरण करतात, ते त्या जिनेंद्राचे उपासक होऊन, स्वर्ग

Page #319

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय पांचवा. पान २६९. आणि मोक्ष या दोहोंच्याही साधनांना मिळवितात.
कर्मप्रतीतिजननं गृहिणां यदुक्तं । श्रीब्रह्मसूरिवरविप्रकवीश्वरेण ।। १ सम्यक्तदेव विधिवत्प्रविलोक्य सूक्तं । श्रीसोमसेनमुनिभिः शुभमन्त्रपूर्वम् ॥२ ४ अर्थ- कविश्रेष्ठ अशा श्रीब्रह्ममूरि नांवाच्या ब्राह्मणश्रेष्ठानें गृहस्थांच्या नित्यनैमित्तिक कर्माचें ज्ञान १ होण्याकरितां में सांगितले, ते चांगले असून यथाविधि आहे, असे पाहून श्रीसोमसेन मुनींनी तेंच (ब्रह्म-६ सूरीने सांगितलेलें ) त्या त्या क्रियेला लागणारे शुभ मंत्र सांगून स्पष्टपणे कथन केले आहे.
॥ इति धर्मरसिकशास्त्रे त्रिवर्णाचारे पश्चमोऽध्यायः॥
पांचवा आध्याय समाप्त.
CAUSAVAVIGAAGACASH
eveceeeeeeeee
wwwwwwwwwaavawaliwwwwwvvvvvvvv

Page #320

सीमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय सहावा. पान २७०. seeeeeeeeeece
meroeaereeeee ॥ श्रीवीतरागाय नमः ॥ षष्ठोऽध्यायः
अनन्तमहिमोपेतमनन्तगुणसागरम् ॥
अनन्तसुखसम्पन्नमनन्तं प्रणमाम्यहम् ॥१॥ १ अर्थ-मर्यादातीत अशा सामर्थ्याने युक्त असलेला आणि अनंत गुणांचा समुद्रच की काय! असा आणि अनंतसुखाने युक्त असलेला जो अनंततीर्थकर त्याला मी नमस्कार करतो.
॥अथ चैत्यालयलक्षणम् ॥ अर्थ- आतां श्रीजिनाची प्रतिमा (प्रतिबिंब किंवा मूर्ति ) स्थापन करण्याकरितां जें मंदिर बांधावयाचे, त्याचे लक्षण सांगतात
शकुनं श्रीगुरुं पृथ्वा जप्त्वा कर्णपिशाचिनीम् ॥
नदुपदेशतः कुर्याजिनागारं मनोहरम् ॥ २॥ है अर्थ- आपल्या गुरूला शकुन विचारून तो सांगेल त्या दिवशी कर्णपिशाचिनीच्या प्रसन्नतेकरितां कर्णपि-2 शाचिनीमंत्राचा जप करावा. नंतर ती देवता ज्याप्रमाणे सांगेल त्याप्रमाणे सुशोभित असें जिनमंदिर बांधावें.

Page #321

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय सहावा.
TRANN
कर्णपिशाचिनीचें यंत्र.
पान २७१.
यन्त्रं विलिख्य पूर्वोक्तविधिना कांस्यभाजने ॥
तस्याग्रे तु जपं कुर्यात् काञ्जिकाहारमुक्तिभाक् ॥ ३ ॥
अर्थ- काश्याच्या पात्रावर पूर्वी सांगितलेल्या विधीनें यंत्र लिहून त्या यंत्रापुढे जप करावा. करणारानें नुसती कांजी खावी. दुसरें कांहीं खाऊं नये.
ॐ ह्रीं सः हल्वीं ह ह ॐ ॐ यन्त्रस्थापना ॐ
इति यन्त्रम् ॥
ॐ जोगे मग्गे तब्वे भूदे भव्वे भविस्से अख्खे परखे जिनपाइर्वे श्री ही स्त्री hindशाचिनीं नमः ॥ इति मन्त्रः ॥
जप
जातीपुष्पसहस्राणि जावा द्वादश सदृशः ॥
विधिना दत्तहोमस्य विद्या सिध्यति वर्णिनः ॥ ४ ॥
अर्थ — वरील मंत्राचा जाईच्या पुष्पांनी बारा हजर जप करून सम्यग्दृष्टि श्रावकानें यथाविधि होम केला असतां विद्या सिद्ध होते.

Page #322

CONM
सोमसेनकृत वार्णिकाचार, अध्याय सहावा. पान २७२. PawaKaamereceasraemovevederPoes
सानाहते मूनि मुखज्योतिस्वीकारधीरिमाम् ।।
जपन् शृणोति च पश्यत्यपि जाग्रच्छुभाशुभम् ॥५॥ है अर्थ- अनाहतस्वराने युक्त असलेल्या-यंत्रांतील 'ही' ह्या अक्षराच्या-मस्तकाच्या ठिकाणी, है जिच्या मुखामध्ये तेज आहे आणि जिला स्त्रीचा आकार आहे अशा कर्णपिशाचिनीचे ध्यान करून, जो वरील मंत्राचा जप करतो; त्याला भावी शुभाशुभ समजेल असे शब्द ऐकू येतात. आणि ते शुभाशुभ त्याला प्रत्यक्षही दृष्टी पटते.
जिनमंदिराच्या भूमीचे लक्षण. भूपातालक्षेत्रपाठवास्तुद्वारशिलार्चनाः॥ कृत्वाऽन्तरं प्रविश्यार्चा तस्यात्रारोपयेद्ध्वजम् (१)॥६॥ जैनचैत्यालयं चैत्यमुत निर्मापयेच्छुभम् ।।
वाञ्च्छन् स्वस्य नृपादेश्च वास्तुशास्त्रं न लङ्घयेत् ॥७॥ > अर्थ- आपल्या कल्याणाची किंवा राजाच्या कल्याणाची इच्छा करणाऱ्या श्रावकानें जिनमंदिर अथवा जिनप्रतिमा अवश्य निर्माण करावी. परंतु मंदिर किंवा बिंब तयार करताना वास्तुशास्त्राची (घर वगैरे वांधण्याचे शास्त्र) थोडीही उपेक्षा करूं नये.
MeesawersANORANJAN

Page #323

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय सहावा. पान २७३. रम्ये स्निग्धां सुगन्धादिदर्वाद्याठ्यां स्वतःशुचिम् ॥
जिनजन्मादिना वाऽस्मै स्वीकुर्याद्भूमिमुत्तमाम् ॥ ८॥ अर्थ-- जिनमंदिर बांधण्याकरितां जी जागा निश्चित करावयाची त्या जाग्यावर दुर्वा वगैरे उगवलेल्या असाव्यात, ती जागा स्वाभाविकपणेच शुद्ध असावी, अथवा जिनेंद्राचे जन्मकल्याण वगैरे झाल्यामुळे ती जागा शुध्द असावी. त्या जाग्यांतील माती चिकट असावी. आणि त्या जाग्याचा वास चांगला येत ? असावा. अशी उत्तम जागा पाहूम जिनमंदिर बांधण्यास घ्यावी.
मंदिराच्या भूमीची शुभाशुभ लक्षणे पहाण्याचे साधन. खात्वा हस्तमधः पूर्णे गर्ते तेनैव पांसुना ॥
तदाधिक्यसमोनत्वैः श्रेष्ठा मध्याऽधमा च भूः॥९॥ ___ अर्थ-त्या जाग्याची परीक्षा पहाण्याकरितां त्या जागेत कोठेतरी एक हातभर खळगा काढावा आणि त्यांतील जी माती वर काढली असेल त्याच मातीने तो भरून काढावा. जर ती माती तो खळगा भरून अधीक होईल तर ती जागा उत्तम समजावी. माती शिल्लक न उरल्यास जागा मध्यम समजावी. आणि माती कमी पडल्यास जागा वाईट आहे असे समजावे.
प्रदोषे कटसंरुद्धतामस्रायां च तदभुवि ॥

Page #324

सोमसेन क्षणिकाचार, अन्याय सहावा. पान २७४.
SEASONTZTETTEN
ॐ हुं फडित्यभातायानामभाजने (१) ॥ १० ॥ आनकुम्भोधणे सर्पिः पूर्वादितः खितान् ॥
रकां पतालितां न्यस्य वर्ति सर्वाः प्रबोध्य ताः ॥ ११ ॥ अनादिसिद्धमन्त्रेण मन्त्रयेदावृतक्षयात् ॥
शुभं ज्वलन्तीषु शुभं विधाते त्वशुभं वदेत् ॥ १२ ॥
ॐ हुं फट् ॥ इति अस्त्रमन्त्रः ॥ ॐ णमो अरिहंताणमित्यादि धम्मोसरणं पव्वज्जामिपर्यन्तं हों शान्ति कुरु कुरु स्वाहा || इत्यनादिमन्त्रः ॥
अर्थ - त्या जाग्याची परीक्षा पहाण्याचा दुसरा एक प्रकार आहे. तो असा - संध्याकाळच्या वेळीं चोहीकडे अंधार पडला असतां त्या जाग्यावर “ ॐ हुं फट् ” हा अत्रमंत्र लिहावा. आणि मग एक मातीची कच्ची घागर घेऊन तिच्या तोंडावर एक तशीच कच्ची झाकणी बसवून तिच्यांत तूप भरून ती बागर त्या अस्त्र लिहिलेल्या जाग्यावर ठेवावी. आणि त्या तुपांत पूर्वदिशेकडे पांढऱ्या, दक्षिणेकडे तांबड्या पश्चिमेकडे पिवळ्या आणि उत्तरेकडे काळ्या अशा बाती घालून त्या पेटवून, त्या दिव्याजळ तें तूप संपेपर्यंत "ॐ णमो अरिहंताणं " इत्यादि अनादिमंत्राचा जप करीत बसावें. तूप संपेपर्यंत जर त्या वातीच्या ज्योती चांगल्या जळतील तर ती जागा चांगली असें समजावें. आणि जर मध्येच कमी जास्ती होतील

Page #325

सोमसेनकृत लैणिकाचार, अध्याय सहावा. पान २७५.
८ किंवा शांत होतील तर ती जागा वाईट असे समजावे.
पातालवास्तुपूजन.
एवं संगृत्य सद्भूमिं खुदिनेऽभ्यर्च्य वास्त्वधः ॥ संशोध्याध्वर्षमन्नोभिः भाग्धरावधि वा तथा ( 2 ) | १३ ॥ पावरपूज्य पूर्वाध्याय तो समात् ॥
जेरुशाखी दिशः संशोध्य सूत्रयेत् ॥ १४ ॥
अर्थ - ह्याप्रमाणे जाग्याची परीक्षा करून जागा उत्तर ठरल्यावर शुभदिवस पाहून त्या भूमीची पूजा करावी. मग ती भूमी पाण्याने धुवून शुद्ध करावी. तिच्यांत एक खड्डा काढून त्यांत पातालवास्तूची पूजा करून तो खलगा पाण्याने भरून भूमीची सपाटी नीट तपासावी. मग च्यारी दिशा नीट साधून, व्यवहार आणि शास्त्र ह्या दोहोंचा विचार करून आपल्यास जें मंदिर बांधावयाचे असेल त्यांची मुर्ते त्या भूमीवर पाडावीत.
प्रतिष्ठादिषु शास्त्रेषु यदुक्तं गेहलक्षणम्
तेन मार्गेण संस्कुर्याजिनागारं शुभावहम् ॥ १५ ॥
अर्थ- प्रतिष्ठा वगैरेमध्यें शास्त्रांत में गृहाचे लक्षण सांगितलें आहे, त्याला अनुसरूनच सुशोभित
NNNNNNNs
renenen

Page #326

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय सहावा. पान २७६. Farmeroenpooraaheementereonawar असे जिनमंदिर बांधावें.
मंदिराचा पाया भरण्याचा विधि. मृलेषु पारदं क्षिप्ल्या श्रीखण्डं कुकुम तथा ।। प्रथमं स्थापयर्भकोणेषु च चतुष्टयम् ।। १६ ।। तेषानुपरि संस्थाप्य शिलाः पञ्च यथाक्रमम् ।।
पानमा सम्पूज्य पञ्चानां परमेष्ठिनाम् ॥१७॥ दाखलादिकानां त्वा सन्मानपूर्वकम् ।।
सवयोशालाशेने स्थापयालिन् ॥ १८ ॥ अर्थ-पापया का बखामियागामाची तळापर पारा, चंदन आणि केशर किंवा कुंकु ही द्रव्ये टाकायी, तर ममामांतील चार कोपचास चार दगड बसवून त्यांच्यावर पांच दगड ऋवाले ठेवावे. मग ते मिनिसच्या मंचानी पंचपरमेष्ठींची पूजा करून, पहिल्यापाडून कामावर लावलेल्या लोकांना सन्मानपूर्वक बक्षिसेंधावीत. ना सर्वविच्यातीकरिता या क्षेत्रांत बलिदान करावे.
मंदिराची रचना आणि विकाकरिता शिलानयनविधि. पठिबन्धं ततः कुर्यात्प्रासादस्यानुसारतः ॥ आदौ गर्भगृहं द्वारे ततः

Page #327

SACAN
RAN
सोमसेनकृत वार्णिकाचार, अध्याय सहावा. पान २७७. NavavaVADVANC0CCCCCCro सूत्रनिवासकम् ॥ १९॥ ततो मण्डपविन्यासं वेदिकास्थानमुत्तमम् ।। हाराहहिश्चतुःपाश्र्वे चित्रशालां मनोहराम् ॥ २० ॥ व्याख्यानकारणस्थानं नाट्यशालां विचित्रिताम् ।। वाद्यनिर्घोषकास्थानं मानस्तम्भ मनोहरम् ॥ २१ ॥ इत्यादिलक्षणोपेतं जिनगेहं समाप्य च ।। जिनबिम्बार्थमानेतुं गच्छोच्छिल्पिसमन्वितः॥ २२ ॥ सुमुहर्ते सुनक्षत्रे वाद्यवैभवसंयुतः। प्रसिद्धपुण्यदेशेषु नदीनगवनेषु च ॥ २३ ॥ सुस्निग्धां कठिनां चैव सुखदां सुखरा शिलाम् ॥ समानीय जिनेन्द्रस्य बिम्बं
कार्य सुशिल्पिभिः ॥ २४ ॥ अर्थ- मग मंदिराच्या बेताने प्रथम एक चौथरा तयार करून , प्रथम गर्भगृह ( मुख्य गाभारा), तयार करावे. नंतर त्याचे द्वार, त्यापुढे सूत्रनिवासक नांवाचे स्थान, त्याच्या पुढे मंडप, त्यांत, वोदिकास्थान तयार करावें. मंडपाच्या दाराच्या बाहेरच्या चौसोपींत सुंदर अशी चित्रशाला करावी. शास्त्राच्या व्याख्यानाचे एक निराळे स्थल, नादकशाळा, वायें, वाजविण्याची जागा ( नगारखाना), सुंदर असा मानस्तंभ ह्याममाणे सर्व लक्षणांनी युक्त असें जिनमंदिर बांधून तयार करावे. मग जिनविर, करण्याची शिला आणण्याकरिता चांगला कारागिर बरोबर का शुभनालायर चांगल्या सुर्तावर)
WOMASOMANPORNO

Page #328

सोमसेनस त्रैवर्णिकाचार, अध्याव सहावा. पान २७८.
NNNNNNNNNNNNN
2 मंगलवाद्ये वगैरे बरोबर घेऊन जावें. प्रसिद्ध असे पुण्यप्रदेश, नद्या, पर्वत, अरण्ये वगैरे स्थलांतून 23 हिंडून उत्कृष्ट शिला हुडकून काढावी. ती शिला चांगली कठिण असावी. तिचा वास चांगला येत असावा, तिचा नाद गोड असावा. आणि ती गुळगुळीत होईल अशी असावी. ह्या प्रकारची शिला आणून उत्तम कारागिरांकडून सुलक्षण असें जिनबिंब तयार करवावें.
जिनबिंब लक्षण.
कक्षादिरोमहीनाङ्गमथुरेखाविवर्जितम् ॥
स्थितं प्रलम्बितहस्तं श्रीवत्साढ्यं दिगम्बरम् ।। २५ ।। पल्यङ्कासनं वा कुर्यादिल्पिशास्त्रानुसारतः ।। निरायुधं च निःस्त्रीकं भ्रूक्षेपादिविवर्जितम् ॥ २६ ॥ निराभरणकं चैव प्रफुक्लषदनाक्षिकम् ॥ सौवर्ण राजतं वाऽपि पैत्तलं कांस्यजं तथा ॥ २७ ॥ प्रावालं मौक्तिकं चैव बैडूर्यादिसुरत्नजम् ॥ चित्रजं च तथा लेप्यं क्वचिच्चन्दनजं मतम् ॥ २८ ॥ प्रातिहार्याष्टकोपेतं सम्पूर्णावयवं शुभम् ॥

Page #329

Acharya Shri Kailassagarsun Gyanmandir
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय सहावा. पान २७९.
भावरूपानुविद्धाङ्गं कारयेद्विम्बमर्हतः ॥ २९॥ है अर्थ- जे विंध करावयाचे त्याला काखेत वगैरे ठिकाणी केशांची आकृति अमूं नये. मिशांच्या रेषा ? अमूं नयेत. बिंब उभे राहिलेले असे जर केले तर त्याचे हात सरळ खाली सोडलेले असावेत. विवाच्या हृदयावर श्रीवत्स नांवाचे चिन्ह असावें, आणि तें (विंच ) दिगंबर ( नग्न ) असावें. विंब उभे राहिलेले न करतां पर्यंकासनयुक्त ( बसलेलें ) केले तरी चालतें. विंव केव्हांही शिल्पशास्त्रांत सांगितल्याप्रमाणे : असावें. त्याच्या जवळ कोणतेही शस्त्र आणि स्त्री अमूं नये. त्याच्या भुवया बाकड्यातिकड्या अमूं। नयेत. त्याच्या अंगावर कोणताही दागिना असू नये. त्याचे मुख आणि नेत्र प्रफुल्लित असावेत. विंच पाषाणाचें न करता सुवर्ण, रुपें, पितळ, कासें, पोळे, मोती, बैडूर्य इत्यादि पदार्थांचे केले तरी, हरकत नाही. असे न करतां जिनेंद्राचे चित्र काढले किंवा चुन्याने भिंतीवर गिलावा करतात त्याप्रमाणे : थापून जरी केले तरी हरकत नाही. एखादे वळी चंदनाच्या काष्ठाचेही चिंब करता येते. किंवाच्या, जवळ आठ मातिहार्य असावीत. बिंबाचे सर्व अवयव स्वच्छ असून सुंदर असावेत. आणि त्या सर्व अवयवांत श्रीजिनांच्या अंतःकरणांतील प्रसन्नता हा भाव स्पष्ट दिसत असावा. अशा प्रकारचे बिंब तयार करवावें.
प्रातिहाविना शुद्धं सिडबिम्बमपीदृशम् ॥

Page #330

सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय सहावा. पान २८०. Reeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeees
सूरीणां पाठकानां च साधूनां च यथागमम् ॥ ३०॥ ₹ अर्थ- प्रातिहार्यावांचून जरी सिद्धबिंब केलें तथापि तेंही पूर्वी सांगितल्याप्रमाणेच शुद्ध असावें. उपा१ध्याय, पाठक, आणि साधु ह्यांचीही विबें अशाच प्रकारची असावीत.
वामे च यक्षी बिभ्रागं दक्षिणे यक्षमुत्तमम् ॥ नवग्रहानधोभागे मध्ये च क्षेत्रपालकम् ॥ ३१॥ यक्षाणां देवतानां च सर्वालङ्कारभूषितम् ॥
स्थाचाहनायुधोपेतं कुर्यात्सर्वाङ्गसुन्दरम् ॥ ३२ ॥ १ अर्थ-त्या जिनबिंबाच्या डाव्या बाजूस यक्षिणीची प्रतीमा असावी. उजव्या बाजूस यक्षाची प्रतिमा असावी. खाली (पीठावर ) नवग्रह असावेत. आणि पीठाच्या मध्यभागी क्षेत्रपालाची प्रतिमा असावी. यक्ष आणि यक्षिणी वगैरे देवता ह्यांच्या प्रतिमांवर सर्वप्रकारची भूपणे असावीत. त्या प्रतिमा आपापल्या 5वाहानांवर बसलेल्या अशा असाव्यात. आणि त्या शरीराने सुंदर असाव्यात.
लक्षणैरपि संयुक्तं विम्ब दृष्टिविर्जितम् ।।
न शोभते यतस्तस्मात्कुर्याद्दृष्टिप्रकाशनम् ॥ ३३ ॥ अर्थ-जिनबिंब सर्व लक्षणांनी युक्त असूनही जर त्याला डोळे चांगले केलेले नसतील तर ते मुळीच
answeveNoveNOVABARocom
AU030
POSVAVANAGAV0NBABAAVALA

Page #331

reOAVANMasterce
सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय सहावा. पान २८१. PARAVevot.
com शोभत नाही. ह्मणून बिंबांत डोळे चांगले स्पष्ट दिसतील असे असावेत.
बिंबाच्या दृष्टीचे व बिंबाच्या कमीजास्त प्रमाणाचे फल. अर्थनाशं विराधं च तिर्यग्दृष्टर्भयं तदा ॥ अधस्तात्पुत्र नाशं च भार्यामरणमूवक ॥ ३३ ॥ शोकमुद्धेगसन्तापं सदा कुर्याद्धनक्षयम् ॥ शान्ता सौभाग्यपुत्रार्थ शान्तिद्धिप्रदानहक् ॥ ३४॥ सदोषा च न कर्तव्या यतः स्यादशुभावहा । कुर्याद्रौद्री प्रभोनीशं कृशाङ्गी द्रव्यसंक्षयम् ॥ ३५॥ संक्षिसाङ्गी क्षयं कुर्याचिपिटा दुःखदायिनी॥ विनेत्रा नेत्रविदंसी हीनवक्त्वा त्वभोगिनी ॥ ३६॥ व्याधि महोदरी कुर्यादृद्रोग हृद्येशा॥ अङ्गहीना सुतं हन्याच्छुष्कजङ्घा नरेन्द्रहा ॥ ३७ ॥ पादहीना जनं हन्यात्कटिहीना चाहनम् ।। ज्ञात्वैवं पूजयेज्जनी प्रतिमा
दोपवर्जिताम् ॥ ३८॥ , अर्थ-- जिनबिंबाची दृष्टि जर वांकडी असली तर, तें विंव स्थापना करणा-या यजमानाच्या द्रव्याचा, नाश होतो, त्याचा सर्वांशी द्वेष उत्पन्न होतो, त्याला भीति उत्पन्न होते, अशी वाईट फलें प्राप्त होतात.) खाली दृष्टि असल्यास त्याची पत्नी मरण पावते. आणि वरती दृष्टि असल्यास त्याला शोक, उद्वेग आणि संताप होतो. आणि त्याच्या द्रव्याचा नाश होतो. जिनविंबाची दृष्टि शांत असल्यास यजमानास सर्व-2 HowwnersheeraveevesAwarenenerweacecretaaviseovel
&0000AVAVAROO

Page #332

सोमसेनकृत देवनिकायार, अध्याय सहावा. ere verore RNRNANAAN WA
पान २८२.
कारची संपत्ति, पुत्र आणि अंतःकरणास वा शांति हीं फलें माप्त होतात. यामाधीची फळे सांगि तली. जिनविंदांत कोणतेच दोष असू नयेत. कारण दोष असल्याने यजमानाचे ( त्या बिंबाची प्रतिष्ठा ( करणाराचे) कल्याण होत नाहीं. जर बिंब उग्र आकृतीचे होईल तर यजमानाचा नाश होतो. विंदाचे शरीर कृश झाले असतां यजमानाचा धनक्षय होतो. बिंवाचें शरीर आंखूड झालें असतां यजमानाचा कुलक्षय होतो. चपटें अंग झाले असतां यजमानास दुःख प्राप्त होतें. विंव नेत्ररहित असल्यास नाश होतो. लहान तोंडाचे विंव असल्यास सुखोपभोग नाहीसे होतात. विवाचें उदर मोठे झाल्यास यजमानास उदर नांवाचा रोग होतो. बिंब छातींत रोडके झाल्यास यजमानास हृद्रोग होतो. विवाचा एखादा अवयव जर कमी झाला तर यजमानाचा पुत्र मरतो. चिंत्राच्या मांड्या वारीक झाल्या असतां राजाचा नाश होतो. बिंबाला पाय नसल्यास लोक मरतात. कंबर नसल्यास वाहनाचा नाश होतो. याप्रमाणें हीं सर्व फलें मनांत आणून जें चिंत्र निर्दोष असेल त्याचीच प्रतिष्ठा व पूजा करावी. प्रतिष्ठां च यथाशक्ति कुर्याद्गुरूपदेशतः ॥
स्थिरं चातुचलं बिम्बं स्थापयित्वाऽत्र पूजयेत् ।। ३९ ।।
अर्थ -- उपाध्यायाच्या सांगण्याप्रमाणे त्या बिंबाची स्थिर प्रतिष्ठा अथवा चलप्रतिष्ठा आपल्या शक्तीप्रमाणे करून त्याची पूजा करावी.
A৬ए

Page #333

सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय सहावा. पान २८३. Recemoraem...3.vietnervourincimentosheeroo
गृहांतील बिंबाचे प्रमाण. बादशांगुलपर्यन्तं यवाष्टांशादितः क्रमात् ॥
स्वगृहे पूजयडिम्बं न कदाचित्ततोऽधिकम् ।। ४०॥ अर्थ-- एक यवाच्या आठव्या अंशापासून बारा अंगुलापर्यंत उंचीची प्रतिमा घरांत पूजा करण्यास योग्य आहे. त्यापेक्षा अधिक उंचीच्या बिंबाची घरांत स्थापना व पूजा करूं नये.
चैत्यालयस्य चैत्यस्य लक्ष्म संक्षेपतो मया ॥
वर्णितं च ततो वक्ष्ये वन्दनादिविचारकम् ॥४१॥ अर्थ- जिनमंदिराचे आणि जिनबिंद्याचे लक्षण मी संक्षेपाने सांगितले. आता येथून वंदनादिकांचा: विचार सांगतो.
अथ होमप्रदेशाजिनचैत्यालयगमनम् ॥ अर्थ- घरांतील होम झाल्यावर जिनमंदिरांत गमन करावे.
जिनमंदिरगमनविधि. तस्मात्स्वस्थमनीभवन् भवभयाद्रीतः सदा धार्मिको। मध्यनागरिक जिनेन्द्रभवनं घण्टाध्वजाभूषितम् ।।
5003013MP3e८८P3
AGAR AVALPre
PLAVANWe

Page #334

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय सहावा, पान २८४. ranweevweredeesweate
r ies धमेध्यानपरास्पदं सुखकरं सद्रव्यपूजान्वित ।
ईर्यायाः पथशोधयन् स यतिवद्गहाव्रजेच्छ्रावकः॥ ४२ ॥ अर्थ- संसारापासून भ्यालेल्या धार्मिक श्रावकानें पूजेची सर्व सामग्री बरोबर घेऊन आपले मन ३ स्वस्थ करून, नगराच्या मध्यभागी असलेलें, घंटा, ध्वज वगैरेंनी सुशोभित असलेलें, धर्मध्यानाचे मुख्य-९
स्थान में जिनमंदिर त्यांत गमन करावे. घरांतून निघतांना ईर्यापथशुद्धि करावी आणि सर्व इंद्रियांचा: इनिग्रह करावा.
बहिदारे ततः स्थित्वा नमस्कारपुरस्सरम् ।।
संस्तुयाच्ड्रीजिनागारं परमानन्दनिर्भरम् ।। ४३ ॥ ___ अर्थ- मग जिनमंदिराच्या बाहेरच्या दरवाज्यांत उभे राहून, नमस्कार करून, आनंदाने जिनमंदि-- राची स्तुति पुढे लिहिलेल्या श्लोकांनी करावी.
सपदि विजितमारः सुस्थिनाचारसारः । क्षपितदुरितभारः प्राप्तसद्बोधयारः॥ सुरकृतमुखसारः शंसितश्रीविहारः। परिगतपरपुण्यो जैननाथो मुदेऽस्तु ।। ४४॥
अर्थ- ज्याने मदनाला तत्काल जिंकून टाकिलें आहे, ज्याचे ठाई सम्यक्चारित्र स्थिर राहिले आहे, ज्याने पातकांच आझ फेकून दिले आहे, ज्याला केवलज्ञानाचे परतीर सांपडले आहे, ज्याला देव देखील

Page #335

४८eeeeeeee
सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय सहावा. पान २८५. Tracemocreeeeeeeeeeeeeeeeeeeeereaveenetweetene (उत्तम सुखाची सामग्री आणून देतात, ज्याचा श्रीविहार (समवसरणसह संचार) लोकांकडून &स्तविला गेला आहे आणि ज्याने उत्तम पुण्य संपादन केले आहे असा श्रीजिनेंद्र मला आनंद देवो. ( हा श्लोक ह्मणून नमस्कार करावा.)
उच्चैर्गोपुरराजितेन सुवृतं सालेन रम्येन वै। शालामण्डपतोरणान्वितवरं श्रीभव्यसभृतम् ।। गतिर्वाद्यनिनादगर्जनिवहैः शोभापरं मंगलम् ।
जैनेन्द्रं भवनं गिरीन्द्रसदृशं पश्येत्ततः श्रावकः ।। ४५ ।। अर्थ- नंतर उंच अशा गोपुराने युक्त असलेल्या रम्य अशा तटाने वेढिलेले, शाला ( सोपे ) मंडप आणि तोरणे ह्यांनी युक्त असलेलें, भव्यजीवांचे समुदाय ज्यांत वसलेले आहेत असें, अनेक मंगल गायने आणि वाद्यांचे शब्द ह्यांच्या योगाने दुमदुमलेलें, सुशोभित आणि मंगलमय असल्याने मेरुपर्वतासारखे भासणारे जे जिनमंदिर, त्याकडे श्रावका अवलोकन करावें.
चैत्यालयस्तुति. रायवाला पसना विशाला-। यमायुवासिताना लकी नृत्यगाना॥
सोन्जनामशाला। सुरनरसिंहाय लिन्ति निखन् ॥४६॥
veerwavel

Page #336

सोमसेनकृत वणिकाचार, अध्याय सहावा.
ww
पान २८६.
अर्थ- ज्या जिनमंदिरांत -- फुलांनीं दाट भरलेल्या अशा अनेक याला, मोठमोठे धूपांचे कलश 3 [ शेगड्या ], चवन्या हातांत घेतलेल्या अनेक तरुणी स्त्रिया, नृत्यगायन करणारी नर्तकी [ नाचणारी ] 'सुवर्ण कलशानें युक्त अशा उंच ध्वजांनी युक्त असलेले गोपुर, देव, मनुष्य, पशु आणि सिंह ह्या सर्व वस्तु नेहमी रहात आहेत, ह्मणजे ह्या सर्व वस्तु जेथें सर्वदा दृष्ट पडत आहेत.
श्रीमत्पचित्रमकलङ्कमनन्तकल्पं । स्वायम्भुवं सकलमंगलमादितीर्थम् ॥
नित्योत्सवं मणिमयं निलयं जिनानां । त्रैलोक्यभूषणमहं शरणं प्रपद्ये ॥ ४७ ॥
अर्थ- हें श्रीजिनांचे मंदिर फारच सुशोभित आहे. हे पवित्र आणि निष्पाप असून अनंतकालाचे आणि स्वयंभू असे आहे. तसेंच दर्शन करणाऱ्याचे सर्वप्रकारचें कल्याण करणारें आहे, व आमचें हें मुख्य तीर्थ आहे. हैं रत्नमय असल्यानें संपूर्ण त्रैलोक्याचें भूषणभूत आहे. ह्यांत नेहमी अनेक प्रकारचे उत्सव चालले असतात. अशा ह्या जिनमंदिरांत मी शरण प्राप्त झालों आहे.
जयति सुरनरेन्द्र श्रीसुधानिर्झरिण्याः । कुलधरणिधरोऽयं जैनचैत्याभिरामः ॥ प्रविपुल फलधर्मानोकहाग्रप्रवाल- । प्रसरशिखर शुम्भत्केतनः श्रीनिकेतः ॥ ४८ ॥ अर्थ- स्वर्गवासी देव आणि पृथ्वीवरील भूपति ह्यांची संपत्तिरूपी जी अमृताची नदी तिच्या उगमाचा कुलपर्वतच कीं काय ! असें हें श्रीजिनांच्या सुंदर प्रतिमेमुळे मनोहर दिसणारें, आणि ज्याच्यावर उभे
AAA28 HEALT
ALT८४

Page #337

COUVOOOoe७PUGUPE
सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय सहावा. पान २८७. reocomwww.orangeentervodaavaareeneracrane..
केलेले ध्वज अनंतफल देणाच्या धर्मरूप कल्पवृक्षाची हलणारी कोवळी पानेच की काय! असे शोभत आहेत.? १ असें जिनमंदिर, लक्ष्मीचे वसतिस्थान असल्याने उत्कर्ष पावत आहे.
मंदिरप्रवेश. इत्यादिवर्णनोपेतं जिनेन्द्रभवनं गृही ॥
गत्वोपविश्य शालायां पादौ प्रक्षालयत्ततः ।। ४९ ।। अर्थ- ह्याप्रकारच्या वर्णनाने युक्त असलेल्या जिनमंदिरात जाऊन, बाहेरच्या शालेत [ सोप्यांत काही वेळ बसून नंतर श्रावकानें आपलें पादप्रक्षालन करावें.
वारत्रयं चेतसि निःसहीति । शहूं गिरा कोमलया नितान्तम् ।।
समुचरन् दारत एव भक्त्या । जैनं निरीक्षेत दृशा सुबिम्बम् ॥ ५० ॥ ___ अर्थ- नंतर त्या श्रावकाने निःसहि हा शब्द तीनवेळ मनांत आणून अत्यंत कोमल स्वराने उच्चारावा. आणि भक्तियुक्त अंतःकरण करून श्रीजिनबिंबाचे आपल्या डोळ्यांनी निरीक्षण करावें.
त्रिःपरीत्य जिनबिम्बमुत्तमं । हस्तयुग्ममुपधाय भालके ।
निन्दयन्निजमनेकदोषतः । स्वैर्गुणैर्जिनवरं स्तुयात्सुखम् ॥५१॥ अर्थ-नंतर श्रावकाने जिनबिंबाला तीन प्रदक्षिणा घालून हात जोडून आपल्या कपाळाला (नमस्कारा-2
ement

Page #338

Aweneedcene८८८ers
सोमसेनकृत जैवर्णिकाचार, अध्याय सहावा. पान २८८. FreenevaaneeeeeewaseerwwWRONaameevaaneeeeeepwooves
करितां) लावावेत मग अनेक दोषांनी आपली स्वतःची निंदा करावी. आणि श्रीजिनेंद्राची अनेकगुणांनी ६ स्तुति आनंदाने करावी.
द्वारपालाँश्च सन्मान्य हीनाधिकान्स्वतःपरान् ॥
कृत्वाऽन्तर्वामभागेषु स्थित्वा संस्तूयते जिनः ॥ ५२ ॥ ६ अर्थ- द्वारपालांचा सत्कार करून अपल्यापेक्षा कमी किंवा जास्ती प्रतीचे जे लोक तेथे असतील त्यांना आपल्या डाव्या बाजूला करून आंतील गाभाऱ्यात उभे राहून श्रीजिनाची स्तुति करावी. ती अशी-5
श्रीजिनस्तुति. शान्तं ते वपुरेतदेव विमलं भामण्डलालंकृतं। वाणीयं श्रुतिहारिणी जिनपते स्याद्वादसद्दर्शना॥ वृत्तं सर्वजनोपकारकरणं तस्मात् श्रुतज्ञाः परे ।
त्वामेकं शरणं प्रयान्ति सहसा संसारतापच्छिदे ॥ ५३॥ 8 अर्थ-- हे भगवन् जिनपते ! तुझे हे शरीर शांत निष्पाप आणि तेजस्वी आहे. तुझी वाणी स्यावादाचा!
वोध करून देणारी असून मनोहर आहे. आणि तुझा आचार सर्वजगावर उपकार करणारा आहे. ह्मणून) १ दुसऱ्या मतांतील शास्त्रज्ञ लोकसुद्धा संसारापासून होणाऱ्या दुःखाच्या शांतीकरितां मनांत संशय न

Page #339

वरकाननेन्दुमजीवांच्या नेत्ररूपी कमला); असा जो तूं, त्या तुशाशयरूपी,
सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय सहावा. पान २८९. Feeeamerseasesaveteract eecamerence धरतां तुलाच शरण येतात.
स्वामिन्नय विनिर्गतोऽस्मि जननीगन्धिकृपोदरा-। दद्योद्घाटितदृष्टिरस्मि फलवजन्माऽस्मि चाद्य स्फुटम् ।। स्वामद्राक्षमहं यदक्षयपदानन्दाय लोकत्रयी-।
नेत्रेन्दीवरकाननेन्दुममृतस्यन्दिप्रभाचन्द्रकम् ।। ५४ ॥ ___ अर्थ- हे प्रभो! त्रैलोक्यांतील जीवांच्या नेत्ररूपी कमलांना प्रफुल्लित करणारा चंद्रच की काय ! असा आणि ज्याची कांतिरूपी चंद्रिका अमृताला स्रवते (सुख देती. आहे); असा जो तूं, त्या तुझें मी अक्षय सुखाच्या प्राप्तीकरितां दर्शन करता झालो. त्यामुळे मला- मी आजच आपल्या मातेच्या गर्भाशयरूपी अंधकारमय कूपांतून बाहेर पडलों, मी आजच डोळे उघडले, आणि आज माझें जन्म सफल झालेंअसे वाटत आहे.
दृष्टं धाम रसायनस्य महतां दृष्टं निधीनां पदं । दृष्टं सिद्धिरसस्य सद्म सदनं दृष्टं तु चिन्तामणेः॥ किं दृष्टैरथवाऽऽनुषङ्गिकफलैरेभिर्मयाऽद्य झवं । दृष्टं मुक्तिविवाहमङ्गलमिदं दृष्टे जिनश्रीगृहे ॥ ५५॥
eserverVAR
Serenemenerennenews
CameeraDeonewomaavan
r

Page #340

MANALONALAMAUta
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय सहावा. पान २९०. overeoccceeeeeeeeeeeeee ४ अर्थ- आज श्रीजिनाचे मंदिर मी पाहिल्यामुळे मला असे वाटते की, मी आज संसारतापाचा नाश १ करणाऱ्या रसायनाचें घर पाहिले. मोठमोठ्या निधींचे वसतिस्थान पाहिले. सिद्धिरसाचे मंदिर पाहिले.
चिंतामणीचे उत्पत्तिस्थान पाहिले. आणखी असे वाटते की, जे मुख्य नव्हें असें फल देणाऱ्या अशा ह्या रसायन ६ वगैरे वस्तु पाहून तरी काय उपयोग आहे ? कांही नाही. ह्मणून मी जे पाहिले आहे ते ह्या सर्वांपेक्षा फारच महत्वाचे आहे. ते हे की, मी आज श्रीजिनमंदिर पाहिल्याने मुक्तिलक्ष्मीचें विवाहमंगल पाहिले.
दृष्टे त्वयि प्रभुतया प्रविराजमाने । नेत्रे इतः सफलतां जगतामधीश ।।
चित्तं प्रसन्नमभवन्मम शुद्धबुद्धं । तस्मात्त्वदीयमघहारि च दर्शनं स्तात् ।। ५६॥ । ___अर्थ-हे त्रैलोक्याधिपते ! प्रभुत्वाने सिंहासनावर विराजमान असलेल्या तुझें दर्शन झाल्याने माझे डोळे सफल झाले. आणि अंतःकरण शुद्ध व ज्ञानी होऊन प्रसन्न झाले. ह्मणून माझ्या सर्व पातकांचा नाश करणारे तुझें दर्शन मला सर्वदा होवो.
सैषा घटी स दिवसः स च मास एव । प्रातस्तथापि वरपक्ष इहास्तु सोऽपि॥
यत्र त्वदीयचरणाम्बुजदर्शनं स्या- । त्साफल्यमेव वदतीह मुखारविन्दम् ।।५७॥ 2 अर्थ- हे भगवन् ! ज्या वेळी तुझ्या चरणकमलांचे दर्शन होईल तीच घटका, तोच दिवस, तोच महिना
ताच प्रातःकाल आणि तोच पंधरवडा मला ह्या जगांत सर्वदा असो! कारण तुझें मुखकमल मला माझ्या मर
B.NPUNANAVBaanMME
teem

Page #341

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय सहावा. पान २९१.
ANNANAN
जन्माचें सापल्य झाले असे सांगत आहे.
नेते ते सफले मुखाम्बुजमहो याभ्यां सदा दृश्यते । जिह्वा सा सफला यया गुणतया त्वद्दर्शनं गीयते ।। तौ पादौ सफलौ च यौ कलयतस्त्वद्दर्शनायोद्यतं । तबेतः सफलं गुणांस्तव विभो यच्चिन्तयत्यादरात् ॥ ५८ ॥
अर्थ — हे स्वामिन्! ज्यांच्या योगानें तुझें मुखकमल सर्वदा पाहिले जाते तेच नेत्र सफल होत. जिनें तुझ्या दर्शनाची स्तुति केली तीच जिव्हा सफल होय ! जे तुझ्या दर्शनाकरितां निघालेल्या मनुष्याला धारण करतात तेच पाय सफल होत. आणि जें तुझ्या गुणांचे आदरानें चिंतन करते तेंच मन सफल होय. दर्शनं तव सुखैककारणं । दुःखहारि यशसेऽपि गीयते ॥
सेवया जिनपतेरहर्निशं । जायतां शिवमहो तन्मताम् ॥ ५९ ॥
3232323
अर्थ- हे प्रभो ! जिनपति असा जो तूं त्या तुझें दर्शन, सुखकारक दुःखहारक आणि कीर्ति करणारें असे आहे. अशी सर्वलोक तुझ्या दर्शनाची स्तुति करतात. ह्मणून तुझ्या सेवेनें सर्वजीवांचें कल्याण होवो ! इत्यादिस्तवनैः स्तुत्वा जिनदेवं महेश्वरम् ॥ भवेत्सन्तुष्टचित्तोऽसावुपात्तपुण्यराशिकः ॥ ६० ॥
AAA

Page #342

सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय सहावा..मान. २९२.
है अर्थ- अशा प्रकारच्या स्तुतीने श्रीजिनेंद्राचे स्तवन जो करतो त्याचे अंतःकरण आनंदित होते, आणि त्याला पुण्यप्राप्ति होते.
द्वारपालांच्या अनुज्ञेचा मंत्र. अथ द्वारपालानुज्ञानमन्त्रः ॥ ॐ ही अहं द्वारपालाननुज्ञापयामि स्वाहा। द्वारपालानुज्ञा ॥ अर्थ- “ॐही" इत्यादि मंत्राने द्वारपालांची आज्ञा घ्यावी.
चैत्यालयप्रवेशमंत्र, ॐ न्हीं अई निःसही निःसही रत्नत्रयपुरस्सराय विद्यामण्डलनिवेशनाय समयाय निःसही जिनालयं प्रविशामि स्वाहा ॥ जिनालयप्रवेशः ।। अर्थ- “ॐ ही " इत्यादि मंत्र ह्मणून श्रीजिनालयांत प्रवेश करावा.
गंधोदकसेंचनमंत्र. ___ ॐ ही पवित्र गन्धोदकं शिरसि परिषचयामि स्वाहा ।। गन्धोदकपरिषेचनम् ।। अर्थ- “ॐ ही" इत्यादि मंत्रानें गंधोदकाने मस्तकावर सेंचन करावें.
नमस्कार विधि. Hosesamerecaveawareneeeeeeeeeeeeeee e eeen
Sceneaawwveerwww.varsi

Page #343

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय सहावा. पान २९३.
ধ ব nas
NANAS
ऊर्ध्वाधो वस्त्रयुक्तः सन्स भूमौ श्रीजिनाधिपम् ॥ नमेत्साष्टांगविधिना पञ्चागविधिनाऽथवा ।। ६१ ।।
अर्थ- मग खालीं वर वस्त्र घेऊन भूमीवर श्रीजिनेंद्राला साष्टांग किंवा पंचांग नमस्कार यथाविधी करावा. पश्वर्द्धशय्यया यद्वा प्रणामः क्रियते बुधैः ।
भक्त्या युक्त्या स्थलं दृष्ट्वा यथावकाशकं भवेत् ।। ६२ ।। अर्थ- किंवा पशूप्रमाणे एका अंगावर निजूनही भक्तीनें नमस्कार करावा. तात्पर्य- नमस्कार करण्यास जसा अवकाश ( जागा ) असेल त्या मानाने तीन प्रकारांपैकी कोणताही प्रकार करावा.
अष्टांग नमस्कार.
हस्त पादौ शिरखोरः कपोलयुगलं तथा ॥
अष्टांग नमस्कारे प्रोक्तानि श्रीजिनागमे ।। ६३ ।
अर्थ- दोन हात, दोन नागमांत सांगितली आहेत. नमस्कार असें ह्मणतात.
पाय, मस्तक, ऊर आणि दोन गाल हीं नमस्कारांतील आठ अंगें श्रीजिहीं आठ अंगें जमिनीवर टेकून जो नमस्कार केला जातो त्यास साष्टांग
पंचांग आणि पश्वर्ध नमस्कार.
2321712

Page #344

सोमसेन वैवर्णिकाचार, अध्याय सहावा.
सধ
पान २९४.
ANNUURANAA
मस्तकं जानुयुग्मं वपञ्चाङ्गानि करौ नतौ ॥
अत्र प्रोकानि पश्चादै शयनं पशुवन्मतम् ॥ ६४ ॥
अर्थ- मस्तक, दोन गुडघे आणि कोपर टेकून पुढे केलेले दोन हात हीं नमस्कारांतील पांच अंगे होत. या पांच अंगांचाच भूमीला स्पर्श ज्या नमस्कारांत होतो, त्याला पंचांग नमस्कार ह्मणतात. आणि पशूप्रमाणे एका कुशीवर निजून जो नमस्कार करतात त्याला पश्वर्द्ध असें ह्मणतात. असे नमस्काराचे तीन प्रकार आहेत.
भुवं सम्मा वस्त्रेण साष्टांग नमनं भवेत् ॥
पदन्छे समं स्थित्वा दृष्ट्या पश्येज्जिनेश्वरम् ॥ ६५ ॥
अर्थ- जेव्हां साष्टांग नमस्कार करावयाचा त्यावेळी आपल्या वस्त्राने भूमी स्वच्छ झाडून टाकावी. आणि मग नमस्कार करावा. ह्याप्रमाणे नमस्कार केल्यावर दोनी पाय जोडून उभे राहून डोळ्यांनी श्रीजिनेंद्रांचे दर्शन करावे.
संयोज्य करयुग्मं तु ललाटे वाऽथ वक्षसि ||
न्यस्य क्षणं नमेत्किंचिद्भूत्वा प्रदक्षिणी पुनः ।। ६६ ।।
अर्थ- दोनी हात जोडून कपाळावर किंवा हृदयावर ठेवून थोडेसे नम्र व्हावें. मग पुनः श्रीजि- 2
ANAENNY's

Page #345

केंद्राला प्रदक्षिणा करावी.
सोमसेन कृतं त्रैवर्णिकाचार, अध्याय सहावा.
पान २९५.
अष्टांग नमस्कारविधि.
वामपादं पुरः कृत्वा भूमौ संस्थाप्य हस्तकौ ॥ पादौ प्रसार्य पश्चात् द्वौ शयेताघोमुखं शनैः ॥ ६७ ॥ सम्प्रसार्य करद्वन्द्वं कपालं स्पर्शयेद्भुवम् ॥ कपोलं सर्वदेहं च वामदक्षिणपाश्र्वगम् ॥ ६८ ॥
पुनरुत्थाय कार्ये त्रिवारं मुखे स्तुतिं पठन् ॥ समस्थाने समाविश्य कुर्यात्सामायिकं ततः ॥ ६९ ॥
अर्थ — मग डावा पाय पुढे करून दोनी हात भूमीवर टेकावेत. नंतर दोनी पाय मार्गे पसरून साबकाश भूमीवर खालीं तोंड करून पालथे निजावें, आणि दोनी हात पुढे पसरून आपल्या कपाळाचा आणि गालांचा व डाव्या उजव्या कुशी सहवर्तमान सर्व शरीराचा भूमीला स्पर्श करावा. आणि मुखानें श्रीजिने-1 श्वराची स्तुति करावी. ह्याप्रमाणे पुनः उठून करावें, ह्यालाच साष्टांग नमस्कार ह्मणतात. तीन वेळा करावा. मग सारख्या ( उंच सकल नसलेल्या ) स्थलावर बसून सामायिक करावें. जिनपूजा ततः कार्या शुभैरष्टविधार्चनैः ॥
असा नमस्कार

Page #346

४४४४४४४NCAvoca
सोमसेनकत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय सहावा. पान २९६. wweneractormerneroeaveerendencamerawasoenerveereesomeaag
श्रुतं गुरूं ततः सिद्धं पूजयेद्भक्तितः परम् ।। ७०॥ १ अर्थ- मग आठ प्रकारच्या उपचारांनी श्रीजिनेंद्राची पूजा करावी. तशीच शास्त्र, गुरु आणि सिद्ध ह्यांचीही पूजा भक्तीने करावी.
श्रुतपूजावर्णन. ये यजन्ति श्रुतं भक्त्या ते यजन्तेऽञ्जसा जिनम् ॥
न किश्चिदन्तरं प्राहुराप्ता हि श्रुतदेवयोः ॥ ७१॥ ६ अर्थ-जे भक्तीने श्रुताची ( शास्त्राची ) पूजा करितात त्यांनी साक्षात् जिनेश्वराची पूजा केल्यासा-5 रखें होतें. कारण, देव आणि शास्त्र ह्यांत कांही भेद नाही असे सर्वज्ञ मुनि सांगतात.
गुरूपास्तिवर्णन. उपास्या गुरवो नियमप्रमत्तवृषार्थिभिः ।।
तत्पक्षता_पक्षान्तश्चरा विघ्नोरगोत्तराः ।। ७२ ॥ (?) अर्थ- धर्माची इच्छा करणारांनी कोणत्याही प्रकारची हयगय न होऊ देतां गुरूची सेवा करावी.) कारण, त्यांच्या सेवेनें विघ्नांचा नाश होतो. नियोजया मनोवृत्त्या सानुवृत्या गुरोर्मनः ।।
wwwANAMAVAVASAN

Page #347

७७0000MUMBesa
सोमसेनकृत जैवर्णिकाचार, अध्याय सहावा. पान २९७. SamareMarweevaaneeeeeee
e eeeeeeeenews प्रविश्य राजवच्छश्वद्विनयेनानुरञ्जयेत् ॥ ७३ ॥ ___ अर्थ-- निष्कपट अशा मनाने गुरूंचे अनुवर्तन करून त्यांच्या मनांत शिरा झणजे त्यांची कृपा १ संपादन करावी, आणि एखाद्या राजाप्रमाणे त्यांचे रंजन करावें.
पूजेचे भेद. पूजा चतुर्विधा ज्ञेया नित्या चाष्टान्हिकी तथा ।
इन्द्रध्वजकल्पद्रुमौ चतुर्मुखश्च पञ्चमः ॥ ७४ ॥ * अर्थ- श्रीजिनेंद्राच्या पूजेचे पांच प्रकार आहेत. ते- नित्यमह, आष्टान्हिक, इंद्रध्वजमह, कल्पद्रुमह, हे चार; आणि चतुर्मुखमह असे पांच प्रकार शास्त्रांत सांगितले आहेत.
नित्यमहलक्षण. प्रोक्तो नित्यमहोऽन्वहं निजगृहानीतेन गन्धादिना । पूजा चैत्यगृहेऽर्हतः स्वविभवाच्चैत्यादिनिर्मापणम् ॥ भक्त्या ग्रामगृहादिशासनाविधा दानं त्रिसन्ध्याश्रया।
सेवा स्वेऽपि गृहेऽर्चनं च यमिनां नित्यप्रदानानुगम् ।। ७५ ॥ 2 अर्थ-प्रतिदिवशी आपल्या घरांतून पूजेची सामग्री घेऊन जिनमंदिरांत जाऊन पूजा करणे; आपल्याला?

Page #348

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय सहावा. पान २९८. ROCODERNOSNnnnncacas nanoconcocacoasa द्रव्याची जशी अनुकूलता असेल त्या मानानें जिनबिंब, मंदिर वगैरे करणे; त्या मंदिरांतील खर्चाकरितां ? आपल्या शक्तीप्रमाणे गांव, घर वगैरेचे पत्र ( सनद ) करून मंदिराकडे देणे प्रातःकाल, मध्यान्हकाल आणि सायंकाल ह्या तीन्ही काली श्रीजिनेंद्राची सेवा करणे; आणि यतींना अन्न देणे ह्याला नित्यमह असें । ह्मणतात. हा प्रकार मंदिरातील सांगितला. आपल्या घरांत जिनपूजा करणे व यतींना अन्नदान करणे : ह्यासही नित्यमह असें ह्मणतात.
आष्टान्हिक आणि इंद्रध्वजमहांचे लक्षण. जिनार्चा क्रियते सद्भिर्या नन्दीश्वरपर्वणि ॥
आष्टान्हिकोऽसौ सेन्द्रायः साध्या त्वैन्द्रध्वजो महः ॥ ७६ ।। अर्थ-- भक्तिमान् श्रावकांनी नंदीश्वरपर्वात जी जिनांची पूजा केली जाते त्याला आधान्हिकमह असे राह्मणतात, आणि इंद्रादिदेवांनी केलेली जी पूजा तिला इंद्रध्वजमह असें ह्मणतात.
चतुर्मुखमहलक्षण. भक्त्या मुकुटबद्धैर्या जिनपूजा विधीयते ॥
तदाख्यः सर्वतोभद्रश्चतुर्मुखमहामखः ॥ ७॥ अर्थ-पट्टाभिषेक केलेल्या राजांनी जी जिनांची पूजा केली जाते तिला सर्वतोभद्रमह किंवा चतुर्मु

Page #349

खमह असें ह्मणतात.
सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय सहावा. पान २९९.
RETETENAAs
कल्पदुममहलक्षण.
किमिच्छकेन दानेन जगदाशाः प्रपूर्य यः ॥ चक्रिभिः क्रियते सोऽर्हयज्ञः कल्पद्रुमो मतः ॥ ७८ ॥
अर्थ - चक्रवर्ती राजांनीं याचक लोक जे मागतील तें त्यांना देऊन सर्वांची इच्छा तृप्त करून जी
पूजा केली जाते त्या पूजेला कल्पद्रुममह असें ह्मणतात.
बलिस्नपननाव्यादि नित्यं नैमित्तिकं च यत ॥
भक्ताः कुर्वन्ति तेष्वेव तद्यथास्वं विकल्पयेत् ॥ ७९ ॥
अर्थ - बलिदान करणें, जिनेंद्रांना स्नान घालणे, त्यांच्या पुढे नृत्यगायन करणें वगैरे ज्या नित्यनैमित्तिक क्रिया भक्तिमान् श्रावक करतात, त्या सर्व क्रियाही ह्या वरील पांच प्रकारच्या पूजेत यथाविधि कराव्यात.
जलधारा वगैरेंचीं फलें.
वार्धारा रजसः शमाय पदयोः सम्यक्प्रयुक्ताऽर्हतः । सद्गन्धस्तनुसौरभाय विभवाच्छेदाय सन्त्यक्षताः ॥

Page #350

सोमसेनकृत वार्जकाचार, अध्याय सहावा. पान ३.०. FeedMAeonewwwawAVAwarenesameeroen
-e0aunch-AMNAMANANAMunaan याः स्रग्दिविजस्रजे चरुरुमास्वाम्याय दीपस्त्विषे ।
धूपो विश्वगुत्सवाय फलमिष्टार्थाय चार्घाय सः (?) च ॥ ८॥ अर्थ- भक्तियुक्त अंत:करणाने श्रीजिनेंद्राच्या चरणांवर जलधारेनें अभिषेक केल्याने अभिषेक करणा-१ त्याच्या पातकांचा नाश होतो. श्रीजिनांच्या चरणावर उत्तम सुवासिक गंधाचा लेप केल्याने आपल्या
अंगास सुगंध येतो. श्रीजिनांच्या चरणावर अक्षता दिल्याने पूजकांस अविच्छिन्न संपत्ति प्राप्त होते. ९ श्रीजिनाला पुष्पमाला अर्पण केल्याने पूजकांस स्वर्गावरील कल्पतरूंच्या पुष्पांची माला प्राप्त होते. ह्मणजे देवही त्याची पूजा करितात. श्रीजिनेंद्रापुढे चरु अर्पण केल्याने पूजकांस उमास्वामीप्रमाणे सम्यग्ज्ञानाची प्राप्ति होते. दीपाच्या योगानें पूजकाच्या देहावर कांति येते. जिनेंद्राच्या अग्रभागी धूप घातल्याने पूजकाच्या, ठिकाणी सर्व जगाला आनंदित करण्याचे सामर्थ्य येते, आणि अर्ध्याकरितां श्रीजिनेंद्राच्या अग्रभागीं फलदान केले असतां पूजकाचे इष्ट मनोरथ सिद्धि पावतात. असा अष्टोपचार पूजेचा महिमा आहे.
_ पूजाक्रम. भक्त्या स्तुत्वा पुनर्नत्वा जिनेशं क्षेत्रपालकम् ॥
पद्माद्याः शासनाधिष्ठा देवता मानयत्क्रमात् ॥ ८१ ॥ 2 अर्थ- पूजा झाल्यावर श्रीजिनेंद्राची आणि क्षेत्रपालाची भक्तीने स्तुति करून पुनः नमस्कार करावा.? kravenorcaocaravarennensweaverncnnon
Newermero
MAvay
M

Page #351

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय सहावा.
wwweverever
नंतर पद्मा वगैरे ज्या जिनशासन देवता, त्यांची क्रमानें पूजा करावी. ततो मण्डपसदेशं समागत्य श्रुतं मुनिम् ॥
पान ३०१.
भक्त्या नत्वा समाधानं पृच्छेद्देहादिसम्भवम् ॥ ८२ ॥
अर्थ -- नंतर बाहेरील मंडपांत येऊन श्रुत आणि त्या ठिकाणीं असलेले मुनि ह्यांना नमस्कार करावा. आणि मुनींना शरीराची समाधानता ( स्वस्थता ) असल्याबद्दल विनयानें विचारावें.
नित्यव्रतग्रहण.
दिग्देशानर्थदण्डादि रसं तैलघृतादिकम् ॥
नित्यव्रतं तु गृहीयाद्गुरोरग्रे सुखप्रदम् ॥ ८३ ॥
अर्थ- नंतर गुरूच्या समक्ष दिग्विरति, देशविरति, अनर्थदंडविरति वगैरे आणि रस ( गूळ, मीठ, ) तेल, तूप वगैरे पदार्थांचा त्याग हीं नित्यव्रतें ग्रहण करावीत.
व्रतग्रहणमाहात्म्य.
दृक्तमपि यष्टारमर्हतोऽभ्युदयश्रियः ॥
श्रयन्त्यहम्पूर्विकया किं पुनर्वतभूषितम् ॥ ८४ ॥
अर्थ — नुसत्या दर्शनिकप्रतिमेंत ( पहिल्या प्रतिमेत ) असलेल्या पूजकाला जर स्वर्गातील संपत्ति

Page #352

Ravee
सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय सहावा. पान ३०२.
BANA आपण होऊन येऊन आश्रय करतात, तर तो पूजक व्रतांनी युक्त झाल्यावर त्या संपत्ति प्राप्त होतील ह्यांत काय सांगावयाचे आहे.
गुरु वगैरेंना वंदन करण्याचा प्रकार. नमोऽस्तु गुरवे कुर्याद्वन्दनां ब्रह्मचारिणे ॥
इच्छाकारं सधर्मिभ्यो वन्दामीत्यार्जिकादिषु ।। ८५ ॥ अर्थ- गुरूला नमस्कार करण्याच्या प्रसंगी नमस्कार करणाऱ्याने " नमोऽस्तु" असें झणावें. ब्रह्मचाऱ्यांस नमस्कार करण्याच्या वेळी " वंदनां करोमि ह्मणजे वंदना करतो" असें मणावें. आपल्या सधर्मि लोकांस नमस्कार करतांनां " इच्छामि" ( प्रेमाची इच्छा करितों) असें मणावें. आणि आर्यि-5 कांना नमस्कार करावयाच्या वेळी " वंदामि" (वंदन करतों) असें ह्मणावें.
गुरु वगैरेंनी नमस्कार करणाऱ्यास द्यावयाचे आशीर्वाद वगैरे. श्रावकानां मुनीन्द्रा ये धर्मवृद्धिं ददत्यहो॥ अन्येषां प्राकृतानां च धर्मलाभमतः परम् ॥८६॥ आर्यिकास्तद्वदेवात्र पुण्यवृद्धिं च वर्णिनः॥
दर्शनविशुद्धिं प्रायः क्वचिदेतन्मतान्तरम् ।। ८७ ॥ NowiBeat
vanesevera

Page #353

enerBra
सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय सहावा. पान ३०३. wwwcccccweeeeeeeeeeeee
श्राद्धाः परस्परं कुयुरिच्छाकारं स्वभावतः ॥
जुहारुरिति लोकेऽस्मिन्नमस्कारं स्वसज्जनः ।। ८८॥ १ अर्थ- मुनींनी किंवा गुरूंनी ; नमस्कार करणारा जर श्रावक असेल तर त्याला सद्धर्मवृद्धिरस्तु ( सद्धर्माची वृद्धि होवो) असा आशीर्वाद करावा. आणि नमस्कार करणारा जर श्रावक नसेल तर सद्धर्मलाभोऽस्तु र (तुला सद्धर्माचा लाभ होवो) असा अशीर्वाद करावा. आर्यिकांनीही असेंच ह्मणावें. ब्रह्मचाऱ्याने पुण्यवृद्धिरस्तु (तुझे पुण्य वाढो) असें ह्मणावें. किंवा दर्शनविशुध्दिरस्तु (तुझी दर्शनविशुध्दि ) होवो असें झटलें। तरी चालेल, असें एक दुसरे मत आहे. श्रावकांनी एकमेकांस इच्छामि असेंच ह्मणावे. लौकिकव्यवहारांत जुहारु असें ह्मणून नमस्कार करण्याचा आपल्यांतील चांगल्या लोकांचा संप्रदाय आहे.
व्यवहारांत वागण्याची पद्धति. योग्यायोग्यं नरं दृष्टवा कुर्वीत विनयादिकम् ॥
विद्यातपोगुणैः श्रेष्ठो लघुश्चापि गुरुर्मतः ॥ ८९।। अर्थ- हा नमस्कारानें जो विनय दाखवावयाचा तो योग्य कोण, अयोग्य कोण हे पाहून दाखवावा. त्यांत विद्या, तप आणि सदुण ह्यांनी जो श्रेष्ठ असेल तो आपल्यापेक्षा वयाने अथवा जातीने जरी कमी? १ असला तथापि मोठाच समजावा. Movieoconcrecoveaarameteeeeeeeeeaveerencesawarenees

Page #354

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय सहावा. पान ३०४. ४४veeeeeeeeeeeeeeerawasower
रोगिणो दुःखितान् जीवान् जैनधर्मसमाश्रितान् ॥
सम्भाष्य वचनैर्मुष्टैः समाधानं समाचरत् ॥ ९ ॥ अर्थ- रोगी आणि दु:खित अशा जैनधर्मातील लोकांशी गोड बोलून त्यांचे समाधान करावें.
मूर्खान् मूढांश्च गर्विष्ठान जिनधर्मविवर्जितान् ।
कुवादिवादिनोऽत्यर्थं त्यजेन्मौनपरायणः ।। ९१ ॥ अर्थ- मूर्ख लोक, वेडे झालेले लोक, गर्विष्ठ लोक, जैनधर्मात नसलेले लोक आणि वितंडवाद करणारे असे अन्यमतांतील लोक ह्यांच्यांशी भाषण करूं नये.
नम्रीभूताः परं भक्त्या जैनधर्मप्रभावकाः॥
तेषामुध्दृत्य मूर्धानं ब्रूयाद्वाचं मनोहराम् ॥ ९२ ।। 2 अर्थ-- जैनधर्माची प्रभावना करणारे जर कोणी आपल्या पुढे नम्र होतील तर त्यांचे मस्तक आपण हातानें वर उचलून, त्यांच्याशी मधुर भाषण करावे.
शास्त्रश्रवण आणि शास्त्रकथन. गुरोरग्रे ततो मह्यामुपविश्य मदोज्झितः।। शृणुयाच्छास्त्रसम्बन्धं तत्त्वार्थपरिसूचकम् ॥ ९३॥
AVACAN

Page #355

MeerCCCCC.COCOCON४८.
८४ProtNeCMS
awevRVAvowevente
सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय सहावा. पान ३०१. है अर्थ-श्रावकाने गुरूच्या पुढे अभिमान सोडून भूमीवर बसावें. आणि खऱ्या वस्तूंचे प्रतिपादन करणारे शास्त्र श्रवण करावें.
अन्येषां पुरतः शास्त्रं स्वयं वाऽथ प्रकाशयेत् ॥ मनसा वाऽप्रमत्तेन धर्मदीपनहेतवे ।। ९४ ।। जीवाजीवालवा बन्धसंवरौ निर्जरा तथा ॥ मोक्षश्च सप्त तत्त्वानि निर्दिष्टानि जिनागमे ॥ ९५ ॥ षड् द्रव्याणि सुरम्याणि पञ्च चैवास्तिकायकाः।। यतिश्रावकधर्मस्य शास्त्रार्थ कथयेवुधः॥१६॥ मिथ्यामतं परिच्छिद्य जैनमार्ग प्रकाशयेत् ॥ प्रमाणनयनिक्षेपैरनेकान्तमताङ्कितः ।। ९७ ।। पुण्यं पुण्यफलं पापं तत्फलं च शुभाशुभम् ॥ दयादानं भवेत्पुण्यं पापं हिंसातादिकम् ॥ ९८॥ इत्यादि धर्मशास्त्राणि समुद्दिश्य सविस्तरम् ।। यतिपण्डितमुख्यानां शुश्रूषां कारयेन्नरः ॥ ९९ ।। cootere
Books
en

Page #356

सोमसेनकृत बैवर्णिकाचार, अध्याय सहावा. पान ३०६. Preverentoosenevaa.nawiverseavenews । अर्थ- दुसरे आपले सधर्मिलोक जर असतील तर त्यांच्या पुढे आपण स्वतः धर्माची प्रभावना करण्या-१ करितां सावधान अंतःकरणाने शास्त्र सांगावें. त्यांत जीव, अजीव, आस्रव, बंध, संवर, निर्जरा आणि । मोक्ष ही जिनागमांत सांगितलेली सात तखें; जीव, अजीव , आकाश, धर्म, अधर्म आणि काल ही सहा द्रव्ये; जीव, अजीव, आकाश धर्म आणि अधर्म हे पांच अस्तिकाय; यतींचे धर्म आणि श्रावकांचे धर्म । ६ इतक्यांचे विवेचन करावे. हे विवेचन करतांना मिथ्यामतांचे खंडण करून प्रमाण आणि नय ह्यांच्या १योगाने अनेकांतमताचें ( स्याद्वादाचें) स्पष्टीकरण करावे. पुण्य आणि पाप ह्यांची शुभ आणि अशुभ
अशी फलें सांगून, दयादान पुण्यकारक आहे , व हिंसा, असत्य, वगैरे आचार हा पापकारक आहे वगैरे गोष्टींचें। धर्मशास्त्राला अनुसरून सविस्तर विवेचन करावें. अशा प्रकारे व्याख्यान करून यति आणि पंडित यांना, शास्त्र श्रवण करण्याची इच्छा उत्पन्न करावी.
नमस्कारं पुनः कुर्याजिनानां जैनधर्मिणाम् ॥
गुर्वादिकं च सम्पृच्छय ब्रजेन्निजगृहं गृही॥१०॥ अर्थ-जिन आणि जैनधर्मी असे आपले गुरु वगैरे ह्यांना पुनः नमस्कार करून श्रावकानें मंदिरांतून आपल्या घरी यावे.
मध्यान्दविधि.
CAVA
Vee
A
.

Page #357

CONG
८८८८८८८८०८/cerve
सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय सहावा. पान ३०७ deveeowwnaeeeeeeeeeeeeeeeee
सदने पुनरागत्य कृत्वा स्नानं च पूर्ववत् ।। जपहोमजिनाचोंश्च कुर्यादाचमनादिकम् ॥ १०१॥ प्राणायामं परीषेकं शिरसोऽर्घप्रकल्पनम् ।।
उष्णोदकेन पूजादि कार्य कुर्यान्न च क्वचित् ।। १०२॥ अर्थ- मग घरी येऊन, स्नान करून जप, होम, जिनपूजा, आचमन, प्राणायाम मस्तकावर जलसेंचन वगैरे सर्व क्रिया पूर्वीप्रमाणे करावी. ऊन पाण्यानें पूजा वगैरे कोणतीही क्रिया केव्हाही * करूं नये. ही मध्यान्हक्रिया होय.
पात्रदान. ततो भोजनकाले तु पात्रदानं प्रकल्पयेत् ॥
भोगभूमिकरं स्वर्गप्राप्तेरुत्तमकारणम् ।। १०३ ॥ ___ अर्थ- नंतर भोजनाचा काल प्राप्त झाला असतां सत्पात्राला अन्नदान करावे. हे दान आपल्याला, सुखोपभोग आणि स्वर्गप्राप्ति ह्यांचे मुख्य साधन आहे.
पात्रांचे भेद. पात्रं चतुर्विधं ज्ञेयममुत्रात्र सुखाप्तिदम् ॥ Saawwwsereencecowavecoverawaeneraveenenewermerce
MMAveeeeeeeeeeeee

Page #358

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय सहावा. पान ३०८.
NNNNNNNNN
१०४ ॥
धर्मभोगयशः सेवापात्रभेदात् परं मतम् ॥ अर्थ — दान देण्यास योग्य अशा मनुष्यास पात्र असें ह्मणतात. हे पात्र धर्मपात्र, भोगपाल, यशःपात्र आणि सेवापात्र असें चार प्रकारचें आहे. हीं चार प्रकारची पात्रें आपल्यास ह्या लोकीं आणि परलोकीं सुखप्राप्ति करून देणारी आहेत.
धर्मपात्राचे भेद.
धर्मपात्रं त्रिभेदं स्यात् जघन्यं मध्यमोत्तमम् ॥
तेभ्यो दानं सदा देयं परलोकसुखप्रदम् ॥ १०५ ॥
अर्थ -- धर्मपात्र हैं कनिष्ठ मध्यम आणि उत्तम असें तीन प्रकारचें आहे. त्याला सर्वदा दान द्यावें. त्यापासून परलोकीं सुखप्राप्ति होते.
जघन्यपात्राचें लक्षण.
सम्यग्दृष्टिः सदाचारी श्रावकाचारतत्परः ॥
गुरुभक्तश्च निर्गर्वो जघन्यं पात्रमुच्यते ॥ १०६ ॥
अर्थ- जो सम्यग्दर्शन, सदाचार, श्रावकांचा आचार आणि गुरुभक्ति ह्यांनी युक्त असतो आणि गर्वरहित असतो, तो दान देण्यास कनिष्ठ पात्र होय.
22x

Page #359

सोमसेनकृत जैवर्णिकाचार, अध्याय सहावा. पान ३०९.
मध्यमपात्राचे लक्षण. ब्रह्मचर्यव्रतोपेतो गृहस्थारम्भवर्जितः ॥
अल्पपरिग्रहैर्युक्तो मध्यमं पात्रमिष्यते ॥ १०७॥ अर्थ- जो ब्रह्मचर्यव्रत करणारा, गृहस्थाचे कृषि वगैरे उद्योग न करणारा असा असतो आणि १ अल्पपरिग्रह बाळगणारा असतो तो मध्यमपात्र होय.
उत्तमपात्राचे लक्षण. अष्टाविंशतिसंख्यातमूलगुणयुतो व्रती॥ सर्वैः परिग्रहर्मुक्तः क्षमावान् शीलसागरः।। १०८॥ मित्रशत्रुसमध्यानी ध्यानाध्ययनतत्परः॥
मुक्त्यर्थी त्रिपदाधीशो ज्ञेयं घुत्तमपात्रकम् ॥ १०९।। अर्थ- जो अठ्ठावीस मूलगुणांनी युक्त आहे, ज्याने व्रते पाळली आहेत, ज्याने सर्वपरिग्रह सोडले आहेत, जो सर्वांवर क्षमा करीत आहे, जो शीलांचा समुद्रच की काय! असा अमून मित्र आणि शत्रु ह्यांच्याविषयी ज्याची समद्धि आहे, जो ध्यान आणि स्वाध्याय ह्यांविषयी तत्पर असतो, जो मोक्षाचीच इच्छा करीत आहे आणि सन्यग्दर्शन, सम्यग्ज्ञान आणि सम्यक्चारित्र ही तिन्हीं ज्याचे ठिकाणी बास
ReveaNGAROO

Page #360

*
kiVVVerseaveena
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय सहावा. पान ३१०. Receeaancanaveericawaseencareenterview ४करीत आहेत असा जो असेल तो उत्तमपात्र होय.
धर्मपात्रदानाचे फल. जघन्यादित्रिपात्रेभ्यो दान देयं सुधार्मिकैः ॥
ऐहिकामुत्रसम्पत्तिहेतुकं परमार्थकम् ॥ ११०॥ अर्थ- कनिष्ठ, मध्यम आणि उत्तम ह्या तीनही पात्रांना धार्मिक मनुष्याने दान करावे. कारण तें दान ह्या लोकी आणि परलोकी आपल्याला संपत्ति प्राप्त करून देणारे असून परमार्थाचेही साधन आहे.
भोगपात्रलक्षण.. भोगपात्रं तु दारादि संसारसुखदायकम् ॥
तस्य देयं सुभूषादि स्वशक्त्या धर्महेतवे ॥१११ ।। है अर्थ- स्त्रीपुत्रादिक हे भोगपात्र होय. हे संसारांत सुख देणारे असल्याने त्याला देखील आपल्या शक्तीप्रमाणे अलंकार वगैरे वस्तु धर्माकरितां दान कराव्यात.
भोगपात्राला दान न केल्याचे फल, यदि न दीयते तस्य करोति न वचस्तदा ।। पूजादानादिकं नैवं कार्य हि घटते गृहे ॥ ११२॥
MaWOOUVA

Page #361

सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय सहावा. पान ३११. peecherxvieocowwwweveraveenwereveerneeeeeeer है अर्थ- ह्या स्त्रीपुत्रादि भोगपात्राला जर दिले नाही तर ते आपलें सांगितलेले ऐकत नाहीत. त्यामुळे हैं पूजा वगैरे धर्मकृत्ये घरांत होऊ शकत नाहीत.
यशस्पात्राचे लक्षण. भट्टादिकं यशस्पात्रं लोके कीर्तिप्रवर्तकम् ॥
देयं तस्य धनं भूरि यशसे च सुखाय च ॥११३ ॥ ___ अर्थ- ब्राह्मण वगैरे लोक यशःपात्र होत. हे देणा-याची जगांत कीर्ति करितात. ह्मणून आपली कीर्ति व्हावी आणि सुख प्राप्त व्हावें ह्याकरिता त्यांना पुष्कळ दान करावे.
यशस्पात्राला न दिल्याचे फल.. विना कीया वृथा जन्म मनोदुःखप्रदायकम् ॥
मनोदुःखे भवेदात पापबन्धस्तथार्तितः ॥ ११४ ॥ अर्थ- कीवांचून जगणे हे व्यर्थ असल्याने मनाला दुःख देणारे होते. आणि मनाला दु:ख झाले रमणजे आर्तध्यान सुरू होऊन त्यापासून बंध होतो. ह्याकरितां कीर्ति अवश्य झालीच पाहिजे.
सेवापात्राचे लक्षण.. सेवापात्रं भवेदासीदासभृत्यादिकं ततः॥
AN

Page #362

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय सहावा. पान ३१२. Reveneeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeee
तस्य देयं पटाधनं यथेष्टं च यथोचितम् ॥ ११५॥ ___ अर्थ-दास, दासी, चाकर मनुष्य वगैरे हे सेवापात्र होत. ह्मणून त्यांना वस्त्र, अन्न वगैरे पदार्थ त्यांच्या योग्यतेप्रमाणे व त्यांना प्रिय असतील ते पदार्थ द्यावे.
दयादान. दयाहेतोस्तु सर्वेषां देयं दानं स्वशक्तितः ॥
गोवत्समहिषीणां च जलं च तृणसञ्चयम् ॥ ११६ ॥ 6 अर्थ-- दयेमुळे जे द्यावयाचें तें कोणालाही द्यावे. गाय, वासरूं, हँस ह्यांनाही गवत आणि पाणी आपल्या शक्तीप्रमाणे द्यावें.
____ त्या त्या दानाची फळे. पात्रे धर्मनिबन्धनं तदितरे श्रेष्ठं दयाख्यापकं । मित्रे प्रीतिविवर्धनं रिपुजने वैरापहारक्षमम् ॥ भृत्ये भक्तिभरावहं नरपतौ सन्मानसम्पादकं ।
भट्टादौ तु यशस्करं वितरणं न काप्यहो निष्फलम् ।। ११७ ॥ , अर्थ- पात्राचे ठिकाणी दिले असतां धर्म होतो. इतर ठिकाणी दिले असतां आपण दया करीत

Page #363

सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय सहावा. पान ३१३. rveeeeeaviseonecomcaenemenvaaseerwenerveereeracaomes
आहों अशी प्रसिद्धि होते. मित्राला दिले असतां प्रेम अधिक वाढते. शत्रूला दिले असतां द्वेष नाहीसा होतो. चाकर मनुष्यांना दिले असता त्यांची भक्ति आपल्यावर अधिक होते. राजाला दिले असता आपली प्रतिष्ठा होते. आणि ब्राह्मणाला दिले असतां कीर्ति होते. एकंदरीत दान हें कोठेच निष्फल होत नाही.
सुप्तोत्तानशया लिहन्ति दिवसान स्वांगुष्ठमार्यास्ततः । को रङ्गान्ति ततः पदैः कलगिरो यान्ति स्खलद्भिस्ततः।। स्थयोभिश्च ततः कलागुणभृतस्तारुण्यभोगोद्गताः।
ससाहेन ततो भवन्ति सुहगादानेऽपि योग्यास्ततः ॥ ११८ ।। अर्थ- दान करणारे जीव पुढल्या जन्मीं भोगभूमीत आर्य होऊन जन्मास येतात. त्यांची स्थिति ? अशी असते की, ते जन्मास आल्यापासून सात दिवस उत्ताणे निजून आपला हाताचा अंगठा चोखतात.१ 5. पुढे सात दिवस जमिनीवर रांगू लागतात. मग सात दिवस बोबडे बोलत अडखळत चालतात. पुढे सात दिवसांत चांगले चालतात. मग सात दिवसांत कला आणि गुण ह्यांनी पूर्ण होतात. नंतर सात दिवसांत तरुण होतात. आणि पुढे सात दिवसांत सम्यग्दर्शनाचे ग्रहण करण्यास योग्य होतात. आणि चिरकाल रहातात. तात्पर्य, दानप्रभावाने एकोणपन्नास दिवसांत ते तरुण होऊन सर्व सुखाचा अनुभव करूं लागतात.
RaveeMOONAMAeaNaveen

Page #364

सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय सहावा. पान ३१४.
चतुर्विधदानें. अथ प्रसंगाद्दानमुच्यते
आहारशास्त्रभैषज्याभयदानानि सर्वतः॥
चतुर्विधानि देयानि मुनिभ्यस्तत्ववेदिभिः ॥ ११९ ।। ___अर्थ-- आतां प्रसंगामुळे दानाचे प्रकार सांगतात- आहारदान, शास्त्रदान, अभयदान आणि औषधदान अशी चार प्रकारची दाने आहेत. ती दानें तत्त्वज्ञानी मनुष्याने मुनीला द्यावीत.
त्यांची फलें. ज्ञानवान् ज्ञानदानेन निर्भयोऽभयदानतः ॥
अन्नदानात्मुखी नित्यं निर्व्याधिर्भेषजाद्भवेत् ।। १२० ॥ अर्थ-शास्त्रदान केल्याने ज्ञान प्राप्त होतें. अभयदानाने मनुष्य निर्भय होतो. अन्नदानाने सुख, होते. आणि औषधदानाने मनुष्याला आरोग्याची प्राप्ति होते. __ अथोत्तरपुराणे- शास्त्राभयान्नदानानि प्रोक्तानि जिनसत्तमैः॥
पूर्वपूर्वबहपात्तफलानीमानि धीमताम् ॥ १२१ ॥ अर्थ- उत्तरपुराणांत असे सांगितले आहे की, शास्त्रदान, अभयदान आणि अन्नदान अशी तीन mununununua maunawawacamuraavaa

Page #365

सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय सहावा. पान ३१५.
BABAwersneweenawatmen
प्रकारची दाने आहेत. त्यांत अन्नादानापेक्षा अभयदानाचें फल अधिक आहे. आणि अभयदानापेक्षा शाखदानाचे किंवा ज्ञानदानाचे फल अधिक आहे.
कुदाने. कन्या हस्तिसुवर्णवाजिकपिलादासीतिलाः स्यन्दनं । क्ष्मा गेहं प्रतिबद्धमत्र दशधा दानं दरिद्रप्सितम् ।। तीर्थान्ते जिनशीतलस्य सुतरामाविश्वकार स्वयं ।
लुब्धो वस्तुषु भूतिशर्मतनयोऽसौ मुण्डशालायनः ॥ १२२ ॥ __ अर्थ- कन्या, हत्ती, सुवर्ण, घोडा, गाय, दासी, तिल, रथ, भूमि आणि बांधलेलें घर खा वस्तु दरिद्री लोकांना प्रिय असल्यामुळे ह्या दहा पदार्थाची दाने करावीत, असें शीतलस्वामीची तीर्थमर्यादा संपण्याच्या वेळी ह्या वस्तूंचा ज्याला लोभ उत्पन्न झाला आहे असा भूतिशाचा पुत्र जो मुंडशालायन, तो हा दशदानाचा धर्म प्रचारांत आणता झाला. तात्पर्य, ह्या दानांचा प्रवर्तक लोभी असल्याने ही दाने, वीतरागकथित नव्हेत; ह्मणून निंद्य आहेत असे समजावें.
वरील कुदानेही करावीत असें वाटल्यास त्याचा विचार. विचार्य युक्तितो देयं दानं क्षेत्रादि सम्भवम् ॥.

Page #366

सोमसेनकृत बैवर्णिकाचार, अध्यायसहावा. पान ३१६.
योग्यायोग्यं सुपात्राय जघन्याय महात्मभिः ॥ १२३ ॥ १ अर्थ- भूमि ( जमीन ) वगैरे पदार्थ देणे झाल्यास श्रद्धालु श्रावकांनी योग्य अयोग्य ह्याचा विचार है करून कनिष्ठ प्रतीच्या सत्पात्राला द्यावेत.
मध्यमोत्तमयोलोके पात्रयोन प्रयोजनम् ॥
क्षेत्रादिना ततस्ताभ्यां देयं पूर्व चतुर्विधम् ॥ १२४ ॥ . अर्थ-वर " कनिष्ठ प्रतीच्या सत्पात्राला द्यावेत" असें ह्मणण्याचे कारण असे आहे की, मध्यम आणि
उत्तम ह्या दोन प्रकारच्या पात्राला ह्या दहा प्रकारच्या दानांपासून काही उपयोग नसतो. ह्मणून कनिष्ठ प्रतीच्या पात्रांत जो चांगला असेल त्याला ही दाने द्यावीत. आणि मध्यम व उत्तम पात्रांस वरील श्रुतादि चार दाने द्यावीत.
चैत्यालयं जिनेद्रस्य निर्माप्य प्रतिमां तथा । __ प्रतिष्ठां कारयेद्धीमान् हैमैः सङ्घ तु तर्पयेत् ॥ १२५ ॥
पूजायै तस्य सत्क्षेत्रग्रामादिकं प्रदीयते ॥
अभिषेकाय गोदानं कीर्तितं मुनिभिस्तथा ॥ १२६ ॥ , अर्थ-- जिनमंदिर बांधून त्यांत प्रतिमेची स्थापना करावी. त्यावेळी प्रतिष्ठेकरितां जमलेल्या लोकांस! zeemaraacheercereumarvw
w wseraceaeeeeeeeecraveena
Aea

Page #367

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय सहावा. पान ३१७.
venererererever
सुवर्णाचें नार्णे (पुतळ्या, होन, मोहरा ) देऊन त्यांचा संतोष करावा. त्या प्रतिमेची नित्य पूजा निर्वेधपणे चालावी ह्मणून जमीन, गांव, वगैरे द्यावें. दुधाच्या अभिषेकाकरितां गाय द्यावी. असें मुनींनीं शास्त्रांत सांगितले आहे.
शुद्धश्रावकपुत्राय धर्मिष्ठाय दरिद्रिणे ।
कन्यादानं प्रदातव्यं धर्मसंस्थितिहेतवे ॥ १२७ ॥ विना भाय तदाचारो न भवेगृहमेधिनाम् ॥ दानपूजादिकं कार्यमग्रे सन्ततिसम्भवः ॥ १२८ ॥
अर्थ - धर्मावर श्रद्धा ठेवणारा, दरिद्री अशा आणि पाप न करणाऱ्या श्रावकपुत्राला त्याचा धर्म चालण्याकरितां कन्यादान करावें, कारण, पत्नी असल्यावांचून गृहस्थधर्म चालणार नाहीं. होणार नाहीं. ह्मणून त्याची पूजा करून त्याला कन्या द्यावी.
व पुढे संततीही
श्रावकाचार निष्ठोऽपि दरिद्री कर्मयोगतः ॥ सुवर्णदानमाख्यातं तस्मायाचारहेतवे ।। १२९ ।।
अर्थ - एखादा मनुष्य श्रावकाच्या नित्यक्रिया करण्यास उत्सुक असून पूर्वकर्मामुळे दरिद्री झाला असल्यास त्याला त्याच्या क्रिया चालण्याकरितां सुवर्णदान करण्यास शास्त्रांत सांगितलें आहे.

Page #368

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय सहावा. पान ३१८.
निराधाराय निस्स्वाय श्रावकाचाररक्षिणे ॥
पूजादानादिकं कर्तु गृहदानं प्रकीर्तितम् ॥ १३०॥ ___ अर्थ-- ज्याला रहाण्यास जागा नाहीं जो दरिद्री आहे परंतु श्रावकांचा आचार पाळीत आहे अशाला ९त्याच्या-पूजा, दान, वगैरे, -नित्यक्रिया चालण्याकरितां गृहदान करण्यास शास्त्रांत सांगितले आहे.
पद्भ्यां गन्तुमशक्ताय पूजामंत्रविधायिने ॥
तीर्थक्षेत्रसुयात्रायै रथाश्वदानमुच्यते ॥ १३१॥ ' अर्थ-जो पायांनी चालण्यास असमर्थ झालेला आहे परंतु ज्याला पूजामंत्र चांगले येतात अशा श्रावकाला तीर्थे व पुण्यक्षेत्रे ह्यांची यात्रा करण्याकरितां रथ, अश्व यांचे दान करावें.
भट्टादिकाय जैनाय कीर्तिपात्राय कीर्तये ॥
हस्तिदानं परिप्रोक्तं प्रभावनाङ्गहेतवे ॥ १३२ ।। अर्थ- कीर्तिपात्र असा जो जैनधर्मी ब्राह्मण त्याला आपली कीर्ती होण्याकारतां गजदान करावें. हे दान : धर्मप्रभावनेचे एक साधन आहे.
दुर्घटे विकटे मार्गे जलाश्रयविवर्जिते ।
प्रपास्थानं परं कुर्याच्छोधितेन सुवारिणा ।। १३३ ॥ MeroneeMeeeeeeeeeeeeewwws

Page #369

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय सहावा. पान ३१९. Seemeermericareeroeoecemcarceaeneraveenemuccereaves ४ अर्थ-जेथे पाण्याची जागा मुळीच नाही अशा भयाण आणि कठिण असलेल्या मागोवर वस्त्राने गाळलेल्या पाण्याची पाणपोयी मार्गस्थलोकांकरितां ठेवावी.
अन्नसत्रं यथाशक्ति प्रतिग्रामं निवेशयेत् ॥
शीतकाले सुपात्राय वस्त्रदानं सतूलकम् ।। १३४॥ १ अर्थ- प्रत्येक गांवांत आपल्या शक्तीप्रमाणे अन्नसत्र ठेवावे. थंडीच्या कालांत सुपात्राला वस्त्र आणि कापूस हे पदार्थ द्यावेत.
जलान्नव्यवहाराय पात्राय कांस्यभाजनम् ।।
महाव्रतियतीन्द्राय पिच्छं चापि कमण्डलुम् ॥ १३५ ॥ S अर्थ- सत्पात्र मनुष्याला भोजनाची व पाणी पिण्याची अडचण पडूं नये ह्मणून काश्याचे पात्र द्यावे, 5महाव्रतें करणाऱ्या यतीला पिछि आणि कमंडलु हे द्यावेत.
जिनगेहाय देयानि पूजोपकरणानि वै ॥
पूजामन्त्रविशिष्टाय पण्डिताय सुश्रूषणम् ॥ १३६ ।। अर्थ- श्रीजिनमंदिरांत पूजेकरितां पूजेची भांडी पूजेची सामग्री द्यावी. आणि पूजामंत्र जाणणाऱ्या उपाध्यायाला अलंकार द्यावेत. EramaanmeANNoverwavivavANAGawaseeeeeeaseeWARANASA
RAVIVAVAVARUGVYAreer
waveeva vaveaveeAVAVAVAaves

Page #370

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय सहावा. पान ३२०.
2N22
निषिद्धदानें.
अथ निषिद्धानि ॥ हिंसोपकरणं मूलं कन्दं मांसं सुरा मधु ॥
घुणितं स्वादु नष्टान्नं सूक्ष्मान्नं रात्रिभोजनम् ॥ १३७ ॥ मिथ्याशास्त्रं वैद्यकं च ज्योतिष्कं नाटकं तथा । हिंसोपदेशको ग्रन्थः कोकं कन्दर्पदीपनम् ॥ १३८ ॥ हिंसामन्त्रोपदेशश्च महासंग्रामसूचकम् ॥ न देयं नीचबुद्धिभ्यो जीवघातप्रवर्द्धकम् ।। १३९ ॥
अर्थ- दानास निषिद्ध वस्तु सांगतात- हिंसा करण्याची साधनें, रताळीं वगैरे मुळ्या, सूरण वगैरे कंद ( गड्ढे ), मांस, मद्य, मध, घुणित ( किडे झालेले पदार्थ ), गोड पदार्थ, नासलेलें अन्न, फार बारीक पदार्थाचे अन्न (अंबील वगैरे), रात्रिभोजन, मिथ्याशास्त्र, वैद्यकाचें पुस्तक, ज्योतिषाचें पुस्तक, नाटकाचें पुस्तक, हिंसेचा उपदेश ज्यांत आहे असलें पुस्तक, कोक ( १ ) कामोद्दीपक पदार्थ, हिंसेच्या मंत्राचा उपदेश. आणि मोठ्या लढाईच्या सूचक वस्तु, हे पदार्थ कोणालाही देऊ नयेत. कारण, ह्यांतील एखादी वस्तु जर एखाद्या नीच मनुष्याच्या हातीं लागली तर त्यापासून जीवघात होण्याचा संभव आहे.

Page #371

सौमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय सहावा. पान ३२१. २४.evenewerkeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeehd०
कुपात्र. मदोन्मत्ताय दुष्टाय जैनधर्मोपहासिने । हिंसापातकयुक्ताय मदिरामांसभोजिने ॥ १४०॥ मृषापलापिने देवगुरुनिन्दां प्रकुर्वते ॥
देयं किमपि नो दानं केवलं पापवर्द्धनम् ॥ १४१ ॥ अर्थ-- मदोन्मत्त झालेले दुष्ट, जैनधर्माची थट्टा करणारे, हिंसारूपी पापकर्म करणारे, मद्यपान आणि मांसभोजन करणारे, खोटे बोलणारे, देव आणि गुरु यांची निंदा करणारे असे जे लोक असतील, त्यांना काहीही देऊ नये. कारण, अशांना दिल्याने त्यांच्या पापकर्माला उत्तेजन दिल्यासारखे होते.
मिथ्याशास्त्रेषु यत्प्रोक्तं ब्राह्मणैर्लोभलम्पटैः॥
तन्न देयमजास्त्र्यादि पादत्राणादि हिंसकम् ॥ १४२ ॥ अर्थ- लोभाने लंपट झालेल्या ब्राह्मणांनी मिथ्याशास्त्रांत जे शेळी, स्त्री, वगैरे पदार्थ द्यावयास सांगितले आहेत, ते देऊ नयेत. तसेंच पायांत घालण्याचा चामड्याचा जोडा देऊ नये. कारण, त्यामुळे हिंसा होते.
PoweresmereVASANSOM

Page #372

d io
Incessod
सोमसेनकृत जैवर्णिकाचार, अध्याय सहावा. पान ३२२. anscanavacancangacunacacnerumnasanACM
दानाचे प्रसंग. चैत्ये चैत्यालये शास्त्रे चतुःसंघेषु सप्तसु॥
सुक्षेत्रेषु व्ययः कार्यो नो चेल्लक्ष्मीनिरर्थिका ॥१४३ ॥ __ अर्थ-जिनबिंब करण्याकरितां, जिनमंदिर बांधण्याकरितां आणि शास्त्राची प्रसिद्धी करण्याकरितां द्रव्याचा व्यय अवश्य करावा. तसेंच चतुःसंघ आणि सात पुण्यक्षेत्रे यांचे ठिकाणीही द्रव्याचा व्यय ९ अवश्य करावा. तसे न केल्यास ती संपत्ति व्यर्थ होते.
दानप्रशंसा. उक्तंच- भोगित्वाऽद्यन्तशान्तिप्रभुपदमुदयं संयतेऽनप्रदाना-।
च्छ्रीषेणो रुहिनषेधाडनपतितनया प्राप सौषधर्द्धिम् ॥ प्राक्त (?) जन्म वासावनशुभकरणाच्छूकरः स्वर्गमय्यं ।
कौण्डेशः पुस्तकारीवितरणविधिनाऽप्यागमाम्भोधिपारम् ॥ १४४ ॥ 2 अर्थ- यतींना अन्नदान केल्याने श्रीषेण नांवाचा राजा ज्यांत सर्व विषयोपभोगाचा नाश होत आहे-म०४ ज्यांत वीतरागता प्राप्त होत आहे-असें श्रीशांतिनाथ तीर्थकराचे स्थान मिळविता झाला. मणजे यतींना अन्न दिल्याने श्रीषेण राजा शांतिनाथ तीर्थकर झाला. धनपतिश्रेष्ठीच्या कन्येला औषधदानाने सर्वोषधदि ।
Maveveo

Page #373

PoweremovareeMeR
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय सहावा. पान ३२३. AMANAVeerserveeneeeeeeentervaaroeseaves प्राप्त झाली. वसतिकादानाने एका सूकराला (डुकराला) उत्तम स्वर्ग प्राप्त झाला. आणि पुस्तकाचें। पूजन व पुस्तकदान ह्या योगानें कोंडेश हा शास्त्रपारंगत झाला. असा दानाचा महिमा आहे.
संक्षेपेण मया प्रोक्तं गृहिणां दानलक्षणम् ॥
दत्वा दानं यथाशक्ति भुञ्जीत श्रावकः स्वयम् ॥ १४५॥ ९ अर्थ- गृहस्थांनी जी दाने करावयाची त्यांचे स्वरूप मी थोडक्यात सांगितले आहे. गृहस्थ श्रावकाने । आपल्या शक्तीप्रमाणे दान करून मग भोजन करावे.
भोजनविधि. प्रक्षाल्य हस्तपादास्यं सम्यगाचम्य वारिणा ॥
स्ववान्धवान् समाहय स्वस्य पंक्तौ निवेशयेत् ॥१४६ ॥ ___ अर्थ- मग आपण हात, पाय आणि तोंड धुवावे. आणि आपल्या सर्व बधूंना बोलावून आणून आपल्या पंक्तीस त्यांना बसवावें.
पंक्तिभेद. क्षत्रियसदने विप्राः क्षत्रिया वैश्यसमनि ॥ वैश्या क्षत्रियोहे तु भुजते पंक्तिभेदतः ।।१४५.।।
HAVvveNAWWW.BAVET

Page #374

eNeeviveovoevoce
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय सहावा. पान ३२४. Prowservaeoarneaawarw
alasavarawasoeasoireesomai विप्रस्य सदने सर्वे विक्षत्रियाश्च भुजते ।
शुद्राः सद्मसु सर्वेषां नीचोचाचारसंयुताः ॥ १४८ ॥ अर्थ- क्षत्रियांच्या घरांत ब्राह्मण, वैश्यांच्या घरांत क्षत्रिय आणि क्षत्रियांच्या घरांत वैश्य हे निराळ्या पंक्तीला वसून भोजन करितात. एका पंक्तीला बसत नाहीत. आणि ब्राह्मणांच्या घरांत मात्र सगळेच भोजन करितात. तसेच नीच अथवा उच्च कर्म करणारे शूद्र ब्राह्मण, क्षत्रिय आणि वैश्य ह्यांच्या घरी भोजन करितात.
भोजनाला अयोग्य स्थान. विण्मूत्रोच्छिष्टपात्रं च पूयचर्मास्थिरक्तकम् ॥ गोमयं पङ्कदुर्गन्धस्तमा रोगांगपीडितः ॥ १४९ ।। असम्मार्जितमुध्दूलि मृतानि धूमसंवृतम् ।। मलिनं वस्त्रपानादि युक्ता स्त्रीः पुर्णगर्भिणी ॥ १५० ॥ सताकगृहसन्धिस्थो म्लेच्छशब्दोऽतिनिष्टुरः ।। तिष्ठन्ति यल शालायां भुक्तिस्तत्र निषिध्यते ॥ १५१ ॥

Page #375

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय सहावा. पान ३२५.
अर्थ — विष्ठा, मूत्र, उष्टें पात्र, पू, चर्म, अस्थि, रक्त, शेण, चिखल, दुर्गंध, अंधार, रोगाने पीडित झालेला मनुष्य ह्यांपैकीं कोणताही पदार्थ ज्या ठिकाणी असेल त्या ठिकाणीं भोजन ? करूं नये. तसेंच जी जागा लोटलेली नसेल, ज्यांत धुरळा पडलेला असेल, जेयें प्राण्याचा तुटलेला अवयव पडलेला अलेल, जेथें धूर झालेला असेल, मळकट वस्त्रे व भांडीं ज्या ठिकाणीं पडलेलीं असतील, जिचा गर्भ पूर्ण झाला आहे अशी स्त्री ज्या ठिकाणी बसलेली असेल तसल्या जाग्यांत भोजन करूं नये. १ सुतक्याच्या घरांत जेवूं नये. तसेंच जेथें म्लेंच्छाचा दुष्ट शब्द ऐकूं येत असेल तेथें भोजन करूं नये. पंक्तीला घेण्याला योग्य मनुष्य.
पंक्त्या युक्तो नरो ज्ञेयो रोगमुक्तः कुलीनकः ॥ स्नातोsनुवतिः पूर्णावयवो विमलाम्बरः ।। १५२ ।। सर्वेन्द्रियेषु सन्तुष्टो निर्विकारश्च धर्मदृक् ॥
निगर्वो ब्रह्मचारी वा गृहस्थः श्लाघ्यवृत्तिकः ॥ १५३ ॥
अर्थ — पंक्तीस योग्य कोण? तर जो मनुष्य रोगी नसेल, कुलवान् असेल, असून आपल्याप्रमाणें व्रतें पाळणारा असेल, ज्याचे सर्व अवयव पूर्ण असतील, असतील, ज्याची सर्व इंद्रियें संतुष्ट असतील, ज्याचें अंतःकरण निर्विकार असेल,
vanes
स्नान केलेला ज्याचीं व स्वच्छ ज्याची स्वधर्माकडे

Page #376

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्यायसहावा.
नजर असेल, ज्याला गर्व नसेल आणि ज्याचें वर्तन स्तुत्य असेल
पान ३२६.
NNNNNNNNNN
अशा सर्व गुणांनी युक्त असलेला जो ब्रह्मचारी किंवा गृहस्थ असेल त्याला पंक्तीस घेतां येते. पंक्तीला घेण्याला अयोग्य मनुष्य.
पंक्त्ययोग्यं ततो वक्ष्ये विजातीयो दुरात्मकः ॥ मलयुक्ताम्बरोऽस्नातत्रिच्छन्नाङ्गः परिनिन्दकः ॥ १५४ ॥ श्वासी कासी व्रणी कुष्टी पीनसच्छर्दिरोगिणः || मिध्यादृष्टिर्विकारी च उन्मत्तः परिहासकः ॥ १५५ ॥ असन्तुष्टश्च पाषण्डी लिङ्गी भ्रष्टः कुवादिकः ॥ सप्तव्यसनसंयुक्तो दुराचारों दुराशयः ॥ १५६ ॥ चतुः कषायिको दोनो निर्घृणाङ्गोऽभिमान्यपि || अतिबालोऽतिवृद्धश्चातिश्यामोऽतिमतिभ्रमः ॥ १५७ ॥ षण्दश्च पश्चिमद्वारी पञ्चभिश्व बहिष्कृतः ॥ देवार्चका निर्माल्यभोक्ता जीवविनाशकः ।। १५८ ।। राजद्रोही गुरुद्रोही पूजापीडनकाकरः ॥ वाचालोऽतिमृषावादी वक्राङ्गश्वातिवामनः ।। १५९ ।। इत्यादिदुष्टसंसर्ग सन्त्यजेत्पंक्तिभोजने । श्वानसूकरचाण्डालम्लेच्छहिंसकदर्शनम् ।। १६० ।।
23

Page #377

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय सहावा.
NNNNes
पान ३२७. अर्थ- आतां पंक्तीस घेण्याला अयोग्य कोण कोण आहेत तें सांगतात. आपल्या जातीहून निराळ्या जातीचा मनुष्य, दुष्टमनाचा, मळकट व अंगावर घेणारा, स्नान न केलेला, ज्याचा कोणतातरी अवयव तुटलेला आहे असा, लोकांची निंदा करणारा; श्वास, खोकला, व्रण, कुष्ट, पेनसी आणि ओकारी ह्यांपैकीं कोणताही रोग ज्याला असेल तो, नेहमीं रोगी असलेला, मिध्यादृष्टि, उगीच अंग हलविणारा, उन्मत्त झालेला, नेहमी थट्टा करणारा, असंतुष्ट मनाचा, पाखंडी, अंगावर मुद्रा वगैरे चिन्हें धारण करणारा, भ्रष्ट झालेला, दुष्ट वाद करणारा, सात प्रकारच्या व्यसनांपैकी कोणतेंही एखादें व्यसन ज्याला आहे असा, दुराचार करणारा, मनांत दुष्ट भाव धरणारा, चार कषाय ज्याला आहेत असा दरिद्री, निर्दय, अभिमानी अशा मनुष्यांना पंक्तीस घेऊं नये. अगदीं लहान मूल आणि अतिशय वृद्ध मनुष्य ह्यांना पंक्तीस घेऊं नये. अतिशय काळा असलेला मनुष्य, ज्याच्या बुद्धीला भ्रम झाला आहे असा मनुष्य पंक्तीस घेऊ नये. नपुंसक, गुदद्वाराला प्रतिबंध नसलेला, पंचांनी ज्याला बहिष्कृत केले आहे असा, नेहमीं देवपूजा करून उदरनिर्वाह करणारा, निर्माल्य खाणारा, जीवांचा घात करणारा, राजद्रोह : गुरुद्रोह करणारा, पूजेला विघ्न करणारा, उगींच बडबडणारा, खोटें बोलणारा, ज्याचे अवयव वांकडे आहेत असा, आणि फारच गिड्डा असलेला, अशा मनुष्यांना पंक्तीस घेऊं नये. भोजनाचे वेळीं कुतरें, डुकर, चांडाल, म्लेच्छ आणि हिंसा करणारे ह्यांचे दर्शन करूं नये.

Page #378

सोमसेनकृत त्रैवर्णिक्राचार, अध्याय सहावा, पान ३२८.
E
oveAwerView
प्राङ्मुखस्तु समभीयात्प्रतीच्यां वा यथासुखम् ।। उत्तरे धर्मकृत्येषु दक्षिणे तु विवर्जयेत ॥ ११ ॥ आयुष्यं प्राङ्मुखो भुंक्ते यशस्वी चोत्तरामुखः॥
श्रीकामः पश्चिमे भुंक्त जातु नो दक्षिणामुखः ।। १६२ ॥ ६ अर्थ-- पूर्व, पश्चिम आणि उत्तर ह्यांपैकी आपल्याला वाटेल त्या दिशेकडे तोंड करून भोजन करावें.. दक्षिणेकडे तोंड करून भोजन करूं नये. पूर्वेकडे तोंड करून भोजन केले असतां आयुष्याची वृद्धि होते. उत्तरेकडे तोंड करून भोजन केले असतां कीर्ति मिळते. आणि पूर्वेकडे तोंड करून भोजन करण्याने लक्ष्मीची प्राप्ति होते. दक्षिणेकडे केव्हांच तोंड करून भोजन करू नये.
मंडल करणे. 5 अथ मण्डलम् ॥ चतुरस्रं त्रिकोणं च वर्तुल चार्धचन्द्रकम् ।।
कर्तव्यमानुपूर्येण मण्डलं ब्राह्मणादिषु ॥ १६३ ।। 2 अर्थ- आतां भोजनाच्या पात्राखाली करावयाच्या मंडलाचा प्रकार सांगतात. ब्राह्मणाने चौकोनी मंडल करावें. क्षत्रियाने त्रिकोण मंडल करावें. आणि वैश्याने वर्तुल किंवा अर्धचंद्राकार मंडल करावें.
यातुधानाः पिशाचाश्च त्वसुरा राक्षसास्तथा ।। meaneeYaaaaaaaaaaaNaveevaeeseawwwse
NAWwwwvivowwwvvviva

Page #379

vvvvvvee
सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय सहावा. पान ३२९.
नन्ति ते बलमन्नस्य मण्डलेन विवर्जितम् ।। १६४ ॥ १ अर्थ- भोजनाच्या पात्राखाली जर मंडळ केले नाही तर, यातुधान, पिशाच, असुर आणि राक्षस हे। त्या अन्नांतील सत्वांश नाहीसा करवाव.
भोजनपात्रभेद. भोजने भुक्तिपात्रं तु जलपात्रं पृथक् पृथक् ॥
श्रावकाचारसंयुक्ता न भुञ्जन्त्येकभाजने ॥ १६५॥ अर्थ-जेवणाच्या वेळी भोजनपात्र आणि पाणी पिण्याचे पात्र ही प्रत्येकांची निराळी असावीत. श्रावकाचा आचार संभाळणारे लोक एका पात्रांत भोजन करीत नाहींत.
कांस्यपात्रभोजनफल. एक एव तु यो धुंक्ते विमले कांस्यभाजने ॥
चत्वारि तस्य वर्धन्ते आयुः प्रज्ञा यशो बलम् ॥ १६६ ॥ ___ अर्थ- काश्याच्या पात्रांत एकटाच जो भोजन करतो त्याची--आयुष्य, बुद्धि, यश आणि बल-ही चार दि पावतात.

Page #380

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय सहावा. पान ३३०.
evedereVINS
पात्र प्रमाण.
पलाद्विंशतिकादर्वागत ऊर्ध्व यदृच्छया ।
इदं पात्रं गृहस्थानां न यतिब्रह्मचारिणाम् ॥ १६७ ॥
अर्थ- भोजनाच्या पात्राचें वजन ऐशी तोळ्याच्या आंत, किंवा त्यांपेक्षां अधिक पाहिजे तितकें असावें. हें गृहस्थाच्या भोजनपात्राचें परिमाण समजावें. यति आणि ब्रह्मचारी ह्यांना दें परिमाण ग्राह्य नाहीं. पञ्चार्द्रा भोजनं कुर्यात्प्रांमुखोऽसौ समाश्रितः ॥
हस्तौ पादौ तथाचास्यमेषु पञ्चार्द्रता स्मृता ॥ १६८ ॥
अर्थ-- भोजन करतांना दोन हात, दोन पाय आणि तोंड ह्यांना पाणी लावून भोजन होईपर्यंत ओलीं राहतील असें करावें. आणि पूर्वेकडे तोंड असावें.
भोजनपात्रांतील अंतर.
अन्तरं भुक्तिपात्राणां वितस्तिद्वयमश्नताम् ॥
द्वित्रिहस्तं यथा न स्याच्छीकरस्पर्शनं तथा ॥ १६९ ॥
अर्थ — प्रत्येकाच्या भोजनपात्राला मध्ये निदान एक हाताचें अंतर असावें. दोन हात किंवा तीन हात असल्यास चांगलें. तात्पर्य- ज्याप्रकारें एकमेकांच्या पाण्याच्या थेंबांच्या एकमेकांस स्पर्श न 2
Reas

Page #381

RevoAVBO VVVACANOAAWAJ
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय सहावा. पान ३३१. MvereMeraveerNeBOce.८ettes होईल तसे करावें. मणजे त्या बेताने मध्ये अंतर ठेवावें.
पर्णपात्रांत भोजनाचा विधि, विवाहे वा प्रतिष्ठायां कांस्यपात्राद्यसम्भवे ॥
पर्णपात्रेषु भोक्तव्यमुष्णाम्बुप्रामुकेषु च ॥ १७॥ अर्थ-विवाहांत किंवा जिनबिंबाच्या प्रतिष्ठेच्या उत्सवांत सर्वांना काश्याची पात्रे मिळणे शक्य १ नसल्यास पानांच्या पात्रांवर भोजन करावे. ती पावें ऊन पाण्याने प्रथम धुवून निर्जंतुक करावीत. आणि नंतर भोजनास घ्यावीत.
ग्राह्य पर्ण. रम्भाकुटजमध्वाम्रतिन्दुफणसचम्पकाः॥
पद्मपोफलपलाशवटवृक्षादिपत्रकम् ॥ १७१ ॥ __ अर्थ- केळ, कुडा, हरणवेल, आंबा, टेंभुरणी, फणस, चाफा, कमल, पोफळ, पळस, वर) इत्यादिकांची पानें भोजनास ग्राह्य समजावीत.
निषिद् पर्ण. चिश्चार्काश्वत्थपणेषु कुम्भीजम्बूकपर्णयोः॥

Page #382

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय सहावा. पान ३३२. ANNNN CALALAL
कोविदारकदम्बानां पात्रेषु नैव भुज्यते ॥ १७२ ॥
अर्थ- आतां निषिद्ध पार्श्वे सांगतात- चिंच, रुई, पिंपळ, कुंभा किंवा गुग्गुळ, जांभळ, कांचन आणि कळंब ह्यांच्या पानांवर भोजन करूं नये.
निषिद्ध पात्रें.
करे खर्परके गेही शिलायां ताम्रभाजने ॥
भिन्नकांस्ये च वस्त्रे च न भुञ्जीयात्तथायसे ॥ १७३ ॥
अर्थ — हात, खापर, दगड, तांब्याचें भांडे, काश्याचें फुटलेले श्रावकानें भोजन करूं नये. तसेंच लोखंडाच्या पात्रांत भोजन करूं नये.
अन्न वाढणें
अन्नं मध्ये प्रतिष्ठाप्यं दक्षिणे घृतपायसम् ॥
शाकादि पुरतः स्थाप्यं भक्ष्यं भोज्यं च वामतः ॥ १७४ ॥
भांडे आणि वस्त्र ह्यांवर गृहस्थ
अर्थ- भात वगैरे अन्न पात्रांत मध्यभागी असावें. तूप आणि खीर उजव्या बाजूस असावें. भाज्या वगैरे पदार्थ पुढे असावेत. आणि बाकीचे खाण्याचे पदार्थ डाव्या बाजूस असावेत.

Page #383

eeeeeeeservew
सोमसेनकृत बैवर्णिकाचार, अध्याय सहावा. पान ३३३. Meedeveeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeee
भोजनास बसण्याचा विधि. पात्रं धृत्वा तु हस्तेन यावद्ग्रासं न भुज्यते ॥
अन्नं प्रोक्ष्यामृतीकृत्य सेचयेदिमलैजलैः॥ १७५॥ अर्थ-ग्रास तोंडांत घालण्याच्या पूर्वी एका हाताने पात्र धरावें, व प्रथम अन्नावर प्रोक्षण करून पुढे । सांगितलेल्या मंत्राने अमृतीकरण करावें. आणि अन्नाच्या भोवत्याने पाणी फिरवावें.
ॐ हीं झं वं दः पः हः इदममृतान्नं भवतु स्वाहा ॥ अत्र प्रोक्षणम् ॥ अर्थ- ॐ हीं झं इत्यादि मंत्राने अन्नाचें अमृतीकरण करावें. ह्या वेळी अन्नावर पाण्याने मोक्षण करावें.
ॐ हीं झौं झौं भूतप्रेतादिपरिहारार्थ परिषेचयामि स्वाहा ॥ परिषेचनम् ॥ अर्थ-- “ॐ हीं झौं" इत्यादि मंत्राने अन्न वाढलेल्या पात्राच्या भोवत्याने पाणी फिरवावें.
अन्नेनैव घृताक्तेन नमस्कारेण वै भुवि ॥ तिम्र एवाहुतीर्दद्याद्भोजनादौ तु दक्षिणे ॥ १७६ ।। बलिं दत्वोर्विदेवेभ्यः करौ प्रक्षाल्य वारिभिः॥
अमलीफलमात्रं तु गृह्णीयाद्ग्रासमुत्तमम् ।। १७७।। अर्थ- भोजनास आरंभ करण्याच्या पूर्वी तूप लाविलेल्या भाताने भूमीवर ( उर्विदेवेभ्यो नमः) या

Page #384

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय सहावा. पान ३३४. Peeracrameeeeeeeeeewwwwwwnerwomeowwnedoog मंत्राने उजवीकडे तीन आहुती द्याव्यात. ह्यास भूमीवरील देवतांचे बलि असें ह्मणतात. हे बलि दिल्यावर दोनी हात पाण्याने धुवावेत. मग प्रथम पुढील मंत्रांनी आवळ्या एवढे घास घ्यावेत.
ॐक्ष्वी इवीं हं सः आपोशनं करोमि स्वाहा ॥ इति शंखमुद्रया जलं पिबेत् ॥ ॐ हीं इन्द्रियप्राणाय स्वाहा ॥१॥ ॐही कायवलप्राणाय स्वाहा ॥२॥ ॐ नहीं मनोबलप्राणाय स्वाहा ॥३॥ ॐ हीं उच्छ्वासप्राणाय स्वाहा ॥४॥ ॐ हीं
आयुःप्राणाय स्वाहा ॥५॥ इति पश्चप्राणाहुतीर्दत्वा भुञ्जीत ॥ अर्थ- “ॐ क्ष्वी" इत्यादि मंत्राने शंखमुद्रेने थोडेसें (माषमात्र ) जल प्राशन करावे. नंतर “ॐ १हीं इंद्रिय०" इत्यादि पांच मंत्रांनी पांच प्राणाहुती घ्याव्यात.
अन्नलक्षण. पकं शुद्धं कवोष्णं च भोज्यमनमनिन्दयन् ।।
देशकालानुसारेण यथेष्टं भुज्यते वरम् ॥ १७८ ॥ अर्थ- चांगले शिजलेलें, किंचित् ऊन असलेलें असें शुद्ध अन्न देश आणि काल ह्यांचा विचार करून आपल्यास प्रिय होईल त्याप्रमाणे भक्षण करावे. अन्नाची निंदा करूं नये. vowevaaNavavaSAWASANAawwwwwwwwwww

Page #385

न
सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय सहावा. पान ३३५. Sonraona wanawaganancieraniaanse
अन्नभक्षण आणि पात्रस्पर्श. वामहस्तेन गृण्हीयाझुंजानः पात्रपार्वकम् ॥
दक्षिणेन स्वहस्तेन भुञ्जीतानं विशोध्य च ।। १७९ ।। ___ अर्थ-डाव्या हाताने भोजनपात्राची एक बाजू धरून उजव्या हाताने भोजन करावें. भाजन करितांना अन्नांत एखादें कसपट, खडा, वगैरे असल्यास काढून टाकावा.
जलपान. वामेन जलपात्रं तु धृत्वा हस्तेन दक्षिणे ।। ईषदाधारमादाय पिन्नीरं शनैः शनैः ॥ १८ ॥ आदौ पीतं हरेद्वन्हि मध्ये पीतं रसायनम् ।।
भोजनान्ते च यत्पीतं तज्जलं विषवद्भवेत् ।। १८१ ।। अर्थ- भोजनांत पाणी प्यावयाच्या प्रसंगी पाण्याचे भांडे डाव्या हाताने घेऊन त्या भांड्याच्या खाली उजवा हात आधारभूत असा लावावा. आणि थोडे थोडे पाणी प्यावे. भोजनाच्या आरंभी पाणी प्यालें। असतां पोटांतील अग्नि मंद होतो. निमें भोजन झाल्यावर पाणी प्यालें असतां ते एखाद्या रसायनाप्रमाणे चांगला उपयोग करिते. आणि भोजनाच्या शेवटी पाणी प्यालें असतां तें विषाप्रमाणे होते. . .
atsAVAVOUB
BASIServowel
HAL

Page #386

सोमसेनकृत नैवर्णिकाचार, अध्याय सहावा. पान ३३६.
शीत उष्ण भन्नांचे गुण. अत्युष्णानं बलं हन्यादतिशीतं तु दुर्जरम् ।।
तस्मात्कवोष्णं भुञ्जीत विषमासनवर्जितः ॥ १८२ ।। __ अर्थ- अतिशय उष्ण अन्न भक्षण केले असतां तें बलाचा नाश करते.. अतिशय थंड अन्न भक्षण केले ६ असतां तें पचत नाही. ह्मणून अन्न किंचित् उष्ण असावें. आणि भोजन करतांना अवघडून बसू नये.
भोजन व जलपान ह्याविषयी विशेष नियम. तृषितस्तु न भुञ्जीत क्षुधितो न पिवेज्जलम् ॥
तृषितस्तु भवेगुल्मी क्षुधितस्तु जलोदरी ।। १८३ ॥ अर्थ- तहान लागल्या वेळी अन्न खाऊ नये. आणि भूक लागल्या वेळी पाणी पिऊ नये. कारण, जर तृषित मनुष्याने पाणी प्यावयाचे सोडून भोजन केले तर त्याला गुल्म नांवाचा रोग होतो [पोटांत गांठ होते.] आणि क्षुधित मनुष्याने अन्न भक्षण न करतां जर क्षुधेच्या शांतीकरितां नुसते जलप्राशन केले, तर त्याला जलोदर होतें.
अन्नभक्षणाचा क्रम. आदौ स्वादु स्निग्धं गुरु मध्ये लवणमाम्लमुपसेव्यम् ॥
veeneed
८८
.
Veeeeeee:

Page #387

Acharya Shri Kailassagarsur Gyanmandir
increeeeMAVAwtal
सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय सहावा. पानं ३३७. Receasovereservecomekeeeeeeeeeeeeeeeeeence
रूक्षं द्रवं च पश्चान्न च भुक्त्वा भक्षयत्किंचित् ॥ १८४ ।। अर्थ- भोजनांत प्रथम मधुर आणि स्निग्ध पदार्थ भक्षण करावेत. मध्ये जद, खारट आणि आंबट ६ पदार्थ भक्षण करावेत. आणि रूक्ष व पातळ असे पदार्थ शेवटीं भक्षण करावेत. भोजन झाल्यानंतर १ काही खाऊ नये.
भोजनान्तराय. अथान्तरायः ॥ प्राणघातेऽन्नबाष्पेण बन्ही संपत्पतङ्गके। दर्शने प्राणघा
नस्य शरीराणां परस्परम् ॥ १८५॥ कपर्दकेशचर्मास्थिमृतप्राणिकलेवरैः ॥ नखगोमयभस्मादिमिश्रितान्ने च दर्शिते ॥ १८६ ॥ उपद्रुते बिडालाद्यैः प्राणिनां दुर्वचःश्रुती ॥ शुनां श्रुते कलिध्वानै ग्रामघृष्टिध्वनौ श्रुते ॥ १८७ ॥ पीडारोदनतः श्वानग्रामदाहशिरश्च्छिदः ॥ (?) धाव्यागमरणप्राणिक्षयशब्दे श्रुते तथा ॥ १८८ ॥ नियमितानसम्भुक्ते प्राग्नुःखाद्रोदने स्वयम् ॥ विदशकायां क्षुते वान्तौ मूत्रोत्सर्गेऽन्यताडिते ॥ १८९ ।। आर्द्रचर्मास्थिमांसासक्यूयरक्तसुरामधौ ॥ दर्शने स्पर्शने शुष्कास्थिरोमविट्जचर्माण ॥१९०॥ ऋतुमती प्रसूता स्त्री मिथ्या
meetesexevodeo

Page #388

er
vemenerv
समसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय सहावा. पान ३३८. ParentinenemercentarvAviveryenewerenceedeceseretos
त्वमलिनाम्बरे ॥ माजारमूषकवानगोश्वाद्यवतिबालके ॥ १९१ ।। पिपीलिकादिजीवैर्वा वेष्टितानं मृतैश्च वा ॥ इदं मांसमिदं चेदृक्
संकल्पे वाऽशनं त्यजेत् ।। १९२ ।। ___ अर्थ- आतां भोजनांतील विघ्नं सांगतात- भोजन करतांना अन्नाच्या वाफेने एखाद्या प्राण्याचा घात झाला असतां; अग्नीवर पतंग झाप घालून मरण पावला असतां, जेवणान्यांचा एकमेकाला एकमे१कांचा स्पर्श झाला असता; कवडी, केश, चर्म, अस्थि, मेलेल्या प्राण्याने शरीर, नख, शेण आणि राख हे पदार्थ अन्नांत मिसळेले आपल्या दृष्टी पडले असता; मांजर वगैरे प्राण्यांनी उपद्रव केला असता; पानांतील अन्न ओढिले असतां प्राण्यांचे वाईट शब्द ऐकिले असता कुत्र्यांच्या भांडणाचा शब्द ऐकू आला असतां; गांवांतील हुकरांचा शब्द ऐकू आला असतां; दुःखामुळे कोणी रडत असतां; गांवांत आग र लागली असता; कोणाचा शिरच्छेद झालेला ऐकला असतां; एखादा प्राणी मेल्याचे ऐकिले असता,
आपण ज्याबद्दल नियम केला आहे (जें अन्न वर्ज केले आहे) ते भक्षण केले असतां; पूर्वी झालेल्या दुःखा-, मुळे आपल्याला रडे येऊ लागले असतां; आपल्याला शौचास होते की काय! अशी शंका आली असतांक शिंक आली असतां; वांति झाली असतां; मूत्र होऊ लागले असतां; दुसऱ्याने आपल्याला ताडन केलें। : असतां; ओले कातडे, हाडे, मांस, रक्त, पू, मद्य, मध हे पदार्थ दृष्टी पडले असतां; वाळलेलें हाड, Paveenwweeeeeeeeeeee eeeeeeeeewana
reveedeseeMeeneraveenew

Page #389

सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्यायसहावा. पान ३३९. १comewwereBAGenesenceAN ४ केश आणि चर्म ह्यांचा स्पर्श झाला असतां; आपण भोजन करीत असतानां आपली स्त्री ऋतुमती किंवा प्रसूत झाली असतां; मिथ्यात्वी मनुष्य व मलिन वस्त्र, तसेंच मांजर, उंदीर, श्वान, बैल अथवा गाय, घोडा, ज्याने व्रतें घेतली नाहीत असें पोर, ह्यांचा स्पर्श झाला असता; अन्नांत मुंग्या वगैरे जीव भरले आहेत? असें, किंवा ते प्राणी अन्नांत मलेले आहेत असे, आपल्या दृष्टी पडले असतां भोजनाचा त्याग करावा. तसेच अन्न पादून 'मांस असें असतें' अशी कल्पना मनांत आली असतां भोजनाचा त्याग करावा. झणजे ९ पुढे त्या वेळी भोजन करूं नये.
त्याज्य अन्न. अथ त्याज्यान्नम् ।। मद्यमांसमधून्युज्झेत्पश्चक्षीरफलानि च ॥
अष्टैतान् गृहिणां मूलगुणान् स्थूलवधाद्विदुः ।। १९३ ॥ ___ अर्थ- आतां त्याज्य अन्न कोणते? ते सांगतात-- मद्य, मांस, मध, पांच प्रकारच्या क्षीरवृक्षांची फलें ह्यांचा त्याग करणे ह्यास श्रावकांचे मूलगुण असें ह्मणतात. झणून ह्या पदार्थांचा त्याग श्रावकानें अवश्य करावा. असे केल्याने स्थूलवधापासून विरति होते.
फलभक्षणनिषेध. पिप्पलोदुम्बरप्लक्षवटपीलुफलान्यदन ॥ Sarvainencravauvanavancayo Deemedeo
Nerveerwe0000000

Page #390

सोमसनकृत नैवर्णिकाचार, अध्याय सहावा. पान ३४०.
हन्त्याद्रोणि त्रसान् शुष्कान्यपि स्वं रागयोगतः ।। १९४ ॥
2 ४ अर्थ-पिंपळ, उंबर, पिंपरी, वड आणि तोंडली ह्या वृक्षांची ओली फळे भक्षण केली असतां अनेक है १त्रसजीवांची हिंसा होते. तशीच वाळलेली फळे जरी भक्षण केली तरी त्या योगानेही अनेक त्रसजीवांचा नाश होतो. आणि हे पदार्थ प्रेमाने भक्षण केले असता आपलाही नाश होतो. झणजे पाप लागते.
मद्यपाननिषेध. पीते यत्र रसाजीवनिवहाः क्षिप्रं म्रियन्तेऽखिलाः कामक्रोधभयभ्रमप्रभृतयः सावद्यमुद्यन्ति च ॥ तन्मयं व्रतयन्न धूर्तिलपरास्कन्दीव यात्यापदं ।
तत्पायी पुनरेकपादिव दुराचारं चरन्मजलि ।। १९५ ।। 2 अर्थ-पद्य प्राशन केले असता त्यांतील अनंत त्रसजीव तत्काल मरतात. आणि प्राशन करणाऱ्याच्या ठिकाणी काम, क्रोध, भय, भ्रम वगैरे दोष उत्पन्न होतात. ह्मणून केव्हाही मद्य प्राशन करूं नये. त्याचा सर्वथा त्याग करावा. मद्याचा त्याग केला असतां धूर्तिल नांवाच्या चोराची जशी सर्व संकटें नष्ट झाली त्याप्रमाणे मद्यत्यागाचे व्रत करणान्याचीही सर्व संकटें नष्ट होतात. आणि त्याग न करतां जर मद्य प्राशन केले तर ज्याप्रमाणे एकपाद् नांवाचा यति अधोगतीस गेला, त्याप्रमाणे आपल्यासही अधोगतीस जाणे भाग पडेल. vanny navneorununununununundangan mo na anaune
ameram0000A0AUNUAGE

Page #391

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय सहावा.
Crea
enererer
आस्तामेतद्यदिह जननीं वल्लभां मन्यमाना । निन्द्यां चेष्टां विदधति जना निस्त्रपा पीतमद्याः ।। तमाधिक्यं पथि निपतिता यत्किरत्सारमेयात् । वक्त्रे मूत्रं मधुरमधुरं भाषमाणाः पिबन्ति ॥ १९६ ॥
अर्थ — मद्यपान करणारे लोक मद्याच्या धुंदींत आपल्या जननीला प्रिय स्त्री समजून तिच्याशीं अत्यंत निंद्य असा व्यवहार करतात ह्यांत मोठेसें आश्चर्य नाहीं. कारण, मद्यपान करून बेशद्ध होऊन कित्येक लोक रस्त्यावर पडतात; आणि वाटेने जाणारें कुतरें तोंडांत मुतलें असतां " अहाहा कितीतरी गोड दें " असें ह्मणून मिटक्या मारीत तें मूत्र प्राशन करतात ! अरेरे !! फार वाईट !!!
मांसनिषेधाचे प्रयोजन.
पान ३४१.
हिंस्रः स्वयं मृतस्यापि स्यादश्नन्वा स्पृशन् पलम् ॥
पक्कापका हि तत्पश्यो निगोतौघभृतः सदा ॥ १९७ ॥
अर्थ- आपोआप मेलेल्या जीवाचें मांस देखील खाल्लें असतां किंवा त्याला स्पर्श केला असतां हिंसा होते. कारण, मांस शिजलेलें असो किंवा कच्चें असो त्यांत निगोतजीव ( अत्यंत सूक्ष्म जीव ) अनंत आणि मांसाला नुसता स्पर्श जरी केला तथापि त्यांचा नाश होतो. मग ते जर चावून खाल्लें
असतात.

Page #392

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय सहावा. पान ३४२. NABArterner-MaveraMareanewrococonoundCRemeCR तर त्यांतील जीवांचा नाश होतो ह्यांत काय सांगावयाचे आहे!
मधुनिषेध. मधुकृतातघातोत्थं मध्वशुच्यपि बिन्दुशः ।।
खादन बध्नात्यघं सप्तग्रामदाहांहसोऽधिकम् ॥ १०८॥ ___ अर्थ- मध काढून घेतांना अनेक जीवांचा नाश करावा लागतो. इतकेंही करून तो मिळविला तर तो माशांचा मल असल्याने अशुद्ध असातो. ह्मणून तो भक्षण करू नये. एका बिंदूइतकाच जर मध भक्षण : ६ केला तर त्यापासून सात गांचे जाळल्यामुळे जे पातक उत्पन्न होते- त्यापेक्षा अधिक पातक उत्पन्न होतें. १
नवनीतनिषेध. मधुवन्नवनीतं च मुश्चेत्तदपि भूयसः॥
द्विमुहूर्तात्परं शश्वत्संसृजन्त्यङ्गिराशयः ॥ १९९ ॥ अर्थ- लोणी हे देखील मधाप्रमाणेच त्याज्य आहे. कारण, ते काढल्यापासून दोन मुहूर्तानी ( चार घटकांनी) त्यांत अनंत जीव निश्चयाने उत्पन्न होतात. ह्मणून लोणी काढल्यापासून चार घटकांच्या आंत पाहिजे तर खावें. पुढें खाऊ नये. anveeramenewwerwwwwwweeeeeeeeeeeeranevowerest
HaviVVVV७७०७UOVE

Page #393

सोमसेनकृत लैवर्णिकाचार, अध्याय सहावा. पान ३४३.
Moveeneteeneeeeeeeeein
रात्री भोजन व जलपान निषेध. रात्रिजीववधापायभूयस्त्वात्सबदुत्सृजेत् ॥
रात्रौ भुक्तिं तथा युञ्ज्यान्न पानीयमगालितम् ॥ २०॥ ६ अर्थ-"तसेंच रात्रीच्या वेळी जीवहिंसा अधिक होण्याचा अवश्य संभव असल्याने रात्री भोजन करण्याचंहीं अगदी सोडून द्यावे. आणि पाण्यांत अनेक जीव असतात ह्मणून ते गाळल्यावांचून केव्हाही पिऊ नये.
प्रात:काली आणि सायंकाली भोजननिषेध. मुहर्तेऽन्त्ये तथाऽऽद्येऽन्हो वल्भाऽनस्तमिताशिनः।।
गदच्छिदेऽप्याम्रघृताधुपयोगश्च दुष्यति ।। २०१॥ ___ अर्थ-मूर्यास्त होण्याच्या पूर्वी भोजन करणाऱ्याने दिवसाच्या शेवटच्या दोन घटिकेंत आणि प्रातःकालच्या आरंभीच्या दोन घटिकेंत भोजन केले असतां दोषी होतो. इतकेच नव्हें. तर औषधाकरिता ह्मणून आंबे, तूप, वगैरे पदार्थ जरी त्यावेळी सेवन केले तथापि तो दोषी होतो.
रात्री भोजननिषेध. अहिंसावतरक्षार्थ मूलव्रतविशुद्धये ॥ नक्तं भुक्तिं चतुर्धाऽपि सदा धीरस्त्रिधा त्यजेत् ॥ २०२॥

Page #394

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय सहावा.
पान ३४४.
NNNNNNNA
अर्थ - श्रावकानें अहिंसाव्रताच्या रक्षणाकरितां आणि श्रावकाचे मूलगुण शुद्ध होण्याकरितां चारी है प्रकारचा आहार मन, वाणी आणि काय ह्या तीहींच्या योगानें करूं नये. ह्मणजे रात्री जेवण्याचें मनांत ? आणूं नये. ' रात्री जेवणार' असें बालूं नये. आणि शरीराची त्या प्रकारची क्रिया करूं नये.
रात्रिभोजननिषेधा चेंकारण.
जलोदरादिकृद्यूकाद्यङ्गमप्रेक्ष्यजन्तुकम् ॥
प्रेताद्युच्छिष्टमुत्सृष्टमप्यश्नन्निश्यहो सुखी ॥ २०३ ॥
अर्थ — रात्रींच्या वेळीं हें अन्न जलोदर वगैरे रोग उत्पन्न करणाऱ्या उवा वगैरे जीवांनीं भरलेलें असतें. त्यांतील सूक्ष्मजीव दिसत नाहींत. तें अन्न मेलेल्या सूक्ष्मजीवांनीं उष्ठे केलेलें असतें. आणि त्यांत त्या जीवांनीं मलोत्सर्ग केलेला असतो. असे असूनही तें अन्न रात्रीं खाऊन लोक आपल्याला सुखी समजतात ! हें मोठें आश्चर्य आहे.
जल गाळणें.
मुहूर्तयुग्मोर्ध्वमगालनं वा दुर्वाससा गालनमम्बुनो वा ॥
अन्यत्र वा गालितशेषितस्य न्यासो निपातेऽस्य न तद्वतेऽच्र्यः ॥ २०४॥ अर्थ -- गाळलेले पाणी दोन मुहूर्तानंतर (च्यार घटकांनंतर) पुनः न गाळतां प्यालें असतां व्रतभंग

Page #395

wwcom
सोमसेनकृत नैवर्णिकाचार, अध्याय सहावा, पान ३४५. Reserveeneteenemeneeeeeeeeeeeeeeeeewed १ होतो. पाणी वाईट वस्त्राने गाळून प्यालें असतां व्रतभंग होतो. दुसरीकडे ठेवलेले गाळून उरलेले पाणी गाळलेल्या पाण्यात पडले आणि ते पाणी प्यालें असतां व्रताचा भंग होतो.
मद्यव्रताचे अतीचार. सन्धानकं त्यजेत्सर्व दधि तकं ह्यहोषितम् ॥
काजिकं पुष्पितमिति मद्यव्रतमलोऽन्यथा ॥ २०५॥ ___ अर्थ-मद्यत्यागाचे व्रत ज्याने केले आहे त्याने सर्वप्रकारचे आंवलेले पदार्थ वर्ज करावेत. ९ तसेच दोन दिवसांचे शिळे दही, ताक आणि बिघडलेली कांजी हे पदार्थ वर्ज करावेत. तसे न केल्यास मद्यत्यागवताचा भंग होतो.
___ मांसव्रताचे अताचार. चर्मस्थमम्भः स्नेहश्च हिंग्वसंहृतचर्न च॥
सर्व च भोज्यमप्यन्नं ( ? ) दोषः स्यादामिषव्रते ।। २०६॥ अर्थ---- चामड्याच्या बुदल्यांत असलेले पाणी किंवा तेल; ज्यांतील कातडे शोधून काढलेले नाही असा, हिंग आणि कातड्याचा संबंध असलेले सर्व भक्ष्य पदार्थ मांसत्यागाचे व्रत केलल्याने भक्षण केले असता त्या व्रतांत दोष उत्पन्न होतो.

Page #396

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय सहावा. पान ३४६.
CVVVre
मधुव्रताचे अतीचार.
प्रायः पुष्पाणि नाश्नीयान्मधुत्रतविशुद्धये ॥ बस्त्यादिष्वपि मध्वादिप्रयोगं नार्हति व्रती ॥ २०७ ॥
अर्थ - मधुत्यागत्रत केलेल्या श्रावकानें त्या व्रताच्या शुद्धतेकरितां कोणतींही फुलें भक्षण करूं नयेत. इतकेंच नव्हें तर वस्तिप्रयोगांत देखील मधाचा उपयोग करूं नये. [ रेचानें कोठा साफ होण्याकरितां पश्चि मद्वारानें यंत्राच्या साहाय्यानें जीं औषधे घालतात त्यास बस्ति असें नांव आहे. ] पंचोदुबरव्रताचे अतीचार. सर्व फलमविज्ञातं वार्ताकाद्यविदारितम् ॥
तद्वहलादिसिम्बीच खादेन्नोदुम्बरव्रती ॥ २०८ ॥
अर्थ — पंचोदुंबरांचे भक्षण ज्यानें वर्ज्य केलें आहे त्यानें आपल्याला माहिती खाऊं नये. तसेंच डोरली वांगी वगैरे पदार्थही फोडून पाहिल्याशिवाय खाऊं नयेत. पाहिल्याशिवाय खाऊं नये. कारण, त्यांत सूक्ष्म जंतु असण्याचा संभव आहे. आणखी वर्ज्य पदार्थ. अनन्तकायाः सर्वेऽपि सदा या दयापरैः ॥
नसलेलें कोणतेंच फल कोणतीही शेंग फोडून

Page #397

.
ever
सोमसेनकृत जैवर्णिकाचार, अध्यायसहावा. पान ३४७. १worceOAGARWeerenceNAVARoccaveeeee
यद्यकमपितं हन्तुं प्रवृत्तो हन्त्यनन्तकान् ॥ २०९॥ है अर्थ- दयालु श्रावकाने अनंतकाय असे कोणतेही पदार्थ केव्हांच खाऊ नयेत. कारण, त्यांत एकाची ! हिंसा करण्याचे मनांत आणिलें असतां अनंत जीवांची हिंसा होते.
नालीसूरणकालिङ्गद्रोणपुष्पादि वर्जयेत् ।।
आजन्म तदभुजामल्पफल घातश्च भूयसाम् ॥ २१० ॥ अर्थ-नाली (?) सूरण, कलंगडे वगैरे पदार्थ खाऊ नयेत. कारण, हे पदार्थ जन्मभर जरी खाल्ले तरी त्यांपासून फल थोडेच होते. परंतु त्यांत नाश मात्र अनंतजीवांचा होतो.
आमगोरससम्पृक्तं द्विदलं प्रायशो नवम् ॥
वर्षास्वदलितं चात्र पत्रशाकं च वर्जयेत् ॥ २११॥ - अर्थ- कच्चे दूध किंवा त्यांत मिसळलेला पदार्थ, हरभरे, वाटाणे वगैरे द्विदल धान्ये खाऊ नयेत. पर्ज-, न्यकालांत तर ह्या धान्यांची डाळ केल्यावांचून मुळीच खाऊ नये. तसेच पालाभाजीहि भक्षण करूं नये.
भोजनकाली मौनविधि. रक्षार्थमभिमानस्य ज्ञानस्य विनयो भवेत् ॥
तस्मान्मौनेन भोक्तव्यं नायं हस्तादिसञ्ज्ञया ।। २१२ ॥ FrowavraavavasavanmaAANAVAawaSavavaanaamarMVANA
0000000wMBIN00

Page #398

सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय सहाका. . : पान १४८ है अर्थ- भोजन करतांना मौन असावे. त्या योगाने आपल्या अभिमानाचे रक्षण होते. आणि दुसयाला शिक्षण दिल्यासारखे होते. तसेच आपल्याला पाहिजे असलेला पदार्थ हाताने खूण करून मागू नये.१
भोजनप्रमाण. आपूर्णमुदरं भुजेच्छङ्कालजाविवर्जितः॥
अतिक्रमो न कर्तव्य आहारे धनसञ्चये ॥ २१३ ।। अर्थ-- भोजनाच्या वेळी कोणत्याही प्रकारची शंका व लज्जा न धरतां पोटभरेपर्यंत भोजन करावें. ९ भोजन आणि द्रव्यसंचय ह्यांत जास्ती हव्यास करूं नये.
भोजनोत्तरक्रिया. ततोऽनपाचनार्थ च शीतलं तु पिबेजलम् ॥
मुख जलेन संशोध्य हस्तौ प्रक्षालयत्ततः ।। २१४ ॥ अर्थ- त्यानंतर अन्नाचे पचन होण्याकरितां थंड पाणी प्यावे. नंतर पाण्याने तोंड धुवून हात धुवावेत.
ततोऽङ्गणे पुनर्गत्वा शलाकादन्तघर्षणम् ॥
कृत्वा जलेन हस्तौच पादौ प्रक्षालयेच्छुचिः ।। २१५ ॥ , अर्थ- मग अंगणांत जाऊन, दात घासण्याच्या काड्यांनी दांत घांमून, पाण्याने हात, पाय वगैरे।

Page #399

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय सहावा. पान ३४९.
४ धुवावेत आणि शुद्ध व्हावें.
निषिद्धभोजन. अथ निषिद्धभोजनं ॥ ब्रह्मोदने तथा चौले सीमन्ते प्रथमार्तवे ।।
मासिके च तथा कृच्छ्रे नैव भोजनमाचरेत् ।। २१६ ॥ ३ अर्थ- आता निषिद्ध भोजन कोणते ? ते सांगतात- बलीचे अन्न, चौल, सीमंत, गर्भाधान, मासिकश्राद्ध आणि अस्थि रक्त वगैरे पडलेली जागा यांत भोजन निषिद्ध होय.
गणान्नं गणिकान्नं च शूलिकान्नमधर्मिणः ॥
यत्यन्नं चैव शूद्रानं नाश्नीयाद्गृहिसत्तमः ॥ २१७ ॥ अर्थ- समुदायाचे अन्न (चार मंडळींनी पट्टी घालून केलेले अन्न ) वेश्येचें अन्न, धर्माचरण न करणायाचे अन्न, यतीचे अन्न आणि शूद्राचे अन्न गृहस्थाने भक्षण करूं नये.
एकादशे पक्षश्राडे सपिण्डप्रेतकर्मसु ॥
प्रायश्चित्ते न भुज्जीत भुक्तश्चेत्सञ्जपेज्जपम् ।। २१८ ॥ ___ अर्थ- मृत मनुष्याच्या अकराव्या दिवशी, पक्षश्राद्धांत, सपिंडी वगैरे प्रेतकात आणि प्रायश्चित्तांत
भोजन करू नये. आणि जर केले तर जप करावा. Famaneneneramewomenesenteencaenewhenomenasment
IPURWNow
AVM

Page #400

सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय सहावा, पान ३५०.
भोजन करीत असता त्यागाचा प्रसंग, एकपंक्त्युपविष्टानां धर्मिणां सहभोजने ॥
योकोऽपि त्यजेत्पात्रं शेषैरन्नं न भुज्यते ॥ २१९ ॥ अर्थ-- एका पंक्तीत बसलेल्या आपल्या सधर्मी लोकांचे भोजन चालले असता जर एखादा पात्र सोडून ९ उठेल, तर, बाकीच्या लोकांनी भोजन करू नये.
सर्वांच्या अगोदर न उठणे. भुञ्जानेषु च सर्वेषु योऽग्रे पात्रं विमुश्चति ।।
स मूढः पापतां भुंजेत्सर्वेभ्यो हास्यतां व्रजेत् ॥ २२० ॥ अर्थ- तसेंच सगळे लोक भोजन करीत असतां जर एखादा मनुष्य मध्येच पानावरून उठला; तर तो सर्वलोकांत पाणा ठरतो आणि उपाहासास्पद होतो..
पंक्तिदोषनिरास. अग्निना भस्मना चैव दर्भेण मलिलेन च ॥
अन्तरे द्वारदेशे तु पंक्तिदोषो न विद्यते ॥ २२१ ।। " अर्थ- अग्नि, राख, दर्भ किंवा पाणी ह्यांच्या योगानें-पंक्तीत शिरण्याच्या दारांत-व्यवधान केलें । Howe
verawwwwwveeneracasveeraneewwwsaween

Page #401

Acharya Shri Kailassagarsuni Cyanmandir
सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय सहावा. पान ३५१.
ह्मणजे पंक्तीचा दोष नाही.
भोजनकाली एकमेकास स्पर्श झाला असता. एकपंक्त्युपविष्टानामन्योऽन्यं स्पृश्यते यदि ॥
भुक्त्वा चान्नं विशङ्कः सन्नष्टोत्तरशतं जपेत् ॥ २२२ ॥ १ अर्थ- एका पंक्तीत बसलेल्या लोकांचा जर एकमेकाला स्पर्श झाला तर वाढलेले अन्न निःशंकपणे ९ भक्षण करावें. आणि भोजन झाल्यावर एकशेहे आठ वेळा जप करावा.
मित्रादिकाकरितां अन्नत्याग. पूर्व किञ्चित्समुध्दृत्य स्थाल्या अन्नादिकं परम् ॥
मित्राद्यर्थ स्वयं शेषमश्नीयादित्ययं क्रमः ।। २२३ ॥ __ अर्थ- आपण भोजनाकरितां पानावर अन्न वाढून घेण्याच्या पूर्वी आपल्या मित्राकरितां वगैरे अशा बुद्धीने योडेसें अन्न काढून ठेवावे. आणि राहिलेले अन्न घेऊन भोजनास बसावें. असा क्रम शास्त्रांत सांगितला आहे."
भोजनपात्र रिक्त न ठेवणे. भुक्त्वा पीत्वा तु तत्पात्रं रिक्तं त्यजति यो नरः॥ स नरः क्षुत्पिपासातों भवेज्जन्मनि जन्मनि ॥२२४ ।।

Page #402

inenewsVAAVANAVANA
सोमसेनकृत वणिकाचार, अध्याय सहावा. पान ३५२. weareeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeen १ अर्थ- भोजन संपतांना भोजनाच्या पात्रांत थोडेसें अन्न शिल्लक राखून ठेवावे. तसेच पाणी है पिण्याच्या भांड्यांतही थोडेसे पाणी राखून ठेवावे. असे न करता जर ती दोनी पात्रे रिकामी टाकली तर है तसे करणारा मनुष्य प्रत्येक जन्मांत क्षुधा आणि तृषा ह्यांनी पीडित होतो.
चूळ भरतांना जलपान विधि. अर्द्ध भवति गण्डूषमधं त्यजति वै भुवि ।।
शरीरे तस्य रोगाणां वृद्धि व प्रजायते ॥ २२५ ।। अर्थ- तसेंच चूळ भरण्याकरितां तोंडात घेतलेले पाणी अर्धे पिऊन अर्धे जमिनीवर टाकावे. असें । करणाऱ्या मनुष्यांच्या शरीरांत रोगाची वृध्दि होत नाही.
भोजनाच्या शेवटी आचमन केल्यावांचून उटले असतां. यद्युत्तिष्ठेदनाचम्य भुक्तवानासनाही॥
सद्यः स्लानं प्रकुर्वीत नान्यथाऽशुचितां ब्रजेत् ।। २२६ ॥ अर्थ- भोजन केलेला मनुष्य जर आचमन न करतां त्या आसनावरून उठेल तर त्याने स्नान केले पाहिजे; त्यावांचून तो शुद्ध होत नाही. ह्मणून भोजन झाल्यावर आचमन अवश्य केले पाहिजे.
भोजनोत्तर वस्त्रत्याग व तांबूलग्रहण. .

Page #403

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय सहावा.
avviene renes
पान ३५३.
भुक्तिवस्त्रं परित्यज्य धारयेदन्यदम्बरम् ॥ पूगताम्बूलपर्णानि गृहीयान्मुखशुद्धये ॥ २२७ ॥
अर्थ — जें वस्त्र नेसून आपण भोजन केलेले असेल तें वस्त्र टाकून दुसरें वस्त्र नेसावें. नंतर मुखाच्या शुद्धीकरितां तांबूल भक्षण करावें.
ताम्बूलचर्वणं कुर्यात्सदा भुक्त्यन्त आदरात् ॥
अभ्यत्रे चैव मांगल्ये रात्रावपि न दुष्यति ॥ २२८ ॥
अर्थ - भोजनानंतर तांबूल भक्षण प्रेमानें करावें. अंगाला तेल लावून स्नान केलें असतां आणि मंगलकृत्यांत रात्रीं तांबूल भक्षण केलें तरी दोष नाहीं.
तांबूलविधि.
प्रातःकाले फलाधिक्यं चूर्णाधिक्यं तु मध्यमे ॥
पर्णाधिक्यं भवेद्रात्रौ लक्ष्मीवान् स नरो भवेत् ।। २२९ ।।
अर्थ - प्रातःकालीं तांबूल भक्षण करणें झाल्यास त्यांत सुपारी अधिक घालावी. दोनप्रहरीं चुना अधिक असावा. आणि रात्री पानें अधिक असावीत. ह्याप्रमाणें जो तांबूल भक्षण करतो तो संपत्तिमान् होतो.
पर्णमूले भवेव्याधिः पर्णाग्रे पापसम्भवः ॥

Page #404

सीमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय सहावा. "पान ३५४.
ANANPU000
चूर्णपणे हरत्यायुः शिरा बुद्धि विनाशयेत् ॥ २३० ॥ है अर्थ- पानांचें देंठ भक्षण केले असतां रोग उत्पन्न होतो. पानाचा शेंडा भक्षण केला असतां पाप है
लागते. पान चुरून भक्षण केले असतां आयुष्याचा नाश होतो. आणि शिरा भक्षण केल्या असतां । ६ बुद्धीचा नाश होतो.
मूलमग्रं परित्यज्य शिराचैव परित्यजेत् ॥
सचूर्ण भक्षयेत्पर्णमायुःश्रीकीर्तिकारणम् ॥ २३१ ॥ ___ अर्थ- ह्मणून पानाचे देंठ, शेंदा आणि शिरा काढून टाकून, चुना लावून पान खावे. त्या योगाने आयुष्य, संपत्ति आणि कीर्ति यांची वृद्धि होते.
तांबलावांचन पूगफलाचा निषेध. आनिधाय मुखे पर्ण पूर्ण स्वादति यो नरः॥
सप्तजन्म दरिद्रः स्यादन्ते नैव स्मरेज्जिनम् ॥ २३२।। __ अर्थ- तोंडांत पान घातल्यावांचून जो सुपारी खातो, तो सातजन्मपर्यंत दरिद्री होतो. आणि अंतकाली त्याला जिनाचे स्मरण होत नाही.
तांबूलदलांचे परिमाण.
eeeeeeeeeeeeer

Page #405

सोमसेनकृते त्रैवर्णिकाचार, अध्याय सहावा. पान ३५५.
AA MATA
पञ्च सप्ताष्ट पर्णानि दश द्वादश वाऽपि च ।
दद्यात्स्वयं च गृह्णीयादिति कैश्चिदुदाहृतम् ॥ २३३ ॥
अर्थ - पांच, सात, आठ, दहा, किंवा बारा पार्ने आपण भक्षण करावीत; आणि दुसऱ्यासही तित कींच द्यावीत, असें कित्येक आचार्यांनीं सांगितलें आहे.
तांबूल रस सेवन.
प्रथमः कुरुते व्याधिं द्वितीयः श्लेष्मकारकः ॥
तृतीयों रोगनाशाय रसस्ताम्बूलजो मतः ॥ २३४ ॥
अर्थ- - तांबुलाचा जो पहिल्यानें रस येतो तो रोगकारक आहे. दुसऱ्याने येणारा रस कफकारक आहे. आणि तिसन्या वेळी येणारा रस रोगनाशक आहे. असें सांगितले आहे.
निषिद्धतांबूल.
तर्जन्या चूर्णमादाय ताम्बूलं न तु भक्षयेत् ॥
मध्यमाङ्गुल्यङ्गुष्ठाभ्यां खादयेच्चूर्णलोहितम् ।। २३५ ।।
अर्थ — तर्जनीनें चुना लावून पान खाऊं नये. मधले बोट किंवा अंगठा झांनीं चुना लावून पान खावें.
तांबुलाचं त्रयोदशगुण

Page #406

-
सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय सहावा,
पान ३५६.
ताम्बूलं कटु तीक्ष्णमुष्णमधुरं क्षारं कषायान्वितं । वातनं कफनाशनं कृमिहरं दुर्गन्धिनिर्णाशनम् ॥
वक्त्रस्याभरणं विशुद्धिजननं कामाग्निसन्दीपनं ।
NAANNAAN
ताम्बूलस्य सखे त्रयोदश गुणाः स्वर्गेऽपि ते दुर्लभाः ।। २३६ ||
अर्थ
तांबूलांत तिखट, तीक्ष्ण, उष्ण, मधुर, खारट आणि तुरट असे सहा प्रकारचे रस असतात. तो वायु आणि कफ ह्यांचा नाश करणारा असून कृमिरोगाचा नाश करणारा आहे. तो मुखाला सुशोभित करून शुद्ध करतो व कामानीचें मदीपन करतो. याप्रमाणें तांबूलांत हे तेरा गुण आहेत. ते गुण स्वfast दुर्लभ आहेत.
तांबूलनिषेध. मृताशौचगते श्राद्धे मातापितृमृतेऽहनि ॥
उपवासे च ताम्बूलं दिवा रात्रौ च वर्जयेत् ॥ २३७ ॥
अर्थ – मृताशौच प्राप्त झालें असतां, आईबापांच्या श्राद्धाच्या दिवशीं आणि उपवासाच्या दिवशीं दिवसां आणि रात्रीं तांबूल भक्षण करूं नये.
पात्रदाने जिनाचयामेकभक्तव्रतेऽपि वा ॥
Bai

Page #407

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय सहावा. पान ३५७. Feeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeee
पारणादिवसे शुद्ध भुक्तरादौ विवर्जयेत् ॥ २३८॥ है अर्थ- सत्पात्राला दान करावयाचे असतां, जिनांची पूजा करावयाची असतां, एकभुक्तिव्रत केले १ असतां आणि पारणेच्या दिवशी भोजनाच्या पूर्वी तांबूल भक्षण करूं नये.
तांबूलांतील पदार्थ. एलालवंगकर्पूरसुगन्धान्यसुवस्तुकम् ॥
भक्षयेत्सह पर्णैश्च तथा वा मुखशुद्धये ।। २३९ ।। __ अर्थ-वेलदोडे, लवंगा, कापूर आणि दुसरे सुगंध पदार्थ पानाबरोबर खावेत. किंवा मुखशुदीकरिता १ नुसते खावेत.
___ तांबूळभक्षणोत्तरक्रिया. अथ मध्याह्नशयनम् ॥ शनैः शनैस्ततो गत्वा चाष्टोत्तरशतं पदान् ॥
उपविश्य घटीयुग्मं स्वपेद्वा वामभागतः ॥ २४०॥ __ अर्थ- आतां भोजनोत्तर शयनासंबंधाने सांगतात- तांबूल भक्षण केल्यावर हळुहल् एकोहे आठ पावलें। चालून जाऊन एकांतस्थली दोन घटका बसावें; अथवा डाव्या अंगावर शयन करावें.
दिवा अधिकनिद्रानिषेध.

Page #408

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय सहावा. पान ३५८. ४४.weedoeweeeeeeeeeeeeeeeee
न स्वपेद्दिवसे भूरि रोगस्योत्पत्तिकारणम् ॥
कार्याणां च विनाशः स्यादङ्गशैथिल्यमत्र च ॥ २४१ ।। ३ भर्य-दिवसां फार वेळ निजू नये. कारण, दिवसां फार वेळ निजल्याने रोग जडतो, आपली कामें है रहातात, आणि अंग गळल्यासारखे होते.
अधिक निद्रादिकांचे फल. अत्यम्बुपानाद्विषमाशनाच्च । दिवाशयाज्जागरणाच राम्रो ।
निरोधनान्मूत्रपुरीषयोश्च । षभिः प्रकारैः प्रभवन्ति रोगाः ॥ २४२ ।। __ अर्थ-- फार पाणी पिणे, वाईट बन्न खाणे, दिवसा निजणे, रात्री जागरण करणे, आणि मूत्र व मल यांना दाबून धरणे हा सहा कारणांनी रोग उत्पन्न होतात.
वामकुक्षीवर शयनाची आवश्यकता. भुक्तोपविशतस्तुन्दं बलमुत्तानशायिनः ॥
आयुवोमकटिस्थस्य मृत्युर्घावति धावतः ॥ २४३ ।। 1 अर्थ- भोजन करून बसले असतां पोट मोठे होते. उत्ताणें निजले असतां बल वाढते. डाव्या कुशीवर निजले असतां आयुष्य वाढते. आणि पळाले असतां मृत्यु धांवत येतो.

Page #409

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय सहावा. पान ३५९. even४४emeerencemeterneteeeeeeeeeCamercence
अध्यायांतील विषय. चैत्यस्थानगमागमौ जिनमते प्रीतिश्च पात्रे रुचि-। राहारादिसुदानदत्तिकथनं भुक्तिश्च शय्याऽऽसनम् ॥ योग्ययोग्यसुवस्तुभक्ष्यकथनं श्रीसोमसेनेन वै ।
सम्प्रोक्ता बहुधा जिनेन्द्रवचनाद्धर्मप्रदाः सत्क्रियाः ॥ २४४॥ ___ अर्थ-जिनमंदिरांत जाणे आणि तेथून परत येणे, जिनांनी सांगितलेल्या मतावर श्रद्धा ठेवणे, सत्पात्राविषयी प्रेम करणे, त्याला आहारादिकांचे दान करणे, भोजनविधि, भोजनोत्तर शयन, आसनविधि, भोजनांत भक्षणाला योग्य वस्तु कोणत्या व अयोग्य वस्तु कोणत्या श्वाचे कथन, इतक्या गोष्टी या अध्यायांत श्रीसोमसेन आचार्यांनी सांगितल्या आहेत. ह्या सर्वक्रिया जिनरचनावरून सांगितल्या असल्याने त्या पुण्यप्रद आहेत.
धार्मिकप्रशंसा. ये कुर्वन्ति नरोत्तमाः सुरुचिभिर्दानं जिनेन्द्रार्चनं । तत्वातत्त्वविचारणां जिनपतेः शास्त्राब्धितः सम्भवाम् ।।
धन्यास्ते पुरुषाः सुमार्गजनका मोक्षस्य चाराधका.।। SesameaaneemwearancaaNaaaaaaaaaaantaene
Beteer
MANAVARANAS

Page #410

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय सहावा. पान ३६०. feercentrievarveewwwveerencesemamaaaamereceivies
भोक्तारो गुणसम्पदा त्रिभुवनस्तुत्याः परं धार्मिकाः॥२४५॥ अर्थ- जे पुरुष दान, जिनपूजा ह्या क्रिया भक्तीने करतात, आणि श्रीजिनेंद्रांनी सांगितलेल्या । शास्त्रसमुद्रापासून उत्पन्न झालेल्या खऱ्या खोट्याचा विचार करतात, ते पुरुष धन्य होत. सन्मार्गाचे प्रवर्तक तेच होत. आणि मोक्षाची आराधना करणारे, सद्गुणाचे भोक्ते, त्रिभुवनांत स्तुत्य आणि परमधार्मिक तरी तेच पुरुष होत.
इति श्रीधर्मरसिकशास्त्रे त्रिवर्णाचारकथने भट्टारकश्रीसोमसेनविरचिते जिनचैत्यालयगमनादिभोजनान्तक्रियाप्रतिपादकः षष्ठोऽध्यायः
॥ समाप्तः॥
MANcenternete
meeraveeeeeeeeeee

Page #411

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय सातवा. पान ३६१.
श्रीवीतरागाय नमः
॥ सप्तमोऽध्यायः ॥
मंगलाचरण.
नमः श्रीवर्द्धमानाय सर्वदोषापहारिणे ॥
जीवाजीवादितत्त्वानां विश्वज्ञानं सुविभ्रते ॥ १ ॥
अर्थ — जीवाजीवादितत्त्वांचें सर्व ज्ञान ज्याला आहे अशा व सर्वदोषांचा नाश करणाऱ्या श्रीबर्द्धमानस्वामीला मी नमस्कार करतों.
सकलवस्तुविकासदिवाकरं । भुवि भवार्णवतारणनौसमम् ॥
सुरनरप्रमुखैरुपसेवितं । सुनसेनमुनिं प्रणमाम्यहम् ॥ २ ॥
अर्थ
- जगांतील संपूर्ण वस्तूंचें प्रकाशन करणारा सूर्यच की काय ! असा आणि या भूमीवर संसारसमुद्रांतून तरून जाण्यास नौकेसारखा व देव, यें बगैरे ज्याची सेवा करीत आहेत असा जो श्रीजिनसेनमुनि त्याला मी नमस्कार करतो.

Page #412

Seeeeeeeeeeeeeeen
सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय सातवा. पान ३६२. Recenternooveeeeeeeeeeeeeeeeeeeeee
द्रव्यसंपादनविधि. धर्मकृत्यं समाराध्य सद्व्यं साधयेत्सतः ॥
बिना द्रव्यं कुतः पुण्यं पूजा दानं जपस्तपः॥ ३ ॥ __ अर्थ-- पूर्वीच्या अध्यायांत सांगितल्याप्रमाणे धर्मकृत्य आटोपल्यावर द्रव्य मिळविण्याचा उद्योग करावा. कारण, द्रव्य असल्यावांचून पूजा, दान, जप, तप वगैरे पुण्यक, कशी होतील?
त्रिवर्गसंसाधनमन्तरण । पशोरिवायुर्विफलं नरस्य ॥
तत्रापि धर्म प्रवरं वदन्ति । न तं विना यद्भवतोऽर्थकामौ ॥ ४ ॥ अर्थ- धर्म, अर्थ आणि काम ह्या तीन पुरुषार्थांचे साधन केल्यावांचून मनुष्याने रहाणे झणजे पशूप-5 माणे आपले आयुष्य व्यर्थ घालविणे होय. मनुष्याने वरील तीन पुरुषार्थ अवश्य साध्य करून घेतले पाहिजेत. त्या पुरुषार्थात धर्म हा मुख्य आहे. कारण, धर्मावांचून अर्थ आणि काम यांची प्राप्ति होत नाही.
स्त्रीकर्म, सम्मार्जन जलाकर्ष पेषणं कण्डनं तथा ।।
अग्निज्वालेति पञ्चैव कर्माणि गृहियोषिताम् ॥५॥ 8 अर्थ- घरांत स्वच्छता ठेवणे, पाणी आणणे, पीठ दळणे, कांडणे आणि पाक करणे ही पांच कामें! raneoveeneteenetweservAaminawaneaawaveeroenewsmovi
Seeeeeesaween

Page #413

गृहस्थ स्त्रियांचीं आहेत.
सोमसेन कृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय सातवा.
पान ३६३.
मार्जनपद्धति.
सूक्ष्मकोमलमार्जन्या पवस्त्रसमानया ॥
मार्जयेत्सदने भूमिं बाध्यन्तेऽतो न जन्तवः ॥ ६ ॥
अर्थ – रेशमाच्या वस्त्राप्रमाणें बारीक आणि मृदु अशा मार्जनीनें ( झाडणीनें ) घरांतील भूमी लोटून टाकावी. अशा प्रकारची झाडणी असली ह्मणजे सूक्ष्मजीवांना पीडा होत नाहीं.
धूलिक्षेप.
तत्रोत्थां धूलिमादाय छायायां प्रासुके स्थले ॥
सम्प्रसार्य क्षिपेद्यत्नात्करुणायै नितम्बिनी ॥ ७ ॥
अर्थ - घरांतील जो धुरळा निघेल तो घेऊन स्त्रियांनीं सदय मनानें सावलींत निर्जन्तुक जाग्यावर फार जपून पसरून टाकावा.
भूमि सारविणें. गोमयेन मृदा बाऽथ सद्योभूतेन वारिणा ॥ गेहिन्या लेपयेद्नेहं हस्तेनाङ्गिसुयत्नतः ॥ ८ ॥

Page #414

सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय सातवा. पान ३६४. Regaamereveceteacheemesecacassemenverteenter ___ भर्थ-नंतर स्त्रियांनी नुक्तंच पडलेल्या शेणानें, मातीने अथवा पाण्यानें घर सारवावें. ते हाताने सारवावें, आणि कोणत्याही जीवास पीडा न होण्याबद्दल खबरदारी घ्यावी.
गोवऱ्या लावणे. गोमयं स्थापयेत्सद्यो धर्मे चैव निधापयेत् ॥
उपलानि सुशुष्काणि निर्जन्तूनि सुसञ्चयेत् ॥९॥ अर्थ- मग शेणाच्या गोवऱ्या थापून, ज्यांवर पाणी पडलेले नाही असे दगड गोळा करून त्यांवर त्या ९गोवऱ्या उन्हांत घालाव्यात.
भांडी घासणे. चुल्युत्थभस्मना प्रातर्मर्दयेकांस्यभाजनम् ॥
पानं वा भोजनं कुर्यादिना भस्म न शोधितम् ॥१०॥ __ अर्थ-काशाची भांडी प्रातःकाली चुलीतीश राखेनें घासावीत. पाणी पिण्याची किंवा भोजनाची भांडी राखेनें घांसज्यावांचून शुद्ध होत नाहीत.
पाणी आणणे. गृहीत्वा जलकुम्भाँश्च शनैर्गच्छेजलाशयम् ।।

Page #415

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय सातवा.
पान ३६५.
DEADSTER
शोधितेन जलेमादौ कुम्भान प्रक्षालयेच्छुचेः ॥ ११ ॥
अर्थ - नंतर पाण्याच्या घागरी घेऊन हळूहळू जलाशयाकडे जावें. त्या ठिकाणीं शोधलेल्या पाण्यानेंशुद्ध होण्याकरितां प्रथम घागरी धुवाव्यात,
जलगालनवस्त्र.
षट्त्रिंशदक्गुलं लम्यं तावदेव च विस्तृतम् ॥
अच्छिद्रं सघनं वनं गृचले जलशुद्धये ॥ १२ ॥
अर्थ – छत्तीस अंगुल्लें लांब आणि तितकेंच रुंद असें जाड आणि छिद्र नसलेले वस्त्र पाणी शोधण्याकरितां घ्यावें.
त्याज्यवस्त्र.
त्रुदिलं पाटितं जीर्ण तुच्छं सूक्ष्मं खरन्ध्रकम् ॥
न ग्राह्यं गालनं स्त्रीभिर्जलजन्तुविशुद्धये ॥ १३ ॥
अर्थ - तुटलेलें, फाटलेलें, जुनें झालेलें, कसलें तरी असलेलें, बारीक असलेलें आणि मध्ये छिद्रे पडलेले वस्त्र स्त्रियांनी पाण्यांतील जंतु शोधण्यास घेऊं नये.
जलगालन विधि,

Page #416

सोमसेनकृत नैवर्णिकाचार, अध्याय सातवा. पान ३६६. Peeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeee
तेन वस्त्रेण कुम्भास्यं संच्छाद्य शोधयेज्जलम् ॥
शनैः शनैश्च धाराभिर्यथा नोल्लायेद्धटम् ॥ १४ ॥ अर्थ-- पूर्वी सांगितलेल्या वस्त्राने घागरीचे तोंड झांकून त्यावर पाण्याची धार-ज्या त-हेनें पाणी घागरीच्या तोंडावरून वाहून जाणार नाही, अशा त-हेनें हळूहळू सोडून पाणी शोधावें.
शेषजलत्याग. शेषं जलं तु तत्रैव तीर्थे निक्षेपयेत्पुनः॥
तीर्थादागत्य गेहे तु पुनः संशोधयेज्जलम् ॥१५॥ ___अर्थ- ह्यांप्रमाणे पाणी शोधीत असतां घागर भरून जे पाणी उरले असेल, तें पुनः त्या तीर्थातच टाकून द्यावे. मग घरी येऊन पुनः ते पाणी शोधावें.
घटीदये गते चापि पुनरेवं विशोधयेत् ॥ प्रातःकाले तु संशोध्य शेषं पूर्वजले क्षिपेत् ॥ १६ ॥ मुहूर्त गालितं तोयं प्रासुकं प्रहरद्वयम् ॥
उष्णोदकमहोरात्रमगालितमिवोच्यते ॥ १७ ॥ , अर्थ- पुढे दोन घटिका गेल्यावर पुनः ते पाणी शोधावें. ह्याप्रमाणे प्रातःकाली दुसऱ्या वेळी है
Neeraveenews
MAvan

Page #417

eeeeeeeevwerevedos
सोमसेनकृत बैवर्णिकाचार, अध्याय सातवा. पान ३६७. FRemerecaswacasadermeraaneeeeeeeeeeeaaaaaaaaveenecamew केल्यावर राहिलेले पाणी पूर्वीच्या पाण्यात टाकावे. ह्याप्रमाणे शोधलेले पाणी दोन घटकापर्यंत निर्जंतुक! असते. वेलदोडे, वाळा, गैरे पदार्थाचा वास लावलेले पाणी दोन प्रहरपर्यंत शुद्ध असते. आणि तापविलेले १ पाणी एक अहोरात्रपर्यंत निर्जतुक असते. त्याच्या पुढें तें न शोधल्यासारखें होतें.
जलसंस्कार. वासयेत्पाटलीपुष्पैर्मूलेरौसीरकैस्तथा ।
एलाकरिकाभ्यां तु चन्दनादिसुवस्तुना ॥ १८॥ ९ अर्थ-पाडळीची फुलें, वाळा, वेलदोडे, कापूर, चंदन वगैरे पदार्थांचा संस्कार त्या पाण्याला करावा. मणजे ह्यांचा वास लावावा.
जलबिंदूतील जीवांचे परिमाण. एकषिन्दूद्भवा जीवाः पारापतसमा यदि ॥
भूत्वा चरन्ति चेजम्बूद्वीपोऽपि पूर्यते च तैः॥ १९॥ अर्थ- पाणी शोधण्याचे कारण त्यांतील सर्व जंतु निघून जावेत एवढेच आहे. ते जंतु किती असतात असे जर ह्मणाल, तर त्याचे प्रमाण असें आहे की, पाण्याच्या एका थेंबांत असलेले जंतु जर पारव्या एवढे है मोठे होऊन हिंडूं लागतील, तर, त्यांच्या योगाने हे सारे जंबूद्वीप भरून जाईल. इतके जंतु पाण्याच्या SeasoernsrcenesamewomeneeeeeeeeMeerviewerseasesamereca
Maravaaheeswww

Page #418

सोमसेनकृत लैवर्णिकाचार, अध्याय सातवा. पान २६८. PeregreemesMeenemenonverMeremonesesecidenceeeeeeeer १एका थेंबांत असतात. ह्यावरून सर्व समजण्यासारखे आहे.
जलगालनाची आवश्यकता, तस्माचल्नः परः कार्यो धर्याय जलशोधने ॥
नूतनं सुदृहं वस्त्रं ग्राह्य धावकधार्मिणा ॥२०॥ १ अर्थ- पाणी न शोधल्याने अनंतानंत जंतूंचा नाश होतो, ह्मणून पाणी शोधण्याबद्दल फारच खबरदारी घेतली पाहिजे. श्रावकानें पाणी शोधण्यास में वस्त्र घ्यावयाचें तें नवें असून बळकट असें घ्यावे.
तुच्छवस्त्रनिंदा. पकूलमतिसूक्ष्मं बहुमूल्यं दृढं घनम् ॥
परिधत्ते स्वयं वस्त्रं जलार्थे तु दरिद्रता ॥ २१ ॥ अर्थ- पुष्कळ किमतीचें, बळकट, बारीक, भरीव सुताचें असें उंची वस्त्र आपण नेसावयास घेतो. आणि पाणी गाळण्यास मात्र तसलें वस्त्र मिळू नये; तेवढ्याकरितां दारिद्य यावे; हे अगदी वाईट!
पेषण ( दळणे). अथ पेषणं ॥ गोधूमादिसुधान्यानि संशोध्य शुचिभाजने ॥
नूतनानि पवित्राणि पेषयेज्जीवयत्नतः॥ २२॥
ReceHANGA

Page #419

veeeracrowaa/wecasianmasaamaesi
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय सातवा. पान १९९. Peendeememeneremerecrececreateerencreemencourserneecreapon १ अर्थ- आतां स्त्रियांच्या पेषणक्रियेबद्दल सांगतात- नवीं आणि पवित्र अशीं गईं वगैरे धान्ये शुद्ध अशा भांड्यांत निवडून घेऊन, ती आपल्या शक्तीच्या मानाने जोराने किंवा हद दळावीत.
त्याज्य धान्ये. घुणितं जीणितं धान्यं वर्णस्वादविपर्ययम् ॥
पेषयेत्कुट्टयेनैव भिक्षुभ्योऽपि न दीयते ॥ २३ ॥ १. अर्थ- आळ्या झालेले, जुनें, ज्याचा रंग बदलेला आहे असें, आणि ज्याचा वास वाईट येऊ लागला भाहे असें धान्य दळू नये आणि कांडूं नये. इतकेच नव्हे, तर तें धान्य भिक्षेलाही घालू नये.
किडे झालेले धान्य उन्हांत वगैरे न टाकणे. घुणितं कीटसंयुक्तं घर्मे मार्गेऽथवा जले ॥
धान्यं प्रसार्यते नैव जीवघातो भवेद्यतः ॥ २४ ॥ 2 अर्थ- आळ्या आणि किडे झालेले धान्य उन्हांत, रस्त्यावर किंवा पाण्यात टाकू नये. कारण त्या : ई.योगानेंच त्यांतील जीवांचा नाश होतो.
मान्यः पुष्कळ दिवस ठेवण्याचा निषेधा
बहदिमानि रक्ष्यन्ते मच धान्यानि संग्रहे। Lasarmeasoomemessantopicsswwwsaneiroienomenmmeromeast

Page #420

सोमसेनकृत लैवर्णिकाचार, अध्याय सातवा. पान ३७०.
BOTSREDS Deve
उत्पत्तिस्त्रसजीवानां यतः सब्जायते भुवि ॥ २५ ॥
अर्थ — धान्यें फार दिवस संग्रही ठेऊं नयेत. कारण, फार दिवस ठेविल्यामुळे धान्यांत त्रसजीवांची - उत्पत्ति होते.
तण्डुलेषु च चूर्णेषु द्विदलेषु च शीघ्रतः ॥
उत्पत्तिस्त्रसजीवानां तस्माद्वेगाद्व्ययो मतः ॥ २६ ॥
अर्थ — तांदुळ, पीठ आणि हरभरे वगैरे डाळीचीं धान्ये शांत त्रसजीवांची उत्पत्ति फारच जलद होते. झणून त्यांचा व्यय लवकर करावा.
पाककर्म.
अथाग्निः ॥ स्नात्वा जलेन वा शीर्ष हस्तौ संशोध्य मृत्स्नया ॥ परिधाय पटं धौतं प्रविशेत्स्त्रीर्महानसे ॥ २७ ॥
अर्थ — आतां स्त्रियांची पाकक्रिया सांगतात- स्नान करून, मस्तक आणि हात हे माती लावून स्वच्छ धुवून, आणि धुतलेलें वस्त्र नेसून, स्त्रीयांनीं सैंपाक करण्याच्या घरांत जावें.
चुल्ल्यां संशोध्य जीवादीन् पूर्वभस्म परित्यजेत् ॥ निर्जन्तूनि सुशुष्काणि चेन्धनानि समानयेत् ॥ २८ ॥

Page #421

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय सातवा. पान ३७१.
NNNNNNNNNNrerer
अग्निं सन्धुक्षयेच्चुल्ल्यां प्रक्षाल्य स्थालिकास्ततः ॥ स्वयं पाकविधिः कार्यो नानारससमन्वितः ॥ २९ ॥ घृतप पयःपाकं सूपोदनं सशर्करम् ॥
आपूपव्यञ्जनान्येव भाग्यस्येद्धं फलं विदुः ॥ ३० ॥
अर्थ - नंतर चुलींत कांहीं जीवजंतु वगैरे आहेत किंवा काय हें नीट पाहून, ज्यांत जीवजंतु नाहींत असे वाळलेले सर्पण आणून तींत घालावें. मग अग्नि पेटवून व स्वयंपाकाची भांडीं धुवून घेऊन, अनेक रसांनी युक्त असा पाक स्त्रीने स्वतः करावा. त्यांत आपल्याला जसें वैभव असेल, त्या मानानें तुपांत तळलेले पदार्थ, दुधांत शिजविलेले पदार्थ, वरण, भात, साखरेनें युक्त असे पदार्थ, अनरसे वगैरे पदार्थ, तिखट, लोणचीं वगैरे पदार्थ करावेत. असें पुष्कळ करणें हें भाग्याचें फल आहे.
स्त्रियांचा भोजनकाल.
आदौ सन्तर्प्य सत्पात्रं भर्तारं च सुतादिकम् ॥
गृहदेवश्च सन्तर्प्य ततः स्याद्भोजनं स्त्रियः ॥ ३१ ॥
अर्थ - पाक सिद्ध झाल्यावर प्रथम सत्पात्राला अन्नदान करून, नंतर पति, पुत्र वगैरेंना भोजन घालून, | गृहदेवतांना बलिदान करून नंतर स्त्रियांनीं भोजन करावें.

Page #422

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय सातवा. पान ३७२.
VANNsereren
इत्येवं पञ्च कर्माणि कथितानि सुयोषिताम् ॥ नराणां कर्म षष्ठं तु व्यापारः कथ्यतेऽधुना ॥ ३२ ॥
अर्थ – ह्याप्रमाणें साध्वी स्त्रियांचीं पांच कर्मे सांगितलीं. आतां पुरुषांचे सहावें कर्म (व्यापार) सांगतों.
ब्राह्मणाचा उद्योग.
ब्राह्मणः सरितं गत्वा वस्त्रं प्रक्षालयेत्ततः ॥ दर्भादि समिधो नीत्वा गृहे संस्थापयेत्ततः ॥ ३३ ॥ सदनं यजमानस्य गत्वा धर्मोपदेशनाम् ॥ तिथिवारं च नक्षत्रं कथयेद्ग्रहशुद्धये ॥ ३४ ॥ श्रीजिनगुणसम्पत्तिं श्रुतस्कधं द्विकावलिम् ॥ मुक्तावलिं तथाऽन्यं च व्रतोद्देशं समादिशेत् ॥ ३५ ॥ चतुर्दश्यष्टमी चाद्य प्रातर्वा व्रतवासरम् ॥ चान्द्रं बलं गृहाचारं कथयेज्जैनशासनात् ॥ ३६ ॥ कथां व्रतविधानस्य पुराणानि जिनेशिनाम् ॥ ग्रहहोमं गृहाचारं कथयेजिनशासनात् ॥ ३७ ॥ यजमानेन यद्दत्तं दानं धान्यं धनं तथा । गृह्णीयाद्धर्षभावेन बहुतृष्णाविवर्जितः ॥ ३८ ॥ आशीर्वादं ततो दद्याद्भक्तचित्तं न दूषयेत् ॥ गृहमागत्य पुत्रादीन् तोषयेन्मधुरोक्तितः ॥ ३९ ॥ गृहचिन्तां ततः कुर्याद्वत्रैर्धा

Page #423

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय सातबा. पान ३७१. p eecemetermeterewormerekeesereereemennecemersereerearmerserveres
न्यैश्च पूरयेत् ॥ गोधनैर्दधिदुग्धैश्च तृणकाष्ठश्च भूषणैः ॥४०॥ १ अर्थ- ब्राह्मणाने नदीला जाऊन आपली वस्त्रे धुवून, दर्भ, समिधा घेऊन आपल्या घरी आणून है १ ठेवाव्यात. नंतर यजमानांच्या (भावकांच्या) घरी जाऊन त्यांना धर्मोपदेश करावा. त्यांना तिथि, वार, नक्षत्र १वगैरे सांगून त्यांचे इष्टानिष्ट ग्रह सांगावेत. श्रीजिनेंद्राच्या गुणांचे वर्णन करून, श्रुतस्कंध, द्विकावलि, १ मुक्तावली , तशीच दुसरी व्रतें वगैरे हे सर्व त्यांना नीट समजावून सांगावे. चतुर्दशी, अष्टमी त्या दिवशी असल्यास किंवा दुसरे दिवशी असल्यास त्यांना सांगावी. प्रताचा दिवस, गृहस्थांचा आचार, शांतिपूजा वगैरे जिनागमावरून त्यांना सांगावें. व्रतांच्या कथा, श्रीजिनेंद्रांची पुराणे ही त्यांना सांगावीत
आणि ग्रहहोमाचा विधि जिनशास्त्राला अनुसरून असलेला त्यांना सांगावा. यजमान जे आपल्याला दान १देईल, किंवा धान्य अथवा द्रव्य देईल, ते संतोषाने घ्यावे. अधिक माशा करू नये. मग त्या यजमानाला,
आशीर्वाद द्यावा. यजमानाच्या मनाला वाईट वाढू देऊ नये. नंतर घरी येऊन मधुर भाषणाने पुत्रादिकांचा संतोष करावा. मग आपल्या घरांत काय आहे, काय नाही, याचा विचार करून, वस्त्र, धान्य, गाय, दहि, दूध, मवत, लाकूडफांटा वगैरे पदार्थांची घरांत समृद्धि करावी.
ब्राह्मणांचे लक्षण. । ददाति प्रतिगृहाति सरानं जिनमर्चति ॥ Saamarseasraeecsexseemaanaamavasansooneeewomeneserveer
00000&08GOVocaweso

Page #424

सोमसेनकृत- त्रैवर्णिकाचा अध्याय सातवा. पातः ३७४
RS
पठते पाठयत्यन्यानेवं ब्राह्मणें उच्यते ॥४१॥ है अर्थ- सद्दान दुसऱ्याला देणे, दुसऱ्याने दिलेले आपण घेणे, जिनपूजा करणे, स्वतः स्वाध्याय करणे ? ६ आणि दुसऱ्याकडून करविणे, ह्या क्रिया करीत असल्यामुळेच लोक ब्राह्मणाला ब्राह्मण ह्मणतात. ह्मणून ? ब्राह्मणाने ह्या क्रिया अवश्य केल्या पाहिजेत.
पुत्रपौत्रसुतादीनां लौकिकाचाररक्षणम् ॥ विवाहादिविधानं च कुर्याद्रव्यानुसारतः ।। ४२॥ गोऽश्वमहिषीमुख्यानि स्वं स्वं स्थानं निवेशयेत् ॥
सन्ध्यायाः समये सन्ध्यां विप्रः कुर्याच्च पूर्ववत् ॥४३॥ __ अर्थ-मुलगा, नातु, मुली यांचे लौकिकाचार संभाळावेत. आणि आपल्याजवळ जसें द्रव्य, असेल, त्या मानाने त्यांची विवाहादि कार्य करावीत. प्रत्येक दिवशी संध्याकाळी घोडा, गाय, गैस, वगैरे जनावरें रानांतून आल्यावर त्यांच्या त्यांच्या ठिकाणावर नेऊन ती बांधावीत. घोड्याचे ठाण निराळे, असावें. संध्याकाळी ब्राह्मणानें पूर्वी सांगितलेल्या विधीने संध्या करावी.
क्षत्रियाचा उद्योग. क्षत्रियाणां विधिं प्रोचे संक्षेपाच् छ्यतां त्वहम् ॥ भृत्यो यः क्षत्रियस्तेन गन्तव्यं
Sas

Page #425

सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय सातवा.. पान ३७५. screrencetrecementaeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeenener
राजसद्मनि ॥४४॥ संभास्थितं महीपालं नत्वाऽग्रे स्थीयते भुवि ॥ सशस्त्रः स्वामिभक्तः सन्करकुड्मलवान्मुदा ॥४५॥ नृपाज्ञया यथास्थानं तथैवोपविशेत्सुखम् ॥ स्वाम्यर्थ च त्यजेत्प्राणान् स्वाम्यर्थ देहधारणम् ॥ ४६॥ एतत्कार्य प्रकर्तव्यं तच्छुत्वा शीघ्रतः पुनः ॥ तत्कर्तव्यं प्रयत्नेन प्रसन्नः स्याद्यतो नृपः॥४७॥ स्वामिद्रोही कृतघ्नश्च यश्च विश्वासघातकः॥ पशुघाती कृपाहीनः श्वनं याति स निन्दकः ॥ ४८॥ नृपाज्ञा यत्र विद्येत स गच्छेत्तत्र वेगतः॥
सन्ध्यां सामायिकं पात्रदानं तपश्च साधयेत् ।। ४९॥ __ अर्थ- आतां क्षत्रियांचा आचार थोडक्यात सांगतो. क्षत्रियांमध्ये जो सेवक असा क्षत्रिय असेल त्याने राजमंदिरांत जाऊन, सर्भत बसलेल्या राजाला वंदन करून, जमिनीवर उभे राहावें. राजापुढे उभे, असतांना आपल्या जवळ शस्त्र असावें. अंतःकरणांत स्वामिभक्ति असावी आणि हात जोडलेले असावेत. मग राजाने बसण्याची आज्ञा केल्यावर तसेंच बसावें. आपल्या स्वामीकरितां प्राण देण्याचा प्रसंग आला तर प्राण द्यावेत. कारण सेवकानें देहधारण करावयाचें तें स्वामीकरितांच करावयाचे आहे. राजानें 'अमुक, कार्य कर' अशी आज्ञा केली असतां, तें कार्य मोठ्या प्रयत्नाने त्वरेने करावे. कारण त्यामुळे स्वामीची
आपल्यावर कृपा होते. स्वामिद्रोही, कृतघ्न, विश्वासघातकी, पशु मारणारा, निर्दय आणि स्वामीची manenzavacacasavaavaavanocnencemooonnnnca
PoweowoarmerservedeoameraMasa

Page #426

Secememesevecementer
सौमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय सातवा. पान ३७१. निंदा करणारा असा सेवक नरकांत जातो. ह्मणून अशा गोष्टी करूं नयेत. राजा ज्या ठिकाणी है जाण्याची भाज्ञा करील, त्या ठिकाणी त्वरेनें जावें. सेवकानें नेहमी संध्या, सामायिक, पात्रदान आणि है तप या नित्यक्रिया कराव्यात.
राजाचे आचार. अथ राजा ॥ देवपूजा परां कृत्वा पूर्वोक्तविधिना नृपः ॥
आगत्योपविशेत्स्वस्थः सभायां सिंहविष्टरे ॥५०॥ न्यायमार्गेण सर्वाश्च सुदृष्टया प्रतिपालयेत् ॥ प्रजा धर्मसमासक्ता विना प्रजां कुतो वृषः ॥५१ ।। दुष्टानां निग्रहं कुर्याच्छिष्टानां प्रतिपालनम् ।। जिनेन्द्राणां मुनीन्द्राणां नमनादिक्रियां भजेत् ॥ ५२ ।। राजानं धर्मिणं दृष्ट्वा धर्म कुर्वन्ति वै प्रजाः॥
यथा प्रवर्तते राजा तथा प्रजा प्रवर्तते ॥ ५३॥ ___ अर्थ- आतां राजा असलेल्या क्षत्रियाचा आचार सांगतात- राजाने प्रातःकाली पूर्वी सांगितलेल्या विधीनें पूजा करून, स्वस्थ मनाने सभेत सिंहासनावर बसावें. आपल्या धर्माप्रमाणे चालणाऱ्या आपल्या soaamereeMarorawaaaaaaveeeeeeeeeeeeeeeeeesawmeani

Page #427

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय सतिवा, पान ३७७. Poeteeeeeeeeeehenweeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeecreerones प्रजेचे कृपादृष्टीने आणि न्यायाला अनुसरून रक्षण करावें. कारण प्रजेवांचून धर्माची वृद्धी होत नाही.? राजाने दुष्टांना शिक्षा करावी, सज्जनांचे रक्षण करावें, आणि जिनेंद्र व मुनींद्र यांना नमस्कार करावा. राजा धार्मिक असला झणजे त्याला पाहून प्रजा धर्माचरण करूं लागते. कारण, जसा राजा वागेल तशीटू प्रजा वागू लागते. ह्मणून राजाने धार्मिक असावें.
राजाचे लक्षणं. सप्ताङ्गैश्च भवेद्राराजा भयाष्टकविवर्जितः॥
शक्तित्रयसमोपेतः सिद्धित्रयविराजितः ॥५४॥ १ अर्थ- सात अंगें ज्याच्या राज्याला आहेत, ज्याची आठ प्रकारची भयें नष्ट झाली आहेत, जो तीन प्रकारच्या शक्तींनी युक्त आहे. आणि ज्याला तीन प्रकारच्या सिद्धि प्राप्त झाल्या आहेत तो राजा होय. तात्पर्य, राजाच्या ठिकाणी इतके गुण असावयास पाहिजेत.
सात अंगे. अमात्यससुहृत्कोशदुर्गराष्ट्रबलानि च ॥
स्वामिना सह सप्तैव राज्याङ्गानि सुखाय वै ॥५५ ।। 2 अर्थ- प्रधान, मित्र, कोश, किल्ला, राष्ट्र, सैन्य आणि राजा ही राज्याची सांत अंगें होत. ही Powecaveareerencroaneeeeewanawteesaaneaavaasneaaaaasaareer
eNN

Page #428

सोमसेनकृत जैवर्णिकाचार, अध्याय सातवा. पार्ने ३७८. Thereacherwwweso सातही अंगें सुखसाधने आहेत.
आठ भीति. अनावृष्टयतिवृष्टयाग्निसस्योपघातमारिकाः ॥
तस्करव्याधिदुर्भिक्षा एता अष्टौ भीतयः स्मृताः॥५६॥ १ अर्थ--- अवर्षण, अतिवृष्टि, अग्निप्रलय, रोगाने धान्याचा नाश, महामारी, दरोडेखोर लोक आणि रोगाची सांथ ह्या आठ भीति होत.
शाकिनीभूतवेतालरक्षःपन्नगवृश्चिकाः॥
मूषकाः शलभाः कीरा इत्यष्टौ भीतिकारकाः॥ ५७ ॥ है अर्थ- शाकिनी, भूत, वेताळ, राक्षस, सर्प, विंचू, उंदीर, डोळ आणि राधू ह्या आठ वस्तु भीति उत्पन्न करणाऱ्या आहेत.
अमात्यलक्षण. सुपूजायां महीपाले सर्वत्र सुखचिन्तकः॥
परमनःस्थितं ज्ञानं ज्ञात्वा चरत्यमात्यकः ॥५८॥ है अर्थ- सज्जनांचा सत्कार होण्याबद्दल, आपल्या राजाबद्दल आणि बाकीच्या सर्व कार्याबद्दल जो? merosenecesaneaaaseeeeeeeeeeeeeeeeaveeioeodowoarsenel
weVAVPNAVAVANIva

Page #429

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय सातवा. पान ३७९. Peneracreeroen000concenee
c hesereeracoerceeeeerecaNA संतोषाने विचार करतो आणि दुसऱ्याच्या मनांतील गोष्ट जाणून जो वागतो तो अमात्य होय.
मित्रलक्षण. अमुत्रात्र हितकारी धर्मबुद्धिप्रदायकः॥
गुणवाची परोक्षेपि स सुहृत्कथितो बुधैः ।। ५९॥ । अर्थ- ह्या लोकी आणि परलोकी हित करणारा, धर्माविषयीं बुद्धि उत्पन्न करणारा, मार्गेसुद्धा गुणांचेच वर्णन करणारा असा जो पुरुष, त्याला पंडित लोक मित्र असें प्रणतात.
कोशलक्षण. धनधान्यसुवर्णानि वस्त्रशस्त्राणि भेषजम् ॥
रसा रत्नानि भूरीणि सन्ति कोश इति स्मृतः॥६०॥ अर्थ- द्रव्य, धान्य, सुवर्ण, वस्त्रे, औषधे, रसायने आणि रत्नें ही ज्यांत विपुल आहेत, त्याला कोश ( जामदारखाना ) असें ह्मणावें.
दुर्गलक्षण. वैषम्यं वारिणा पूर्ण सर्वधान्यास्त्रसंग्रहः॥
तृणकाष्ठानि भृत्याश्च पलायनावकाशकम् ।। ६१॥ Reawwweeeeeeeeeeeewaavaaneeeeeeeeee
emeneraaneeeeeavorousaaaaaveen
Go0VABeeg

Page #430

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय सातवा. पौने ३८०. Feeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeem
उपला वह्नियन्त्राणि गुटीगोफणषसाः ।।
गूढमार्गाः प्रवर्तन्ते यत्र दुर्गः स उच्यते ॥ २ ॥ १ अर्थ- उंच सखल असे प्रदेश, भरपूर पाणी, सर्व प्रकारची धान्ये, गवत, लांड, अग्नि, चाकर मनुष्ये, पळण्याच्या वाटा, मोठमोठे दगड, आग्नियंत्रे, गोळे, गोफणी, दूध वगैरे पदार्थ आणि गुप्तः मार्ग इत-8 क्या गोष्टी जेथे आहेत त्याला दुर्ग (किल्ला) ह्मणावें.
राष्ट्रलक्षण. पुरनगरसुग्रामाः खेटखटपत्तनाः॥
द्रोणाख्यं वाहनं यच सन्ति राष्ट्रः स उच्यते ॥ १३ ॥ 8 अर्थ--पुर, नगर, मोठी गांवें, खेट, खर्वट, पत्तनें, द्रोण आणि वाहन ही ज्यांत आहेत त्याला राष्ट्र असें ह्मणावें.
प्रामादिकांचे लक्षण. ग्रामो वृत्त्या वृतः स्यानगरमुरुचतुर्गोपुरोद्भासिसालं । खेटं नद्यद्रिवेष्टथं परिवृतमभितः खर्वर्ट पर्वतेन ॥ ग्रामैर्युक्तं परं स्यालितदशशतैः पत्तनं रत्नयोनि ।
enew

Page #431

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय सातवा. पान ३८१. Feeeeee eeesawardeeseaaneewaveeowwermenwerersease द्रोणाख्यं सिन्धुवेलावलयवलयितं वाहनं चाद्रिरूहम् ॥ ६४ ॥
१ है अर्थ- ज्याच्या भोवत्याने कुंपण असेल त्याला ग्राम किंवा गांव ह्मणावें. ज्या गावाला मोठमोठ्या है १ चार वेशी असतील त्याला नगर असें ह्मणावें. नदी आणि पर्वत ह्यांनी वेढलेल्या गांवास खेट मणावें. है ४चोहीकडून पर्वताने वेढलेल्या गांवास खर्बट मणावें. ज्याच्या खाली शेकडो गांचे आहेत त्याला पुर ह्मणावें. ६ १ज्या ठिकाणी रत्ने उत्पन्न होतात त्या गांवास पत्तन ह्मणावें. समुद्रकिनाऱ्याने वेढलेल्या गांवास द्रोण ६ ह्मणावें. आणि पर्वतावर असलेल्या गांवास वाहन असें ह्मणावें.
चतुरंग सैन्य. अञ्जनाद्रिसमा नागा वायुवेगास्तुरङ्गमाः॥
रथाः स्वर्गविमानाभा भीमा भृत्याश्चतुर्बलम् ॥ ५॥ । अर्थ- काजळाच्या पर्वतासारखे हत्ती, वायूसारखा वेग असलेले घोडे, स्वर्गातील विमानासारखे सुशोभित रथ आणि भयंकर शिपाई ह्या चारींना. बल असें ह्मणतात.
राजगुण. तेजस्वी शान्तरूपश्च त्यागी भोगी दयापरः॥
बलिष्ठश्च रणे योद्धा प्रोक्तो राजा स पण्डितः॥६६॥ Goverawasveervivowwwwwwweeeeeewaneasesavarane
ememeseeeeeaareewer

Page #432

New
सोमसेनकृत नैवर्णिकाचार, अध्याय सातवा. पान ३८२. १ अर्थ- राजा तेजस्वी, शांत आकृतीचा, उदार, संपत्तीचा उपभोग घेणारा, दयालु, शक्तिमान्, रणांत युद्ध करणारा आणि विद्वान् असा असावा.
तीन शक्ति भाणि तीन सिद्धि. तिम्रो मनप्रभूत्साहशक्तयश्च प्रकीर्तिताः॥
वामनोदैवसिध्द्यन्ता नृपे तिस्रश्च सिद्धयः ॥ ७॥ अर्थ-प्रभुशक्ति (राजाची शक्ति), मंत्रशक्ति (मसलती शक्ति) आणि उत्साहशक्ति (हुरूप असल्याची शक्ति ) ह्या तीन शक्किं आहेत. आणि वाणीची सिद्धि, मनाची सिद्धि आणि देवतेची सिदि श्या तीन सिद्धि आहेत.
___ सहा गुण. षादगुण्यं नृपती प्रोक्तं राज्यरक्षणहेतवे ।।
सन्धिविग्रहयानासनाश्रयदैधभावनम् ॥ ६८॥ __ अर्थ- तह करणे, युद्ध करणे, शत्रूची तयारी किती आहे हे समजण्याकरिता काही तरी निमित्त काढून शत्रूच्या राज्यांत जाणे, कोठे तरी दबा धरून रहाणे, कोणाचा तरी आश्रय करणे आणि शत्रूच्या सैन्यांत है फितुरी करणे हे सहा गुण राजाच्या ठिकाणी आपल्या राज्याच्या रक्षणाकारतां अवश्य असले पाहिजेत. areeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeemener

Page #433

सोमसेनकृत तैवर्णिकाचार, अध्याय सातवा.
पान ३८३.
reveren
चार उपाय व मंत्राचे ( मसलतीचे ) भेद.
समतादर्शनं स्वस्य ददेद्दानमरिं प्रति ॥
भेदः शत्रोश्च सेनाया दण्डः शत्रुनिपातनम् ॥ ६९ ॥ सहायाः साधनोपायो देशकालबलाबले | विपत्तेश्च प्रतीकारः पञ्चधा मन्त्र इष्यते ॥ ७० ॥
अर्थ- समता ह्मणजे सर्वत्र समदृष्टी ठेवणें, दान ह्मणजे शत्रूला नजराणा पाठविणें, भेद ह्मणजे शत्रूच्या सैन्यांत फूट करणे, आणि दंड ह्मणजे शत्रूला मारणें हे चार उपाय होत. हे राजानें योग्य वेळीं योजिले पाहिजेत. • आपल्याला सहाय कोण आहे ? आपल्याजवळ साधन काय ? उपाय कोणता योजला पाहिजे ? देश आणि काळ हे आपल्याला अनुकूल आहेत किंवा प्रतिकूल आहेत, आणि आलेले संकट कसें घालवावें ह्या प्रत्येकाचा विचार करणें हा पांच प्रकारचा मंत्र ( मसलत ) होय.
मुकूटबद्ध राजाचे लक्षण. अष्टादशाक्षौहिणीनां स्वामी मुकुटबन्धकः ॥
क्षोणीलक्ष्म ततो वक्ष्ये जिनागमानुसारतः ॥ ७१ ॥
अर्थ -- अठरा अक्षौहिणींचा जो स्वामी तो मुकुटबद्ध राजा होय. अक्षोहिणींचें लक्षण जिनागमाला

Page #434

सोमसेनकृत नैवर्णिकाचार, अध्याय सातवा. पान ३८४.
१ अनुसरून पुढे सांगतों.
सैन्याचे आठ भेद. पत्तिः सेना च सेनास्यं गुल्मो वाहिनिपृतने॥
चमूरनीकिनी चेति चाष्टधा शृणु तद्विधिम् ॥ ७२ ॥ १ अर्थ- पत्ति, सेना, सेनामुख, गुल्म, वाहिनी, पृतना, चमू आणि अनीकिनी असे सैन्याचे आठ : विभाग आहेत. त्यांची रचना पुढीलप्रमाणे आहे.
पत्तीचे लक्षण. एकविंशतिका अश्वाश्चतुरशीतिपाद्गाः ॥
एको हस्ती रथश्चैका पत्तिरित्यभिधीयते ॥७३॥ 8 अर्थ- एकवीस घोडे, चवऱ्याऐशी पायदळ, एक हत्ती आणि एक रथ एवढ्या सैन्याला पत्ति असें ह्मणतात.
__ सेना वगैरे भेदाची लक्षणे. पत्तिस्त्रिगुणिता सेना तिस्रः सेनामुखं च ताः॥ सेनामुखानि च त्रीण गुल्ममित्यनुकीर्यते ॥ ७४ ॥
NUAVA

Page #435

CIA
DooGovewwwwwwwwwwwse
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय सातवा.. पान ३८५. emamaeerweenomenaceoneecamernerve
वाहिनी त्रीणि गुल्मानि पृतना वाहिनीत्रिकम् ।। चमूस्त्रिपृतना ज्ञेया चमृत्रयमनीकिनी ॥७५ ॥ अनीकिन्यो दश प्रोक्ताः प्राज्ञैरक्षौहिणीति सा॥
अष्टादशाक्षोहिणीपः प्रभुर्मुकुटवर्द्धनः ॥ ७६ ॥ अर्थ- तीन पत्ति मणजे एक सेना. तीन सेना मणजे एक सेनामुख. तीन सेनामुखें मणजे एक है १ गुल्म, तीन गुल्में झणजे एक वाहिनी, तीन वाहिनी झणजे एक पृतना, तीन पृतना ह्मणजे एक चम्, १
तीन चमू मणजे एक अनीकिनी, आणि दहा अनीकिनी मणजे एक अक्षौहिणी होय. एका अक्षौहिणींत १४५९२७० घोडे, १८३७०८० पायदळ, २१८७० हत्ती, २१८७० रथ, सर्व मिळून २३४००९० इतकें । सैन्य असते. अशा अठरा अक्षौहिणींचा जो स्वामी तो मुकुटबद्ध राजा होय.
मुकुटबद्धराजाचे दुसरे बक्षण. अथ मतान्तरम् ॥ एकमण्डलभू राजा श्रेण्यश्चाष्टादशाधिपः ॥
मुकुटबड इत्याख्यः स एव मुनिभिः परः ॥ ७७॥ अर्थ- एक मंडलाचा अधिपति जो राजा तो अठरा श्रेणीचा अधिपति असल्यास तोच मुकुटबद्ध नांवाचा राजा समजावा, असें मुनींनी सांगितले आहे. हे दुसरे मत आहे. maaaaaveenasamaavesam00000aareerocreeaareeroene
enomerceremeoarsencode

Page #436

areMI
CROVAVVIDOS
मोमसेनकत जैतार्णिकाचार, अन्याय सातवा. पान ३८६. serverseenerammeoprwawereperseamPowereemenwaerearneaawag
श्रेणीची नांवें. सेनापतिगणपतिर्वणिजां पतिश्च । सेनाचतुष्कपुररक्षचतुःसुवर्णाः॥ मन्त्रीस्वमात्यमुपुरोधमहास्वमात्याः। श्रेण्यो दशाष्टसहिता विबुधश्च वैद्यः॥ ७८ ॥
अर्थ- सेनापति, ज्योतिषी, श्रेष्ठी, चार प्रकारच्या [ हत्ती, घोडे, पायदळ, रथ ] सेना, कोतवाल, ब्राह्मण वगैरे चार वर्ण, मंत्री, अमात्य, पुरोहित, महामात्य, पंडित आणि वैद्य यांना १८ श्रेणी असें ह्मणतात.
अधिराजा, महाराजा, अर्धमण्डल, मण्डली, अर्धचक्री आणि चक्री ह्यांची लक्षणे. एतत्पतिर्भवेद्राजा राज्ञां पञ्चशतानि यम् ॥ सेवन्ते सोऽधिराजस्स्यादस्मात्तु द्विगुणो भवेत् ॥ ७९ ॥
महाराजस्ततश्चाधमण्डली मण्डली ततः॥
__ महामण्डल्यर्धचक्री ततश्चक्रीत्यनुक्रमात् ॥ ८॥ अर्थ-मा अठरा श्रेणींचा जो अधिपति तो राजा होय. अशा प्रकारचे पांचशेहे राजे ज्याची सेवा: करितात, तो अधिराजा होय. अधिराजाच्या दुप्पट ज्याचें ऐश्वर्य असेल त्याला महाराजा मणावें. त्याच्या दुप्पट असलेल्यास अर्धमंडली ह्मणतात. पुढे मंडली, महामण्डली, अर्धचक्री आणि चक्री असे) भेद आहेत; ते दुपटी दुपटीचे आहेत असे समजावें.
eMPSeeMeaa

Page #437

neervivoenesamaka
सोमसेनकृत नैवर्णिकाचार, अध्याय सातवा. पान ३८७.. encarnerovancacconsecuencncncncncncnc
चक्रवतीचे क्षण आणि त्याची सम्पत्ति. चतुरशीतिर्लक्षाश्च मातङ्गाश्च रथास्तथा । अष्टादश सुकोट्योऽभी वायुवेगास्तुरामाः ॥८१॥ चतुरशीतिः सुकोव्यो यमदूताः पदातयः॥ षण्णवतिसहस्राणि स्त्रीणां च गुणसम्पदाम् ॥ ८२ ॥ द्वात्रिंशत्सुसहस्राणि मुकुटबद्धभूभृताम् ॥ तावन्त्येव सहस्राणि देशानां सुनिवेशिनाम् ॥ ८३ ॥ नाटकानां सहस्राणि द्वात्रिंशत्प्रमितानि वै ॥ दासप्ततिसहस्राणि पुरामिन्द्रपुरश्रियाम् ॥८४॥ ग्रामकोट्यश्च विज्ञेया रम्याः षण्णतिप्रमाः ।। द्रोणामुखसहस्राणि नवतिनव चैव हि ॥८५॥ पत्तनानां सहस्राणि चत्वारिंशदथाष्ट च ॥षोडशैव सहस्राणि खेटानांपरिमा मता ॥८६॥ भवेयुरन्तरद्वीपाः षट्पञ्चाशत्प्रमामिताः ॥ संवाहनसहस्राणि संख्यातानि चतुर्दश ।।८७॥ स्थालीनां कोटिरेकोक्ता रन्धने या नियोजिता ॥ कोटीशतसहस्रं स्याडलानां कुलवैः समम् ॥ ८८ ॥ तिसोऽपि ब्रजकोट्यः स्युर्गोकुलैः शश्वदाकुलाः॥ कुक्षिवासशतानीह सप्तैवोक्तानि कोविदः ॥ ८९ ॥ दुर्गाटवीसहस्राणि संख्याष्टाविंश

Page #438

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय सातवा. पान ३८८.
reverenEREREAr
तिर्मता ॥ म्लेच्छराजसहस्राणि रम्याष्टादशसंख्यया ॥ ९० ॥ कालाख्यश्च महाकालो माणवः पिङ्गलस्तथा ॥ नैसर्पः पद्मः पाण्डुच शङ्स्वश्च सर्वरत्नकः ॥ ९१ ॥ ॥ निधयो नव विख्याता वाञ्छितार्थ फलप्रदाः ॥ भद्रेण परिणेतव्या देवाधिष्ठितशक्तयः ॥ ९२ ॥ भोग्यं भाण्डं
शस्त्रं व भूषणं देहवस्त्रकम् ।। धनं वाद्यं बहुरत्नं ददते निधयः क्रमात् ॥ ९३ ॥ चक्रातपत्रदण्डासिमणयश्चर्म काकिणी ॥ चमूगृहपतीभाश्वयोषित्तक्षपुरोधसः ॥ ९४ ॥ रत्नानि निधयो देव्यः पुरं शय्यासने चमूः ॥ भाजनं वाहनं भोज्यं नाट्यं दशाङ्गभोगकाः ।। ९५ ॥ गणबद्धामराणां तु सहस्राणि च षोडश ॥ इत्यादिविभवैर्युतश्चक्रवर्ती भवेद्भुवि ॥ ९६ ॥
अर्थ - आतां चक्रवतींची संपत्ति सांगतात- चवऱ्याऐशी लक्ष हत्ती, तितकेच रथ, अठराकोटी चांगले घोडे, यमदूतासारखें भयंकर असे चवऱ्याऐशी कोटी पायदळ, शाण्णव हजार सुंदर स्त्रिया, आपल्या ताब्यांत रहाणारे बत्तीस हजार मुकुटबद्ध राजे, चांगले व्यवस्थितरचनेचे बत्तीस हजार देश, बत्तीस हजार नाटकशाळा, अमरावतीप्रमाणें सुशोभित अशीं बहात्तर हजार पुरें, शाण्णव कोटी रम्य अशीं गांवें, नव्याण्णव हजार

Page #439

Acharya Shri Kailassagarsur Gyanmandir
सोमसेनकृत लेवर्णिकाचार, अध्याय सातवा. पान ३८९. errearnerecemerceeeeeeeeeeeeeewantracreeeeeeeew द्रोणमुखें (नौक), अडेचाळीस हजार पत्तनें, सोळा हजार खेट, छप्पन्न अंती, चवदा हजार वाहनें" नेहमी स्वयंपाकास लागणारी एक कोटी भांडी, शंभर हजार कोटी नांगर आणि कुळव, ज्यांत गायी १ पुष्कर आहेत असे तीन कोटी गौळवाडे, सातशेहे कुक्षिवास (?), अट्ठावीस हजार किल्ले आणि अरण्ये, १ अठरा हजार म्लेंच्छ राजे; काल, महाकाल, माणव, पिंगल, नैसर्प, पद्म, पांडू, शंख आणि सर्वरत्न है ९या नांवाचे सर्व प्रकारचे इच्छित फल देणारे आणि त्या त्या निधीच्या देवतांनी युक्त असल्यामुळे १ महापुण्याने प्राप्त होणारे नऊ निधि, (ते क्रमानें- भोग्य पदार्थ, भांडी, शस्त्रे, भूषणे, गृह, वस्खें, द्रव्य, वायें आणि अनेकरत्नें-ह्या वस्तु देत असतात) चक्र, छत्र, दंड, खड्ग, रत्न, चर्म, काकिणी गृहपति, हत्ती, सेनापति, स्त्री, सुतार आणि पुरोहित ही चवदा रत्ने; निधि, पट्टराण्या, पुर, शय्या, आसन, सैन्य, भांडी, वाहन, भोज्यपदार्थ आणि नाट्य हे दहा प्रकारचे भोगपदार्थ, आणि सोळा हजार गणी असे देव, इतके ऐना ज्याचे असेल तो भूमीवरील चक्रवर्ती होय.
राजधर्म. न्यायेन पालयेद्राज्यं प्रजां पालयति स्फुटम् ॥
यः स प्रामोति धर्मिष्ठः सदा राज्यमनागतम् ॥ ९७॥ ___ अर्थ-- जो राज्याचे नीतीने पालन करतो आणि आपल्या प्रजेचे रक्षण करतो तो धार्मिक राजा,

Page #440

सोमसेनकृत वर्णिकाचार, भध्याय सातवा. पान ३९.. meeoneneteenceemenemenometreenceeneteoeneeeeeeeeewa आपले नसलेलेही राज्य मिळवितो.
इत्यतो न्यायमार्गेण हिताय स्वपरात्मने ॥
पालनीयं सदा राज्यं त्रिवर्गफलसाधनम् ॥ ९८॥ __ अर्थ- ह्मणून आपल्या आणि दुसऱ्याच्या कल्याणाकरितां धर्म, अर्थ आणि काम या तीन्ही । पुरुषार्थाना प्राप्त करून देणारे राज्य राजाने सर्वदा नीतीनें रक्षण करावें.
सन्यासियोगिविप्रादी स्तोषयेद्दानमात्रतः॥
प्रतीत्य शपथैः सर्वाः प्रजा ग्राम निवासयेत् ॥९९ ॥ अर्थ-संन्यासी, योगी आणि ब्राह्मण वगैरेंना दान देऊन तुष्ट करावें. आणि अपयेने सर्वांना विश्वास उत्पन्न करून गांवें वसवावीत.
कर्णेजपान खलाँथोरान् परस्त्रीलम्पटान्मदान ॥
देशान्निर्वासयेद्राजा हिंसकान्मद्यपायिनः ॥१०॥ ____ अर्थ- चहाडी करणारे, दुष्ट, चोर, परस्त्रीलंपट, मत्त झालेले, हिंसा करणारे भाणि मद्यपान करणारे अशा लोकांना राजाने आपल्या देशांतून हाकून द्यावे.
स्वदेशादागतं वित्तं यथापाचं समर्पयेत् ॥ hasanmaaseeneraneeMearanaveenemaravneeonesi

Page #441

AVM
सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय सातवा. पान ३९१. meeneranaameeranewsnetenenewteerNaamereness
खशं भट्ट नटं काणमन्धादीन्प्रतिपालयेत्॥१०१ ॥ ___ अर्थ- आपल्या देशांतून वसूलाचे · आलेले द्रव्य राजाने योग्य पात्राला अर्पण करावे. लंगडा, भट्ट नट, काणा, अंधळा वगैरे लोकांचंही त्या द्रव्याने पालन करावें.
इत्यादि देशनं कृत्वा सन्ध्यायाः समये ततः ।।
गच्छेजिनालयं राजा सन्ध्यादिक क्रियां भजेत् ॥ १०२ ॥ अर्थ-वर सांगितलेल्या लंगडा वगैरे लोकांना रक्षण करण्याविषयी आपल्या लोकांना देखील आज्ञा करून, संध्या करण्याच्या वेळी राजाने जिनमंदिरात जाऊन संध्या वगैरे नित्यक्रिया करावी. ह्याप्रमाणे क्षत्रियांचा आचार सांगितला.
वैश्याचा आचार. वैश्यस्य सस्क्रियां प्रोचे पुराणस्यानुसारतः॥
मषी कृषिः पाशुपाल्यं वाणिज्यं वैश्यकर्मणि ॥ १० ॥ 2 अर्थ- आतां पुराणाला अनुसरून वैश्याचा सदाचार सांगतों, लिहिणे, शेतकी, पशुरक्षण आणि 5 व्यापार ह्या चार क्रिया वैश्यकर्मात मुख्य आहेस.
राजसेवां समाश्रित्य कुर्यादेशस्य लेखनम् ॥ Geersneeewermeramawomeneveresereverseaseewweosraasaas
NaNPM

Page #442

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय सातवा.
पान ३९२.
ex2NTERNS
आयव्ययं कुलाचारं दत्तं भुक्तं नृपेण यत् ॥ १०४ ॥
अर्थ - राजाची नोकरी पतकरून वैश्याने साऱ्या देशासंबंधाने जे लिहावयाचे असेल तें लिहावें. राजाची प्राप्ति ( वसूल) किती आहे, खर्च किती आहे; राजाचा कुलाचार कसा आहे; राजानें कोणाला काय दिले; तसेंच स्वतःकरितां काय खर्च केलें; ह्या सर्व गोष्टी वैश्यानें लिहाव्यात.
व्ययं तु सदने स्वस्य वाऽऽदायं वा कतिप्रमम् ॥
द्रविणं कस्य किं दत्तं गृहीतं किं च कस्य वा ।। १०५ ।।
अर्थ — तसेच आपल्या घरांतील खर्च किती झाला, मिळकत किती झाली हैं लिहावें. आणि आपण कोणाला किती द्रव्य दिलें, कोणापासून किती द्रव्य घेतलें हेंही लिहावें.
कति धान्यं कति द्रव्यं सुवर्ण वाऽथ गोधनम् ॥
भुक्तिभाण्डं च संलेख्यं यतो न संशयो भवेत् ॥ १०६ ॥
अर्थ- आपल्या घरांत धान्य किती आहे, द्रव्य किती आहे, सोनें किती आहे, गायी अशी किती आहेत, भोजनाची भांडी किती आहेत, हें सर्व वैश्यानें लिहून ठेवावें. ह्मणजे त्या योगानें संशय उत्पन्न होत नाहीं.
लञ्चं खुचं न गृण्हीयात् कूटलेखं च वर्जयेत् ॥
^a^ANAN

Page #443

सोमसेनकृत जैवर्णिकाचार, अध्याय सातवा. पान ३९३. Meeeeeewiameerme.T0000.orroweBoermore
_ मायाशल्यं निदानं च कार्यरागातिलोभताम १०७॥
अर्थ- त्यानें, कोणी दिलेली लांच अथवा खुशाली घेऊ नये. कोणाचा खोटा लेख लिहूं नये आणि मायाशल्य ( कपट ), निदान ( वाईट इच्छा ), क्रूरपणा, विषयावर प्रेम आणि अतिलोभ हे सोडावेत.
कृषिकर्म. किंकरं तु समाहृय दत्वा च वृषभान् परान् ।।
बीजधान्यं धनं वित्तं संस्कुर्यात् कृषिकर्म च ।। १०८ ॥ अर्थ--- वैश्याने आपल्या चाकराला बोलावून आणून त्याजवळ चांगले बैल, वियांचे धान्य, कृपिकमास लागणारे साहित्य आणि द्रव्य ही देऊन त्याजकडून शेतकी करवाची.
पैश्याने स्वतः कृषि करण्याचा निषे। व्रतधारी क्रियाकारी सामायिकी तपोरतः ।।
न कुर्यात् कणं धर्मी भूरिजीवप्रघातकम् ॥ १० ॥ 8 अर्थ-व्रतें करणारा, नित्यनैमित्तिक क्रिया करणारा, सामायिक करणारा आणि तप करणारा अचा
धार्मिक वैश्याने कृषिकर्म करूं नये. कारण, त्यांत अनंत जीवांची प्राणहानि होते. 3 पशुपालन- गोमहिषीतुरंगादीन संगृह्य च व्ययेत्पुनः ॥ PreraveerwwerevecoverheereARNasaweeMeaee
४४४AVAV७४
VANAMMAVANAMAVAT

Page #444

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय सातवा. पान ३९४.
No
दधि दुग्धं घृतं तक्रं भव्यपात्राय दीयते ॥ ११० ॥ घृतस्य विक्रये दोषो नास्ति व्यापारवर्तिनः ॥
शेषं गव्यं न विक्रीत तृणाद्यैस्तर्पयेद्धनम् ॥ १११ ॥
अर्थ -- गायी, मशी, घोडे वगैरे जनावरांचा संग्रह करून त्यांचा विक्रमही करावा. दही, दूध, तूप आणि ताक हे पदार्थ भव्यपात्राला दान करावेत. व्यापार करणाऱ्या वैश्यानें तूप विकले असतां कांहीं दोष नाहीं. बाकीचे पदार्थ मात्र विकू नयेत. आणि आपल्या गायी वगैरे जनावरांचें गवत वगैरेंच्या योगानें पोषण करावे. हें वैश्याचे पशुपालन कर्म सांगितले. पुढे वाणिज्य ( व्यापार ) कर्म सांगतात. वाणिज्याचे तीन प्रकार.
वाणिज्यं त्रिविधं प्रोक्तं पण्यं वृषभवाहनम् ॥
अधिनावादिकं चेति कुटुम्बपोषणाय वै ॥ ११२ ॥
अर्थ वाणिज्य तीन प्रकारचें आहे. दुकान घालणे, बैलावरून माल परगावी नेणे आणि समुद्रांतून नौकेतून माल नेणें हें तीनही प्रकारचें वाणिज्य वैश्यानें आपल्या कुटुंबाच्या पोषणाकरितां करावें.
मोजमाप व ताजवा ह्यांत कमीज्यास्त नसणें.
गजयन्त्रे समानत्वं न्यूनाधिक्यविवर्जितम् ॥

Page #445

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय सातवा.
NNNN
पान ३९५.
अल्पलाभेन कर्तव्यं वस्त्रस्य विक्रयं मुदा ॥ ११३ ॥
अर्थ- गज नांवाचें वस्त्रे मोजण्याचें साधन व ताजवा हे अगदीं बरोबर असावेत. त्यांत कमी जास्ती अगदीं करूं नये. आणि वस्त्रे मात्र थोडासा नफा घेऊन संतोषानें विकावीत. वर्षाकालांतील व्यवहार.
वर्षासु सूक्ष्मवस्त्रेषु जन्तूनां सम्भवो भवेत् ॥ तत्प्रतिलेखनं कार्ये श्रावकैर्धर्महेतवे ॥ ११४ ॥
अर्थ - पर्जन्यकालांत वारीक कापडांत जीवजंतू होण्याचा संभव असतो, झणून श्रावकांनीं तीं व वरचेवर झाडून ठेवावीत. ह्मणजे जीवहिंसा न होऊन धर्मरक्षण होईल.
विकत न घेण्याच्या वस्तु.
रोमचर्मभवं वस्त्रं कौशीसं (?) रक्तवर्जितम् ॥
नीचगृहारनालेन संलिप्तं नैव विक्रयेत् ॥ ११५ ॥
अर्थ - लोकरीचें वस्त्र, चामडीचें वस्त्र, न रंगविलेलें रेशमी वस्त्र आणि नीच मनुष्याच्या घरांतील कांजीची खळ ज्याला लाविली आहे असें वस्त्र हीं वस्त्रे वैश्यानें विकू नयेत.
व्यापाराकरितां घेण्याच्या वस्तु.

Page #446

Verseas
सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय सातवा. पान ३९६. needeeowwwmovewwwmarwN०० सूत्रं च पट्टसूत्रं च कापासं नैव दोषभाक् ।। पद्दसूत्राण्डकौशाण्डे श्रावकैनैव गृह्यते ॥ ११६ ॥ (?) सुवर्ण रजतं रत्नं गृह्णीयान्मौक्तिक तथा ॥
कपटं तत्र नो कार्य बहिर्लेपादिसम्भवम् ।। ११७॥ ५ अर्थ- सोने, रुपे, रत्ने आणि मोती हे पदार्थ आपण विकत घ्यावेत. आणि ते विकतांना त्यांच्यावर दुसरें कांही द्रव्य लावून त्यांना नसलेलें तेज आणून अशा रीतीनें लबाडी करून विकू नयेत.
दुसन्याला न फसविणे. कूटद्रव्यं स्वयं ज्ञात्वाऽज्ञानिनं नैव विक्रयेत् ॥
अतिवृद्धं तथा पालं मुग्धं भद्रं न धूर्तयेत् ॥ ११८ ॥ : अर्थ-- हा माल खोटा आहे असे आपल्याला समजल्यावर ते ज्याला माहीत नाही अशा मनुष्याला तो माल विकू नये. अतिशय मातारा मनुष्य, लहान पोर, वेडा झालेला मनुष्य आणि संभावित मनुष्य ह्यांना केव्हाही फस नये.
अयाबद्रव्य. चोरद्रव्यं नृपद्रव्यं भूपालद्रोहिणस्तथा ।। RADHAMREKA.BANAO NABV
eAVAAA७ ४%
PNA

Page #447

सोमसेनकृत
वैवानः ॥ ११९ ॥
AU
च दास दासी ह्यांचे
wivenewaliwwwww
सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय सातवा. पान ३९७. Benetekeeeeeeeeeeeeeeeeacheraveen
चेटीचेटकयोर्वित्तं न ग्राह्यं साधुभिर्जनैः ।। ११९ ॥ अर्थ- चोराचे जिन्नस, राजाचे जिन्नस, राजद्रोही मनुष्याचे जिन्नस तसेच दास दासी ह्यांचे जिन्नस चांगल्या मनुष्यांनी विकत घेऊ नयेत.
विस्मृतं पतितं गुप्तवृत्त्या दत्तं च केनचित् ।।
रक्षणे स्थापितं भूमौ क्षिप्तं वा नच गोपयेत् ।। १२०॥ ___ अर्थ- कोणाचे विसरलेले, कोणी वाटेने जात असतां पडलेले, कोणी एकाद्याने गुप्तपणे ठेवइण्याकरितां दिलेले, तसेच आपल्याजवळ कोणी एखाद्याने रक्षणाकरितां ठेवलेले आणि कोणी एखाद्याने भूमीत पुरून ठेवलेले अशा प्रकारचे द्रव्य आपण गुप्तपणाने घेऊ नये.
बजनाचे खरेपणाबद्दल. तुलायां न्यायमार्गेण देशधर्मानुसारतः॥
प्रस्तरादिषु मानेषु न्यूनाधिक्यं न कारयेत् ॥ १२१ ॥ ___अर्थ-जिन्नस वजन करण्याची तागडी आणि आपल्या देशांतील वहिवाटीप्रमाणे असलेली वजनें। ह्यांत कमी जास्ती करूं नये.
न्यूनं दीयेत न कापि गृण्हीयान्नाधिकं कदा॥
eveoameVASAVACAVE

Page #448

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय सातवा. पान ३९८.
NNNNN
घृतं गुडादि तैलं च धान्यं तु न कदाचन ॥ १२२ ॥
अर्थ-लप, गूळ, तेल वगैरे पदार्थ आपण लोकांपासून विकत घेतांना जास्ती घेऊं नयेत. आणि दुसन्यांस देतांना कमी देऊ नयेत. तसेच धान्यांत असा प्रकार केव्हांच करूं नये. व्यापारास अयोग्य वस्तु.
मधु च मधुपुष्पाणि कुसुम्भं धायपुष्पकम् || अहिफेनं विषं क्षारं सूक्ष्मधान्यं तिलादिकम् ॥ १२३ ॥ घुणितं सकलं धान्यं लाक्षां लोहं च कम् || लोहशस्त्राणि सर्वाणि जीर्णघृतं सतैलकम् ॥ १२४ ॥ पौस्तं मञ्जिष्टकं क्षेत्रं कूपं जलप्रवाहजम् ॥ इक्षुयन्त्रं तैलयन्तं नावं च चर्मभाजनम् || १२५ || लशुनं शृङ्गबेरं च निशाक्षेत्रं च चालजम् ॥ कन्दं मूलं तथा चान्यदनन्तकायिकं परम् ॥ १२६ ॥ सिक्थं च नवनीतं च वनवाटीकाण्डकम् || पत्राणि नागवल्याश्च वन्हिबाणस्य भेषजम् ॥ १२७॥ खेचरं रोम चर्मास्थि शृङ्खलं पादुकाद्वयम् ॥ मार्जनी च पदत्राणं हिंसोपकरणं परम् ॥ १२८ ॥ इत्यादिकमयोग्यं च पूर्वग्रन्थे निषेधितम् ॥ तन्न ग्राह्यं वणिग्वयैर्धर्मरक्षणहेतवे ॥ १२९ ॥
202

Page #449

सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय सातवा. पान ३९९. १ अर्थ- मध, मोहाची फुलें, कुसुंबा, धायटीची फुलें, अफू, वि, क्षार, तीळ वगैरे बारीक धान्ये, १ळ्या झालेले कोणतेही धान्य, लाक, लोखंद, साबुदाणे, लोखंडाची सर्व त-हेची हत्यारे, जुनें तूप, १ जुने तेल, पौस्त, मंजिष्टाची लागण केलेली जमीन, पाण्याचा आह, रहाटगाडगें, उसाचा चरक, तेलाचा घाणा, नौका, चामड्याचे बुदले, लमूण, आले, हळद लाविलेली जमीन, चालज (?) कंद, मुळे दुसरे अनंतकायिक पदार्थ, मेण, लोणी, बागबगीचा, उसाची कांडी, नागवेलीची पाने, ज्वालाग्राही पदार्थ, ( उडवि-९ ९ण्याची दारू वगैरे) पारा, लोंकर, चर्म, हाडे, लोखंडाच्या साखळ्या, खडावा, केरसुणी, जोडे आणि १हिंसची दुसरी साधनें तसेच मागें सांगितलेले निषिद्ध व अयोग्य पदार्थ वैश्यांनी घेऊ नयेत. हे पदार्थ । विकत घेतल्याने अहिंसाधर्माची हानी होते.
व्यापार करण्याला अयोग्य मनुष्ये, अजाघ्नगोघ्नमत्स्यघ्नाः कल्लालाश्चर्मकारकाः॥
पापर्धिकः मुरापायी एतैर्वक्तुं न युज्यते ॥ १३०॥ > अर्थ- बकरी, गायी, मासे ह्यांना मरणारे लोक, कलाल, चांभार, पातकी आणि मद्यपान करणारे, ह्या लोकांशी भाषणसुद्धा करणे योग्य नाही.
एतान्किमपि नो देयं स्पर्शनीयं कदापिन॥ ecemccess trawaseerawal
careenarenenewwwse
entervAVotewomenes

Page #450

सोमसेनकृत नैवर्णिकाचार, अध्याय सातवा. पान ४००.
enerateerencetrenenes
न तेषां वस्तुकं ग्राह्यं जनापवाददायकम् ।। १३१ ॥ १ अर्थ- ह्या वर सांगितलेल्या लोकांना आपण काही देऊ नये. त्यांना स्पर्श करूं नये. आणि त्यांच्या जवळची कोणतीही वस्तु आपण घेऊ नये. कारण, त्यामुळे लोकांचा अपवाद येतो.
रजको रजकश्चैव भाडिभुजतिलन्तुदौ ।।
चक्राग्निभस्मपाषाणचूर्ण न कारयेत्क्रियाम् ॥ १३२॥ १ अर्थ- परीट, रंगारी, भडमुंजे आणि तेली ह्यांना त्यांची आपापली कामे करण्यास आपण उत्तेजन देऊ नये. गादीचे चाक करणे, अग्नि पेटविणे, कोणत्याही वस्तूची राख करणे, आणि दगड फोडणे ही कामें: आपण कोणास करण्यास सांगू नये. कारण, त्यांत फार हिंसा होते.
विप्रक्षत्रियवैश्यश्च स्पृश्यशद्वैस्तथा सह ॥
व्यापारकरणं युक्तं नीचर्नीचत्वमुद्भवेत् ॥ १३३ ॥ अर्थ-- ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य आणि स्पर्श करण्याला योग्य असे शूद्र ह्यांच्यांशी व्यापार करावा. नीच मनुष्यांशी व्यापार केल्याने आपल्यालाही नीचपणा येतो.
स्पर्श करण्यास योग्य शूद्र. काछिकमालिको कांस्यकनकलोहकारकाः॥
aavawwwAAvancement

Page #451

Acharya Shri Kailassagarsur Gyanmandir
सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय सातवा. पान ४०१. Leaveeneeeeeeeesonaveeer
सूत्रधारः सूचीधारः कुविन्दः कुम्भकारकः ॥ १३४ ॥ रङ्गकारः कुटुम्बी च भाडनुञ्जस्तिलन्तुदः ॥
ताम्बूली नापितश्चैव स्पृश्यशूद्राः प्रकीर्तिताः ॥ १३५ ॥ __ अर्थ- काछिक ( गवताच्या वगैरे बुट्या करणारा), माळी, तांबट, सोनार, लोहार, साळी, शिंपी, ९ कोष्टी, कुंभार, रंगारी, कुणबी, भडमुंजा, तेली, तांबोळी आणि हजाम हे स्पर्श करण्यास योग्य अशा प्रकारचे शट समाजवत.
दुसऱ्या देशांत व्यापार करण्याचा प्रकार. योग्यायोग्यमिदं दृएवा व्यापारः क्रियते बुधैः ।। दूरदेशगमार्थ च वृषभं वाहयेन्नरः ॥ १३६ ॥ अल्पभारं परिक्षिप्य शनैः सञ्चालयेवुधः ।। आहारोदकपूरेण यावत्तृति तु पूरयेत् ॥ १३७ ॥ पृष्ठे शोफादिके जाते कृपया परिछेदयेत् ।।
उपशमो न यावच्च तावद्भारं न धारयेत् ॥ १३८ ॥ है अर्थ-वरील जातींतही योग्यायोग्य विचार करूनच शहाण्याने व्यापार करावा. व्यापाराकरितां ?
-AVMVANABAR
७verseerviversal
परदेशगमाई कर अपनं वाइपवर शिरवे वः॥
MANAKY

Page #452

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय सातवा. पान ४०२. aeeeeeeeewanceeeeeeeeeeeeeeeeeeeerawww १दूरदेशी जावयाचे असल्यास बैलावरून माल न्यावा. बैलावर फार ओझें घालू नये, आणि हळू चालवावें.? हे त्याला शोटर चारा घालावा. त्याच्या पाठीला किंवा दुसरीकडे सूज आल्यास दयाळूपणाने त्या जागी है कापावें. आणि ती जखम चांगली वरी होईपर्यंत त्या बैलावर ओझें घालू अये.
नौकागमन. जलयाने सदाचारं रक्षयेहर्महेतवे ॥
कदाचित्कर्मयोगेन मन्नं चेत्संस्मरेजिनम् ।। १३९ ।। ___ अर्थ- जलमार्गानें नौकेतून जाण्याचा प्रसंग आला असतां आपल्या धर्माच्या रक्षणाकरितां सदाचार संभाळावा. एखाद्या वेळी कर्मयोगाने ती नौका बुडण्याचा प्रसंग येईल तर, श्रीजिनेंद्राचे स्मरण करावें.
शद्रधर्म. च्यापारो वणिजां प्रोक्तः संक्षेपेण यथागमम् ॥
विप्रक्षत्रियवैश्यानां शद्रास्तु सेवका मताः ।। १४०।। अर्थ- हा वैश्यांचा व्यवहार जिनागमांत सांगितल्याप्रमाणे संक्षेपाने सांगितला. आणि ब्राह्मण, क्षत्रिय व वैश्य ह्या तिघांचा सदाचारही सांगितला. शूद्रांचा सेवा करणे हाच सदाचार आहे.
तेषु नानाविधं शिल्पं कर्म प्रोक्तं विशेषतः॥

Page #453

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय सातवा. पान ४०३.
जीवदयां तु संरक्ष्य तैश्च कार्य स्वकर्मकम् ॥ १४१ ।। १ अर्थ-शूद्रांमध्ये अनेक प्रकारचे शिल्प करणे ही एक विशेष क्रिया आहे. ती क्रिया त्यांनी जीवदया। संभाळून रावी.
व्यापारातील वर्तन. विप्रक्षत्रियविदशद्राः प्रोक्ताः क्रियाविशेषतः ॥ जैनधर्मे पराः शक्तास्ते सर्वे बान्धवोपमाः ॥ १४२ ॥ लाभालाभे समं चित्तं रक्षणीयं नरोत्तमैः॥
अतितृष्णा न कर्तव्या लक्ष्मी ग्यानुसारिणी ॥ १४३ ॥ अर्थ- ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य आणि शूद्र हे चार वर्ण त्यांच्या त्यांच्या क्रियाभेदामुळे सांगितले आहेत. हे चारी वर्ण जैन धर्म पाळण्याला योग्य असल्याने त्या नात्याने ते एकमेकांचे बंधच आहेत असें। समजावें. त्यांनी सर्वांनी लाभ किंवा हानी ह्यांविषयीं अंतःकरण सम ठेवावें. आणि त्यांनी फार लोभ करू नये. कारण, लक्ष्मी ही आपापल्या दैवानुसार प्राप्त होणारी आहे.
उद्योपु सदा सक्त आलस्यपरिवर्जितः ॥
सदाचारक्रियायुक्तो धनं प्राप्नोति कोटिशः।। १४४ ॥ heaveeeeeeeeeone.vedeseenetweenaroenamerecaenewerner

Page #454

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय सातवा. पान ४०४.
a४00RUAGAVA
अर्थ- जो आळस टाकून सर्वदा उद्योग करतो, आणि सदाचाराने युक्त असतो, त्याला कोव्यवधि 'द्रव्य प्राप्त होते. ही गोष्ट त्यांनी लक्षात ठेवावी..
सद्व्यापार तथा धर्मे आलस्यं न हि सौख्यदम् ।।
उद्योगः शत्रुवन्मित्रमालस्यं मित्रवद्रिपुः॥१४५ ।। ___ अर्ध- सदाचार आणि धर्म ह्यांविषयी आळस केल्याने सुखप्राप्ति होत नाही. उद्योग हा शत्रूप्रमाणे, भासणारा असा मित्र आहे. आणि आळस हा मित्राप्रमाणे भासणारा शत्रु आहे.
जिनस्मरणाचे विशेष प्रसंग. पीडायामद्भुते जम्भे स्वेष्टार्थप्रक्रमे क्षुते॥
शयनोत्थानयोः पादस्खलने संस्मरोजिनम् ॥ १४६ ॥ ____ अर्थ----- कांहीतरी पीडा उत्पन्न झाली असतां, आपल्या इष्ट कार्याला आरंभ करण्याच्या वेळी,, शिंक आली असतां, निजणे आणि उठणे ह्या वेळी, पाय अडखळला असतां, किंवा ठेच लागली असता, श्रीजिनेंद्राचे स्मरण करावें.
व्यवहारांत वागण्याची पद्धति. अश्रद्धेयमसत्यं च परनिन्दात्मशंसने ॥
GM2008

Page #455

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय सातवा. पान ४०५.
७०
evere
मध्यसेभं न भाषेत कल्युत्पादवचः सदा ॥ १४७ ॥ अर्थनाशं मनस्तापं गृहदुश्चरितानि च ॥
मानापमानयोर्वाक्यं न वाच्यं धूर्तसन्निधौ ॥ १४८ ॥
अर्थ- दुसरे लोक ज्यावर विश्वास ठेवणार नाहींत असें भाषण, खोटें भाषण, दुसऱ्याची निंदा
आणि आपली स्तुति हे प्रकार सभेमध्ये करूं नयेत. भाषणही करूं नये. आपली द्रव्यदानी, मनाची पीडा, व अपमान ह्या गोष्टी लुगा लोकांजवळ सांगू नयेत.
तसेंच ज्यायोगानें भांडण उत्पन्न होईल असें घरांतील मंडळींचें दुर्वर्तन आणि आपला मान
सम्पत्तौ च विपत्तौ च समचित्तः सदा भवेत् ॥ स्तोकं कालोचितं ब्रूयाद्वचः सर्वहितं प्रियम् ॥ १४९ ॥ न्यायमार्गे सदा रक्तचोरबुद्धिविवर्जितः ॥
अन्यस्य चात्मनः शत्रुं भावात्प्रकाशयेन्न हि ॥ १५० ॥
अर्थ- संपत्ति आणि विपत्ति या दाहोंविषयीं सर्वदा सारखी बुद्धि ठेवावी. लोकांत बोलण्याचा प्रसंग आला असतां त्या प्रसंगाला योग्य असें थोडें आणि हितकर व प्रिय असें बोलावें. न्यायमार्गाविषयीं सर्वदा आसक्ति असावी. चोरण्याविषयींची बुद्धि टाकून द्यावी. कोणीही मनुष्य आपला किंवा

Page #456

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय सातवा. पान ४०६. Poeteraceaeoverneteeeeeeeeeeeeerve दुसऱ्याचा शत्रु आहे असें नुसत्या बाद्यव्यापारांनीही दर्शवू नये.
लोकांशी वागण्याचा प्रकार. वैराग्यभावनाचित्तो धर्मादेशवचो वदेत् ॥ लोकाकूतं समालोच्य चरेत्तदनुसारतः ।। १५१ ॥ सत्त्वे मैत्री गुणे हर्षः समता दुर्जनेतरे ॥
कार्यार्थ गम्यते तस्य गेहं नोचेकदा च न ॥१५२॥ अर्थ- अंत:करणांत वैराग्यभावना करून लोकांना धार्मिक उपदेश करावा. लोकांचा अभिप्राय इजाणून त्यांच्या अनुरोधाने वागावें. सर्व जीवांविषयी मित्रभाव असावा. कोणाचेही ठिकाणी सद्गुण दिसला असतां आनंद मानावा. चांगल्या किंवा वाईट मनुष्यांविषयी सारखीच बुद्धि ठेवावी. आपल्या कामाकरिता कोणाच्याही घरी जावें. काम नसल्यास उगीच जाऊ नये.
हिंसापापकरं वाक्यं शास्त्रं वा नैव जल्पयेत् ॥
द्रोहस्य चिन्तनं कापि कस्यापि चिन्तयेन हि ॥ १५३ ॥ अर्थ-हिंसेचे पातक घडविणारे भाषण करू नये. तसेच शास्त्राची बडबड करू नये. आणि कोणाचें वाईट होण्यावद्दल मनांत चिंतन केव्हाही करूं नये.
GAVAVAVACAVALI
ABAR
DravaavaanaaveNavagav
anaaanwavamanamavaVAVavana

Page #457

सोमसेनकृत जैवर्णिकाचार, अध्याय सातवा. पान ४०७. ReceiveBeneCateNaveeveeeeee
दारिद्यशोकरोगास्तिोषयेद्भेषजादिना ।।
स्वस्य यदनिष्टं स्यात्तन्न कुर्यात्परे कचित् ॥ १५४ ॥ अर्थ-दारिद्य, शोक आणि रोग ह्यांनी पीडित झालेल्या लोकांना औषध वगैरे देऊन संतुष्ट करावें. १जे कृत्य लोकांनी आपल्याबद्दल केले असतां आपल्याला वाईट वाटते; तसले कृत्य दुसऱ्याबद्दल आपण करूं नये.
बस्त्राने मुखाचे आच्छादन करण्याचे प्रसंग. समीपोक्तौ हासे श्वासे जृम्भे काशे क्षुते तथा ।
धूमधूलिप्रवृत्तौ च छादयेद्वाससाऽऽननम् ।। १५५ ॥ अर्थ- दुसऱ्याच्या जवळ जाऊन बोलावच्या वेळी, हंसतांना, मोठ्याने श्वास सोडतांना, जांभई, देण्याच्या वेळी, शिंक आली असता आणि धुरांतून अथवा धुरळ्यांतून जावयाचे असतां, तोंड वस्त्राने आच्छादित करावें.
निद्रेला अयोग्य स्थलें. कृपकण्ठे च वल्मीके चोरवेश्यासुराशिनाम् ।। सन्निधौ मार्गमध्ये तु न स्वपेत्तु जलाशये ॥ १५६ ॥
imaanwaeaveenew wwwcOCALI
COAGUAGAMANAGE

Page #458

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय सातवा. पान ४०८.
wwwEVVVRAN
अर्थ- आडाच्या तोंडाजवळ, वारुळाच्या शेजारी, चोर, वेश्या आणि मद्यपी ह्यांच्या शेजारी आणि जाण्यायेण्याच्या रस्त्यावर केव्हांही निजूं नये. तसेंच तळ्याच्या कांठावर निजूं नये. नैको मार्गे व्रजेनैकः स्वपेत्क्षेत्रे शवान्तिके ॥ अविज्ञातोदके नैव प्रविशेद्वा गिरौ न हि ।। १५७ ॥
अर्थ- एकट्यानें मार्गक्रमण करूं नये. शेतांत किंवा मेताच्या जवळ एकट्यानें निजूं नये. ज्या पाण्याची आपल्याला माहिती नाहीं त्या पाण्यांत एकट्याने शिरू नये. आणि पर्वतावर चढतांना एकट्यानें चढू नये.
दातृसेवा आणि शास्त्र चिंतन.
दातारं पितृवुध्या च सेवेत क्षेमहेतवे ॥
पठितान्यपि शास्त्राणि पुनः पुनः प्रचिन्तयेत् ॥ १५८ ॥
अर्थ- आपला योगक्षेम चालण्याकरितां जो आपल्याला द्रव्य देतो, त्याची पित्याप्रमाणे सेवा करावी. एकवार पढलेल्या शास्त्राचा पुनः पुनः विचार करावा.
सूक्ष्मवस्तु तथा सूर्य नैकदृष्ट्या विलोकयेत् ॥
पादत्राणं विना मार्गे गच्छने हि सुधार्मिकः ॥ १५९ ॥

Page #459

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय सातवा. पान ४०९.
अर्थ- सूक्ष्मवस्तु आणि सूर्य ह्यांच्याकडे सारखी दृष्टी लावून पाहूं नये. पायांत पादत्राण ( जोडा ) घातल्यावांचून धार्मिक मनुष्यानें मार्गावरून चालू नये.
इतर व्यवहार
सूखैः सह वदेन्नैव नोल्लङ्घयेद्गुरोर्वचः ॥
दुर्वाक्यं यदि वा मूखैर्दत्तं तत्सहेत स्वयम् ॥ १६० ॥
अर्थ - मूखांशीं भाषण करूं नये. वडिलांच्या सांगण्याची अमर्यादा करूं नये. आणि दुर्जनांनी वाईट बोललें असतां तें आपण सोसावें.
अर्थ
व्यवहाराद्विवादे वा कालुष्यं नोवहेध्वदि ॥
नाकारणं हसेदास्यं नासारन्धं न घर्षयेत् ॥ १६१ ।।
अर्थ व्यवहारामुळे जर एखादे वेळीं कांहीं भांडण झाले तर त्याबद्दल मनांत चुरस धरूं नये. कारणावांचून हांसूं नये. आणि वरचेवर तोंडावरून हात फिरविणें, नाकांत बोटे घालणे हे व्यापार करू नयेत. areer दृढीकृत्य वचनं निर्विकारतः ॥
वृषा तृणादि न हें नांगुत्पाद्यैव वादनम् ॥ १३२ ॥
आपल्या कार्याचा मनांत दृढ निश्चय करून मनांत कोप वगैरे, विकारें न आणितां जें
SALAA

Page #460

बोलावयाचें असेल तेंच बोलावें. वाजविणें हे व्यापार करूं नयेत.
सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय सातवा.
पान ४१०.
CANAANNNA
Re
विनाकारण गवताच्या काड्या मोडणें व बोटांनीं आपल्याच अंगावर
मात्रा पुत्र्या भगिन्या वा नैको रहसि जल्पयेत् ॥ आसने शयने स्थाने याने यत्नपरो भवेत् ।। १३३ ।।
अर्थ-- माता, कन्या अथवा भगिनी ह्यांच्याशी सुद्धां एकांतीं बोलत बसूं नये. बसण्यांची जागा, निजण्याची जागा आणि गाडी वगैरे वाहन ह्यांच्यावर चांगली देखरेख करावी.
जनावर वगैरेवर देखरेख ठेवणें.
जीवधनं स्वयं पश्येत् समीपे कारयेत्कृषिम् ॥
वृद्धान् बालाँस्तथा क्षीणान् बान्धवान्परितोषयेत् ।। १६४ ।।
अर्थ- गायी, बैल वगैरे जे जीवधन असेल तें स्वतः आपण पहावें. शेतकी करावयाची ती गांवाच्या जवळच करावी. आणि त्या योगानें वृद्ध लोक, लहान मुलें, शक्तिहीन झालेले लोक आणि आपले इष्टमित्र ह्यांचें पोषण करावें.
न ओलांडण्याच्या वस्तु.
जिनादिप्रतिमाया वा पूज्यस्यापि ध्वजस्य वा ॥
ANNNNN

Page #461

सोमसेनकृत लैवर्णिकाचार, अध्याय सातवा. पान ४११.
ANNA~~~NN
छायां नोल्लङ्घयेन्नीचच्छायां च स्पर्शयेत्तनुम् ॥ १६५ ॥
अर्थ — जिनादि प्रतिमा, किंवा पूज्य असे ध्वज यांच्या सांवलीचे देखील उल्लंघन करूं नये. आणि १ नीचलोकांच्या सांवलीचा आपल्या देहाला स्पर्श होऊं देऊं नये.
याचकाशीं व अपकार करणान्याशी वर्तन.
अदानाक्षेपवैमुख्यमर्थिजनेषु नाचरेत् ॥
अपकiरिष्वपि जीवेषु ह्युपकारपरो भवेत् ।। १६६ ।।
अर्थ - याचना करणान्यांना न देणें, त्यांचा तिरस्कार करणें, किंवा त्यांना विमुख पाठविणें व्यवहार करूं नयेत. आपल्यावर अपकार करणाऱ्या जीवावर देखील उपकार करावेत. सायंकाली चर्ज करण्याचे व्यवहार.
निद्रा स्त्रीभोगभुक्त्यध्वयानं सन्ध्यासु वर्जयेत् ॥ साधुजनैर्विवादं तु मूर्खेः प्रीतिं तु नाचरेत् ॥ १६७ ॥
अर्थ — निद्रा, स्त्रीसमागम, भोजन आणि मार्गक्रमण हे व्यवहार सायंकालच्या वेळीं करूं नयेत. सज्जनाबरोबर कलह करावा, परंतु दुर्जनांशी मैत्री करूं नये.
भोजन न करण्याची गृहें.

Page #462

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय सातवा. पान ४१२.
छात्रागारे नृपागारे शत्रुवेश्यागृहे तथा ॥
कीतान्नसदने नीचार्चकागारे न भुञ्जयेत ॥ १६८ ॥ अर्थ-शिष्य, राजा, शत्रु, वेश्या ह्यांच्या घरांत आणि जेथें अन्नविक्रय करतात त्या घरांत (खाणा-१ ९वळीत ) भोजन करूं नये. तसेंच नीच मनुष्याच्या आणि पूजकाच्या घरांतही भोजन करूं नये.
विश्वास न ठेवण्याच्या वस्तु.. नविनां च नदीनां च सृङ्गिणां शस्त्रपाणिनाम् ॥ वनितानां नृपाणां च चोराणां व्यभिचारिणाम् ॥ १६९ ॥ खलानां निन्दकानां च लोभिना मद्यपायिनाम् ॥
विश्वासो नैव कर्तव्यो वञ्चकानां च पापिनाम् ॥ १७० ।। अर्थ- नखांनी प्रहार करणारी जनावरें, नद्या, शिंगांनी मारणारी जनावरें, शस्त्र हातांत असलेले लोक, स्त्रिया, राजे, चोर, व्यभिचार करणारे लोक, दुष्ट लोक, निंदा करणारे लोक, लोभी, मद्यप, दुसऱ्यास फसविणारे (भामटे) आणि पातकी ह्यांच्यावर केव्हाही विश्वास ठेवू नये.
इतर व्यवहार करून बाहेरून घरांत येणे. मध्ये न पूज्ययागच्छन्न पृच्छेदप्रयोजनम् ।।

Page #463

Acharya Shri Kailassagarsuni Cyanmandir
सोमसेनकृत वर्णिकाचार. अध्याय सातवा. पान ४१३.
बहिर्देशात्समायातः स्नात्वाऽऽचम्य विशेदगृहम ॥ १७१ ॥ अर्थ-दोघे पूज्य गृहस्थ उभे राहिले असता त्यांच्या मधून आपण जाऊ नये. कारणावांचून कोणाला काही विचारूं नये. बाहेरून आले असतां स्नान आणि आचमन करून नंतर घरांत जावें.
कोणत्याही कृत्याच्या आरंभीचें मंगल. आरम्भे तु पुराणस्यान्यव्यापारस्य कस्यचित् ।।
नमः सिद्धेभ्य इत्युच्चैनम्रीभूतो वदेवचः ॥ १७२ ।। ९ अर्थ- पुराण वाचण्यास प्रारंभ करण्याच्या पूर्वी, किंवा दुसरे कोणतेही कृत्य आरंभ करण्याच्या पूर्वी नम्र होऊन “ नमः सिद्धेभ्यः " असे उच्चारावें.
ऐहिकपारलौकिक दृष्टि. भुञ्जानोऽप्यहिक सौख्यं परलोकं विचिन्तयेत् ॥
स्तनमेकं पिवन्यालोऽन्यस्तनं मर्दयेद्भुवि ॥ १७३ ॥ 2 अर्थ- ह्या लोकींचे सुख भोगीत असतांही मनुष्याने पारलौकिक सुखाचा अवश्य विचार केला, पाहिजे. लहान मूल देखील आईच्या एका स्तनाचे पान करीत असतांही दुसरा स्तन हाताने धरीत असते; हे आपण पहात नाही काय?
RAN

Page #464

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय सातवा. पान ४१४. eveerwecanoamroneendeeeeeeeeeeeeevaceae
कृत्वैवं लौकिकाचारं धर्म विस्मारयेन्न हि ।।
सन्ध्यादिवन्दनां कुर्याद्दीप प्रज्वलयगृहे ।। १७४ ॥ ___ अर्थ- ह्याप्रमाणे लौकिक व्यवहार करीत असताही धार्मिक व्यवहाराचे विस्मरण होऊ नये. संध्यावंदन वेळच्या वेळी करावे. घरांत दीप लावावेत.
दीप आणि त्याच्या मुखाची दिशा. रवेरस्तं समारभ्य यावत्सूर्योदयो भवेत् ॥ यस्य तिष्ठेगृहे दीपस्तस्य नास्ति दरिद्रता ।। १७ ।।। आयुष्ये प्रामुखो दीपो धनायोद्ङ्मुखो मतः ।।
प्रत्यङ्मुखोऽपि दुःखाय हानये दक्षिणामुखः ।। १७६ ।। __ अर्थ- मूर्याचा अस्त झाल्यापासून पुनः सूर्योदय होईपर्यंत ज्याच्या घरांत दीप असतो, त्याला, केव्हाही दारिद्य येत नाही. दीप पूर्वेकडे तोंड करून ठेविला असतां आयुष्य वाढते. उत्तरेकडे तोंड करून ठेविला असतां द्रव्यप्राप्ति होते. पश्चिमेकडे तोंड करून ठेविला तर दुःख उत्पन्न होते, आणि दक्षिणेकडे तोंड करून ठेविला असतां नाश होतो..
चतुर्दिक्षु तु ते दीपाः स्थापिताः सन्ति चेदहो ॥
AAAABAR

Page #465

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय सातबा. पान ४१५.
शुभदास्तु ततो विश्वे न हि दोषस्तु कश्चन ॥ १७७॥ ९ अर्थ- चारी दिशेकडे तोंड करून चार दीप लाविले असतां ते शुभकारक होतात. त्यांत वर सांगितलेला कसलाही दोष नाही.
इत्येवं कथितस्त्रिवर्णजनितो व्यापारलक्ष्म्यागमो । ये कुर्वन्ति नरा नरोत्तमगुणास्तं ते त्रिवर्गार्थिनः ॥ भोगानत्र परवजन्मनि सदा सौख्यं लभन्ते पर-।
मन्ते कर्मरिपुं निहत्य विमलं मोक्षं वजन्त्यक्षयम् ॥ १७८ ।। अर्थ- ह्याप्रमाणे त्रैवर्णिकांचा धनप्राप्तीचा आचार सांगितला. धर्म, अर्थ आणि काम ह्या तीन ६ पुरुषार्थाची इच्छा करणारे जे सज्जन हा आचार करतात, ते ह्या लोकी अनेक सुखें भोगून परलोकीही इसर्वदा सुख भोगितात. आणि शेवटी कर्मरिपूचा नाश करून, निर्दोष आणि अविनाशी अशा मोक्षाला गमन करतात.
त्रिवर्णसल्लक्षणलक्षिताङ्गो । योऽभाणि चातुर्यकलानिवासः ॥ व्यापाररूपः स च सप्तमोऽसा- वध्याय इष्टो मुनिसोमसेनः ॥ १७९॥
AWAawwweeeeeeeMPSwar
VVVPA

Page #466

सोमसेनकृत जैवर्णिकाचार, अध्याय सातवा. पान ४१६.
४ अर्थ-वर्णिकांच्या सदाचाराने भरलेला आणि चातुर्य व कला ह्यांचे वसतिस्थान असा हा ६ सदाचारात्मक सातवा अध्याय सोमसेनमुनींनी निरूपण केला.
___ इति श्रीधर्मरसिकशास्त्रे त्रिवर्णाचारकथने भट्टारकश्रीसोमसेनविरचिते स्वस्वव्यापारकथनीयो
नाम सप्तमोऽध्यायः समाप्तः ।।
aanwaveA00000BUR
RAVINPU0VVP000000
Vevoceteae

Page #467

Acharya Shri Kailassagarsuni Cyanmandir
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय आठवा. पान ४१७.
॥ श्रीवीतरागाय नमः ।। ॥ अष्टमोऽध्यायः॥
मंगल. हरिवंशोदयपर्वतसूर्योऽजेयप्रतापपरिभाब्यः॥
जयति सदरिष्टनेमिस्त्रिभुवनराजीवकाल्हादी ॥१॥ अर्थ--हरिवंशरूपी जो उदयपर्वत त्यावरील मूर्यच की काय! असा आणि अजिंक्य अशा प्रतापामुळे चिंतनीय असा आणि त्रिभुवनरूपी कमलाला आनंदित करणारा असा जो सत्गुरूप अरिष्टनेमि तो, उत्कर्ष पावत आहे.
चन्द्रप्रभं जिनं वन्दे चन्द्राभं चन्द्रलाञ्च्छनम् ॥
भव्यकुमुदिनीचन्द्र लोकालोकविकाशकम् ॥२॥ अर्थ-चंद्राप्रमाणे ज्याची कांति आहे, चंद्र हेच ज्याचे चिन्ह आहे, जो भव्यजीवरूपी कमलिनीला उल्लसित करीत आहे आणि लोकालोकात्मक अशा संपूर्ण विश्वाचें जो प्रकाशन करीत आहे अशा चंद्रप्रभजिनेंद्राला मी नमस्कार करतो.
BARABABUA

Page #468

सोमसेनकृत लैवर्णिकाचार, अध्याय आठवा. पान ४१८.
ATTENTORR
अध्यायांतील विषय.
गर्भाधानादयो भव्यास्त्रित्रिंशत्सुक्रिया मताः ॥ वक्ष्येऽधुना पुराणे तु याः प्रोक्ता गणिभिः पुरा ॥ ३ ॥
अर्थ -- पूर्वी गणधरांनी पुराणांत ज्या श्रावकांच्या तेहेत्तीस क्रिया सांगितल्या आहेत, त्या कल्याणप्रद अशा गर्भाधान वगैरे क्रिया आतां सांगतों.
वयत्रिशत्रिया
आधानं प्रीतिः सुप्रीतिर्धृतिर्मोदः प्रियोद्भवः ॥ नामकर्म बहिर्यानं निषद्या प्राशनं तथा ॥ ४ ॥ व्युष्टिश्च केशवापश्च लिपिसंस्थानसंग्रहः ॥ उपनी तिव्रतचर्या व्रतावतरणं तथा ॥ ५ ॥ विवाहो वर्णलाभ कुलचर्या गृहीशिता ॥ प्रशान्तिश्च गृहत्याग दीक्षायं जिनरूपता ॥ ३ ॥ मृतकस्य च संस्कारो निर्वाणं पिण्डदानकम् ॥ श्राद्धं च सूतकद्वैतं प्रायश्चित्तं तथैव च ॥ ७ ॥

Page #469

concecreaseerve
सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय आठवा. पान ४१९.. Kocated0AI.OCACaree Moreanerverest.cave
तीर्थयाति कथिता द्वात्रिंशत्संख्यया क्रियाः ।।
त्रयमिंशाच्च धर्मस्य देशनाख्या विशेषतः॥ ८ ॥ ६ अर्थ- १ गर्भाधान, २ प्रीति, ३ सुप्रीति, ४ धृति, ५ मोद, ६ प्रियोद्भव, ७ नामकर्म, ८ बाहिर्यान, ९४
निषद्या, १० अन्नप्राशन, ११ व्युष्टि, १२ केशवाप ( चूडाकरण ), १३ लिपिसंग्रह, १४ उपनयन, १५ व्रत-१ (चर्या. १६ व्रतावतरण, १७ विवाह, १८ वर्णलाभ, १९ कुलचर्या, २० गृहीशिता. २१ प्रशांति, २२ गृहत्याग, ४ १२३ दीक्षा, २४ जिनरूपता, २५ मृतसंस्कार, २६ निर्वाण, २७ पिंडदान, २८ श्राद्ध, २९ जननाशौच, ३०
मृताशौच, ३१ प्रायश्चित्त आणि ३२ तीर्थयात्रा ह्या बत्तीस क्रिया, आणि ३३ धर्मदेशना ही तेहेत्तीसावी क्रिया होय. ह्या क्रिया पुढे विस्ताराने सांगतात.
अथ गर्भाधानम् ऋतुमती स्वहस्ते तु यावद्दिनचतुष्टयम् ॥ मल्लिकादिलतां धृत्वा तिष्ठेदेकान्तसद्मनि ॥ ९ ॥ चतुर्थे वासरे पञ्चगव्यैः संस्नापयेच ताम् ॥
हरिद्रादिकसहस्तुसुगन्धैरनुचर्चयेत् ॥ १०॥ 2 अर्थ- प्रथमतः ऋतुमती झालेल्या स्त्रीने चार दिवसपर्यंत मोगरी वगैरेचा वेल आपल्या हातात धरून
Moviesw

Page #470

सोमसेनकृत जैवर्णिकाचार, अध्याय आठवा. पान ४२०. meeeeeeeeeeeeeeeeeeMMMMMMeveneway १ एकांतस्थली बसावें. मग चवथे दिवशी तिला पंचगव्याने स्नान घालावें. आणि हळद वगैरे मंगलद्रव्यें । १व सुगंधद्रव्ये ह्यांचे तिच्या अंगाला लेपन करावें.
प्रथम दिवसीचे कृत्य. प्रथमर्तुमती नारी भवत्यत्र गृहागणे ॥ ब्रह्मस्थानात्पृथग्भागे कुण्डत्रयं प्रकल्पयेत् ॥ ११ ॥ पूर्ववत्पूजयेत्सरिः प्रतिमा वेदिकास्थिताम् ।।
चक्रच्छन्नत्रयोपेतां यक्षयक्षीसमन्विताम् ।। १२ ॥ __ अर्थ- स्त्री प्रथम ऋतुमती झाली ह्मणजे घरांतील अंगणांत ब्रह्मस्थान सोडून दुसऱ्या जाग्यांत तीन कुंडे घालावीत. आणि उपाध्यायाने चक्रत्रय, छत्रत्रय, यक्ष यक्षिणी ह्यांनी युक्त असलेल्या वेदिकेवरील प्रतिमेचे पूर्वी सांगितल्याप्रमाणे पूजन करावें.
ततः कुण्डस्य प्राग्भागे हस्तमात्रं सुविस्तरम् ।। चतुरस्रं परं रम्यं सँस्कुर्याद्वेदिकादयम् ।। १३ ॥ पञ्चवर्णैस्ततस्तत्र संलिखेदग्निमण्डलम् ॥ अष्टदिशामु पद्माष्टं मध्ये कर्णिकया युतम् ।। १४ ॥
RAVAVAMAVAL

Page #471

सौमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय आठवा. पान ४२१. repeacreemenrewwweeeeeeeeeeeeeeeeeemenener ४ अथे- मग कुंडाच्या पूर्वेकडे एक हात विस्ताराच्या चतुष्कोण अशा दोन वेदिका (कहे) कराव्यात.?
त्या प्रत्येकावर पांच रंगांनी अग्निमंडल काढावे आणि त्यांवर अष्ट दिशांना मध्ये कर्णिकेनें युक्त अशी आठ है कमले काढावीत.
चवथ्या दिवशीचे कृत्य. आणि गर्भाधानविधि. चतुर्थे वाऽहि सुस्नातौ जायापती निवेश्य च ।। तत्र चालकृतौ वृद्धस्त्रीभिश्च क्रियते क्रिया ॥ १५ ॥ मृदा संलिप्य सदभूमि निशाचूर्णेश्च तण्डुलैः ॥ तयोरने लिखेद्यन्त्रं स्वस्तिकाकारमुत्तमम् ॥ १६ ॥ तत्र सपल्लवं कुम्भं मालावस्त्रसुसूत्रितम् ॥
स्थापगन्मङ्गलार्थ तु ससूत्रं विधिपूर्वकम् ॥ १७॥ __ अर्थ- मग चवथ्या दिवशी स्नान केलेल्या स्त्रीशी सहवर्तमान तिच्या पतीला वृद्ध सुवासिनी स्त्रियांकडून, , अलंकृत करवून त्या ठिकाणी आणून बसवावे. त्यांच्या पुढच्या वाजूस जमीन मातीने सारवून त्यावर तांद-5 ळांचे व हळदीचें स्वस्तिकाच्या आकाराचे यंत्र काढून त्याच्यावर पंच पल्लव, माला, वस्त्र आणि मूत्र ह्यांनी
सुशोभित केलेला कलश पूजा करून मंगलाकरितां विधिपूर्वक स्थापन करावा. Ravisasarawwwwwwwwwweeeeeeeeeameramewoove
Seervedavevewwwve

Page #472

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय आठवा.
पान ४२२.
se
evereveren
आचार्यस्तं करे धृत्वा पुण्याहवचनैवरैः ॥ सिञ्चयेद्दम्पती तौ च पुण्यक्षेमार्थचिन्तकः ॥ १८ ॥
अर्थ — मग आचार्यानें तो कलश हातांत घेऊन “ त्या दंपत्याचें कल्याण व्हावें, त्यांना पुण्य घडावें, "त्यांना द्रव्यप्राप्ति व्हावी " अशा प्रकारचें मनांत चिंतन करून पुण्याहवाचनमंत्रांनी त्या दंपत्यावर कुंभांतील 'जलानें अभिषेक (सेंचन ) करावा.
त्रिःपरीत्य ततो वहिं तत्र चोपविशेत्पुनः ॥ सौभाग्यवनिताभिश्च कुङ्कुमैः परिचर्चयेत् ॥ १९ ॥ नीराजनां ततः कृत्वा वर्धयेच जलाक्षतैः ॥
वस्त्रताम्बूलभूषाभिः पूज्यौ तौ ताभिरादरात् ॥ २० ॥
अर्थ - अभिषेक झाल्यावर अनीला त्या दंपत्यानें तीन प्रदक्षिणा करून पुनः आपल्या पूर्वीच्या जाग्यावर येऊन बसावें. मग सुवासिनी स्त्रियांनी त्यांना कुंकूं लावावें आणि त्यांना नीराजन ( कुरवंडी ) करून जलयुक्त अक्षतांनी त्यांची वृद्धी करावी. ह्मणजे तुमची दोघांची वृद्धि होवो असें त्यांच्या मस्तकावर अक्षता टाकून ह्मणावें. ह्यावेळी त्या स्त्रियांनी त्या दंपत्याची वस्त्र तांबूल अलंकार ह्या वस्तूंच्या योगानें प्रेमानें पूजा करावी.

Page #473

VANAMAVASAVAVAN
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय आठवा. पान ४२३. recavinaaaaaveereewaoorkeeeeeeeeeeeasoems
वरवध्वौ युवाभ्यां भो अस्मद्वंशोऽस्तु वृद्धिमान् ॥
इत्याशीर्वचनैस्तौ च सन्तोषाद्वा विसर्जयेत् ॥ २१॥ १ अर्थ- आणि हे वधूवरांनो! तुमच्या योगाने आमचा वंश वृद्धीला प्राप्त होवो अशा प्रकारचे आशीर्वाद ! ९ देऊन त्या दंपत्यास संतोषाने तेथून घरांत पाठवावें.
स्वजातीयाँस्ततः सर्वानन्नदानैश्च तर्पयेत् ॥
सद्गन्धैः पूजयेत्प्रीत्या ताम्बूलाम्बरभूषणैः ॥२२॥ १ अर्थ- नंतर अन्नदानाने सर्व स्वजातीयांची तृप्ती करावी. आणि सुवासिक गंध, तांबूल वस्त्रे भूषणे इत्यादिकांनी त्यांची संतोषानें पूजा करावी. ह्मणजे सत्कार करावा.
इत्यादिकविधिः कार्यः प्रथमतौं स्त्रियो गृहे ।।
ततः सन्तानवृद्धिः स्यात्केवलं धर्महेतुका ॥ २३ ॥ अर्थ- स्त्रीला प्रथम ऋतुदर्शन आपल्या घरी झाले असतां अशा प्रकारचा विधि करावा. त्या योगाने धार्मिक अशा प्रकारच्या संततीची वृद्धि होते.
अथ स्त्रीसम्भोगः । स्वगृहे प्राक् शिरः कुर्याच्छ्वाशुरे दक्षिणामुखः॥ souraseaveeeeeewwecNAVAvavivideoseenenerekaceer
IMMAveerviceNaveenet
ततः सन्तान

Page #474

सोमसेनकृत लैवर्णिकाचार, अध्याय आठवा. पान ४२४. recorowseemercasmeroenteerseaseereocheereerwwewers
प्रत्यङ्मुखः प्रवासे च न कदाचिदुदङ्मुखः ॥२४॥ १ अर्ध- आता स्त्रीसंभोगासंबंधाने विशेष विधि सांगतात. आपल्या घरी पूर्वेकडे मस्तक करून शयन है १ करावे. श्वसुराच्या घरी दक्षिणेकडे आणि मार्गात असतां पश्चिमेकडे मस्तक करून शयन करावे. उत्तरेकडे ? १ मस्तक करून केव्हाही निजू नये.
शयनास अयोग्य स्थलें. तृणे देवालये चैव पाषाणे चैव पल्लवे ॥ अङ्गणे द्वारदेशे तु मध्यभागे गृहस्य च ॥ २५॥ रिक्तभूमौ तथा लोष्ट पार्श्वे चोच्छिष्टसन्निधौ ।। शन्यालये स्मशाने च वृक्षभूले चतुष्पथे ॥ २६ ॥ भूतस्थानेऽहिगेहे वा परस्त्रीचोरसन्निधौ ॥
कुलाचाररतो नित्यं न स्वपेच्छावकः कचित् ॥ २७॥ अर्थ- गवतावर, देवालयांत, दगडावर, पाल्यावर, अंगणांत, दारांत, मध्यगृहांत, नुसत्या जमिनीवर, ढेकळावर, उष्टयाच्या जवळ, ज्या घरांत कोणी नाही अशा घरांत, स्मशानांत, झाडाखाली, चाव्हाट्यावर, भूताच्या जाग्यांत, शत्रूच्या घरांत, परस्त्री किंवा चोर ह्यांच्या सन्निध कुलाचार संभाळerururuunannavamwairuannnnnnnavarna
Seenovo
MawatiseowMAVAVVeedevel

Page #475

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय आठवा. पान ४२९.
णाऱ्या श्रावकानें कधींही शयन करूं नये.
स्त्री समागमाचा काल.
ऋतुमत्यां तु भार्यायां तत्र सङ्गादिकं चरेत् ॥ अनृतुमत्यां भार्यायां न सङ्गमिति केचन ॥ २८ ॥
अर्थ - भार्या ऋतुमती असतांना तिच्याशीं समागम करावा. आणि ऋतुमती नसतांना करूं नये असें कित्येक आचार्यांचें झणणें आहे. स्त्री रजस्वला झाल्यापासून सोळा दिवसपर्यंत तिला ऋतुमती असें ह्मणतात. त्यांत पहिले तीन दिवस टाकून राहिलेल्या तेरा दिवसांत ती ऋतुमती असल्यानें समागमाला योग्य आहे असें समजावें. आणि सोळा दिवसांच्या पुढे मात्र तिच्याशीं समागम करूं नये; असे तात्पर्य आहे.
गर्भाभूतं यत्कर्म कुर्याद्दिवैव हि ॥
रात्रौ कुर्याद्विधानेन गर्भबीजस्य रोपणम् ॥ २९ ॥
अर्थ -- गर्भाधान क्रियेच्या अंगभूत असलेलें कर्म दिवसां पूर्वी सांगितल्याप्रमाणें करावें. आणि मुख्य विधि पुढे सांगितल्याप्रमाणे रात्री करावा.
स्त्रीसमागमविधि.

Page #476

सोमसेनकृत लैवर्णिकाचार, अध्याय आठवा. पान ४२६. meeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeees
मूत्रादिकं ततः कृत्वा क्षालयेत्रिफलाजलैः ॥
योनि राजौ गते यामे सङ्गच्छेद्रतिमन्दिरम् ॥ ३०॥ अर्थ- [आता ह्या पुढची क्रिया मराठी भाषेने सांगणे शिष्टाचाराला अनुसरून जरी योग्य नाही, तथापि त्यांत काही गोष्टी नेहमी व्यवहारांत उपयोगी पडण्यासारख्या असल्याने केवल मराठी भाषाच ज्यांना समजते त्यांना त्या लमजणं शक्य नसल्याने, होईल तितक्या प्रकाराने मर्यादा न जाऊं देतां तेव१व्याच गोष्टी मराठीत लिहून काकीच्या जशाच्या तशाच संस्कृतांत ठेवितो. ज्यांना तो धार्मिक विधि सम-5
जण्याची इच्छा असेल त्यांनी संस्कृतज्ञाकडून समजून घ्यावा.] - नंतर एक प्रहर रात्र संपल्यावर दुसऱ्या प्रहरांत स्त्रीनें मूत्रोत्सर्ग करून त्रिफलेच्या (हिरडा, बेहे अवळकाठी ह्यांना त्रिफला ह्मणतात ) पाण्याने जननेंद्रिय प्रक्षालन करावें, मग शयनमंदिरांत जावें.
पादौ प्रक्षालयेत्पूर्व पश्चाच्छय्यां समाचरेत् ॥
मृदुशय्यां स्थितः शेते रिक्तशय्यां परित्यजेत् ॥ ३१॥ अर्थ-- प्रथम पादप्रक्षालन करून नंतर शय्या करावी. ती शय्या मृदु असावी, खरखरीत अमू नये.
शय्येजवळ असावयाच्या वस्तु. उपानही वेणुदण्डमम्बुपात्रं तथैव च ।।
AAAA

Page #477

Acharya Shri Kailassagarsur Gyanmandir
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय आठवा. पान ४२७.
VAAV
AveereeMAN
ताम्बूलादिसमस्तानि समीपे स्थापयगृही ॥ ३२ ॥ १ अर्थ-निजावयाच्या ठिकाणी यायांतील जोदे, वेळवाची काठी, पाण्याचे भांडे आणि विड्याचे सामान है 3 इतके पदार्थ गृहस्थाने नेहमी जवळ ठेवावेत.
मंगलवस्तु. कुल्कुम चाजनं चैव तथा हारीतसुन्दरम् ॥
धौलवलं च ताम्बूलं संयोगे च शुभावहम् ॥३३॥ ६ अर्थ-- केशर, काजळ, पिंवले रंगविलेले सुंदर वस्त्र आणि विड्याचे सामान या वस्तु स्त्रीसमागमकाली मंगलकारक समजाव्यात.
भर्तुः पादौ नमस्कृत्य पश्चाच्छय्यां समाविशेत् ।।
सा नारी सुखमानोति न भवेदुःखभाजनम् ।। ३४ ।। __ अर्थ-- स्त्रीने आपल्या पतीला नमस्कार करून मग शय्येवर जावें. असे करणारी स्त्री सुखी होते. केव्हाही, दुःखी होत नाही.
स्वपेत् स्त्री प्राक् शिरः कृत्वा प्रत्यक्पादौ प्रसारयेत् ॥ ताम्बूलचर्वणं कृत्वा सकामो भार्यया सह ॥ ३५॥

Page #478

सोमसेनकृत जैवर्णिकाचार, अध्याय आठवा. पान ४२८. Beetrorewwweserveeowweeeeeearned
चन्दनं चानुलिप्यांगे धृत्वा पुष्पाणि दम्पती ।। परस्परं समालिंग्य प्रदीपे मैथुनं चरेत् ॥ ३६॥ दीपे नष्टे तु यः सङ्गं करोति मनुजो यदि ।। यावज्जन्म दरिद्रत्वं लभते नात्र संशयः ॥ ३७॥ पादलग्नं तनुश्चैव ह्युच्छिष्टं ताडनं तथा ॥
कोपो रोषश्च निर्भर्सः संयोगे न च दोषभाक् ॥ ३८॥ अर्थ-- तांबूल भक्षण करून स्त्रियेनें पूर्वेकडे मस्तक करून निजावे आणि पुरुषानेही त्याचप्रमाणे निजावे. त्या दंपत्याने एकमेकांस अंगाला चंदन लावून पुष्पमाला घालाव्यात. रतिकाली दीप असावा., दीप नसतां स्त्रीसमागम करणारा मनुष्य जन्मभर दरिद्री होतो. रतिकालीं एकमेकांस पाय लागला असतां व एकमेकांचें उच्छिष्ट भक्षण करणे, एकमेकांवर रागावणे, एकमेकांचा तिरस्कार करणे ह्यांत दोष नाही.. इतर काली असें करणें दोपास्पद होते.
ताम्बूलेन मुखं पूर्ण कुंकुमादिसमन्वितम् ।। प्रीतमाल्हादसंयुक्तं कृत्वा योगं समाचरेत् ।। ३९ ॥ विना ताम्बूवदनां नमामाक्रान्तरोदनाम् ॥

Page #479

Acharya Shri Kailassagarsuni Cyanmandir
सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय आठवा. पान ४२९.
Evere
दुर्मुखां च क्षुधा युक्तां संयोगे च परित्यजेत् ॥ ४०॥ भुक्तवानुपविष्टस्तु शय्यायामभिसम्मुखः ॥ संस्मृत्य परमात्मानं पत्न्या जंघे प्रसारयेत् ॥ ४१॥ अलोमशां च सद्गुचामनाद्री सुमनोहराम् ॥
योनि स्पृएवा जपेन्मनं पवित्रं पुत्रदायकम् ॥ ४२ ॥ अर्थ-स्त्रियेला तांबूल भक्षण करवून केशर वगैरे सुगंधि पदार्थांनी तिला मेमयुक्त करावें. जिच्या मुखांत तांबूल नाही अशी, नग्न, आक्रोश करणारी, रोदन करणारी, दुर्मुखलेली आणि श्रुधित झालेली. अशी स्त्री समागमाला योग्य नव्हे. स्त्रीसमागमाची इच्छा करणाऱ्या पुरुषाने आपणही उपोपित असू नये. स्त्रीसनली श्लोक ४२ ह्यांत सांगितलेली क्रिया करून पुढील पुत्रदायक मंब मुखाने ह्मणावा.
स्त्रीसमागमकालीं पठन करण्याचा मंत्र. ॐ ही क्ली ब्लूं योनिस्थदेवते मम सत्पुत्रं जनयस्व असि आ उ सा स्वाहा ॥१॥ इति मंत्रेण गोमयगोमूत्रक्षीरदाधिसर्पिःकुशोदकैोनिं सम्प्रक्षाल्य श्रीगन्धकुंकुमकस्तूरिकानुलेपनं कुर्यात् ॥
___योनि पश्यन् जपेन्मन्त्रानहदादिसमुद्भवान् ॥

Page #480

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय आठवा. पान ४३०.
Deeeeeee
मादृशस्तु भवेस्पुत्र इति मत्वा स्मरोज्जनम् ॥ ४३ ॥ __ अर्थ- वरील मंत्र झणून स्त्रियेच्या बरांगाला प्रक्षालन संस्कार करावा. आणि श्रीजिनेंद्राचे स्मरण करून आपल्यासारखा पुत्र उत्पन्न होईल अशी भावना करावी. तसेच पंच परमेष्ठीमंत्राचेही स्मरण करावें.१
___ ॐ न्हाँ अर्हद्भ्यो नमः ॥ ॐ हीं सिद्धेभ्यो नमः ॥ ॐ हूँ सुरिभ्यो नमः॥
ओं न्हाँ पाठकेभ्यो नमः ॥ ॐ हः सर्वसाधुभ्यो नमः ॥ इत्यादि स्मरेत् ॥ ॐ ही श्रीजिनप्रसादात् मम सत्पुत्रो भवतु स्वाहा ॥ इति स्मृत्वा स्त्रियमालिङ्गयेत् ॥
ओष्ठावाकर्षयेदोष्टैरन्योन्यमवलोकयेत् ॥ स्तनौ धृत्वा तु पाणिभ्यामन्योन्यं चुम्बयेन्मुखम् ॥ ४४ ॥ बलं देहीति मन्त्रेण योन्यां शिश्नं प्रवेशयेत ॥
योनेस्तु किंचिदधिकं भवेल्लिङ्गं बलान्वितम् ।। ४५ ।। ॐ हीं शरीरस्थायिनो देवता मां बलं द्तु वाहा ॥ इति स्मृत्वा सम्बन्धयेत् ।।
सन्तुष्टो भार्यया भर्ता भर्ना भार्या तथैव च ।। यस्मिन्नेव कुले नित्यं कल्याणं तत्र वै ध्रुवम् ॥ ४६ ॥ इच्छापूर्वं भवेद्यावदुभयोः कामयुक्तयोः ।
Meeeeeee

Page #481

e
Beeveleceive
सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय आठवा. पान ४३१. Enermereeraeaseveeranaaaaaameneendencreenawwweeeeeeaseem
रेतः सिञ्चेत्ततो योन्यां तस्माद्गर्भ बिभर्ति सा ॥ ४७॥ है अर्थ-वर दोन मंत्र आलेले आहेत. त्यांतील पहिल्या मंत्राचा उपयोग आलिंगनकाली करावा आणि ४ दुसऱ्या (बलं ददतु स्वाहा) ह्या मंत्राचा उपयोग संभोगकाली करावा. संभोगाच्या पूर्वी स्त्रीला हर्षित आणि १ उत्तेजित करण्याकरितां जेवढे व्यापार करावयाचे असतात ते सर्व श्लोकांत वर्णन केले आहेत. त्या ९व्यापारांनी तिला उत्तेजित करून तिचा उपभोग केल्याने तिचा संतोष होतो. ज्या समागमांत स्त्रीच्या योगानें पुरुष आणि पुरुषाच्या योगानें स्त्री अशी उभयतां संतुष्ट होतात, तो उच्च प्रतीचा समागम होय.
असा स्त्रीपुरुषाचा संतोष ज्या कुलांत नेहमी त्या कुलांत सुखाची वृद्धि असते. आणि अशा समागमाच्या ९अंती जो बीजावाप होतो त्या योगानें स्त्री गर्भवती होते.
ऋतुकाली स्त्रीसमागमाचे फल. ऋतुकालोपगामी तु प्राप्नोति परमां गतिम् ।।
सत्कुलः प्रभवेत्पुत्रः पितृणां स्वर्गदो मतः॥४८॥ , अर्थ- ह्याप्रमाणे ऋतुकाली जो स्त्रीसमाग करतो तो उत्तम गतीला प्राप्त होतो. आणि त्याच्यापासून कुलीन आणि आपल्या पितरांना स्वर्गप्राप्ती करून देणारा असा पुत्र उत्पन्न होतो.
ऋतुकाली स्त्रीसमागम न केल्याचे फल,
VOCAUR

Page #482

Acharya Shri Kailassagarsur Gyanmandir
सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय आठवा. पान ४३२. wwweenveerawwweeeeewaveeneranacsevere
ऋतुस्नातां तु यो भायी सन्निधौ नोपयच्छति ॥
घोरायां भ्रूणहत्यायां पितृभिः सह मजति ॥४९॥ ४ अर्थ- ऋतुस्नात झालेल्या भार्येशी जो पुरुष समागम करीत नाहीं, तो आपल्या पितरांशी सह है भयंकर अशा भ्रूणहत्या (बालहत्या किंवा गर्भहत्या) नामक पातकांत बुडून जातो.
ऋतुकाली स्त्रीने पुरुषसमागम न केल्यास त्याचे फल. ऋतुस्नाता तु या नारी पतिं नैवोपविन्दति ॥
शुनी वृकी शृगाली स्याच्छूकरी गर्दी च सा ॥ ५० ॥ S अर्थ-जी ऋतुस्नात झालेली स्त्री आपल्या पतीशी समागम करीत नाही, ती स्त्री कुत्री, लांडगी, कोल्हीण, डुकरीण किंवा गाढवीण होते. .
कामयज्ञमिति प्राहुहिणां सर्वदैव च ॥
अनेन लभते पुत्रं संसारार्णवतारकम् ॥५१॥ इति गर्भाधानम् ॥ अर्थ--- हा इतका गर्भाधानाचा जो विधि वर्णन केला द्याला " गृहस्थांचा हा कामयज्ञ आहे" असें मुनि, ह्मणतात. ह्या विधीनें जो पुत्र प्राप्त होतो, तो आपल्या पितरांना संसारसमुद्रांतून तरून नेणारा होतो.। हा गर्भाधानाचा विधि सांगितला.
NAVANAM

Page #483

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय आठवा.
पान ४३३.
VVVVVVre
मोद क्रिया.
गर्भे स्थिरेऽथ सञ्जाते मासे तृतीयके ध्रुवम् ॥
प्रमोदेनैव संस्कार्यः क्रियामुख्यः प्रमोदकः ।। ५२ ।।
अर्थ- स्त्रीच्या उदरांत गर्भ स्थिर झाल्यावर तिसऱ्या महिन्यांत त्या गर्भाचा प्रमोद नांवाचा संस्कार करावा. हा प्रमोद संस्कार सर्व संस्कारांत मुख्य आहे.
तृतीये गर्भसंस्कारो मासे पुंसवनं च सः
आद्यगर्भो न विज्ञातः प्रथमे मासि वै यदि ॥ ५३ ॥
अर्थ - प्रथमच गर्भवती झालेल्या स्त्रीचा गर्भ पहिल्या महिन्यांत जर ज्ञात झाला नाहीं, तर तिसऱ्या महिन्यांत त्याचा ( गर्भाचा ) संस्कार करावा. ह्मणजे त्या संस्कारानें गर्भिणीच्या उदरांतील गर्भ पुरुष चिन्हांनें युक्त होतो.
तैलाभ्य जलैरादौ गर्भिणीं स्नापयेच ताम् ॥ अलङ्कृत्य च सहस्त्रैः करे फलं समर्पयेत् ॥ ५४ ॥ उपलेपं शरीरे तु संस्कुर्याच्चन्दनादिना ॥ पूर्ववद्धमसत्कार्य जिनपूजापुरःसरम् ॥ ५५ ॥

Page #484

सोमसेनकृत त्रैवर्णिका चार, अध्याय आठवा.
पान ४३४.
४TVALAL B
वेदिकाग्रे जिनागारे काष्ठनिर्मित पीठयोः ॥ दम्पती तौ च संस्कृत्य भूषणैरुपवेशयेत् ।। ५६ ।।
अर्थ- प्रथम गर्भिणीला तेल लावून उष्णोदकानें स्नान घालावे. नंतर उत्तमवस्त्र तिला नेसावयास देऊन तिच्या हातांत फल द्यावें. तिच्या शरीराला चंदनादि सुगंधि द्रव्याचें चर्चन करावें. आणि जिनपूजा होम वगैरे विधि पूर्वीप्रमाणें करावा. प्रथम त्या दंपत्याला भूषणादिकांनीं अलंकृत करून जिनमंदिरांत जिनेंद्राच्या समोर पाटावर बसवावें.
अग्रे स्वस्तिकमा लेख्यं चन्दनैस्तण्डुलैः पुरः ॥ पूर्ववस्कलशं रम्यं स्थापयेन्मन्त्रपूर्वकम् ॥ ५७ ॥ जिनेन्द्रसिद्ध सूरीश्व पूजयेद्भक्तितः परान् ॥ बहुधा धूपदीपैश्च पकान्नैः सत्फलैरपि ॥ ५८ ॥ यक्षीयक्षादिदेवानां पूर्णाहुतिमतः परम् ॥ आचार्यः स्वकरे धृत्वा कल्याणकलशं वरम् ।। ५९ ।। पुण्याहवाचनैर म्यैर्गर्भिणीं तां प्रसिञ्चयेत ॥ शान्तिभक्तिं ततश्वोक्त्वा देवान् सर्वान् विसर्जयेत् ॥ ६० ॥
Naa

Page #485

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय आठवा. पान ४३५.
NNNNNN
DEM
अर्थ — नंतर त्यांच्या अग्रभागी गंध आणि तांदुळ ह्यांच्या योगानें स्वस्तिक काढून त्यावर पूर्वी ? सांगितल्याप्रमाणे कलश स्थापन करावा. नंतर भक्तियुक्त अंतःकरणानें अनेक प्रकारचे धूप, दीप, उत्तम अन्ने, चांगलीं फलें ह्यांच्या योगानें जिनेंद्र सिद्ध आणि मूरि ह्यांची पूजा करून, यक्ष यक्षी वगैरे देवतांना पूर्णाहुति द्यावी. नंतर आचार्यानें आपल्या हातांत तो कलश घेऊन, पुण्याहवाचनमंत्रांनी त्या गर्भिणीला अभिषेक करावा. नंतर शांतिभक्तीचा पाठ करून सर्व देवतांचें विसर्जन करावें. ततो गन्धोदकै रम्यैर्गर्भिणी स्वोदरं स्पृशेत् ॥ कलिकुण्डादि सद्यत्रं रक्षार्थ बन्धयेद्गले ॥ ६१ ॥ सौभाग्यवत्यः सन्नार्यश्वान्नादिना प्रतोषयेत् ॥ सुप्रमोदश्च सर्वेषां जातीनां समुत्पादयेत् ॥ ६२ ॥
ॐ कंठं व्हः पः असि आ उ सा गर्भीर्भकं प्रमोदेन परिरक्षत स्वाहा ॥ १ ॥ इति होमान्ते गन्धोदन प्रसिञ्च्य स्वपत्न्युदरं स्वयं स्पृशेद्धर्ता ॥ इति मोदः ॥
अर्थ -- नंतर गर्भिणीनें आपल्या उदाराला गंधोदक लावावें. आणि तिच्या गळ्यांत गर्भाच्या रक्षणाक रितां कलिकुंडादि यंत्र बांधावे. सुवासिनी स्त्रियांना त्या दिवशीं अन्नदान करून संतुष्ट करावें. आपल्या सर्व जीतिबांधवांनाही आनंदित करावें. “ ॐ कं टं " इत्यादि मंत्राने गर्भिणीच्या पतीनें स्त्रीच्या उदरावर

Page #486

सोमसेनकृत बैवर्णिकाचार, अध्याय आठवा. पान ४३६. RecedevowevoneeeeeeweAVAweavermeeveer ₹गंधोदकानें सेचन करून त्याला स्पर्श करावा. हा प्रमोद संस्कार सांगितला.
पुंसवनक्रिया. सद्गर्भस्याथ पुष्ट्यर्थ क्रियां पुंसवनाभिधाम् ॥ कुर्वन्तुं पञ्चमे मासि पुमांसः क्षेममिच्छवः ॥ ६३ ॥ शुचिभिः सलिलैः स्नातो धौतवस्त्रसमन्वितः॥ स्वभार्यायां क्रियाः कुर्यादाचार्योक्तित आदरात् ॥ १४ ॥ जिनपूजां च होमं च गृहे कुर्यात्स पूर्ववत् ॥ आचार्यः कुलवृद्धाभिः स्त्रीभिः सह सुमार्गगः ॥ १५॥ संस्नाप्य गर्भिणी तां तु भूषयेद्वस्त्रभूषणैः ।। उपलेपादिकं कुर्याच्चन्दनादिसुवस्तुभिः ॥६६॥ काष्ठपीठे जिनाग्रे तु रक्तवस्त्रप्रच्छादिते ॥ सिन्दूराञ्जनसंयुक्तां गर्भिणी तां निवेशयेत् ।। ६७ ॥ पुण्याहवाचनैः सूरिः सन्मन्त्रैस्तां प्रसिश्चयेत् ॥ पुरुषेण करे तस्याः पूगीपत्राणि दीयन्ते ॥ ६८ ॥ ourceowwwwvoeveeeeeeeeeeeeena
SeVANAVARAVAJAVINA

Page #487

सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय आठवा. पान ३३७. Newerwwweeeeaveserevo यदाकुरैस्तथापुष्पैः पल्लवैदर्भसंयुतैः ॥ मालां कृत्वा तु कण्ठेऽस्या अर्पयेद्विधिपूर्वकम् ।। ६९ ॥ यक्षादीनां तु पूर्णाघ दत्वा शान्ति पठेद वुधः ।।
ताम्बूलादिफलैर्वस्त्रर्विवादीस्तोषयेद्गुरुः ७०॥ ॐ झंवं इवीं हंसः कान्तागले यवमालां क्षिपामि झौं स्वाहा॥ अनेन कण्ठे माला क्षिपेत् ॥ ॥ ॐझं वं व्हः पः असि आ उ सा कान्तापुरतः पायसदद्धयोदनहरिद्राम्वुकलशान् स्थापयामि स्वाहा ॥ अनेन तस्या अग्रे पायसद्ध्योदनहरिद्राम्बुकलशान् स्थाप्य बालिकाकरेण स्पर्शयेत् ॥ तत्र पायसस्पर्शे पुत्रलाभः। दध्योदनस्पर्शे पुत्रीलाभः ।। हरिद्राम्बुकलशस्पर्श उभयोरलाभः ।।
ततः प्रभृति गेहे स्वे वाद्यघोषं प्रघोषयेत् ।।
गीतं च नर्तकीनृत्यं दानं कुर्यादीनं प्रति ॥ ७१ ॥ इति पुंसवनम् ॥ अर्थ- आतां पुंसवनक्रिया सांगतात-पुढे पांचव्या महिन्यांत त्या गर्भाच्या पोषणाकरितां पुंसवन नांवाची क्रिया पतीने करावी. पतीने आपण शुद्ध उदकाने स्नान करून धौतवस्त्र परिधान करावे, आणि
आचार्य सांगतील त्याप्रमाणे पुंसवन क्रिया प्रेमाने करावी. ह्या क्रियेत करण्याची जिनपूजा आणि ? FeeeeeeeeasinoNAVSANAMMeries
DeewBANANAWNeetervieween

Page #488

सोमसेनकृत बैवर्णिकाचार, अध्याय आठवा. पान ४३८. Paswanerveneecancareewerecentervieween&cancer
होम हे विधि पूर्वी सांगितल्याप्रमाणेच करावेत. आचार्याने त्या गर्भिणीला सुवासिनी अशा वृद्ध ३ स्त्रियांकडून मंगलस्नान घालवून वस्त्रभूषणादिकांच्या योगाने सुशोभित करवून, आणि चंदनादि सुगंधिद्रव्यांनी तिच्या शरीराला लेपन वरवून, तांबड्या वस्त्राने आच्छादित केलेल्या पाटावर तिला आणून बसवावे. त्या गर्भिणीला सिंदूर आणि काजळ लावलेले असावें. मग आचार्याने ( उपाध्यायाने) पुण्याहवाचन मंत्रांनी तिच्या मस्तकावर कुंभजलाने सेंचन करावे. आणि पतीकडून तिला तांबूल देववावा.. ९मग जवाचे अंकुर, फुलें, कोवळी पाने आणि दर्भ ह्यांची माला करवून पतीकडून तिच्या कंठांत
घालवावी. नंतर यक्षादिदेवतांना पूर्णाय देऊन आचार्याने शांतिपाठ करावा. त्यावेळी त्या ठिकाणी १ असलेल्या ब्राह्मण वगैरे मंडळींना तांबूल, फल, वस्त्र वगैरे देऊन संतुष्ट करावें. “ॐ झं वं" इत्यादि
मंत्राने गर्भिणीच्या कंठांत यवमाला घालावी. नंतर "झं वं व्हः" इत्यादि मंत्राने तिच्या अग्रभागी क्षीर, दध्योदन १(दहीभात) आणि हरिद्राम्बु (हळदीचे पाणी) ह्या पदार्थांनी भरलेली तीन पात्रे किंवा तीन कलश, ठेवावेत. आणि एखाद्या लहान मुलीला त्यांतील कोणत्याही वस्तूस स्पर्श करण्यास सांगावें. त्या मुलीने) जर पायसाला (क्षीरीला) स्पर्श केला तर गर्भिणीला पुत्र होणार असे समजावें. दध्योदनाला स्पर्श केल्यास कन्या होईल असे समजावें. आणि हलदीच्या पाण्याला स्पर्श केल्यास दोनीही होणार नाहीत,
असे समजावे. झणजे अपत्य झाल्यास नपुंसक होईल, किंवा मरून उपजेल, अथवा उपजल्याबरोबर WwwwwwseemaSAMAvawweeeeeeeeeeeeeevara

Page #489

Acharya Shri Kailassagarsun Gyanmandir
सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय आठवा. पान ४३९.
3320KBPUAV
१ मरेल असे समजावे. त्या दिवसापासून गर्भिणीच्या पतीने आपल्या घरांत नेहमी मंगल वांयें वाजवावीत, गायन करावें, नर्तकी स्त्रियांकडून नृत्य करवावें. आणि दीन अनाथ अशा लोकांना दान करावें.. ही पुंसवन क्रिया सांगितली.
सीमंतविधि. अथ सप्तमके मासे सीमन्तविधिरुच्यते।। केशमध्ये तु गर्भिण्याः सीमा सीमन्तमुच्यते ।। ७२ ।। शुभेन्हि शुभनक्षत्रे सुवारे शुभयोगके।
सुलग्ने मुघटिकायां सीमन्तविधिमाचरेत् ।। ७३ ॥ अर्थ- आतां सीमंतसंस्कार सांगतात- गर्भिणीला सातवा महिना लागला ह्मणजे त्यांत, सीमंतविधि करावा. गर्भिणीच्या केशांत सीमंत ( भांग ) काढणे ह्याला सीमंतविधि ह्मणतात. तो विधि, शुभदिवशी शुभवारी शुभयोग असतांना शुभलग्नावर आणि शुभमुहूर्तावर करावा.
स्नातां प्रसादितां कान्तामन्तर्वनी च सत्प्रियाम् ।। प्रत्यगासनगां कृत्वा होम प्राग्वत्प्रकल्पयेत् ॥ ७४ ॥
पतिपुत्रवती वृद्धा स्वजातीया कुलोद्भवा । DRC n
eveneensnonnncncncncncnocasa

Page #490

MasterNameewwweVMN008
सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय आठवा. पान ४४०. Mayawarananewwwwwweresentawesomeworkeeex
गर्भिण्याः केशमध्ये तु सीमन्तं त्रिः समुन्नयेत् ॥ ७ ॥ है अर्थ- स्नान घालून वस्त्रालंकारांनी सुशोभित केलेल्या गर्भिणीला आपल्या जवळ निराळ्या आसनावर ६वसवून पतीने जिनपूजा होम वगैरे किया पूर्वीप्रमाणेच करावी. नंतर सभर्तृक, पुत्रवती आणि कुलीन अशा स्वजातींतील वृद्धस्त्रियेकडून गर्भिणीच्या केशांच्या मध्यभागी तीन वेळ भांग काढवावा.
साधनं फलबदुच्छद्रयदर्भत्रयान्विता ॥ शलाका खादिराऽऽज्याक्ता सीमन्तोन्नयने भवेत् ।। ७६ ॥ समिता कुमलाभाना शमीवृक्षसमुद्भया ।। त्रिस्थानधयलाकारा शलली वा तथा भवेत् ।। ७७ ॥ तेन तेलाईसिन्दूरैः सीमन्तं चोन्नयेच्च मा॥ धवस्त्वादुम्बरं चूर्ण क्षिपेत्तन्मूर्ति चोदरे ।। ७८ ।। उदुम्बारकृतां माला सीमन्लिन्या गले गुरुः ॥
क्षिप्त्वा स्विष्टकृताचन्यत्सर्व प्राग्वत्प्रकल्पयेत् ।। ७२ ।। ___ अर्थ- गर्भिणीचा जो सीमंत काढावयाचा त्याला साधन फळे असलेल्या दोन डहाळ्या आणि तीन दर्भ १ एकत्र करून घ्यावेत; आणि त्याने भांग काढावा. किंवा खैराची काडी तूपांत बुडवून तिने काढावा. vervavauvanv a raunsarvav
o runn
Iverweeteeeeeee

Page #491

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय आठवा. पान ४४१. wweeeeeeeeeeeeeeeeeeeveerence
अथवा शमीची समिधा अगर तीन ठिकाणी पांढरे असलेले शाळिंद्राचे पंख घेऊन त्याने सीमंत काढावा.! १ सीमंत काढतांना ज्याने सीमंत काढावयाचा असेल त्याच्या अग्राला तेलांत खललेला सिंदूर लावावा.
आणि मग तसल्या काडीने सीमंत काढावा. मग गर्भिणीच्या पतीने तिच्या मस्तकावर आणि १ उदरावर उंबराच्या सालीचे चूर्ण टाकावें. आचार्याने उंबरांच्या फलांची केलेली माला तिच्या गळ्यांत घालावी. नंतर राहिलेला बाकीचा पूजा वगैरे विधि पूर्वीप्रमाणे करावा.
अथ मन्त्रः ॥ पुण्याहवाचनैराचार्यो गर्भिणी सिञ्चयेत् ॥ ॐ हीं श्रीं क्लीं क्रौं अ सि आ उ सा उदुम्बरकृतचूर्ण समस्ते जठरे चेयं इवी क्ष्वीं स्वाहा । अनेनोदरं वा मस्तकं वा उदुम्बरचूर्णेन सेचयेत् ॥
ॐ नमोऽहते भगवते उदुम्बरफलाभरणेन बहुपुत्रा भवितुमर्हा स्वाहा ।। _ अनेनोदुम्बरफलमालां कण्ठे क्षिपेत पुरुषः॥ इति सीमन्तविधिः॥ __ अर्थ- पुण्याहवाचन मंत्रांनी आचार्याने गर्भिणीच्या मस्तकावर कुंभजलाने सेचन करावें. नंतर, 'ॐ हीं श्रीं' इत्यादि मंत्रानें गर्भिणीच्या पतीने तिच्या मस्तकावर किंवा उदरावर उंबराच्या सालीचें चूर्ण सिंपडावें. मग 'ॐ नमो' इत्यादि मंत्राने आचार्याने तिच्या गळ्यांत उंबरांच्या फलांची माला घालावी. हा सीमंतविधि सांगितला. aaaranewwwweeeeeeeeeeerwecaneww.wecancease
AVACAN
Meeeeewa

Page #492

Ww.MOMBIVIViane
सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय आठवा. पान ४४२.
वरील विधीसंबंधाने विशेष शास्त्रार्थ. गर्भाधानं प्रमोदश्च मीमन्नः पुंसवं तथा ॥ नवमे मासि चैकत्र कुर्यात्सर्व तु निर्धनः ॥ ८ ॥ अन्नप्राशनपर्यन्ता गर्भाधानादिकाः क्रियाः॥ उक्तकाले भवन्त्येता दोषो नाषाढपुष्ययोः ॥ ८१॥ मासप्रयुक्तकार्येषु अस्तत्वं गुरुशुक्रयोः॥ न दोषकृत्तदा मासो रक्षको बलवानिति ॥ ८२ ॥ पुंसवने च सीमन्ते चौलोपनयने तथा ।।
गर्भाधाने प्रमोदे च नान्दीमङ्गलमाचरेत् ॥८३ ।। है अर्थ- गर्भाधान, प्रमोद, सीमंत आणि पुंसवन हे संस्कार निरनिराळे करण्यास जर दारिद्यामुळे शक्ति। इनसेल तर नवव्या महिन्यांत एकदमच करावेत. गर्भाधानापासून अन्नपाशनापर्यंतच्या क्रिया प्राप्त झालेल्या त्या त्या काली होत असतात. झणून आषाढ आणि पौष ह्या महिन्यासंबंधी दोष त्यांना लागत नाहीत. ह्मणजे या दोनी महिन्यांची अडचण त्या क्रियांना लागू नाही. अमक्या महिन्यांत अमके कृत्य करावें असें ज्या संबंधाने शास्त्रांत सांगितले आहे, त्या कृत्यांस 'मासप्रयुक्त क्रिया' ह्मणतात. ह्या क्रिया
newaveeerviewereave

Page #493

सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय आठवा. पान ४४३.
RAUNUAVVVO
करावयाच्या प्रसंगी गुरु किंवा शुक्र ह्यांचा अस्त असला तरी हरकत नाही. कारण, त्या क्रिया करण्याला १ उक्त असलेला महिना हा त्यांचा मुख्य काल आहे. आणि तो मुख्य कालच कोणत्याही क्रियांना १ अवश्यक असल्याने तो इतर दोषांचा नाश करतो. पुंसवन, सीमंत, चौल, उपनयन, गर्भाधान आणि प्रमोद या संस्कारांत नांदीमंगल अवश्य करावें.
गर्भिणीचे धर्म.
अथ गर्भिणीधर्माः॥ भूम्यां चैवोचनीचायामारोहणविरोहणे ॥ नदीप्रतरणं चैव शकटारोहणं तथा ।। ८४ ॥ उग्रौषधं तथा क्षारं मैथुनं भारवाहनम् ।।
कृते पुंसवने चैव गर्भिणी परिवर्जयेत् ॥ ८५ ।। अर्थ-- गर्भिणी स्त्रीचे धर्म सांगतात - गर्भिणी स्त्रीने उंचसखल भूमीवर चढणे उतरणे, नदी तरून जाणे, गाडीत बसणे, जालीम औषध घेणे, खारट पदार्थ खाणे, मैथुन, ओझें वाहणे ह्या गोष्टी पुंसवन संस्कार 2 झाल्यापासून वर्ज कराव्यात.
गर्भिणीच्या पतीचे धर्म.
WaviwwwwVAVameevanivil

Page #494

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय आठवा. पान ४४४.
wevereneeeeeeeeee
अथ पतिधर्माः॥ पुंसो भार्या गर्भिणी यस्य चासौ । सूनोश्चौलं क्षौरकर्मात्मनश्च ।।
गेहारम्भं स्तम्भसंस्थापनं च । घृद्धिस्थानं दूरयात्रां न कुर्यात् ॥ ८६ ॥ अर्थ- आतां गर्भिणीच्या पतीचे धर्म सांगतात- ज्या पुरुषाची भार्या गर्भवती असेल त्याने आपलें । आणि आपल्या पुत्राचें क्षौर (हजामत) करू नये. नवें घर बांधण्यास प्रारंभ करू नये. नवा खांब उभा करू नये. आणि दूर देशांतराला जाऊं नये.
शवस्य वाहनं तस्य दहनं सिन्धुदर्शनम् ।। पर्वतारोहणं चैव न कुर्याद्गर्भिणीपतिः ॥ ८७ ॥ मासात्तु पञ्चमादूर्ध्व तस्याः सङ्गं विवर्जयेत् ॥ ऋतुदये व्यतीते तु न कुर्यान्मौञ्जीबन्धनम् ॥ ८८। गर्भिण्यामपि भर्यायां वीर्यपातं विवर्जयेत् ॥ अष्ट मासात्परं चैव न कुर्याच्छाहभोजनम् ॥ ८९ ।। क्षौरं चौलं मौनिबन्धं वर्जयेदगर्भिणीपतिः॥ भिन्नभार्यासुतस्येह न दोषश्चौलकर्मणि ॥९॥
अweeMMMMMAVAwarenes

Page #495

PreenneMeerweareCR
सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय आठवा. पान ४४५.. Feeoraveenawwaawarananesaweeeewaneneract ३ अर्थ-- तसेंच गर्भिणीपतीने प्रेतवाहन, समुद्रदर्शन आणि पर्वतावर चढणे हे व्यापार करूं नयेत.. दे त्याने पांचव्या महिन्यापासून तिच्याशी समागम करू नये. तिला चार महिने झाल्यावर त्याने आपल्या पुत्राचे उपनयन करू नये. आपली भार्या गर्भिणी आहे असे समजल्यापासून तिचा समागम वर्ज करावा. तिला आठवा महिना लागल्यावर पतीने भाद्धभोजन करू नये. आपले सौर, मुलांचे चौल वर उपनयन हे दोन संस्कार न्याने करूं नयेत. हे संस्कार जी स्त्री गर्भिणी आहे तिलाच दुसरा मुलगा
असल्यास त्याचे करूं नयेत. आणि ज्या पुरुषास दोन भार्या असतील त्याने जी स्त्री गर्भवती नाही इतिच्या मुलाचा चौल संस्कार करावयाचा असल्यास तो करण्यास हरकत नाही. तात्पर्य, ज्या मुलाचा चौल करावयाचा आहे त्याची जननी गर्भवती नसली मणजे त्या मुलाचा तो संस्कार बापाने करण्यास हरकत नाही.
प्रीति. सुप्रीति आणि प्रियोद्भव. पुत्रजन्मनि सजाते प्रीतिसुप्रीतिके क्रिये ।। प्रियोद्भवश्च सोत्साहः कर्तव्यो जातकर्मणि ॥ ९१ ।। सज्जनेषु परा प्रीतिः पुत्रे सुप्रीतिरुच्यते ॥
प्रियोद्धश्च देवेपत्साहस्तु क्रियते महान् ॥ ९२ ॥ CaveerwwwBABA.Weeketer
Wo KeeeeeeeaveenePGB

Page #496

अर्थ
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय आठवा. पान ४४६.
कराव्यात.
पुत्राचे जन्म झालें असतां प्रीति, सुप्रीति आणि प्रियोद्भव ह्या क्रिया त्याच्या जातकर्मात त्यांत पुत्रजन्म ऐकून सज्जनाविषयीं जो आदर उत्पन्न होतो त्याला प्रीतिक्रिया ह्मणतात. पुत्राविषयीं जी प्रीति ती सुप्रीतिक्रिया होय. आणि पुत्रजन्माच्या निमित्तानें जो देवांचा उत्साह करणें त्याला प्रियोद्भव क्रिया ह्मणतात. [ ह्या ठिकाणीं प्रीति, सुप्रीति आणि मियोद्भव ह्या तीन क्रियांचें जें स्वरूप सांगितले आहे, तें इतरत्र कोठें मिळत नाहीं. उलट श्री जिनसेनाचार्यांनीं महापुराणांत या तीन (क्रिया पत्नी गर्भिणी असतांनाच करावयास सांगितल्या आहेत. आणि त्यांचा विधीही अगदीं निराळा आहे. असो, ह्या ठिकाणीं आह्मांस मूलांत जसें आहे, त्याप्रमाणे लिहावयाचे असल्यानें अधिक विचार करण्याचे कारण नाहीं. ]
पुत्रजन्मप्रयुक्तक्रिया व नालच्छेदनविधि.
पुत्रे जाते पिता तस्य कुर्यादाचमनं मुदा ।। प्राणायामं विधायोच्चैराचमं पुनराचरेत् ॥ ९३ ॥ पूजावस्तूनि चादाय मङ्गलं कलशं तथा ॥ महावाद्यस्य निर्घोषं व्रजेद्धर्मजिनालये ॥ ९४ ॥ ततः प्रारभ्य ? आहूय सहिप्रान् जिनालये नियोजयेत् ॥ प्रतिदिनं स पूजार्थ यावन्नालं प्रच्छेदयेत् ।। ९५ ।। दानेन तर्पयेत्सर्वान् भट्टान् भिक्षुजनान् पिता ॥ वस्त्रभूषण
CIENNENTE23 Tea

Page #497

G0
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय आठवा. पान ४४७. VerenorreneneweseeneteeneM eeeeronene
ताम्बूले वजनात् सकलानपि ॥ ९६ ॥ मुखमालोक्य पुनस्य पात्रे क्षीराज्यशर्कराः॥ समिश्य पञ्चकृत्वस्तं प्राशयेत्काञ्चनेन सः ॥ ॥ ९७ ॥ स्त्रीपुत्रयोश्च कमैवं कर्तव्यं द्रव्यमात्रकम् ॥ ब्रह्मसूत्रे धृतं
नालं तेनावेष्टय निकृन्तयेत् ।। ९८ ॥
अर्थ- पुत्र उत्पन्न झाल्याबरोबर त्याच्या पित्याने आनंदाने आचमन करून प्राणायाम करावा. ९आणि पुनः आचमन करावे. नंतर सर्वपूजासाहित्य आणि मंगल कलश घेऊन मंगलवाद्यांचा घोष करीत
जिनमदिरांत जावें. मग सदाचारसंपन्न अशा उपाध्यायांना बोलावून आणून श्रीजिनेंद्राची नित्य पूजा कर-5 इण्याकरिता त्यांची योचना करावी. हा सर्व प्रकार नालच्छेदनाच्या पूर्वी करावा. सर्व ब्राह्मणांना आणि यतींना दानाच्या योगाने संतुष्ट करावें. आणि इतर लोकांना वस्त्रे, अलंकार, तांबूल, यांच्या योगानें संतोषित, करावे. नंतर पुत्राचे मुख अवलोकन करून, एका पात्रांत दूध, तूप आणि साखर हे पदार्थ एकत्र मिश्रण करून, ते सुवर्णच्या लहान पळीने किंवा सोन्याच्या पात्राने मुलाच्या मुखांत पांच वेळ घालावेत. हा विधि कन्येलाही करावा. पण त्यांत मंत्रपाठ करूं नये. मग त्या मुलाचे नालच्छेदन करावें. तें ब्रह्मसूत्राने नालास वेष्टन करून करावें.
ततस्तन्नाभिनालं तु शुचिस्थाने निवेशयेत् ।।
NWAR
enne

Page #498

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय आठवा. पान ४४८.
weweeMeeteamB900WOME
___ रत्नमुक्ताफलद्रव्यैर्युक्तं भूमौ मुदा पिता ।। ९९॥ है अर्थ-नंतर ते नाभिनाल त्या कुमाराच्या पित्यानें शुद्ध जाग्यांत मोती आणि रत्ने बांशी सहवर्तमान पुरावें.
पुत्रजन्मापासून दहा दिवसांतील विधि. प्रसूतौ वनिताऽगारे चतुरङ्गुलमात्रकम् ॥ त्यक्त्वा मृदं मृदा शुच्या गोमयेन तु लेपयेत् ।। १००॥ पश्चकल्कजलैरुष्णैः सा संस्नायात्सुतान्विता ॥ तो तृतीये तृतीयेन्हि शुचित्वमेवमाचरेताम् ॥ १.१॥ वस्त्रभूषणशय्याश्च भोग्यभोजनपात्रकम् ॥ क्षालयेच्छुचिभिस्तायै रजकेन यथाविधि ॥ १०२ ॥ जन्मादिपञ्चमे षष्ठे निशीथे बलिमाहरेत् ॥ अर्चयेदष्टदिक्पालान्गीतवाद्यसशस्त्रकैः ।। १०३ ॥ कृत्वा जागरणं रात्री दीपैश्च शान्तिपाठकः ॥ द्वारे द्वितीयभागे तु सिन्दुरैश्चापि कजलैः ।। १०४ ।।
VASNAVBeverwaiveerul

Page #499

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय आठवा. पान ४४९.
NNNNN
अर्थ — भार्या ज्या जागीं प्रसूत झाली असेल त्या जाग्यावर चार बोटें माती टाकून त्यावर माती आणि शेण ह्यांनीं सारवून घ्यावें. मग पांच प्रकारचें कल्क ज्यांत मिसळले आहे अशा उष्णोदकानें बाळंतिणीनें त्या है मुलासह स्नान करावें. असें स्नान पुढे तीन तीन दिवसांनी शुद्धीकरितां करावें. बाळंतिणीचीं वस्त्रे, अलंकार, अंथरूण पांघरूण, जेवणाची भांडी वगैरे सर्व वस्तु शुद्ध जलाने परटाकडून धुववावीत. मुलाचे जन्म झाल्या दिवसापासून पांचव्या आणि सहाव्या दिवशीं रात्रीं अष्टदिक्पालांची पूजा करून त्यांना बलिदान करावें. गीतवाद्यांचा घोष करावा. रात्री जागरण करावें, दीप लावावेत. आणि शांतिपाठ करावेत. जननाशौचाची मर्यादा.
प्रसूतेर्दशमे चान्हि द्वादशे वा चतुर्दशे ॥
सूतकाशौचशुद्धिः स्याद्विप्रादीनां यथाक्रमम् ॥ १०५ ॥ प्रसूतिगृहे मासैकं दायादानां गृहेषु च ।
दशदिनावधिं यावन्न गच्छेदभुक्तये यतिः ॥ १०६ ॥
अर्थ — प्रसूतिदिनापासून दहाव्या दिवशीं ब्राह्मणाचें जननाशौच निवृत्त होतें. बाराव्या दिवशीं क्षत्रियाचें आणि चवदाव्या दिवशीं वैश्याचें जननाशौच जाते. ज्या घरांत स्त्री प्रसूत झाली असेल त्या घरांत यतीनें एक महिनापर्यंत भोजन करूं नये. त्यांच्या भाईबंदांच्या घरीं दहा दिवस भोजन करूं नये.

Page #500

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय आठवा.
पान ४५०.
Denn
पञ्च दिनानि चेटीनां सूतकं परिकीर्तितम् ॥ स्वामिगृहे प्रसूताचेद्धोटकीनां तथैव च ॥ १०७ ॥ उष्ट्री गौर्महिषी छागी प्रसृता चेद्गृहे यदा ॥
दिनमेकं परित्याज्यं बहिश्चेन्न हि दोषभाक् ।। १०८ ।।
अर्थ एखादी दासी आपल्या मालकाच्या घरांत प्रसूत झाली असतां तें घर पांच दिवस अशुद्ध समजावें. त्याप्रमाणें बोडी पोसवली असतां समजावें. उंटीण, गाय, मैस आणि शेळी ह्रीं जनावरें घरांत व्यालीं असतां तें घर एक दिवस अशुध्द समजावें. आणि बाहेर व्यालीं असतां अशुद्ध समजण्याचें कारण नाहीं.
भांड्यांची शुद्धि. भाजनानि मृदां यानि पुराणानि तु सन्त्यजेत् ॥ धातुभाण्डानि वस्त्राणि क्षालनाच्छुचितां नयेत् ॥ १०९ ॥ दद्यात्तु प्रथमे दानं षष्ठे वा पञ्चमेऽपि वा ॥ दशमे देवपूजा स्यादन्नदानं तथा बलिः ॥। ११० ।।
जातकर्म.

Page #501

Acharya Shri Kailassagarsun Gyanmandir
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय आठवा. पान ४५१. saunencnnnnnnnnnnnconcorrencenenuncnncocache.
ॐ हीं श्रीं क्रीं हों ई हः नानानुजानुप्रजो भवभव अ सि आ उ सा स्वाहा ॥१॥ अनेन पुत्रमुखमवलोकयेत् ॥ ततश्चैत्यालये पूजाहोमादिकं विधाय तद्गन्धोदकेन स्त्रीपुत्रौ गृहं प्रसिञ्च्य स्वजनान् भोजयेत् ॥ इति जातकर्म ॥
अर्थ- अशीच संपले झणजे अशौचांत स्पर्श केलेली मातीची जी जुनी भांडी असतील ती टाकून द्यावीत. धातूची जी भांडी असतील ती धुवून घ्यावीत. प्रथम दिवशी, सहाव्या दिवशी आणि पांचव्या दिवशी जननाशौचांत दान करता येते. दहाव्या दिवशी जननाशौचाची समाप्ति होत असल्याने त्या दिवशी देवपूजा, अन्नदान व बलिदान करावे. पूर्वी जे पुत्रमुखावलोकन सांगितले आहे तें “ॐ हीं श्रीं" इत्यादि मंत्राने करावें. अशोच समाप्ति झाल्यावर चैत्यालयांत पूजा होम करून त्या गंधोदकानें स्त्रीपुत्रांना, मोक्षण करावें, आणि ते गंधोदक घरांत सिंपडावें. नंतर आपल्या स्वजातीयांना भोजन घालावें.. हा जातकर्माचा विधि सांगितला.
नामकर्मविधि. द्वादशे षोडशे विशे द्वात्रिंशे दिवसेऽपि वा ॥ नामकर्म स्वजातीनां
कर्तव्यं पूर्वमार्गतः ॥ १११॥ द्वात्रिंशद्दिवसाह्मयावत्संवत्सरं भवेत् ॥ worrecovewwwweeeeeeewwwreAANBaaeeeeeeeeaameerava

Page #502

Wawuwasavinaameres
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय आठवा. पान ४५२. नामकर्म तदा कार्यमिति कौश्चिदुदीरितम् ॥ ११२॥ कृत्वा होमं जिनेन्द्राी शुभेन्हि श्रीजिनालये ॥ स्वगृहे वा ततो भक्त्या महावाधानि घोषयेत् ॥११३॥ सुपीठे दम्पती तौ च ससुतौ भूषणान्वितौ ।। निवेश्य सेचयेत्सरिः पुण्याहवचनैः परैः॥ ११४ ॥ जातके नामके चैव ह्यन्नप्राशनकर्मणि ।। व्रतरोपे च चौले च पत्नीपुत्री स्वदक्षिणे ॥११५॥ गर्भाधाने पुंसवने सीमन्तोन्नयने तथा ॥ वधूप्रवेशने शूद्रीपुनर्विवाहमण्डने ॥ ११६ ॥ पूजने कुलदेव्याश्च कन्यादाने तथैव च ।। कर्मस्वेतेषु वै भार्या दक्षिणे तूपवेशयेत् ॥ ११७ ।। कन्यापुत्र विवाहे तु मुनिदानेऽर्चने तथा ॥ आशीर्वादाभिषेके च प्रतिष्ठादिमहोत्सवे ।। ११८ ।। वापीकूपतटाकानां वनवाट्याश्च पूजने ॥ शान्तिके पौष्टिके कार्ये
पत्नी तूत्तरतो भवेत् ॥ ११९ ॥ अर्थ- आतां नामकर्मविधि सांगतात- पुत्र उत्पन्न झाल्या दिवसापासून बाराव्या सोळाव्या विसाव्या, अथवा बत्तीसाव्या दिवशी त्याचे नामकर्म (नांव ठेवणे) आपल्या पूर्वीच्या रूढीस अनुसरून करावें. बचीसाच्या दिवसापुढे जर नामकर्म करावयाचे राहिले तर मुलाला एक वर्ष होईपर्यंत केव्हाही किंवा वर्ष

Page #503

सोमसेनकृस वर्णिकाचार, अध्याय आठवा. पान ४५३. wevemetestsoevemeremeneeeeeeeeeaveeneteen ज्या दिवशी पूर्ण होईल त्या दिवशी नामकर्म करावे; असे कित्येकांचे झणणे आहे. शुभ दिवशी जिनाल-१ १ यांत किंवा आपल्या घरांत होम, जिनपूजा वगैरे करून मंगलवायांचा घोष करवावा. आणि पुत्राशी,
सहवर्तमान त्या दंपत्याला चांगल्या आसनावर बसवन उपाध्यायानें मंगलकलशांतील उदकाने त्यांच्यावर ६ पुण्याहवाचन मंत्रांनी सेचन करावे. जातकर्म, नामकर्म, अबपाशन, ब्रतग्रहण आणि चौल था कति ?
पत्नी आणि पुत्र सास कर्त्याच्या उजव्या अंगास बसवा. तसेंच, मर्भाधान, पुंसवन, सीमन्तोनयन, १वमवेश, शूद्रीचा पुनर्विवाह, कुलदेवतेचे पूजन, कन्यादान या कर्मातही खीला पतीच्या उजव्या अंगांस बसवावें. कन्या अथवा पुत्र खांच्या विवाहांत, मुनीला दान करतांना, आशीर्वाद ग्रहण करतांना, अभिषेकाच्या वेळी बिंबप्रतिष्ठा वगैरे महोत्सवांत; विहीर, आड, तळे ह्यांच्या पूजनाचे समयीं, वनवाटीचे पूजनाचे प्रसंगी आणि शांतिक पौष्टिक कर्मात पत्नीने पतीच्या गच्या अंगास बसावें.
निश्छिद्रे निस्तुषे ताले शिशोः प्रस्तीर्य तस्पिता॥
(निस्तुषानक्षताँस्ताले शिशोः प्रस्तीर्य पिता । इति पाठः साधुः।) निजनाम लिखत्तत्र स्वाभीष्टं जन्मनाम च ॥ १२० । क्षीरसपियुते पाले निधाय भूषणानि वै ॥ तत्ताले पूर्वताले च मन्धपुष्पकुशान् सिपेत् ॥ १२१ ॥ मस्तके कर्णयोः कण्ठे भुजयुग्मे च वक्षसि ॥ साज्यं पक कुशैः सिक्त्वा भूषणभूषयेRameramawesesamenewesewwwanmoovewaaaaaheadmesex.

Page #504

RAKeaseenewhereveerea
सामसेनकृत हैवणिकाचार, अध्याय आठवा. पन ४५४. Receetenereceneveerentrerencemenerenceaerveev
छिशुन् ।। १२२॥ अष्टात्तरसहरण नामभियों विराजते ॥ स देवोऽस्मै कुमाराय शुभं नाम प्रयच्छतु ॥ १२३ ॥ इति सम्प्रार्थ्य देवं तं त्रिवारं च द्विजैः सह ॥
यदायाति स तन्नाम घोषयित्वा नमेजिनम् ॥ १२४ ॥ पूर्णाघ यक्षदेवानां दत्वा ___ कौँ निशामुखे ।। संछेद्यान्दोलके रात्रौ बालं प्रीत्या निवेशयेत् ॥ १२५॥
अर्थ-मग निस्तुप केलल्या ( कोंडा काढलेल्या) अक्षता एका ताटांत पसरून मुलाच्या पित्याने त्यावर प्रथम आपले नांव नंतर मुलाला ठेवावयाचें नांव लिहावे. तसेंच दूध आणि तूप मिसळलेले एका दुसऱ्या ताटांत घालून त्यांत मुलाला घालावयाचे दागिने घालून त्या ताटांत आणि पूर्वीच्या ताटांत गध फुले आणि दर्भ टाकावेत. मग मुलाचें मस्तक, दोनी कान, कंठ, दोनी भुजा आणि छाती द्या ठिकाणी ते तूप मिसळलेले दूध, दर्भाने लावून त्याला त्या त्या ठिकाणी घालावयाचे अलंकार घालावेत. मग "अष्टोतरसहस्रेण." ( जो देव एक हजार आठ नामांच्या योगानें शोभत आहे तो देव ह्या कुमाराला शुभनाम देवो)- ह्या मंत्राने ब्राह्मणांशी सहवर्तमान तीन वेळ देवाची प्रार्थना करून, मुलांचे में नांव ठेवावयाचे असेल त्या नांवाचा, मोठ्या स्वरांत उच्चार करून श्रीजिनेंद्राला नमस्कार करावा. आणि नंतर यक्षादिदेवांना पूर्णार्घ्य द्यावेत.. ह्याप्रमाणे सर्व विधि करावा. मग त्या दिवशी सायंकाली मुलाचे दोनी कान टोचावेत. आणि रात्री त्या मुलाला पाळण्यांत घालावें.
i wwwsVANASid
was

Page #505

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय आठवा. पान ४५.
DAANNNNNNNNNNen
नामकर्म मंत्र.
ॐ ह्रीं श्रीं क्लीं अर्ह बालकस्य नामकरणं करोमि । अभिनन्दननाम्ना आयुरारोयैश्वर्यवान् भव भव । अष्टोत्तरसहस्राभिधानाहों भव भय झ झ अलि आ उसा स्वाहा ॥ एवं नामकरणं कुर्यात् ॥
कर्णवेधमंत्र.
ॐ ह्रीं श्रीं अर्ह बालकस्य न्हः कर्णनासावेधनं करोमि अ सिआउसा स्वाहा ॥ अनेन कर्णवेनं कुर्यात् ॥
आंदोदारोपणमंत्र.
ॐ ह्रीं नौ नौवीं क्ष्वीं आन्दोलं बालकमारोपयामि तस्य सर्वरक्षा भवतु झो झौं स्वाहा ॥ इत्यान्दोलारोपणं कुर्यात् ॥ इति नामकर्म ॥
अर्थ - "ॐ ह्रीं श्रीं ह्रीं" इत्यादि मंत्रानें नामकर्म करावें. त्यांत जेथें “ अभिनन्दनाम्ना " असें आहे त्या ठिकाणी मुलांचे नांव उच्चारावें. “ ॐ ह्रीं श्रीं अई" इत्यादि मंत्राने बालकाचा कर्णवेध करावा. कन्या असल्यास कर्ण आणि नासिका ह्या दोनींचा वेध करावा. ह्मणजे हीं दोन्हीं टोचावीत. “ॐ -हीं झौं" इत्यादि मंत्रानें मुलाला पाळण्यांत घालावे. हा नामकर्मव सांगितला.
22222

Page #506

Acharya Shri Kailassagarsur Gyanmandir
Emereerwwewrenesaveen
सोमसेनकृत सैवर्णिकाचार, अध्याय आठवा. पान ४५९.
निष्क्रमणविधि. गृहानिष्क्रमणं सुनोचतुर्थे मासिकारयेत् ॥ जिनार्कदर्शमार्थ च तृतीये प्रथमेऽपि वा ॥ १२ ॥ शुक्लपक्षे सुनक्षत्रे लातं भूषणभूषितम् ॥ पुण्याहवचनलं सियेच कुशोदकैः॥१२७ ॥ विधाय वक्षसि बाल महावाचसमन्वितम् ।। निष्क्रमेहन्धुभिः साकं माता पिताऽथवा गृहात् ॥ १२८ ॥ भक्तथा चैत्यालयं गत्वा निः परीस्य अपूज्यच ।। शिशोः सन्दर्शयेन्प्रीत्या वृद्धये जिनभास्करम् ॥ १२९॥ सई सम्पूज्य सबौः शेषाँस्ताम्बूलचन्दनैः॥
शेषाशिर्ष समादाय पूर्ववच्च ब्रजैगृहम् ॥ १३०॥ ॐनमोऽहते भगवते जिनभास्कराय तव मुखं बालकं दर्शयामि दीर्घायुष्यं कुरु कुरु
स्वाहा ॥ इति बहियानम् ॥ __ अर्य- आतां निष्क्रमण क्रिया (मुलाला घरांतून प्रथमच बाहेर नेणे) सांगतात- मुलाचे घरांतून !
HassasawaazaMasterswam

Page #507

सोमसेनकृत जैवर्णिकाचार, अध्याय आठवा. पान ४५७
ANA
निष्क्रमण जे करावयाचें तें चवथ्या महिन्यांत करावें. हा विधि मुलाला प्रथम जिनबिंबाचे दर्शन करण्याक-2 रिता करावयाचा आहे. तो पहिल्या किंवा तिसऱ्या महिन्यांतही केला असतां चालतो. तो विधि शुक्लप-2 १क्षांत ज्या दिवशी शुभ नक्षत्र असेल त्या दिवशी करावा. त्या दिवशी मुलाला मंगलस्नान घालून त्याला १ अलंकार घालून पुण्याहवाचनमंत्रांनी दर्भमिश्रित उदकाने त्याच्या मस्तकावर सेंचन करावे. नंतर त्या १ मुलाची माता किंवा पिता ह्यापैकी कोणीतरी त्याला आपल्या उराशी धरून मंगलवाद्यांचा घोष करीत
आपल्या बंधुवर्गाशी सह घरांतून बाहेर निघावे. भक्तीने चैत्यालयांत जाऊन तीन प्रदक्षिणा करून श्रीजिनेंद्राची पूजा करून त्या मुलाच्या वृद्धीकरितां त्याला जिनबिंबाचे दर्शन करवावे. त्या ठिकाणी असलेल्या
संघमुनींना वस्त्रे द्यावीत. आणि बाकीच्या मंडळींना तांबूल, गंध वगैरे देऊन सर्वांचा संतोष करून त्यांचे ९आशीर्वाद घेऊन घरी यावें. “ॐ नमोऽर्हते." इत्यादि मंत्राने त्या मुलाला जिनदर्शन करवावें. हा निष्क्रमणाचा विधि सांगितला.
उपवेशनविधि. पञ्चमे मामि कर्तव्यं शिशोश्चैवोपवेशनम् ॥ सम्पूज्य श्रीजिनं भूमि कुमारान् पञ्च पूजयेत् ।। व्रीहिश्यामाकगोधूममाषमुद्गतिला यवाः॥ एभिः संलेख्य रङ्गाव
ली च वस्त्रं प्रसारयेत् ॥ १३२ ॥ स्नापयित्वा शिशुं सम्यक् भूषणैश्च विभूषयेत् ॥ Posurmerseawwavideowwwwwwwcxcccccwwwcom
Measeem

Page #508

सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय आठवा. पान ४५८.
गृहे पद्मासनस्थाने सुमुहूर्ते निवेशयेत् ॥ १३३ ॥ पूर्वमुखे विधायास्यमधास्थं वामपादकम् ॥ उपरि दक्षिणाशिः स्यादुपर्यस्य करद्वयम् ।। १३४॥ नीराजनं ततः कुर्या
द्विप्रैराशीर्वचः परम् ।। तद्दिने सज्जनान् सर्वान् भोजयेत्प्रीतिपूर्वकम् ॥ १३५॥ ___ॐ हीं अहं असि आ उ सा बालकमुपवेशयामि स्वाहा ॥ इत्युपवेशनम् ।।
अर्थ- आतां उपवेशन विधि (मुलाला बसविण्याची क्रिया) सांगतात- पांचव्या महिन्यांत मुलाचा उपवेशनविधि करावा. त्या वेळी श्रीजिनेंद्राची पूजा करून भूमीची आणि पांच मुलांची पूजा करावी. भात ४ गहूं, उडीद, मूग, तीळ आणि जव यांची रांगोळी घालून एक वस्त्र पसरावें. घरांत मुलाला स्नान घालून अलंकारांनी सुशोभित करून सुमुहूर्तावर त्या वस्त्रावरील पद्मासनावर बसवावें. बसवितांना त्या मुलाचे तोंड पूर्वेकडे करावे. आणि त्याचा डावा पाय खाली व उजवा पाय वर ठेवून त्यावर दोनी हात ठेवून त्याला बसवावें. मग त्या मुलाला आरती ओवाळून ब्राह्मणांचे आशीर्वाद घ्यावेत. त्या दिवशी सर्व, सत्पुरुषांना आनंदानें भोजन घालावे. मुलाला बसविण्याच्या प्रसंगी “ॐ हीं अई" इत्यादि मंत्र ह्मणावा. हा उपवेशनाचा विधि सांगितला.
अन्नप्राशनविधि. तथा च ससमे मासे शुभः शुभवासरे ॥
RamaABAUMBAIRAMvoes
NAVINONVEvereB0

Page #509

Acharya Shri Kailassagarsuni Cyanmandir
सोमसेनकृत जैवर्णिकाचार, अध्याय माठवा. पान १५९.
अन्नस्य प्राशनं कुर्याद्वालस्य वृद्धये पिता ॥ १३६ ।। जिनेन्द्रसदने पूजा महावैभवसंयुता ॥ आदौ कार्या ततो गेहे शुद्धान्नं क्रियते बुधैः ॥ १३७॥ ततः प्राङ्मुखमासित्वा पिता माताऽथवा सुतम् ।। दक्षिणाभिमुखं कृत्वा वामोत्सङ्गे निवेशयेत् ॥ १३८ । क्षीरान्नं शर्करायुक्तं घृताक्तं प्राशयेच्छिशुम् ॥
दध्यन्नं च ततः सवोन्बान्धवानपि भोजयेत् ॥ १३९ ॥ ॐ नमोऽर्हते भगवते भुक्तिशक्तिप्रदायकाय बालकं भोजयामि पुष्टिस्तुष्टिश्चारोग्यं
भवतु भवतु झ्वीं वीं स्वाहा ॥ इत्यन्नप्राशनम् ॥ अर्थ- आतां अन्नप्राशनाचा विधि सांगतात. सातव्या महिन्यांत शुभवारी शुभनक्षत्रावर त्या मुलाला त्याच्या वृद्धीकरितां अन्नप्राशन करवावे. त्या दिवशी प्रथम जिनालयांत श्रीजिनेंद्राची यथाविधि पूजा करावी, आणि घरांत शुद्ध अन्न तयार करावें. मग मुलाचा पिता किंवा माता ह्यापैकी पूर्वेकडे तोंड करून बमून आपल्या डाव्या मांडीवर दक्षिणेकडे तोंड करून मुलास बसवावें. आणि दूधभात, साखर व तूप यांनी मिश्र करून मुलाला खाऊ घालावा. मग आपल्या सर्व बंधुवर्गास भोजन घालावें..

Page #510

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय आठवा. पान ४६०. Peeneeriaawonveerwwweeeeeesawereervice मुलाला अन्न खाऊं घालतानां " ॐ नमोऽहते भगवते” इत्यादि मंत्र ह्मणावा. हा अन्नप्राशनाचा विधि सांगितला.
गमनविधि. ( मुलास चालावयास शिकविणे ) अथास्य नवमे मासे गमनं कारयेत्पिता ॥ गमनोचितनक्षत्रे सुवारे शुभयोगके ॥ १४० ॥ पूजां होमं जिनावासे पिता कुर्याच पूर्ववत् ॥ पुत्रं संस्नाप्य सदस्बैर्भूषयेद्भूषणैः परम् ॥ १४१ ॥ पूर्वादिपूर्वपर्यन्तं गुर्वग्निब्राह्मणान्परान् । प्रदक्षिणाक्रमेणैव धौतवस्त्रं प्रसारयेत् ॥ १४२॥ तस्योपरि स्थितं पुत्रमुदङ्मुख मुदा पिता ॥ गमयेद्दक्षिणांघ्यग्रं भुजौ सन्धृत्य पाणिना ॥ १४३ ॥ सव्यभागेऽग्निकुण्डं तत्सन्त्यज्य त्रिप्रदक्षिणाः ।।
दत्वाऽग्निगुरुवृद्धेभ्यः प्रणतिं कारयत्पिता ॥ १४४ ॥ ॐ नमोऽहते भगवते श्रीमते महावीराय चतुस्त्रिंशदतिशययुक्ताय बालकस्य पाद
IMewaveenawwwsex
C
MRALLS

Page #511

सोमसेनकृत जैवर्णिकाचार, अध्याय आठवा. पान ४६१. Feeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeevave है न्यासं शिक्षयामि तस्य सौख्यं भवतु भवतु झ्वी क्ष्वीं स्वाहा ॥ इति पादन्यासः ॥ है अर्थ--- आतां पादन्यासाचा (गमनाचा) विधि सांगतात. नवव्या महिन्यांत गमनाला योग्य नक्षत्र १ असतांना शुभवारी शुभयोगावर मुलाच्या पित्याने जिनपूजा होम वगैरे विधि पूर्ववत् करून, पुत्राचा पादन्यास विधि (पावले टाकणे) करावा. मुलाला स्नान घालून उत्तम वस्त्रालंकारांनी सुशोभित करावे. नंतर गुरु, अग्नि आणि ब्राह्मण यांच्या भोवत्याने धुतलेले वस्त्र पसरून उत्तरेकडे तोंड करून 5. मुलाला उभे करून त्याच्या हाताला धरून त्याच्या पित्याने त्याला पूर्वदिशेकडून आरंभ करून
चालवावें. चालविण्यास आरंभ करतांना “ॐ नमोऽईते" इत्यादि मंत्र ह्मणून प्रथम उजवा पाय ९ पुढे टाकवावा. ह्याप्रमाणे त्या पसरलेल्या वस्त्रावरून त्या मुलाकडून तीन प्रदक्षिणा करवाव्यात. ६प्रदक्षिणा करतांना अग्निकुंड उजव्या हाताला सोडून प्रदक्षिणा कराव्यात. मग अग्नि, गुरु आणि वृद्धलोक ह्यांना त्या मुलाकडून नमस्कार करवावा. हा पादन्यासविधि सांगितला.
व्युष्टिक्रिया. ततोऽस्य हायने पूर्णे व्युष्टिर्नाम क्रिया मता ।। वर्षवर्धनपर्यायशद्ववाच्या यथाश्रुतम् ॥ १४५ ॥
तत्रापि पूर्ववदानं जैनी पूजा च पूर्ववत ।। thesereeeeeeeerencomeneeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeed
treenonveeeeeeeeeeeeeg
eme

Page #512

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय आठवा. पान ४६२.
wwwww
इष्टबन्धुसमाव्हानं सन्मानादिश्च लक्ष्यते ॥ १४६ ॥ इति व्युष्टिः ॥
अर्थ - आतां व्युष्टि क्रिया सांगतात - व्युष्टि क्रिया झणजे वर्षवृद्धिसंबंधी क्रिया होय. ही क्रिया ज्या दिवशीं मुलाला वर्ष पूर्ण होईल त्या दिवशीं करावी. ह्या क्रियेतही दान, जिनपूजा वगैरे विधि पूर्वीप्रमाणेच करावा. आपले इष्टजन व बंधु ह्यांना भोजन घालून त्यांचा सत्कार करावा. व्यष्टिक्रिया सांगितली.
चौलकर्म (मुंडन विचार . ) मुण्डनं सर्वजातीनां बालकेषु प्रवर्तते ॥ पुष्टिबलप्रदं वक्ष्ये जैनशास्त्रानुमार्गतः ॥ १४७ ॥ तृतीये प्रथमे चाब्दे पञ्चमे सप्तमेऽपि वा ॥ चौलकर्म गृही कुर्यात्कुलधर्मानुसारतः ॥ १४८ ॥ चूलाकर्म शिशोर्मातरि गर्भिण्यां यदि वा भवेत् ॥ गर्भस्य वा विपत्तिः स्याद्विपत्तिर्वा शिशोरपि ॥ १४९ ॥ शिशोर्मातरि गर्भिण्यां चूलाकर्म न कारयेत ॥ गते तु पञ्चमे वर्षे दोषयेन हि गर्भिणी ॥ १५० ॥

Page #513

सोमसेनकृत बैवर्णिकाचार, अध्याय आठवा. पान ४६३.
आरभ्याधानमाचौलं कमातीतं तु यद्भवेत् ॥
आज्यं व्याहृतिभिर्हत्वा प्रायश्चित्तं समाचरेत् ॥ १५१ ।। १ अर्थ-- सर्व जातीच्या मुलांचे मुंडन करण्याची सर्वांची चाल आहे. परंतु जैनशास्त्राला अनुसरून
मुलाला पुष्टि आणि बल देणारा असा मुंडनविधि पुढे सांगतो. पहिल्या तिसऱ्या पांचव्या किंवा सातव्या ६वर्षी आपल्या कुलांत चालत आलेल्या संप्रदायाला अनुसरून मुलाचे चौलकर्म (शेंडी राखण्याचा विधि ) करावें. मुलाची माता गर्भिणी असतांना जर मुलाचे चौलकर्म केले, तर त्या मातेच्या उदारांतील गर्भाचा नाश होतो. किंवा ज्याचें चौलकर्म केले असेल त्या मुलाचा तरी नाश होतो. ह्मणून मुलाची माता गर्भवती असतांना चौलकर्म करूं नये. परंतु मुलाला जर पांच वर्षे पूर्ण झाली असतील, तर मात्र मुलाची आई गर्भिणी जरी असली, तरी सातवे वर्षी त्याचे चौलकर्म अवश्य करावे. ह्यांत गर्भिणीपणाचा दोष उत्पन्न होत नाही. चौलकर्म ज्या मुलाचे करावयाचे त्याचे जर गर्भाधानापासून चौलापर्यंतचे मागले संस्कार केलेले नसतील तर प्रथम व्याहृतिमंत्राने आज्याहुती देऊन मायाश्चित्त करावे.
चौलाई बालकं स्नायात्सुगन्धशुभवारिणा ॥ शुभेऽन्हि शुभनक्षत्रे भूषयेद्वस्त्रभूषणैः ॥ १५२॥
पूर्ववद्धोमं पूजां च कृत्वा पुण्याहवाचनैः ॥ CANAVAweavawwwwvieeeeeeeraneeservewsanei
NewerNAWARIVAR

Page #514

अर्थ
सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय आठवा. पान ४६४. उपलेपादिकं कृत्वा शिशुं सिञ्चेत्कुशोदकैः ।। १५३ ।। यवमाषतिलव्रीहिशमी पल्लवगोमयैः || शरावान् षट् पृथक्पूर्णान् विन्यस्येदुत्तरादिशि ॥ १५४ ॥ धनुः कन्यायुग्ममत्स्यवृषमेषेषु राशिषु ||
ततो यवशरावादीन् विन्यस्येत्परितः शिशोः ।। १५५ ।। क्षुरं च कर्तरी कूर्चसप्तकं घर्षणोपलम् ॥ निधाय पूर्णकुम्भाग्रे पुष्पगन्धाक्षतान् क्षिपेत् ॥ १५६ ।। मात्रङ्कस्थित पुत्रस्य स धौतोऽग्रे स्थितः पिता ॥ शीतोष्णजलयोः पात्रे सिश्चैच्च युगपज्जलैः ॥ १५७ ॥ निशामस्तु दधि क्षित्वा तज्जले तैः शिरोरुहान् ॥ सव्यहस्तेन संसेच्य प्रादक्षिण्येन घर्षयेत् ।। १५८ ।। नवनीतेन संघ क्षालयेदुष्णवारिणा ॥
मङ्गलकुम्भनीरेण गन्धोदकेन सिञ्चयेत् ॥ १५९ ॥ चौलकर्म करण्यास योग्य झालेल्या मुलाला शुभ नक्षत्रानें युक्त असलेल्या शुभदिनीं सुगंध

Page #515

PasenarwwweeAVAvereaveenet
सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय आठवा. पान ४६५. wrencncncncncncncncncncncncncncncncncncncman
अशा उदकाने स्नान घालून वस्त्रालंकारांनी सुशोभित करावे. पूर्वी सांगितल्याप्रमाणेच होम आणि पूजा? १ करून मुलाच्या अंगास गंध लावून पुण्याहवाचनमंत्रांनी त्याच्या मस्तकावर दींनी सेंचन करावें. जव, है उडीद, तीळ, भात, शमीची पाने आणि गायीचे शेण ह्यांनी भरलेले सहा शराव (मातीच्या झांकण्या)
धनु, कन्या, मिथुन, मीन, वृषभ आणि मेष ह्या लग्नांवर उत्तरेकडील बाजूला निरनिराळे स्थापन करा-१ १वेत. मग ते शराव मुलाच्या जवळ आणून ठेवावेत. नंतर क्षुर (वस्तरा), कातरी, दर्भाचे सात कूर्च । ९आणि क्षुर घांसण्याचा दगड, हे पदार्थ एका जलपूर्ण कुंभावर ठेवून त्यांच्यावर गंध, पुष्पं अक्षता टाका-१ व्यात. मग मातेच्या मांडीवर बसलेल्या पुत्राच्या पुढे स्नान करून उभा असलेल्या पित्याने एका हाताने । उष्णोदकाचे भांडे व दुसऱ्या हाताने शीतोदकाचे भांडे घेऊन, त्या दोन्ही पात्रांतील पाणी दुसऱ्या एक पात्रांत एकदम ओतावे. त्या पाण्यांत हळद, दह्यावरील पाणी आणि दही टाकून त्या पाण्याने मुलाचे मस्तकावरील केश उजव्या हाताने प्रदक्षिणाकर भिजवावेत. मग केंशांना थोडेसें लोणी लावून घासून उष्णो-5 दकाने ते केंश धुवावेत. नंतर मंगलकुंभांतील उदकाने धुवून गंधोदकाने धुवावेत.
ततो दक्षिणकेशेषु स्थानत्रयं विधीयते ॥ प्रथमस्थानके तत्र कर्तनाविधिमाचरेत् ॥ १६०॥
शालिपात्रं निधायाग्रे खदिरस्य शलाकया । theeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeees

Page #516

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय आठवा.
पान ४६६.
eereven
पञ्चदर्भैः सुपुष्पैश्च गन्धद्रव्यैः क्षुरेण च ॥ १६१ ॥ वामकरेण केशानां वर्तिं कृत्वा च तत्पिता ॥
अङ्गुष्ठाङ्गुलिभिश्चैतध्दत्वा हस्तेन कर्तयेत् ॥ १६२ ॥
अर्थ - नंतर मुलाच्या उजव्या बाजूकडील केशांत तीन जागा कराव्यात. त्यांतील पहिल्या जाग्यांतील केशांचे कर्तन प्रथम करावें. तें कर्तन करावयाचे वेळीं मुलापुढे भात नांवाचें धान्य घातलेला शराब ठेवून, खदिराची एक समिधा, पांच दर्भ, फुलें, गंध आणि क्षुर हे पदार्थ डाव्या हातांत घेऊन, त्याच हातानें मुलाच्या पित्यानें केश वळून अंगठा आणि बोटे ह्यांनीं धरावेत. आणि उजव्या हातानें कातरीने ते केंश कातरावेत.
ॐ नमोऽर्हते भगवते जिनेश्वराय मम पुत्र उपनयनमुण्डमुण्डितो महाभागी भवतु
भवतु स्वाहा ॥ ॥ इत्युच्चरन्केशाँसंच्छिय शमीपर्णैः सह भार्यायै दद्यात् ॥ साऽपि तथा भवतु इत्युक्त्वा क्षीरघृतमिश्रितान् कृत्वा गोमयशरावे क्षिपेत् ॥
अर्थ - केंश कातरण्याच्या वेळीं “ ॐ नमोऽर्हते० " इत्यादि मंत्र ह्मणून केश कातरावेत. आणि ते कातरलेले कॅश मुलाच्या मातेच्या हातांत यावेत. तिनें “ तथा भवतु " असें झणून त्या केंशांना दूध आणि तूप लाऊन गोमयाच्या शरावांत टाकावेत.
22NTREA

Page #517

सोमसेनकृत जैवर्णिकाचार, अध्याय आठवा. पान १६७. Ferweecreasanaaeneraneeewooveeeeeeeews
द्वितीयस्थाने तिलपात्रमग्रे निधाय पूर्वोक्तशस्त्रशेषैश्च- ॐ नमः सिद्धपरमोष्ठने मम पुत्रो निर्ग्रन्थमुण्डभागी भवतु स्वाहा ॥ इत्युक्त्वा
केशान् प्रच्छिद्य तस्यै दद्यात् ।। सा तथा करोतु ॥ अर्थ- मग दुसऱ्या स्थानाचे केंश कातरतांना तिळांचे पात्र मुलापुढे ठेवून पूर्वी सांगितल्याप्रमाणे शस्त्र व बाकीचे पदार्थ हातात घेऊन “ॐ नमः सिद्धपरमेष्ठिने" इत्यादि मंत्र ह्मणून पूर्वीप्रमाणे केंश कातरून मातेच्या १ हातात द्यावेत. तिने ' तथा भवतु' असे ह्मणून केशांना दूध आणि तूप लावून ते गोमयशरावांत टाकावेत. . तृतीयस्थाने यवशरावमग्रे निधाय पूर्वोक्तशस्त्रशेषैश्च- ॐ हीं नम
आचार्यपरमेष्ठिने मम पुत्रो निष्क्रान्तिमुण्डभागी भवतु स्वाहा ॥
इत्युक्त्वा केशान् संछिद्य पूर्ववत्कुर्यात् ॥ अर्थ-तिसऱ्या स्थानाचे केश कातरावयाच्या वेळी पूर्वीप्रमाणेच शस्त्र वगैरे पदार्थ हातात घेऊन 'ॐ ही नमः' इत्यादि मंत्र ह्मणून केश कातरून मातेच्या हातांत द्यावेत. तिने पूर्वीप्रमाणेच सर्व करावे.
वामभागे केशानां भागद्वयं कृत्वा तत्र प्रथमभागे माषपात्रमग्रे निधाय शस्त्रशेषैश्च-ॐ नम उपाध्यायपरमेष्ठिने मम पुत्र ऐन्द्रभागी भवतु स्वाहा ॥ इत्युच्चार्य पूर्ववत् कुर्यात ॥

Page #518

VIRAVAVIvwweee9098930
सोमसेनकृत वर्णिकाचार, मध्याय भाठवा. पान ११८. RaveermerceneceneeeeeeeeeeeeeeeMANANDonevieween है अर्थ- ह्याप्रमाणे उजव्या बाजूचे केंश कातरल्यावर मग डाव्या बाजूचे केंश कातरावेत. डाव्या १ बाजूला केंश कातरण्याची दोन स्थाने करावीत. त्यांतील प्रथमभागांतील केंश कातरावयाच्या वेळी
उडिदाने भरलेला शराव मुलाचे पुढे ठेवून, पित्याने आपल्या हातांत शस्त्र आणि बाकीचे पदार्थ घेऊन ""ॐ नम उपाध्यायपरमेष्ठिने' इत्यादि मंत्र ह्मणून केंश कातरावेत. आणि पुढील विधि पूर्वीप्रमाणेच करावा.
द्वितीयस्थाने शमीपल्लवपात्रं निधाय शस्त्रशेषैश्च- ॐ हौं नमः सर्वसाधुपरमोष्ठिने
मम पुत्रः परमराज्यकेशभागी भवतु स्वाहा ॥ इत्युक्त्वा पूर्ववत्कुर्यात् ॥ अर्थ- मग डावेकडील दुसऱ्या ठिकाणचे केश कातरतांना शमीपल्लवांचे पात्र पुढे ठेवून शस्त्र आणि बाकीचे पदार्थ हातात घेऊन 'ॐ हौं नमः' इत्यादि मंत्र ह्मणून केंश कातरावेत. पुढील विधि: पूर्वीप्रमाणे करावा.
तत्रोष्णोदकेन केशान् प्रक्षाल्य 'ॐ हीं पञ्चपरमेष्ठिप्रसादात् केशान्वय शिरो रक्ष कुशली कुरु नापित' इत्युक्त्वा नापिताय पिता क्षुरं दद्यात् ॥ नापितोऽपि भवदीप्सितार्थो भवतु' इत्युक्त्वा शिखां परिरक्ष्य शेषकेशान् मुण्डयेत् ॥ ततस्तान केशान् क्षीरघृतधान्यगोमयपात्राणि च महावाद्यविभवेन नद्यां क्षिपेत् ॥ ततः कुमारं स्नापयित्वा वस्त्रभूषणैरलंकृत्य VasavAVACANONavsam valAawas

Page #519

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय आठवा. पान १६९. गृहमानीय यक्षादीनामयं दत्वा पुण्याहवाचनः पुनः सिंचयित्वा सज्ज
नान् भोजयेत् ॥ इति चौलकर्म ॥ अर्थ- मग त्या मुलाचे मस्तकावरील सर्व केश उष्णोदकाने धुवून 'ॐ हीं पंचपरमेष्ठि-० ' इत्यादि। मंत्र ह्मणून मुलाच्या पित्यानें क्षुर नापिकाकडे ( हजामाकडे ) द्यावा. नापितानेही 'भवदीप्सितार्थो ? भवतु' असें ह्मणून त्या मुलाच्या मस्तकावर शेंडी राखून बाकीचे केश काढावेत. मग ते पूर्वीचे केश दूध, तूप, धान्याची पात्रे आणि गोमयाचे पात्र ह्या सर्ववस्तु मंगलवाद्यांचा घोष करीत नदीत, नदी नसल्यास ९ तलावांत अथवा विहीरांत नेऊन टाकावीत. मग तेथे कुमाराला स्नान घालून वस्त्रभूषणांनी अलंकृत करून तसाच मंगलवाद्यांचा घोष करीत घरी आणावें. मग यक्षादिदेवतांना अर्घ्यप्रदान करून पुण्याहवाचनमंत्रांनी मुलाच्या मस्तकावर सेंचन करवावें. ह्याप्रमाणे विधि झाल्यावर सदाचारसंपन्न अशा आपल्या स्वजातीयांना भोजन घालावे. हा चौलाचा विधि सांगितला.
लिपिसंख्यान [ अक्षराभ्यास] द्वितीयजन्मनः पूर्वमक्षराभ्यासमाचरेत् ॥ मौजीवन्धनतः पश्चाच्छास्त्रारम्भो विधीयते ॥ १६३ ।। पञ्चमे ससमे चाब्दे पूर्व स्यान्मौञ्जिवन्धनात् ॥

Page #520

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय आठवा. पान ४७०.
NNNNNNNNNNN
तत्र चैवाक्षराभ्यासः कर्तव्यस्तूदगयने ॥ १६४ ॥
अर्थ - उपनयन करण्याच्या पूर्वी मुलाला अक्षरें शिकविण्यास प्रारंभ करावा. आणि उपनयन झाल्यावर शास्त्राभ्यास करण्यास प्रारंभ करावा. मौंजीबंधन करण्याच्या पूर्वी ह्मणजे पांचव्या किंवा सातव्या वर्षी मुलाला अक्षरें शिकविण्यास प्रारंभ करावा. तो उत्तरायणांत करावा.
मृगादिपञ्चस्वपि तेषु मूले । हस्तादिके च क्रियतेऽश्विनीषु ॥
पुर्वान्त्रये च श्रवणत्रये च । विद्यासमारम्भमुशन्ति सिध्यै ॥ १६५ ॥ अर्थ- · मृग, आर्द्रा, पुनर्वसु, पुष्य, आश्लेषा, मूल, हस्त, चित्रा, स्वाती, अश्विनी, पूर्वा, पूर्वाषाढा, पूर्वाभाद्रपदा, श्रवण, धनिष्ठा, शततारका ह्या नक्षत्रांवर विद्या शिकविण्यास आरंभ करावा. ह्मणजे कार्यसिद्धि होते.
आदित्यादिषु वारेषु विद्यारम्भफलं क्रमात् ॥
आयुर्जाड्यं मृतिर्मेधा सुधीः प्रज्ञा तनुक्षयः ॥ १६६ ॥ अनध्यायाः प्रदोषाश्च षष्ठी रिक्ता तथा तिथिः ॥ वर्जनीया प्रयत्नेन विद्यारम्भेषु सर्वदा ।। १६७ ।। विद्यारम्भे शुभा प्रोक्ता जीवज्ञसितवासराः ॥

Page #521

SavivarwwwwwweNavee990
सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय आठवा. पान ४७१. Faveeerencroecoerceremeeeeeeeeeeeeeeeeeen
मध्यमौ सोमसूर्यों च निन्द्यश्चैव शनिः कुजः ॥ १६८ ।। पदग्गते भास्वति पञ्चमेऽब्दे । प्राप्तेऽक्षरस्वीकरणं शिशूनाम् ॥
सरस्वती क्षेत्रसुपालकं च । गुडोदनाद्यैरभिपूज्य कुर्यात् ।। १६९॥ ___ अर्थ-- रविवारी विद्यारंभ केला असतां आयुष्य वाढते, सोमवारी बुद्धीला जडपणा येतो. मंगळवारी १ मृत्यु प्राप्त होतो. बुधवारी बुद्धीला धारणाशक्ति येते. गुरुवारी बुध्दि कुशल होते. शुक्रवारी विद्यारंभ १ केल्याने बुध्दीला समजण्याची शक्ति येते. आणि शनिवारी विद्यारम्भ करणाऱ्याच्या शरीराचा नाश होतो. असे सात वारांचे फल आहे. अनध्यायाच्या तिथि, प्रदोष, षष्ठी आणि रिक्तातिथि (चतुर्थी नवमी आणि चतुर्दशी) ह्या तिथींवर विद्यारंभ करूं नये. गुरुवार, बुधवार आणि शुक्रवार हे वार ९विद्यारंभभास शुभ समजावेत. सोमवार आणि रविवार हे मध्यम समजावेत. आणि मंगळवार व शनिवार हे, कनिष्ठ समजावेत. मुलाला पांचवें वर्ष लागले असतां उत्तरायणांत मुलाचा लिपिग्रहणविधि करावा. त्या वेळी सरस्वती आणि क्षेत्रपाल ह्यांची गूळभात वगैरे पदार्थांनी पूजा करावी.
एवं सुनिश्चिते काले विद्यारम्भं तु कारयेत् ।। विधाय पूजामम्बायाः श्रीगुरोश्च श्रुतस्य च ॥ १७०॥ पूर्ववद्धोमपूजादि कार्य कृत्वा जिनालये ॥
Avaveen9020902

Page #522

amaveevanversawaseel
सोमसेनकृत नैवर्णिकाचार, अध्याय आठवा. पान ४७२. Neweeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeetenera.
पुत्रं संस्नाप्य सद्भूरलंकृत्य विलेपनैः ॥ १७१ ॥ विद्यालयं ततो गत्वा जयादिपञ्चदेवताः॥ सम्पूज्य प्रणमेद्भक्त्या निर्विघ्नग्रन्थसिद्धये ॥ १७२॥ वस्त्रैर्भूषैः फलद्रव्यः सम्पूज्याध्यापकं गुरुम् ।।
हस्तबयं च संयोज्य प्रणमेद्भक्तिपूर्वकम् ॥१७३ ॥ अर्थ- ह्याप्रमाणे वर सांगितलेल्या शुभ मुहूर्तापैकी एखादा मुहूर्त निश्चित करून त्या दिवशी माता ९गुरु आणि शास्त्र ह्यांची पूजा करून मुलाचा विद्यारंभ करावा. मुलाला स्नान घालून त्याला वस्त्रालंकारांनी सुशोभित करावे. मग जिनालयांत जाऊन होम, पूजा वगैरे विधि पूर्वीप्रमाणेच करावा. नंतर विद्यालयांत जाऊन त्या ठिकाणी आरंभलेल्या कार्याची निर्विघ्नपणे सिद्धि होण्याककिरितां जया वगैरे पांच देवतांची पूजा करून, त्यांना मुलाने भक्तीने नमस्कार करावा. नंतर वस्त्रे, भूषणे, फलें व द्रव्य ह्यांच्या योगानें अध्यापकाची (शिकविणाऱ्या गुरूची) पूजा करून, हात जोडून त्याला भक्तीने नमस्कार करावा.
प्रमुखो गुरुरासीनः पश्चिमाभिमुखः शिशुः ।।
कुर्यादक्षरसंस्कारं धर्मकामार्थसिद्धये ॥ १७४ ।। Hamaaseenawaseevaanaaersraeeeeeeeeaanem
Movwwwseema

Page #523

MONweeeeeeeeches
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय आठवा. पान ४७३. Nonveeeeeeeeeeee विशालफलकादौ तु निस्तुषाखण्डतण्डुलान् । उपाध्यायः प्रसार्याथ विलिखेदक्षराणि च ॥ १७५ ॥ शिष्यहस्ताम्बुजद्वन्द्वधृतपुष्पाक्षतान् सितान् । क्षेपयित्वाऽक्षराभ्यणे तत्करेण विलेखयेत् ॥ १७६ ॥ हेमादिपीटके वापि प्रसार्य कुटकुमादिकम् ॥ सुवर्णलेखनीकेन लिखेत्तताक्षराणि वा ॥ १७७ ॥ नमः सिद्धेभ्य इत्यादौ ततः स्वरादिकं लिखेत ।
अकारादि हकारान्तं सर्वशास्त्रप्रकाशकम् ॥ १७८ ॥ अर्थ-गुरूनें पूर्वेकडे तोंड करून बसावे आणि शिष्याने पश्चिमेकडे तोंड करून बसावे. मग त्या, शिष्याला धर्म, अर्थ आणि काम ह्या तीन पुरुषार्थाची सिद्धि होण्याकरितां अक्षरे शिकवावीत. ती अरें, एखाद्या मोठ्या फळीवर न मोडलेले तांदळ पसरून प्रथम अध्यापकानें लिहावीत. मग शिष्याच्या हातांत पांढरी फुले पांढन्या अक्षता देऊन त्या लिहिलेल्या अक्षरांच्या समीप त्याच्याकडून टाकवून, ती पूर्वी गुरूने काढलेली अक्षरें त्याच्याकडून काढवावीत. किंवा सोन्याच्या तगडावर कुंकु अथवा केशराचे चूर्ग पसरून त्यावर सोन्याच्या लेखणीने अक्षरे काढावीत, आणि ती शियाकडून काढवावीत, त्यांत प्रथम 'नमः सिद्धेभ्यः Car acca neravnOCORRERESSACReaches

Page #524

सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय आठवा, पान ४७४. इovembeo.merceremoneeroenewheneveraveederavaces १ असे लिहावे. नंतर अकारादि स्वर, नंतर ककारापासून हकारापर्यंतची अक्षरे लिहावीत. आणि ती त्या मुलाकडून काढवावीत. ही अक्षरें सर्वशास्त्रांत मुलाचा प्रवेश करून देणारी आहेत. __ ॐ नमोऽर्हते नमः सर्वज्ञाय सर्वभाषाभाषितसकलपदार्थाय बालकमक्षराभ्यासं
कारयामि द्वादशाङ्गश्रुतं भवतु भवतु ऐं श्रीं हीं क्लीं स्वाहा ॥ इत्यक्षराभ्यासः ॥
अर्थ-- मुलाकडून अक्षरे काढविण्याच्या समयीं “ॐ नमोऽर्हते" इत्यादि मंत्र ह्मणावा. हा अक्षरा९भ्यासविधि सांगितला.
पुस्तकग्रहण ( बाचन ) विधि. ततश्चाधीत्य सर्वाणि चाक्षराणि गुरोर्मुखात् ॥ सुदिने पुस्तकं ग्राह्य होमपूजादि पूर्ववत् ॥ १७९ ॥ उपाध्यायं च सम्मान्य वस्त्रभूषैश्च पुस्तकम् ।। हस्तौ द्वौ मुकुलीकृत्य प्राङ्मुखश्च समाविशेत ॥ १८०॥ उपाध्यायन तं शिष्यं पुस्तकं दीयते मुदा ॥
शिष्योऽपि च पठेच्छास्त्रं नान्दीपठनपूर्वकम् ॥ १८१॥ इति पुस्तकग्रहणम् ।। अर्थ- मग त्या शिष्याने गुरु सांगील त्याप्रमाणे सर्व अक्षरांचा अभ्यास करावा. नंतर शुभ दिवस ROUGUSBANAAAAAAPG
RANAMUNMUVIVONG

Page #525

सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय आठवा. पान ४७५.
U AVAWASIR
पाहून त्या दिवशी पुस्तक वाचण्यास आरंभ करावा. पुस्तकवाचनारंभ करण्याच्या पूर्वी होम पूजा वगेरे विधि पूर्वीप्रमाणेच करावा. मग वस्त्रे, भूषणे ह्यांच्या योगाने गुरूचा सत्कार करून मुलाने दोनी हात है १जोडून पूर्वेकडे तोंड करून बसावें. उपायाध्याने (गुरूने) त्या मुलाला संतोषाने शास्त्राचे पुस्तक द्यावें. ६ शिष्याने मंगलपाठ करून शास्त्र पठण्यास आरंभ करावा. हा पुस्तकग्रहणविधि सांगितला.
गर्भाधानसुमोदपुंसवनकाः सीमन्तजन्माभिधा। बाह्येयानसुभोजने च गमनं चौलाक्षराभ्यासनम् ॥ सुप्रीतिः प्रियसूद्भवो गुरुमुखाच्छास्त्रस्य संग्राहणं ।
एताः पञ्चदश (?) क्रियाः समुदिता अस्मिन् जिनेन्द्रागमे ॥ १८२॥ कुर्वन्ति धन्याः पुरुषाः प्रवीणा । आचारशुद्धिं च शिवं लभन्ते ॥
भुक्त्वेह लक्ष्मीविभवं गुणाढ्याः। श्रीसोमसेनैरुपसंस्तुतास्ते ।। १८३ ।। है अर्थ- गर्भाधान, मोद, पुंसवन, सीमन्त, जातकर्म, नामकर्म, निष्क्रमण, अन्नप्राशन, प्रियोद्भव, चौल, विद्याग्रहण, सुप्रीति, पादन्यास, शास्त्रग्रहण वगैरे पंधरा (?) क्रिया जिनागांत सांगितलेल्या ह्या
RAUNUARVACAB

Page #526

सोमसेनकृत वणिकाचार, अन्याय आठवा. पान ४७६.
DENNNNNNNNNN
१ ठिकाणी सांगितल्या आहेत. जे धन्य पुरुष ह्या क्रिया करतात ते शुद्धाचार आणि कल्याण ह्या दोहोंस ? मिळवितात. आणि त्यामुळे ते सर्वगुणसंपन्न होऊन व संपत्तीचें ऐश्वर्य भोगून श्रीसोमसेनमुनींनीहि स्तुति ? करण्याला योग्य असे होतात.
इति श्रीधर्मरसिकशास्त्रे त्रिवर्णाचारकथने भट्टारकश्रीसोमसेनविरचिते गर्भाधानादिपञ्चदशक्रियाप्ररूपणो नामाष्टमोऽध्यायः समाप्तः ॥ श्रीरस्तु || शुभं भवतु ॥

Page #527

H
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय नववा. पान ४७७.
श्रीवीतरानाय नमः ।। ॥ त्रैवर्णिकाचारस्य नवमोऽध्यायः ॥
मंगल. वन्दे श्रीसुमहेन्द्रकीर्तिसुगुरुं विद्याब्धिपारप्रदं । कालेऽद्यापि तपोनिधिं गुणगणैः पूर्ण पवित्रं स्वयम् ॥ नग्नत्वादिकबुष्टसत्परिषहैर्भग्नो न यो योगिरा ।
पायान्मां स कुबुद्धिकष्टकुहरात्संसारपाथोनिधेः॥१॥ __ अर्थ- ज्ञानसमुद्राचे परतीर दाखविणारा, अनेकगुणांनी युक्त असलेला, पवित्र, आणि या पंचमकालीहि जो तपोनिधीच आहे असा जो श्रीमहेंद्रकीर्ति सद्गुरु, त्याला मी नमस्कार करतो. जो योगिराज, मी नग्न आहे अशा दुष्टकल्पनांनी खिन्न झाला नाही, तो- दुर्वद्धीमुळे उत्पन्न होणाऱ्या अनंत दुःलांचा मोठा खड्डाच की काय! अशा-ह्या संसारसमुद्रापासून माझें रक्षण करो!!
अजितं जितकामारि मुक्तिनारीसुखप्रदम् ॥
यज्ञोपवीतसत्कर्म नत्वा वक्ष्ये गुरुक्रमात् ।। २ ।। र अर्थ- ज्याने कामरूपी शत्रु जिंकला आहे आणि जो मुक्तिरूपी स्त्रीला मुख देत आहे अशा पी. dresswamerenceectavesea830cccess
ABOverv
AVM
EARVAHABADAVe

Page #528

सोमसेनछत वर्णिकाचार, अध्याय नववा. पान ४७८.
FOLD
अजितनाथाला नमस्कार करून, उपनयन नांवाची क्रिया गुरुपरंपरेला अनुसरून मी सांगतो.
उपनयनाचा काल. गर्भाष्टमेऽब्दे कुर्वीत ब्राह्मणस्योपनायनम् ।। गर्भादेकादशे राज्ञो गर्भात्तु द्वादशे विशः॥३॥ ब्रह्मवर्चसकामस्य कार्य विप्रस्य पश्चमे ।।
राज्ञो बलार्थिनः षष्ठे वैश्यस्येहार्थिनोऽष्टमे ॥ ४ ॥ अर्थ-- ब्राह्मणाच्या मुलाचे उपनयन गर्भापासून आठव्या वर्षी करावे. क्षत्रियपुत्राचे गर्भापासून अकराव्या वर्षी करावें. आणि वैश्यपुत्राचें गर्भापासून बाराव्या वर्षां करावें. व्रतचर्या आणि अध्ययन अधिक व्हावे अशी इच्छा करणाऱ्या ब्राह्मणपुत्राचे उपनयन पांचव्या वीं करावें. बल, वाढावे अशी इच्छा करणा-या क्षत्रियपुत्राचे उपनयन सहाव्या वर्षी करा. आणि द्रव्य पुष्कळ मिळवावे अशी इच्छा करणाऱ्या वैश्यपुत्राचे उपनयन आठव्या वर्षी करावें.
उपनयनाची शेवटची कालमर्यादा. आ पोडशाच द्वाविंशाचतुर्विंशात्तु वत्सरात् ।। ब्रमक्षत्रविशां कालो झुपनयनजः परः॥५॥
3NAVRAN
NAV

Page #529

सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय नववा, पान ४७९. Reennenenerawersisteneraveeeeeeeeeeeews
अत ऊचं पतन्त्येते सर्वधर्मबहिष्कृताः॥
प्रतिष्ठादिषु कार्येषु न योज्या ब्राह्मणोत्तमैः॥६॥ ___ अर्थ-सोळा वर्षे, बावीस वर्षे आणि चोवीस वर्षे इतका काल क्रमाने ब्राह्मण, क्षत्रिय आणि वैश्य ६ह्यांच्या उपनयनाची शेवटची मर्यादा आहे. ह्या कालापर्यंत ज्यांचे उपनयन झाले नाही ते सर्वधर्मापासून र बहिष्कृत होऊन भ्रष्ट होतात. चांगल्या ब्राह्मणांनी प्रतिष्ठा वगैरे धर्मकृत्यांत त्यांची योजना करूं नये.१
उपनयन करण्यास योग्य आचार्य. अथाचार्य:-पितैवोपनयेत्पूर्व तदभावे पितुः पिता ॥
तदभावे पितुर्धाता सकुल्यो गोत्रजो गुरुः ॥७॥ व्रतबन्धं कुमारस्य विना पितुरनुज्ञया ।
यः करोति द्विजो मोहान्नरकं सोऽधिगच्छति ॥८॥ अर्थ- आतां मुलाचें उपनयन कोणी करावे ह्याबद्दल सागतात- पुत्राचे उपनयन पित्यानेच करावें. पिता नसल्यास (मृत झाला असल्यास) पितामहाने करावें. तो नसल्यास चुलत्याने करावें. तो नसल्यास) त्या कुलांतील पुरुषाने करावे. तोही नसल्यास त्या गोत्रांत उत्पन्न झालेल्या पुरुषाने करावें. मुलाचा उप-2 नयनसंस्कार त्याच्या पित्याच्या आज्ञेवांचून जर दुसऱ्याने कोणी अज्ञानाने केला, तर तो करणारा) wearcasarameowwwsakcereemenercentas veews

Page #530

KUMARWeeMOBPSee
सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय नववा. पान ४८०. BResp3COMDHONOCENCUPeoeBPer.R. मनुष्य नरकांत जातो.
पुत्रांचे सात प्रकार, पुत्रनिश्चयः ॥ स्वाङ्गजः पुत्रिकापुत्रो दत्तः क्रीतश्च पालितः ॥
भगिनीजः शिष्यश्चेति पुत्राः सप्त प्रकीर्तिताः॥९॥ है अर्थ--- आतां पुत्र किती प्रकारचे आहेत ते सांगतात-- आपल्यापासून उत्पन्न झालेला, मुलीचा मुलगा, १ १दत्तक घेतलेला, विकत घेतलेला, पाळलेला, आपल्या बहिणीचा मुलगा आणि आपला शिष्य असे सात ९प्रकारचे पुत्र शास्त्रात सांगितले आहेत.
यज्ञोपवीत. सूत्रं बलं हस्तमानं चत्वारिंशच्छताधिकम् ॥ तत्रैगुण्यं वहिल्याऽन्तया त्रिगुणं पुनः ॥१०॥ गृहभार्या समादाय स्वयं हस्तेन कर्तयेत् ॥
तेन सूत्रेण संस्कार्य शुभ्रं यज्ञोपवीतकम् ॥ १२॥ " अर्थ- एकहे चाळीस हात लांबीचे बळकट मूत घेऊन ते त्रिगुणित करून त्याला पीळ घालावा. तो बाहेरच्या बगलेने घालावा. पुनः त्याचें त्रिगुणित करून आतील बाजूने त्याला पीळ घालावा. हे मूत आपल्या
ASAMBArea

Page #531

aaosex
सोमसेनकृत नैवर्णिकाचार, अध्याय भववा. पान ५८१. Frernenerweawavraaneaaaeeeeeeeeaawaareereaameream पत्नीने स्वहस्ताने काढलेले असावे. त्या सुतास वरीलप्रमाणे दोन वेळ पीळ घातल्यावर त्याच यज्ञापवात, करावें. तें शुभ्रवर्ण असावे.
उपनयनादिकांना प्रतिबंध केव्हां भसतो आणि केव्हां नसतो. नान्दीश्राद्धे कृते पश्चादुल्कापाताग्निवृष्टिषु ॥ सूतकादिनिमित्तेषु न कुर्यान्मौञ्जीवन्धनम् ।। १२ ॥ यस्य माङ्गलिकं कार्य तस्य माता रजस्वला ॥ तदान तत्मकर्तब्यमायुक्षयकरं हि तत् ॥ १३॥ मात्रा सहैव भुञ्जीत ऊर्य माता रजस्वला ॥ ब्रतबन्धः प्रशस्तः स्यादित्याह भगान्वमुनिः॥१४॥ नान्दीश्राद्धे कृते पश्चात्कन्यामाता रजस्वला ॥
कन्यादानं पिता कुर्यादित्यादि जिनभाषितम् ॥ १५॥ " अर्थ-नांदीश्राद्ध केल्यावर जर उल्कापात, अग्निप्रवेश, अतिवृष्टि, अशौच वगैरे निमित्त्र प्राप्त होतील,
तर मुंजीबंधन करू नये. ज्या मुलाचें मंगलकृत्य करावयाचे त्या मुलाची माता जर रजस्वला झाली, तर त्याचें तें मंगलकृत्य करूं नये; केले असता त्याच्या आयुष्याचा नाश होतो. मौजीबंधाच्या संस्कारांत

Page #532

सोमसेनकृत जैवर्णिकाचार, अध्याय आठवा. पान १८२. weeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeermveenervemenea हैं मुलाने मातेबरोबर एकत्र बसून भोजन करावे. हे भोजन झाल्यावर जर माता रजस्वला झाली, तर मौंजी-8 बंधन करण्यास हरकत नाही; असें भगवान् जिनाचे सांगणे आहे. नांदीश्राद्ध केल्यानंतर जर कन्येची? माता रजस्वला होईल तर कन्यादान एकट्या पित्यानेच करावे; असें श्रीजिनांनी सांगितले आहे.
उपनयनकाल व विधि. शुभे ग्रहे शुभे योगे मौजीबन्धोचितं सुतम् ।। संस्नाप्य भूषयित्वा तं मात्रा सह तु भोजयेत् ॥ १६ ॥ केशानां मुण्डनं कृत्वा शिखाशेषं तु रक्षयेत् ॥ हरिद्राज्यमुसिन्दूरदूर्वादिकं विलेपयेत् ॥ १७॥ पुनः संलाप्य पुण्याहवाग्भिः सिक्त्वा कुशाम्बुभिः । आज्यभागावसानान्तः सुगन्धिभिर्विलेपयेत् ।। १८॥ नान्दीश्राद्धं च पूजां च होमं च वाद्यघोषणम् ।।
सर्व कर्याच तस्याग्रे पूर्ववद्गुरुपूजनम् ॥ १९ ॥ ___अर्थ- सर्व ग्रह शुभस्थानी असतांना व शुभयोग असतांना मुंजीबंधनाला योग्य झालेल्या पुत्रास स्नान घालून, अलंकारांनी भूपित करून, त्याच्या मातेबरोबर त्यास भोजनास घालावें. नंतर त्याच्या tererviewwwseenetweeeeeeeeeeeeeees
inacacnererenserene

Page #533

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय आठवा. पान ४८३. meremenerentnerseenecemenehenemenewsexrepeareerences मस्तकाची शेंडी सोडून बाकीचें मुंडन करावे. मग त्याला हळद, तूप, सिंदूर, दुर्वा वगैरे द्रव्यांचे लेपन है करून पुनः स्नान घालावे. त्याच्या मस्तकावर पुण्याहवाचनमंत्रांनी दर्भमिश्रित उदकानें संचन करून, त्याच्या शरीराला सुगंधिद्रव्याने लेपन करावें. नांदीश्राध्द, पूजा, होम, मंगलवाद्यांचा घोष वगैरे सर्व विधि करावा. नंतर पूर्वी सांगितल्याप्रमाणे गुरूचे पूजन करावे.
आसन्ने सुमुहूर्ते तु ग्रहस्तोत्रादिकं पठेत् ॥ परमेष्ठिनमस्कारमन्त्रं च संस्मरेत्सदा ॥२०॥ पद्मासनस्थः पुत्रोऽसौ प्रमाद्यमुदगाननः॥ निर्निमेषं निरीक्षेत पितास्यं जन्मशुद्धये ॥ २१॥ पुत्रस्य सन्मुखं स्थित्वा तत्पिता सुमुहूर्तके ॥
पुत्रास्यं दृश्वा गन्धेन ललाटे तिलकं न्यसेत् ॥ २२ ॥ अर्थ- सुमुहूर्त जवळ आला ह्मणजे ग्रहांची स्तोत्रे वगैरे पठण करावी. पंचपरमेष्ठींच्या नमस्कारमंत्राचे स्मरण करावें. मग प्रद्मासनाने बसलेल्या पुत्राने आपल्या पित्याला संतुष्ट करण्याकरिता उत्तरेकडे है तोंड करून आपल्या जन्माच्या शुध्दि ( उपनयनास दुसरा जन्म असें ह्मणतात ) करितां डोळे न मिटतां पित्याच्या मुखाकडे पहावे. पित्याने पुत्राच्या सन्मुख बसून सुमुहूर्तावर पुत्राच्या मुखाकडे पाहून त्याच्या seasereerweceneaseeeeeeeeeserveneseenetweeeeeeeeenet

Page #534

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय आठवा. पान १८१.
PVR
१ कपाळाला गंधाचा टिळा लावावा.
मौजीधारण. मुजत्रिवर्तिवलितां मौजी त्रिगुणितां शुभाम् ॥
कौपीनकटिसूत्रोचं कटिलिंगं प्रकल्पयेत् ॥ २३ ॥ ॐही कटिप्रदेशे मौंजीबन्धं प्रकल्पयामि स्वाहा ॥ इत्युक्त्वा कव्यां त्रिलिक्समन्वितां मौंजी बध्नीयात् ॥ अर्थ-मुंज (मोळ) नांवाच्या गवताची तिपटून केलेली सुरेख दोरी, कौपीन आणि कटिसूत्र ह्यांच्या वरती, कंबरेचे चिन्ह ह्मणून “ओं ही कटिप्रदेशे" इत्यादि मंत्राचा उच्चार करून-तीन गांठी देऊन बांधावी. __ ॐ नमोऽहते भगवते तीर्थकरपरमेश्वराय कटिसूत्रं कौपीनसहितं मौजीवन्धनं
करोमि पुण्यबन्धो भवतु भसि आ उ सा स्वाहा ॥ इति कव्यां मुजी धृत्वा पुष्पाक्षतान् क्षिपेत् ॥ अर्थ- “ॐ नमोऽर्हते" इत्यादि मंत्राने ती मौंजी हाताने धरून तिच्यावर पुष्प अक्षता टाकाव्यात.
यज्ञोपवीत धारण. रत्नत्रयात्मकं सूत्रं यज्ञसूत्रं सुनिर्मलम् ॥ maraaeesesxecomcacakasatseasesaaseeoneaawarenea

Page #535

GAVANAVABERV eventeenera
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय आठवा. पान ४८५. nenenererencarnacarnevanevarnevencnerererererensereg
हरिद्रागन्धसाराक्तमुरोलिङ्गं प्रकल्पयेत् ॥ २४॥ ॐ नमः परमशान्ताय शांतिकराय पवित्रीकृताह रत्नत्रयस्वरूपं यज्ञोपवीतं दधामि मम गात्रं पवित्रं भवतु अह नमः स्वाहा ।। इत्यनेन यज्ञोपवीतमुरसि धारयेत् ॥ अर्थ- रत्नत्रयस्वरूपी पवित्र आणि निर्मल असे यज्ञोपवीत हळद आणि चंदन ह्यांनी चर्चित करून हृदयावरील चिन्ह समजून “ॐ नमः परमशान्ताय" इत्यादि मंत्र झणून धारण करावे.
पुष्पमालादिधारण. जिनराजपदाम्भोजशेषसंसर्गपावनीम् ॥
ब्रह्मग्रन्धि शिखामेव शिरोलिङ्गं प्रकल्पयेत् ॥ २५ ॥ ॐ नमोऽहते भगवते तीर्थकरपरमेश्वराय कटिसूत्र परमेष्ठिने ललाटे शेखरं शिखायां पुष्पमालां च दधामि मां परमेष्टिनः समुद्धरन्तु ॐ श्रीं हीं अहं नमः स्वाहा ॥
अनेन शिरसि पुष्पमालां धृत्वा तिलकं कृत्वा नवीनवस्त्रात्तारयपरीधानं कुर्यात् ॥ 5 अर्थ- श्रीजिनेंद्राच्या पायांवरील गंध अक्षता ह्या पदार्थाचा स्पर्श (नमस्काराच्या वेळी) होत असल्याने पवित्र असलेली आणि ब्रह्मग्रंथीने युक्त अशी जी शिखा तीच शिरोलिंग (मस्तकावरील चिन्ह) समजावें. “ॐ नमोऽहते " इत्यादि मंत्राने मस्तकावर पुष्पमाला धारण करून कपाळावर तिलक करून पांघरण्याचें। Earnera mendowmasamancancocenenenen cours
awaavworUGUS

Page #536

BeeeeResowwwseases
Newanaa
सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय नववा. पान १८t. eneweetereeramerawaseeoneseameramenemuneNren १ एक आणि नेसण्याचे एक अशी दोन नवीन वस्त्रे धारण करावीत.
अन्तरीयोत्तरीये द्वे नूत्ने धृत्वा स मानवः॥ आचम्य तर्पणान्यानपि कृत्वा यथाविधि ॥२६॥ ततोऽञ्जलिं च संयोज्य गन्धाक्षतफलान्वितम् ॥ आचार्य याचयेत्पुत्रो व्रतानि मुक्तिहेतवे ॥२७॥ तच्छुत्वा श्रावकाचारादतानि गुरुरादिशेत् ॥
गृह्णीयात्तानि सम्प्रीत्या बीजमन्त्रं गुरोर्मुखात् ॥ २८ ॥ ॐ हीं श्रीं क्लीं कुमारस्योपनयनं करोमि अयं विप्रोत्तमो भवतु असि आउ सा
वाहा ।। इति त्रिरुच्चार्य अघोरं पञ्चनमस्कारमुपदिशेत् ॥ __ अर्थ-त्या कुमाराने नेसावयाचे आणि पांघरावयाचे अशी दोन वस्त्रे धारण करून आचमन करून इतर्पण आणि अर्घ्यदान यथाविधि करावें. नंतर आपल्या अंजलींत गंध, अक्षता आणि फल ही घेऊन आपल्यास मोक्षाची प्राप्ति व्हावी ह्या इच्छेनें कुमाराने आपल्यास व्रतें सांगण्याबद्दल आचार्याजवळ प्रार्थना करावी. ती कुमाराची याचना ऐकून आचार्याने [उपनयन करणाऱ्यानें ] श्रावकाचारांतून त्याला व्रतांचा उपदेश ! करावा. कुमाराने त्या व्रतांचे आणि बीजमंत्रांचे संतोषाने ग्रहण करावें. कुमाराला व्रतांचा उपदेश कर-" Homeaavaveerencreenavasaervasavamenerawermenewsaas
VIVAN

Page #537

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अन्याय नववा. पान ४८७. १ण्याच्या प्रसंगी " ॐ दी श्रीं क्लीं" इत्यादि मंत्र आचार्याने तीन वेळा उच्चारून नंतर त्याला व्रते आणि ? पंचनमस्कारमंत्र यांचा उपदेश करावा.
उपनयनांगभूत दण्डधारण बगैरे विधि. शुद्ध विवाहपर्यन्तं ब्रह्मचर्य परिव्रजेत् ॥ त्रैवाचारसूत्रं च छत्रदण्डसमन्वितम् ॥ २९॥ विप्रादीनां तु पालाशखादिरोदुम्बराः क्रमात् ।। दण्डाः स्वोच्चास्तुरीयांशबद्धहारिद्रकर्पटाः॥३०॥ अग्नेरुत्तरतः स्थित्वा प्रांमुखस्त्रिजलाञ्जलीन् । पुष्पाक्षतान्वितान् कृत्वा बटुस्तिष्ठेन्निजासने ॥ ३१ ।। होमपूजादिकं कार्य कृत्वा पूर्णाहुर्ति गुरुः ॥
अग्रे यचत्तु कर्तव्यं तन्तु तस्मै निवेदयेत् ॥ ३२ ॥ अर्थ-कुमाराने विवाहापर्यंत ब्रह्मचर्यव्रत ग्रहण करावे. नंतर त्रैवर्णिकाचाराचे सूत्र, छत्र आणि दंड यांचे ग्रहण करावे. दंड घ्यावयाचा तो ब्राह्मणाने पळसाचा, क्षत्रियाने खैराचा आणि वैश्याने। संबराचा घ्यावा. तो दंड आपल्या उंची इतकाच उंच असावा. आणि त्याचा शेवटचा (वरील) Leaveupaneseawaomeamarawwweeeeeeeeeeeraaraamararam
RoarswammaneeroNe000

Page #538

ANNove
सीमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय नववा. पान ४८८. FerseneeMeeeeeeeeeewwwwecaceevarneermentervie १ चतुर्थांश हळदीने रंगविलेल्या कापडाने गुंडाळलेला असावा. मग त्या बदूनें अग्नीच्या उत्तरेकडे उभा ? राहून पूर्वेकडे तोंड करून, पुष्पं, अक्षता ह्यांनी युक्त अशा जलाच्या तीन अंजली देऊन, आपल्या?
आसनावर बसावें. मग गुरूने होम, पूजा वगैरे करून, पूर्णाहुति देऊन, पुढे जे जे करावयाचे ते सर्व । ९त्या बटूला सांगावें.
निर्गत्य सदनाच्छिष्यस्त्वङ्गणे ह्याचमं परम् ॥ कृत्वा सूर्य समालोक्य एकमर्घ समुत्तरेत् ॥ ३३ ॥ शमीत्रीह्यक्षताजैः क्षीराज्यचरुभिस्तथा ॥ संसिञ्च्य जुहुयादग्नौ शान्त्यर्थ तिस्र आहुतीः ॥ ३४ ॥ संवृतीष्ठद्वयं वक्त्रं धोतं तापितपाणिना ॥ त्रिः समृज्याग्न्धुपस्थानं कृत्वाऽग्निं विमृजत्पुनः॥ ३५ ॥
आविद्याभ्यसनी चान्ते भिक्षावृत्तिप्रयोजनम् ॥
गुरोरादेशमादाय पहिर्गच्छेत्स पात्रयुक् ॥ ३५॥ अर्थ- मग बटूने घरांतून निघून अंगणांत यावे. आणि आचमन करून सूर्याला अवलोकन करून एक अर्घ्य द्यावे. नंतर अग्नीच्या सभोवती परिषेचन करून [पाणी शिंपडून ] शमी, साळीचे भात, अक्षता,
WMMARUMeeNeMea
FANABAUM
७
AGet

Page #539

सोमसेनकत जैवर्णिकाचार, अध्याय नववा, पान ४८९.
लाद्या, दूध, तूप आणि चरु ह्यांच्या तीन आहुती अग्नीत हवन कराव्यात. नंतर दोनी ओंठ मिटून ६ पाण्याने मुखमक्षालन करून आपले हात अग्नीवर तापवून मुखावरून-वरून खाली ह्याप्रमाणे तीन वेळ-फिर-१ १वावेत. ह्मणजे हातांनी तोंड तीन वेळ पुसावें. मग अग्नीचे उपस्थान (स्तुति) करून अग्नीचे विसर्जन
करावें. बटूर्ने विशभ्यास होईपर्यंत भिक्षा मागावयाची असते. ह्मणून गुरूची आज्ञा घेऊन भिक्षेचे पात्र ९ हातात घेऊन घरांतून बाहेर निघावें.
भिक्षाटनाचा विधि. सव्यपादं विधायाग्रे शनैर्गच्छेद्गृहाहहिः॥ ब्राह्मणानां गृहे गत्वा भिक्षां याचेत शिक्षया ।। ३७ ॥ भिक्षाकाले तु निःशङ्को भिक्षां देहीति वाग्वदेव ॥ यथा शृण्वन्ति गेहस्थास्त्रिवर्णाचारसंयुताः ॥ ३८ ॥ प्रथमकरणादी दो चरणद्रव्ययुग्मकम् ॥ अनुयोगाश्च चत्वारः शाखा विप्रमते मताः ॥ ३९ ॥ तासां मध्ये तु या शाखा यस्य वंशे प्रवर्तते ॥
तामुक्त्वा गृहिणी तस्मै सन्दद्यात्तण्डुलाञ्जलिम् ॥ ४०॥ aramewometowwwwwwsaneernameneraveewaneao
MONDAV

Page #540

सोमसेनकृत जैवर्णिकाचार, अध्याय नववा. पान ४२०.
PDAVAN.ORCA00AMA
४ अर्थ-त्या बट्टने उजवा पाय पुढे करून (प्रथम पूढे टाकून) घरांतून हळू हळू बाहेर जावें. त्याने ब्राह्मणांच्या घरी जाऊन; गुरूने शिकविल्याप्रमाणे भिक्षा मागावी. भिक्षा मागावयाच्या वेळी न लाजतां घरांतील मंडळीस ऐकू जाईल इतक्या मोठ्या स्वराने "भिक्षा देहि” असे वाक्य उ१च्चारावें. जैनमतांन प्रथमानुयोग, करणानुयोग, चरणानुयोग, आणि द्रव्यानुयोग अशा ब्राह्मणांच्या चार ?
शाखा आहेत. त्यांपैकी जी शाखा आपल्या कुळांत परंपरेने चालू असेल त्या शाखेचें नांव घेऊन १घरांतील स्त्रीने ओंजळभर तांदळाची भिक्षा घालावी.
भिक्षायाचनकं दृष्ट्वा बन्धुवर्गो बदेदिदम् ।। दूरदेशान्तरे पुत्र मा गच्छ त्वं तु बालकः ।। ४१ ॥ अत्रैव गुरुसानिध्ये विद्याभ्यासं सदा कुरु ।। मध्ये कुटुम्बवर्गस्य सर्वेषां सुखदायकः ॥ ४२ ॥ अङ्गीकृत्य वचस्तेषां गच्छेच्चासौ जिनालयम् ।। क्रियां कुर्यात्तु होमादिसम्भवां जिन पूजनम् ॥ ४ ॥ ब्राह्मणादी स्ततः सर्वान् भोजयित्वा यथाविधि ।
वस्त्रभूषणताम्बूलैः पुण्यार्थ परिपूजयेत् ॥४४॥ awwwwwwwwwwwwwwwww

Page #541

REATREPR..
सोमसेनकृत वार्णिकाचार, अध्याय नववा. पान ४९१. १ अर्थ- त्या कुमारास भिक्षा मागत असलेला पाहून त्याच्यावर प्रेम करणा-या लोकांनी त्याला 'वाळा! तूं लहान आहेस! लणून भिक्षा मागण्याकरिता फार लांब जाऊं नको; येथेच गुरूजवळ राहून विद्याभ्यास कर! आणि कुटुंबांत सर्वांना संतोपित कर!!!' असे सांगावे. त्या त्यांच्या भाषणाचा स्वीकार करून, त्या कुमाराने जिनमंदिरांत जाऊन होम, पूजा वगैरे क्रिया करावी. मग ब्राह्मण वगैरे सर्व मंडळीस भोजन घालून, वस्त्र, भूषणे आणि तांबूल ह्यांच्या योगाने पुण्यप्राप्तीकरितां त्यांचा सत्कार करावा.
बोबिपूजन (अश्वथ जन.) चकलर चापि संस्थातः पिलुसजियो संक्षिहोमजादि कर्म कुर्याद्यथोचितम् ॥ ४५ ॥ शुचिस्थानस्थित तुङ्ग छेददाहादिवर्जितम् ।। मनोज्ञ प्राजितुं गच्छत्सुयुक्त्याऽश्वत्थभूरुहन ॥ ४६॥ दर्भपुष्पादिमालाभिहरिताकतन्तुभिः॥ स्कन्धदेवशमलंकृत्य मूलं जलैश्च सिंचयेत् ॥ ॥४७॥ वृक्षस्य पूर्वदिग्भागे स्थण्डिलस्थाग्निमण्डले ॥ नव नव समिद्भिश्च होनं अर्याछूतादिकः ॥ ४८ । पूनत्वरज्ञयोग्यत्वबोधित्वाद्या भवन्तु ।। त्वहोधिद्रुमत्वं च मदचिन्हधरो भव ॥४९॥ तं वृक्षमिति सम्प्रार्य सर्वमंगलहेतुकम् ।। वृक्षं वन्हि त्रिः परीत्य ततो गच्छेद्गृहं
..
BEALAN/
AR.

Page #542

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय नववा.
पान ४९२.
Las ENAB evverMINA
मुदा ॥ ५० ॥ एवं कृते न मिध्यात्वं लौकिकाचारवर्तनात् ॥ भोजनानन्तरं सर्वान् सन्तोष्य निवसेद्गृहे ॥ ५१ ॥ प्रतिमासं क्रियां कुर्या -
दोमपूजापुरःसरा ॥ श्रवणे तु विशेषेण सा क्रियाऽऽवश्यकी मता ॥ ५२ ॥
अर्थ - पूर्वी सांगितल्याप्रमाणें उपनयन झाल्यापासून चवथ्या दिवशीं त्या कमारानें आपल्या पित्याच्या सनिष ( चौकन्हाणांत ) स्नान करून, होम, पूजा, वगैरे कृत्य संक्षेपानें यथाविधि करावें. मग शुद्ध जाग्यांत असलेला, उंच आणि न जळलेला व न तोडलेला असा एक सुंदर पिंपळाचा वृक्ष पाहून त्याची पूजा करण्याकरितां त्या ठिकाणीं कुमाराने गमन करावें. दर्भ, पुष्पाच्या माला, हळदीनें रंगविलेलें सूत, ह्यांच्या योगाने त्या पिंपळाच्या डहाळीला सुशोभित करून, त्याच्या मुळाला पाणी वालावे. त्या वृक्षाच्या पूर्वेकडील बाजूस स्थंडिल घालून त्यावर अग्नि तयार करावा. आणि त्या अग्नीत तूप वगैरे पदार्थ आणि नऊ नऊ समिधा यांच्या योगानें होम करावा. नंतर " हे महावृक्षा ! माझी सर्व चिन्हें मी तुला समर्पण करीत आहे. तुझ्याप्रमाणे माझाही यज्ञकर्मति उपयोग हा तुझ्याप्रमाणें माझ्या ठिकाणीही पवित्रत्व असूं दे ! आणि तुझ्याप्रमाणे माझ्या ठिकाणी बोधित्व असूं दे. तूंही माझी चिन्हें धारण कर. " माणे त्या सर्व मंगलाला साघनीभूत असलेल्या वृक्षाची प्रार्थना करून व अग्निसहित त्या वृक्षाला तीन प्रदक्षिणा करून नंतर त्या बटूनें आनंदाने आपल्या घरीं जावें. 2

Page #543

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय नववा. पान ४९३
g neদCRCABBA
ह्या
वध केला ह्मणजे तो बटु केव्हांही मिथ्यात्वी होत नाहीं. मग लौकिकाचाराला अनुसरून सर्वांना भोजन घातल्यावर त्यांचा संतोष करून बहने स्वस्थपणे स्वगृहीं रहावें, पुढे प्रत्येक महिन्याला वटूनें ही क्रिया, होम पूजा वगैरे विधिपूर्वक करावी. त्यांत श्रावण महिन्यांत अवश्य करावी. उपनयन होऊन वर्षे झाल्यानंतरची क्रिया.
asara त्रिकालेषु सन्ध्यावन्दनसत्क्रियाम् ॥
सदा कुर्यात्स पुण्यात्मा यज्ञोपवीनधारकः ॥ ५३ ॥
अर्थ - पुढे एक वर्ष समाप्त झाल्यावर त्या शुद्ध अंतःकरणाच्या कुमारानें त्रिकाल संध्यावंदन क्रिया करावी.
यज्ञोपवीत संख्या.
उपवीतं वटोरेकं वे तथेतयोः सुते ||
एकमेव महत्पूतं सावधिब्रह्मचारिणाम् ।। ५४ ।। यज्ञोपवीते द्वे घायें पूजायां दानकर्मणि ॥ तृतीयमुत्तरीयार्थी वस्त्राभावे तदिष्यते ॥ ५५ ॥ रन्धादिनाभिपर्यन्तं ब्रह्मसूत्रं पवित्रकम् ॥

Page #544

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय नववा. पान ४९४. न्यूने रोगप्रवृत्तिः स्यादधिके धर्मनाशनम् ॥ ५६ ॥ आयुःकामः सदा कुर्यात् द्वित्रियज्ञोपवीतकम् ।। पञ्चभिः पुत्रकामः स्याद्धर्मकामस्तथैव च ॥ ५७ ॥ यज्ञोपवीतेनैकेन जपहोमादिकं कृतम् ।। तत्सर्व विलयं याति धर्मकार्य न सिध्द्यति ॥ ५८ ॥ पतितं त्रुटितं वाऽपि ब्रह्मसूत्रं यदा भवेत् ॥ नूतनं धारयेद्विप्रः स्नानसङ्कल्पपूर्वकम् ॥ ५९॥ यज्ञोपवीतमेकैकं प्रतिमन्त्रेण धारयेत् ॥ आचम्य प्रतिसङ्कल्पं धारयेन्मुनिरब्रवीत् ॥ ६॥ एकमन्त्रकसङ्कल्पं धृतं यज्ञोपवीतकम् ।।
एकस्मिँस्त्रुटिने सर्व त्रुटितं नात्र संशयः ॥ ६१॥ अर्थ- आतां यज्ञोपवीताविषयी सांगतात. बटूनें एक यज्ञोपवीत घालावें. गृहस्थ आणि वानप्रस्थ ह्यांनी दोन दोन घालावीत. आणि सावधिब्रह्मचर्य करणारानेही पवित्र असें एकच यज्ञोपवीत घालावें. पूजा आणि दानकर्म ह्या क्रिया करतांना दोन यज्ञोपवीत असावीत. आणि तिसरें यज्ञोपवीत उत्तरीय

Page #545

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय नववा, पान ४९५.
१ वखाकरितां असावें. कारण वस्त्र नसल्यास त्याचा उपयोग होतो. यज्ञोपवीत तालूच्या छिद्रापासून नाभीपर्यंत । लांब असावे. त्यापेक्षा न्यून असल्यास रोगोत्पत्ति होते. आणि अधिक असल्यास धर्माचा नाश होतो. आयुष्याची इच्छा करणाऱ्याने दोन किंवा तीन यज्ञोपवीतें घालावीत. आणि पुत्राची इच्छा करणाऱ्याने व धार्मिक होण्याची इच्छा करणा-याने पांच यज्ञोपवीतें घालावीत. एकर यज्ञोपवीत घालून जर जप होम वगैरे : कृत्य केले तर ते कृत्य निष्फल होते. आणि धर्मकृत्याची सिद्धि होत नाही. ज्यावेळी यज्ञोपवीत गळ्यांतून पडेल किंवा तुटेल, त्यावेळी स्नान करून दुसरें यज्ञोपवीत धारण करावें. दोन किंवा अधिक यज्ञोपवीतें, धारण करणान्यांनी प्रत्येक यज्ञोपवीत धारण करतांना मंत्र आणि संकल्प वेगळा वेगळा ह्मणावा, आणि यज्ञोपवीत धारण करावे. असें मुनींनी सांगितले आहे. कारण, एकदाच मंत्र ह्मणून जर सर्व यज्ञोपवीतें: एकदम धारण केली तर ती सर्व एकरूप झाल्यामुळे त्यांतील एक तुटले असतां ती सर्व तुटली असे समजावे लागेल; ह्यांत संशय नाही.
यज्ञोपवीत नुटले असतां. यज्ञोपवीतं चानन्तं मुजी दण्डं च धारयेत् ।।
नष्ट भ्रष्टे नवं धृत्वा नष्टं चैव जले क्षिपेत् ॥ १२॥ अर्थ-- यज्ञोपवीत, अनंत, मुंजी आणि दंड ह्या वस्तु बटूनें सर्वदा धारण कराव्यात. ह्यांपैकीं यज्ञो

Page #546

सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय नववा पान ४९६.
weetests
पीत, अनंत आणि मुंजी ही तुटली असता किंवा गळ्यांतून वगैरे पडली असतां नवीन धारण करावील.' आणि ती जलांत टाकून द्यावीत. त्याचप्रमाणे दंड मोडला असता नवीन घ्यावा. आणि मोडलेला पाण्यात टाकून द्यावा.
उत्तरीयवस्त्रधारण. सदोपवीतवद्धार्थ बासः सकलकर्मस्तु ।
सह यज्ञोपवीन वधीयाजलकर्मणि ॥ ६३ ॥ : अर्थ- यज्ञोपवीताप्रमाणेच (डाव्या खांद्यावरून व उजव्या हाताच्या खालून) उत्तरीय वस्त्रहि सर्व कर्मात धारण करावे. आणि जलांतील कर्म करावयाचे असतांना ते उत्तरीयवस्त्र यज्ञोपवीतावरोवर बांधावे..
वर्णभेदाने यज्ञोपर्वतभेद. काधीसलुपची स्थानिस्यो नितम् ।। देमसमपराज्ञो वैदयस्थ पहचकर ।। ६४॥ उदिष्ट तोरणं छिन्नं हिमनं विधवाफलम् ॥ शुकोत्तरे त्वनध्याये लसतन्तु न धारयेत् (?) ॥ ६५ ।। सूतके पातके म्लाने लस्थाभ्यङ्ग तथा ।।
.
...

Page #547

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय नववा. पान ४९७.
कण्ठाकुन्तायें सूत्रं तु कुयुर्वे क्षालनं द्विजाः ॥६६॥ इति येज्ञपिवातकर्म ॥ अर्थ- ब्राह्मणांनी कापसाचे यज्ञोपवीत धारण करावें. क्षत्रियांनी सुवर्णाचे आणि वैश्यांनी पट्टमूत्राचें। यज्ञोपवीत धारण करावे. तोंडांत धरलेले, दोनी हातांनी धरून गळ्यांतून वर उचललेलें, तुटलेले, दोघांनी सूत काढून केलेले, विधवेने मूत काढ़न केलेलें, भोजनानंतर केलेले, आणि अध्यायाच्या दिवशी केलेले असे सप्ततंतु ( यज्ञोपवीत ह्यावरून यज्ञोपवीत सात परांचे असावे असे दिसते) धारण करूं नये. आशौच संपले असता, पातक केले असतां, यज्ञोपवीत पलिन झाले असतां, अंगांना तेल लावून स्नान करावयाचे असतां, त्रैवर्णिकांनी यज्ञोपवीत गळ्यांतून बाहेर काढून स्वच्छ धुवावें. ही यज्ञोपवीतक्रिया सांगितली.
व्रतचर्यामहं वक्ष्ये क्रियामस्योपविभ्रतः ।।
कटयूरूर:शिरोलिङ्गमनूचानवताचितम् । ६७॥ अर्थ-गुरूजवळ अध्ययन करणा-या शिष्याला उचित अशी-कंवर, मांड्या, हृदय आणि मस्तक ह्यांची-चिन्हें धारण करणाऱ्या त्या कुमाराची व्रतचयों सांगतो.
कटिलिंग. कटिलिङ्गं भवेदस्य मौजीवन्धं त्रिभिर्गुणैः ॥
SPLENIORN

Page #548

सीमसेनकृत लैवर्णिकाचार, अध्याय नववा. पान ४१८.
ormanceCA.Ne0c 0 रत्नत्रयविशुध्द्यनाद्ध चिन्हं निजलाम् ॥ ६८॥ १ अर्थ-तीन रजूंनी केलेली पौंजी ही ह्या वटू, मिडिया होय. ही ह्याच्या रत्नत्रयाच्या विशुद्धीचें । साधन असल्याने ती त्रैवर्णिकां चिन्ह आहे.
ऊतलिंग. तच्चेष्टमूरुलिंगं च सधौतसितशाटकम् ।।
आहवानां कुलं पूतं विशालं चेति सूबने ॥ ३९॥ __ अर्थ ---- जिनमताचे अनुसरण करणान्यांचे कुल पवित्र अमून विशाल आहे हे दाखविण्याकरिता त्या वटूला धुतलेले शुभ्रवर्ण असें नेसण्याचे वस्त्र हे ऊरूंचे ( मांड्यांचे ) चिन्ह अवश्य असले पाहिजे.
उरोलिंग ( हृदयाचे चिन्ह ) उरोलिङ्गमथास्य स्याद्ग्रन्थितं सप्तभिर्गुणैः ॥
यशोपबीतकं सप्तपरमस्थानमूचकम् ।। ७० ।। __ अर्थ--- सात जी परमस्थाने त्यांचे सूचक असें सात सूत्रांनी तयार केलेलें यज्ञोपवीत हे ह्या बट्चे हृदयावरील चिन्ह होय.
शिरोलिंग. Novava avaava
vavarnawaona
ALANASALoverhere

Page #549

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय नववा. पान ४९९.
SALABALALINN
शिरोलिंगं च तस्येष्टं परं मौण्ड्यमनाविलम् ॥ मौण्ड्यं मनोवचःकायगतमस्यांपबृंहितम् ॥ ७१ ॥ अर्थ - मुंडन हैं ह्या बटूच्या मस्तकाचे चिन्ह अवश्य असले पाहिजे. आणि शरीर ह्यांच्या मुंडनाची ( निर्दोषतेची ) वृद्धि होते.
एवम्प्रायेण लिङ्गेन विशुद्धं धारयेद्व्रतम् ॥ ७२ ॥ स्थूलहिंसा विरत्यादि ब्रह्मचयपबृंहितम् ॥
अर्थ - अशा प्रकारच्या ह्या चार चिन्हांनी युक्त असल्याने शुध्द अशीं स्थूलहिंसाविरति वगैरे वर्ते त्या बहनें धारण करावीं.
ब्रह्मचान्याला निषिद्ध आचार.
दन्तकाष्टग्रहो नास्य न ताम्बूलं न चाञ्जनम् ॥
न हरिद्रादिभिः स्नानं शुद्धिस्नानं दिनम्प्रति ॥ ७३ ॥
न खवाशयनं तस्य नान्याङ्गपरिघट्टनम् ॥
त्या योगाने ह्याचें मन, वाणी
ब्रह्मचर्य
भूमौ केवलमेकाकी शयीत व्रतशुद्धये ॥ ७४ ॥
अर्थ- ह्या बटूनें दंतधावन करूं नये. तांबूल भक्षण, डोळ्यांत काजळ घालणे, हळद लावून स्नान
Rene

Page #550

सामसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय नववा, पान ५००.
करणे हे व्यापार करूं नयेत. त्याने शरीरशुद्धीकरिता मात्र प्रतिदिवशी स्नान करावे. याने माच्यावर है किंवा पलंगावर निजू नये. दुसऱ्याच्या अंगात्री आपले अंग पासु नये. एकट्याने भूमीवर निजावें. भणजे शुध्दव्रताचे पालन होतें.
ऋतावतरण. श्रावणे मासि नक्षत्रे श्रवणे पूर्ववक्रियाम् ॥ पूर्व होमादिकं कुर्यान्मात्री कट्याः परित्यजेत् ॥ ७५ ॥ तत आरभ्य वखादीन गृह्णीयात्परिधानकम् ।
शय्यां शयीत ताम्बूलं अक्षशेद गुरुसाक्षितः ॥ ७३ ।। अर्थ-- पुढे श्रावण महिन्यांतील श्रवणनक्षत्रावर पूर्वीप्रमाणे होपादिक क्रिया करून त्या वटूनें। कंबरेची मुंजी सोडून टाकावी. मग त्या दिवसापासुन वस्खें धारण करावीत. शय्येवर निजावे. आणि तांबूलभक्षणही कराने. ह्या क्रिया गुरूच्या साक्षीने कराव्यात.
दुसरा पक्ष. अथवा-यावद्विद्यासमाप्तिः स्यात्तावदस्यद्रवां बलम् ।।
ततोऽप्यूर्व व्रतं तु स्याद्यन्मूलं गृहमेधिनाम् ॥ ७७ ॥

Page #551

BABA.NeheW.Bio
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय नववा. पान ५०१. सूत्रभोपासकं चास्य स्यादध्ययं गुरोर्मुखात्॥
विनयेन नतोऽन्यच्च शास्त्रमध्यात्मगोचरम् ।। ७८ ॥ अर्थ- किंवा विद्या समाप्त होईपर्यंत या बटूनें पूर्वी सांगितलेलें व्रत करावें. आणि विद्यासमाप्ति झाल्यानंतर गृहस्थांची व्रतें ग्रहण करावीत. त्या बटूर्ने उपासकमूत्रांचे अध्ययन गुरुमुखापासून करावें. नंतर अध्यात्मशास्त्राचे अध्ययन करावें. तात्पर्य त्या बटूनें पूर्वी सांगितल्याप्रमाणे श्रावणमासीं व्रतत्याग करावाः किंवा विद्याध्ययनाची समाप्ति झाल्यावर करावा.
तावतरणविधीचा मुख्यकाल आणि तदुत्तर व्यवहार. व्रतावतरणं चेदं गुरुसाक्षिकृतार्चनम् ॥ वत्सरात् बादशादृर्ध्वमथवा षोडशात्परम् ॥ ७९ ॥ वस्त्राभरणमाल्यादिग्रहणं गुर्वनुज्ञया ।। शस्त्रोपजीविवर्यश्चेद्धारयेच्छस्त्रमप्यदः ॥ ८॥ पैश्यामारादियापारं कारये !!
दोये जाते नको वर्षाः प्रायशिरो ।। ८१॥ अर्थ-- या क्रियेस वापतरक्रिया (व्रतसमाति) असे मत. यांत गुरूच्या समक्ष पूजा होम

Page #552

सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय नववा. पान ५०२.
वगरे क्रिया करावी. ही क्रिया उपचन झाल्यापाडून बारा किंवा सोळा वर्षांनी करावी. ही क्रिया साल्यानंतर त्या पाराने गुरूचा अव, अलं गो पदार्थ धारण करावेत. जर कुमार क्षत्रिय असेल तर लाने मुरुच्या आज्ञेने शह अहण कर. वैश्य असल्यास व्यापार करावा. आणि? आपल्या हातून काही दोष झाल्यास पुढे सांगितलेली प्रायश्चित्रे करावीत.
दोष आणि प्रायश्चित्त. अथ प्रायश्चित्तम् ॥ मद्यमांसमधुं भुंक्त अज्ञानात्पलपञ्चकम् ॥
उपचासत्रयं चैकभक्तं द्वादशकं तथा ।। ८२ ॥ अन्नदानाभिषेकाश्च प्रत्येकाष्टोत्तरं शतम् ।।
तीर्थयात्राख्यं पुष्पाक्षलाग्दद्यात्स्यशक्तिनः ॥ ८३ ॥ अर्थ- मय, मांस आणि मध हे पदार्थ जर वीस तोळ्यापर्यंत न समजून भक्षण केले, तर तीन उपवास करून बारा दिवस एकभक्त (एकवार भोजन) करावें. एकशे आठ अन्नदाने आणि तितकींच , माने करावीत. दोन वेळ तीर्थयात्रा करावी. आणि पुष्पं आणि अक्षता ह्यांचा व्यय आपल्या शक्तीप्रमाणे करावा.
म्लेच्छादिकांच्या घरी भोजनाचे प्रायश्चित्त.

Page #553

UNR...
सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय नवबा. पान ५०३. म्लेच्छादीनां च गेहे तु भुक्ते लिंशदुपोषणम् ।। एकभुक्तनिपञ्चाशत्पात्रदान शतद्वयम् ।। ८४ ।। एका गीः पंच कुम्भाश्चाभिषेकानां शवदयम् ।।
प्याम तीर्थयानाइयं कुर्याछि मोजतः॥ ८५ ।। १ अर्थ- म्लेच्छ वगैरे कया बरीत त्यांचे अन्न न घेताही भोजन केले असतां, तीस उपोषणे करावीत. त्रेपन्न दिवस एकमुक्त करावे. दोनशेहे सत्पात्रांना अन्नदान करावें. एक गाय आणि पांच कलश दान करावेत. दोनशे स्नाने करावीत. पुष्प आणि अक्षता ह्यांचा आपल्या शक्तीप्रमाणे व्यय करावा. आणि दोन वेळ तीर्थयात्रा कराव्यात .
विजातीयगृहभोजनप्रायश्चित्त. विजातीयानां गेहे तु भुक्ते चोपोषणं नव ॥
एकभक्ताश्च पञ्चाशदत्राभिषेकाः समाः ॥ ८६ ॥ 5 अर्थ-- विजातीयाच्या घरी भोजन केले असतां, नऊ उपोषणे आणि पंधरा दिवस एकभुक्त व पंधरा स्नातें करावीत.
अग्नीत देहत्यागाचे प्रायश्चित्त. MeensveenaeeeeeeeeeeevAAVAwer enevera
WaasmenverVANABARBARABVOMAN
heeroeas

Page #554

सोमसेनकृत नैवर्णिकाचार, अध्याय नववा पान १०४.
मृतेऽनो पातके प्रोक्ताः प्रोषधाः पञ्चविंशतिः ॥
एकभुक्त्यन्नदानाभिषेकपुष्पशतत्रयम् ।। ८७ ॥ अर्थ- अग्नीमध्ये देह टाकून जर कोणी मृत झाला असेल तर त्याच्या पातकनाशाकरितां त्याचे और्वदेहिक करणाऱ्याने पंचवीस प्रोषधोपवास करावेत. आणि एकभक्त, अन्नदान, स्नान आणि पुष्पें ही प्रत्येक तीनशेह करावीत.
गिरिपतनादिप्रायश्चित्त. गिरेः पातोऽहिदष्टश्च गजादिपतनान्मृतः ॥ प्रोषधाः पञ्च पकान्नयात्राभिषेकविंशतिः ॥ ८८ ॥ तीर्थयात्राञ्च गोदानं गन्धपुष्पाक्षतादयः ।।
यथाशक्ति गुरोः पूजा द्रव्यदानं जिनालये ॥ ८९ ।। अर्थ- डोंगराच्या कड्यावरून पडणे, सर्पदंश, हत्ती वगैरे वरून पडणे ह्या योगाने जर कोणी मृत झाला असेल, तर त्याच्याकरितां औवंदहिक ( उत्तरक्रिया) करणा-याने पांच मोषधोपवास करावेत.. वीस सत्पात्रांना अन्नदान करावे. वीस स्नाने करावीत. आणि तीर्थयात्रा, गोदान, गंध, पुष्प, अक्षता, गुरुपूजा, जिनालयांत द्रव्य देणे हे सर्व आपल्या शक्तीप्रमाणे करावें.
evervieweeveers
MorecarAyoucherravacree
MANB000४.net

Page #555

सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय नववा. पान ५०५. प्रायश्चित्तेषु सर्वेषु शिरोमुण्डं विधीयते ॥ काश्मीरागुरुपुष्पादिद्रव्यदानं स्वशक्तितः ॥९॥ ग्रहपूजा यथायोग्यं विप्रेभ्यो दानमुत्तमम् ।।
संघपूजा गृहस्थेभ्यो ह्यन्नदानं प्रकीर्तितम् ।। ११॥ ___ अर्थ-- सर्व प्रकारच्या प्रायश्चित्तांत शिरोमुंडन अवश्य केले पाहिजे. केशर, चंदन, पुष्पं वगैरे देणें । १ आणि जिनालयांत द्रव्य देणे, हे आपल्या शक्तीप्रमाणे करावे. तसेच ग्रहपूजा, ब्राह्मणांना गाय वगैरे ९ देणे, संघपूजा आणि गृहस्थांना अन्नदान, हे सर्व विधि प्रायश्चित्तांत अवश्य केले पाहिजेत.
चांडालादिसंसर्गप्रायश्चित्त. चाण्डालादिकसंसर्ग कुर्वन्ति वनिनादिकाः ।। पञ्चाशत्प्रोषधश्चैकभक्तः पञ्चशतानि च ।। १२ । सुपात्रदानं यात्राश्च पञ्चाशत्रचन्दनम् ।।
सहपूजा च जापं च द्रव्यदानं जिनालये।। १३ ॥ अर्थ---- घरांतील स्त्रिया वगैरे चांडालादिकांना स्पर्श करितात, त्याबद्दल पचास प्रोषधोपदास यांनी चांडालादिकांशी संगर्ग केला असेल, त्यांनी करावेत. पांचशेहे एकभक्तं करावीत. पन्नास सुपात्रांना Sawaareerencomwwwwweeeeeeeeeeeeeeeeeeserveda
areMeeroMitram

Page #556

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय नववा. पान ५०६.
232
NINANC
अन्नदान करावें. यात्रा कराव्यात. पुष्प आणि चंदन ही पन्नास लोकांना द्यावीत. संघपूजा, जप, जिनालयांत द्रव्यदान हे व्यवहार यथाशक्ति करावेत.
स्पृश्यशूद्रसंसर्गप्रायश्चित्त. मालिकादिकसंसर्गे कुर्वन्ति वनितादयः ॥
प्रोषधाः पञ्च चैकान्नदश पात्राणि विंशतिः ॥ ९४ ॥ अर्थ- माळी वगैरे लोकांशी स्त्रियादिकांचा संसर्ग होतो दहा एक भक्त, आणि वीस सुपात्रांना अन्नदान असें करावें. अशुचिसंसर्गप्रायश्चित्त.
त्यास प्रायश्चित्त पांच प्रोषधोपवास,
सूतके जन्ममृत्योश्च प्रोषधाः पश्च क्षक्तितः ॥ एकभक्ता दशैकाद्यपात्रदानं च चन्दनम् ॥ ९५ ॥
अर्थ - जन्म मृत्यु संबंधाच्या आशौचांत संसर्ग झाला असतां आपल्या शक्तीप्रमाणे पांच मोषधोपवास करावेत. एकभक्त एकापासून दहापर्यंत, पात्रदान आणि चंदन ह्यांचेही प्रमाण एकापासून दहापर्यंत करावें.
अस्थि मुखांत गेलें असतां प्रायश्चित्त.
आयाने मुखेऽस्थिखण्डे चोपवासास्त्रयो मताः ॥
AAV
AAAAA

Page #557

KA.
P
सोमसेनकृत लैवर्णिकाचार, अध्यय नववा. पान ५०७, careeMANENJeeveerwitteroneMANsvaar
एकभुक्ताश्च चत्वारो गन्धाक्षना: स्वशक्तितः॥१६॥ १ अर्थ-आपल्या तोंडात कोणत्याही कारणाने अस्थीचा तुकडा आला असता तीन उपवास करावेत. १ चार एकभक्ते करावीत. आणि गंध, अक्षता ह्यांचे प्रमाण आपल्या शक्तीप्रमाणे समजावें.
अस्थिस्पर्शप्रायश्चित्त. स्पर्शितेऽस्थिकरे स्वाङ्गे स्नात्वा जपशतत्रयम् ।
अस्थि यथा तथा चर्मकेशश्लेष्मपलादिकम् ॥ ९७॥ ६ अर्थ--अस्थि ज्याच्या हातांत आहे असा मनुष्य आपल्या शरीराला स्पर्श करील तर तत्काल स्नान : एकरून तीनशेहे जप करावा. कातडे, केश, धुंकी, मल वगैरेच्या स्पर्शासंबंधाने हेच प्रायश्चित्त समजावें.
गर्भपातनप्रायश्चित्त. गर्भस्य पातने पापे प्रोषधा द्वादश स्मृताः ॥
एकभक्ताश्च पञ्चाशत् पुष्पाक्षताश्च शक्तितः ॥ १८ ॥ 2 अर्थ-गर्भपाताचे पातक केले असतां, बारा प्रोषधोपवास करावेत. पन्नास एकभक्त आणि अक्षता आणि पुष्पं ( श्रीजिनेंद्रावर चढविणेची) ह्यांचे प्रमाण आपल्या शक्तीप्रमाणे समजावें.
द्वीन्द्रियादिघातप्रायश्चित्त.
HABAR

Page #558

सामसनकृत जैवर्णिकाचार, अध्याय नववा. पान ५०८.
news
अज्ञानाबा प्रमादादा विकलत्रयघातने ।।
प्रोषधा दित्रिचत्वारो जपमालास्तथैव च ॥ ९९ ।। है अर्थ- न समजून किंवा चुकीने द्वीन्द्रिय, त्रींद्रिय आणि चतुरिंद्रिय ह्या जीवांचा नाश आपल्याकडून १ ९ झाला असतां क्रमाने दोन, तीन, चार प्रोषधोपवास करावेत. आणि जपाच्या माला तितक्याच. ह्मणजे ? दोन तीन चार कराव्यात. तात्पर्य दोनशहे, तीनशेहे, चारशेहे जप करावा.
तृणभक्षकपशुवधप्रायश्चित्त. घातिते तृणभुग्जीवे प्रोषधा अष्टाविंशतिः ॥
पात्रदानं च गोदानं पुष्पाक्षताः स्वशक्तितः ॥ १०० ।। 5 अर्थ-गवत खाणाऱ्या जीवांचा नाश केला असता अठ्ठावीस प्रोषधोपवास करावेत. पात्रदान, गोदान, आणि फुलें व अक्षता चढविणे हे आपल्या शक्तीप्रमाणे करावें.
___जलचरस्थलचरमूधकमाजीरादिवधप्रायश्चित्त. जलस्थलचराणां तु पक्षिणां घातकः पुमान् ॥ गृहे मूषकमार्जारश्वादीनां दन्तदोषिणाम् ।। १०१ ।।
प्रोषधा द्वादशैकान्नाभिषेकाश्चानु षोडश ॥ ReckeweaveencaveeMeeeeeeeeeeepene
peeneterineeeevanvern

Page #559

r
wecamerive
सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय नववा. पान ६०९. BAB.eeneve८४८८४.८४४०८७८०८४४४Berdees
गोदानं पात्रदानं तु यथाशक्ति गुरोमुखात् ।। १.२॥ १ अर्थ- जलचर, स्थलचर, पक्षी आणि घरांतील उंदीर, मांजर, श्वान वगैरे ज्यांच्या दांतांत विष आहे १ अशा प्राण्यांचा वध करणाऱ्या मनुष्याने बारा प्रोषधोपवास करावेत. आणि एकभक्त व स्नाने सोळा १ सोळा करावीत. तसेच गोप्रदान, पात्रदान ही गुरु सांगील त्याला अनुसरून आपल्या शक्तीप्रमाणे करावीत.
गवादिवधप्रायाश्चित्त. गोमहिषीछागीनां वधकर्ता विविंशतिः ।।
प्रोषधानेकभक्तानां शतं दानं तु शक्तितः ॥ १०३ ९ अर्थ-गाय, हँस, शेळी ह्यांचा वध करणान्याने तेवीस प्रोषधोपवास करावेत. शंभर एकभक्त, करावेत आणि पात्रदाने आपल्या शक्तीप्रमाणे करावीत.
मनुष्यवधप्रायश्चित्त. मनुष्यघातिनः प्रोक्ता उपवासाः शतत्रयम् ॥
गोदानं पात्रदानं तु तीर्थयात्राः स्वशक्तितः।।१०४ ॥ २ अर्थ- मनुष्याचा वध करणाऱ्याने तीनशेहे उपवास करावेत; आणि गोदान, पात्रदान व तीर्थयात्रा eGANABoorrearmereowwecasveeeeeewaerat
eceneARANASwee

Page #560

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अव्याय नववा पान ५१०. Accore ही आपल्या शक्तीप्रमाणे करावीत.
आपल्याकरितां मनुष्यवध झाला असतां पायश्चित्त. यस्योपरि मृतो जीवो विषादिक्षणादिना ॥ क्षुधादिनाऽथवा भृत्ये गृहदाहे नरः पशुः ।। १०५॥ कूपादिखनने वाऽपि स्वकीयेऽत्र तडागके। स्वद्रव्ये द्रव्यगे भृत्ये मार्गे चौरेण मारिते ॥ १०६ ।। कुख्यादिपतने चैव रण्डावन्ही प्रवेशने । जीवघातिमनुष्येण संसर्ग क्रयविक्रये ।। १०७ ॥ पोषधाः पञ्च गोदानमेकमक्ता द्विपञ्चकाः ।।
संघपूजा दयादानं पुष्पं चैव जपादिकम् ॥ १०८ ।। अर्थ-- आपल्याकरिता एखाद्या मनुष्याने विष भक्षण करून प्राण दिला असतां, किंवा कोणी मनुष्य, आपल्याकरितां क्षुधेनें मेला असतां, किंवा आपले घर पेटले असता त्यांत एखादा नोकर किंवा एखादें । जनावर मेलें असतां; आपला आड, विहीर वगैर खाणींत असतांना कोणी मेले असतां, आपले द्रव्य, घेऊन येणारा नोकर वाटेत चोरांनी मारला गेला असतां, आपल्या घराची भिंत पडून कोणी मेलें असतां,

Page #561

B8eVvvBAR
सोमसनकृत जैवर्णिकाचार, अध्याय नववा. पान १११. seeneaawwwanimaamanawarenewaernorseenereavesea
एखाद्या विधवेनें आपल्या सांगण्याने अग्निप्रवेश केला असतां ( सती गेली असतां), जीवांची हिंसा १ करणाऱ्या मनुष्याशी आपला संसर्ग झाला किंवा त्याच्याशी देवघवीचा व्यापार झाला असतां, पांच
प्रोषधोपवास करावेत; आणि एक गोदान करावें. बावन्न एकभक्तं वरावीत. संघपूजा, दयादाने, पुष्पें १ चढविणे आणि जप वगैरे करणे हे सर्व करावें.
आपल्या पात्रांना दुसऱ्यांनी स्पर्श केला असता. स्वतोऽन्यैः स्पर्शितं भाण्डं मृण्मयं चेत्परित्यजेत् ।। ताम्रारलोहभाण्डं चेच्छुध्यते शुद्धभस्मना ॥ १०९ ॥ वन्हिना कांस्यभाण्डं चेत्काष्ठभाण्डं न शुध्यति ॥
कांस्यं तानं च लोहं चेदन्यभुक्तेऽग्निना वरम् ॥ ११०॥ __ अर्थ- स्वजातीयावांचून दुसऱ्याने आपले मातीचे भांडे शिवलें असतां ते टाकून द्यावे. तांब्याचें। पितळेचे किंवा लोखंडाचे भांडे असल्यास शुद्ध राख लावून घांसल्याने शुद्ध होते. काश्याचे भांडे अग्नीने, शुध्द होते. लाकडाचे पात्र कशाने शुध्द होत नाही. कासें, तांवें आणि लोखंड या धातूंची भांडी, अग्नीने शुद्ध केल्यास फार चांगलें.
भांड्यांत मद्यादिपदार्थ पडले असतां.

Page #562

Acharya Shri Kailassagarsun Gyanmandir
सोमसेनकृत जैवर्णिकाचार, अध्याय नववा. पान ११२.
renCANADU3rviveo
यद्भाजने सुरामांसविण्मृत्रश्लेष्यमाक्षिकम् ॥
क्षिप्तं ग्राह्यं न तद्भाण्डमन्यायः श्रावकोत्तमैः ॥ ११ ॥ अर्थ -- ज्या भांड्यांत मद्य, मांस, मल, मूत्र, कफ, मध हे पदार्थ पडले असतील, तर ते भांडे उत्तम श्रावकाने घेऊ नये. घेतले असतां मोठाच अन्याय होईल.
सूप वगरेस अन्यस्पर्श झाला असता. चालनी वस्त्रं शूर्पच मुसलं घटयन्त्रकम् ॥
स्वतोऽन्यैः स्पर्शितं शुद्धं जायते क्षालनास्परम् ॥ ११२ ॥ + अर्थ---- चाळण, वस्त्र, सूप, मुसळ, रहाट हे पदार्थ आपल्यादांचून इतरांनी ( इतर जातीच्या मनुष्यांनी) शिवले असतां धुवून टाकिल्याने शुद्ध होतात.
स्वरभक्षितवस्तुत्याग स्वप्ने तु येन यदभुक्तं तत्त्याज्यं दिवसत्रयम् ॥
मयं मांसं यदा भुङक्ते तदोपवासकद्धयम् ॥ ११३ ॥ __ अर्थ-- स्वप्नांत जे खाल्लें असें वाटेल तो पदार्थ तीन दिवस खाऊ नये. जर स्वमांत मा मांस, खाल्ले असेल तर दोन उपवास करावेत.

Page #563

NAVYAVA
incareventeerNeemeneral
सोमसेनकृत नैवर्णिकाचार, अध्याय नववा, पान ५१३ wweneveaveencovereeowwecomeseveeeeee
ब्रह्मचर्यभंगप्रायश्चित्त. ब्रह्मचर्यस्य भङ्गे तु निद्रायां परवशतः॥
सहस्रक जपेज्जापमेकाक्तत्रयं भवेत् ।। ११४ ।। अर्थ-निद्रेत पराधीन असल्यामुळे जर ब्रह्मचर्याचा भंग झाला (स्वमावस्थेनें रेतःस्खलन झालें) तर एक हजार जप करावा. आणि तीन दिवस एकभक्त करावें.
स्वप्नांत जनन्यादिकांचा समागम झाला असता. मात्रा तथा भगिन्या च समं संयोग आगते ।
उपवासद्वयं स्व सहस्रक जपोत्तमम् ॥ ११५॥ अर्थ-स्वप्नांत भगिनी किंवा माता ह्यांच्याशी समागम होईल तर दोन उपवास करून एक हजार जप करावा.
रात्रिभोजनादिप्रायश्चित्त. मिथ्यादृशां गृहे रात्रौ भुक्तं वा शद्रसद्मनि ॥
तदोपवासाः पञ्च स्युाप्यं तु द्विसहस्रकम् ।। ११६ ॥ अर्थ-पिथ्यादृष्टीच्या घरांत भोजन केले असतां, रात्री भोजन केले असतां अथवा शूद्राच्या घरांत भोजन केले असतां पांच उपवास करावेत. आणि दोन हजार जप करावा.
RANAVenue

Page #564

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय नववा.
TEALA ne
NATAB TE
इत्येवमल्पशः प्रोक्तः प्रायश्चित्तविधिः स्फुटम् ॥
अन्यो विस्तरतो ज्ञेयः शास्त्रेष्वन्येषु भूरिषु ॥ ११७ ॥
अर्थ - ह्याप्रमाणें प्रायश्चित्ताचा विधि थोडक्यांत सांगितला. ह्यापेक्षां अन्यविधि दुसन्या अनेक शास्त्रांत विस्तारानें असलेला समजून घ्यावा.
इत्थं मौजीबन्धनं पालनीयं । प्रायश्चित्तं वर्जयेत्को नु पापः ॥
धर्म्य कर्म प्रायशो रक्षणीयं । पुण्याश्लिष्टैः सोमसेनैर्मुनीन्द्रैः ॥ ११८ ॥ त्यांत कोणत्याही पातकी मनुष्यानें प्रायश्चित्ताचा पुण्यसंपादन करणाऱ्या सोमसेनमुनींनी " धर्मक
अर्थ -- ह्याप्रमाणे मौंजीबंधनाचे व्रत रक्षण करावें. त्याग करणे योग्य होईल काय ? कधींही होणार नाहीं. मचें अवश्य रक्षण करावे " असें सांगितलें आहे.
पान ५१४.
इति श्रीधर्मरसिकशास्त्रे त्रिवर्णाचारनिरूपणे भट्टारकश्री सोमसेनविरचिते व्रतस्वरूपकथनीयो नाम ॥ नवमोऽध्यायः समाप्तः ॥

Page #565

सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय दहावा, पान ११५.
॥ श्रीवीतरागाय नमः ।। दशमोऽध्यायः
evenKALAMAA
भुवनकमलमित्रः सर्वदा यः पवित्रः । सुकृतकरचरित्रः पालितानेकमित्रः॥ स जयति जिनदेवः सद्य एवैन्मुदं वः । शिवपद्मपि भक्त्या धर्मनाथो जिनेन्द्रः॥१॥
अर्थ-त्रिभुवनरूपी कमलाचा जो मित्र, जो सर्वदा पवित्र आहे, ज्याचें चरित्र पुण्योत्पादक आहे, आणि ? १ज्याने आपल्यावर श्रद्धान करणाऱ्या अनेक लोकांचे रक्षण केले आहे असा श्री जिनदेव उत्कर्ष पावत आहे.
जो धर्मसंस्थापक श्रीजिनेंद्र मोक्षाला जाता झाला असूनही तुमच्या भक्तीमुळे तुह्मांला तत्काल आनंद उत्पन्न करीत आहे.
व्रतग्रहणविधि. अथोपवीतान्वित एव शिष्यो। महागुणाख्यो विभवै रुपेतः॥
ब्रजजिनेन्द्रालयमुन्नताङ्गं । समावृतोऽसौ परितः कुटुम्बैः ॥२॥ 2 अर्थ-नंतर यज्ञोपवीत धारण करणाऱ्या व गुणवान् आणि अनेक ऐश्वर्यांनी युक्त अशा आणि आपल्या Fresheneveroeneverwweeeeeeeeeeeeeeeeenenews

Page #566

सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय दहावा. पान ११६. amananeaoneteneerseeneneremonetectro कुटुंबांतील मनुष्यांनी वेढलेल्या अशा शिष्याने भव्य अशा जिनेंद्रालयांत गमन करावें.
पादौ प्रक्षाल्य जैनेन्द्र प्रविशेत्सदनं शनै:॥
पूजां शान्ति विधायात्र सङ्गच्छेद्गुरुसन्निधौ ।। ३ ।। अर्थ--त्या शिष्याने आपले पाय धुवून त्या जिनमंदिरांत हळूहळू गमन करावे. मग त्या ठिकाणी पूजा आणि शांतिपाठ करून गुरूच्या जवळ यावे.
गुरुन्या सन्निध येणे. फलं धृत्वा गुरोरग्रे महाभक्तिसमन्वितः ॥ पञ्चाङ्गं नमनं कुर्यात्करयुग्मशिरः स्थितः ॥४॥ समाधानं च सम्पृच्छयोपविशेविनयाद्भुवि ।।
धर्मवृध्द्यादिना सोऽपि तोषयेच्छिष्यवर्गकम् ॥ ५॥ अर्थ-हातांमध्ये फल धारण करून गुरूच्या अग्रभागी शिष्याने गमन करावे, आणि गुरूला पंचांगनमस्कार करून, आणि हात जोडून मस्तकावर ठेवून, त्याला “ आपले समाधान आहे ना?" असें। विचारून बसावें. गुरूनेही शिष्याला धर्मवृद्धि असल्याबद्दल विचारून त्याचा संतोष करावा.
NoveMMeeNANAVAarter

Page #567

Acharya Shri Kailassagarsur Gyanmandir
सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय दहावा. पान ५१७.
menneneanerva
गुरुप्रार्थना. स्वामिन् ब्रूहि कृपां कृत्वा श्रावकाचारविस्तरम् ॥
तच्छ्रुत्वा श्रीगुरुश्चापि ब्रूयाद्धर्म तु तम्प्रति ॥ ६॥ १ अर्थ-मग " भगवन् आह्मांवर कृपा करून आह्मांला श्रावकाचार विस्ताराने सांगा" अशी शिष्याने ? १गुरूला प्रार्थना करावी. ती प्रार्थना ऐकून त्यानेही त्या शिष्याला धर्म सांगावा.
धर्मकथन. मिथ्यात्वत्यजनं पूर्व सम्यक्त्वग्रहणं तथा ॥
बादशभेदभिन्नानां व्रतानां परिपालनम् ॥ ७ ॥ ९ अर्थ-तो असा-प्रथम मिथ्यात्वाचा त्याग करून सम्यक्त्व ग्रहण करावे. आणि बारा प्रकारांच्या व्रतांचे रक्षण करावें. ह्मणजे श्रावकाची बारा व्रते पाळावीत.
मिथ्यात्वत्यागाची आवश्यकता. उक्तं च-मिच्छतं वेदंतो जीवो विवरीयदंसणो होदि ।
ण य धम्म रोचिदिही मुहुरं पि जहा जुरिदो ॥८॥ अर्थ-प्रथम मिथ्यात्वाचा त्याग करण्याचे कारण असे सांगितले आहे की, मिथ्यात्वी जीवाला विपरीत
VRATREAL
ALA७८४४Mere

Page #568

Acharya Shri Kailassagarsur Gyanmandir
सोमसनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय दहावा. पान ११८.
veer अन्mics
दर्शन होते. ज्याप्रमाणे ज्वरिताला मधुर पदाथैदा गोड लागत नाही, त्याप्रमाणे त्याला सद्धर्म गोड लागत नाही. मणजे त्याची सद्धर्मावर प्रीति असत नाही. ह्मणून प्रथम मिथ्यात्वाचा त्याग अवश्य करावा.
नरत्वेऽपि पश्यन्ते मिथ्यात्वग्रस्तचेतसः ।।
पशुस्वेऽपि नरायन्ते सम्यक्त्वव्यक्तचेतनाः ॥९॥ । अर्थ- ज्यांचे अंतःकरण मिथ्यात्वाने ग्रासले आहे ते जीव मनुष्य असूनही पशूप्रमाणे होतात आणि ज्यांचे मन सम्यक्त्वाने युक्त आहे ते पशूदेखील मनुष्याप्रमाणे होतात.
केषाश्चिदन्धतमसायते गृहीतं ग्रहायतेऽन्येषाम् ॥
मिथ्यात्वमिह गृहीतं शल्यति सांशयिकं परेषाम् ॥१०॥ ४ अर्थ-कित्येकांनी स्वीकारलेले मिथ्यात्व त्यांना अंधाराप्रमाणे कांहींच दिसू देत नाही. कित्येकांचे, मिथ्यात्व एखाद्या पिशाचाप्रमाणे त्यांना सोडीत नाही. कित्येकांचें मिथ्यात्व त्यांचे त्यांनाच बाणाप्रमाणे टोचू लागते आणि कित्येकांचें मिथ्यात्व संशय उत्पन्न करते.
कुधर्मस्थोऽपि सध्दर्म लघुकर्मतया द्विषन् ।
भद्रः स देश्यो द्रव्यत्वानाभद्रस्तद्विपर्ययात् ॥ ११ ॥ अर्थ- जन्मांतरींच्या आपल्या दुष्कर्मामुळे सद्धर्माचा द्वेष करणारा जीव कुधर्मी असून जर भव्य evoteewaneeeeewaanwaveNaveenverternewala
MaNP
RAJKALAM

Page #569

VASAGE
सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय दहावा पान ५१९. veeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeer असेल तर तो योग्य असल्याने उपदेश करण्यासारखा आहे, आणि जर अभव्य असेल तर तो योग्य? नसल्याने उपदेश करण्याला योग्य नाही असे समजावें.
मिथ्यात्वाचे पांच प्रकार. एयंतवुडदरसी विवरीओ बंभ तावसो विणओ॥
इंदो बिय संसयिदो मकडिओ चेव अण्णाणी ॥१२॥ __ अर्थ-- एकांतमिथ्यात्व, विपरीतमिथ्यात्व , तापसमिथ्यात्व, संशयमिथ्यात्व आणि अज्ञानमिथ्यात्व : असें मिथ्यात्व पांच प्रकारचे आहे. त्यांत बुद्ध हा एकांतपिथ्यात्वी होय. ब्रह्मवादी हा विपरीतमिथ्यात्वी होय. तपस्वी हे विनयमिथ्यात्वी होत. इंद्राचार्य हा संशयमिथ्यात्वी होय; आणि मर्कडी हा अज्ञानमि-१ ध्यात्वी होय, असे समजावें.
सम्यक्त्वोत्पत्तीची कारणे. आसन्म भव्यताकर्महानिसज्ञित्वशुध्दिभाक् ॥
देशनाद्यस्तमिथ्यात्वो जीवस्सम्यक्त्वमश्नुते ॥ १३॥ अर्थ- आसन्नभव्यता, कर्महानि आणि संज्ञित्वशुद्धि ह्यांनी युक्त असलेला जीव उपदेशादि उपायांनी मिथ्यात्व टाकून देऊन सम्यक्त्वाला धारण करतो.
Aameree
GetNCOMC0CAL-CAD

Page #570

ALLAVNATH
सोमसनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय दहावा. पान ५२०.
मिथ्याशास्त्राविषयी अश्रद्धान. मतेषु विपरीतेषु यदुक्तं दुष्टबुध्दिभिः ॥
श्रध्देयं न कदा तत्त्वं हिंसापातकदोषदम् ॥ १४ ॥ अर्थ-- विपरीत मतांत दुष्ट बुद्धीच्या लोकांनी जे सांगितले आहे, त्या तत्त्वावर केव्हाही विश्वास ठेवू? नये. कारण, त्यामुळे हिंसादिपातकांचा दोष उत्पन्न होतो.
देव कोणता? सर्वदर्शी च सर्वज्ञः सिद्ध आप्तो निरञ्जनः ॥
अष्टादशमहादोषै रहितो देव उच्यते ।। १५ । अर्थ- सर्व पहाणारा, सर्व जाणणारा, सिध्द, आप्त, अज्ञानरहित आणि अठराप्रकारचे महादोष ज्याच्यामध्ये नाहीत त्यालाच देव ह्मणतात.
क्षुत्तृङ्ग्भ यरागरोषमरणस्वेदाश्च खेदारति-। चिन्ताजन्मजराश्च विस्मयमदौ निद्रा विषादस्तथा ।। मोहोऽष्टादशदोषदुष्टरहितः श्रीवीतरागो जिनः । पायात्सर्वजनान् दयालुरघतो जन्तोः परं दैवतम् ॥१६॥
NAGALANAV20
८ewsNRNAGAMANAV
e
vowered

Page #571

Hoeeview
मद, निदा, न
मुख्य समकारुणिक
सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय दहावा, पान ५२१. greeMomemasiersvowww.vaaneeeeeeeeeeeeensaverse ___अर्थ-क्षुधा, तृषा, रोग, भय, विषयपीति, रोष, मरण, स्खेद (घाम ), खेद, अरति ( असंतोष ) चिंता, है
जन्म, वृद्धपणा, आश्चर्य, मद, निद्रा, विषाद (दुःख ) आणि मोह हे अठरा दोष ज्याच्यामध्ये नाहीत? १ असा परमकारुणिक असलेला श्रीजिनेंद्र सर्व लोकांचे पातकापासून रक्षण करो. कारण, हाच सर्वजीवांचे १ मुख्य दैवत (मुख्य देव) आहे.
अध्ययन करण्यास योग्य असे शास्त्र. पूर्वापराविरुद्धं यदाप्ताद्दिष्टं सुबुद्धिमत् ।।
यथार्थवाचकं शास्त्रं तदध्येयं शिवाप्तये ॥१७॥ __ अर्थ-ज्यांत मागे सांगितलेल्यांत आणि पुढे सांगितलेल्यांत विरोध नाही, जे युक्तीने भरलेले आहे, में, ९आप्ताने (खरे बोलणान्याने ) सांगितले असल्याने सत्यवस्तूचे प्रतिपादन करते आहे असे शास्त्र कल्या-" णाची प्राप्ति होण्याकरितां अवश्य शिकावे.
तपस्व्याचे लक्षण. विषयाशावशातीतो निरारम्भोऽपरिग्रहः॥
ज्ञानध्यानतपोरक्तस्तपस्वी स प्रशस्यते ॥१८॥ 2 अर्थ:-जो विषयेच्छेच्या ताब्यांत सांपडला नाही, जो काही करीत नाही, ज्याने परिग्रह बाळग.) Serviceacaangurinn
vacncncncnasaus
MANAVAVANWAReaween

Page #572

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अन्याय दहावा. पान १२२. gawraveencameraoewwecacaveeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeees हलेला नाही आणि जो ज्ञान, ध्यान आणि तपश्चर्या ह्यांत नेहमी गढून राहिला आहे तोच स्तुत्य है १ तपस्वी होय.
सम्यग्दृष्टीचे लक्षण. एतेषां निश्चयो यस्य निःशङ्कत्वेन वर्तते ॥
सम्यग्दृष्टिः स विज्ञेयः शङ्काद्यष्टकवर्जितः ॥ १९ ॥ अर्थः-देव, शास्त्र आणि तपस्वी ह्यांच्याविषयीं ज्याचा निःशंक असा निश्चय झाला आहे आणि ज्याला शंका वगैरे आठ दोष नाहीत तो सम्यग्दृष्टि समजावा. आता सम्यक्त्वाची अंगें सांगतात.
निःशंकितांग. देवे मन्त्रे गुरौ शास्त्रे कचिदतिशयो न चेत् ॥
फल्गुदोषान्न कर्तव्यः संशयः शुध्ददृष्टिभिः॥ २०॥ , अर्थः- आपला देव, आगमात सांगितलेले मंत्र, आपला गुरु आणि आपले शास्त्र यांच्याविषयी तुच्छ दोष मनांत आणून सम्बग्दृष्टीने संशय घेऊ नये. कारण, परमतांत सांगितलेले देव, मंत्र, गुरु आणि शास्त्र ह्यांत तरी दृष्टिगोचर होण्यासारखें अधिक माहात्म्य आहे कोठे? मुळीच नाही.
निष्कांक्षितांग.
RABABASUBA

Page #573

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय दहावा पान ५२३. Jaaeeeeseeneaawweeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeee
कमेंपर वशे सान्ते दुःखैरन्तरितोदये ।।
पापबीजे सुखेऽनास्था श्रद्धाऽनाकाङ्क्षणा स्मृता ॥ २१ ॥ अर्थः--पूर्वकर्माच्या आधीन असलेलें, नाश पावणारे, ज्याच्या प्राप्तीकरितां अनेक दुःखें भोगावी १ लागतात असे आणि पातकाची उत्पत्ति करणारे असे जे विषयसुख त्याविषयी इच्छा न करणे ह्याला 'निष्कांक्षा ' ह्मणतात. हे सम्यक्त्वाचे दुसरे अंग आहे.
निर्विचिकित्सांग. स्वभावतोऽशुचौ काये रत्नत्रयपवित्रिते ॥
निर्जुगुप्सा गुणप्रीतिर्मता निर्विचिकित्सता ॥ २२ ॥ अर्थ-स्वभावतः अशुद्ध असून सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्र ह्या रत्नत्रयामुळे शुद्ध झालेल्या शरीराची निंदा न करता त्याच्या गुणावर प्रेम करणे ह्यास निर्विचिकित्सांग ह्मणतात.
अमूढदृष्टित्व. कापथे पथि दुःखानां कापथस्थेऽप्यसम्मतिः॥
असम्पृक्तिरनुत्कीर्तिरमूढा दृष्टिरुच्यते ॥ २३ ॥ है अर्थ- दुःखप्रद अशा मिथ्यामार्गाविषयी आणि त्या दुर्मार्गाने वागणाऱ्या मनुष्याविषयी आपली Wochenendocancarannanacavacancamane
veAVALONK

Page #574

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय दहावा.
पान ५२४.
ANNANTERR
असंमति दाखविणें, त्याची स्तुति न करणें ह्याला अमूढदृष्टि नांवाचें सम्यक्त्वांग ह्मणतात.
उपगूहन.
स्वयंशुद्धस्य मार्गस्य बालाशक्तजनाश्रयाम् ॥
वाच्यतां यत्प्रमार्जन्ति तद्वदन्त्युपगूहनम् ॥ २४ ॥
अर्थ — स्वभावतः शुद्ध असलेल्या अशा धर्ममार्गाची (जैनधर्माची) लहान मुले किंवा मूर्खलोक व अशक्त लोक ह्यांच्या वर्तनामुळे जी निंदा होते, ती घालविणें ह्याला उपगूहन नांवाचें अंग ह्मणतात.
स्थितीकरण. दर्शनाच्चरणाद्वाऽपि चलतां धर्मवत्सलैः ॥
प्रत्युपस्थापनं प्राज्ञैः स्थितीकरणमुच्यते ॥ २५ ॥
अर्थ- सम्यग्दर्शन आणि सम्यक्चारित्र ह्यापासून भ्रष्ट होत असलेल्या लोकांना धर्माविषयीं प्रेम करणाऱ्या शहाण्या लोकांनीं ताळ्यावर आणणें ह्याला उपगूहन नांवाचे अंग ह्मणतात.
वात्सल्य.
जैनधर्मयुतान् भव्यान् रोगचिन्तादिपीडितान् ॥ वैयावृत्यं सदा कुर्यात्तद्वात्सल्यं निगद्यते ॥ २६ ॥

Page #575

*oenovomenwwecem
सामसनकृत वर्णिकाचार, अध्याय दहावा. पान ५२५. Valennuvarururururunun 2 अर्थ-जैनधर्मातील अव्यजीव जर रोग किंवा चिंता ह्यांनी पीडित झाले असतील तर त्यांची सेवा करणे? त्यांना मदत करणे ह्याला वात्सल्य नांवाचे सम्यक्त्वाचे अंग ह्मणतात.
प्रभावना. अज्ञानतिमिरव्याप्तिमपाकृत्य यथायथम् ।।
जिनशासनमाहात्म्यप्रकाशः स्यात्मभावना ।। २७॥ __ अर्थ-जीवांचा अज्ञानरूपी अंधकार (गैरसमजूत ) होईल तितकी घालवून जिनांनी सांगितलेल्या शास्त्राचे महत्व प्रकट करणे ह्याला प्रभावना नांवाचे सम्यक्त्वांग ह्मणतात.
ह्या सम्यक्वागांची आवश्यकता. अष्टाङ्गैः पालितं शुद्धं सम्यक्त्वं शिवदायकम् ॥
न हि मन्त्रोऽक्षरन्यूनो निहन्ति विषवेदनाम् ।। २८ ॥ अर्थ-वर जी ही सम्यक्त्वाची आठ अंगें सांगितली त्या आठही अंगांनी युक्त असें सम्यक्त्व पाळिलें। असता ते मोक्षप्रद होते. त्यांतील एखादें अंग नसणे बरे नाही. कारण, सर्पाचे विष दूर करणाया। मंत्रांतील जर एखादें अक्षर कमी असले तर त्या तसल्या मंत्राने विषापासून होत असलेली पीडा कमी होत नाही.
सम्यक्त्वाचे पंचवीस दोष. acaunenuruncacccncownerruquayanennensucnncnu
KaameevieAeYaranasin
Vee.seek

Page #576

सामसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय दहावा. पान ५२६.
never
REDES
मृढत्रयं मदाचाष्टौ तथाऽनायतनानि षट् ॥
अष्टौ शंकादयो दोषाः सम्यक्त्वे पञ्चविंशतिः ॥ २९ ॥
अर्थ- तीन मूढ, आठ प्रकारचे मद, सहा अनायतनें आणि शंका वगैरे आठ दोष हे सम्यक्त्वाचे पंचवीस दोष आहेत. ह्या दोषांचे विवेचन पुढे क्रमाने करतात.
लोकमूढता.
गोयोनिं गोमयं सूत्रं चन्द्रसूर्यादिपूजनम् ॥
अग्नौ गिरेः प्रपातश्च विज्ञेया लोकमूढता ॥ ३० ॥
अर्थ — गायीचें जननेंद्रिय, गायीचे शेण, गायीचे मूत्र ह्यांना पवित्र मानणें, चंद्रसूर्य वगैरेचें पूजन करणें, अनींत देहत्याग करणे, डोंगराच्या कड्यावरून उडी मारणें ह्याला लोकमूढ नांवाचा दोष ह्मणतात. देवतामूढ. वरोपलिप्सयाऽऽशावान् रागद्वेषमलीमसाः ॥ देवता यदुपासीत देवतामूढमुच्यते ॥ ३१ ॥
अर्थ — रागद्वेषांनीं ज्यांचें अंतःकरण वाईट झाले आहे अशांची ( अशा देवांची ), आपल्याला वराची प्राप्ती होईल अशा इच्छेनें आशाबद्ध झालेला मनुष्य देवाप्रमाणें जें पूजन करतो त्याला देवतामूढ ह्मणतात.
~~~axs

Page #577

MUMBestMPROMOM..
सामसनकृत नैवर्णिकाचार, अध्याय दहावा. पान ५२७. :-ecenseenetosverwhen७veeeeeeeeex
पाखंडमूढता. सग्रन्थारम्भहिंसानां संसारावर्तवर्तिनाम् ॥
पाखण्डिनां पुरस्कारो ज्ञेया पाखण्डमूढता ॥ ३२॥ __ अर्थ- पुष्कळ परिग्रह बाळगणारे, अनेक दुरुयोग करणारे आणि हिंसा करणारे असे असल्यामुळे संसाराच्या भोव-यांत फिरत असलेले जे पाखंडी लोक त्यांना पुढाकार देणे (त्याचे अनुसरण करणे) ह्याला पाखंडमृढता ह्मणतात.
आठ मद. ज्ञानं पूजां कुलं जातिं बलमृद्धिं तपो तपुः ॥
अष्टावाश्रित्य मानित्वं श्रीयते तन्मदाष्टकम् ॥ ३३ ॥ अर्थ- ज्ञान, गौरव, कुल, जाति, बल, संपत्ति, तप आणि शरीर ह्या वस्तूंबद्दल जे अभिमान बाळगणे, त्याला अष्टमद ह्मणतात.
सहा अनायतनें. कुदेवस्तस्य भक्तश्च कुशास्त्रं तस्य पाठकः ॥
कुगुरुस्तस्य शिष्यश्च षण्णां सङ्गं परित्यजेत् ॥ ३४ ॥ .esakaceeroenerweavenenemencreeeeeeeeeeeeeeee
[MINODEVANAwaveenertereocom

Page #578

Poewwereoe
CVVV
सोमसेनकृत नैवर्णिकाचार, अध्याय दहावा. पान ५२८. Merencreeasooa racheeravanesenternerseveryo है अथे-कुदेव आणि त्याचे भक्त, कुशास्त्र आणि त्याचे अध्ययन करणारे, कुगुरु आणि त्याचे शिष्य ह्या सहांची संगती सोडून द्यावी.
शंकादि आठ दोष. शङ्काऽऽकांक्षा जुगुप्सा च मौढयमनुपगृहनम् ॥ अस्थितीकरणं चाप्यवात्सल्यं चाप्रभावना ॥ ३५ ॥ एतेऽष्टौ मिलिता दोषास्त्याज्याः सम्यक्त्वधारिभिः॥
सदैव गुरुशास्त्राणां भक्तिः कार्या निरन्तरम् ॥ ३६॥ 8 अर्थ-- शंका (जिनशास्त्राविषयी संशय ), आकांक्षा (विषयसुखाची इच्छा) जुगुप्सा (शरीराची । निंदा), मौढ्य ( तीन प्रकारची मूढता), अनुपगृहन ( स्वजातीयाचे दोष उघड करणे), अवात्सल्य : (जिनमताने वागणाच्याबद्दल कळकळ न बाळगणे) आणि अप्रभावना (जनशास्त्राची प्रतिष्ठा न करणे) हे आठ दोष सम्यक्त्वी मनुष्याने टाकून द्यावेत. आणि गुरु व शास्त्र ह्यांचे ठिकाणी सर्वदा भक्ति ठेवावी.
तीन प्रकारचे सम्यक्त्व, सम्यक्त्वं त्रिविधं ज्ञेयं क्षायिकं चौपशामिकम् ॥
क्षायोपशमिकं चेति उत्तमाधममध्यमम् ॥ ३७॥ Pawaeratermerocreeeeeeeeeewanamaniawaasneare

Page #579

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय दहावा.
~~a
अर्थ - क्षायिकसम्यक्त्व ( सम्यक्त्वाला प्रतिबंध करणाऱ्या कर्माचा नाश झाल्यामुळे उत्पन्न होणारें 2 सम्यक्त्व ) औपशमिकसम्यक्त्व [ प्रतिबंधक कर्माच्या उपशमामुळे झालेलें सम्यक्त्व ] आणि क्षायोपशमिकसम्यक्त्व [ सम्यक्त्वप्रतिबंधककर्माचा यत्किंचित् अनुदय आणि यत्किंचित् उदय यांपासून उत्पन्न होणारें सम्यक्त्व ] असें सम्यक्त्व तीन प्रकारचे आहे. त्यांत पहिलें उत्तम, दुसरें मध्यम आणि तिसरें कनिष्ठ समजावें. तीन प्रकारचें सम्यक्त्व.
पान ५२९.
मिथ्यासमयमिध्यात्वसम्यक्प्रकृतयस्त्रयः ॥
आयं कषायतुर्ये च चतुः प्रकृतयः पुनः ॥ ३८ ॥ क्षायिकं च क्षयात्तासां शमनाचौपशमिकम् ॥ मिश्रात्तन्मिश्रसम्यक्त्वमिति मोक्षप्रदायकम् ॥ ३९ ॥
अर्थ:- मिध्यात्व, समयमिथ्यात्व, सम्यक्प्रकृति आणि अनंतानुबंधी असे क्रोध, मान, माया, लोभ ह्या सात प्रकृति आहेत. ह्यांच्या क्षयापासून क्षायिकसम्यक्त्व उत्पन्न होते. उपशमापासून औपशमिक सम्यक्त्व उत्पन्न होतें. आणि क्षय व उपशम या दोहोंपासून क्षायोपशमिक किंवा मिश्र सम्यक्त्व होतें. असें हें सम्यक्त्व मुक्तीला कारण आहे.
सम्यक्त्वाचे आठ गुण.

Page #580

सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय दहावा, पान ५३० Cemeteacher
MeaviMABeacoccavavA उक्तंच-संवेडे णिव्वे णिदा गरिहा च उवसमो भत्ती ।
वच्छल्लं अणुकंपा अट्ठगुणा हुंति सम्मत्ते ॥ ४०॥ ४ अर्थः-संवेग (धर्म व धर्मफल ह्याविषयी प्रीति), निर्बेग (वैराग्य ), आपली निंदा आपण
करणे, गरे ( स्वतःस तुच्छ मानणे ) उपशम ( रागद्वेषरहित होणे ), पंच गुरूंविषयीं भक्ति, वात्सल्य आणि ९दया हे आठ गुण सम्यक्त्वाच्या ठिकाणी असतात.
चत्तारि वि खेत्ताई आउगबंधे ण होइ सम्मत्तं ॥ अणुव्वयमहव्वयाई ण हवइ देवाउगं मोत्तुं ॥४१॥ छसु हिमासु पुढवीसु जोइसवणभवणसव्वइत्थीसु॥ वारसमिच्छोवाये सम्माइठे ण होदि उववादो ॥ ४२ ॥ पंचसु थावरवियळे असण्णिणिगोयम्मि छकुभोगेसु॥
सम्मादिट्टी जीवो उववज्जदि ण णियमेण ॥ ४३ ॥ अर्थ- चारही गतीपैकी कोणत्याही गतीच्या आयुष्याचा बंध झाल्यानंतरही जीवाला सम्यक्त्व होऊ शकते. देवगतीच्या आयुष्याचा बंध झाल्यानंतरही अणुव्रते आणि महावतें होऊ शकतात. बाकीच्या तीन
गतींचा बंध झाल्यानंतर अणुव्रतें व महाव्रते होऊ शकत नाहीत. ४१. प्रथम नरक सोडून बाकीच्या सहा Beeeeeeeeeeeewwered
eNaveeraneeeee.
wowaveserveSomeremeanoun

Page #581

सांमसंनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय दहावा. पान ५३१.
ADETEANIN
neer
नरकभूमींत ज्योतिष्क, व्यंतर, भवनवासी आणि तीन प्रकाच्या स्त्रियाः अर्थात् देवांगना, मानुषी आणि ? तिर्यची इतक्या ठिकाणीं सम्यग्दृष्टी जीवाची उत्पत्ति होत नाहीं. ४२. पांच स्थावर, विकलत्रय, असंज्ञि - पंचेंद्रिय आणि सहा कुभोगभूमी इतक्या ठिकाणीं सम्यग्दृष्टिजीव निश्चयानें उत्पन्न होत नाहीं. दंसणमोहोदयदो उप्पज्जइ जं पयत्थसदहणं ॥
चलमलिणमगाढं तं वेद्गसम्मत्तमिदि जाणे ॥ ४४ ॥
अर्थ- दर्शनमोहनीय कर्माच्या उदयानें [सम्यक्त्वाचा एकदेश घात करणाऱ्या कर्माच्या उदयानें] जे पदार्थश्रद्धान उत्पन्न होतें तें वेदकसम्यक्त्व असें समजावें. तें चल, मलिन आणि अगाढ असे तीन प्रकारचें आहे. दंसणमोहुवसमदो उप्पज्जइ जं पयत्थसद्दहणं ॥ उवसमसम्मत्तमिदं पसण्णमळपंकजोपसमं ॥ ४५ ॥
अर्थ - - दर्शनमोहनीय कर्माचा उपशम झाला असतांना जे पदार्थश्रद्धान होतें तें उपशमसम्यक्त्व होय. हैं सम्यक्त्व ज्यांतील गाळ तळाला बसला आहे अशा पाण्याप्रमाणें असतें.
खीणे दंसणमोहे जं सद्दहणं सुणिम्मळं होइ ॥
तं खाइयसम्मत्तं णिचं कम्मक्खवणहेतुं ॥ ४६ ॥
अर्थ - दर्शनमोहनीय कर्माचा पूर्ण नाश झाला असतांना जे निर्मळ असे पदार्थश्रद्धान होतें, तें क्षायिक
crever

Page #582

Veer
सामसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय दहावा. पान ५३२. nenewsceneserveercorrecoveeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeee सम्यक्त्व समजावें. हे क्षायिकसम्यक्त्व नित्य झणजे नाश न पावणारे व कमेक्षयाला कारण असे असते.
वयणेहि वि हेदूहिं वि इंदियभयआणयेहि रूवेहिं ॥
वीभच्छजुगुच्छाहि वि तेलोयेण वि ण चालेज ॥ ४७ ॥ अर्थ- दुर्भाषणानें, भलतीच कारणे दाखविल्याने, नेत्रादि इंद्रियांना भय वाटेल अशा प्रकारची रूपे ( भयंकर रूपें ) दाखविल्याने , पहाण्याबरोबर चिळस येईल अशा वस्तु दाखविल्याने, निंदा केल्यानेही आणि त्रैलोक्य जरी उलटून पडले तरीही क्षायिकसम्यक्त्व मुळीच चळत नाही.
दसणमोहक्खवणा पट्टवगो कम्मभूमिजादो जो ॥
मणुजो केवळिमूळे णिवगो होइ सव्वत्थ ॥ ४८ ॥ अर्थ- कर्मभूमीत जन्मलेला मनुष्य, केवलीच्या पायांजवळ जाऊन दर्शनमोहनीयकर्माचा नाश करण्यास आरंभ करितो आणि त्याची समाप्ति चार गतीपैकी कोणत्याही गतींत असतांना त्यास करता येते.
दसणमोहक्खविदे सिज्झदि एक्केव विदियतिदियभवे ॥
णो विच्छदि तुरियभवं ण विणस्सदि सेससम्म व ॥ ४९॥ ___ अर्थ-दर्शनमोहाचा पूर्णनाश झाला ह्मणजे जीव एकाच भवांत मुक्त होतो. फारतर दुसऱ्या किंवा तिसऱ्या भवांत सिद्धीस पोचतो. चवथ्या भवाची अपेक्षा त्यास रहात नाही. कारण, क्षायिकसम्यक्त्व,
MeerBAR

Page #583

सामसेनकृत लैवर्णिकाचार, अध्याय दहावा. पान ६३३. Ramensnennenengoan Coenen हे औपशमिक आणि मिश्र सम्यक्त्वाप्रमाणे नाश पावणारे नाही.
सम्यक्त्वाची योग्यता. व्रताभ्रष्टस्य सम्यक्त्वं वर्तते यदि चेतसि ॥
आर्द्रः सिध्यति भव्यः स चारित्रधरणक्षणे ॥ ५० ॥ १ अर्थ-व्रतापासून भ्रष्ट झालेल्या मनुष्याच्या मनांत जर सम्यक्त्व असेल तर कांहीं आर्द्रता (ओलावा) १ असल्याने त्याने चारित्र धारण केल्याबरोबर तो भव्य मोक्षयोग्य होतो.
सम्यक्त्वाची प्रशंसा. विद्यात्तस्य सम्भूतिस्थितिवृद्धिफलोदयाः॥
न सन्त्यसति सम्यक्त्वे बीजाभावे तरोरिव ॥५१॥ अर्थ- ज्याप्रमाणे बीज नसल्यास वृक्षाची उत्पत्ति, स्थिति, वृद्धि आणि फलोद्गम ह्या गोष्टी होत नाहीत, त्याप्रमाणे, सम्यक्त्व जर नसेल तर ज्ञान आणि चारित्र ह्यांची उत्पत्ति, त्यांची स्थिति, त्यांची वृद्धि आणि त्यांच्यापासून फलाची (मोक्षाची) उत्पत्ति ह्या गोष्टीही होत नाही.
न सम्यक्त्वसमं किश्चित्रैकाल्ये त्रिजगत्यपि ॥
श्रेयोऽश्रेयश्च मिथ्यात्वसमं नान्यत्तनूभृताम् ॥५२॥ 0900CANAVARAVASAVBOOVoivoAVM
NRNAVAviveerviseasee
2093ePAVeeeee

Page #584

eGo
सोमसेनकृत जैवर्णिकाचार, अध्याय दहावा पान १३४. Powereewwwcamerneechermaneechemeseenerareerence १ अर्थ-तीन्ही कालांत आणि ह्या त्रिभुवनांत सम्यक्त्वासारखें जीवांचे कल्याण करणारे दुसरें कांहीं इनाही, आणि अकल्याण करणारे मिथ्यात्वासारखे दुसरे नाही.
दुर्गतावायुषो बन्धात्सम्यक्त्वं यस्य जायते ॥
गतिच्छेदो न तस्यास्ति तथाऽप्यल्पतरा स्थितिः ॥ ५३ ॥ १ अर्थ- आयुष्याचा बंध झाल्यामुळे जीवाला दुर्गति प्राप्त झाली असतां ज्याला सम्यक्त्व उत्पन्न झाले हैं आहे, त्याच्या त्या दुर्गतीचा जरी नाश होत नाही, तथापि त्या दुर्गतीत त्याची फारच थोडी स्थिति होते.
सम्यग्दर्शनाचा महिमा. सम्यग्दर्शनशुद्धा नारकतिर्यङ्नपुंसकस्त्रीत्वानि ॥
दुष्कुलविकृताल्पायुर्दरिद्रतां च ब्रजन्ति नाप्यवतिकाः॥५४॥ 3 अर्थ- सम्यग्दर्शनाने शुद्ध झालेले जीव जरी अनतिक असले, तथापि ते नरकगतींत आणि तिर्यग्गतींत जन्म पावत नाहीत. ते नपुंसक किंवा स्त्री होत नाहीत. ते दुष्कुलांत जन्म पावत नाहीत. ते अंगविकल होऊन जन्माला येत नाहीत, आणि ते अल्पायु किंवा दरिद्री होत नाहीत.
ओजस्तेजोविद्यावीर्ययशोद्धिविजयविभवसनाथा: ॥ उत्तमकुला महार्था मानवतिलका भवन्ति दर्शनपूताः॥५५॥
eGROWAVAR
सी

Page #585

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय दहावा. पान १३१.
NNNNevers
अर्थ- सम्यग्दर्शनाने पवित्र झालेले जीव वल, कांति, विद्या, अतिशय उत्साह, कीर्ति, वृद्धि ( शरीराची वाढ ), विजय आणि ऐश्वर्य ह्यांनी युक्त होतात. ते उत्तम कुलांत जन्म पावतात. त्यांची १ संपत्ति मोठी असते, आणि ते सर्वात श्रेष्ठ होतात.
अष्टगुणपुष्टितुष्टा दृष्टिविशिष्टाः प्रकृष्टसन्तुष्टाः ॥
अप्सरसां परिषदि चिरं रमन्ते जिनेन्द्रभक्ताः स्वर्गे ॥ ५६ ॥ अणिमा महिमा लघिमा गरिमाऽन्तर्धानकामरूपित्वम् ॥
प्राप्तिः प्राकाम्यवशित्वेशित्वाप्रतिहतत्वमिति वैक्रियकाः ।। ५७ ।।
अर्थ- आठ गुणांच्या वृद्धीमुळे संतुष्ट झालेले सम्यग्दर्शनयुक्त जीव अत्यंत संतुष्ट होऊन जिनेंद्राची भक्ती करणारे असे होत्साते स्वर्गात अप्सरांच्या सभेत चिरकाल रममाण होतात. अणिमा ( लहान होणें ) महिमा ( मोठे होणें ) लघिमा (हलके होणें ) गरिमा ( जड होणें ) अंतर्धान (गुप्त होणें ) कामरूपित्व ( पाहिजे तसले स्वरूप घेणें ) प्राप्ति ( पाहिजे ती वस्तु मिळविणें ) प्राकाम्य ( इच्छेचा भंग न होणें ) वशित्व (स्वतंत्रपणा असणें ) ईशित्व ( सर्व स्थावरजंगमावर हुकूम चालणें ) अप्रतिहतत्व ( कोठेही प्रतिबंध १ न होणें ) ह्या अकरा वैक्रियकसिद्ध आहेत.
नवनिधिससद्वयरत्नाधीशाः सर्वभूमिपतयश्चक्रम् ॥
ALADCA

Page #586

Weeeeeeeevaaseenet
सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय दहावा. पान ५३६. Freeeeeeeewwwwwweeeeeeeeeeeeee
वर्तयितुं प्रभवन्ति स्पष्टदृशः क्षत्रमौलिशेखरचरणाः ॥ ५८॥ ___ अर्थ- जे सम्यग्दृष्टि असतात ते जीव, नऊ निधि आणि चतुर्दश रत्ने ह्यांचे स्वामी होऊन संपूर्ण ६ क्षत्रिय ज्यांच्या चरणावर आपली मस्तकें नम्र करीत आहेत असे होत्साते संपूर्ण पृथ्वीचे पति (सार्वभौम ।
राजे) होऊन चक्ररत्नाची प्रवृत्ति करण्यास समर्थ होतात. हे सम्यग्दर्शनाचे वर्णन केले. आता ६ सम्यग्ज्ञानाचे स्वरूप सांगतात.
सम्यग्ज्ञानाचे लक्षण. अन्यूनमनतिरिक्तं याथातथ्यं विना च विपरीतात् ।।
निःसन्देहं वेत्ति यदाहुस्तज्ञानमागमिनः ।। ५९ ॥ ___ अर्थ-कोणत्याही वस्तूच्या स्वरूपांत कमीजास्ती न होतां व भलतेंच न भासतां वस्तूचे स्वरूप जसें असेल तसेंच में निःसंशय जाणणे त्याला आगमज्ञ मुनि सम्यग्ज्ञान असें ह्मणतात.
सम्यग्ज्ञानाचे कार्य. प्रथमानुयोगमाख्यानं चरितं पुराणमपि पुण्यम् ॥
बोधिसमाधिनिधानं बोधति बोधः समीचीनः ॥६० अर्थ-तें सम्यग्ज्ञान- चतुर्विध पुरुषार्थांचे व्याख्यान, महापुरुषांची चरित्रे, पुण्यकारक पुराणे, Freewwewa croar8Pawarenewesoveravadaowada
areeMONANUyAwarsaal

Page #587

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय दहावा. पान ५३७.
NNNNNN
reverere
ह्या रूपाचा, आणि ज्ञान व समाधि ह्यांचें भांडारच कीं काय ! असा जो प्रथमानुयोग [ त्या नांवाचें शास्त्र ] त्याला जाणतें.
लोकालोकविभक्तेर्युगपरिवृत्तेश्चतुर्गतीनां च ॥
आदर्शमिव तथा मतिरवैति करणानुयोगं च ॥ ६१ ॥
अर्थ - तें सम्यग्ज्ञान - लोकाकाश आणि अलोकाकाश ह्यांचा विभाग, युगांचे फेरे, आणि जीवाच्या चार गति ह्यांचा आरसाच की काय असें जें करणानुयोग नांवाचें शास्त्र त्याला जाणतें. गृहमेध्यनगाराणां चारित्रोत्पत्तिवृद्धिरक्षाङ्गम् ॥
चरणानुयोगसमयं सम्यग्ज्ञानं विजानाति ॥ ६२ ॥
अर्थ - गृहस्थ आणि यति ह्यांच्या चारित्राची उत्पत्ति, वृद्धि आणि रक्षण ह्यांचें साधनीभूत असलेलें जें चरणानुयोग नांवाचें शास्त्र, त्यालाही सम्यग्ज्ञान जाणतें.
द्रव्यानुयोगांतील विषय.
जीवाजीवतत्त्वे पुण्यापुण्ये च बन्धमोक्षौ च ॥ द्रव्यानुयोगदीपः श्रुतविद्यालोकमतनुते ॥ ६३ ॥
अर्थ- जीव, अजीव, पुण्य, पाप, बंध मोक्ष इत्यादि वस्तूवर द्रव्यानुयोगरूपी दीप ( द्रव्यानुयोग
22

Page #588

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय दहावा. पान ५३८.
22:
" नांवाचें जें शास्त्र तोच कोणीएक दीप ) श्रुतज्ञानरूप प्रकाश पसरतो. ( सम्यग्ज्ञान असले ह्मणजे, द्रव्या" नुयोगशास्त्रांत प्रतिपादन केलेली जीवादितत्वें समजतात ). तात्पर्य, सम्यग्ज्ञानाने प्रथमानुयोग, करणानुयोग, चरणानुयोग णाणि द्रव्यानुयोग ह्या चारही प्रकारच्या शास्त्रांचं ज्ञान होतें. आणि जर सम्यग्ज्ञान नसेल तर तें शास्त्रज्ञान होत नाहीं. हें सम्यग्ज्ञानाचें वर्णन झालें. आतां सम्यक्चारित्राचें वर्णन करितात - सम्यक्चारित्र.
अथ चारित्रम् - हिंसावृतचौर्येभ्यो मैथुनसेवापरिग्रहाभ्यां च ॥ पापप्रणालिकाभ्यो विरतिः सञ्ज्ञस्य चारित्रम् ॥ ६४ ॥
अर्थ -- हिंसा, खोदें भाषण, चोरी, स्त्रीसेवन आणि परिग्रह हीं जीं पातकाला जीवप्रदेशांत सहज प्रवेश करतां येण्याची साधनें त्यांपासून निवृत्त होणें हें सम्यग्ज्ञानी मनुष्याचें चारित्र होत.
चारित्राचे दोन विभाग.
सकलं विकलं चरणं तत्सकलं सर्वसङ्गविरतानाम् ॥
अनगाराणां विकलं सागाराणां ससङ्गानाम् ।। ६५ ।।
अर्थ- तें चारित्र सकल [ संपूर्ण ] आणि विकल [ असंपूर्ण ) असे दोन प्रकारचें आहे. त्यांत

Page #589

सोमसेनकृत
सर्वसंग परित्याग करून जे मुनि झाले जें चारित्र तें विकल होय.
वणिकाचार, अध्याय दहावा. पान ५३९.
CAN
त्यांचें चारित्र सकल होय, आणि जे गृहस्थ असतात त्यांचें ?
सागाराचे लक्षण.
अनाद्यविद्यादोषोत्थचतुः सञ्ज्ञाज्वरातुराः ॥
शश्वत्सरज्ञानविमुखाः सागारा विषयोन्मुखाः ।। ६६ ।
अर्थ - सागार [ गृहस्थ ] हे अनादिकालापासून प्राप्त झालेल्या अज्ञानापासून उत्पन्न झालेला जो चतुःसंज्ञारूपी ज्वर [ आहार, भय, मैथुन आणि परिग्रह ह्या चार संज्ञा होत ] त्याने पीडित झालेले असतात. सम्यग्ज्ञान प्राप्त करून घेण्याविषयीं नेहमीं विमुख असतात, आणि विषयसेवनाविषयीं अत्यंत उत्सुक असतात, ह्मणून असे जे असतात त्यांनाच सागार ह्मणतात.
गृहस्थो मोक्षमार्गस्थो निर्मोहो नैव मोहवान् ॥
अनगारो गृही श्रेयान् निर्मोहो मोहिनो मुनेः ।। ६७ ।।
अर्थ — कोणी गृहस्थ मोक्षमार्गप्रवृत्त असून मोहरहित असा जर असेल तर तो देखील अनगारच होय, आणि ज्यानें घर सोडलें आहे परंतु मोह सुटला नाहीं, तो अनगार नव्हे. ह्मणून मोहयुक्त असलेल्या 2 मुनीपेक्षां मोहरहित असलेला गृहस्थ फार चांगला.

Page #590

Acharya Shri Kailassagarsur Gyanmandir
ICCANAMMeroineaNMAYeam
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय दहावा पान १४०. Poemmenewesococowanceenetweerencencesereverencoccer
सम्यग्दृष्टिजीवाचें लक्षण. अष्टभूलगुणाधारो सप्तव्यसनदूरगः।।
सद्गुरुवचनासक्तः सम्यग्दृष्टिः स उच्यते ॥ ६८ ॥ ___ अर्थ- श्रावकाचे आठ मूलगुण धारण करणारा, सप्तव्यसनांपासून दूर असलेला, आणि गुरूच्या भापणावर विश्वास ठेवणारा जो श्रावक, त्याला सम्यग्दृष्टि ह्मणतात.
गृहस्थाचे मूलगुणाष्टक. तत्रादौ श्रद्दधज्जैनीमाज्ञां हिंसामपासितुम् ॥
मद्यमांसमधून्युज्झत्पञ्चक्षीरफलानि च ॥ ६९॥ : अर्थ- श्रावकानें सम्यक्त्वी व्हावयाचे असल्यास श्रीजिनेंद्रांनी सांगितलेल्या शास्त्रावर विश्वास ठेवून हिंसात्याग करण्याकरितां मद्य, मांस, मधु आणि पंचोदुंबर ह्यांचा त्याग अवश्य करावा. हेच श्रावकाचे आठ मूलगुण होत.
दुसरी मतें. अष्टैतान् गृहिणां मूलगुणान् स्थूल वधादि वा ॥
फलस्थाने स्मरेत् द्यूतं मधुस्थान इहैव च ॥ ७० ॥ Meroenerawereeswakonewwerederive
ReveaweetaMeLovi

Page #591

सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय दहावा. पान ५४१. Recentervarnancementatorrearnertimeagenavat है अर्थ-किंवा स्थूलहिंसाविरति, स्थूलासत्यविरति, स्थूलचौर्यविरति, स्थूलाब्रह्मचर्यविरति आणि स्थूलपरिग्रहविरति हे पांच; मद्यत्याग, मांसत्याग आणि द्यूतत्याग हे तीन, मिळून आठ होतात. हेही है आठ मूलगुण समजावेत.
मद्यपलमधुनिशाशनपञ्चफलीविरतिपञ्चकासनुती॥
जीवद्या जलगालनमिति च कचिदष्टमूलगुणाः॥ ७१॥ ___ अर्थ-- मद्यत्याग, मधुत्याग, मांसत्याग, रात्रिभोजनत्याग, पंचोदंबरत्याग, पंचरपमेष्ठिनमस्कार, जीवदया आणि जलगालन हे श्रावकाचे आठ मूल गुण होत ; असे कित्येकांचे मत आहे.
गृहस्थाच्या चारित्राचे तीन भेद. गृहिणां ब्रेधा तिष्ठत्यणुगुणशिक्षाव्रतात्मकं चरणम् ॥
पञ्चत्रिचतुर्भेदं त्रयं यथासंख्यमाख्यातम् ॥ ७२ ।। अर्थ- गृहस्थांचे चारित्र अणुव्रत, गुणवत आणि शिक्षाबत असे तीन प्रकारचे आहे. त्यांत अणुव्रताचे पांच भेद आहेत, गुणव्रताचे तीन आणि शिक्षात्रताचे चार असे भेद आहेत.
अणुव्रताचे लक्षण. प्राणातिपातवितथव्याहारस्तयकाममूर्छाभ्यः ।।
MPSC

Page #592

सामसेनत जैवर्णिकाचार, अध्याय दहावा. पान १४२. Keerweenameraveermendmovioceennerwasana
स्थूलेभ्यः पापेभ्यो व्युपरमणमणुव्रतं भवति ॥ ७३ ॥ १ अर्थ- स्थूलहिंसा, स्थूलानृत, स्थूलचौर्य, स्थूलाब्रह्मचर्य आणि स्थूलपरिग्रह ह्यांपासून निवृत्त ? १ होणे ह्यास अणुव्रत ह्मणतात.
हिंसात्यागाचे प्रयोजन. स्वयमेवात्मनाऽऽत्मानं हिनस्त्यात्मा कषायवान् ॥
पूर्व प्राण्यन्तराणां तु पश्चात्स्याद्वा न वा वधः ।। ७४ ॥ - अर्थ- रागद्वेषादि कषायांनी युक्त झालेला आत्मा हा कषायवान झाल्यामुळे प्रथम आपण आपल्याला 5मारतो. मग दुसऱ्या प्राण्याचा वध होवो किंवा न होवो.
स्थूलहिंसात्यागाचे स्वरूप. सङ्कल्पात्कृतकारितमननाद्योगत्रयस्य चरसत्वान् ॥
न हिनस्ति यत्तदाहुः स्थूलवधाद्विरमणं निपुणाः॥७५ ॥ __अर्थ- मन, वाणी आणि शरीर ह्या तिहींच्या योगाने त्रसजीवाची हिंसा खतः न करणे, दुसऱ्या-) कडून न करविणे आणि करीत असलेल्या किंवा करणाऱ्या अशा कोणाला आपली संमति न दाखविणे यांस 'स्थूलहिंसाविरति किंवा अहिंसाणुव्रत' असे शास्त्रज्ञ ह्मणतात. SeareneeewereeMaavateeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeee

Page #593

सामसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय दहावा. पान १४३.
अहिंसाणुनताचे अतीचार, छेदनवन्धनपीडनमतिभारारोपणं व्यतीचाराः ॥
आहारवारणाऽपि च स्थूलवधायुपरतेः पञ्च ॥ ७६ ॥ १ अर्थ-कोणाला तरी कापणे, बांधून घालणे, पीडा देणे, अतिशय ओझें घालणे आणि आहार न देणे हे अहिंसाणुव्रताचे पांच अतीचार आहेत. ते अहिंसाणुवत करणाऱ्याने करूं नयेत.
सत्याणुव्रताचे स्वरूप. स्थूलमलीकं न वदति न परान्वादयति सत्यमपि विपदे ॥
यत्तदन्ति सन्तः स्थूलमृषावादवैरमणम् ॥ ७७॥ __ अर्थ- मोठे खोटें न बोलणें ( लोकांस हे बोलणे खोटें असें जें सहज समजण्यासारखे आहे, तसलें। भाषण आपण स्वतः न बोलणे ) दुसऱ्याकडून न बोलविणे आणि दुसऱ्याला ज्यामुळे त्रास भोगावा लागेल असें खरें भाषणही स्वतः न करणे, व दुसन्याकडून न करविणे, ह्यास स्थूलासत्यविरति किंवा सत्याणुव्रत असें विद्वान् लोक ह्मणतात.
सत्याणुव्रताचे अतीचार. परिवादरहोभ्याख्यापैशुन्यं कूटलेखकरणं च ॥

Page #594

सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय दहावा. पान ५४४.
BAAVA
न्यासापहारिताप च व्यतिक्रमाः पञ्च सत्यस्य ॥ ७८॥ अर्थ- दुसऱ्याची निंदा करणे, गुप्त गोष्ट सांगणे, चहाडी करणे, खोटा लेख लिहिणे आणि दुस-१ न्याची ठेव घेणे हे पांच सत्याणुव्रताचे अतीचार आहेत. ते करूं नयेत.
अचौर्याणुव्रताचे स्वरूप.. निहितं वा पतितं वा सुविस्मृतं वा परस्वमविसृष्टम् ॥
न हरति यन्न च दत्ते तदकुशचौर्यादुपारमणम् ॥ ७९ ॥ 8 अर्थ-- ठेवलेली, पडलेली, किंवा विसरलेली अशी दुसऱ्याची वस्तु त्याने दिल्यावांचून आपण न घेणे, व दुसऱ्यास न देणे ह्यास स्थूलचौर्यविरति किंवा अचौर्याणुव्रत ह्मणतात.
अचौर्याणुव्रताचे अतीचार. चौरप्रयोगचौरादानविलोपसदृशसम्मिश्राः॥
हीनाधिकविनिमानं पञ्चास्तेये व्यतीपाताः ॥ ८० ॥ " अर्थ-चोरीचा उपाय सांगणे, दुसऱ्याने चोरलेले पदार्थ घेणे, राजाची आज्ञा मोडणे, अधिक किमतीच्या पदार्थात कमी किमतीचा पदार्थ मिसळणे आणि माप कमीजास्ती करणे हे अचौर्यव्रताचे पांच अतीचार आहेत.
Reeseen

Page #595

Mee
सोमसेनकृत वार्णिकाचार, अध्याय दहावा. पान १४५.
परदारनिवृत्ति अणुव्रताचे स्वरूप. न च परदारान् गच्छति न परान् गमयति च पापभीतेर्यत् ॥
सा परदारनित्तिः स्वदारसन्तोषनामापि ॥ ८१ ॥ अर्थ- पापाच्या भीतीमुळे परस्त्रीशी आपण समागम न करणे आणि दुसऱ्याकडून न करविणे, आणि स्वस्त्रीविषयी संतुष्ट असणे, ह्याला परदारविरति नांवाचे अणुव्रत ह्मणतात.
परदारनिवृत्त्यणुव्रताचे अतीचार. अन्यविवाहकरणानङ्गक्रीडाविटत्वविपुलतषः ।।
इत्वारिकागमनं चास्मरस्य पञ्च व्यतीचाराः।। ८२ ॥ अर्थ-दुसऱ्याचे लग्न जुळविणे किंवा करणे, भलत्याच इंद्रियाचे ठिकाणी कामलीला करणे,, कामोत्पादक भाषण बोलणे, स्वस्त्रीविषयी अत्यंत आसक्ति करणे आणि वेश्येकडे कामसेवनाकरिता जाणे, हे पांच परदारविरतिव्रताचे अतीचार आहेत, ते करूं नयेत.
परिग्रहपरिमाणाणुव्रताचे स्वरूप. धनधान्यादिग्रन्थं परिमाय ततोऽधिकेषु निस्पृहता ।।
परिमितपरिग्रहः स्यादिच्छापरिमाणनामाऽपि ॥ ८३ ॥ Kavericawwwesentawasnawwwwweseaveewancreennesses
UWWWGOVUU930

Page #596

सामसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय दहावा. पान १४६.
am.RCANAM
eveneMasteNNAVASAereocm
है अर्थ-धन, धान्य वगैरे जो परिग्रह, त्याचे परिमाण करून ( अमुक इतकें द्रव्य मी सांठवीन? ४ अमुक इतके धान्य सांठवीन असे परिमाण ठरवून ) त्यांपेक्षा अधिकाची इच्छा न करणें ; ह्याला परिग्रहपरि-१ मिति किंवा इच्छापरिमाण असें ह्मणतात.
परिग्रहपरिमाणव्रताचे अतीचार. अतिवाहनातिसंग्रहविस्मयलोनातिभारवहनानि ॥
परिमितपरिग्रहस्य च विक्षेपाः पञ्च लक्ष्यन्ते ।। ८४ ॥ अर्थ- घोडे, गाड्या वगैरे वाहनें अधिक बाळगणे, गरज नसलेल्या वस्तूचा पुष्कळ संग्रह करणे, दुसऱ्याची संपत्ति पाहून आश्चर्य मानणे, लोभ असणे आणि आपल्याला न जाईल असे ओझें घेणे, रहे पांच परिग्रहपरिमाणाचे अतीचार आहेत.
सहा अणुव्रतें, वधादसत्याच्चौर्याच कामाद्ग्रन्थानिवर्तनम् ॥
पञ्चकाणुव्रतं रात्रिभुक्तिः षष्ठमणुव्रतम् ।। ८५ ॥ 2 अर्थ-हिंसा, असत्य, चौर्य, स्त्रीसंग आणि परिग्रह ह्या प्रत्येकापासून निवृत्त होणे ही पांच अणुव्रतें
आहेत. आणि रात्रिभोजनाचा त्याग करणे हे सहावें अणुव्रत आहे.

Page #597

सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय दहावा. पान १४७. Greeneroseasoewarenesearcheemeriencesca
रात्रिभोजनत्याग करणान्याचा भोजनकाल. अन्हो मुखेऽवसाने च यो दे दे घटिके त्यजेत् ॥
निशाभोजनदोषज्ञोऽश्नात्यसौ पुण्यभोजनम् ॥ ८६ ॥ ६ अर्थ- प्रातःकालींच्या आरंभीच्या दोन घटिका टाकून, आणि सायंकालच्या शेवटच्या दोन घटिका? टाकून जो भोजन करतो, तो श्रावक रात्रिभोजनाचा दोष जाणणारा असल्याने पुण्यकारक भोजन करतो, असे समजावें.
___ अणुव्रते पाळल्याचे फल. पश्चाणुव्रतनिधयो निरतिक्रमणाः फलन्ति सुरलोकम् ॥
यत्रावधिरष्टगुणा विद्यन्ते कामदा नित्यम् ।। ८७ ॥ ५ अर्थ-पांच अणुव्रते पाळणारे आणि अतीचार न होऊ देणारे असे जे जीव असतात ते-ज्या ठिकाणी इच्छित फल देणारे अवधिदर्शन आणि आठ मूल गुण नेहमी असतात- अशा स्वर्गाची प्राप्ति करून घेतात..
गुणवतें. दिग्वतमनर्थदण्डव्रतं च भोगोपभोगपरिमाणम् ॥ अनुबृंहणाद्गुणानामाख्यन्ते गुणव्रतान्यार्याः ।।८८॥
MeevNeeareeM

Page #598

Acharya Shri Kailassagarsur Gyanmandir
सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय दहावा. पान ५४८.
aamerencemere
nerves
१ अथे-दिग्वत, अनर्थदंडव्रत आणि भोगोपभोगपरिमाण ही तीन व्रतें गुणांना वाढविणारी असल्याने १ ह्यांना गुणव्रतें असें ह्मणतात.
दिव्रताचे स्वरूप. दिग्वलयं परिगणितं कृत्वाऽतोऽहं बहिन यास्यामि ॥
इति सङ्कल्पो दिग्वतमामृत्यनुपापनिवृत्त्यै ।। ८९॥ अर्थ-दहाही दिशांच्या बाजूस मोजून मर्यादा करून, ह्या मर्यादेच्या बाहेर मी जाणार नाही, असा ९मरणापर्यंतचा संकल्प पापनिवृत्तीकरितां करणे ह्याला दिखत ह्मणतात.
मकराकरसरिदटवीगिरिजनपदयोजनानि मर्यादाम् ॥
प्राहुर्दिशां दशानां प्रतिसंहारे प्रसिद्धानि ॥ १० ॥ , अर्थ- समुद्र, नद्या, अरण्य, पर्वत आणि देश (गांवें) ह्यांच्या दहा दिशांच्या बाजून मर्यादा, कराव्यात. किंवा ' अमुक योजनें पर्यंत ' अशी मर्यादा करावी; आणि त्याच्या बाहेर जाऊं नये.
दिग्वताचे अतीचार, ऊर्ध्वाधस्तिर्यग्व्यतिपाताःक्षेत्रवृद्धिरवर्धानाम् । विस्मरणं दिग्विरतरत्याशाः पञ्च मन्यन्ते ॥ ९१ ॥
Verse

Page #599

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय दहावा
~~~NN
पान ९४९.
अर्थ - ऊर्ध्वभागांत पूर्वी केलेल्या मर्यादेचे उल्लंघन करणें, खालच्या भागांत मर्यादेचे उल्लंघन करणे, बाजूच्या मर्यादेचें उल्लंघन करणे, पूर्वी ठरविलेल्या क्षेत्रापेक्षां अधिक क्षेत्र वाढविणें आणि पूर्वी केलेली मर्यादा विसरणें हे पांच दिग्विरतिव्रताचे अतीचार आहेत.
अनर्थदंडवताचे स्वरूप.
अभ्यन्तरं दिगवधेरपार्थकेभ्यः सपापयोगेभ्यः ॥ विरमणमनर्थदण्डवतं विदुर्व्रतधराग्रण्यः ॥ ९२ ॥
अर्थ- आपण जी देशमर्यादा केली असेल त्या मर्यादेत कारणावांचून घडणारीं जीं पातकें, त्यांपासून निवृत्त होणें, ह्यांस व्रती पुरुष अनर्थदंडविरतिव्रत समजतात. अनर्थदंडवताचे अतीचार.
पापोपदेशहिंसादा नापध्यानदुःश्रुतीः पञ्च ॥
प्राहुः प्रमादचर्यामनर्थदण्डानदण्डधराः ९३ ॥
अर्थ — दंडाला ( अशुभमन, अशुभवचन अशुभकाय ह्यांना ) न धारण करणारे जे गणधर ते पापोपदेश हिंसादान, अपध्यान, दु:श्रुति आणि प्रमादचर्या असे पांच प्रकारचे अनर्थदंड आहेत असे म्हणताम. किंवा ह्या पांचांसही अनर्थदंड असें ह्मणतात.

Page #600

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय दहावा. पान ५५०,
VUVA
VeerveNees
पापोपदेश. तिर्यकक्लेशवणिज्याहिंसारम्भप्रलम्भनादीनाम् ।।
कथाप्रसङ्गप्रसवः स्मतेंव्यः पाप उपदेशः ॥ ९४ ॥ १ अर्थ- पशुपक्षी इत्यादि तिर्यक् जीवांना पीडा करणे, व्यापार करणे, हिंसा करणे, शेतकी, लोकांना फसविणे, वगैरेच्या संबंधाने गोष्टी बोलण्याचा प्रसंग आणणे, हा पापोपदेश समजावा.
हिंसादान. परशुकृपाणखनित्रज्वलनायुधशृङ्गशृङ्खलादीनाम् ॥
वधहेतूनां दानं हिंसादानं ब्रुवन्ति बुधाः ॥१५॥ 4 अर्थ-हिंसेला साधनीभूत असलेल्या ज्या-कुन्हाड, तरवार, कुदळ अग्नि, शस्त्र, शिंग, साखळी वगैरे-वस्तू, त्या देणे, ह्यांस हिंसादान ह्मणतात.
अपध्यान. वधबन्धच्छेदादेषाद्रागाच परकलबादेः ॥
आध्यानमपध्यानं शासति जिनशासने विशदाः॥९६ ॥ ₹ अर्थ- एखाद्याच्या द्वेषामुळे त्याचा वध करावा, त्याला बांधून घालावे, त्याचा एखादा अवयव Ennnnnnnnnnavarnananananananas

Page #601

Manananananas
सामसनकृत जैवर्णिकाचार, अध्याय दहावा. पान ५५१. seenerawaerocreasovascenesceneswomenergreeneaawaon) ६ कापावा असा विचार करणे, आणि प्रेमाने परस्त्रीचें चिंतन करणे, ह्याला जैनशास्त्रांत प्रवीण असलेले पंडित अपध्यान असें ह्मणतात.
दुःश्रुति. आरम्भसङ्गसाहसमिथ्यात्वद्वेषरागमदमदनैः॥
चेतः कलुषयतां श्रुतिरपधियां दुःश्रुतिर्भवति ॥ ९७॥ अर्थ-हिंसा घडविणारा उद्योग, परिग्रह, धाडस, मिथ्यात्व, द्वेष, राग, गर्व आणि कामेच्छा ह्यांच्या योगानें अंतःकरण बिघडविणारी जी दुष्टांची भाषणे, त्यांचे श्रवण करणे, ह्याला दुःश्रुति असें ह्मणतात.
प्रमादचर्या. क्षितिसलिलदहनपवनारम्भं विफलं वनस्पतिच्छेदम् ॥
सरणं सारणमपि च प्रमादचा प्रभाषन्ते ॥ ९८॥ प्र अर्थ- कारणावांचून व्यर्थ जमीन खणणे, पाण्यावर कांठीने मारणे, कारणावांचून अग्नि पेटविणे, वायूवर आघात करणे, विनाकारण झाडे तोडणे, उगीच हिंडणे आणि दुसऱ्यास हिंडावयास लावणे? ह्यांला प्रमादचर्या असें ह्मणतात.
अनर्थदंडविरतीचे अतीचार. asaaraavAvavABAR

Page #602

सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय दहावा. पान ५५२. meheroeneredeveeeeeeeeeeeeeeeeeeee
कन्दपे कोत्कुच्यं मौखयेमतिसाधनं पश्च ॥ - असमीक्ष्य चाधिकरणं व्यतीतयोऽनर्थदण्डकृदिरतेः।। ९० ॥ १ अर्थ-- स्त्रीसंभोगाची इच्छा व्यक्त होईल अशी थट्टेने भाषणे करणे, त्या प्रकारच्याच अंगचेष्टा करणे, १ व्यर्थ बडबड करणे, भोगोपभोगाची सामग्री विनाकारण वाढविणे, आणि विचार केल्यावांचून कारणापेक्षा ९अधिक काहीतरी करणे, हे पांच अनर्थदंडविरतिव्रताचे अतीचार आहेत.
भोगोपभोगपरिमाणवत. अक्षार्थानां परिसंख्यानं भोगोपभोगपरिमाणम् ॥
अर्थवतामप्यवधौ रागरतीनां तनूकृतये ॥ १००। - अर्थ-- ज्यांचे अवश्य कारण आहे अशा-इंद्रियसेव्य-विषयांची मर्यादा ठरविणे, ह्याला भोगोपभोगप-2 रिमाणवत ह्मणतात. हे व्रत रागादि मनोविकार कमी करण्याकरितां अवश्य करावें.
भोग आणि उपभोग ह्यांचे लक्षण. भुक्त्वा परिहातव्यो भोगो भुक्त्वा पुनश्च भोक्तव्यः ।।
उपभोगोऽशनवसनप्रभृतिः पाञ्चन्द्रियो विषयः ।। १०१॥ * अर्थ- एकवार अनुभवल्याने त्याज्य होणारा 'ह्मणजे दुसऱ्या वेळी अनुभव करता न येणारा' असा
merowaveNewscaseas
NoVASNAVAamerametersnewVAN

Page #603

Acharya Shri Kailassagarsun Gyanmandir
सोमसेनकृत नैवर्णिकाचार, अध्याय दहावा. पान १५३.
RAJA
जो पंचेद्रियांचा विषय असलेला पदार्थ त्यास भोग ह्मणतात. जसें खाण्याचे पदार्थ. आणि ज्याचा पुनः पुनः अनुभव करता येतो असा जो पंचेंद्रियांचा विषय त्यास उपभोग मणतात. जसे वस्त्र वगैरे पदार्थ. हा भोग आणि उपभोग ह्या शब्दांचा अर्थ सांगितला आहे.
मधुमांसमद्यवर्जन. त्रसहतिपरिहारार्थ क्षौद्रं पिशितं प्रमादपरिहतये ॥
मयं च वर्जनीयं जिनचरणौ शरणमुपयातैः ॥ १०२॥ - अर्थ-जिनचरणांची भक्ति करणान्या श्रावकाने त्रस जीवांची हिंसा होऊ नये ह्मणून, मध आणि मांस वर्ण्य करावे. आणि आपल्या हातून प्रमाद होऊ नये ह्मणून पद्य वयं करावें.
व्रतिकांनी त्याज्य पदार्थ. अल्पफलबहुविघातान्मूलकमााणि शृङ्गयरााण ॥
नवनीतनिम्बकुसुमं कैतकमित्येवमवहेयम् ॥१०३ ॥ अर्थ-- ज्यापासून फल थोडें, परंतु पुष्कळ बस जीवांचा नाश मात्र होतो असे असल्यामुळे, मुळा, आले लोणी, निंबाचे फूल, केवडा ह्या पदार्थाचा त्याग करावा.
उदुंबरल्यागाचें कारण.
ABVeee
मामूलकमा
देयम् ॥१.२
असल्यामुळे,

Page #604

सोमसनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय दहावा. पान ११४.
सूक्ष्माः स्थूलास्तथा जीवाः सन्त्युदुम्बरमध्यगाः ॥
तन्निमित्तं जिनोद्दिष्टं पञ्चोदुम्बरवर्जनम् ॥ १०४॥ १ अर्थ- मूक्ष्म आणि स्थूल असे दोनी प्रकारचे जीव उदुंबरांत असतात. ह्मणून श्रीजिनांनी पंचोहुँ-१ वरांचा त्याग करण्यास सांगितले आहे.
फलभक्षणत्याग, रससम्पृक्तफलं यो दशतित्रसतनुरसैश्च सम्मिश्रम् ॥
तस्य च मांसनिवृत्तिर्विफला खलु भवति पुरुषस्य ।। १०५॥ १ अर्थ-सजीवांच्या शरीररसाने युक्त असलेलें असें रसभरित फल जो भक्षण करतो, त्या पुरुषाने) मांसत्याग केलेला व्यर्थ आहे; असे समजावे.
गालितजल वगैरेत जंतु होण्याचा काल. गालितं शुद्धमप्यम्बु सम्मूर्च्छति मुहर्ततः॥
अहोरात्रात्तदुष्णं स्यात्काधिकं दूरवन्हिकम् ॥ १०६ ॥ __ अर्थ- गाळलेलें असें शुद्ध पाणीही दोन घटिकांनी जीवयुक्त होते. तेंच (गाळलेलें ) पाणी तापविलें। असता एक दिवसाने त्यांत जीव उत्पन्न होतात, आणि कांजीत ती थंड झाल्याबरोबर जीव उत्पन्न होतात.
Neeeeeeeeeas

Page #605

PAVC
errenevereserveeeee
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय दहावा पान ५५५.. Paveenetweverweeneteeneneroseneerencreene
तिलतण्डुलतोयं च प्रासुकं भ्रामरीगृहे ।।
न पानीयं मतं तस्मान्मुखशुद्धिर्न जायते ॥ १०७॥ । अर्थ-- भिक्षेकरिता गेलेल्या घरांतील तीळ तांदुळ ह्यांनी मिश्र केलेले पाणी शुद्ध समजावें. परंतु ते । वास्तविक पाणी नसल्याने, ते तोंड धुण्याच्या वगैरे उपयोगी नाही.
जल निर्जतुक होण्यास उपाय. एलालवङ्गतिलतण्डुलचन्दनायैः । कर्पूरकुंकुमतमालसुपल्लवैश्च ।।
सुप्रासुकं भवति खादिरभस्मचूर्णैः । पानीयमग्निपचितं त्रिफलाकषायैः॥ १०८ ॥ 8 अर्थ-वेलदोडे, लवंगा, तीळ, तांदुळ, चंदन, कापूर, केशर, ताडाची कोवळी पाने, खैराची राख, अग्नि आणि त्रिफलेचा (हिरडा, बेहेडा, आवळकाठी ह्यांचा ) काढा ह्यांतील कशाचाही योग पाण्यास केला असतां पाणी निर्जंतुक होतें.
चम्मगदे जलणेहे उपज्जइ वियलतियं पंचिदियं ॥
संधाने पुण भुत्ते सीइजुए मंसवए अइचारी ॥१०९ ।। , अर्थ- चामड्याच्या बुदल्यांतील पाणी किंवा तेल ह्यांत विकलेंद्रिय आणि पंचेंद्रिय (?) जीव उत्पन्न होतात, ह्मणून ते त्याज्य आहे. आंबलेला पदार्थ भक्षण केल्याने मांसत्यागवताचा अतीचार होतो.!
awraneaawwvoswANAVASANASAwarowaviwwwwvovie
AVUVAMRUMEvenus

Page #606

100ccancameraPROMPONRecemCAMPCOCAVeCH
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय दहावा. पान १५६. चामड्याच्या बुदल्यांतील पाणी वगैरेंत पंचेंद्रिय जीव कसे उत्पन्न होतात? ही शंका आहे. ]
शिक्षाव्रताचे भेद. देशावकाशिकं वा सामयिक प्रोषधोपवासो वा ॥
वैयावृत्त्यं शिक्षाव्रतानि चत्वारि शिष्टानि ॥ ११॥ अर्थ- देशाबकाशिक, सामयिक, मोषधोपवास आणि वैयावृत्त्य ही चार शिक्षाबतें आहेत.
देशावकाशिकाची मर्यादा. गृहदारग्रामाणां क्षेत्रनदीदावयोजनानां च ।।
देशावकाशिकस्य स्मरन्ति सीम्नां तपोवृद्धाः॥ १११ ।। अर्थ- घर , दार, गांव , शेत , नदी, अरण्य किंवा योजन ह्या देशावकाशिकवताच्या मर्यादा, होत. असें मुनि मानतात.
सामयिकवत. आसमयमुक्ति मुक्तं पञ्चाघानामशेषभावेन ॥
सर्वत्र च सामयिकाः सामयिकं नाम शंसन्ति ॥ ११२ ॥ अर्थ-- कांही एका नियमित कालापर्यंत हिंसादि पांच प्रकारच्या पातकाचा सर्वप्रकारे त्याग करणे verwhewaseeeeeeeewwwwwwwwwwwwerwecca
meWiserveBVASI

Page #607

Acharya Shri Kailassagarsun Gyanmandir
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय दहावा. पान ११७.
BABVP000000
द्याला सामायिक शिक्षाबत ह्मणतात.
प्रोषधोपवास. पर्वण्यष्टम्यां च ज्ञातव्यः प्रोषधोपवासस्तु ।
चतुरभ्यवहार्याणां प्रत्याख्यानं सदेच्छाभिः ॥ ११३ ॥ अर्थ- चतुर्दशी आणि अष्टमी ह्या दिवशी व्रत करण्याच्या इच्छेनें चारही प्रकारच्या आहाराचा दिवसभर त्याग करणे, ह्याला मोषधोपवासबत ह्मणतात.
वैयावृत्य. दानं वैयावृत्यं धर्माय तपोधनाय गुणनिधये ॥
अनपेक्षितोपचारोपक्रियमगृहाय विभवेन ॥ ११४ ॥ अर्थ--- सम्यक्त्वादि गुणांचा समुद्र अशा अनगार तपस्व्याला (यतीला) धर्माच्या बुद्धीने त्याने। आपली स्तुति करावी, किंवा काही तरी प्रत्युपकार करावा अशी इच्छा न करता-दान करणे; ह्याला वैयाकृत्य नांवाचे शिक्षाबत ह्मणतात.
व्यापत्तेयंपनोदः पदयोः संवाहनं च गुणरागात् ॥
वैयावृत्यं यावानुपग्रहोऽन्योऽपि संयमिनाम् ॥ ११५ ॥ Newwwerww w0NBaaree0%aee
00Barve

Page #608

सोमसेनकृत लेवर्णिकाचार, अध्याय दहावा. पान ५५८. १ अर्थ--संयमी मुनीचे-सद्गुणाविषयींच्या प्रेमामुळे-क्लेश घालविणे, त्याचे पाय रगडणे, आणि दुस-४ राही शक्य तितका त्याचा उपयोग करणे, ह्याला देखील वैयावृत्य शिक्षाबतच ह्मणतात.
दानविधि. नवपुण्यैः प्रतिपत्तिः सप्तगुणसमाहितेन शुद्धेन ।
अपसूनारम्भाणामार्याणामिष्यते दानम् ॥ ११६ ॥ ३ अर्थ- सप्तगुणांनी युक्त असलेल्या शुद्धभावाच्या योगे करून नऊ प्रकारच्या पुण्यकर्मानी यतीचा सत्कार करून पापनिवृत्त झालेल्या श्रावकांनी त्यांना दान करणे योग्य आहे.
नऊ पुण्यकर्मे. स्थापनमूचैःस्थानं पादोदकमर्चनं प्राणामश्च ॥
वाकायहृदयषणशुद्धय इति नवविधं पुण्यम् ॥ ११७ ॥ अर्थः—यतीला आदरपूर्वक बसविणे, उच्चस्थान देणे, पाय धुण्यास पाणी देणे, पूजा करणे, नमस्कार, वाणीची शुद्धि, शरीराची शुद्धि, आणि एपणाशुद्धि, (पाहून अन्न देणे) ही नऊ पुण्यक, समजावीत.
___दात्याचे सात गुण.
श्रद्धा भक्तिस्तुष्टिर्विज्ञानमलुब्धता क्षमा सत्त्वम् ॥ aramericaameeeeeaawarwAANareseamerameterawaeaase

Page #609

GANAMAVeerveda
सोमसेनकृत नैवर्णिकाचार, अध्याय दहावा. पान ५५९. acoccacatasaras aucuneannnOC Concarneavour
यौते सप्तगुणास्तं दातारं प्रशंसन्ति ॥ ११८ ॥ __ अर्थ-- श्रद्धा, भक्ति, संतोष, ज्ञान, निर्लोभपणा, क्षमा आणि धैर्य हे सात गुण ज्याच्या ठिकाणी असतील त्या दात्याची सर्व लोक स्तुति करतात.
श्रावकाच्या एकादश प्रतिमा. अथैकादश प्रतिमाः ॥दसण वय सामाइय पोसह सचित्त राइभत्तेय ॥
बंभारंभपरिग्गह अणुमणुमुद्दिढ देशविरदेदे ॥ ११९ ॥ अर्थ- आतां श्रावकाच्या अकरा प्रतिमा सांगतात-दर्शन, व्रत, सामायिक, प्रोपध, सचित्तविरति, रात्रिभोजनत्याग, ब्रह्मचर्य, आरंभत्याग, परिग्रहत्याग, अनुमतित्याग आणि उद्दिष्टत्याग या श्रावकाच्या अकरा प्रतिमा आहेत. ह्या प्रतिमा धारण करणारे श्रावक पांचव्या गुणस्थानांतील होत.
सचित्तविरतिव्रत. दर्शनव्रतसामायिकमोषधोपवासकाः॥ प्राक्ताामागेव प्रोचेऽथ सचित्तव्रतलक्षणम् ॥१२० ।। मूलफलशाकशाखाकरीरकन्दप्रसूनबीजानि ॥ नामानि योऽत्ति सोऽयं सचित्तविरतो दयामूर्तिः॥ १२१॥
WMaiyaMaNadaWANUAGAUR

Page #610

PeoManavaveeVISAVAvera
सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय दहावा. पान ५६०. govercareereceneeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeees ४ अथे-दर्शन, व्रत, सामायिक आणि प्रोषधोपचास ह्या चार प्रतिमा पूर्वी सांगितल्या आहेत.४ ६ ह्मणून सचित्तविरति नांवाच्या प्रतिमेचे लक्षण सांगतो. मूळे, फळे, पालाभाज्या, कोंब, गड्डे, फुलें। आणि बीजे हे पदार्थ ओले असतांना जो खात नाही, तो दयालु श्रावक सचित्तविरत समजावा.
सचित्तविरतिव्रतिकांची प्रशंसा. येन सचित्तं त्यक्तं दुर्जयजिव्हाऽपि निर्जिता तेन ॥
जीवदया तेन कृता जिनवचनं पालितं तेन ॥ १२२ ॥ ६ अर्थ- ज्याने सचित्त ( सजीव ) पदार्थाचा त्याग केला, त्याने अजिंक्य अशी आपली रसना जिंकली, त्याने जीवांवर दया केली, आणि श्रीजिनेंद्राचे वचनही त्याने पाळिलें !!!
प्रासुकांचे लक्षण. तत्तं सुकं पक्कं अंबिललवणेन मीसियं दत्वं ॥
जतेनापरिच्छिन्नं तं सव्वं पाशुयं भणियं ॥ १२३ ॥ अर्थ- अग्नीवर तापविलेले, सुकविलेले, मीठ घतलेली अंबील आणि ज्यांत जंतु झालेले नाहीत अशा सर्व द्रव्यांना (भक्ष्य पदार्थीना) प्रासुक असें ह्मणतात.
रात्रिभुक्तविरति. inesecreaseewaervasavaneareeeeeeeeeeaveereasoes
RAVUrvaevea

Page #611

See
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय दहावा. पान ५६१. Emersereenteresertereemesevedencernerveeraneeta
अन्नं पानं खाद्यं लेह्यं नानाति यो विभावर्याम् ॥
सच रात्रिभुक्तविरतः सत्त्वेष्वनुकम्पमानमनाः ॥ १२४ ॥ अर्थ- अन्न, पान, खाद्य आणि लेह्य असाचार प्रकारचा आहार ज्या दयालु श्रावकाने रात्रीं ३ वर्ण्य केला, तो रात्रिभुक्तविरत समजावा.
रात्रिभुक्तविरताची प्रशंसा. यो निशि मुक्ति मुश्चति तेनानशनं कृतं च षण्मासम् ॥
संवत्सरस्य मध्ये निर्दिष्टं मुनिवरेणेति ॥ १२५ ॥ अर्थ- ज्याने रात्रिभोजनाचा त्याग केला त्याने एका संवत्सरांत सहा महिने उपवास केल्यासारखे होते, असे मुनिवराने सांगितले आहे.
रात्रिभुक्तव्रताचे दुसरें स्वरूप. मणवयणकायकदिकारिदाणुमोदेहिं मेहुणम् ॥
णवधा दिवसम्मिजो विवज़्जादिगुणम्मि सावओ छटो ॥ १२६ ॥ अर्थ-मन, वचन आणि काय ह्यांतील प्रत्येकाने करणे, करविणे आणि अनुमोदन देणे अशा नऊ, प्रकारांनी दिवसा मैथुनाचा त्याग करणे ह्यालाही रात्रिभुक्तवतच ह्मणतात.
Seededneseneeeeee
HAVAN

Page #612

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय दहावा पान ५६२.
reverenNNNNND
ब्रह्मचर्याचें स्वरूप.
पुव्वत्त णवविहाणं पि मेहुणं सव्वदा विवज्जन्तो ॥ इच्छकहादिणिवन्ती सत्तमं बंह्मचारी सो ॥ १२७ ॥
अर्थ -- पूर्वी नऊ प्रकारांनीं ज्या मैथुनाचा दिवसा त्याग केला आहे त्याचा पुढे सर्वदा त्याग करणें
आणि स्त्रियाविषयीं गोष्टी वगैरे न बोलणे, ह्याला ब्रह्मचर्यव्रत ह्मणतात.
ब्रह्मचान्याचे भेद उपनयावलम्बौ चादीक्षिता गूढनैष्ठिकाः ॥
श्रावकाध्ययने प्रोक्ताः पंचधा ब्रह्मचारिणः ॥ १२८ ॥
अर्थ - उपनयब्रह्मचारी, अवलम्बब्रह्मचारी, अदीक्षितब्रह्मचारी, गूढब्रह्मचारी आणि नैष्ठिकब्रह्मचारी असें ब्रह्मचाऱ्याचे पांच भेद श्रावकाध्ययनसूत्रांत सांगितले आहेत.
उपनयब्रह्मचान्याचें लक्षण.
ब्रह्मचारी गृही वानप्रस्थो भिक्षुश्च सप्तमे ॥
चत्वारो ये क्रियाभेदादुक्ता वर्णवदाश्रमाः ॥ १२९ ॥ श्रावकाचारसूत्राणां विचाराभ्यासतत्परः ॥
aaaa

Page #613

reasaNANBecaveeeeeMea
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय दहावा. पान ५६३. Rasaameerammerserveeraneeseenetweenemeraemonetes
गृहस्थधर्मशक्तश्वोपनयब्रह्मचारिकः ॥ १३०॥ १ अर्थ- ब्रह्मचारी, गृहस्थ वानप्रस्थ आणि भिक्षु असे चार आश्रम-ज्याप्रमाणे क्रियाभेदामुळे ब्राह्म-है एणादि चार वर्ण भिन्न आहेत, त्याप्रमाणे क्रियाभेदामुळे भिन्न असलेले असे-सातव्या अध्यायांत सांगितले
आहेत. त्यांत श्रावकाध्ययनसूत्राचा विचार करून गृहस्थधर्म आचरण्यास समर्थ असा जो श्रावक, त्यास उपनय ब्रह्मचारी ह्मणावें.
अवलंबब्रह्मचान्याचे लक्षण. स्थित्वा क्षुल्लकरूपेण कृत्वाऽऽभ्यासं सदाऽऽगमे ॥
कुयोंद्विवाहकं सोऽत्रावलम्बब्रह्मचारिकः ॥ १३१॥ 2 अर्थ-गरीबीने वागून व सर्वदा अगमाचा अभ्यास करून, जो विवाह करतो तो अवलंबब्रह्मचारी, श्रावक समजावा.
अदीक्षाब्रह्मचान्याचे लक्षण. विना दीक्षां व्रतासक्तः शास्त्राध्ययनतत्परः ॥
पठित्वोद्वाहं यः कुर्यात्सोऽदीक्षाब्रह्मचारिकः॥१३२॥ अर्थ-दीक्षा ग्रहण केल्यावांचून व्रत करण्याविषयी तत्पर असलेला आणि शास्त्राध्ययन करण्यांत (resereveaamerecanewwwwvowerseenevermeraveerwises
HMMMeeneathemeNowIMa

Page #614

सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय दहावा, पान ५६४. RosaceaenewereocMoneeeeeeeeeeeeeeeeeeeeaaseerica गढून गेलेला, व शास्त्राध्ययन समाप्त करून विवाह करणारा असा जो श्रावक तो अदीक्षाब्रह्मचारी समजवा..
गूढब्रह्मचान्याचे लक्षण. आ बाल्याच्छास्त्रसत्प्रीतः पित्रादीनां हठात्पुनः ॥
पठित्वोदाहं यः कुर्यात्स गूढब्रह्मचारिकः ॥ १३३ ॥ ९ अर्थ-- लहानपणापासून शास्त्राभ्यास करण्यांत रत झालेला व शास्त्राभ्यास संपल्यावर पिता वगैरे ९वडील मनुष्यांच्या वलात्कारामुळे ज्याने विवाह केला आहे असा जो धावक तो गूढब्रह्मचारी समजावा.
नैष्टिकब्रह्मचान्याचे लक्षण. यावजीवं तु सर्वस्त्रीसङ्गं करोति नो कदा ॥
नैष्ठिको ब्रह्मचारी स एकवस्त्रपरिग्रहः ॥१३४ ॥ ॐ अर्थ-जो यावज्जीव कोणत्याही स्त्रीचा समागम न करील व ज्याने एका वस्त्रावांचून अन्य परिग्रह बाळगलेला नाही तो नैष्ठिकब्रह्मचारी समजावा.
गृहस्थाचे लक्षण. सन्ध्याध्ययनपूजादिकर्मसु तत्परो महान् ।।
त्यागी भोगी दयालुश्च सद्गृहस्थः प्रकीर्तितः ।। १३५ ॥ sau aun naravovarsmunasasaurvatavan arvavarsa
NaveevaaseervOVABIYAN.

Page #615

सोमसेनवृतत्रैवर्णिकाचार, अध्याय दहावा. पान ५६५.
AAVATMAVALA
अर्थ:- संध्या, अध्ययन ( स्वाध्याय) पूजा वगैरे कर्मे करण्याविषयीं तत्पर असून, दान करणारा उपभोग घेणारा व जीवदया करणारा असा जो असेल तो उत्तम गृहस्थ समजावा.
वानप्रस्थलक्षण.
प्रतिमैकादशधारी ध्यानाध्ययनतत्परः ॥
प्राक्कषायाद्विदूरस्थो वानप्रस्थः प्रशस्यते ॥ १३६ ॥
अर्थ - अकराही प्रतिमा धारण करणारा, ध्यान आणि अध्ययन ह्यांविषयीं तत्पर असलेला व सर्व कषायांचा ज्यानें त्याग केला आहे असा जो असेल तो वानप्रस्थ समजावा.
भिक्षुलक्षण. सर्वसङ्गपरित्यक्तो धर्मध्यानपरायणः ।
ध्यानी मौनी तपोनिष्ठः स ज्ञानी भिक्षुरुच्यते ॥ १३७ ॥
अर्थ --- ज्याने सर्वसंगपरित्याग केला आहे, व जो धर्मध्यानांत आसक्त असून मौन धारण करून तपश्चर्या करीत असेल तो भिक्षु समजावा. पुढें आठवी प्रतिमा सांगतात.
आरंभनिवृत्ति.
सेवा कृषिवाणिज्यप्रमुखारम्भतो व्युपरतिः ।।
NNNNNe

Page #616

VAL 2016
सोमसेन त्रैवर्णिकाचार, अध्याय दहावा. पान ५६६.
प्राणातिपातहेतोर्याऽसावारम्भविनिवृत्तिः ॥ १३८ ॥
अर्थ — ज्यापासून प्राणनाश होईल अशा सेवा, कृषि अथवा वाणिज्य वगैरे कर्माचा त्याग करणें ह्याला आरंभनिवृत्तिप्रतिमा ह्मणतात.
नववी प्रतिमा.
मोत्तृण वत्थमेतं परिग्गहं जो विवज्जदे सेस ॥
तत्थ विमुच्छं ण करेदि वियाण सो साववो णवमो ॥ १३९ ॥
अर्थ - एक वस्त्र सोडून ( एका वस्त्रावांचून ) बाकीच्या सर्वपरिग्रहाचा जो त्याग करतो, आणि असलेल्या वस्त्राविषयीही जो ममता ठेवीत नाहीं, तो नववी प्रतिमा धारण करणारा श्रावक समजावा.
बाह्यपरिग्रहाच प्रकार.
क्षेत्रं वास्तु धनं धान्यं दासी दासश्चतुष्पदम् ॥
यानं शय्यासनं कुप्यं भाण्डं चेति बहिर्दश ॥ १४० ॥
अर्थ - शेत, घर, द्रव्य, धान्य, दास, दासी, जनावरें, वाहनें, शय्या, आसन, तांबे, पितळ वगैरे धातु आणि भांडी हे दहा बाह्यपरिग्रह समजावेत.
अंतरंगपरिग्रहाचे प्रकार.

Page #617

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय दहावा. पान ५६७. xkarvaaeaawaenameRemaineeeeeeeeeeasoom
मिथ्यात्ववद्हास्यादिषद्कषायचतुष्टयम् ।।
रागद्वेषौ च सङ्गाः स्युरन्तरङ्गाश्चतुर्दश ।। १४१॥ अर्थ-मिथ्यात्व, तीन वेद (स्त्रीवेद, पुंवेद आणि नपुंसकवेद ), हास्य वगैरे सह, चार कपाय हे चवदार ६ अंतरंगपरिग्रह समजावेत.
बाह्यग्रन्धविहीना दरिद्रमनुजास्तु पापतः सन्ति |
पुनरभ्यन्तरसङ्गत्यागी लोकेतिदुर्लभो जीवः ।।१४२।। , अर्थ- पूर्वीच्या पापकर्मामुळे दरिद्री झालेले असे पुष्कळ लोक बाह्यग्रंथ रहित असतात. परंतु अंतरंगग्रंथाचा त्याग करणारा जीव ह्या लोकांत अत्यंत दुर्लभ आहे.
दहावी प्रतिमा. पुठो वा पुट्ठो वा णियगेहपरेहि सगिहकज्जे ॥
अणुमणणं जो ण कुणदि वियाण सो साववो दसमो ॥ १४३॥ अर्थ-- प्रपंचाच्या कोणत्याही कार्याबद्दल घरांतील मनुष्यांनी काही विचारिले असता किंवा नसतां) आपण अनुमति जो देत नाहीं तो दहावी प्रतिमा धारण करणारा श्रावक समजावा.
अकराव्या प्रतिमेचे दोन प्रकार. BeeraveeraveeeeeeeeveawwaavasooABPMAeace

Page #618

BeeMerMakranam
सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय दहावा. पान ५६८. कन्छeDAWAavhewwwwweeeeeservan
एकादशक स्थाने सूत्कृष्टः श्रावको भवेत् विविधः ।।
वस्त्रैकधरः प्रथमः कौपीनपरि ग्रहोऽन्यस्तु ॥ १४४ ॥ ६ अर्थ-- उद्दिष्टाविरति नांवाची जी अकरावी प्रतिमा त्यांतील उत्कृष्ट श्रावक दोन प्रकारचा असतो. त्यांत पहिला एकवस्त्र धारण करणारा आणि दुसरा फक्त कौपीन धारण करणारा होय.
गृहतो मुनिर्वनमित्वा गुरूपकण्ठे व्रतानि परिगृह्य ।।
भिक्षाशनस्तपस्यन्नुत्कृष्ट श्वेलखण्डधरः।। १४५॥ अर्थ-- तो अकराव्या प्रतिमेंतील श्रावक गृह वगैरे परिग्रहाचा त्याग करून वनांत जाऊन गुरूजवळ व्रतें घेऊन भिक्षा मागून निर्वाह करणारा व वस्त्राचा एक तुकडा अंगावर धारण करणारा असा असतो.
अकरावी प्रतिमा धारण करणान्याचा भाचार. अथाशाधरः-- स्वयं समुपविष्टोऽद्यात्पाणिपात्रेऽथ भाजने ॥
स श्रावकगृहं गत्वा पाणिपात्रस्तदङ्गणे ॥ १४६ ।। स्थित्वा भिक्षां धर्मलाभं भणित्वा प्रार्थयेत वा ।। मौनेन दर्शयित्वाऽङ्ग लाभालाभे समोऽचिरात् ॥ १४७॥ निर्गत्यान्यगृहं गच्छेद्भिक्षोयुक्तश्च केनचित् ।।
NexheroNNMANAVAKetes
KAPoweBARB0BABBBBBBBBBE

Page #619

vivenetest
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय दहावा. पान ५६९. FANAVANAGAVANAaeeeeecarACAAWAR
भोजनायार्थितोऽद्यात्तद्भुक्त्वा यद्भिक्षितं मनाक् ॥ १४८॥ प्रार्थयेतान्यथा भिक्षां यावत्स्वोदरपूरणीम् ॥
लभेत प्रासुपात्रान्तस्तत्र संशोध्य तां चरेत् ॥ १४९ ॥ ___ अर्थ-- आतां अकराव्या प्रतिमेला धारण करणाच्या श्रावकाचा आचार आशाधर पंडितांनी सांगितलेला येथे सांगतात. अकराव्या प्रतिमेला धारण करणान्याने आपण खाली बसून हातांत किंवा भांड्यांत अन्न घेऊन भोजन करावे. त्याने भिक्षेकरितां श्रावकांच्या घरी जाऊन अंगणांत उभे राहून 'धर्मलाभ होवो, असे ह्मणून आपल्या हातांतच भिक्षेविषयी याचना करावी. किंवा मौन धारण करून हाताने भिक्षेची खूण: करावी. भिक्षा घातल्यास आनंद मानूं नये; व न घातल्यास खेदही मानू नये. तेथे फार वेळ उभे राहूं नये. थोडा वेळ भिक्षेची वाट पाहून लागलींच दुसन्या घरी जावें. कोणी 'आपण आज येथेच भोजन करा' अशी प्रार्थना केल्यास त्या घरी आपण भिक्षा मागून आणलेले अन्न भक्षण करावें. तें थोडे असल्यास आपले पोट भरेपर्यंत लागेल तितकें अन्न मागून घ्यावे. अन्न प्रासुक अशा पात्रांत ठेवून नीट पाहून भक्षण करावें.
कौपीनोऽसौ रात्रिप्रतिमायोगं करोति नियमेन । लोचं पिच्छं धृत्वा भुङ्क्ते ह्युपविश्य पाणिपुटे ॥ १५०॥
Verseervee

Page #620

सोमसेनकृत नैवर्णिकाचार, अध्याय दहावा. पान ६७०. secureeeeeeaawinAeredaverteroeaveeneOg १ अर्थ-- कौपीन धारण करणाऱ्याने रात्री नियमाने प्रतिमायोग करावा. केशलंचन करावें, पिच्छधारण हूँ १करावें. आणि बसून पाणिपात्रांत भोजन करावें.
देशविरतांनी न करण्याची कमें वीरचर्या च सूर्यप्रतिमा त्रैकाल्ययोगनियमश्च ॥
सिद्धान्तरहस्यादावध्ययनं नास्ति देशविरतानाम् ।। १५१ ।। अर्थ-वीरचर्या, सूर्यप्रतिमा, तिन्हीं काली योग करण्याचा नियम आणि सिद्धांतरहस्यादिकांचे अध्ययन ही कर्मे देशविरतांनी करूं नयेत.
अकरा प्रतिमांतील उत्तम, मध्यम, अधम विभाग. आद्याः स्युः षद् जघन्याः स्युमध्यमास्तदनु त्रयः॥
शेषौ द्वावुत्तमायुक्तौ जैनेषु जिनशासने ॥ १५२ ॥ अर्थ--- ह्या वर सांगितलेल्या अकरा प्रतिमांपैकी पहिल्या सहा प्रतिमा धारण करणारे जैन कनिष्ठ, त्या पुढच्या तीन प्रतिमा धारण करणारे मध्यम आणि शेवटच्या दोन प्रतिमा धारण करणारे उत्तम होत, असे जैनशास्त्रांत सांगितले आहे.
गुरूपदेशश्रवणानंतरचे कृत्य. Waveeveeeeerecauwoooooooooose
weeaveseeeeeeedented
Persioner

Page #621

eNPOONAM
सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय दहावा. पान ६७१. New&seesearcumeeeeavAvasareeeeeeeeeaseerview
सव्रतानि गुरूक्तानि चेति श्रुत्वोपनीतवान् ।
गृहीयाच यथाशक्ति अमुत्रात्र सुखावहम् ॥ १५३ ॥ अर्थ- ह्याप्रमाणे गुरूंनी सांगितलेली सद्बतें श्रवण करून शिष्याने आपल्या शक्तीप्रमाणे सुखकर होतील अशी व्रते ग्रहण करावीत.
वाद्यादिविभवैर्युक्तो गृहं गत्वा स धर्मधीः॥
ताम्बूलैः स्वजनान् सर्वान्मानयेद्धर्महेतवे ॥ १५४॥ 4 अर्थ-- ह्याप्रमाणे व्रतग्रहण झाल्यानंतर त्याने मंगलवायें वाजत असतां समारंभाने आपल्या घरी येऊन, आपल्या सजातीयांचा तांबूलादि देऊन धर्मवृद्धीकरितां सत्कार करावा.
यज्ञोपवीतं कथितं मुनीन्द्र- । रत्नत्रयं वा व्यवहाररूपम् ॥
त्रिवर्गम्भिर्धियते मनोज्ञं । धर्मार्थकामाभिमुखैः सुखाय ॥ १५५॥ अर्थ-- यज्ञोपवीत हे बाह्य रत्नत्रय आहे असें मुनींद्रांनी सांगितले आहे. ह्मणून धर्म, अर्थ आणि काम हे तीन पुरुषार्थ प्राप्त करून घेण्याची इच्छा करणान्या वर्णिकश्रावकांनी तें सुंदर असें यज्ञोपवीत । सुखप्राप्तीकरितां धारण केले जाते.
विद्याभ्यासः सदा कार्यः सतां मध्ये सुभूषणम् ॥
ReceaveerMVease
E

Page #622

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय दहावा. पान ५७२. Feeeeaseeraamaanandavaneeseeneaamerekaaaaveenee
सत्पूरुषस्त्विदं प्रोक्तं सोमसेनः शिवाप्तये ॥ १५६ ॥ 2 अर्थ-चांगल्या लोकांत भूषण प्राप्त होण्याकरितां विद्याभ्यास सर्वदा करावा, असें सत्पुरुष जे सोमसेन मुनी त्यांनी सर्वांच्या कल्याणाकरितां सांगितले आहे.
इत्येवं कथितानि जैनसमये सारव्रतानि क्षिती। ये कुर्वन्ति सुधर्मसञ्चितधियो धन्यास्तु ते मानवाः॥ संसाराम्बुिधिपारगाः शिवसुख प्राप्ता इव प्रस्तुता ।
देवेन्द्रादिसुरैर्नराधिपगणैः श्रीसोमदेवैः पुनः ।। १५७ ॥ र अर्थ- ह्याप्रमाणे जैनशास्त्रांत सांगितलेली जी ही मुख्य व्रते, ती जे धार्मिक लोक करितात, ते धन्य समजावेत. ते ह्या संसारसमुद्रांतून पार होऊन, मुक्त झालेले असेच की काय! इंद्रादि देवांनी स्तुति केले जातात. तसेच त्यांची नृपति स्तुति करतात. आणि सोमसेनमुनीही त्यांची स्तुति करीत आहेत.
इतिश्रीधर्मरसिकशास्त्रे त्रिवर्णाचारनिरूपणे भट्टारकश्रीसोमसेनविरचिते व्रतस्वरूपकथनियो नाम दशमोऽध्यायः समाप्तः ॥
eveeeeeeeee
Neetaveen

Page #623

Pawan
सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय अकरावा पान ५७१. NortersoteeKacaeeeeeeener
॥ श्रीवीतरागाय नमः ॥
॥ एकादशोऽध्यायः॥ वन्दे त्वा जिनवईमानमनघं धर्मद्रुसहीजकं । कारातितमोदिवाकरसमं नानागुणालंकृतम् ॥ स्थाबादोदयपर्वताश्रिततरं सामन्तभद्रं वचः ।
पायान्नः शिवकोटिराजमहितं न्यायकपात्रं सदा ॥१॥ __ अर्थ-हे श्रीवर्द्धमानजिना! धर्मरूपी वृक्षाचे सद्वीज़, कर्मरूपी जे शत्रु, तोच जो अंधकार, लाचा नाश करण्यास सूर्यासारखा आणि अनेक सद्गुणांनी सुशोभित असा जो तूं, त्या तुजप्रत मी नमस्कार करतो!! स्याद्वादरूपी पर्वताच्या शिखरावर चढलेलें, शिवकोटी नावाच्या राजाने ज्याची फारच प्रतिष्ठा केली आहे
असें, आणि न्यायाने (युक्तींनी) भरलेले पात्रच की काय असें, जे श्रीसमंतभद्राचार्याचे शास्त्ररूपी वचन इते आमचे सर्वांचे सर्वदा रक्षण करो!!
जिनसेनमुनिं नत्वा वैवाहविधिमुत्सवम् ॥
वक्ष्ये पुराणमार्गेण लौकिकाचारसिद्धये ॥२॥ 8 अर्थ-श्रीजिनसेनमुनीला नमस्कार करून लौकिक आचार चालण्याकरितां प्राचीनपद्धतीने विवाहवि-5

Page #624

Acharya Shri Kailassagarsun Gyanmandir
RAVe
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय अकरावा. पान १७४. BCCC0MKCONCCCVcal धिरूपी महोत्सवाचे निरूपण करतो.
विवाह करण्याला योग्य कन्या. . अन्यगोत्रभवां कन्यामनातां सुलक्षणाम् ॥
आयुष्मती गुणाख्यां च पितृदत्तां बरेबरः॥३॥ अर्थ- दुसऱ्या गोत्रांत उत्पन्न झालेली, रोगरहित , सुलक्षणांनी युक्त, दीर्घायु, गुणवती अशी कन्या तिच्या पित्याने दिली असता तिच्याशी विवाह करावा.
वराचे लक्षण. वरोऽपि गुणवान श्रेष्ठो दीर्घायुर्व्याधिवर्जितः ।।
सुकुली तु सदाचारो गृह्यतेऽसौ सुरूपकः॥४॥ अर्थ-वर देखील गुणवान्, मुलीपेक्षा मोठा, दीर्घायु, निरोगी, कुलीन, सदाचारसंपन्न आणि सुरूप असा असावा.
बराचे गुण. सत्यं शौचं क्षमा त्यागः प्रज्ञौजः करुणा दमः ॥
प्रशमो विनयश्चेति गुणाः सत्त्वानुषङ्गिणः ॥ ५ ॥ :.....aaaaaaa aavasavaveenawa
Mencarrerontering

Page #625

PRAVACANKEResereeBOUD
सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय अकरावा. पान ५७५. Pawaamerecamereamerecameremovemenemenetweeeeeees है अर्थ-सत्य, शुद्धता, क्षमा, औदार्य, बुद्धि, बल, करुणा, इंद्रियनिग्रह, शांति आणि विनय हे १गुण जीवद्रव्याचे आहेत. हे वराचे ठिकाणी असावेत.
वपुः कान्तिश्च दीप्तिश्च लावण्यं प्रियवाक्यता ॥ कलाकुशलता चेति शरीरान्वयिनो गुणाः ॥६॥ कुलजातिवयोविद्याकुटुम्बरूपसम्पदः ।।
चारित्रं पौरुषं चेति शरीरान्वयिनो गुणाः ।।७।। ___ अर्थ- बळकट शरीर, कांति, तेज, सौंदर्य, गोड बोलणे, कलेत कुशलपणा हे शरीरासंबंधी गुण समजावेत. किंवा उत्तम कुल, जाति, वय, विद्या , परिवार, सुरूपणा, संपत्ति, सदाचार, पराक्रम हे गुण शरीरासंबंधी असे समजावें. हे गुण वराचे ठिकाणी असावेत.
पूर्वमायुः परीक्षेत पश्चाल्लक्षणमेव च ॥
आयुहीनजनानां च लक्षणैः किं प्रयोजनम् ॥८॥ अर्थ- प्रथम वराच्या आयुष्याची परीक्षा करावी. कारण, ज्यांना आयुष्य कमी आहे त्यांच्यामध्ये पुष्कळ गुण असून काय उपयोग आहे ?
तथा विज्ञाय यत्नेन शुभाशुभमिति स्थितम् ।। Rememeeeaseeeeeeewavivaaseememesesen
AVARAMMAVASNA
.

Page #626

सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय अकरावा. पान ५७६.' Konkeeeveeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeerea
लक्षणं शुभकन्यायां शुभकन्यां वरेबर:॥९॥ १ अर्थ- त्याचप्रमाणे सुंदर अशा कन्येच्या ठायींही शुभाशुभ लक्षणे पहावीत. आणि नंतर वराने त्या है कन्येशी विवाह करावा.
दुर्लक्षणकन्येचे फल. मातरं पितरं चापि भ्रातरं देवरं तथा ॥
पतिं विनाशयेन्नारी लक्षणैः परिवर्जिता ॥१०॥ अर्थ- शुभलक्षणांनी रहित असलेली कन्या, आई, बाप, भाऊ, दीर, पति ह्यांचा नाश करते.
कन्यापरीक्षेचे अवयव. हस्तौ पादौ परीक्षेत अङ्गुलीश्च नखांस्तथा ॥ पाणिरेखाश्च जङ्केच कटिं नाभिं तथैव च ॥११॥ ऊरुश्चोदमध्यं च स्तनौ कौँ भुजावुभौ ॥ वक्षःस्थलं ललाटं च शिरः केशांस्तथैव च ॥१२॥ रोमराजिं खरं वर्ण ग्रीवां नासादयस्तथा ॥
एतत्सर्व परीक्षेत सामुद्रिकविदार्यकः ॥१३॥ esaweeteneavowerecawwwvwearnea
AvavivasiversiVAVANAVAVINA
VANAVANAGEMBEas७७७elu

Page #627

gavteam
सामुद्रिक शाखझाकडून मस्तक, केश, अंगावरील नाभि, मांड्या, है
सोमसेनकृत जैवर्णिकाचार, अध्याय अकरावा पान ६७७. Wwwwweeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeen
अर्थ-हात, पाय, बोटे, नखें, हातावरील रेखा, पायाच्या पोटऱ्या, कंबर, नाभि, मांड्या, पोटाचा भाग, स्तन, कान, दोनी भुजा, वक्षस्थल, कपाळ, मस्तक, केश, अंगावरील केश, स्वर, वर्ण, १ कंठदेश, नाक, वगैरे सर्व अवयवांची सामुद्रिक शास्त्रज्ञाकडून नीट परीक्षा करावी.
__कन्येची शुभाशुभलक्षणे. पादौ समाङ्गुली स्निग्धौ भूम्यां यदि प्रतिष्ठितौ ।।
कोमलौ चैव रक्तौ च सा कन्या गृहमण्डिनी ॥ १४ ॥ अर्थ-पाय सरळ बोटे असलेले असून तुळतुळीत, व भूमीवर साफ रहाणारे, मृदु आणि रक्तवर्ण १जर असतील तर ती कन्या घराला शोभा आणणारी होईल.
अगुष्ठेनातिरक्तेन भर्तारं चैव मन्यते॥
अल्पवृत्तः पर्ति न्याहहुवृत्तः पतिव्रता ॥१५॥ ___ अर्थ-पायाचा अंगठा जर अतिशय रक्तवर्ण असेल तर ती पतीला मान्य होते. या परिणा
ति (लांबट वर्तुलाकृति) असल्यास ती पतीचा नाश करणारी होते. आणि चांगत. मालि "सेज तर ती कन्या पतिव्रता होते.
उन्नतश्चन्द्रवत्सौख्यं मुसलैश्च तथैव च ॥
More

Page #628

सोमसेनकृत जैवर्णिकाचार, अध्याय अकरावा. पान १७८.
na
VVVVVS
सूचितैः पद्मपत्रैश्च पुत्रवत्यः स्त्रियो मताः ॥ १६॥ १ अर्थ- पायांची बोटें चंद्राकार असून उंच असतील तर सुख होईल. मुसलाप्रमाणे सरळ सुंदर आणि है कमलाच्या पानापाणे रक्तवर्ण असतील तर ती स्त्री पुत्रवती होईल.
चक्रं पद्मं ध्वज छत्रं स्वस्तिकं वर्द्धमानकम् ॥
यासां पादेषु दृश्यन्ते ज्ञेयास्ता राजयोषितः॥१७॥ अर्थ- चक्र, पद्म, ध्वज, छत्र, स्वस्तिक आणि वर्धमानक ही चिन्हें ज्यांच्या पायांवर असतील त्या मुली राजस्त्रिया होणार असे समजावें.
यस्याः प्रदेशिनी चापि अङ्गुष्ठादधिका भवेत् ॥
दुष्करं कुरुते नित्यं विधवा वा भविष्यति ॥ १८ ॥ अर्थ-जिच्या पायाच्या अंगठ्याजवळचे बोट अंगठ्यापेक्षा लांब असेल ती स्त्री नेहमीं दुष्कृत्य करणारी होईल. किंवा विधवा होईल.
यस्याः पादतले रेखा तर्जनीसुप्रकाशिनी ॥
___ भर्तारं लभते शीघ्रं भर्तुःप्राणप्रिया भवेत् ॥ १९ ॥ अर्थ-जिच्या पायाच्या तळव्यावर अंगठ्याजवळच्या बोटापाशी स्पष्ट दिसणारी रेघ असेल तिचा
evemeevee
Bee

Page #629

Meeneenetweeo
सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय अकरावा. पान १७९. weredavercornearereamerecemenerceeroeneseren विवाह लवकर होईल. आणि ती पाला प्राणप्रिय होईल.
पादेऽपि मध्यमा यस्याःक्षितिं न स्पृशति यदि ॥
दौ पूरुषावतिक्रम्य सा तृतीये न गच्छति ॥२०॥ __ अर्थ-जिच्या पायांच्या बोटांतील मधले बोट जमिनीवर टेकत नाही ती स्त्री दोन पुरुष सोडून तिसऱ्याशी समागम करणार नाही. (पति आणि जार हे दोन पुरुष)
अगुल्पश्चाप्यतिक्रम्य यस्याः पादप्रदेशिनी ॥
कुमारी रमते जारैयौवने चैव का कथा ॥ २१ ॥ __अर्थ-जिच्या पायांतील अंगठ्याजवळचे बोट बाकीच्या सर्व बोटांपेक्षा अधिक लांब असेल ती, कुमारी असतानांच जाराशी रममाण होते. मग तरुणी झाल्यावर तिची गोष्ट काय सांगावयाची आहे?
पादे मध्यमिका चैव उन्नता चाधिगच्छति ॥
वामहस्ते धरेज्जारं दक्षिणे तु पतिं पुनः॥२२॥ _अर्थ-जिच्या पायांतील मधलें वोट उंच असेल ती डाव्या हातांत जार आणि उजव्या हातांत , पति धारण करील. ह्मणजे स्पष्टपणे व्यभिचार करील.
पादेऽप्यनामिका यस्या महीं न स्पृशति यदि ॥ Seeserveeraveercenterweeeeeeeeeeeeeeeeaven
SUNSUMMeera

Page #630

BeeMeeMANseene
सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय अकरावा. पान ५८०. Caracrvenanmagasarrocavaciocarava
दुःशीला दुभर्गा चैव तां लन्यां परिवजेयत् ॥ २३ ॥ १ अर्थ-- जिच्या पायाच्या बोटांपैकी अनामिका नांवाचे बोट ( चवथे बोट ) जमिनीवर ठेकत नाही, ती स्त्री दुस्स्वभावाची आणि दुर्दैवी होईल. ती वर्ण्य करावी.
यस्यास्त्वनामिका हस्वा तां विदुः कलहप्रियाम् ॥
भूमि न स्पृशते यस्याः खादते सा पतिद्वयम् ॥ २४ ॥ ___अर्थ- जिची पायाची अनामिका आखूड असेल ती नेहमी भांडण करणारी होईल. आणि ती अनामिका आंखूड असून जर जमिनीवर टेकत नसेल तर ती स्त्री दोन पतींना मारणारी होईल.
पादे कनिष्ठिका यस्या भूमिं न स्पृशते यदि ॥
कुमारी रमते जारे यौवने का विचारणा ॥२५॥ अर्थ-जिच्या पायाचे शेवटचे बोट जमिनीवर टेकत नाही ती मुलगी असतानांच जाराशी रममाण होईल. मग तिची तारुण्यांतील गोष्ट काय सांगावी?
उन्नता पाणिःशीला महापाणिर्दरिद्रता ॥
दीर्घपाणिरतिक्लिष्टा समपाणिः सुशोभना ॥ २६ ॥ है अर्थ-पायाची टाच उंच असल्यास ती स्त्री दुःशीला निघते. मोठी असल्यास दरिद्री होते. लांबट
Meeeeeeeeeeeeeasoovaranasresperaneewwmes
MeeeeeeR"

Page #631

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय अकरावा. पान ५८१.
www
eas
असल्यास क्लेश भोगणारी होते, आणि सारखी असल्यास स्त्री चांगली निघते.
अङ्गुष्ठैर्महिषाकारैर्बन्धनं कलहप्रिया ॥
निगूढगुल्फेर्या नारी सा नारी सुखमेधते ॥ २७ ॥
अर्थ - जिचे आंगठे रेड्याच्या आकाराचे असतात ती स्त्री नेहमीं कलहप्रिय असते, आणि ती पतीला बंधनाप्रमाणे जखडून टाकिते. जिच्या पायाचे घोटे बाहेर आलेले अगदीं दिसत नाहींत ती फार सुखी होते. कूर्मपृष्ठं भगं यस्याः कृष्णं स्निग्धं सुशोभनम् ॥ धनधान्यवती चैव पुत्रान् सुते न संशयः ॥ २८ ॥
अर्थ - जिचें गुोंद्रिय कासवाच्या पाठीसारखं असून, तुळतुळीत, कृष्णवर्ण आणि सुशोभित असतें ती स्त्री धनधान्य समृद्धीने युक्त होते. व पुत्र प्रसवणारी होते.
गम्भीरनाभिय नारी सा नारी सुखमेधते ॥
रोमभिः स्वर्णवर्णैश्च निर्वृत्ता त्रिवलीयुता ॥ २९ ॥
अर्थ - जिची नाभी खोल असते, आणि जिच्या अंगावरील केश सोन्याच्या रंगाचे असतात व जिच्या उदरावर तीन वळ्या असतात ती स्त्री फार सुखी होते. रक्तजिव्हा सुखा नारी मुसलाच धनक्षया ॥
Teases

Page #632

Serveerease
सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय अकरावा. पान १८२. Pawareneantaneoconcereaveereeeeeeeeeeeeeememesemes
श्वेता च जनयेन्मृत्युं कृष्णा च कलहप्रिया ॥ ३०॥ ___ अर्थ-जिची जिव्हा रक्तवर्ण असते ती स्त्री सुख देणारी होते. मुसलासारखी जिव्हा असल्यास धनाचा १ नाश होतो. पांढरी असल्यास पतीला मृत्यु येतो, आणि काळी असल्यास त्री कलह करणारी होते.
श्वेतेन तालुना दासी दुःशीला कृष्णतालुना ॥
हरितेन महापीडा रक्ततालुः शुशोभना ।। ३१ ।। १ अर्थ-जिच्या टाळूचा रंग पांढरा असतो ती स्त्री दासी होते, काळा असल्यास दुःशीला होते. हिरवा असल्यास फार पीडा देणारी होते, आणि तांबडा असल्यास ती स्त्री सुलक्षणा नियते.
ललाटं व्यङगलं यस्याः शिरोरोमविवर्जितम् ।।
निर्मलं च समं दीर्घमायुर्लक्ष्मीसुखपदम् ॥ ३२॥ 8 अर्थ-जिचे कपाळ तीन बोट रुंद अमून केशरहित, स्वच्छ, सरळ आणि दीर्घ असते ती स्त्री दीर्घायु ,५ संपत्तियुक्त आणि सुखी असते.
अतिप्रचण्डा प्रथला कपालिनी । विवादकी स्वयमर्थचोरिणी।
__ आक्रन्दिनी सप्तगृहप्रवेशिनी । त्येजच्च भार्या दशपुत्र पुत्रिणीम् ॥ ३३ ॥ 2 अर्थ- शरीराने ओबडधोबड असलेली, जिच्यामध्ये शक्ति फार आहे अशी, कपाळ फारच मोठे अस-2
MAP BeeR
Boomerneteeeeeeeeroenercoureeeeeeeeeeee

Page #633

dिeve७७eve
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय अकरावा. पान ५८३. Freeneraveenetweeneraceaeeeeeeeeeeaareweecemenewes दलली, पतीशी वाद करणारी, स्वतः घरांतील द्रव्य चोरणारी, मोठ्याने ओरडणारी आणि रोज सात घरांत है हिंडणारी अशी भार्या-तिला दहा पुत्र होणारे असले तथापि- सोडून द्यावी.
पिङ्गाक्षी कूपगल्ला परपुरुषरता श्यामले चोष्ठजिव्हे। लम्बोष्ठी लम्बदन्ता प्रविरलदशना स्थूलजकोर्ध्वकेशी॥ गृध्राक्षी वृत्तपृष्ठिर्गुरुपृथुजठरा रोमशा सर्वगात्रे ।
सा कन्या वर्जनीया सुखधनरहिता निन्द्यशीला प्रदिष्टा ॥ ३४ ॥ * अर्थ-- डोळे पिंगट असणे, गालावर खळगे असणे, परकीय पुरुषावर प्रेम करणे, ओठ आणि जीभ काळी असणे, ओठ लांब असणे, दात लांब अथवा विरळ असणे, पायाच्या पिंडया मोट्या असणे डोकीचे केश वर उभारलेले असणे, गिधाडाप्रमाणे डोळे असणे, पाठीला कुबड असणे, पोट मोठे आणि विस्तृत (लांब) असणे, सर्वांगावर केश असणे ही स्त्रियांची दुर्लक्षणे आहेत. ह्यांपैकी कोणत्याही लक्षणाने युक्त असली कन्या वर्ज करावी. कारण, तशा प्रकारची कन्या सुख आणि संपत्ति ह्यांनी रहित असते; आणि दुःशीला होते; असें आचार्यांनी सांगितले आहे.
विवाह करण्यास योग्य कन्या. इत्थं लक्षणसंयुक्तां षडष्टराशिवर्जिताम् ॥ aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaowwwwws
acteverMeeNeetON
PANAVANAVARANG

Page #634

isaneeliv
सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय अकरावा. । पान ५८४.
वर्णविरुद्धसन्त्यक्तां सुभगां कन्यकां वरेत् ॥ ३५ ॥ ___ अर्थ- ह्याप्रमाणे वर जी सुलक्षणे सांगितली आहेत त्यांनी युक्त, पतीच्या जन्मराशीपासून जिची जन्म राश सहावी किंवा आठवी पडत नाही, जिचा वर्ण पतीच्या वर्णाशी विरुद्ध नाही अशा कन्येशी विवाह करावा.
रूपवती स्वजातीया स्वतो लघ्वन्यगोत्रजा ॥
भोभोजयितुं योग्या कन्या बहुकुटुम्बिनी ॥ ३६॥ ९ अर्थ--- रूपवती असून आपल्या जातींत उत्पन्न झालेली, आपल्यापेक्षा वयाने व शरीराने लहान, भिन्नगोत्रांत संपन्न झालेला आणि जिचा परिवार पुष्कळ आहे अशी कन्या विवाह करण्यास) योग्य होय असमजावें.
सुतां पितृष्वसुश्चैव निजमातुलकन्यकाम् ॥
स्वसारं निजभार्यायाः परिणेता न पापभाक् ॥ ३७॥ । अर्थ- बापाच्या बहिणीची मुलगी, आपल्या मावळ्याची मुलगी, आणि आपल्या बायकोची बहीण ह्या मुलींशी विवाह करणारा पातकी होत नाही. (ह्या कन्या विवाहाला योग्य होत)
अविवाझकन्या. awasowaswanavawasavvvwaraamviswanewwwwwwwwww
ervisoevees

Page #635

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय अकरावा.
पान ५८५.
NNNNNNN
पुत्री मातृभगिन्याश्च स्वगोतजनिताऽपि वा ॥ श्वश्रूस्वसा तथैतासां वरीता पातकी स्मृतः ॥ ३८ ॥
अर्थ- आपल्या आईच्या बहिणीची मुलगी, आपल्या गोत्रांत उत्पन्न झालेली मुलगी, आणि आपल्या सासूची बहीण ह्या मुलींशीं विवाह करणारा वर पातकी समजावा.
यस्यास्तु न भवेद्वाता न विज्ञायेत वा पिता ॥ नोपयच्छेत तां प्राज्ञः पुत्रिकां धर्मशङ्कया ॥ ३९ ॥
अर्थ -- जिला बंधु नाहीं, जिचा पिता कोण? हे माहिती नाहीं त्या मुलीशीं- धर्महानी होईल अणून- विवाह करूं नये.
aarसोऽधिकां वर्षैरुन्नतां वा शरीरतः ॥
गुरुपुत्रीं वरेन्नैव मातृवत्परिकीर्तिता ॥ ४० ॥
अर्थ -- आपल्या पेक्षां वयानें अधिक, किंवा शरीरानें उंच अशी कन्या, आणि आपल्या गुरूची कन्या ह्यांच्याशीं विवाह करूं नये. कारण, त्या मातृसम आहेत.
विवाहकर्मातील पांच भंगे.
वाग्दानं च प्रदानं च वरणं पाणिपीडनम् ॥

Page #636

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय अकरावा. पान १८६.
सप्तपदीति पञ्चाङ्गो विवाहः परिकीर्तितः ॥४१॥ है अर्थ-- वाग्दान, प्रदान, ( मुलीला वस्त्रालंकार देणे) वरण (लग्नास सर्वांनी संमति देणे) पाणिपीडन है १(वराने वधूचे पाणिग्रहण करणे) आणि सप्तपदी ही विवाहाची पांच अंगे आहेत.
वाग्दान. वाग्दानम्-विवाहमासतः पूर्व वाग्दानं क्रियते बुधैः॥
कलशेन समायुक्तं सम्पूज्य गणनायकम् ॥ ४२ ॥ "सन्निधौ द्विजदेवानां कन्या माम सुताय ते ॥ त्वयाऽद्य क्रियतामद्य सुरूपा दीयते मया ॥४३॥ पुत्रमित्रसुहृद्वजः समवेतेन निश्चितम् ॥
कायन मनसा वाचा सम्प्रीत्या धर्मवृद्धये ॥४४॥" अर्थ-विवाह ज्या महिन्यांत व्हावयाचा असेल त्या महिन्याच्या पूर्वी कन्येच्या पित्याने वाग्दान करावें. वाग्दान करावयाच्या वेळी कलश आणि गणधर ह्यांची पूजा करावी. नंतर मुलाच्या पित्यानें। वरपित्यास उद्देशून “सनिधौ द्विजदेवानां" इत्यादि दोन श्लोक ह्मणून त्याची प्रार्थना करावी. त्या श्लोकांचें। तात्पर्य असें-पुत्र, मित्र आणि माझ्यावर प्रेम करणारी इतर मंडळी ह्यांच्याशी सहवर्तमान असलेला मी SavaavaasanawwwwsawaWASwavAvivamvAASwoss
AUNAVIVeNaveeneraive)

Page #637

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय अकरावा. पान ५८७.
N
आज देव आणि द्विज ह्यांच्या सन्निध रूपवती असलेली अशी माझी कन्या सद्धर्माची वृद्धि होण्याकरितां कायावाचामनें करून तुझ्या पुत्राला संतोषानें देत आहे. हा माझा निश्चय झालेला आहे. तूं आपल्या पुत्राकरितां माझ्या मुलीचा स्वीकार कर !
कन्या ते मम पुत्राय स्वीकृतेयं मयाऽद्य वै ॥ एतेषां सन्निधावेव मम वंशाभिवृद्धये ॥ ४५ ॥
अर्थ — मग वराच्या पित्यानें " कन्या ते " इत्यादि श्लोक ह्मणावा. त्यांचे तात्पर्य - तुझी ही कन्या माझ्या पुत्राकरितां माझ्या वंशाची वृद्धि होण्याच्या हेतूनें ह्या सर्वासमक्ष मी स्वीकारिली आहे.
22
सम्बन्धगोत्रमुच्चार्य दद्याद्वै कन्यकां पिता ॥ हस्ते पितुर्वरस्याथ ताम्बूलं साक्षतं फलम् ॥ ४६ ॥ दास्येऽहं तेऽद्य पुत्राय सुरूपां मम कन्यकाम् ॥ आसादय विवाहार्थे द्रव्यमाङ्गलिकानि च ॥ ४७ ॥ स्वीकृता मम पुत्राय मयाऽद्य तव पुत्रिका ॥ सफलं साक्षतं दद्याद्यथाचारं परस्परम् ॥ ४८ ॥
अर्थ — नंतर कन्येच्या पित्यानें संबंध आणि गोत्र ह्यांचा उच्चार करून अक्षता तांबूल व फल ह्यांच्याशीं
200 232323

Page #638

सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय अकरावा. पान ५८८. TerwonMancaanANANDANANUncakeeeeewanes १ सहवर्तमान ती कन्या वरपित्याच्या हाती द्यावी. आणि “दास्येऽहं" इत्यादि श्लोक ह्मणावा. (माझी ही रूपावती कन्या आज तुझ्या पुत्राला मी देतो. विवाहाकरितां तूं मंगलद्रव्ये संपादन कर!) मग वरपित्याने ? “स्वीकृता मम ( तुझी कन्या आज मी माझ्या पुत्राकरितां स्वीकारली.") असें ह्मणावें. नंतर जसा ? आचार असेल त्याप्रमाणे फल, अक्षता, तांबूल वगैरे एकमेकांनी एकमेकांस द्यावे. हा वाग्दानविधि सांगितला.
प्रदानविधि. अथ प्रदानम् ।। कन्याया वरणात्पूर्व प्रदानं चैव कारयेत् ॥
सम्पूज्य कन्यकां दद्यादत्रालङ्कारभूषिताम् ॥ ४९ ॥ प्रदानं पदकूलादि कर्णकण्ठादिभूषणम् ॥
लब्ध्वाऽऽशिषोऽथ विप्रेभ्यस्तेभ्यो दद्यात्फलानि च ॥ ५० ॥ अर्थ- कन्यावरणविधि होण्याच्या पूर्वी प्रदानविधि करावा. हा विधि वरपित्याने करावा. त्याने वस्त्रालंकाराने भूषित असलेल्या कन्येचे पूजन करून तिला पट्टवस्त्र (पैठणी वगैरे उंची वस्त्र ), गळ्यांत कानांत वगैरे घालण्याचे अलंकार द्यावेत. नंतर ब्राह्मणांपासून आशीर्वाद ग्रहण करून, त्यांना तांबूल) फल वगैरे द्यावें.
वरणविधि.
NAGAME
MeUNAGAerseas

Page #639

सोमसेनकृत तैवर्णिकाचार, अध्याय अकरावा पान १८९. RAGoverwecaeneseeeeeeeeeeeeeee अथ वरणम्-प्रार्थयेद्गुणसम्पूर्णान् मधुपर्केण पूजितः॥
मदर्थं वृणीध्वं कन्यामिति दत्वा च दक्षिणाम् ॥५१॥ गोत्रोद्भवस्य गोत्रस्य सम्बन्धस्यामुकस्य च ॥ नप्त्रे पौत्राय पुत्राय ह्यमुकाय वराय वै ॥ ५२॥ कन्याया अपि गोत्रस्य यथापूर्ववदुच्चरेत् ॥ नप्त्रीमथ च पौत्रींच पुत्री कन्यां यथाविधि ॥ ५३॥ कन्यासमीपमागत्य ब्राह्मणैः सह वै पिता ॥ इत्युक्त्वा भो द्विजा यूयं वृणीध्वं कन्यकामिमाम् ॥५४॥ प्रत्यूचुः सज्जनाः सर्वै वयं चैनां व्रणीमहे ॥
सुप्रयुक्तेति सूक्तं वै जपेयुः सज्जनास्ततः॥ ५५॥ है अर्थ- मग कन्यावरणविधि करावा. मधुपर्कानें ज्याची पूजा केली आहे अशा वराने सदाचार में संपन्न असलेल्या ब्राह्मणांना दक्षिणा देऊन “मदर्थ कन्यां वृणीध्वं," ह्मणजे माझ्याकरितां ह्या कन्येला तुह्मी कबूल करा अशी प्रार्थना करावी. मग कन्येच्या पित्यानें कन्येजवळ येऊन "अमुकगोत्रांत उत्पन्न झालेला, अमुक नांवाच्या मनुष्याचा पणतु अमुक नांवाच्याचा नातु, अमुक नांवाच्याचा पुत्र, SomeoneawaraecareMeanivAviederweareserveerwwes
Oveserveeeewsreaveena

Page #640

Vrather
00AMA&000AMVg
सोमर्सनकृत वर्णिकाचार, अध्याय अकरावा. “पीन १९.. Con Cadenantenervacner run
asveinn अमुक्या नांवाचा हां जो वर त्याच्या करितां; अमक्या गोत्रांत उत्पन्न झालेली, अमक्याची पणती? १ अमक्याची नात, अमक्याची मुलगी, अमुक नांवाची जी ही कन्या तिला, हे ब्राह्मण हो! तुह्मी कबूल करा!!" असें ह्मणावें. नंतर सर्वांनी " वृणीमहे झणजे आह्मी कबूल करतो" असें ह्मणावें. मग त्यांनी 'सुप्रयुक्त' हे मूक्त पठण करावें. हा कन्यावरणविधि सांगिला. (ह्यांत ' अमुक' शब्दाचे : ठिकाणी त्यांची त्यांची नांवे घ्यावीत.)
पाणिपीडनविधि. धर्मे चार्थे च कामे च युक्तेति वरिता त्वया ॥
इयं गृण्हाति पाणिभ्यां पाणीति पाणिपीडनम् ॥५६॥ & अर्थ-धर्म, अर्थ आणि काम ह्या तिन्ही पुरुषार्थांच्या ठिकाणी ही योजली आहे असे समजून तूं वरलेली दही तुझी पत्नी, आपल्या हातांनी तुझे हात धरित आहे, असें वरास सांगावें. हा पाणिपीडनविधि सांगितला.
सप्तपदीविधि. अभुक्तामयतीशान्यां वधू सप्तपदानि तु ॥ साऽभ्युक्ता समयेत्पूर्व दक्षिणं पादमात्मनः ।। ५७ ।। इति प्रसङ्गात्पश्चांगविवाहः सम्पदर्शितः ॥

Page #641

सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय अकरावी. पान ५९१. ExercareeMemeserveeeeeeeeeeeeeee & अर्थ- भोजन न केलेल्या वधूला पतीने ईशान्यदिशेकडे सात पावले नेणे आणि तिने आपला उजवा १ पाय प्रथम पुढे टाकून सात पावले जाणे ह्यास सप्तपदीविधि ह्मणतात. ह्याप्रमाणे प्रसंगानें पंचांगयुक्तविवाह, १ कसा होतो तें संक्षेपाने सांगितले. आतां पुढें विस्ताराने सांगतो.
विशेषविधि अंकुरारोपण। विवाहस्याथ पूर्वेद्यराचार्यों बन्धुसंयुतः ॥ संस्नातो धौतवस्त्राङ्को ग्रहयज्ञं प्रकल्पयेत् ॥ ५८ ॥ विवाहाहस्तु पूर्वाहे बरं संस्नाप्य भूषणैः ॥ वस्त्रैश्च भूपयेद्रम्यैर्निशाचूर्णाद्यलङ्कृतम् ॥५९॥ सौभाग्यवनिताभिश्च सह माता वरस्य वा ।। घटद्वयं स्वयं धृत्वा वाद्यैर्गच्छेजलाशयम् ॥ ६० ॥ फलगन्धाक्षतैः पुष्पैः सम्पूज्य जलदेवताः ॥ घटान् भृत्वा जलैधृत्वा मूनि गच्छेजिनालयम् ॥ ६१ ॥ तथाऽनीतमृत्तिकायां बपेडीजानि मङ्गलैः ।। घटं संस्थाप्य वेद्यग्रे शुभद्रव्यैः समर्चयेत् ।। ६२ ॥ वेद्यां गृहाधिदेवं संस्थाप्य दीप प्रज्वालयेत् ॥ साइमानं दृषदं न्यस्येत्तत्पुरस्तन्तुभिवृताम् ।। ६३ । गुडजीरकसामुद्रहरिद्राक्षतपुञ्जकान् ।। पृथक्पश्च तथा कन्या गृहेऽप्येष विधिर्भवेत् ॥ ६४ ॥ इत्यड्कुराविधानम् ॥ अर्थ-विवाह करण्याचा मुहूर्त ज्या दिवशी निश्चित झाला असेल त्याच्या पूर्वदिवशी गृहस्थाचार्याने ?
RAMBABAIRBABURANUARPUR
Utta

Page #642

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय अकरावा.
पान १९२.
ANNNNNNNN
認
स्नान करून शुद्ध वस्त्रें धारण करून, ब्राह्मणांशीं सह ग्रहयज्ञ करावा. त्या दिवशीं प्रातःकाली वराला ? हळद लावून मंगल स्नान घालून वस्त्रालंकारांनीं सुभोभित करावें. वराच्या मातेनें सुवासिनी स्त्रिया आपल्या बरोबर घेऊन, स्वतः दोन कलश घेऊन वाजतगाजत एका जलाशयावर जावें. आणि त्या ठिकाणीं फल, गंध, अक्षता, फुले ह्यांच्या योगानें जलदेवतांचे पूजन करून ते दोनी कलश पाण्याने भरून आपल्या मस्तकावर घेऊन जिनालयांत गमन करावें. येतानां बरोबर थोडी शुद्ध मृत्तिका आणलेली असावी. त्या मृत्तिकेंत धान्याचें बीज पेरावें. आणि एका कलशांतील पाणी त्या मृत्तिकेवर घालून दुसरा कलश वेदीच्या आग्रभागी ठेवून त्याचें मंगलद्रव्यांनी पूजन करावें. वेदीवर आपल्या कुलदेवतेची स्थापना करून तिच्यापुढे दीप लावून ठेवावा. दगडाचा पाटा आणि वरवंडा ह्या दोनीला सुतानें गुंडाळून ते वेदीच्या आग्रभागी ठेवावेत. आणि त्यांच्यावर गूळ, जिरे, मीठ, हळद आणि तांदूळ ह्यांचे पांच निरनिराळे पुंज घालावेत. ह्या सर्व विधीस अंकुरविधान ह्मणतात. हा विधि कन्येच्या घरींही करावा. त्या दिवशींचे वराचें कृत्य.
वरः स्नानादियुक् पश्चात्स्वस्तिवाचनपूर्वकम् ॥
होमं विधाय भुन्जीत पित्राचार्यादिसंयुतः ॥ ६५ ॥
अर्थ - नंतर स्नान वगैरे करून बसलेल्या वराने त्याच दिवशीं पुण्याहवाचन करून ग्रहयज्ञ करावा.

Page #643

RANAwessnevaane.censweseven
सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय अकरावा पान ५९३. Howeveneendeeeeeeeeee veneeeeeeeee आणि आपला पिता, आचार्य वगैरे मंडळींशी भोजन करावे.
वराचे वधूगृही गमन. अपरेयुः कृतस्नानो धौतवस्त्रधरो वरः॥ स्वलकृतः सितच्छन्नपदातिजातिबान्धवैः ॥६६॥ वृतो वधूगृहं गच्छेद्वाद्यवैभवगर्जितः॥ नायमानो नरैः प्रीत्या तत्रस्थैः कन्यकाश्रितैः ॥ ६७॥ तण्डुलादिभिराकीर्णे चन्द्रोपकादिभूषिते ।। पवित्रे श्वशुरावासे सजनैर्निवसेखरः ॥ ६८ ॥ गमागमक्रिया सर्वा विधेया वनितादिभिः
देशकुलानुसारेण वृद्धस्त्रीभिर्निरूपिता ॥ ६९॥ अर्थ- दुसऱ्या दिवशी (विवाहाच्या दिवशी ) वराने स्नान करून शुद्धवस्त्रे व अलंकार धारण करून, शुभ्रवर्ण छत्र धारण करून आपल्या जातिबांधवांसहवर्तमान मंगलवाद्यांचा घोष पुढे सुरू करून वधूच्या घरी जावे. त्यावेळी वधूच्या घरच्या मंडळींनी त्याला सामोरे येऊन घेऊन जावें. तंडुलादि। मंगलद्रव्ये ज्यांत पसरली आहेत व जे शुभ्रवर्ण छत देऊन सुशोभित केले आहे. आशा आपल्या श्वशुराच्या deeowowermenesareenetrieveerworecacaceaseenewvses
Meeeeeeeeelm

Page #644

विवा
comamerekerseases RANAVAvee
सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय अकरावा. पान १९४. Preemerceneeteseenetweeeeeeeeeeeeeeeeeeeeroen घरांत वराने प्रतिष्ठित लोकांशी सह प्रवेश करून बसावें. ह्या जाण्यायेण्याच्या कामांत स्त्रियाही असव्यात. आणि तो व्यवहार वृद्धस्त्रिया सांगतील त्याप्रमाणे देशाचार आणि कुलाचार ह्याला अनुसरून करावा.
विवाहाचे आठ प्रकार. विवाहभेदाः- ब्राह्मो दैवस्तथा चार्षः प्राजापत्यस्तथाऽऽसुरः ।
गान्धर्वो राक्षसश्चैव पैशाचश्चाष्टमोऽधमः॥ ७० ॥ अर्थ- ब्राह्म, दैव, आर्ष, प्राजापत्य, आसुर, गांधर्व, राक्षस आणि पैशाच असे विवाहाचे ६आठ भेद आहेत. त्यांचे स्पष्टीकरण पुढीलप्रमाणे जाणावें.
ब्राम्हविवाह. आछाद्य चाहयित्वा च तशीलवते स्वयम् ।।
आहृय दानं कन्याया ब्राह्मो धर्मः प्रकीर्तितः ॥ ७१ ॥ __ अर्थ- व्रते आणि शील ह्यांनी युक्त असलेल्या वराला आपण आपल्या घरी बोलावून आणून त्याला वस्त्रे देऊन व त्याची पूजा करून जें कन्यादान केले जाते त्यास ब्राह्मविवाह ह्मणतात.
दैवविवाह.. यज्ञे तु वितते सम्यक जिनार्याकर्म कुर्वते ॥
AALAAVeUAVAVALY

Page #645

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय अकरावा. पान ५९५.
NNNNNNNNN~~r
अलंकृत्य सुतादानं दैवो धर्मः प्रचक्ष्यते ॥ ७२ ॥
अर्थ - मोठ्या यज्ञांत यथाविधि जिनपूजा करणान्याला अलंकार घालून कन्यादान करणें ह्याला दैवविवाह ह्मणतात.
आर्षविवाह
एकं वस्त्रयुगं द्वे वा वरादादाय धर्मतः ॥
कन्याप्रदानं विधिवदार्षो धर्मः स उच्यते ॥ ७३ ॥
अर्थ - - वरापासून एक किंवा दोन वस्त्रयुग्में ( धोतरजाडे ) घेऊन त्याला धर्माप्रमाणें यथाविधि कन्यादान करणे ह्याला आर्षविवाह ह्मणतात.
प्राजापत्यविवाह.
सहोभौ चारतां धर्ममिति तं चानुभाष्य तु ॥
कन्याप्रदानमभ्यर्च्य प्रजापत्यो विधिः स्मृतः ॥ ७४ ॥
अर्थ- 'तुझीं दोघे एकमेकाबरोबर धर्माचरण करा!' असे वराला सांगून त्याची पूजा करून जें कन्यादान केलें जातें, त्याला प्राजापत्यविवाह ह्मणतात.
आसुर विवाह.

Page #646

viveNMooveeeMUVIBE
सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय अकरावा. पान ५९६. Seavivarasnawwwesosaveversencameraseasooves
ज्ञातिभ्यो द्रविणं दत्वा कन्यायै चैव शक्तितः॥
कन्यादानं यत्क्रियते चासुरो धर्म उच्यते ॥ ७ ॥ अर्थ- मुलीच्या आप्तांना व मुलीला द्रव्य देऊन जे मुलीशी विवाह करणे त्याला आसुरविवाह ह्मणतात..
गांधर्वविवाह. स्वेच्छयाऽन्योन्यसंयोगः कन्यायाश्च वरस्यच ॥
गान्धर्वः स तु विज्ञेयो मैथुन्याः कामसम्भवः ।। ७६ ॥ अर्थ-वर आणि वधू ह्यांचा एकमेकांच्या इच्छेनें जो समागम होतो त्याला गांधर्व विवाह ह्मणतात. हा विवाह कन्येच्या इच्छेने होत असतो.
राक्षसविवाह. हत्वा भित्वा च छित्वा च क्रोशन्ती रुदतीं गृहात् ॥
प्रसह्य कन्याहरणं राक्षसो विधिरुच्यते ।। ७७ ॥ अर्थ- मारामारी करून, एकमेकांची डोकी फोडून, हातपाय तोडून, रडत ओरडत असलेल्या कन्येला बलात्काराने ओढून नेऊन विवाह करणे ह्याला राक्षसविवाह ह्मणतात.
पैशाचविवाह.
MPOURNAMAU

Page #647

सोमसेनकृत वणिकाचार, अव्याय अकरावा. पान १९७. FacecreaameereeMereneeeeeeeeeeeeeeeeeeeeee
सुप्तां मत्ता प्रमत्तां वा रहो यत्रोपगच्छति ॥
स पापिष्ठो विवाहानां पैशाचः कथितोऽष्टमः ॥ ७८ ॥ इत्यष्टौ विवाहाः॥ अर्थ--निजलेली, किंवा कैफाने धुंद झालेली अथवा वेडी झालेली अशा कन्येशी कोणी नसताना, १ एकांती समागमकरणे ह्याला पैशाच विवाह ह्मणतात. हा विवाह अत्यंत निंद्य असल्याने पातकी आहे. असें आठ विवाह सांगितले.
पहिल्या चार प्रकारच्या विवाहांतील विशेष विधि. कन्यादानं निशीथे चेखरायोपोषिताय च ॥
उपोषितः मुतां दद्यात् ब्राह्मादिषु चतुर्वपि ॥ ७९ ॥ अर्थ-- कन्यादान जर रात्री करावयाचे असेल तर वराने व कन्येच्या पित्याने उपोषित असावें. कारण ब्राह्म, दैव, आर्ष, आणि प्राजापत्य ह्या चार प्रकारच्या विवाहांत कन्यादान करणाऱ्याने उपोषित राहून उपोषित असलेल्या वरालाच कन्यादान करावे असे शास्त्राने सांगितले आहे.
- दुसरे मत. अन्यमतम्- कन्यदानं निशीथे चेद्दिवा भोजनमाचरेत् ॥
पुनः स्नात्वा जन्मनं पिता कन्यां प्रयच्छतु ॥८॥

Page #648

-सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय अकरावा.
पान- ५९८. DEDEN
03 AA
अर्थ- आतां ह्याबद्दल दुसरें मत असे आहे कीं, कन्यादान जर रात्रीं व्हावयाचें असेल, तर कन्येच्या पित्यानें दिवसां भोजन करून कन्यादानाच्या वेळीं स्नान करून मंत्रजप करावा. आणि कन्यादान करावे.
भुक्त्वा समुद्वहेत्कन्यां सावित्रीग्रहणं तथा ॥ गान्धर्वासुरयोरेव विधिरेष उदाहृतः ॥ ८१ ॥
अर्थ- वरानें भोजन करून वधूशी विवाह करावा; असें जें मत आहे, तो विधि गांधर्वविवाह आणि 'आसुरविवाह ह्यासंबंधाचा आहे असे समजावें.
कन्येचे बांधव.
पिता पितामहो भ्राता पितृव्यो गोत्रिणो गुरुः ॥
मातामहो मातुलो वा कन्याया बान्धवाः क्रमात् ॥ ८२ ॥
अर्थ - पिता, पितामह, भ्राता, चुलता, गोत्रजपुरुष, गुरु, मातामह, आणि मातुल हे कन्येचे बांधव क्रमानें समजावेत. हे कन्येचें दान करण्यास अधिकारी आहेत.
कन्यादान करणारा कोणी नसल्यास,
पित्रादिदानभावे तु कन्या कुर्यात्स्वयंवरम् ॥

Page #649

९९९
वर सांगितमाहुमहति
‘सोमलेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय अकरावा. पान ५९९.
इत्येवं केचिदाचार्याः प्राहुर्महति सङ्कटे ॥ ८३॥ अर्थ-पिता वगैरे वर सांगितलले जे कन्यादानाचे अधिकारी त्यांपैकी कोणीही नसल्यास कन्येनें। आपला विवाह आपणच करावा असे कित्येक आचार्यांचे मत आहे. परंतु ते अतिसंकटसमयीं ग्राह्य समजावें.६
विवाहविधि. ___अथ विवाहकर्म- कन्यायाः सदनं गच्छेत् मण्डपे तोरणान्विते ॥
कन्याया जननी वेगादागत्य पूजयेद्वरम् ॥ ८४॥ अर्थ- वराने वधूच्या घरी गमन करावे. नंतर तोरणांनी युक्त असलेल्या मंडपांत वधूच्या मातेनें । येऊन वराची पूजा करावी.
कन्यापित्रादिभिर्दत्ते चोदुम्बरादिवृक्षकैः ।।
निर्मिते चासने सम्यक सुदृष्टयोपविशेदरः॥ ८५ ।। अर्थ- औदुंबर वगैरे वृक्षांच्या लाकडाचे केलेले आणि वधूच्या पित्याने दिलेलें जें आसन त्यावर वराने । नीट निरखून पाहून बसावें.
'वरपूजन. ततः प्रक्षालयेत्पादौ वरस्यायं विधाय च ॥ oceaeeeeeeeroorke
eeeeeeeeem
We Witervivoeves
गरावा.
C

Page #650

Acharya Shri Kailassagarsun Gyanmandir
सोमसेनकृत हैवर्णिकाचार, अध्याय अकरावा. पान ६००. wwwneaawaaeeeaaneeeserveeneeeeeeeeeeeeeeeeeeeeees
यज्ञोपवीतं मुद्रादिभूषा एवार्पयेदरे ॥८६॥ १ अर्थ-नंतर वधूच्या पित्याने वराचे पाय धुवावेत. त्याला अर्घ्य, यज्ञोपवीत, मुद्रा (अंगठ्या) वगैरे & अलंकार द्यावेत.
वधूपूजन. ततः पायं समादाय कन्यकां सेचयेच्छनः।।
अर्घ्यदानं ततो दत्वा कन्यकामपि पूजयेत् ॥ ८॥ __ अर्थ-नंतर पाद्य घेऊन (पाय धुण्याचे पाणी घेऊन ) वधूच्या पायावर घालावे आणि तिला अर्घ्य । द्यावें. ह्याप्रमाणे वधूचीही पूजा करावी.
अर्थदान. तबरोऽपि प्रदत्ताय॑मञ्जल्या (?)ऽऽदाय सादरम् ।
निरीक्ष्याङ्गुलिरन्धस्तत्स्रावयेद्भाजने शनः ॥ ८८ ॥ ___ अर्थ- ते वधूच्या पित्याने दिलेले अर्घ्य वराने आपल्या ओंजळीत आदराने घेऊन, अवलोकन करून बोटांच्या संधींतून हळूहळू खाली भांड्यांत सोडावें.
आचमन.
Raveta
00.00
Here

Page #651

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय अकरावा.
everere
Dennis
पान ६०१.
सन्नालपात्र सम्पूर्णपूतशीतलवारिणा ॥ तद्वन्निवेद्य दत्तेन कुर्यादाचमनं ततः ॥ ८९ ॥
अर्थ - नंतर वधूच्या पित्यानें- स्वच्छ अशा नालपात्रांत (गिंडी नांवाच्या भांड्यांत) भरून ठेवलेलें शुद्ध असें शीतोदक- त्यांत जीव आहेत कीं काय, हें नीट पाहून वराच्या हातावर आचमनाकरितां द्यावें, आणि वराने त्या उदकानें आचमन करावे.
मधुपर्क. कांस्यतालास्थितं व्यक्तकांस्यपात्रपिधानकम् ॥ प्राशयेन्मधुपर्कार्ध दधि तद्वत्समन्त्रकम् ।। ९० ।।
अर्थ - नंतर काशाच्या पात्रांत असलेले व ज्यावरील काशाचे आच्छादनपात्र काढून टाकिलें आहे असें मधुपर्काचें दहिं वरानें समंत्रक प्राशन करावें.
ॐ ह्रीं भगवतो महापुरुषस्य पुरुषवरपुण्डरीकस्य परमेण तेजसा व्याप्तलोकस्य लोकोत्तरमङ्गलस्य मङ्गलवरूपस्य संस्कृत्य पादावर्थेनाभिजनेनानुकृत्याय उदवसितचत्वरेऽभ्यागतायाभियोगवयोमधुपर्काय समदत्तिसमन्वितायार्घ्यस्य पायस्य विधिमाशाय दध्यमृतं विश्राण्यते जामात्रे अमुष्मै
ANNA

Page #652

ReceNMANcreenNAVAweaknes
सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय अकरावा. पान १०२. aeeeeeerwiseaseeneveawaimercreenereaveena
ॐ॥ इति मनयेत् ॥ १ अर्थ--- “ॐ हीं भगवतो" इत्यादि मंत्राने मधुपर्काचे अभिमंत्रण करावें.
ॐ नमोऽहते भगवते मुख्यमङ्गलाय प्राप्तामृताय कुमारं दध्यमृतं प्राशयामि __झं वं हःपाहः असि आ उ सा स्वाहा ॥ इति मधुपर्कमन्त्रः। त्रिःप्राशयेत् ॥ अर्थ- “ॐ नमोऽहते " इत्यादि मंत्राने तीन वेळ मधुपर्काचें प्राशन करवावें.
वराला वस्त्रालंकारदान. मालाभरणवस्त्राचैरलङ्कृत्य वरं ततः ॥
'कन्याभ्रात्रे प्रदयात्तद्वस्त्रं तेन धृतं पुरा ।। ९१॥ अर्थ-- नंतर वधूच्या पित्याने माला, अलंकार वस्त्रे वगैरेंनी वराला अलंकृत करावें. आणि त्या वराने पूर्वी धारण केलेले वस्त्र वधूच्या भावाला द्यावे.
वधूला वस्त्रालंकारदान. वरानीतैस्तु सहस्त्रैर्भूषणैश्च स्रगादिभिः॥
स्नातामभोजनां कन्यां पिताऽलङ्कारयेत्ततः ॥१२॥ व अर्थ- तसेंच वराने आणलेल्या वस्त्रे, भूषणे, माला वगैरे पदार्थानी स्नान केलेल्या आणि भोजन
ROMAVANABANABeeB20NMasa

Page #653

APOONaveereverewereveawayam
सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय अकरावा. पान ६०३. avevana
vanavaneminencremena १ न केलेल्या वधूस तिच्या पित्याने अलंकृत करावी.
यज्ञोपवीतग्रहण पुनराचमनं कृत्वा ताम्बूलाक्षतचन्दनैः ॥
यज्ञोपवीतवस्त्राणि स्वीकुर्याच बरोत्तमः ॥ ॥ ९३ ॥ अर्थ- वराने नंतर आचमन करून वधूच्या पित्याने दिलेल्या तांबूल, अक्षता, चंदन, यज्ञोपवीत १वस्त्र ह्या वस्तूंचा स्वीकार करावा.
वस्त्रदानाचा मंत्र. भूयात्सुपननिधिसम्भवसारवस्त्रं । भूयाच कल्पकुजकल्पितदिव्यवस्त्रम् ॥ भूयात्सुरेश्वरसमर्पितसारवस्त्रं । भूयान्मयार्पितमिदं च सुखाय वस्त्रम् ॥९४॥ वस्त्रप्रदानमत्रः, अर्थ-- ' भूयात्सुपद्मानधि' इत्यादि मंत्र वरास वस्त्र देणेचा आहे.
कन्याया मातुलस्तस्मादरं धृत्वा करेण वै॥
गृहस्याभ्यन्तरं प्राप्य (?) कन्यामप्यानयेत्ततः॥ ९५॥ है अर्थ-नंतर वधुच्या मामाने वराच्या हाताला धरून वेदिकेच्या [बहुल्याच्या ] जवळ न्या. नंतर कन्येलाही त्या ठिकाणी त्यानेच आणावी.
DN000MB0001neraaNaa0020

Page #654

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय अकरावा पान ६.४. Posreaamerenesameereneeeeeeeeeaseeeeeeeeee
वेदिकाग्रे ततः कुर्यात्स्वस्तिकं स्थण्डिलान्वितम् ॥
पूर्वापरदिशो रम्यं तण्डुलपुञ्जकद्वयम् ॥ ९६ ॥ अर्थ- मग त्या वेदिकेच्या पुढल्या बाजूस स्थंडिलाने युक्त असें स्वस्तिक करावें, आणि त्यावर पूर्वेकडे । ६एक आणि पश्चिमेकडे एक अशा दोन तांदुळांच्या राशि कराव्यात.
बहुल्याचे लक्षण. वेदीलक्षणम्-विस्तारितां हस्तचतुष्टयेन । हस्तोच्छ्रितां मन्दिरवामभागे॥
__स्तम्भैश्चतुर्भिः कृतनिर्मितांगां। वेदी विवाहे प्रवदन्ति सन्तः॥९॥ अर्थ- आतां प्रसंगानें वेदीचे प्रमाण वगैरे सांगतात-विवाहांतील वेदी चार हात लांब, चार हात रुंद आणि एक हात उंच असावी. ती घराच्या डाव्या बाजूस असावी, आणि तिच्या चारी कोपन्यांवर चार खांब उभे केलेले असावेत. अन्यमतं-कन्याहस्तैः पञ्चभिः सप्तभिर्वा । वेदी कुर्यास्कूर्मपृष्ठोनताङ्गाम् ।।
रम्ये हर्षे कारयेद्वामभागे । जायापत्याराशिषो वाचयित्वा ॥ ९८॥ अर्थ-कन्येच्या हाताने पांच हात किंवा सात हात वेदी करावी. ती कासवाच्या पाठीममाणे मध्यभागी, , उंच असावी, आणि घराच्या डाव्या हाताला असावी. असें दुसऱ्या आचार्याचे मत आहे.
veeveeveeaseerveen

Page #655

२०७ves
MONUMANNAMAve
सोमसेनकृत वाणकाचार, अध्याय अकरावा. पान ६.५. heesexeavAGAttememewweeeeeew
उपनयनांतील वेदीचे लक्षण. व्रतबन्धवेदी-प्राक्पश्चिमोर्ध्वपदषट्कयुक्त-मुदीच्ययाम्यानि पदानि पञ्च ॥
एवंविधा ज्योतिषरत्ननिर्मिता । बटोः शतायुर्भवतीह वेदिका ॥ ९९ ॥ १ अर्थ-- आता उपनयनाच्या वेदीचे प्रमाण सांगतात. उपनयनाची वेदी पूर्वपश्चिम सहा पावलें लांब १ असावी, आणि दक्षिणोत्तर पांच पावले रुंद असावी. अशा प्रकारची ज्योतिषशास्त्रांत सांगितल्याप्रमाणे ९वेदी केली असतां बटू शतायु होतो. अन्यमतं- आचार्यस्य पदैः षडभिः पंचभिर्वाऽथ सप्तभिः॥
विस्तृता चतुरस्रा च बटोर्वेदी करोन्नता ॥१०॥ ५ अर्थ- उपनयनाच्या वेदीबद्दल दुसऱ्या आचार्याचे मत असे आहे की, वेदी आचार्यांच्या पावलाने सहा पांच किंवा सात पावले लांबरुंद आणि बटूच्या हाताने एक हात उंच अशी चतुष्कोणी असावी.
लम्बा भित्तिहिस्ता च ह्युन्नता त्रिंशद्गुला ॥ प्रत्यक वेद्या विवाहे च विस्तृता द्वादशांगुलम् ॥ १०१॥ अष्टावष्टौ प्रकुर्वीत सोपानान्यथ पार्श्वयोः॥
तदने कल शाकारमिति पूजाविदां मतम् ।। १०२॥ Peeveerewoooooomeremedeo
CANAVede

Page #656

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय अकरावा. पान ६०६.
AL
Des
अर्थः-- त्या वेदीच्या पश्चिमेच्या अंगास एक भिंत दोन हात लांब, तीस बोटें उंच आणि वारा है अंगुले रुंद अशी घालावी. त्या भिंतीच्या दोही बाजूस आठ आठ पायया कराव्यात, आणि त्या भिंतीच्या शेवटास एक कलशाकार कळस करावा. असें पूजाशास्त्र जाणणा-यांचे मत आहे.
पीठाचे ( पाटाचें ) प्रमाण.
अथ पीठं- अष्टत्रिंशांगुलं दीर्घमुन्नतं स्याच्छडंगुलम् ॥ अष्टांगुलं च विस्तारं कुर्यादौदुम्बरादिना ॥ १०३ ॥
अर्थ - आतां पीठाचें ( पाटाचे) प्रमाण सांगतात. पीठ अडतीस अंगुले लांब, सहा अंगुलें उंच आणि आठ अंगुले रुंद असे उंबराच्या वगैरे काष्ठाचें करावें.
विवाहः स्याद्दिने यस्मिन्दिवा वा यदि वा निशि ॥ होमस्तत्रैव कर्तव्यो यथानुक्रमणेन तु ॥ १०४ ॥
अर्थ -- विवाह दिवसा किंवा रात्रीं ज्या दिवशीं असेल त्याच दिवशीं अनुक्रमानें जशा प्राप्त होतील, त्याप्रमाणें क्रिया करून, होम त्याच दिवशीं करावा.
विवाहांत सप्तपदीची आवश्यकता. तावद्विवाहो नैव स्याद्यावत्सप्तपदी भवेत् ॥
१८

Page #657

नामः स्मृता ॥१०५Emmanenene
माह झाला असें
ABUA
सोमसेनकृत जैवर्णिकाचार, अध्याय अकरावा. पान ६०७. wweeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeroen
तस्मात्सप्तपदी कार्या विवाहे मुनिभिः स्मृता ॥१०५॥ है अर्थ- सप्तपदी होईपर्यंत विवाह झाला असे होत नाही. ह्मणून विवाहांत सप्तपदीचा विधि अवश्य ६ केला पाहिजे; असें मुनींचे मत आहे.
विवाहहोमाच्या वेळी कन्या ऋतुमती झाली असतां. विवाहहोमे प्रक्रान्ते कन्या यदि रजस्वला॥
विरात्रं दम्पती स्यातां पृथक्शय्यासनाशनी ॥ १०६ ॥ ___ अर्थ- विवाहहोम सुरू झाल्यावर जर कन्या रजस्वला होईल, तर त्या वधूवराने तीन दिवस शयन, आसन, भोजन हे व्यापार पृथक पृथक् करावेत.
चतुर्थेऽहनि संस्नाता तस्मिनग्नौ यथाविधि ॥
विवाहहोमं कुर्यात्तु कन्यादानादिकं तथा ॥ १०७ ।। __ अर्थ- चवथ्या दिवशी तिने स्नान केल्यावर पूर्वीच्या त्या अग्नीवर विवाहहोम यथाविधि करावा. आणि कन्यादान वगैरे जे विधि राहिले असतील तेही करावेत.
विवाहदिवसापासून चार दिवसांत कन्या ऋतुमती झाली असतां. चतुर्थी मध्ये कन्या चेद्भवेद्यदि रजस्वला ॥
BeeMURUNGUA0AUUN
Rela

Page #658

अर्थ
पान ६०८.
venererere
सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय अकरावा.
Desen
त्रिरात्रमशुचिस्त्वेषा चतुर्थेऽहनि शुध्यति ॥ १०८ ॥ पूजां न होमं कुर्वीत प्रायश्चित्तं विधीयते ॥
जिनं सम्पूजयेद्भक्त्या पुनर्होमो विधीयते ॥ १०९ ॥ इति प्रसंगाछेदिकादिलक्षणम् ॥ अर्थ — विवाह दिवसापासून चार दिवसांत जर वधू रजस्वला होईल, तर ती तीन दिवस अशुद्ध असते, व चवथ्या दिवशीं शुद्ध होते, ह्मणून पूजा होमादिक विधि करूं नये. ती कन्या शुद्ध झाल्यावर प्रायश्चित्त केलें पाहिजे. त्याकरितां भक्तीनें जिनपूजा प्रथम करून मग विवाहहोम पुनः करावा असें दुसरें एक मत आहे. उभयोः पार्श्वयोः काण्डसंयुक्तं पुञ्जपञ्चकम् ॥ शाल्यादिपञ्चधान्यानां यावारकस्य सन्निधौ ॥ ११० ॥
बहुल्याच्या दोनी बाजूस कांडाशीं सहवर्तमान भात वगैरे पांच धान्यांचे पाच ढीग घालावेत. पूर्वोक्तराश्योर्मध्ये च तथोपरि सुवस्तुकम् ॥
पटं प्रसार्य ते तत्र चानयेद्वरकन्यके ॥ १११ ॥
अर्थ — नंतर पूर्वी सांगितलेल्या ज्या तांदळांच्या दोन राशि, त्यांच्या मध्यभागी चांगलें वस्त्र उभें पसरून ( अंतःपट धरून) त्या ठिकाणीं त्या वधूवरांना आणावें.
अंतःपट धरल्यावर वधूवरांनी उभे रहाणें वगैरे.

Page #659

सोमसेनकृत बैवर्णिकाचार, अध्याय अकरावा. पान ६.९.. पूर्वदिक्ताण्डुलिराशौ प्रत्यङ्मुखा हि कन्यका ॥ प्राङ्मुखः पश्चिमे राशाववतिष्ठति सदरः॥११२ ॥ गुर्वादिसज्जनः स्तोत्रं पठनीयं जिनस्य वै॥ मङ्गलाष्टकमित्यादि कल्याणसुखदायकम् ॥ ११३ ॥ कन्याया बदनं पश्यद्वरो वरं च कन्यका ॥ शुभे लग्ने सतां मध्ये सुखप्रीतिप्रवृद्धये ॥ ११४ ॥ सगुडान जीरकानास्ये ललाटे चन्दनाक्षतान् ।।
कण्ठे मालां क्षिपेत्तस्याः सापि तस्य तदा तथा ॥ ११५ ॥ अर्थ-मग पूर्वेकडील तांदळाच्या राशीवर पश्चिमेकडे तोंड करून वधूस व पश्चिमेकडील तांदळाच्या, राशीवर पूर्वेकडे तोंड करून वरास उभे करावे. नंतर गुरु वगैरे सद्गृहस्थांनी जिनस्तोत्र मंगलाष्टक वगैरे पठण, करावें. ही स्तोत्रं व मंगलाष्टके वधूवरांना कल्याण आणि सुख ह्यांची प्राप्ति करून देणारी असतात. हे झाल्यावर शुभ मुहूर्तावर अंतःपट काढून वधूवरांनी परस्परांचे सुख आणि प्रीति ह्यांच्या वृद्धीकरितां एकमेकांचे मुखावलोकन करावें. मग वराने वधूच्या मुखांत गूळ आणि जिरे घालावेत. तिच्या कपाळाला गंध आणि अक्षता लावाव्यात. आणि तिच्या गळ्यांत फुलांची माळ घालावी. वधूनेंही वरास त्याप्रमाणेच सर्व करावें. Howeverseeeeeeeeeowwwmveersonanewservaenvise

Page #660

सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय अकरावा. पान ६१०. greementeeneeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeedes
कन्यावरण व कन्यादानविधि, एतद्गोत्रे प्रजातस्यैवैतन्नाम्नः प्रपौत्रकः ॥ अस्य पौत्रोऽस्य पुत्रश्चाप्यतदाख्योऽहमित्यथ ॥१६॥ एतद्गोत्रे प्रजातस्यैवैतन्नाम्नः प्रपौत्रिकाम् ॥ पौत्रीमस्यास्य पुत्रीमप्येतदाख्यामिमां वृणे ॥११७॥ इति ब्रूयाच्चतुर्थी च प्रपौत्रादिपदे स्वके॥ प्रयोज्य प्रदेत्कन्यां वरणे समये वरः ॥११८ ॥ स्वपक्षं पूर्वमुक्त्वैवमपरं च वदन्वदेत् ।। त्वं वृणीष्वेति वा तुभ्यं प्रयच्छामीति मातुलम् ॥ ११९ ॥ दक्षिणं पाणिमेतस्याः ससुवर्णाक्षतोदकम् ।। पित्रा समन्त्रक दत्तं गृह्णीयात्स प्रयत्नतः ॥ १२० ॥ धर्मेण
पालयेत्यादि कन्यापितरि वक्तरि॥ धर्मेणार्थेन कामेन पालयामीत्यसौ वदेत् १२१ __ अर्थ- आतां कन्यावरणाचा व कन्यादानाचा विधि सांगतात. कन्यावरणाच्या वेळी वराने प्रथम" अमक्या गोत्रांत उत्पन्न झालेल्या अमक्याचा पणतु, आमक्याचा नातु अमक्याचा पुत्र, अमुक नांवाचा मी; अमक्या गोत्रांत उत्पन्न झालेल्या अमक्याची पणती, आमक्याची नात, अमक्याची कन्या, अशा अमुक नांवाच्या ह्या कन्येस वरतों-असें ह्मणावे. मग वधूच्या पित्यानें “ त्वं वृणीय" ह्मणजे तूं वर, किंवा 2"तुभ्यं प्रयच्छामि झणजे तुला देतों" असें ह्मणावें. नंतर वरपक्षाकडील मातुल वगैरे मंडळींनी-अमक्या गोत्रांत उत्पन्न झालेल्या अमुक पुरुषाचा पणतु, आमक्याचा नातु, अमक्याचा पुत्र, अमुक नांवाचा हार

Page #661

armencoverenemedies
सौमसेनकृत नैवर्णिकाचार, अध्याय अकराया पान ६११ POWEAaneseeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeenes जो वर त्याच्याकरितां; अमक्या गोत्रांत उत्पन्न झालेल्या अमक्याची पणती, अमक्याची नात, अमक्याची कन्या, अमुक नांवाची जी ही वधू तिला आह्मी वरतों-असें ह्मणावें. त्यास वधूपक्षाच्या मंडळींनी "वरा"" १ असे उत्तर द्यावें. ह्याप्रमाणे तीन वेळ करावे. नंतर वधूपक्षाकडील मंडळींनी पुढे सांगितल्याप्रमाणे अमक्या? गोत्रांत उत्पन्न झालेल्या अमक्याची पणती, अमक्याची नात, अमक्याची कन्या, अछुक नांवाची जी, ही वधू तिला तुह्मीं वरा असें ह्मणावें. त्याला वराकडील मंडळीने ' वरतों' असे उतर द्यावे. ह्याप्रमाणे ९तीन वेळ करावें. मग, वधूच्या पित्याने सुवर्ण अक्षता आणि उदक ह्यांसह वधूचा उजवा हात वराच्या हातात देऊन कन्यादान करावे. नंतर त्याने वरास " ह्या वधूचें धर्मानें, अर्थाच्या योगाने आणि कामाच्या योगाने (इच्छित पूर्ण करण्याने )तूं पालन कर" अशी प्रार्थना करावी. वरानें “मी धर्मानं, अर्थाने व कामाने हिचे रक्षण करतो" असे प्रतिवचन द्यावे.
कन्यावरण मंत्र. ॐ एकेन प्रकाश्येन पूर्वेण पुरुषेण श्रीवत्सेन ऋषिणा प्रतीते श्रीवत्सगोत्रे प्रजाताय तस्य प्रपौत्राय तस्य पौत्राय तस्य पुत्राय देवदत्तनामधेयाय अस्मै कुमाराय भवतः कन्यां वृणीमहे इति वरसम्बन्धिभिस्त्रिः
मार्थनीयम् । तदा कन्यासम्बन्धिभिवृणीध्वमिति त्रिः प्रतिवक्तव्यम् ।। Teeeeeeeeeeeeeee.
MARCAMMAUS&AGAUMea

Page #662

ATV
MAUNUMAven
सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय अकरावा. पान ६१२. ततः एकेन प्रकाशेन पूर्वेण पुरुषण काश्यपेन ऋषिणा प्रतीते काश्यपगोत्रे प्रजातां तस्य प्रपौत्रीं तस्य पौत्रीं तस्य पुत्री देवदत्तानामधेयां इमां कन्यां वृणीध्वं इति कन्यासम्बधिभिस्त्रिर्वक्तव्यम् ॥ तदा वरस
म्बान्धभिवृणीमहे इति प्रतिवक्तव्यम् ॥ इति कन्यावरणमन्त्रः॥ ___ अर्थ-“ॐ एकेन" इत्यादि कन्यावरणाचे मंत्र आहेत. त्यांत प्रथम वरपक्षाच्या मंडळींनी "ॐ एकेन" येथपासून “वृणीमहे" येथपर्यंत ह्मणावें. त्याला वधूपक्षाच्या मंडळींनी नुसतें “वृणीध्वं" असे उत्तर द्यावे. ह्याप्रमाणे तीन वेळ करावें. नंतर वधूपक्षाच्या मंडळीनी “ॐ एकेन" येथपासून ९"वृणीध्वं" येथपर्यंत ह्मणावे. नंतर वरपक्षाच्या मंडळीनी नुसते "वृणीमहे" असे उत्तर द्यावे. ह्यास कन्यावरणविधि ह्मणतात.
कन्यादानमंत्र. ततश्च कन्यापिता- ॐ नमोऽहते भगवते श्रीमते वईमानाय श्रीयलायुरारोग्यसन्तानाभिवर्धनं भवतु । इमां कन्यामस्मै कुमाराय ददामि श्वी इवीं क्वीं हं सः स्वाहा ॥ इत्यनेन गन्धोदकधारापूर्वकं कन्याप्रदानं कुर्यात् ।।

Page #663

Acharya Shri Kailassagarsur Gyanmandir
सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय अकरावा. पान ६१३. पुनeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeees ६ अर्थ-नंतर वधूच्या पित्याने “ॐ नमोऽईते” इत्यादि मंत्र ह्मणून पूर्वी सांगितल्याप्रमाणे सुवर्ण, अक्षता
आणि उदक ह्यांसहवर्तमान कन्येचा उजवा हात वराच्या उजव्या हातांत देऊन वराच्या हातावर गंधोदकाची धार सोडून कन्यादान करावें. कन्यादान विधि.
वर्धापनविधि. ततश्च कुलवनिता दम्पतीपरस्परहस्तपूर्णाक्षतपुजं मस्तके विवारं क्षेपयेत् । मन्त्राः । ॐ हीं सम्यग्दर्शनाय स्वाहा ॥ ॐहीं सम्यग्ज्ञानाय
स्वाहा ॥ ॐ हीं सम्यक्चारित्राय स्वाहा ॥ इति वर्धापयेत् ॥ अर्थ-नंतर कोणीतरी कुलीन सुवासिनीने त्या दंपत्याच्या एकमेकांच्या हातांतील अक्षता परस्परांच्या मस्तकावर तीन तीन वेळ टाकवाव्यात. त्याचे मंत्र वर सांगितले आहेत. ह्यास वर्धापन ह्मणतात. ह्याचा प्रविधि पुढे लिहिल्याप्रमाणे करावा.
वर्धापन विधींतील कर्म. साज्यदुग्धार्द्रपाणिभ्यां वरस्तत्कन्यकाञ्जलिम् ॥ बिरुन्मृज्य ततस्तत्र द्विः क्षिप्त्वा धवलाक्षतान् ॥ १२२ ॥ साक्षतं स्वाञ्जलिं तत्र कन्यापित्रा निषेचितम् ।।
AMAVMeenanveeeeeee
Paav

Page #664

ALO
सौमसेनकृत वाणकाचार, अध्याय अकरावा. पान ६१४. शान्त्याद्याशीभरवं तु क्षिपेत्तन्मृधिन चाथवा ॥ १२३ ।। मूनि तण्डुलनिक्षेपः स्याद्रत्नत्रयमन्त्रतः॥
कन्याऽप्येवं द्विरुन्मृज्य मूनि क्षेपान्तमाचरेत् ॥ १२४ ॥ अर्थ- प्रथम वराने आपल्या दोनी हातांस तूप व दूध लावून ते हात दोन वेळा वधूच्या ओंजळीस पुसावत.. नंतर त्या ओंजळीत स्वच्छ पांढऱ्या अक्षता घालाव्यात. नंतर वधूच्या पित्याने वराच्या ओंजळीस तूप, दध लावून त्यांत दोन वेळां अक्षता घालाव्यात. ह्याममाणे झाल्यावर शांतिमत्राने किंवा आशीर्वादमंत्राने वराने वधूच्या मस्तकावर आपल्या ओंजळींतील अक्षता टाकाव्यात. नंतर वधूने आपल्या ओंजळीतील अक्षता वराच्या मस्तकावर टाकाव्यात. ह्याप्रमाणे तीन वेळ वराने केल्यावर वधूनें प्रथम वराच्या ओंजळीस दूध तूप लावून त्यांत अक्षता घालाव्यात. नंतर वधूच्या पित्याने वधूच्या ओंजळीस, दुध तूप लावून त्यांत अक्षता घालाव्यात. मग वधूने शांतिमंत्राने किंवा आशीर्वादमंत्राने प्रथम वराच्या मस्तकावर अक्षता टाकाव्यात. नंतर वराने वधूच्या मस्तकावर अक्षता टाकाव्यात. ह्याप्रमाणे तीन वेळ करावें. ह्या क्रियेत शांतिमंत्र किंवा आशीर्वादमंत्र ह्यांची योजना करणेस वर सांगितलेच आहे; तसे करावें., किंवा रत्नत्रयमंत्रांची योजना करावी. ते मंत्र वर दिलेलेच आहेत. हा वर्धापनविधि सांगितला. arooreerecretweeeeeeeeewaneaawaareeeeeeeeeeeeaase

Page #665

सोमसेनकृत जैवर्णिकाचार, अध्याय अकरावा. पान ६१५. saneeeeeeeeeaareeaaseeraveenewsveereememeseseas
कंकणबंध. अथ कंकणम्-त्रिस्त्रिरावेष्टितं मूलं नाभिदन्नेऽनयोः पृथक् ॥
ऊर्व चाधः समादाय कृत्वा पञ्चगुणं ततः॥ १२५ ॥ हरिद्राकल्कमालिप्य वलित्वा तत्करेऽर्पयेत् ।। मदनफलमन्यं वा मणिं सर्वेण योजयेत् ॥ १२३ ॥ वाद्यैर्मन्वैः समायुक्तं सौवर्ण राजतं पिता ॥
ताभ्यां तो कंकणं हस्ते बध्नीयातां मिथः क्रमात् ॥ १२७ ।। अर्थ- आतां कंकणाचा विधि सांगतात- वधूवरांच्या नाभिप्रदेशाजवळ त्यांच्या दोघांच्या भोवती मुताचे तीन तीन वेढ्याचे दोन फेर करावेत. त्यांत वरील फेर खाली आणि खालचा फेर वरती घेऊन, बाली घेतलेला फेरे पायांखालून काढून घ्यावा, व वर घेतलेला फेर त्यांच्या मस्तकांवरून काढून घ्यावा. नंतर तो प्रत्येक फेर पंचगुण ( पांच पदरी) करावा. (ह्यांतील एकेक पदरांत सुताचे दोरे सहा सहा येतात. ह्मणून त्या एकंदर पंचगुण केलेल्या दोन्यांत सुताचे पदर तीस येतात. ही गोष्ट लक्षात आणावी) नंतर त्या सुताला पाण्यांत कालविलेली हळद लाऊन ते वळून त्या वधूवरांच्या हातांत द्यावे, आणि त्यांच्याकडून त्या सुतांत गळफळ किंवा एखादा सोन्याचा अथवा रुप्याचा मणि बांधवून ते एकमेकांकडून vaviwwwesawwwwwwwwwwwwwwwwwecovowwwsa
RANSUMMMMANNewMAVAVANI

Page #666

Acharya Shri Kailassagarsun Gyanmandir
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याप अकरावा. पान ६१६. Ramdasenawaawarenewaaaaaaaaaaaweeeeeeeeeeaseemovewivedi १ एकमेकांच्या हातात बांधवावे. त्यांत प्रथम वधूने वराच्या हातांत कंकण बांधावें, आणि नंतर वराने ? वधूच्या हातांत बांधावें.
___ कंकणबंधन मंत्र. अथ मन्त्रः । ॐ जायापत्योरेतयोहीतपाण्योरेतस्मात्परमा चतुर्थदिवसादा. होस्विदा ससमादिज्यापरमस्य पुरुषस्य गुरूणामुपास्तिर्देवतानामर्थेनाऽग्निहोत्रं सत्कारोऽभ्यागतानां विश्राणनं वनीपकानामित्येवं विधातुं प्रतिज्ञायाः
सूत्रकंकणं सूत्रव्यपदेशभाक् रजनीसूत्रं मियो मणिबन्धे प्रणह्यते॥ कंकणसूत्रवन्धनमन्त्रः % अर्थ-“ओं जायापत्योरेतयोः" ह्या मंत्राने वधूवरांनी एकमेकांच्या मणगटांत कंकण सूत्र बांधावें. [वर्धापनविधि आणि कंकणवंधविधि ह्यासंबंधाने कित्येक पुस्तकांत प्रथम कंकणबंध करून नंतर वर्धापन करावे असाही पाठ आहे. तथापि ज्या देशांत जशी रूढी असेल त्याप्रमाणे त्यांनी करावें.]
. विवाहहोमविधि. बद्धवस्त्रान्वितौ तौ च वीक्ष्य पूर्ण घटद्वयम् ॥ कुण्डात्प्रत्यग्दिश्यागत्योपविशेतां समासने ।। १२८ ॥ नूतनौम्बरे पीठे धौतवस्त्रप्रसारिते ॥
वामदक्षिणयोः प्रत्यक प्राङ्मुखौ तौ सुदम्पती ॥१२९ ॥ उपाध्यायBawwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww
UN

Page #667

सोमसेनकृत नैवर्णिकाचार, अध्याय अकरावा. पान ६१७.
JAVAN
स्ततः कुयोध्धोमं सन्मन्त्रपूर्वकम् ॥ महावाद्यनिनादेन मङ्गलाष्टकपाठतः॥१३०॥ कन्याया दक्षिणं पाणिं सांगुष्ठं सव्यपाणिना ।। गृहीत्वा चाथ वामस्थांकृत्वाऽन्नाहुतीहुँनेत् ॥१३१ ॥ पुरस्तादरवध्वोश्च स्थापना
कुरु पत्रिकी (?) ॥ ततश्च होमकुण्डाग्रे सङ्कल्पः सूरिणोच्यते ॥१३२ ॥ अर्थ-- नंतर ज्यांच्या एकमेकांच्या वस्त्रांना गांठी मारल्या आहेत अशा त्या दंपत्याने पूर्वी स्थापन ९केलेल्या दोन पूर्णकलशांचे दर्शन करून अग्निकुंडाच्या पश्चिमेकडे येऊन पीठावर बसावें. हे पीठ उंब
राच्या लाकडाचे नवें केलेले असावे, व त्याच्यावर धुतलेलें वस्त्र पसरलेले असावे. त्या पीठावर वधूच्या डाव्या अंगास वराने व वराच्या उजव्या अंगास वधूनें पूर्वेकडे तोंड करून बसावें. मग उपाध्यायाने होमविधीस मंत्रपूर्वक आरंभ करावा. मग मंगलवाद्यांचा घोष होत असतां व मंगलाष्टकांचे पठन चालले असतां वराने वधूचा उजवा हात अंगठा न सोडतां धरून तिला आपल्या डाव्या बाजूस बसवून अग्नीत चरूच्या आहुती द्याव्यात. मग उपाध्यायाने होमकुण्डाजवळ बसून पुण्याहवाचनाचा संकल्प करावा.
पुढील विधीचा क्रम. पुण्याहवाचनांपश्चात्पञ्चमण्डलपूजनम् ॥ नवानां देवतानां च पूजन च
यथाविधि ॥१३३ ॥ तथैवाघोरमन्त्रेण होमश्च समिधाहुतिम् ॥ लाजाMeaawaraamerecaeeMeenetweeneaamsasaramsasweerames

Page #668

EN
सोमसेनकृत नैवर्णिकाचा अध्याय अकरावा. पान ६१८. हुतिं वधूहस्तद्वयेन च वरेण च ॥ १३४ ॥ वरस्य वामपार्वे तु कन्याया उपवेशनम् ॥ शिला स्थाप्या तयोरग्रे मण्डले लोष्टसंयुता ॥ १३५ ॥ शिला स्थापिताः सप्त पुजा अक्षतसम्भवाः ॥ एतेषां पुरतोऽत्यर्थ दम्पत्योः स्थापनं मतम् ॥ १३६ ॥ ततो दक्षिणपादस्य योंगुष्ठो यावर जितः ॥ गृहीतव्यो वरेणैव सप्तकृत्वो मुहुर्मुदा ॥ १३७ ॥ स्थानानां परमाणां च सप्तानां गुणवत्तया ॥ सङ्कल्पेन क्रमेणैव स्प्रष्टव्याः सप्तपुंजकाः ॥ १३८ ॥ शिलायाः स्पर्शनं पश्चात्कर्तव्यं तेन यत्नतः ॥ अग्नेः
प्रदक्षिणं कर्म स्पर्शनं तृणजं पुनः ॥ १३९ ॥ पूर्णाहुतिस्ततः कार्या समन्तादुपवेशनम् || नीराजनावलोके च तथाऽऽकर्णनमाशिषः ॥ १४८ ॥
अर्थ – मग पुण्याहवाचन, पंचमंडलपूजन, नवग्रहपूजन, अघोरमंत्राने होम आणि समिधाहोम हीं कर्मे करावीत. नंतर वधूवरांच्या उभयतांच्या हातानें लाजाहोम करावा. ह्यावेळीं वधू वराच्या डाव्या बाजूस असावी. मग अग्निकुंडाच्या पुढल्या बाजूस (किंवा अग्निकुंडाच्या उत्तरेच्या बाजूस ) मंडलावर लहान दगडाने युक्त अशी मोठी शिला ( पाटा वरवंटा ) ठेवावी. त्या शिलेवर तांदळाच्या सात राशी घालाव्यात; आणि त्याच्या ( शिलेच्या) पलीकडे दंपत्याला नेऊन उभे करावें. मग अळित्यानें रंगविलेला
223

Page #669

सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय अकरावा. पान ६१९.. FreeMeenerameramareeeeeewanememenesenchannewwer ६ वधृचा उजवा पाय वराने आपल्या हाताने धरून सात परमस्थानांचे मनांत स्मरण करून, प्रत्येक परमस्था
नाच्या संकल्पाने एकेका राशीला तिच्या पायाचा स्पर्श करवावा. मग अग्नीला प्रदक्षिणा करून पूर्णाहुति ६ द्यावी. नंतर जवळच कोठे तरी बसून आरती ओवाळून घेऊन वधूवराने आशीर्वाद मंत्रांचे श्रवण करावे. १ हा विवाहविधींतील मुख्यक्रियांचा क्रम सांगितला आहे. येथून पुढे पुण्याहवाचनाचा संकल्प वगैरे सांगतात.
. पुण्याहवाचनाचा संकल्प. अथ वेदिकादिग्भागे दम्पती उपवेश्य भूमिशुद्धिं विधाय पुण्याहवाचनां पठेत् ।। ॐ अद्य भगवतो महापुरुषस्य पुरुषवरपुण्डरीकस्य परमेण तेजसा व्याप्सलोकालोकोत्तममङ्गलस्य मङ्गलस्वरूपस्य गर्भाधानाद्युपनयनपर्यन्तक्रियासंस्कृतस्यास्य देवदत्तनाम्नः कुमारस्योपनीतिव्रतसमाप्तौ शास्त्रसमभ्यसनसमाप्तौ समावर्तनान्ते ब्रह्मचर्याश्रमेनेतरे गृहस्थाश्रमस्वीकारार्थ अग्निसाक्षिकं देवतासाक्षिकं बन्धुसाक्षिकं ब्राह्मणसाक्षिकं पाणिग्रहणपुरःसरं कलत्रे गृहीते सति अनयोर्दम्पत्योः सर्वपुष्टिसम्पादनार्थ विधीयमानस्य होमकर्मणो नान्दीमुखे पुण्याहवाचनां करिष्ये ॥ इति मंत्रेण पुन्याहवाचनां कृत्वा साज्यसमिधो होमयेत् ।। ततो ब्रीहिलाजान्नहोमं कुर्यात् ॥

Page #670

सोमसेनकृत तैवानकाचार, अध्याय अकरावा. पान १२०. अर्थ-वेदिकेच्या जवळ त्या दंपत्याला बसवून उपाध्यायाने भूमिशुद्धि करून पुण्याहवाचनाचे पठण, करावे. त्यांत प्रथम "ॐ अद्य भगवतो" येथपासून " पुण्याहवाचनां करिष्ये" येथपर्यंत पुण्याहवाचनाचा! संकल्प करून पुण्याहवाचन करावें. मग घृतयुक्त समिधांचें हवन करावे. नंतर ब्रीहि, लाजा आणि ? १चरु ह्यांचा होम करावा.
सप्तपदीमंत्र. ततः शिलाग्रस्थापितसप्ताक्षतपुजाग्रे करेण कन्यांगुष्ठस्पर्शनम् । ॐ सज्जातये स्वाहा ॥ ॐ सद्गार्हस्थ्याय स्वाहा ॥ ॐ परमसाम्राज्याय स्वाहा ॥ ॐ परमपारिवाज्याय स्वाहा ॥ ॐ परमसुरेन्द्राय स्वाहा ॥ ॐ परमार्हन्त्याय स्वाहा ॥ ॐ परमनिर्वाणाय स्वाहा ॥ इति कन्यांगुष्ठेन सप्तपरमस्थानस्पर्शनमत्रः॥
अर्थ-नंतर शिलेवर घातलेल्या तांदळाच्या सात राशीस वराने वधूचा उजवा पाय हाताने धरून पायाच्या अंगठ्याने स्पर्श करवावा..." ॐ सज्जातये स्वाहा " वगैरे सात मंत्र ह्मणावेत. ह्यालाच सप्तपदीविधि ह्मणतात.
ततः पश्चात्पूर्णाहुति अन्ते पुण्याहं निगद्य प्रदक्षिणां कारयेत् । शांतिधारा पु
पाञ्जलिप्रणामौ भक्तया क्षमापना आशिषो भस्मप्रदानम् ॥ तद्यथाisemenewesomeoneaawaaaaaaaaaaameraneeeeeeeserveerananews
saseaseenetel

Page #671

AMAVANIMMUNAMMAVANIMa
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय अकरावा. पान ६२१. ceneeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeee
भस्मग्रहण मंत्र. ॐ भगवतां महापुरुषाणां तीर्थंकराणां तद्देशानां गणधराणां शेषकेवलिनां पाश्चात्यकेवलिनां भवनवासिनामिद्राव्यन्तरज्योतिष्का इन्द्राः कल्पाधिपा इन्द्राः सम्भूय सर्वेऽप्यागता अग्निकुंडके चतुरस्रत्रिकोणवर्तुलके वा अग्नीन्द्रस्य मौलरुध्दृतं दिव्यमग्निं तत्र प्रणीतेन्द्रादीनां तेषां गार्हपत्याहवनीयौ दक्षिणाग्निरिति नामानि त्रिधा विकल्प्य हि श्रीखण्डदेवदार्वाद्येस्तरां प्रज्वाल्य तानहदादिमूर्तीन् रत्नत्रयरूपान्विचित्योत्सवेन महता सम्पूज्य प्रदक्षिणीकृत्य ततो दिव्यं भस्मादाय ललाटे दोकण्ठे हृदये समालभ्य प्रमोदेरन् तददिदानी ताननीन् हुत्वा दिव्यद्रव्यैस्तस्मात्पुण्यं भस्म समाहृतमनयोर्दम्पत्योश्च (एताभ्यां दम्पतीभ्यां ) भव्येभ्यः सर्वेभ्यो दीयते ततः श्रेयो विधेयात् । कल्याणं क्रियात् । सर्वाण्यपि भद्राणि प्रदेयात् । सद्धर्मश्रीबलायुरारोग्यैश्वर्या
भिवृद्धिरस्तु ॥ भस्मप्रदानमन्त्रोऽयम् ॥ अर्थ-- नंतर उपाध्यायाने पूर्णाहुति, अंती पुण्याहवाचन, प्रदक्षिणा, शांतिधारा, पुष्पांजलि, प्रणाम,8 Savannconcorrenaerencanancncncncncncncncnca
WednesMeerNAMdeos

Page #672

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय अकरावा पान ६२२.
NNWALDEANNAN
भक्तीनें क्षमापना आशीर्वाद वगैरे सर्व विधि करावावा. अग्नीतील भस्म घेऊन “ ॐ भगवतां " ह्या मंत्राने सर्वास द्यावे.
आशीर्वाद मंत्र.
मनोरथाः सन्तु मनोज्ञसम्पदः । सत्कीर्तयः सम्प्रति सम्भवन्तु वः ॥ व्रजन्तु विघ्ना निधनं बलिष्ठा । जिनेश्वरश्रीपदपूजनाः ॥ १४१ ॥ शान्तिः शिरोधृतजिनेश्वरशासनानां । शान्तिर्निरन्तरतपोभरभावितानाम् ॥ शान्तिः कषायजयजृम्भितवैभवानां । शान्तिः स्वभावमहिमानमुपागतानाम् || १४२ ॥ जीवन्तु संयमसुधारसपानतृप्ता । नन्दन्तु शुद्धसहजोदयसुप्रसन्नाः ॥ सिध्यन्तु सिध्दमुख सङ्गकृताभियोगा । स्तीत्रास्तपन्तु जगतां त्रितये जिनाज्ञाः ॥ १४३ ॥ श्री शान्तिरस्तु शिवमस्तु जयोऽस्तु नित्य । मारोग्यमस्तु तव पुष्टिसमृद्धिरस्तु ॥ कल्याणमस्त्वभिसुखस्य च वृद्धिरस्तु । दीर्घायुरस्तु कुलगोत्रधनं सदाऽस्तु ॥ १४४ ॥ इत्याशदनमाचार्येण कार्यम् ॥
अर्थ - नंतर गृहस्थाचार्यानें " मनोरथाः सन्तु ” इत्यादि मंत्रांनीं आशीर्वाद द्यावेत.
पुढील चार दिवसांचे कृत्य.

Page #673

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय अकरावा.
Tennes
Cerer
शिरस्यक्षतपुञ्जस्य धारणं शुद्धमानसम् ॥ नमस्कारोऽग्निदेवस्य मूर्ध्ना प्रणमनं परम् ।। १४५ ।। सभायाः पूजनं वस्त्रैस्ताम्बूला द्यैर्विशेषतः ॥ सदा गुणवत्ता चापि ध्रुवतारानिरीक्षणम् ॥ १४६ ॥ गृहस्याभ्यन्तरे घण्टाद्वयस्याप्यवलोकनम् || तथा बन्धुजनैः सार्धं पयः प्रभृतिभोजनम् ॥ १४७ ॥
अर्थ - वरील आशीर्वाद मंत्र झाल्यावर उपाध्यायांनी दिलेल्या अक्षता वधूवरांनीं मस्तकावर धारण कराव्यात ; व त्यांना नमस्कार करावा. अंतःकरण शुद्ध ठेवावें. अग्निदेवतेला मस्तक नम्र करून प्रणाम करावा. सर्वेतील लोकांचें वस्त्र, तांबूल इत्यादिकांनी पूजन करावें. नंतर वधूवरांनीं आकाशांतील ध्रुवाची चांदणी अवलोकन करावी. घरांत बांधलेल्या दोन घाटी पहाव्यात. नंतर आपल्या आप्तइष्टांसह दूध वगैरे सात्विक पदार्थांनीं भोजन करावे.
पान ६२३.
ततः प्रभृति नित्यं च प्रभाते पौष्टिकं मतम् ॥ निशीथे शान्तिहोमेऽन्हि चतुर्थे नागतर्पणम् ॥ १४८ ॥ तदग्रे च प्रभाते च गृहमण्डपयोः पृथक् ॥

Page #674

सोमसेनकृत जैवर्णिकाचार, अध्याय अकरावा. पान ६२४. Feeeeeeeeservecanoamerveedevowereocamerences
सम्मार्जनं च कर्तव्यं मृत्स्ना गोमयलेपनम् ॥ १४९ ॥ पौष्टिकहोमान्तरके सकलैः सह बन्धुभिश्च्युतोष्णीषैः॥
कार्य हि पंक्तिभोजनमप्यत एवात्र ताम्बूलम् ॥ १५०॥ अर्थ-वधूवराने त्या दिवसापासून प्रतिदिवशी प्रातःकाली पौष्टिककर्म करावे, आणि रात्रीं शांतिहोमर ६ करावा. चवथ्या दिवशी नागतर्पण करावे. त्याच्या दुसऱ्या दिवशी प्रातःकाली घर आणि मंडप झाडून काढून माती आणि शेण ह्यांनी दोन्ही सारवावीत. प्रतिदिवशी पौष्टिकहोम झाल्यानंतर आपल्या आप्त इष्टांसह वधूवरांनी भोजन करावे. त्यावेळी डोक्याला पागोटें वगैरे कोणी घालूं नये. नंतर सर्वांना विडे द्यावेत.
विशाले मनोज्ञे समे भूमिक्षागे । विवाहस्य सन्मण्डपे शोभमाने। बृहत्कर्णिकं चाष्टपत्रं सुपनं । सरःसंयुतं वा चतुर्दारमुक्तम् ।। १५१॥ चतुर्भिस्तथाऽस्ररुपेतं विशेषा- । द्वरैः पञ्चचूर्णैर्विरच्यैव साधु ॥ दधन्मण्डयन्पञ्च वा कर्णिकान्तः। स्थितः पालिकामूनि तस्या विचित्रम् ॥१५२॥ नवीनं घटं पंचभिश्चारुरत्नै-। स्तथा सप्तभिर्धान्यकैः पूर्यमाणम् ॥
सदर्भ सदूर्व विधानेन युक्तं । विचित्रेण संस्थापयेच्चारु पत्नी ॥१५३ ॥ अर्थ-विस्तृत अशा सुंदर आणि समपृष्ठ असलेल्या मंडपांतील भूमीवर ज्याची कर्णिका मोठी आहे
PURNAVANAMMAAtervottes

Page #675

प्रभूत्या हलभ्यः। समवयमा मानान
सोमसेनकृत नैवर्णिकाचार, अध्याय अकरावा. पान ६२५. aveenemementerveneeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeee असें अष्टदलांचें कमल काढावें. त्याच्या पलीकडे चार द्वारांचा चतुष्कोण काढावा. ह्या कमलाच्या दलांत आणि त्याच्या बाहेरच्या चतुष्कोणांत पांच प्रकारचे उत्तम रंग भरावेत. कमलाच्या कर्णिकेच्या आंत पांच .मंडलें काढावीत; आणि त्यांतील मधल्या मंडलावर चित्रविचित्र रंगविलेला असा नवीन कलश पंचरत्ने आणि १ सप्तधान्ये ह्यांनी भरून व त्यांत दर्भ आणि दूर्वा घालून व वरती झांकण ठेवून वधूने ठेवावा.
दलेष्वष्टसु प्राक्प्रभृत्याव्हयेषु । लिखेदष्टनागान् वमन्त्रैः प्रसिद्धान् ॥ अलंकृत्य साक्षाहहिर्मण्डलेभ्यः। सदीशानकोणादिषु प्रायेशोऽमी ॥ १५४ ॥ घटाः स्थापनीपाश्चतुःसंख्ययाऽतो । मुखेष्वप्यमीषां नवाः पल्लवाश्च ॥
प्रसू नैस्तथा मालया चारुवस्त्रैः । सहादर्शकैः शोभमानान् विशेषात् ।। १५५ ।।। अर्थ- त्या कमलाच्या पूर्वेकडील दलापासून आठ नागांची नांवें व ते आठ नाग रंगाने काढावेत. कमलाच्या बाहेर जो चतुष्कोण काढलेला असतो, त्या चतुष्कोणाच्या ईशान्येच्या कोपऱ्यापासून चारी कोपऱ्यास चार कलश ठेवावेत. त्या कलशांच्या तोंडावर नवीन कोमल पल्लव, फुलें, माला वस्त्र आणि आरसा ह्या वस्तु ठेवून कलशांस सुशोभित करावें.
बहिः प्राकसुपूर्वेभ्य एतेभ्य एव । स्वयं द्वारकेभ्यो गजो लेखनीयः॥
सुचूणहयो वा गजस्तद्वदुक्षा । सपुच्छः सशृङ्गः सलिङ्गः सकर्णः ।। १५६ ॥ aven-wes
AGeeted

Page #676

MAHARAJNOR
सोमसेनकृत वैवाणकाचार, अध्याय अकरावा. पान ६२६. PrecannoMarawasavAvavvaaeeeeeeeeeeeeewaveersar
अर्थ-त्या चतुष्कोणाची जी चार द्वारे त्यांच्या बाहेर पूर्वेकडे गज, दक्षिणेकडील द्वाराच्या बाहेर अश्व, पश्चिमेकडील द्वाराच्या बाहेर पुनः गज आणि उत्तरेकडील द्वाराच्या बाहेर वृषभ अशी चार चित्रे है रंगाने काढावीत. वृषभाचे पुच्छ, शिंगें, लिंग, कर्ण वगैरे अवयव स्पष्ट काढावेत.
तथा नैर्ऋते कन्यकापित्रभीष्ट-1 प्रतापादि गोत्रं तथाऽग्नेर्दिशीह ।। ककुभ्याशुगस्यैव गोत्रं वरस्य । प्रतापादि लेख्यं तथेशानकोणे ॥ १५७।। सदित्येवमेतन्महामण्डलं वे-1 शपूजार्चनायोगसत्र्यपूर्णम् ॥ अमत्रैस्तथैवांकुराणां शुभाना-। मलंकृत्य चाचार्यसाधूपदेशात् ॥ १५८ ॥ सरागेऽपि सन्ध्याभिधाने हशीह । वरस्यापि वध्वाः शुभे स्नानके वा ॥ दृढं चासनं युज्यते चादरेण । सुमाङ्गल्यवादित्रगीतादिपूर्वम् ॥ १५९ ।।
क्रिया नापितस्यैव तैलावमर्दो । जलस्थानमेतद्धि पश्चाविधेयम् ।। ___ अलंकारशोभा सुवस्त्रैः सुमाल्यै-स्ततः स्थापनं पीठयुग्मं पृथक् वै ॥१६०॥
अर्थ- त्या चतुष्कोणांत नैर्ऋत्यदिशेला कन्येच्या पित्याचे गोत्र, हुद्दा, नांव वगैरे लिहावें. त्याच प्रमाणे वायव्य आणि ईशान्य दिशेला वराच्या पित्याचे गोत्र, हुद्दा, नांव वगैरे लिहावें. त्या मंडलाच्या,
आंत जिनेंद्राच्या पूजेचे पदार्थ ठेवावेत, आणि अंकुरांची पात्रं सभोवती ठेवून त्या मंडलाला सुशोभित Teeeeeeeeeeeeeaveerwwwwwwwweoamereleserveeranevaaree
RAMNASeAMNaveeMer

Page #677

GeneeM.SeeMANAVANAMANAea
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय अकरावा. पान ६२७. Reeneeeeeeeeeaseemseeeeeeewanaveerencetaceavenavam
करावें. मग सन्ध्याकालचा रक्तवर्ण दिसूं लागला ह्मणजे, वधूवरांच्या मंगलस्नानाकरितां चांगले दोन पाट! १ मंडपांत मांडावेत. स्नानाच्या वेळी मंगलावायें वाजवावीत. ह्यावेळी नापिताकडून वराच्या अंगाला तेल
लाववावे. तें स्नान घालण्याच्या ठिकाणींच लावावे. त्या ठिकाणी वधूवरांना स्नानास बसण्याकरितां दोन १पाट निरनिराळे घालावेत. स्नानानंतर त्यांना वस्त्रभूषणे, माला वगैरेंच्या योगाने सुशोभित करावें.
गंधाक्षत देण्याचा मंत्र. अथ मन्त्रः । ॐ सद्दिव्यगात्रस्य गन्धधारादिक्चक्रं सुगन्धं बोभवीति सुगन्धोऽपि निजेन गन्धेन सुरादयः सर्वे भृशं जायन्ने गन्धिलाः यस्य पुनस्तंतन्यते ह्यनन्तं ज्ञानं दर्शनं वीर्य सुखं चसोऽयं जिनेन्द्रो भगवान् सर्वज्ञो वीतरागः परा देवता तत्पदोरर्चितप्रार्चितप्रतिलब्धा अमी गन्धा भाले भुजयोः कण्ठे हृत्प्रेदेशे त्रिपुण्ड्रादिरूपेण भाक्तिकैः प्रश्रयण सन्धार्यन्ते ते भवन्तु सर्वस्मा अपि श्रेयसे लाभे (भाले)
सन्धारिता अक्षता अप्येवं भवन्तु ॥ इति गन्धाक्षतप्रदानमन्त्रः ॥ अर्थ- हा मंत्र गंधाक्षता देण्याचा आहे ह्या मंत्रानें वराला व इतरांना गंधाक्षाता द्याव्यात.
ताली बंध विवि.

Page #678

सोमसेनकृतत्रैवर्णिकाचार, अध्याय अकरावा. पान ६२८.
LALTE
NVR
रात्री ध्रुवतारा दर्शनानन्तरे विद्वद्विशिष्टबन्धुजनैश्च सभापूजा ॥ चतुदिने वधूवरयोरपि महास्नानानि च स्नपनार्चनाहोमादिकं कृत्वा तालीबन्धनं कुर्यात् ॥
अर्थ - रात्री ध्रुवाची चांदणी वधूवरांनी अवलोकन केल्यानंतर विद्वान्, शिष्ट आणि आप्त इष्ट ह्या मंडळीचा सत्कार करावा. विवाह झालेल्या दिवसापासून चवथ्या दिवशीं वधूवराला महास्नान ( चौक न्हाण) घालावें. मग जिनेंद्राचें स्नपन, अर्चन, होम वगैरें कम संपल्यावर तालीबंधन ( मंगलसूत्रबंधन ) करावें. तद्यथा- वरेण दत्ता सौवर्णी हरिद्रासूत्रग्रन्थिता ॥
ताली करोतु जायाया अवतंसश्रियं सदा ।। १६१ ।।
ॐ एतस्याः पाणिगृहीत्यास्तालीं बनामि इयं नित्यमवतंसलक्ष्मीं विदध्यात् ॥ इति कन्याकण्ठे तालीबन्धमन्त्रः ॥
अर्थ — तें असें— वराने दिलेली, पिवळ्या सुतांत गांडविलेली ही सोन्याची ताली ह्या वधूचा मुख्यालंकार होवो. “ ॐ एतस्याः ” इत्यादि मंत्रानें वराने वधूच्या कंठांत ताली बांधावी. हें तालीबंधन विवाह झाल्या दिवसापासून चवथ्या दिवशीं करावें.
आशीर्वाद मंत्र.

Page #679

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय अकरावा पान ६२९. evecetroceae000000 ततः-ॐ इन्द्रस्य शच्या सम्बन्धो यथा रत्या वरस्य च ॥
सम्बन्धमाला सम्बन्धं दम्पत्योस्तनुतात्तथा ॥ १६२ ॥ ॐ पुलोमजापल्या सार्धं यथा पाकशासनस्य रोहिण्या देव्या जैवातृकस्यैव यथा कन्ददेवस्य साकं रत्या देव्या सम्बन्धस्तथा कल्याणसम्नासयोर्वधूवरयोरनयोः करोतु सम्बन्ध बन्धमाला तनोतु भाग्यं
सौभाग्यं च शान्ति कान्ति दीर्घमायुष्यमपत्यानां बहूनां लब्धि चापि दद्यात् ॥ ___ अर्थ- " इंद्रस्य शच्या संबंधो ” इत्यादि मंत्राने तालीबंधन केल्यावर उपाध्यानें-वधूवराला, आशीर्वाद करावा.
मालाबंधनमंत्र. ॐ भार्यापत्योरेतयोः परिणति प्राप्तयोस्तुरीये घने नक्तं वेलायां त्रैतासपर्यायाश्च तौ सम्बध्येते सम्बन्धमाला अतो लब्धिपत्यानां द्राधीय
आयुश्चापि भूयात् ।। अनेन कन्यावरयोः कण्ठे मालारोपणम् ॥ इति मालामन्त्रः॥ अर्थ- “ॐ भार्यापत्योरेतयोः" ह्या मंत्राने चवथ्या दिवशी रात्री वधूवरांनी एकमेकांच्या कंठांत माला घालाव्यात. aceaeowweceneawwweeeeeeeeeeeeeeee vawwwnet
GoversMAN
RAVMM

Page #680

-
सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय अकरावा. पान ६३०. overageneouoynonenewherencewweeeeeeeeeeeeeera
सुहोमावलोकः पुनर्मङ्गलीयं । ससूत्रं क्रमाद्वन्धयत्कण्ठदेशे ॥
स्वसम्बन्धमालापरीवेष्टनं च । सुकर्पूरगोशीर्षयोलेपनं च ।। १६३ ॥ अर्थ- ह्या ठिकाणी प्रथम होम करून नंतर तालीबंध करून मग माला घालाव्यात. नंतर वध अंगाला कापूर आणि गोरोचना ह्यांची उटी लावावी.
वधूभिर्युपात्तापात्राभिराभिः। प्रवेशों वरस्यैव तद्वच्च वध्वाः ।।
शुभे मण्डपे दक्षिणीकृत्य तं वै । प्रदायाशु नागस्य साक्षाद्वलिं च ॥ १६४ ।। ___ अर्थ-- मग हातात आरत्या घेतलेल्या सुवासिनी स्त्रियांसह वधूवरांनी (ज्या ठिकाणी वर सांगितलेले नागमंडल काढले असेल तेथे) प्रवेश करावा, आणि त्या मंडपाला प्रदक्षिणा करून नागांना बलिदान करावें."
स्वपितृगोत्रसुचिन्हितमण्डले हयसमीपे वधूमपि दर्शयेत् ।। स्वपितृ
गोत्रमुचिन्हितमण्डले वृषसमीपे वरस्य मता स्थितिः॥ __ अर्थ-नागबलीच्या वेळी वधूला तिच्या पित्याचे गोत्र वगैरे जिकडे लिहीलें असेल तिकडे उभी करावी, आणि वराला त्याच्या पित्याचे गोत्र जिकडे लिहीलें असेल तिकडे उभा करावा.
. उपाध्यायवाग्भिः समीपे समेत्य । स्वके मंचके चोपविश्यव साधु ॥ सताम्बूलसत्तण्डूलैः प्रीत एव । च्युतं कंकणं स्थापयेत्सूत्रकं च ॥ १६५॥
Serveeneraveerence
यसमीपे व
आगबलीच्याइतमण्डले वष

Page #681

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय अकरावा.
पान ६३१.
222ETED
समित्समारोपणपूर्वकं तथा । हुताशपूजावसरार्चनं मुदा ॥
गृहीतवीटी च वरो वधूयुतो । विलोकना है स्वपुरं व्रजेत्प्रभोः ॥ १६६ ॥ ततः शेषहोमं कृत्वा पूर्णाहुतिं कुर्यात् ॥
ॐ रत्नत्रयार्चनमयोत्तमहोमभूति । र्युष्माकमावहतु पावनदिव्यभूतिम् ॥ षट्खण्डभूमिविजयप्रभवां विभूतिं । त्रैलोक्यराज्यविषयां परमां विभूतिम् १६७ इति भस्मप्रदानमन्त्रः ॥
अर्थ - मग उपाध्यायानें सांगितल्यावर वधूवरांनी एकमेकांच्या जवळ यावें; आणि एका मंचकावर बसावें, आणि पुढील सर्व क्रिया झाल्यावर सोडलेले कंकण आणि सूत्र हीं दोनीं तांबूल आणि तांदूळ ह्यांसह ठेवावीत. मग समिधेच्या ठिकाणीं अग्नीचा समारोप करून अग्नीची पूजा करावी. नंतर सर्व मंडळींचा सत्कार करून वरानें विडा घेऊन आपल्या पत्नीसह आपल्या नगरीस गमन करावें. असा विधि करावयाचा आहे. त्यांत प्रथम राहिलेला होम समाप्त करून अग्रींत पूर्णाहुति घालून “ ॐ रत्नत्रयार्चनमयोत्तम " इत्यादि मंत्रानें अनीतील भस्म ग्रहण करावें.
सुवर्णप्रदानमंत्र. हिरण्यगर्भस्य हिरण्यतेजसो । हिरण्यवत्सर्वसुखावहस्य ॥
DEDETEANNA

Page #682

MAVANMONUMANPUR
सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय अकरावा. पान ६३२. प्रसादतस्तेऽस्तु हिरण्यगर्भता । हिरण्यदानेन सुखी भव त्वम् ॥ १८ ॥ सुवर्णविश्राणनमेव चाद्य । सुवर्णलाभं च हिरण्यकान्तिम् ॥ स्वार्थसौख्यं परिणायमेत- । द्वधूवराभ्यां नियतं ददातु ॥ १६९ ॥ हिरण्यविश्राणनमेव चाद्य । हिरण्यलाभं च हिरण्यकान्तिम् ॥ हिरण्यगर्भोपमपुत्रजातं। वधूवराभ्यां नियतं ददातु ॥ १७० ॥
इतिस्वर्णदानमन्त्रः॥ है अर्थ- वरील मंत्र वधूच्या पित्याने वधुवराला सुवर्णदान केल्यावर अशीर्वाद देण्याचा आहे. ह्या मंत्राने उपाध्यायाने अशीर्वाद द्यावा.
तदनन्तरं कंकणमोचनं कृत्वा महाशोभया ग्रामं प्रदक्षिणीकृत्य
पयःपाननिधुवनादिकं सुखेन कुर्यात् ॥ स्वग्रामं गच्छेत् ॥ ___ अर्थ- सुवर्णदान केल्यानंतर वधूवरांचे कंकण सोडावें. मग मोठ्या समारंभाने नगराला प्रदक्षिणा करावी. त्या रात्री वधूवरांनी दुध प्यावे. व प्रिय वाटल्यास वराने स्त्रीसमागमही करावा. नंतर वराने) आपल्या ग्रामाला गमन करावें.
SAUUUUUNeAea

Page #683

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय अकरावा.
asen
पान ६३३.
॥ अथ विशेषः ॥
विवाहे दम्पती स्यातां त्रिरात्रं ब्रह्मचारिणौ ॥ अलंकृता वधूश्चैव सहशय्यासनाशनौ ॥ १७१ ॥ वध्वा सहैव कुर्वीत निवासं श्वशुरालये ॥ चतुर्थदिनमत्रैव केचिदेवं वदन्ति हि ॥ १७२ ॥
अर्थ- त्या वधूवरांनी विवाह झाल्यापासून तीन रात्रि होईपर्यंत ब्रह्मचर्यानें असावें. वधूच्या अंगावर अलंकार असावेत. त्यांनी एका शय्येवर शयन करावें, एका आसनावर बसावें; आणि एकाच पात्रांत भोजन करावें. तसेंच वधूसह वराने आपल्या श्वशुराच्याच घरांत रहावें. कित्येक ग्रंथकार " चवथ्या दिवशीं श्वशुराच्या घरीच वरानें रहावें" असें ह्मणतात.
चतुर्थीमध्ये ज्ञायन्ते दोषा यदि वरस्य चेत् ॥
दत्तामपि पुनर्दद्यात्पिताऽन्यस्मै विदुर्बुधाः ॥ १७३ ॥ प्रवरैक्यादिदोषाः स्युः पतिसङ्गादधो यदि ॥ दत्तामपि हरेयादन्यस्मा इति केचन ॥ १७४ ॥
अर्थ:-- विवाह झाल्यापासून चवथ्या दिवशीचे कृत्य होण्याच्या पूर्वीच जर वराचे दोष समजतील

Page #684

मेऊन दुसऱ्या वराला गोत्र एक असल्याचं नाम होण्याच्या पूर्वी ना
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय अकरावा. पान ६३४. Rececoversnesceecheewanawaneerneteerseasooar १ तर त्या वधूचे दान जरी झाले आहे, तथापि तिला पित्याने पुनः दुसऱ्या वराला द्यावी, असें है धर्मज्ञ मुनि मानतात. कित्येक धर्मज्ञांचें असें मत आहे, की, तिला पतिसमागम होण्याच्या पूर्वी जर तिच्या पित्याला जामाताचे आणि आपलें प्रवर किंवा गोत्र एक असल्याचे ज्ञान होईल, तर त्याने १ १दान केलेली अशीही कन्या परत घेऊन दुसऱ्या वराला द्यावी.
कलौ तु पुनरुद्धाहं वर्जयेदिति गालवः॥
____ कस्मिंश्चिद्देशे इच्छन्ति न तु सर्वत्र केचन ॥ १७५ ॥ १. अर्थः-- कलियुगांत पुनर्विवाह करूं नये असें गालवमुनीचे मत आहे. परंतु, कित्येक देशांतील कितीएक लोक पुनर्विवाह करावा असें ह्मणतात. तथापि सर्वत्र असे मत नाही.
वरे देशान्तरं प्राप्ते वर्षत्रीन् सम्प्रतीक्षते ॥
कन्याऽन्यस्मै प्रदातव्या वाग्दाने च कृते सति ॥ १७६ ॥ 5. अर्थः-- कन्येचे वाग्दान झाल्यानंतर जर वर देशांतरी गेला तर त्याची तीन वर्षे वाट पहावी. नंतर वाग्दान जरी झाले आहे तथापि ती कन्या दुसऱ्या वराला द्यावी.
विवाहानन्तरं गच्छेत्सभार्यः स्वस्य मन्दिरम् ॥
यदि ग्रामान्तरे तत्स्यात्तत्र यानेन गम्यते ।। १७७ ॥ Pacoercadeeowwwse
BAAPro0

Page #685

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय अकरावा
reier
पान ६३५. ACAD
अर्थ:- विवाहकर्म समाप्त झाल्यावर वराने आपल्या पत्नीसह आपल्या घरीं गमन करावें. घर जर दुसया गांवीं असेल, तर कांहीं तरी वाहनावरून तेथे जावें.
गृहप्रवेश.
विवाहमारभ्य वधूप्रवेशो ॥ युग्मे दिने षोडशवासरावधि ॥
न चासमाने यदि पञ्चमेऽह्नि । शस्तस्तदृर्ध्व न दिवा प्रशस्तः ॥ १७ ॥ अर्थ- वराच्या घरांत वधूचा प्रवेश विवाह झाल्यापासून सोळा दिवसांच्या आंत कोणत्याही दिवशीं करावा. विषमदिनीं करूं नये. विषमदिवशींच जर करण्याचा प्रसंग आला तर पांचव्या दिवशी करावा. त्याच्या पुढे कोणत्याही विषमदिवशीं करूं नये. तसें दिवसां वधूप्रवेश करूं नये.
वधूप्रवेशनं कार्य पञ्चमे सप्तमेऽपि वा ॥
नवमे वा शुभे वर्षे सुलग्ने शशिनो बले ॥ १७८ ॥
अर्थ -- वधूप्रवेश पांचव्या, सातव्या किंवा नवव्या वर्षी शुभ लग्नावर चंद्रबल असतांना करावा. उद्वाहे चतुरष्टषदशदिने शस्तं वधूवेशनं । मासे तु द्विचतुः षडष्टदशसु श्रीपञ्चमायुःप्रदम् ॥
वर्षे तु द्विचतुः षडष्टमशुभं पञ्चाष्टमुख्या परैः ( 2 ) ।

Page #686

सोमसेनकृत जैवर्णिकाचार, अध्याय अकरावा. पान ६३६. nanceroeneraesesentermenterneeeeeeeeeeeeeeeeeeeeenawes
पूर्णः पुण्यमनोरथो विभवदो वध्वाः प्रवेशो भवेत् ॥ १७९॥ अर्थ-विवाहांत चार, आठ, सहा आणि दहा ह्या दिवशी वधूप्रवेश होणे फार चांगले आहे. ह्या कालांत टून झाल्यास दुसरा, चवथा, सहावा, आठवा किंवा दहावा ह्या महिन्यांत करावा. पांचव्या महिन्यांत १ केला असता तो संपत्ति आणि आयुष्य देणारा होतो. दोन, चार, सहा आणि आठ ह्या वर्षांत वधूचा गृहप्रवेश अशुभ समजावा.
अथ देवोत्थापनम्. समे च दिवसे कुर्याद्देवतोत्थापनं बुधः॥
षष्ठे च विषमे नेष्टं त्यक्त्वा पञ्चमसप्तमौ ॥ १८॥ ५ अर्थ- समदिवशी देवोत्थापन करावे. त्यांत सहावा दिवस वर्य समजावा. आणि पांच व सात हे। दोन दिवस सोडून बाकीचे विषम दिवस वयं समजावेत.
प्रतिष्ठादिनमारभ्य शोडशाहाच मध्यतः ॥
मण्डपोद्वासनं कुर्यादुद्धाहे चेवतेदृशम् (?)॥१८१ ॥ ॐ अर्थ- विवाहकार्यात मंडपप्रतिष्ठा ज्या दिवशी केली असेल त्या दिवसापासून सोळा दिवसांचे आंत) मंडपाचे उदासन (काढून टाकणे ) करावें. PawarwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwsANAmersawasacs
ineerican

Page #687

Acharya Shri Kailassagarsun Gyanmandir
BxNever
सोमसेनकृत जैवर्णिकाचार, अन्याय अकरावा. पान ६३७. विवाहात्प्रथमे पौषे त्वाषाढे चाधिमासके ।
न च भर्तुर्गृहे वासश्चैत्रे तातगृहे तथा ।। १८२ ॥ अर्थ-विवाह झाल्यानंतर पहिल्याने येणारा पोप, आषाढ आणि अधिकमास ह्या महिन्यांत वधूने ? पतिगृही राहूं नये. आणि चैत्र महिन्यांत पित्याच्या घरी राहूं नये.
विवाहाच्या अडचणी. लग्नप्रतिघातः ।। कृते वाग्भिश्च सम्बन्धे पश्चान्मृत्युश्च गोत्रिणाम् ।।
यदा न मङ्गलं काय नारीवैधव्यदं ध्रुवम् ॥ १८३ ।। ___ अर्थ--- कन्येचे वाग्दान केल्यानंतर जर आपला एखादा गोत्रज मृत्यु पावला तर विवाह करूं नये. कारण, तसा विवाह केला असतां कन्येला खचित वैधव्य प्राप्त होते.
वरवध्वोः पिता माता पितृव्यश्च सहोदरः॥
एतेषां मरणे मध्ये विवाहः क्रियते न हि ॥ १८४॥ 2 अर्थ-विवाहनिश्चय झाल्यावर वर अथवा वधू ह्यांपैकी कोणांचेही पिता, माता, चुलता आणि भ्राता) ह्यांपैकी कोणी मृत झाले असतां विवाह करूं नये.
पितुर्मातुश्च पत्न्याश्च वर्षमध तदर्धकम् ॥
NUMAhea

Page #688

सोमसेनकृत लैवर्णिकाचार, अध्याय अकरावा. पान ६३८. FormeeraveeonePeeRe-e0a0000000०.news
सूनोओतुश्च मासार्धमन्येषां मासमम्मितम् ।। १८५ ।। तदन्ते शान्तिकं कृत्वा यथोक्तविधिना ततः ।।
पुनश्चोराहेऽथ वाग्दानं कृत्वा लग्नं विधीयते ॥ १८६ ॥ अर्थ-पिता मृत झाला असतां एक वर्ष टाकावे. मातेला सहा महिने, पत्नीला तीन महिने, पुत्र आणि बंधु ह्यांना अर्धा महिना असा काल टाकून नंतर यथोक्त विधीने शांतिकर्म करून पुनः वाग्दान वगैरे विधि: करून विवाह करावा.
विवाहानंतर वयं कृत्ये. स्नानं सतैलं तिलमिश्रकर्म । प्रेतानुयानं करकप्रदानम् ।।
अपूर्वतीर्थामरदर्शनं च । विवर्जयेन्मङ्गलतोऽब्दमेकम् ॥ १८७ ॥ 2 अर्थ- तेल लावून स्नान करणे, ज्या कर्मात तिलांचा उपयोग होतो तें कर्म करणे, प्रेताच्या मागून जाणे, मातीची घागर दान करणे, पूर्वी न पाहिलेले तीर्थ अथवा देव ह्यांचे दर्शन घेणे ही कृत्ये विवाह झाल्यानंतर एक वर्ष वर्ण्य करावीत.
ऊवं विवाहात्तनयस्य नै । कार्यों विवाहो दुहितुः समाधम् ॥ अप्राप्य कन्यां श्वशुरालयं च । वधूप्रवेशच गृहे न चादौ ॥ १८ ॥
MNAVRESUBee3.e
en

Page #689

Acharya Shri Kailassagarsuni Cyanmandir
सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय अकरावा. पान १३९.
६ अर्थ--पुत्राच्या विवाहानंतर सहा महिन्यांच्या आंत कन्येचा विवाह करूं नये. आणि कन्येला श्वशुर-2
गृही पाठविल्यावांचून स्नुषेला आपल्या घरी आणू नये. झणजे कन्येचा विवाह केल्यावांचून सहा महि-१ १न्याच्या आंत पुत्राचा विवाह करूं नये.
एकोदरप्रसूतानामेकस्मिन्नेव वत्सरे ॥
न कुर्याचौलकर्माणि विवाहं चोपनायनम् ॥ १८९॥ ६ अर्थ-- एका मातेच्या उदरांतून उत्पन्न झालेल्या दोघां बंधूंची चौलादि कर्मे व विवाह आणि उपनयन ही कम एकाच वर्षांत करूं नयेत.
न घुविवाहोलमृतुत्रयेऽपि । विवाहकार्य दुहितुश्च कुर्यात् ॥
' न मण्डनाच्चापि हि मुण्डनं च । गोत्रैकतायां यदि नाब्दमेकम् ॥ १९ ॥ 2 अर्थ-- पुरुषविवाहानंतर सहा महिन्यांच्या आंत कन्याविवाह करूं नये. नसेंच विवाह केल्यावर चौल, उपनयन वगैरे मुंडनकर्मे एक वर्षांच्या आंत करूं नये.
वरील निषेधाचा अपवाद फाल्गुने चेद्विवाहः स्याच्चैत्रे चैवोपनायनम् ॥
अब्दभेदाच कुर्वीत नर्तुत्रयविलम्बनम् ॥ १९१॥ -easarawwweosaree

Page #690

.asaramersrvasweerence
सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय अकरावा. पान ६४०. RAreameroacscreereaseemenonveerwearnesc enewerest ४ अथे- जर फाल्गुन महिन्यांत विवाह झाला असेल तर त्या पुढे येणा-या चैत्रांत संवत्सर बदलेल. असल्याने उपनयन करावे. अशा प्रसंगी सहा महिने घालविण्याचे कारण नाही.
एकमातृप्रसूतानां. पुत्रीणां परिवेदने ॥
दोषः स्यात्सर्ववर्गेषु न दोषो भित्रमातृषु ॥ १९२ ॥ ४ अर्थ--- एकमातेपासून उत्पन्न झालेल्या कन्यांमध्ये जर वडील मुलीचा विवाह करण्याच्या अगादर कनिष्ठ १ मुलीचा विवाह केला तर दोष होतो. हा दोप कोणत्याही वर्णात होतो. परंतु ह्या कन्या जर भिन्नोदर (दोघो मातांपासून उत्पन्न झालेल्या) असतील तर मात्र दोप नाही.
॥ अथ कन्यारजोदोषः ॥
विवाहाच्या पूर्वी कन्या ऋतुमती झाली असता. असंस्कृता तु या कन्या रजसा चेत्परिप्लुता ॥
भ्रातरः पितरस्तस्याः पतिता नरकालये ॥१०३ ।। अर्ध- विवाह संस्कार होण्याच्या पूर्वी जी कन्या रजस्वला होईल तिच मातापितर आणि बंधु नरकात जातील.
पितुर्य हे तु या कन्या रजः पश्येदसंस्कृता ।
Heroesecxeceneraveena

Page #691

UV300
सोमसनकृत बैवर्णिकाचार, अध्याय अकरावा. पान ६४१ ReeeeeeeeeeeeeanRaveeeeeeeeeewan
सा कन्या वृषली ज्ञेया तत्पतिवृषलीपतिः॥ १९४ ॥ है. अर्थ-विवाहसंस्कार न झालेली कन्या जर पित्याच्या घरांत ऋतुमती होईल तर शूद्री होते, आणि तिच्याशी जो कोणी विवाह करील तोही शूद्रीचा पति होतो. ह्मणजे शूद्रासारखा होतो.
अथ द्वितीयविवाहः॥
दुसन्या विवाहाबद्दल. अग्रजां दशमे वर्षे सप्रजा द्वादशे त्यजेत् ॥
मृतप्रजां पञ्चदशे सद्यस्त्वप्रियवादिनीम् ॥ १९५ ।। अर्थ-जिला मुळींच संतति होत नाही ती ऋतुमती झाल्यापासून दहाव्या वर्षीच तिचा त्याग करावा. कन्यासंततीच होते तिचा बाराव्या वर्षी त्याग करावा. जिची संतति उत्पन्न होऊन मरते तिचा पंधराव्या वर्षी त्याग करावा, आणि अप्रिय भाषण करणाऱ्या स्त्रीचा तत्काल त्याग करावा.
दुसरे मत. व्याधिता स्त्रीप्रजा वन्ध्या ह्युसमा विगतार्तवा ॥
अदुष्टा लभते त्यागं तीर्थतो न तु धर्मतः ॥ १९६ ॥ __अर्थ- अनिवार्य अशा व्याधीने युक्त झालेली, जिला कन्यासंततीच होत आहे अशी, आपल्यापेक्षा
AAVAINIVASAVARPUR
WW.VOMMUNM
#acc
.
CAVANAVARANASI

Page #692

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय अकरावा पान ६४२.
New
NNNNNNNNNNN
उत्तम कुलांत उत्पन्न झालेली, जिचा विटाळ बंद झाला आहे अशी आणि जिच्यामध्ये कोणताही दोषअर्थात् पुत्रसंतति न होणें ह्यावांचून कोणताही दोष नाहीं अशी स्त्री फक्त शास्त्रानें त्याज्य होते. धर्मकृत्यांत तिचा त्याग केला पाहिजे असें नाहीं.
सुरूपां सुप्रजां चैव सुभगामात्मनः प्रियाम् ॥ धर्मानुचारिणीं भार्या न त्यजेद्गृहसद्व्रती ॥ १९७ ॥
अर्थ- सुरूप, जिला प्रजा चांगली होते आहे अशी, भाग्यशालिनी, आपल्याला प्रिय असलेली आणि धर्माचरण करणारी अशी जी स्त्री तिचा सद्गृस्थानें केव्हांच त्याग करूं नये.
भार्या मृत झाल्यास विवाहाचा काल.
प्रमदामृतवत्सरादितः । पुनरुद्वाहविधिर्यदा भवेत् ॥
विषमे परिवत्सरे शुभः । समवर्षे तु मृतिप्रदो भवेत् ॥ १९८ ॥
अर्थ - पत्नी मृत झाल्यापासून दुसरा विवाह ज्यावेळीं होईल, त्यावेळीं तो विषम संवत्सरांत झाला असतां शुभ समजावा. आणि सम संवत्सरांत झाला असतां मृत्युदायक होतो. दुसरें मत
मतान्तरम् — पत्नीवियोगे प्रथमे च वर्षे । नो चेद्विवर्षे पुनरुद्धहेत्सः ॥
Des

Page #693

सोमसेनकृत नैवर्णिकाचार, अध्याय अकरावा. पान ६४३. Weeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeaamer
अयुग्ममासे तु शुभप्रदं स्यात् । श्रीगौतमाद्या मुनयो वदन्ति ॥ १९९ ॥ अर्थ- पत्नी मृत झाली असतां पहिल्या वर्षी किंवा दुसऱ्या वर्षी त्याने पुनः विवाह करावा. तो विवाह विषम महिन्यांत केला असतां शुभकारक होतो; असें गौतमादि मुनिवर्याचे मत आहे.
___ अपुत्रिणी मृता भार्या तस्य भतुर्विवाहकम् ॥
युग्माब्दे युग्ममासे वा विवाहाहः शुभो मतः ॥ २० ॥ ___ अर्थ:- ज्याची पत्नी पुत्रवती नसून मृत झाली असेल त्याने सम वर्षांत व सममासांत जरी विवाह केला तरी त्याला तो विवाह शुभकर होतो.
प्रजावत्यां तु भार्यायां मृतायां वैश्यविप्रयोः॥
प्रथमेऽन्दे न कर्तव्यो विवाहोऽशुभदो भवेत ।। २०१॥ अर्थः-पत्नी पुत्रवती असून जर मृत झाली असेल तर वैश्य आणि ब्राह्मण ह्यांनी पहिल्या संवत्सरांत) विवाह करूं नये. कारण तो विवाह त्याला कल्याणपद होत नाही.
तृतीयविवाह. अथ तृतीयभार्या--अकृत्वाऽर्कविवाहं तु तृतीयां यदि चोदहेत् ॥
विधवा सा भवेत्कन्या तस्मात्कार्या विचक्षणा ।। २०२ ॥
RAVASAMUNIViewerAvi
Recs

Page #694

सोमसेनकृत वैवाकाचार, अध्याय अकरावा. पान ६४४. BeawarananawwAVANAaveeeeeeeeeeeeeeewwweewana १ अर्थः-अर्कविवाह (रुईच्या झाडाशी विवाह) केल्यावांचून जर कोणी मनुष्य तिसऱ्या भार्येशी विवाह करील, तर ती कन्या विधवा होईल. ह्मणून तिसऱ्या विवाहासंबंधाने फार विचार करावा.
अर्कविवाहविधी । अर्कसान्निध्यमागत्य कुर्यात्स्वस्त्यादिवाचनाम् ॥
अर्कस्याराधनां कृत्वा सूर्य सम्प्रार्थ्य चोदहेत् ।। २०३ ॥ 5 अर्थ:-रुईच्या झाडाजवळ येऊन स्वस्तिवाचन वगैरे विधि करून त्या अर्कवृक्षाची पूजा करावी. नंतर सूर्याची प्रार्थना करून त्या अर्कवृक्षाशी विवाह करावा.
विवाहयुक्तिः कथिता समस्ता। संक्षेपतः श्रावकधर्ममार्गात ॥
श्रीब्रह्मसूत्रप्रथिनं पुराण-। मालोक्य भहारकसोमसेनः २०४॥ १ अर्थः- भट्टारक सोमसेनमुनींनी ब्रह्ममूत्र नांवाने प्रसिद्ध असलेले पुराण अवलोकन करून श्रावकांच्या, धर्ममार्गाला अनुसरून सर्व विवाहपद्धति संक्षेपाने सांगितली आहे.
इति श्रीधर्मरसिकशास्त्रे त्रिवर्णाचारनिरूपणे भद्दारकसोमसेनविरचिते
विवाहविधिवर्णनो नाम एकादशोऽध्यायः ॥ समाप्तः॥
ANBALIGNORAMANNAUKRIen.
WOMAUMMAVIMAvMaser
हाताषमतता

Page #695

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय बारावा.
an ॥ श्रीवीतरागाय नमः || द्वादशोऽध्यायः ॥
पान ६४५.
अथ नत्वा क्रियावन्तं कर्मातीतं जिनेश्वरम् ॥ क्रियाविशेष एतर्हि वच्म्यहं शास्त्रतोऽर्थतः ॥ १ ॥
अर्थ- आतां क्रियावान् असूनही कर्मापासून मुक्त झालेल्या श्रीजिनेश्वराला नमस्कार करून श्रावकाची वर्णलाभ वगैरे क्रिया शास्त्रांत सांगितल्याप्रमाणें मी सांगतों.
यस्य वर्णः सुवर्णाभो वर्णा येन विवर्णिताः ॥
स कुन्थुनाथनामा च सार्वभौमस्थितोऽर्च्छते ॥ २ ॥
अर्थ- सुवर्णाप्रमाणें ज्याच्या शरीराचा वर्ण आहे व ज्यानें ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य आणि शूद्र हे चार वर्ण (जाति) सांगितले आहेत. अशा आणि सार्वभौम ह्या पदवीवर असलेल्या श्रीकुंथुनाथाची मी पूजा करतो. वर्णलाभ.
इत्थं विवाहमुचितं समुपाश्रितस्य । गार्हस्थ्यमेकमनुतिष्ठत एव पुंसः ॥
स्वीयस्य धर्मगुणसङ्घविवृद्धयेऽहं । वक्ष्ये विधानत इतो भुवि वर्णलाभम् ॥ ३ ॥
NNNNNNNNNAN

Page #696

FANAMANISMMMMMMANANAVMMS
सोमसेनकृत जैवर्णिकाचार, अध्याय बारावा. पान ६४६. serveerseenetweevemeneMeweerenceeeeeeeees है अर्थ-- पूर्वी सांगितल्याप्रमाणे योग्य प्रकारे विवाहविधि करून गृहस्थधमाचे आचरण करणाऱ्या
जनश्रावकच्या धर्म, सद्गुण आणि संघ ह्यांची वृद्धी होण्याकरितां मी येथून पुढे त्याची वर्णलाभ नांवाची ६ क्रिया यथाविधि सांगतो.
स ऊढभार्योऽप्यकथीह ताव- । त्पुमान् पितुः सद्मनि चास्वतन्त्रः ॥
गार्हस्थ्यसिध्द्यर्थमतो ह्यमुष्य । विधीयते सम्प्रति वर्णलाभः ॥४॥ अर्थ- पुरुषाने भार्याग्रहण केल्यावरही आपल्या पित्याच्या घरी त्याच्या परतंत्रतेनेच असावे असें. शास्त्रांत सांगितले आहे. परंतु अशाने त्याच्या गृहस्थधर्माची सिद्धि होत नाही; ती व्हावी ह्मणून । ९शास्त्रानेच त्याची वर्णलाभ नांवाची क्रिया सांगितली आहे.
वर्णलाभाचे स्वरूप. अनुज्ञया द्रव्यभृतः पितुः प्रभोः । सुखं परिप्राप्तधनान्नसम्पदः॥
पृथकृतस्यात्र गृहस्य वर्तनं । खशक्तिभाजोऽकथि वर्णलाभकः ॥ ५॥ अर्थ- घरांतील सर्वसंपत्ति ज्याच्या ताब्यात आहे अशा पित्याच्या आज्ञेनें धन, धान्य वगैरे संपत्ति ज्याला मिळाली आहे, व पित्याने ज्याला विभक्त केले आहे अशा स्वतः समर्थ झालेल्या पुरुषाचा जो गृहस्थधर्माचा आचार त्याला वर्णलाभ असें मणतात.
Seneleasevierwomenes
८८
venean

Page #697

.
.
.
90sementernevervAvM
सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय बारावा. पान ६४७. grammercaveaveennerweaveenetweechemeseeeeeee.
विधाय सिद्धप्रतिमाचेन च । क्रमण कृत्वा परमानुपासकान् ॥
पिताऽस्य पुत्रस्य धनं समर्पये-। घर्द्धि साक्षीकृतमुख्यसज्जनः ॥६॥ अर्थ-पित्याने सिद्धपतिमेचे पूजन करून उपासकांचा यथायोग्य सत्कार करून गांवांतील संभावित ? गृहस्थांच्या साक्षीने आपली संपत्ति ज्या मानाने असेल त्या मानाने विभाग करून त्या पुत्राच्या हिश्शाला येणारें द्रव्य त्याच्या (पुत्राच्या) स्वाधीन करावें.
धनं छुपादाय समस्तमेत-। स्थित्वा गृहे स्वस्य पृथग्यथास्वम् ॥ कार्यस्त्वया दानपुरस्सरोज । सुखाय साक्षात् गृहिधर्म एव ॥७॥ यथाऽस्मकाभिः सहधर्ममर्जितं। यशोऽमलं स्वस्य धनेन यत्नतः ।। श्रियेऽथवाऽस्मत्पितृदत्तकेन वै। तथा यशो धर्ममुपार्जय त्वकम् ॥ ८ ॥ इत्येवमेतद्यनुशिष्य चैनं । नियोजयेत्तमवर्णलाभे ॥
स चाप्यनुष्ठातुमिहार्हति स्वं । धर्म सदाचारतयोति पूर्णम् ॥९॥ इति वर्णलाभः॥ . अर्थ-तें द्रव्य पुत्राच्या स्वाधीन करावयाच्या वेळी पित्याने पुत्राला पुढीलप्रमाणे उपदेश करावा. "वाबारे! हे द्रव्य घेऊन तूं आपल्या घरांत निराळे स्वतंत्रपणे राहून पारलौकिक सुखाच्या प्राप्तीकरिता दान करून, गृहस्थाचा धर्मच चालवावा; आणि ज्याप्रमाणे आह्मी आमच्या पित्याने दिलेल्या द्रव्याच्या
&ameewaneareercoswwwwweserverwecovereota

Page #698

ROMean.anMANAVAMMe
सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय बारावा. . . पान ६४८.. porneavenavrecawwweeewscanoarveeercemecarnewwwwws १ योगाने धर्म आणि निर्दोष कीर्ति संपादन केली, त्याप्रमाणे तूंही ह्या द्रव्याच्या योगानें धर्म आणि कीर्ति,
संपादन कर!!" ह्याप्रमाणे मुलाला उपदेश करून ते द्रव्य त्याच्या स्वाधीन करून वर्णलाभक्रियेकडे त्याची ६ योजना करावी, आणि त्याने आपला गृहस्थधर्म सदाचाराने पाळावा. ही वर्णलाभक्रिया सांगितली.
कुलचो. पूजा श्रीजिननायकस्य च गुरोः सेवाऽथवा पाठक(?)। देधा संयम एव सत्तप इतो दानं चतुर्धा परम् ।। कर्माण्येव षडत्र तस्य विधिवत्सद्वर्णलाभं शुभं ।
प्राप्तस्यैवमुशन्ति साधुकुलचा साधवः सर्वतः ॥ १०॥ ___ अर्थ- आतां वर सांगितल्याप्रमाणे ज्याची वर्णलाभक्रिया झालेली आहे त्याची कुलचर्या नांवाची क्रिया सांगतात. विधीप्रमाणे ज्याला वर्णलाभ झाला आहे त्या श्रावकानें श्रीजिनपूजा, गुरूची सेवा, स्वाध्याय, दोन प्रकारचा संयम, तप आणि चार प्रकारचे दान ही षद्कम यथाविधि करणे, ह्याला, कुलचर्या असें ह्मणतात.
गृहशिता. धर्मे दायमथोबहन् स्वकुलचयाँ प्राप्तवानञ्जसा ।
SAVMednetatuMAINMENT

Page #699

Raateereasaanevreceneneeeee
सोमसेनकृत, वैवर्णिकाचार, अध्याय बारावा. पान ६१९. CameramaeeenawanemergenergeaaweAVAR
शास्त्रेण क्रियया विवाहविधिना वृत्त्या च मन्तः शुभैः ।। स्वोकुर्याडि गृहशितां स्वमनघं चौन्नत्यमेकं नयन् ।
नानाकाव्यकृतेन शुद्धयशसा लिप्सुर्यशः सुन्दरम् ॥११॥ १ अर्थ- आपल्या कुलांत चाललेले आचार चालविणारा व धर्माचे ठिकाणी स्थिर बुद्धि ठेवून उत्तम । 'कीर्ति होण्याची इच्छा करणारा असा जो हा श्रावक त्याने शास्त्राभ्यास, विहितक्रिया, सदाचार आणि मंत्रपाठ इत्यादिकांच्या योगाने आपल्या घरातील मंडळीमध्ये आपली निर्दोष अशी उन्नति संपादन करावी त्याने अनेक काव्यग्रंथ रचून शुद्ध यश संपादन करावे. ह्यालाच गृहेशिता ह्मणतात.
प्रशांति. अथ प्रशान्तिः। लब्ध्वा सूनुमतोऽनुरूपमुचितं सोऽयं गुणानां गृहं ।
साक्षादात्मभरक्षमं शुभतया देदीप्यमानं सदा ॥ तत्रारोपितसद्गृहस्थपदवीभारः प्रशान्तिप्रियः।
संसाराङ्गसुभोगनिःस्पृहमतिः स्वाध्यायदीपात्तपः ॥ १२ ॥ . अर्थ- आतां प्रशांति नांवाची क्रिया सांगतात. श्रावकानें गृहशितेचा लाभ करून घेतल्यावर आपल्याला शोभेल असा गुणवान् व शुभलक्षणांनी सुशोभित असा पुत्र आपले संसाराचे ओझें घेण्यास

Page #700

ecemenetvMeGoliMahes
सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय बारावा पान ६५०. (Visweaveeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeex समर्थ झाला ह्मणजे त्याला आपली गार्हस्थ्यपदवी देऊन (संसाराचे कृत्य त्याजकडे सोपवून ) शास्त्राच्या विचाराने अंतःकरणास शांतीचे प्रेम उत्पन्न करून, संसारसुखाविषयी निरिच्छ होणे ह्याला प्रशांति ह्मणतात.
गृहत्याग. १ अथ गृहत्यागः। गृहाश्रमे स्वं बहुमन्यमानः । कृतार्थमेवोद्यतबुद्धिरास्ते ॥
त्यागे गृहस्यैष विधिः क्रियायाः। सिद्धार्थकानां पुरतो विधेयः ॥ १३ ॥ आहूय सर्वानपि सम्मताँश्च । तत्साक्षि पुत्राय निवेद्य सर्वम् ।। गृहे न्यसेञ्चापि कुलक्रमोऽयं । पाल्यस्त्वयाऽस्मत्कपरोक्षतोऽङ्ग ॥ १४ ॥ त्रिधा कृतं द्रव्यमिहेत्थमेत- । दस्माकमत्यर्थमतो नियोज्यम् । धर्मस्य कार्याय तथांश एको । यो द्वितीयः स्वगृहव्ययाय ॥१५॥ परस्तृतीयः सहजन्मनां वा । सम विभागाय विचारणीयः॥ पुनः समस्तस्य च संविभागे । पुत्रैः समस्त्वं सहसैवमुक्त्वा ॥ १६ ॥ ज्येष्ठः स्वयं सन्ततिमेकरूपा- । मस्माकमप्यादतूपनीय ।। श्रुतस्य वृत्तेरथवा क्रियाया । मन्त्रस्य न्यासाविधिवित्त्वतन्द्रः॥ १७॥ कुलस्य चाम्नाय इहानुपाल्यो । गुरुश्च देवोऽपि सदाऽर्चनीयः॥
M3000NibevieheneN8IMa

Page #701

veedeeeeeeeMMMMMMM
सोमसेनकृतं वर्णिकाचार, अध्याय बारावा. पान ६५१. इत्येवमयं धनुशिष्य पुत्रं । ज्येष्ठं त्यजेन्मोहकृतं विकारम् ॥ १८ ॥ दीक्षामुपादातुमतो जनोऽसौ । गृहं स्वकीयं स्वयमुत्सृजेच ॥
कामार्थचित्तं परिहाय धर्म-ध्यानेन तिष्ठेत्कतिचिद्दिनानि ॥ १९॥ अर्थ--गृहस्थाश्रमांत आपण कृतार्थ झालो आहोत अशी आपली प्रौढी ज्याला वास्तविक भासत असेल इत्या श्रावकानें गृहाच्या त्यागाचा पुढील विधि सिद्धपतिमेच्या अग्रभागी करावा. आपल्याला मान्य : असलेल्या गावांतील शिष्टमंडळींना बोलावून आणून त्यांच्या समक्ष आपल्या पुत्राला आपल्या घरांतील सर्व संपत्ति दाखवून घरांतच ठेवावी. आणि त्याला सांगावे की, बावारे! ही. आमची कुलपरं-१ परेची वहिवाट आमच्या मागे देखील तूं चालवावी. ह्या सर्व द्रव्याचे तीन विभाग केलेले आहेत. त्यांतील एका विभागाची योजना धर्मकृत्याकडे कर; एक विभाग संसाराकडे खर्च कर ह्मणजे त्या विभागांतून तुझ्या बंधुभगिनींचे पोषण व त्यांची उपनयन विवाह वगैरे कृत्ये कर. आणि एक विभाग हा तुझ्या बंधूशी सह तूं सारखा वाटून घे. तूं माझा ज्येष्ठपुत्र आहेस; ह्मणून तुझ्याशी एकोप्याने असलेल्या ह्या माझ्या संततीचे तूं रक्षण कर.. तुला शास्त्र, उपजीविकेचे साधन, धर्मक्रिया आणि मंत्र हे सर्व मी शिकविले असल्याने तूं विधि समजणारा व उद्योगी आहेस: प्रश्न आमचा हा कुलाचार असाच पुढे चालीव. गुरु आणि देव ह्यांची पूजा कर! ह्याप्रमाणे ज्येष्ठपुत्राला उपदेश करून श्रावकाने आपल्या अंतःकरणांतील मोह

Page #702

सोमसेनकृत बालकाचार, अध्याय बारावा. पान ६५२. सोडून द्यावा. आणि दीक्षा घेण्याकरितां त्याने आपलं घर सोडून अर्थ काम ह्यांचे चिंतन न करता धर्म, ध्यानांत कांही दिवस घालवावेत. हा गृहल्यागाचा विधि सांगितला.
दीक्षाविधि. अथ दीक्षा । किश्चित्समालोक्य सुकारणं त-वैराग्यभावेन गृहानिसृत्य ॥
गुरोः समीपं भवतास्कस्य । ब्रजेच्छिवाशाकृतचित्त एकः ॥२०॥ नत्वा गुरुं भावविशुद्धबुध्द्या । प्रयाय दीक्षां जिनमार्गगां सः॥ .
पूजां विधायात्र गुरोर्मुवाच । कुर्याद्ब्रतानि प्रथितानि यानि ॥ २१ ॥ अर्थ-वैराग्याला काहीतरी कारण दिसल्याबरोबर विरक्त होऊन गृहत्याग केलेल्या श्रावकाने ९ एकट्यानेच मोक्षाबद्दल इच्छा धरून संसारांतून तारून नेणाऱ्या गुरूकडे गमन करावे. नंतर त्या. गुरूच शुद्धभावनेने नमस्कार करून त्याच्याकडून श्रीजिनांनी सांगितलेली दीक्षा घ्यावी. मग गुरूची. पूजा, करून त्याच्या मुखांतून व्रतें श्रवण करून ती करावीत..
दीक्षा घेतल्यानंतरची कर्तव्ये. महाव्रतानि पञ्चैव तथा समितयः शुभाः॥
गुप्सयस्तिस्र इत्येवं चारित्रं तु त्रयोदश ।। २२ ॥ escencieswwwhendheereasneason
Rasiesvaparweaveseooseasok

Page #703

UNMoveMUNNABAR
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय बारावा. पान ६५३. cayaw nocnavaavanaunenconscanaa na am
हिंसासत्याङ्गनासङ्गस्तेयपरिग्रहाच्च्युतः ॥ व्रतानि पञ्चसंख्यानि साक्षान्मोक्षसुखाप्तये ।। २३ ।। ईशाषणादाननिक्षेपमलमोचनाः॥
पश्च समितयः प्रोक्ता व्रतानां मलशोधिकाः॥ २४ ॥ __ अर्थः-पांच महा व्रतें, पांच समिति आणि तीन गुप्ति अशा प्रकारे चारित्र तेरा प्रकारचे आहे. त्यांत अहिंसा, सत्य, ब्रह्मचर्य, अचौर्य आणि परिग्रहत्याग ही पांच महावतें होत. ही व्रतें साक्षात् । मोक्षसुख देणारी असल्याने अवश्य केली पाहिजेत. तसेंच ईर्यासमिति, भाषासमिति, एषणासामति, आदाननिक्षपसमिति आणि उत्सर्गसमिति अशा पांच समिति आहेत.
युगान्तरदृष्टितोऽग्रे गच्छेदीर्यापथे प्रभुः॥ भाषा विचार्य वक्तव्या वस्तु ग्राह्य निरीक्ष्य च ॥ २५ ॥ प्रासुका भुज्यते भुक्तिर्निर्जन्तौ मुच्यते मलः ।।
समितयश्च पञ्चैता यतीनां व्रतशुद्धये ॥ २६ ॥ > अर्थ-- चालतांना पुढे चार हातापर्यंतच नजर देऊन चालणे ह्याला ईर्यासमिति ह्मणतात. विचार करून बोलणे ह्याला भाषासमिति ह्मणतात. कोणतीही वस्तु नीट पाहून घेणे व ठेवणे ह्याला आदाननिक्षेप

Page #704

सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय बारावा. पान ६५४. avocacosocavaconacnoconcvocancocneacocenoesenta समिति ह्मणतात. प्रासुक भोजन करणं ह्याला एषणासमिति ह्मणतात. आणि जंतु नसलेल्या प्रदेशांत ? १ मलोत्सर्ग करणे ह्याला उत्सर्गसमिति ह्मणतात. ह्या पांचही समिति यतीच्या व्रताच्या शुद्धीला साधनीभूत है आहेत. ह्मणून यतीने समितीचे रक्षण अवश्य केलेच पाहिजे.
. गुप्ति आणि तप ह्यांचे प्रकार. यत्नेन परिरक्षेत मनोवाकायगुसयः॥ द्वादशधा तपः प्रोक्तं कर्मशत्रुविनाशकम् ॥ २७॥ अनशनावमोदर्य तृतीयं वस्तुसंख्यकम् । रसत्यागं पृथकशय्याऽऽसनं भवति पश्चमम् ॥ २८ ॥ कायक्लेशं भवेच्छष्ठं षोढा बायतपः स्मृतम् ।। विनयः प्रायश्चित्ताख्यं वैयावृत्यं तृतीयकम् ।। २९ ॥ कायोत्सर्ग तथा ध्यानं षष्ठं स्वाध्यायनामकम् ॥
अभ्यन्तरमिति ज्ञेयमेवं द्वादशधा तपः ।। ३० ॥ ___ अर्यः-- मनोगुप्ति, कायगुप्ति आणि वचनगुप्ति अशी गुप्ति तीन प्रकारची आहे. तिचे रक्षणही यतीने फार प्रयत्नानें करावें. तप बारा प्रकारचे आहे. त्यांत अनशन, अवमोदर्य, वस्तुसंख्या, रसत्याग, पृथ
gaBBosseaseeneraveenet

Page #705

ease
सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय बारावा. पान ६५५. wamencarneve nnerneneREDCOREDConcore ४ क्शय्यासन आणि कायक्लेश हे सहा प्रकारचे बाबतप आहे. आणि विनय, प्रायश्चित्त, वेयावृत्य, कायोत्सर्ग, ध्यान आणि स्वाध्याय अस सहा प्रकारचे आंतरतप आहे. हे तप कर्मशत्रूचा नाश करणारे आहे.
वृध्द्यर्थ तपसां साध्याः क्षुधादिकपरीषहाः ॥ क्षुत्तुदशीतोष्णदंशाश्च रत्यरती च नग्नता ॥ ३१॥ नारो चर्या निषद्या च शय्याक्रोशवधास्तथा । याच्यालाभतृणस्पर्शा मलरोगाविति दयम् ॥ ३२ ॥ सत्कारश्च पुरस्कारः प्रज्ञा ज्ञानमदर्शनम् ॥
एते द्वाविंशतिज्ञेयाः परीषहा अघच्छिदः ॥ ३ ॥ . अर्थ-- तपाच्या वृद्धीकरितां परीषद जिंकले पाहिजेत. ते परीघह क्षुधा, तृषा, शीत, उष्ण, दंश, अरति, नग्नता, स्त्री, चर्या, निषद्या, शय्या, आक्रोश, वध, याचना, अलाभ, तृणस्पर्श, मल, रोग, सत्कारपुरस्कार, प्रज्ञा, अज्ञान आणि अदर्शन असे बावीस आहेत. त्यांचा जय केल्याने पातकाचा नाश होतो.
यतीचे मूलगुण. अष्टाविंशतिसंख्याता मूलगुणाश्च योगिनः॥
व्रतसमितीन्द्रियनिरोधाः पृथक् ते पञ्चपश्चधा ॥ ३४ ॥ anemonenarocnenarnarvasocoaserenca
Healasasesamesevents

Page #706

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय बारावा.
BAANNN
पान ६५६.
षडावश्यकका लोचोऽदन्तवणमचेलता ॥
स्थितिभोजनं भूशय्या अस्नानमेकभोजनम् ॥ ३५ ॥
अर्ध-- यतीचे मूलगुण अठ्ठावीस आहेत. ते असे -- व्रतें पांच, समिति पांच, इंद्रियनिग्रह पांच, आवश्यक सहा, लोच, अदंतधावन, अचेलता ( वस्त्र नसणें ), स्थितिभोजन उभे राहून जेवणे, भूमीवर निजणे, अस्नान आणि एकभोजन.
षडावश्यकें. सामयिकं तनूत्सर्गः स्तवनं वन्दनास्तुतिः ॥
प्रतिक्रमश्च स्वाध्यायः षडावश्यकमुच्यते ॥ ३६ ॥
अर्थ --- सामयिक, कायोत्सर्ग, स्तवन, वंदनास्तुति, प्रतिक्रमण आणि स्वाध्याय हीं सहा आवश्यकें अवश्य करण्याची कर्मे ) होत.
यतीचा व्यवहार.
सर्वैः सह क्षमा कार्या दुर्जनैः सज्जनैरपि ॥ मृदुत्वं सर्वजीवेषु मार्दवं कृपयान्वितम् || ३७ ॥ कपटो न हि कर्तव्यः शत्रुमित्रजनादिषु ॥

Page #707

weaterweavenerBEAUN
सोमसेनकृत लेवर्णिकाचार, अध्याय बारावा. पान ६१७. movecetreenetweeteneeeeeeeeeeeeeeeeg
दयाहेतुवचो वाच्यं सत्यरूपं यथार्थकम् ॥ ३८॥ ३ अर्यः- यतीने सज्जन किंवा दुर्जन ह्यांच्यावर सर्वदा क्षमा करावी. सर्व जीवांशी दयेनें मृदु वर्तन है १ ठेवावे. शत्रु आणि मित्र ह्या दोघांबद्दलही कपट करूं नये. कोणाशी बोलावयाचे झाल्यास दयेनें जें, १ खरे असेल तेच बोलावें.
यतीचा दहा प्रकारचा धर्म. देवपूजादिकार्यार्थ विधेयं शौचमुत्तमम् ।। पञ्चेन्द्रियनिरोधो यो दयाधर्मस्तु संयमः॥ ३९॥ द्वादशभेदभिन्नं हि शरीरशोषकं तपः विद्यादिदानं पात्रेभ्यो दत्तं चेत्त्याग उच्यते ।। ४० ॥ बाह्यान्तर्भेदसंयुक्तं परिग्रहं परित्यजेत् ॥ सर्वस्त्री जननीतुल्या ब्रह्मचर्य भवेदिति ॥४१॥ दशलक्षणधर्मोऽयं मुनीनां मुक्तिदायकः ॥
निश्चयव्यवहाराभ्यां विविधोऽपि जिनागमे ।। ४२॥ * अर्थ:-- देवपूजादि कर्माकरितां उत्कृष्ट शुद्धता ठेवणे, पांचही इंद्रियांचा निग्रह करणे, सर्वांवर दया। aeeeesecaceewaaaaveswwRANARReOWeaveen

Page #708

zawiseeWiseeMeavemes
सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय बारावा. पान ६५८. waseemenveerameterscoveeeeeeeeeeeeeeeeeer करणे, संयम पाळणे, शरीराला शुष्क करणारे असें बारा प्रकारचे तप करणे, विद्या शिकविणे, सत्पा-१ त्राला दान करणे, अंतःपरिग्रहाचा त्याग करणे, बाह्यपरिग्रहाचा त्याग करणे, आणि सर्व स्त्रियांना मातेप्रमाणे समजणे ह्मणजे ब्रह्मचर्य पाळणे ह्या दहा लक्षणांनी युक्त असलेला आणि जिनागमांत निश्चयनय? व व्यवहारनय ह्या दोन नयांच्या अपेक्षेने सांगितलेला जो धर्म, तो यतींना मोक्षप्राप्ति करून देणारा आहे.
पांच आचार आणि आचार्याचे छत्तीस गुण. सम्यक्त्वं निर्मलं यत्र दर्शनाचार उच्यते ॥ बादशाङ्गथुताभ्यासो ज्ञानाचारः प्रकीर्तितः ॥ ४३ ॥ सुनिर्मलं तपो यत्र तपआचार एव सः ॥ तपस्सु क्रियते शक्तिीर्याचार इति स्मृतः ॥ ४४ ॥ चारित्रं निर्मलं यत्र चारित्राचार उत्तमः ।। पञ्चाचार इति प्रोक्तो मुनीनां नायकैः परः ॥ ४५ ॥ द्वादशधा तपोभेदा आवश्यकाः परे हि षट् ।। पञ्चाचारा दश धर्मास्तिस्रः शुद्धाश्च गुप्तयः ।। ४६॥ आचार्याणां गुणाः प्रोक्ताः षट्त्रिंशच्छिवदायकाः ॥
HAMARAGeetMaaeems

Page #709

सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय बारावा.
पान ६५९.
ALEVALA MA
द्वात्रिंशदन्तरायाः स्युर्मुनीनां भोजने मताः ॥ ४७ ॥
अर्थ- दर्शनाचार, ज्ञानाचार, तपआचार, वीर्याचार आणि चारित्राचार असा पांच प्रकारचा आचार आहे. निर्दोष अशा सम्यक्त्वास दर्शनाचार ह्मणतात. द्वादशांग श्रुताच्या अभ्यासाला ज्ञानाचार ह्मणतात. निर्मल तपाला तपाचार ह्मणतात. तप करण्याविषयीं जी शक्ति तिला वीर्याचार ह्मणतात. आणि निर्दोष अशा चारित्राला चारित्राचार ह्मणतात. बारा तपश्चर्या, सहा आवश्यक, पांच आचार, दहा धर्म, आणि तीन शुद्ध अशा गुप्ति हे छत्तीस आचार्याचे गुण समजावेत. पुढें मुनीच्या भोजनाचे बत्तीस अंतराय सांगतात.
CAVALAL
यतीचे भोजनांत राय.
मौनत्यागे शिरस्ताडे मार्गे हि पतिते स्वयम् ॥ मांसामेध्यास्थिरक्तादिसंस्पृष्टे शवदर्शने ॥ ४८ ॥ ग्रामदाहे महायुद्धे शुना दष्टे त्विदं पथि ॥ सचित्तोदे करे क्षिते शङ्कायां मलमूत्रयोः ॥ ४९ ॥ शोणितमांसचमस्थिरोमविद्यमूत्रके । दलनं कुनं छर्दिर्दीपप्रध्वंसदर्शने ॥ ५० ॥ ओतौ स्पृष्टे च नग्नस्त्रीदर्शने मृतजन्तुके | अस्पृश्यस्य ध्वनौ मृत्युवाद्ये दुष्टविरोदने || ५१ || कर्कशाक्रन्ददुः शडे शुनकस्य ध्वनौ थुते ।। हस्त
reverAY

Page #710

wawreserveeneNave
सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय बारावा. पान ६१०. wwerwasanewwwwwwwwwweeeeeeamerservoiwom
मुक्त व्रते भग्ने भाजने पतितेऽथवा ।। ५२ ॥ पादयोश्च गते मध्ये मार्जारमूषकादिके ॥ अस्थ्यादिमलमिश्रान्ने सचित्तवस्तुभोजने ॥५३॥ आरौद्रादिदुर्ध्याने कामचेष्टोद्भवेऽपिच ॥ उपविष्टे पदग्लानात्पतने स्वस्य मूर्छया ।। ५४ ॥ हस्ताच्च्युते तथा ग्रासेऽवतिनःस्पर्शने सति ।।
इदं मांसेति सङ्कल्पेऽन्तरायाश्च मुनेः परे ॥ ५५॥ अर्थ- मस्तकावर कसलाही प्रहार झाल्यामुळे मौन सोडणे, आपण रस्त्यांत अडखळून पडणे; मांस, अपवित्र वस्तु, हाड किंवा रक्त ह्यांचा स्पर्श होणे मेत दिसणे, गांवांत आग लागणे, भयंकर युद्ध होणे, मार्गात ९ कुतऱ्याने आपल्याला दंश करणे, न गाळलेल्या पाण्याचा स्पर्श होणे, भोजनकाली आपल्याला मलमूत्राचा संशय उत्पन्न होणे; रक्त, मांस, चर्म, अस्थि, केश, विष्ठा, पू, मूत्र ह्या पदार्थांचा स्पर्श होणे; ज्या घरांत, भोजन करावयाचे त्या घरांत भोजनाच्या वेळी कोणी दळू लागणे किंवा काहूं लागणे, आपल्यास ओकारी येणे किंवा दुसरे कोणी ओकत असलेले दिसणे, भोजन करतांना दिवा विझणे, मांजराचा स्पर्श होणे, नग्नस्त्री दिसणे, कोणी जीवजंतु मरणे, अस्पृश्य मनुष्याचा शद्ध कानावर पडणे, मृत्युवाद्याचा शडू ऐकणे, कोणी रडलेले ऐकू येणे, कर्कश ओरडणे किंवा दुष्ट शद्ध ऐकू येणे, कुतन्याचा शद्ध ऐकणे, हात सुटणे, तभंग होणे, भांडे पडणे, मांजर उंदीर वगैरे जीव पायांमधून जाणे, अन्नांत अस्थि किंवा केर असणे, सचित्तवस्तु ?

Page #711

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय बारावा. पान ६६१ Paneerseeneaamerawarene-ownewww eeeeeeee
eg (न वाळलेले भाजी वगैरे पदार्थ) भोजनांत असणे, आत किंवा गैद्र अशा प्रकारचे चिंतन होणे, कामचेष्टा उत्पन्न होणे, एकाएकी अशक्तपणा आल्यामुळे खाली बसणे किंवा मूर्छा येऊन पडणे, हातांतून घास गळणे, अव्रती मनुष्याचा स्पर्श होणे, हे मांस असावे असे आपल्यास वाटणे, हे बत्तीस-मुनीच्या भोज-3 नाचे-अंतराय आहेत. ह्यांपैकी कोणताही अंतराय झाला असतां मुनीने भोजनाचा त्याग करावा.
ह्याविषयी दुसरे मत. मतान्तरम् ॥ विमूत्राजिनरक्तमांसमदिरापूयास्थिवान्तीक्षणा-॥
दस्पृश्यान्त्यजभाषणश्रवणतास्वग्रामदाहेक्षणात् ।। प्रत्याख्यानानिषेवणात्परिहरेद्रव्यो व्रती भोजने।
प्याहारं मृतजन्तुकेशकलितं जैनागमोक्तक्रमम् ॥ ५६॥ अर्थ- आता ह्या भोजनांतरायाविषषीं दुसरे मत सांगतात. विष्ठा, मूत्र, चर्म, रक्त, मांस, मद्य, पू, अस्थि आणि वांति ह्यांपैकी कोणताही जिन्नस भोजनाच्या जागी दिसणे, अंत्यजादिकांचा शब्द ऐकू येणे, आपण ज्या गांवांत रहातो त्या गांवाला आग लागणे, ज्या पदार्थाचा त्याग केला आहे ते पदार्थ भोजनांत असणे, आणि अन्नांत मेलेला जीव किंवा केश सांपडणे हे यतीच्या भोजनाचे अंतराय समजावेत. ह्यांपैकी कोणतीही गोष्ट घडली असतां यतीने भोजनाचा त्याग करावा.
Veeway
Petert.evereAVAJAVMeeeee
PMENT

Page #712

सोमसेनकृत वाकाचार, अध्याय बारावा. पान ६६२.
wave
तिसरे मत.
अन्यत् - कागा मेजा छद्दी रोहण रुहिरं च अंसुपादं च ॥ जण्हू हेठा परिसं जण्डवरिवदिकमो चेव ॥ ५७ ॥
अर्थ- दुसऱ्यांचें मत सांगतात. यति भोजनाच्या निमित्ताने निघाला असतां त्याच्या मस्तकावर कावळा वगैरे पक्ष्यानें हगणें हा काकांतराय होय. यतीच्या पायाला अशुद्ध पदार्थाचा स्पर्श होणें हा अमेध्यांतराय होय. यतीला ओकारी येणें हा छर्दि नांवाचा अंतराय होय. यतीला मार्गात कोणी अडविणें हा रोधनांतराय होय. आपल्या अंगांतून अथवा दुसऱ्याच्या अंगांतून रक्त आलेले दृष्टीं पडणें हा रुधिरांतराय होय. आपल्या नेत्रांतून अश्रु येणें किंवा दुसयाच्या नेत्रांतून आलेले पाहणे हा अश्रुपातांतराय होय. यतीच्या गुडघ्याच्या खालीं स्पर्श होणें हा जान्वधः परामर्श नांवाचा अंतराय होय. गुडघ्यांच्या वर स्पर्श होणें हा जानूपारिव्यतिक्रम नांवाचा अंतराय होय.
णाहिअहोणिग्गमणं पञ्चखिखदसेवणा य जंतुवहो ॥ कागादिपिंडहरणं पाणीदो पिंडयडणं च ॥ ५८ ॥
अर्थ — यतीनें श्रावकाच्या घरांत प्रवेश करतांना दार लहान असल्यामुळे नाभीच्या खालीं डोकें जाईल इतकें वांकून प्रवेश करणें हा नाभ्यधोनिर्गमन नांवाचा अंतराय होय. ज्या वस्तूचा ?

Page #713

nerwiseasesensioneiviamenca
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय बारावा. पान ६६३. waeroneerinenewserserveerencecreameramanenecarvees हे त्याग केला असेल ती वस्तु खाण्यांत येणे हा स्वप्रत्याख्यातसेवन नांवाचा अंतराय होय. आपल्या समक्ष १ एखाद्या जीवाचा वध होणे हा जीववध नांवाचा अंतराय होय. कावळा वगैरे पक्ष्याने हातांतून घास घेऊन जाणे हा काकादिपिंडहरण नामक अंतराय होय. भोजन करीत असतां यतीच्या हातांतून घास! गळून पडणे हा पिंडपतन नावाचा अंतराय होय.
पाणीये जंतुबहे मंसादिदंसणे य उवसग्गे ॥
पादंतरपंचिंदिय संपादो भायणाणं पि॥ ५९॥ ९ अर्थ- भोजन करीत असतां यतीच्या हातांत एखाद्या जंतूचा वध होणे, हा पाणिजंतुवध नांवाचा,
अंतराय होय. मांस वगैरे पदार्थ दिसणे हा मांसादिदर्शनांतराय होय. यतीला देवमनुष्यादिकांपासून पीडा होणे हा उपसर्गनामक अंतराय होय. यतीच्या दोनी पायांच्या मधून एखादा पंचेंद्रियजीव ( उंदिर, मांजर वगैरे) जाणे हा पंचेंद्रियगमन नांवाचा अंतराय होय. भोजन देत असलेल्या श्रावकाच्या हातांतून प्रभोजनपात्र पडणे हा भाजनसंपातांतराय होय.
उच्चारं पस्सवणं अभोज्जगिहपवेसणं तहा पडणं ॥
उववेसणं च दंसो भूमीसंफासु णिविणं ॥६॥ 2 अर्थ- भोजन चालले असतां रोगादिकांमुळे यतीला शौचास होणे हा उच्चार नांवाचा अंतराय होय.”
Newereoveeeeeeeeeewanevarta

Page #714

Waveeneverceneerveeeewal
सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय बारावा पान ६६१. RArmerseeneteccccccccweeeeeeeee
लध्वी होणे हा प्रस्रवणांतराय होय. ज्याच्या घरांत भोजन करावयाचें नाहीं त्याच्या घरांत न समजून यतीने ६ जाणे हा अभोज्यगेहप्रवेश नामक अंतराय होय. यतीने मुर्छा येऊन पडणे हा पतनांतराय होय. यतीने । ६ भोजन करतांना बसणे हा उपवेशन नामक अंतराय होय. त्याला श्वानादिकांचा दंश होणे हा दंश नामक ६ अंतराय होय. सिद्धभक्ति झाल्यानंतर यतीचा हात भूमीला लागणे हा भूमिस्पर्श नामक अंतराय होय. ६ यतीने कफ, किंवा थुकी भोजन करतांना थंकणे हा निष्ठीवनांतराय होय.
उदरकिमिणिग्गमणं अदत्तगहणं पहार गामदाहो य ॥
पादेण किंचिगहणं करेण किंचि वा भूमीदो ॥११॥ 4 अर्थ- भोजन करतांना यतीच्या उदरांतून एखादा काम निघणे हा कामनिर्गमन नांवाचा अंतराय होय. न दिलेला पदार्थ यतीने खावयास घेणे हा अदत्तग्रहण नांवाचा अंतराय होय. यतीला शस्त्राादेकांचा, प्रहार होणे हा शस्त्रपहार नांवाचा अंतराय होय. गांवांत आग लागणे हा ग्रामदाह नांवाचा अंतराय होय., यतीने पायाने भूमीवरील एखाद्या वस्तूचे ग्रहण करणे हा पादग्रहण नांवाचा अंतराय होय. हाताने भूमीवरील एखाद्या वस्तूचे ग्रहण करणे हा हस्तग्रहण नांवाचा अंतराय होय. असे हे बत्तीस अंतराय सांगितले.
चवदा मल. णहरोमजंतुअस्थिकणकुंडयपूयरुहिरमंसचम्माणि ॥

Page #715

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय बारावा. पान ६६५.
seo
फुलकंदमूलबीया छिष्णमला चोहसा होंति ॥ ६२ ॥
अर्थ – आतां अन्नांतील चवदा मल सांगतात. नखें, केश, जंतु, हाडें, कोंडा, मोड, पू, रक्त, मांस, चर्म, फूल, कंद, मूल आणि बिया हे चवदा मल आहेत.
इत्येवं मिलित्वा सर्वे षट्चत्वारिंशदात्मकाः ॥
अन्तराया मुने रम्याः सर्वजीवदयावहाः ॥ ६३ ॥
अर्थ- हे सर्व मिळून शेचाळीस अंतराय होतात. हे अंतराय यतीने सर्वजीवांवर दया उत्पन्न करणारे असल्यानें अवश्य पाळावेत.
भोजनांतरायाची उपेक्षा करणान्याची निंदा.
अन्तराया मता येषां न सन्ति ते तपस्विनः ॥
ज्ञेया भ्रष्टा यातीताः श्वभ्रावासनिवासिनः ॥ ६४ ॥
येषां न सन्ति मूढानामन्तराया दुरात्मनाम् ॥
क धर्मः क दया तेषां क पावित्र्यं क शुद्धता ।। ६५ ।।
अर्थ- ज्यांना अंतराय मान्य नाहींत ते तपस्वी भ्रष्ट निर्दय आणि नरकांत पडणारे समजावेत. ज्या दुष्ट आणि मूर्ख यतींना अंतराया पाळावयाचे नाहींत, त्यांना धर्म, दया, पवित्रता आणि शुद्धता कोठून असणार?

Page #716

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय बारावा. पान ६६६.
NNNNNNNNN
शौचमूलो भवेद्धर्मः सर्वजीवदयाप्रदः ॥ पवित्रत्वद्याभ्यां तु मोक्षमार्गः प्रवर्तते ॥ ६६ ॥
अर्थ — शुद्धता हे ज्याचें मूल आहे असा धर्म, सर्वजीवांविषयीं दया उत्पन्न करणारा होतो. ह्मणून शुद्धता आणि दया ह्या दोहोंच्या योगानें मोक्षमार्ग प्रवृत्त झाला आहे.
यतीचे भोजन.
यथालब्धं तु मध्याह्ने प्रासुकं निर्मलं परम् ॥
भोक्तव्यं भोजनं देहधारणाय न भुक्तये ॥ ६७ ॥
अर्थ -- मध्यान्हाच्या वेळीं निर्जंतुक आणि अतिशय निर्मल असें अन्न जसले मिळेल तसले यतीनें देहधारण होण्याकरितां भक्षण करावें. भोजन करावयाचे अणून नव्हे. तात्पर्य, यतीर्ने अन्नाची रुचि पहात बसूं नये.
मनोवचनकायैश्च कृतकारितसम्मतैः ॥
नवधा दोषसंयुक्तं भोक्तुं योग्यं न सन्मुनेः ॥ ६८ ॥
अर्थ – मन, वचन आणि शरीर व त्या प्रत्येकाचें कृत, कारित, अनुमोदन ह्या नऊ प्रकारच्या दोषांनी युक्त असलेले अन्न चांगल्या यतीनें भक्षण करूं नये.

Page #717

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय बारावा.
ALTICAL भिक्षावृत्ति.
पान ६६७.
मध्याह्नसमये योगे कृत्वा सामयिकं मुदा ॥ पूर्वस्यां तु जिनं नत्वा ह्याहारार्थं व्रजेच्छनैः ॥ ६९ ॥ पिच्छं कमण्डलुं वामहस्ते स्कन्धे तु दक्षिणम् ॥ हस्तं निधाय सन्दृष्टया स व्रजेच्छ्रावकालयम् ॥ ७० ॥ गत्वा गृहाङ्गणे तस्य तिष्ठेच्च मुनिरुत्तमः ॥ नमस्कारपदान्पंच नववारं जपेच्छुचिः ॥ ७१ ॥
अर्थ - मध्यान्हाचा समय प्राप्त झाला असतां संतोषानें सामायिक करून, पूर्व दिशेकडे श्रीजिनाला नमस्कार करून यतीनें आहाराकरितां हळू हळू निघावें. त्यानें पिंछि आणि कमंडलु डाव्या हातांत घेऊन उजवा हात खांद्यावर ठेवावा आणि रस्त्यानें नीट पाहात श्रावकाच्या घरीं जावें. तेथें अंगणांत उभा राहून पंचनमस्कारपदांचा नऊ वेळ जप करावा. ह्मणजे नऊ वेळा जप होईपर्यंत उभे रहावें.
भिक्षादानविधि.
तं दृष्ट्वा शीघ्रतो भक्त्या प्रतिगृह्णाति भाक्तिकः ॥ प्रासुकेन जलेनाङ्क्षी प्रक्षाल्य परिपूजयेत् ॥ ७२ ॥

Page #718

सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय बारावा पान ६६८. numarnococcuerococrcncncncnoca nenoncocacoccuen
अथे--त्या मुनीला पाहून भक्तिमान् श्रावकानें त्वरेने येऊन निर्जेतुक अशा उदकाने यतीचे पाय धुवून त्याची पूजा करावी.
षट्चत्वारिंशद्दोषैश्च रहितं प्रासुकं वरम् ।। गृहीयाद्भोजनं गात्रधारणं तपसेऽपि च ॥७३॥ दोषान् संक्षेपतो वक्ष्ये यथाम्नायं गुरोर्मुखात् ।।
दाता स्वर्ग ब्रजेड्रोक्ता शिवसौख्याभिलाषुकः ॥ ७४ ॥ अर्थ- मग यतीने शेचाळीस दोष ज्यांत नाहीत असें देहधारण करणारे अन्न तपश्चर्या होण्याकरिता भक्षण करावें. हे शेचाळीस दोष शास्त्रांत सांगितल्याप्रमाणे व गुरूच्या मुखांतून ऐकिल्याप्रमाणे मी सांगतो. कारण, हे दोष समजल्याने अन्नदान करणान्याच्या हातून ते घडणार नाहीत. आणि त्यामुळे त्याला स्वर्गप्राप्ति होईल.
- अन्नाचे दोष. उद्देशं साभिक पूति मिश्र प्राभृतिकं बलिम् ॥ न्यस्तं प्रादुष्कृतं क्रीतं प्रामित्यं परिवर्तनम् ॥ ७५ ॥ निषिद्धाभिहितोद्भिन्ना आच्छाचं मालरोहणम् ॥
viewevereoveeveeeeeravel

Page #719

सोमसेनकृत वणिकाचार, अध्याय बारावा. पान ६६९. घावीभृत्यनिमित्तं च वन्याजीवतिक (?) तथा ॥ ७६ ॥ क्रोधो लोभः स्तुतिपूर्व स्तुतिपश्चाच्च वैद्यकम् ॥ मानं माया तथा विद्या मन्त्रचूर्ण वशीकरम् ॥ ७७ ।। शङ्कापिहितसंक्षिप्ता निक्षिप्तस्राविकी तथा || परिणतसाधारणदायकलिप्तमिश्रकाः॥ ७८ ॥ अङ्गारधूमसंयोज्या अप्रमाणास्तथा त्विमे ॥
षट्चत्वारिंशदोषास्तु श्रेषणाशुद्धिघातकाः ।। ७९ ॥ अर्थ- उद्देश, २ साधिक, ३ पूति, ४ मिश्र, ५ प्राभृतिक, ६ बलि, ७ न्यस्त, ८ मादुष्कृत, क्रीत, १० प्रामित्य, ११ परिवर्तन, १२ निषिद्ध, १३ अभिहित, १४ उद्भिन्न, १५ आच्छाद्य, १६ मा-3 लारोहण, १७ धात्री, १८ भृत्य, १९ निमित्त २० वनीपक, २१ जीवनक २२ क्रोधपूर्व २३ लोभपूर्व,"
२४ स्तुतिपूर्व २५ स्तुतिपश्चात्, २६ वैद्यक, २७ मान, २८ माया, २९ विद्या, ३० मंत्र ३१ चूर्ण, १३२ वशीकरण, ३३ शंका, ३४ पिहित, ३५ संक्षिप्त, ३६ निक्षिप्त, ३७ स्राविक, ३८ अपरिणत, १३९ साधारण, ४० दायक, ४१ लिप्त, ४२ मिश्रक, ४३ अंगार, ४४ धूम, ४५ संयोज्य आणि ४६४
अप्रमाण हे शेचाळीस दोष एषणाशुद्धीचा नाश करणारे आहेत. ह्या दोषांचे विवेचन क्रमाने करतात
ANANNUUUUUNN
www.eroU093ei
NeeeeeeeMNAVAwaC.

Page #720

सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय बारावा. पान ६७०.
उद्देशदोष व साधिक दोष. नागादिदेवपाखण्डिदानाद्यर्थं च यत्कृतम् ॥ अन्नं तदेव न ग्राह्यं यत उद्देशदोषभाक् ॥ ८ ॥ संयताँश्च बहन दृष्ट्वा भोज्यं यदधिकं खलु ।।
क्रियते सोऽधिको नाम दोषो धीमद्भिरुच्यते ॥ ८॥ ___ अर्थ- नागादिक देव आणि पाखंडी साधु ह्यांना देण्याकरितां जें अन्न केलेले असते ते अन्न यतीने । घेऊ नये. कारण त्यांत उद्देशदोष असतो. पुष्कळ यती पाहून जे पुष्कळ अन्न केलेले असते तें। अधिक ह्या दोषाने युक्त समजावें. तें अन्नही यतीला अग्राह्य आहे.
पूतिदोष. रन्धन्यां प्रवराहारं पूतित्वं साधुहेतुकम् ॥
मार्जनं लेपनं चेति पश्चधा पूतिदोषकः ॥ ८२ ॥ अर्थ- ज्या भांड्यांत अन्न शिजविले असेल तें अन्नाने भरलेले भांडे तसेंच आणून यतीला त्यातूनच अन्न देणे ह्यास पूतिदोष ह्मणतात. हा दोष प्रवराहार, पूतित्व, साधुहेतुक, मार्जन, लेपन असा पांच प्रकारचा आहे.
FUNNUAMMAMVimeMONAWANA

Page #721

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय बारावा.
पान ६७१.
presener
मिश्र दोष.
मुनीनां दानमुद्दिश्य पाखण्डिभिरमार्जनैः ॥
सागारैरशनं यद्धि स मिश्रो दोष उच्यते ॥ ८३ ॥
अर्थ-- मुनींना देण्याकरितां केलेले अन्न अशुचि अशा पाखंडी लोकांनीं किंवा सागारांनी (गृहस्थांनी ) खाणे ह्याला मिश्र नांवाचा दोष ह्मणतात.
प्राभृतिकदोष.
कालहीनं हि यद्दानं दीयते सानुरागतः ॥
कालातिक्रमतः सोऽयं दोषः प्राभृतिको यतः ॥ ८४ ॥
अर्थ – अन्नदानाचा काल निघून गेल्यावर जे प्रेमानें अन्नदान करणें त्याला कालाचा अतिक्रम झाल्यामुळे प्राकृतिक दोष ह्मणतात.
बलिदोष.
संयतानां प्रभूतानां गमनार्थ विशेषतः ॥
कृत्वा पूजादिकं चान्नं दीयते बलिदोषभाक् ॥ ८५ ॥
अर्थ - पुष्कळ यतींना त्यांनी आपल्या घरांतून जावे अशा बुद्धीनें- देवांची पूजा वगैरे करून शेष है

Page #722

INE
सोमसेनकृत नैवर्णिकाचार, अध्याय बारावा, पान ६७२. पुन्m eramerseeneracreeeeeeeeeeeeeeen राहिलेले अन्न देणे हा बलिदोष समजावा.
न्यस्तदोष. सत्पात्रभाजनादनं स्थापितं चान्यभाजने ॥
न्यस्तदोषोऽयमुद्दिष्टः सद्भिरागमपारगैः ॥ ८६ ॥ ५ अर्थ- ज्या भांड्यांतील अन्न सत्पात्राला ( यतीला ) देण्याला योग्य असते अशा शुद्ध भांड्यांतून ९ तें अन्न काढून दुसऱ्या भांड्यांत ठेवणे, हा न्यस्तदोष होय; असें आगमज्ञांनी सांगितले आहे.
प्रादुष्किकदोष. आहारभाजनादीनामन्यस्माच्च प्रदेशतः॥ अन्यत्र नयन दीपप्रज्वालनमतोऽपि च ॥ ८७॥
प्रादुष्किको मतो दोषो वर्जनीयः शुभार्थिभिः॥ अर्थ- भोजनाची पात्रे ज्या जागी मांडली असतील त्या जाग्यांतून ती पात्रे दुसऱ्या जाग्यांत उचलून, नेणे आणि चांगले दिसण्याकरितां दिवा लावणे ह्याला पादुष्किक दोष ह्मणतात. कल्याणाची इच्छा, करणाऱ्या दात्याने हा दोष करूं नये.
क्रीतदोष.
Meenetreer
ANN

Page #723

aanememocreasuresemercene
सोमसेनकृत सैवर्णिकाचार, अध्याय बारावा. पान ६७३. Reeeeeeeeeeewaareeeeevaaeeeeeeeeeeeeeee
स्वान्यद्रव्येण यद्भोज्यं सगृहीतं यदा भवेत् ॥ ८८॥
विद्यामन्त्रेण वा दत्तं तत्क्रीतं दोष इत्यसौ ॥ ___ अर्थ- दुसऱ्याच्या द्रव्याने (दुसऱ्याकडून पैसे घेऊन खानावळी प्रमाणे) जे अन्न तयार केलेले असते, किंवा विद्येच्या प्रभावाने अथवा मंत्रप्रभावाने में अन्न तयार केलेले असते ते अन क्रीत दोषाने युक्त असे समजावे.
प्रामित्यदोष, स्वकीयं परकीयं चेद्रव्यं यच्चेतनेतरत् ॥ ८९॥
दत्वाऽनानयनं पात्रे प्रामित्यं दोष एव सः॥ , अर्थ- आपला किंवा दुसऱ्याचा कोणताही अचेतन पदार्थ तो देऊन अन्न आणणे आणि यतीला देणे हा प्रामित्यदोष समजावा.
परिवर्तनदोष. स्वान्नं दत्वाऽन्यगेहादा यदानीयोत्तमं शुभम् ॥ ९॥
अन्नं ह्यादीयतेऽत्यर्थ परिवर्तनमुच्यते ॥ 2 अर्थ- आपल्या घरात तयार केलेले अन्न देऊन दुसन्याच्या घरांतील चांगले आणि पवित्र अन्न

Page #724

सोमसेन कृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय बारावा. पान ६७४.
आणणे ह्याला परिवर्तन दोष ह्मणतात.
निषिद्धदोष.
मध्ये केनापि गृहिणा निषिद्धे भोजनादिकम् ॥ ९१ ॥ दातव्यं न मुनिभ्यश्च तथापि खलु गृह्यते ॥
स निषिद्धो महादोषः परिपाट्या प्रकीर्तितः ॥ ९२ ॥
अर्थ — मुनीला अन्नदान करण्याची इच्छा झाली असतां मध्येच कोणीतरी गृहस्थानें " हैं अन्न मुनीला देऊ नका " असा निषेध केल्यावरही तेंच अन्न मुनीला देण्याकरितां ठेवणें हा निषिद्ध नांवाचा महादोष आहे; असे परंपरेनें सांगत आले आहेत.
अभिहितदोष.
यस्मात्कस्माद्विना पंक्त्या गृहादष्टमतः परम् ॥ आनीतं गृह्यते चानं तदेवाभिहितं मतम् ॥ ९३ ॥
अर्थ- यतीनें ह्या घरांतून त्या घरांत अशा क्रमाने, नियमित घरे भिक्षा मागावयाची असतां मध्येच क्रम सोडून नियमित घरांच्या पलीकडच्या घरीं ( आठ घरांच्या पुढच्या घरीं ) जाऊन भिक्षा आणणें आणि तें अन्न भक्षण करणें, हा अभिहित नांवाचा दोष समजावा.

Page #725

सोमसेनकृत नैवर्णिकाचार, अध्याय बारावा पान ६७५.
उद्भिन्नदोष. घृतादिभोजनं सारं मुद्रितं कर्दमादिना ॥
उद्भिद्य दीयते दोष उद्भिन्नः परिपव्यते ॥ ९४॥ अर्थ- तूप वगैरे भोजनांतील मुख्य पदार्थ, केरकचऱ्यानें मिश्रित झाले असता त्यांतील केरकचरा काढून ते अन देणे, हा उद्भिन्न दोष होय.
आच्छाद्यदोष. संयतान्परमान्दृष्ट्वा राजचोरादिभीतितः ॥
दानं ददाति स प्रोक्तो दोष आच्छाद्यनामकः ॥९५ ॥ - अर्थ- उत्तम संयमी मुनीला पाहून राजा, चोर वगैरेंच्या भीतीनें दान देणे, कोणाला न समजेल अशा प्रकारे दान देणे हा आच्छाद्य नामक दोष होय.
मालारोहणदोष. निःश्रेण्यादिकमारुह्य द्वितीयगृहभूमितः॥
आदाय दीयते ह्यनं तन्मालारोहणं मतम् ।। ९६ ॥ 2 अर्थ-शिडी वगैरेवर उभा राहून दुसऱ्या मजल्यांतून अन्न घेऊन यतीला देणे हा मालारोहण नांवाचा दोष होय. eewaaavawwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwws
ReserviVANAGAtea

Page #726

NAVG80
FMAIshettesentMMINAI.cemeg
सोमसेनकृत नैवर्णिकाचार, अध्याय बारावा. पान ६७६.
धात्रीदोष. गृहिणीमेव चोद्दिश्य यदुत्पादितमन्नकम् ।
तद्धात्रीदोष इत्येषः कीर्तनीयो मनीषिभिः ॥ ९७ ॥ है अर्थ-- घरच्या मालकाच्या बायकोकरितां ह्मणून जे अन्न तयार केलेले आहे, ते यतीला देण्यास ६ घेतले असतां धात्रीदोष होतो.
मृत्यदोष. स्वपरग्रामदेशादेरादेशं च निवेद्य च ॥
गृह्णाति किञ्चिदाहारं दोषस्तभृत्यसंज्ञकः॥९८॥ अर्थ- यतीने आपल्या गांवांतील किंवा दुसऱ्या गांवांतील निरोप सांगून अन्न घेणे हा भृत्यदोष समजावा.)
निमित्तदोष. व्यञ्जनाङ्गस्वरच्छिन्नौमान्तरिक्षलक्षणम् ॥
स्वमं चेत्यष्टनिमित्तं करोति तन्निमित्तकम् ॥ ९९॥ अर्थ- यतीने व्यंजन, अंग, स्वर, छिन्न, भौम, अंतरिक्ष आणि स्वम ही आठ निमित्ते पाहून त्यांची फलें सांगून अन्न मिळविणे ह्यास निमित्तदोष ह्मणतात.
Revertismeeroen

Page #727

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय बारावा. ex~~xx 30400
वनीपकदोष.
पान ६७७.
पाखण्डिकृपणादीनामतिथीनां तु दानतः ॥ पुण्यं भवेदिति प्रोच्य अद्याद्वरवनीपकम् ॥ १०० ॥
अर्थ - पाखंडी आणि कृपण अशा अतिथींना दान करण्यानें पुण्य होतें असें सांगून अन्न मिळविणें हा वनीपक दोष असें ह्मणतात.
जीवनकदोप.
जातिः कुलं तपः शिल्पकर्म निर्दिश्य चात्मनः ॥ जीवनं कुरुतेऽत्यर्थ दोषो जीवनसञ्ज्ञकः ॥ १०१ ॥
अर्थ - यतीनें आपली जाति, कुल, तपश्चर्या आणि कसब लोकांना सांगून त्या महत्वावर अन्न मिळविणें ह्याला जीवनदोष ह्मणतात.
क्रोधदोष व लोभदोप.
क्रोधं कृत्वाऽशनं ग्राह्यं क्रोधदोषस्ततो मतः ॥
कविलोभं प्रदशर्यात्ति लोभदोषः स कथ्यते ।। १०२ ।।
अर्थ- आपल्याला कोप आला आहे असें यतीनें लोकांना दाखवून त्यांच्याकडून अन्न घेणें ह्याला
Re

Page #728

सोमसेनकृत वाणकाचार, अध्याय बारावा. पान ६७८.
Kreemeerut
क्रोधदोष ह्मणतात. आणि लोकांना 'अमुक काम करून देतों' असा लोभ दाखवून भोजन मिळविणे? ह्याला लोभ दोष ह्मणतात.
स्तुतिपूदोष व स्तुतिपश्चादोष. स्वमिन्द्र चन्द्र इत्युक्त्वा भुक्तेऽन्नं स्तुतिदोषभाक् ।।
पूर्व भुङ्क्ते स्तुयात्पश्चात्स्तुतिपश्चान्मलो मतः ॥ १०३ ॥ अर्थ-- अन्नदान करणाऱ्याची 'तूं इंद्र चंद्र आहेस” वगैरे स्तुति करून भोजन करणे ह्याला स्तुतिपूर्व९दोष ह्मणतात. आणि भोजन झाल्यावर दान करणाराची स्तुति करणे ह्याला स्तुतिपश्चात् दोष ह्मणतात.
वैद्यदोष, मानदोष व मायादोष. कृत्वा भेषजमत्यन्नं वैद्यदोषः स उच्यते ॥ आत्मपूजादिकं लोकान् प्रतिपाद्यातियत्नतः॥ १०४ ॥ उदरं पूरयत्येव मानदोषो विधीयते ॥
मायां कृत्वाऽन्नमादत्ते मायादोषः प्रकीर्तितः ॥ १०५॥ अर्थ- औषध देऊन भोजन करणे ह्याला वैद्यदोष ह्मणतात. आपली पूजा केली पाहिजे असें लोकांना सांगून त्यांच्याकडून तसे करवून पोट भरणे ह्याला मानदोष ह्मणतात. काही जादू वगैरे ।
raateerNaameeeeeeee

Page #729

Acharya Shri Kailassagarsun Gyanmandir
UADAV
सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अव्याय बारावा. पान ६७९. Eeeeeaaeeeeeeeeeeeeeeeeer करून यतीने लोकांना भुलवून अन मिळविणे हा मायादोष होय.
विद्यादोष व मंत्रदेष. कृत्वा विद्याचमत्कारं योऽत्ति विद्याख्यदोषकः ॥
मंत्रयन्त्रादिकं कृत्वा योऽत्ति वै मन्त्रदोषकः ॥ १०६ ॥ १ अर्थ- काही विद्येचा चमत्कार दाखवून (बालग्रहावर तोडगा करून देणे वगैरे) भोजन करणे ह्याला विद्यादोष ह्मणतात. आणि मंत्र, यंत्र वगैरे करून भोजन मिळविणे ह्याला मंत्रदोष असें ह्मणतात.
चूर्णदोष व वशीकरणदोष. दत्वा चूर्णादिकं योऽत्ति चूर्णदोषः स इष्यते ॥
वशीकरणकं कृत्वा वशीकरणदोषकः ॥ १०७ ॥ अर्थ- लोकांना चूर्ण वगैरे (अंगारा वगैरे) देऊन भोजन करणे ह्याला चूर्णदोष ह्मणतात. वशीककरण करून देऊन भोजन करणे हा वशीकरण दोष होय.
शंकादोष व पिहितदोष. अस्मदर्थ कृतं चानं न वा शङ्काख्यदोषकः॥ सचित्तेनावृतं योत्ति पिहितो दोष उच्यते ॥१०८॥
CA

Page #730

सोमसेनकृत नैवर्णिकाचार, अध्याय बारावा. पान ६८०. Federaareevideowwesernamendmerciseraceaeeowweeeeeeeeeeeeaawaen है अर्थ-हें अव माझ्याकरितां केलें आहे किंवा नाही? अशा शंकेनें भोजन करणे हा शंकादोष होय.? सचित्तवस्तूने युक्त असलेले अन्न भक्षण करणे हा पिहितदोष होय.
संक्षिप्तदोष. स्निग्धेन वा स्वहस्तेन देयं वा भाजनेन वा ॥
संक्षिप्तदोषो निर्दिष्टो वर्जनीयो मनीषिभिः॥१०९॥ ___ अर्थ--- तैलादिकाने चिकट झालेल्या हाताने अथवा पात्राने यतीला आहार देणे हा संक्षिप्त दोष होय. ६ बुद्धिमान् लोकांनी ह्या दोषाचा त्याग करावा.
निक्षिप्तदोष. सचित्तवारिभिर्याद्धि प्रसिच्यान्नं तु दीयते ॥
निक्षिप्तदोष इत्युक्तः सर्वथाऽऽगमवर्जितः ॥ ११ ॥ __ अर्थ- न गाळलेले पाणी अन्नावर सिंपडून अन्न देणे हा निक्षिप्तदोष होय. हा दोष आगमांत त्याज्य, ह्मणून सांगितला आहे.
सावितदोष. घृततकादिकं चैव स्रवत्येवान्नकं बहु ।।
IN00४MAUSIVANMMANN.
Peace

Page #731

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय बारावा. पान ६८१.
तदन्नं गृह्यतेऽत्यर्थ स्रावितो दोष उच्यते ॥ १११ ॥
अर्थ — ज्या अन्नांतून तूप, ताक वगैरे पुष्कळ गळत आहे तसलें अन्न फार भक्षण करणें हा स्त्रावित नांवाचा दोष होय.
अपरिणतदोष.
त्रिफलादिरजोभिश्च रसैश्चैव रसायनैः ॥
गृह्णात्यपरिणतं वै दोषोऽपरिणतः स्मृतः ॥ ११२ ॥
अर्थ - त्रिफला वगैरेंच्या चूर्णानीं किंवा रसांनीं अथवा रसायनांनी युक्त असलेले अन्न भक्षण करणें हा अपरिणत नांवाचा दोष होय. कारण, ह्यांतील त्रिफलाचूर्ण वगैरे पदार्थ शिजलेले नसतात.
सावरणदोष.
गीतनृत्यादिकं मार्गे कुर्वन्नानीय चान्नकम् ॥
गृहे यद्दीयते दोषः स साधारणसञ्ज्ञकः ॥ ११३ ॥
अर्थ- मार्गीत गायन, नृत्य इत्यादिक व्यापार करून अन्न मिळवून घरी आणून तें अन्न यतीला देणें हा साधारण नांवाचा दोष होय.
दायकदोष.

Page #732

NAL
RASumeeteevrwaivNA
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय बारावा. पान ६८२. Feeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeee
रोगी नपुंसकः कुष्टी उच्चार मूत्रलिप्तकः ॥ गर्भिणी ऋतुमत्येव स्त्री ददात्यन्नमुत्तमम् ॥ ११४ ॥
आशौचाचारसंलीनः स दोषो दायकस्य वै ।। ___ अर्थ- रोगी, नपुंसक, कोड भरलेला, शौचास किंवा लध्वीस जाऊन शुद्ध न होता तसाच आलेला पुरुष, अथवा वरील लक्षणाची व गर्भिणी, रजस्वला अशी स्त्री, ह्यांनी यतीला अन्न देणे, ह्यांत अशुचित्व गुप्त असल्याने हा दायक नांवाचा अन्नदान करणाऱ्याचा दोष आहे.
लिप्तदोष. अप्रासुकेन लिसेन हस्तेनैव विशेषतः॥ ११५ ॥
भाजनेन दात्यन्नं लिप्सदोषः स कीर्तितः॥ अर्थ-निर्जंतुक नव्हे अशा पदार्थानें लिप्त असलेल्या हाताने किंवा भांड्याने अन्न देणे हा लिप्त दोष होय.
मिश्रदोष. आमपात्रादिके पात्रे सचित्तेना मिश्रितम् ॥ ११६ ।।
ददात्याहारकं भक्तया मिश्रदोषः प्रकीर्तितः॥ 2 अर्थ- मातीच्या कच्या (न भाजलेल्या) पात्रांतून सचित्त आणि आई ( सजीव आणि ओल्या)
weremovedeo

Page #733

VASA
सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय बारावा. पान ६८३.. Haveeeeenetwerermeremerencesareeneeeeeeeeeeeee अशा पदार्थानी मिसळलेले अन्न यतीला देणे हा मिश्र दोष होय.
अंगारदोष. गृध्या यो मूञ्छितं ह्यन्नं भुङ्क्ते चाङ्गारदोषकः ॥ ११७॥ अर्थ-फार क्षुधा लागल्यामुळे जीवजंतूंनी मिश्र झालेले किंवा आंबलेलें असें अन्न भक्षण करणे हा (अंगारदोष ( उदरांतील अग्नीचा दोष ) होय.
धूमदोष व संयोज्यदोष. भोज्याचलाभे दातारं निन्दन्नत्ति स धूमकः ।।
शीतमुष्णेन संयुक्तं दोषः संयोजनः स्मृतः ॥११८॥ अर्थ-आपणास आवडणारे अन्न न मिळाल्यामुळे दान करणाऱ्यांची निंदा करीत भोजन करणे हा धृमक नांवाचा दोष होय, शीत व उष्ण असें अन्न मिसळून खाणे हा संयोजन नांवाचा दोष होय.
अप्रमाणकदोष. प्रमाणतोऽनमत्यत्ति दोषश्चैषोऽप्रमाणकः॥ इत्येवं कथिता दोषाः षट्चत्वारिंशदुक्तितः॥ ११९ ॥ इत्येवं कथितो धर्मो मुनीनां मुक्तिसाधकः ।।

Page #734

ViveAMRUUUN
सोमसेनकृत वाणकाचार, अध्याय बारावा. पान ६८४. Preemesecomeaswwwyooncerneecameeeeeewaveena
संक्षेपतो मया ग्रन्थे वणोचारप्रसङ्गतः ।। १२०॥ 3 अर्थ-प्रमाणापेक्षा अधिक अन्न भक्षण करणे हा अप्रमाणक नांवाचा दोष होय. ह्याप्रमाणे हे चाळीस दोष सांगितले. अशाप्रकारे मुक्तिसाधक असा मुनींचा धर्म, त्रैवर्णिकांच्या आचारांत संक्षेपाने सांगितला.
आदौ श्रीवर्णलाभः सुखकरकुलचर्या गृहाधीशता च । सर्वेभ्यश्च प्रशान्तिर्मनसि कृतगृहत्यागता वा सुदीक्षा ॥ अध्यायेऽस्मिन्गरिष्ठाः शिवसुखफलदा वर्णिता धर्मभेदा।
ये कुर्वन्तीह भव्याः सुरनरपतिभिस्ते लभन्ते सुपूजाम् ।। १२१॥ है अर्थ- ह्या अध्यायांत प्रथम गृही श्रावकाची वर्णलाभ क्रिया सांगून नंतर कुलचर्या, गृहीशिता, सर्वपरिग्रहापासून अंत:करणांत प्रशांति, गृहत्याग आणि दीक्षा ह्या भुक्तिमुक्ति देणाऱ्या श्रेष्ठ क्रिया सांगितल्या आहेत. ह्या क्रिया जे भव्यजीव करतात, ते स्वर्गातील इंद्र आणि पृथ्वीवरील सार्वभौम राजे ह्यांनी देखील पूजा करण्याला योग्य असे होतात.
धर्मोपदेशं प्रवदन्ति सन्नो । धन्यास्तु ते ये सुचरन्ति भव्याः॥ पूज्याः सुरैर्भूपतिभिश्च नित्यं । तेषां गुणान्वाञ्छति सोमसेनः॥ १२२ ॥
reasesamedheawkeeee)

Page #735

सामसेनकृत जैवर्णिकाचार, अध्याय बारावा. पान ६८५. RArneaawesomeonevermenewvorcerecavoroenerawat ८ अर्थ- साधु लोक धर्माचा उपदेश करतात. जे भव्यजीव त्या धर्माचे आचरण करतात ते देव आणि
नृपति ह्यांनी निरंतर पूज्य असे होतात. झणून श्रीसोमसेनमुनि त्या भव्यजीवांचे सद्गुण आपल्याला प्राप्त है ६ व्हावेत अशी इच्छा करीत आहे.
इति श्रीधर्मरसिकशास्त्रे त्रिवर्णाचारनिरूपणे भट्टारकश्रीसोमसेन विरचिते वर्णलाभादिपश्चक्रियावर्णनो नाम
द्वादशोऽध्यायः समाप्तः
RAVAveeNNNNASW
Motoraveenecenternet
Vers
e rvwwwseem Pece८.

Page #736

सोमसेनकृत बैवर्णिकाचार, अध्याय तेरावा. पान ६८६. Pawowevereoverseas ७emerememocreeeeeeee
॥श्रीवीतरागाय नमः ।। ॥ त्रयोदशोऽध्यायः॥
PaaeeeeeeeeeeeeeNavaavara
वन्दे तं शान्तिनाथं शिवसुखविधिदं सेवितं भव्यलोकै। रादौ चक्रेण राज्यं सकलभरतजं साधितं येन पुण्यात् ।। पश्चाद्दीक्षां समादाय तु कलिलमलं छिन्नकं ध्यानचकैः।
शुद्धज्ञानेन भव्याः सुसमवसरणे बोधिता मोक्षहेतोः ॥ १॥ १ अर्थ-पूर्वार्जित पुण्यकर्मामुळे ज्याने चक्ररत्नाच्या सहाय्याने प्रथम सर्व भरतखंडाचे राज्य मिळविले. १नंतर दीक्षा घेऊन शुक्लध्यानरूपी चक्राने ज्याने संपूर्ण पातकांचा नाश केला, नंतर समवसरणसभेत मोक्षपा-१ (प्तीकरितां सर्व भव्यजीवांना ज्याने शुद्धज्ञानाच्या योगाने उपदेश केला, तो भुक्तिमुक्ति आणि सदाचार देणारा व भव्यजीवांनीं सेविलेला जो शांतिनाथ तीर्थंकर, त्याला मी नमस्कार करतो.
कर्मकलंकविमुक्तं मुक्तिश्रीवल्लभं गुणैर्युक्तम् ॥ सिद्धं नत्वा वक्ष्ये द्विधा स्फुटं सूतकाध्यायम् ॥ २॥
aaseennervoveo
BeeNewsMeeॐ

Page #737

rane0%aeeeeeeeeee
सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय तेरावा पान ६८७.. avacce८ier८४४०४८.
८
४Meees ____अर्थ- कर्मकलंकापासून मुक्त झालेल्या व मुक्तिलक्ष्मीचा पियपति आणि सद्गुणांनी युक्त असलेल्या श्रीसिद्धाला नमस्कार करून, मी सूतकाध्याय सांगतो.
क्षत्रियवैश्यविप्राणां सूतकाचरणं विना ॥
देवपूजादिकं कार्य न स्यान्मोक्षप्रदायकम् ॥३॥ ___अर्थ- क्षत्रिय, वैश्य आणि ब्राह्मण ह्या त्रैवर्णिकांनी आशौच पाळल्यावांचून त्यांची देवपूजादि धर्मकृत्यें त्यांना मोक्षपद होत नाहीत.
___ आशौचाचे प्रकार. सूतकं स्याच्चतुर्भेदमार्तवं सौतिक तथा ।
मात तत्संगजं चेति तत्रातवं निगद्यते ॥ ४॥ 8 अर्थ- आशौच हे ऋतुसंबंधी, प्रसूतिसंबंधी, मृत्युसंबंधी आणि अशुचि असलेल्या मनुष्याच्या संसर्गा-१ संबंधी असें चार प्रकारचे आहे. त्यांत ऋतुसंबंधी आशौच प्रथम सांगतो.
ऋतूचे प्रकार. रजः पुष्पं ऋतुश्चेति नामान्यस्यैव लोकतः ॥ द्विविधं तत्तु नारीणां प्राकृतं विकृतं भवेत् ।। ५।।
RANBestMeNavaMarereanem)

Page #738

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय तेरावा. पान ६८८.
Ne
22
प्राकृतं जायते स्त्रीणां मासे मासे स्वभावतः ॥ अकाले द्रव्यरोगाद्युद्रेकात्तु विकृतं मतम् ॥ ६ ॥
अर्थ — रज, पुष्प आणि ऋतु हीं तीन स्त्रियांच्या विटाळाचीं नांवें लोकप्रसिद्ध आहेत. हा स्त्रियांचा ऋतु स्वाभाविक आणि विकृत ( शरीरप्रकृतीत बिघाड झाल्यामुळे उत्पन्न होणारा ) असा दोन प्रकारचा आहे. त्यांत महिन्यामहिन्यास स्वाभाविकपणें उत्पन्न होणारा ऋतु प्राकृत किंवा स्वाभाविक समजावा. आणि ऋतुकालीं स्त्रियांच्या शरीरांतून जाणारें द्रव्य किंवा रोग ह्यांच्या आधिक्यामुळे उत्पन्न जो ऋतु तो विकृत समजावा.
अकाली ऋतुस्राव.
अकाले यदि चेत् स्त्रीणां तद्रजो नैव दुष्यति ॥ पञ्चाशद्वर्षादूर्ध्व तु अकाल इति भाषितः ॥ ७ ॥
अर्थ - अकालीं जर स्त्रीला रजोदर्शन होईल तर त्यांत कांहीं दोष (आशौच ) नाहीं. पन्नास वर्षांच्या पुढे स्त्रियांचा अकाल समजावा; असें मुनींनी सांगितलें आहे.
आशौच धरण्याचा प्रकार. रजसो दर्शनात्स्त्रीणामाशौचं दिवसत्रयम् ॥

Page #739

Forseenetwee
सोमसेनकृत नैवर्णिकाचार, अध्याय तेरावा. पान ६८९. avaaaaaanweaaaaaaavatwasnaseeneameras
कालजे चादरात्राचेत्पूर्व तत्कस्यचिन्मतम् ॥ ८॥ रात्रावेव समुत्पन्ने मृत्यौ रजसि सूतके। पूर्वमेव दिनं ग्राह्यं यावन्नोदेति वै रविः॥९॥ रात्रेः कुर्यात्रिभागं तु दो भागौ पूर्ववासरे॥
ऋतौ सूते मृते चैव ज्ञेयोऽन्त्यांशः परेऽहनि ॥१०॥ ___ अर्थ-स्त्रियांना रजोदर्शन झाल्या दिवसापासून तीन दिवस अशुद्धपणा असतो. हे योग्य काली उत्पन्न होणाऱ्या ऋतुसंबंधाने समजावें. रजोदर्शन जर मध्यरात्रीच्या पूर्वी होईल तर पूर्वीचा दिवस धरावा असे एक मत आहे. मृत्यु, ऋतु आणि प्रसूति ह्या गोष्टी रात्री सूर्योदय होईपर्यंत केव्हाही झाल्यास पूर्वीचाच दिवस धरावा असें दुसरे एक मत आहे. आणि रात्रीचे तीन भाग करून पहिले दोन भाग पूर्व दिवसांत धरावेत आणि तिसरा भाग पुढच्या दिवसांत धरावा असेंही एक मत आहे. ह्यांत ज्या देशांत जशी रूढी असेल तसे त्यांनी ग्रहण करावे. तीनही प्रकार शास्त्रोक्त असल्याने कोणताही स्वीकारल्यास दोष नाही.
योग्यकालावांचून मध्येच स्त्री ऋतुमती झाल्यास.
ऋतुकाले व्यतीते तु यदि नारी रजस्वला ।। Homednaamaananesecxie
s ecscne.

Page #740

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय तेरावा. पान ६९०. Macroecovereavechcraneoccccvecitemeneweres
तत्र लानेन शुद्धिः स्यादष्टादशदिनात्पुरा ॥ ११ ॥ है अर्थ- योग्यकाली स्त्री ऋतुमती होऊन तो काल गेल्यावर पुढे अठरा दिवसांच्या आंत पुनः ऋतुमती १ झाल्यास ती नुसत्या मानानें शुद्ध होते. तीन दिवस अशुद्ध रहाण्याचे कारण नाही.
दिनाचेत् षोडशादानारी या चातियौवना ॥
पुना रजस्वलाऽपि स्याच्छुद्धिः स्नानेन केचन ॥ १२ ॥ अर्थ- तारुण्य उत्कट असल्यामुळे जर स्त्री सोळा दिवसांच्या आंत पुनः ऋतुमती झाली तर ती फक्त स्नान करून शुद्ध होते. असे कित्येकांचे ह्मणणे आहे.
रजस्वलायाः पुनरेव चेद्रजः । प्रारदृश्यतेऽष्टादशवासराच्छुचिः
अष्टादशाहे यदि चेद्दिनदया- । देकोनविंशे त्रिदिनात्ततः परम् ॥ १३ ॥ 2 अर्थ- रजस्वला झालेली स्त्री पुनः जर अठराव्या दिवसाच्या पूर्वी रजस्वला होईल तर ती शुद्धच, समजावी. अठराव्या दिवशी झाल्यास दोन दिवस अशुद्ध समजावी, आणि एकोणिसाव्या दिवशी झाल्यास तीन दिवस अशुद्ध समजावी. असें एक मत आहे.
रजोयुताऽष्टादशवासरे पुनः। प्रायेण या यौवनशालिनी वधूः॥ यहेण सा शुध्द्यति देवपित्र्ययो। रजोनियुक्ताशुचिमार्तवे सति ॥ १४॥
MawMANUSee

Page #741

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय तेरावा. पान ६९१. tawaseemerceecheeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeees है अर्थ-रजस्वला झालेली स्त्री तारुण्य अधिक असल्यामुळे अठरा दिवसांत पुनः रजस्वला होईल तर,
ती तीन दिवसांनींच दैविक व पैतृककर्माला योग्य होते. कारण, तिच्या ठिकाणी ऋतुस्राव होत है १ असल्यामुळे अशुद्धता असते. असें एक मत आहे.
रजस्वला यदि स्नाता पुनरेव रजस्वला ॥
अष्टादशदिनादाक् शुचित्वं न निगद्यते ॥१५॥ ___ अर्थ- रजस्वला स्त्री चवथ्या दिवशी स्नान केल्यानंतर ऋतुमती झाल्यापासून अठरा दिवसांच्या आंत: इजर पुनः ऋतुमती होईल तर ती शुद्ध ह्मणवीत नाही असे एक मत आहे.
ऋतुमती स्त्रीचा आचार. काले ऋतुमती नारी कुशासने स्वपेत्सती ॥ एकांतस्थानके स्वस्था जनस्पर्शनवर्जिता ॥ १६ ॥ मौनयुक्ताऽथवा देवधर्मवाताविवर्जिता ॥ मालतीमाधवीवल्लीकुन्दादिलतिकाकरा ॥१७॥ रक्षेच्छीलं दिनत्रयं चैकभक्तं विगोरसम् ॥ अञ्जनाभ्यङ्गसग्गन्धलेपनमण्डनोज्झिता ॥ १८॥

Page #742

ANANAVANAVANAVAVIvedeoes
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय तेरावा. पान ६९२. CentemaenewAVASAWASceroeneweaver
देवं गुरुं नृपं स्वस्य रूपं च दर्पणेऽपि वा ॥ न च पश्येत्कुदेवं च नैव भाषेत तैः समम् ॥ १९ ॥ वृक्षमूले स्वपेनैव खट्वाशय्यासने दिने । मनपञ्चनमस्कारं जिनस्मृति स्मरेध्दृदि ॥ २०॥ अञ्जलावश्नीयात्पर्णपात्रे ताने च पैत्तले ॥
भुक्तं चेत्कांस्यजे पात्रे तत्तु शुध्द्यति वन्हिना ॥ २१ ॥ ६ अर्थ- योग्यकाली ऋतुमती झालेल्या स्त्रीने दर्भ अंथरून त्यांवर शयन करावें. स्वस्थमनाने एकांती बसावें. कोणास स्पर्श करूं नये. तिने तीन दिवस मौन धारण करावे. किंवा देवाधर्माच्या गोष्टी बोलूं। नयेत. मालतीची वेल, मोगरीची वेल किंवा कुंदाची वेल तिने तीन दिवस हातांत धरावी. आपले शील, रक्षण करावे. तीन दिवस दही, दूध वगैरे गोरसावांचून एक वेळ भोजन करावे. तिने डोळ्यांत अंजन, घालू नये. अंगाला तेल लावू नये. माळा व अलंकार घालू नयेत. तिने देव, गुरु, राजा आणि कुलदेवता ह्यांचे दर्शन करूं नये. गुरु वगैरे ह्यांच्याशी भाषण करूं नये. दर्पणांत आपले मुख पाहूं नये. झाडाखाली व माचा किंचा बाजले ह्यांच्यावर; व अंथरुणावर निजू नये. दिवसां निजू नये. पंचनमस्कार मंत्र आणि जिनदेव ह्यांचे मनांत स्मरण करावें. तिने तीन दिवस आपल्या ओंजळीत किंवा पानावर,2
VeeraoMomoeowww
Ce

Page #743

Reserveer
सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय तेरावा. पान ६९३. Raveeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeees
अथवा तांब्याच्या पितळेच्या भांड्यांत अन घेऊन भोजन करावे. काश्याच्या पात्रांत भोजन केले असतां १तें अनीतून भाजून काढिले ह्मणजे शुद्ध होते.
रजस्वलेची शुद्धि. चतुर्थे दिवसे स्नायात्प्रातोंसर्गतः पुरा ॥ पूर्वाह्ने घटिकाषट्कं गोसर्ग इति भाषितः ॥ २२ ॥ शुद्धा भतुश्चतुर्थेऽहि भोजने रन्धनेऽपि वा।
देवपूजागुरूपास्तिहोमसेवासु पश्चमे ॥ २३ ॥ 'अर्थ-- मग चवथ्या दिवशी मातःकाली तिने गाई रानांत सोडण्याचा काल होण्याच्या पूर्वी स्नान करावें. प्रातःकालच्या सहा घटिका नंतर गाई सोडण्याचा काल समजावा. ती स्त्री चवथ्या दिवशी फक्त आपल्या पतीला अन्न शिजवून घालण्याला शुद्ध समजावी. बाकी देवपूजा, गुरुसेवा, होम वगैरे कृत्याला पांचव्या, दिवशी शुद्ध समजावी.
दोघी ऋतुमतींनी एकमेकींशी भाषण वगैरे केल्यास प्रायश्चित्त. अस्नाते यदि संलापं कुरुतश्चोभयोस्तयोः॥
आतिमात्रमघं तस्माद्वज्य सम्भाषणादिकम् ॥ २४॥ meaderernenememewo menwwwse

Page #744

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, याय तेरावा. पान ६९४.
३
१ अर्थ-ऋतुमती स्त्रिया स्नान केल्यावांचून जर एकमक...ण करितील तर त्या दोघींसही मोठे पातक' लागते. ह्मणून ऋतुमतीशी बोलणे वगैरे त्याज्य समजावें.
संलापे तु तयोः शुद्धिं कुर्या कोपवासतः॥
तद्वयात्सहसंवासे तत्रयात्पंक्तभोजने ॥ २५ ॥ ___ अर्थ-ऋतुमतींनी एकमेकीशी फक्त भापणच केले तर त्या दोघींकडून एकदिवस उपवास करवून त्यांना शुद्ध करून घ्या. त्यांनी सहवास (एका जाग्यांत रहागे) केला असतां दोन उपवास करवावेत. ९त्या दोघींनी एकमेकीच्या पंक्तीला भोजन केले असतां दोघींकडूनही तीन उपवास करवावेत.
विजातीय ऋतुमतींच्या वरील व्यवहाराचे प्रायश्चित्त. ऋतुमत्योर्विजात्योस्तु संलापादि भवेद्यदि ॥
तदाधिकायाः शुद्धिः प्रागुक्त देवाधिकाद्भवेत् ॥ २६ ॥ अर्थ-निरनिराळ्या जातींच्या दोन ऋतुमती स्त्रिया जर एकमेकींशी भाषण करतील तर त्यांत उच्च जातीची जी स्त्री असेल तिची शुद्धता पूर्वी सांगितल्यापेक्षा अधिक प्रायश्चित्त केल्याने झणजे द्विगुणप्रायश्चित्त केल्याने होते.
अन्यस्यास्तु विशुद्धिः स्यात्पूर्वोकादानतोऽपि वा ।

Page #745

सोमसनकृत वर्णिकाचार, अध्याय तेरावा. पान ६९५.
यदि समं तयोर्गोत्रं तदा शुद्धिस्तु पूर्ववत् ॥ २७॥ __ अर्थ-नीच जातीची जी स्त्री असेल तिची शुद्धता पूर्वी सांगितलेल्या प्रकाराने होते, आणि जर दोघा. ऋतुमतीचे एकच कुल असेल तर त्या दोघांचीही शुद्धिं पूर्वी सांगितल्याप्रमाणे प्रायश्चित्त केल्याने होते.
सूतकं प्रेतकं वाऽघमन्त्यस्पर्शनमेव वा ॥
मध्ये रजसि जातं चेत्स्नात्वा भुञ्जीत पुष्पिणी ॥ २८॥ ___ अर्थ- स्त्री रजस्वला असतांना मध्ये जननाशौच किंवा मृताशौच प्राप्त झाले असता किंवा अंत्यजादिकांचा स्पर्श झाला असतां रजस्वलेने तत्काल स्नान करून भोजन करावे.
आर्तवं भुक्तिकाले चेदन्नं त्यक्त्वाऽस्यगं च तत् ॥ लात्वा भुञ्जीत शङ्का चेत्परं लानेन शुध्द्यति ॥ २९ ॥ मध्ये स्नानं तु कार्य चेत्तद्भवेदुध्दृतैर्जलैः॥
नावगाहनमतस्यास्तडागादी जले तदा ॥ ३०॥ __ अर्थ- भोजन करीत असतां जर स्त्री रजस्वला होईल तर तिने तोंडांतील घास टाकून स्नान करून, भोजन करावे, आणि उगीच शंका आली असें असल्यासही स्नानानेंच शुद्ध होते. तात्पर्य, भोजन करीत आसतां ऋतूची शंका आली असतांही स्नान केलेच पाहिजे. हे जे स्त्रियांनी मध्येच स्नान करावयाचे असते,
ONO.30PAJU

Page #746

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय तेरावा. पान ६९६. maseeBABAVANAVAMMARVADwrveedevoedia इतें जलाशयांतून पाणी वर काढून घेऊन त्याने करावें. जलाशयांत शिरून त्यांत बुडी मारूं नये,
आशौचांत प्रथमऋतुदर्शन झाल्यास. सूतके प्रेतकाशौचे पुष्पं चेत् सिञ्चयेज्जलम् ॥
शिरस्यमृतमत्रेण पूतं द्विजकरच्युतम् ॥ ३१ ।। अर्थ-जननाशौच आणि मृताशौच असतांना जर स्त्री ऋतुमती (प्रथमऋतुमती) होईल तर अमृतमंत्राने ब्राह्मणाकडून तिच्या मस्तकावर उदक सेंचन करावें. कारण ब्राह्मणाच्या हातून पडलेलें उदक शुद्ध असल्याने र ती शुद्ध होते. ह्याचे तात्पर्य- ती स्त्री त्या आशौचांतून मुक्त होते असे नसून फक्त आशौचामध्ये प्रथम ऋतुमती झाल्याचा जो तिचा दोष असतो तेवढा जातो. बाकीचे पूर्वी प्राप्त झालेले आशौच तिला आहेच.
कुर्यादानं च पात्राय मध्यमाय यथोचितम् ॥
कुर्यादेकत्र भुक्त्यादि पुष्पिणी तत्र तत्र च ॥ ३२॥ अर्थ- वरील विधि करून मध्यमपात्राला योग्य असें दान करावें; आणि त्या ऋतुमतीने आपला भोजनादि व्यवहार एकाच ठिकाणी करावा. ह्मणजे ऋतुमतीने जसें वागण्यास पूर्वी सांगितले आहे " त्याप्रमाणे वागावे.
ऋतुमतीने अज्ञानाने को स्पर्श केल्यास.
Reatavaverseasee

Page #747

S
सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय तेरावा. पान ६९७. teeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeect
अज्ञानादनगे पुष्पे स्पृष्टं यद्यत्तया तदा ॥
हस्तादर्वाक् स्थितं चापि तत्सर्व दूषितं भवेत् ॥ ३३ ॥ है अर्थ-- ज्या स्त्रीला ऋतु ह्मणजे काय ? याचे ज्ञान नाही, ती स्त्री ऋतुमती होऊन जर स्पर्श करील, तर, ३ तिने स्पर्श केलेले पदार्थ, व तिच्यापासून एक हात लांबीच्या आत असलेले पदार्थ अशुद्ध होतात.
ऋतुमतीने स्पर्श कलेले अन्न अज्ञानानें भक्षिल्यास, अज्ञानाद्दु नतो वाऽपि तत्पाणिदत्तमोदनम् ॥
अन्यद्वा योऽत्ति नाश्नीयादसावेकद्विवासरम् ॥ ३४ ॥ अर्थ-न समजल्यामुळे किंवा भलतीच समजूत झाल्यामुळे जर कोणी ऋतुमतीच्या हातांतील अन्न भक्षण करील तर त्याने एक दिवस किंवा दोन दिवस उपवास करावेत.
ऋतुमतीच्या सानिध्याचा दोष यामादक्तदभ्यणे पल्यङ्कासनवस्त्रके।
कुख्यादिसंयुते पंक्त्यासने स्नायात्सचेलकम् ॥ ३५ ॥ 2 अर्थ- ऋतुमती झालेल्या स्त्रीच्या नजीकच्या जाग्यांत माचा, जाजम, वस्त्रे ह्या वस्तु एक प्रहरापेक्षा
कमी वेळ जरी असल्या तथापि त्या अशुद्ध होतात. तसेच ती ज्या भिंतीला टेकून बसली असेल त्या 2 inencewowwwserwWANAwerevedererencexces
NUMAMAMANAB20el
MEANUPerNeBAR

Page #748

सोमसेनकृत जैवर्णिकाचार, अध्याय तेरावा. पान ६९८.
staterwwwwVIRaviveg
भिंतीला टेकून तिच्याच ओलीला बसले असतां अंगावरील वस्त्रांसह स्नान केले पाहिजे..
रजस्युपरते तस्य क्षालनं स्नानमेव वा ।।
रजः प्रवर्तते यावत्तावदाशौचमेव हि ॥ ३५॥ है अर्थ- मग त्या स्त्रीला तीन दिवस झाल्यावर चवथ्या दिवशी वर सांगितलेले तिच्या जवळ असलेले १पदार्थ धुवून टाकावेत. आणि त्या वस्तु धुणाराने स्नान करावें. स्त्री ऋतुमती झाली ह्मणजे तीन दिवस
आशौच हे सामान्यतः प्राप्त होते. पण पुढेही जर ऋतु अंगावर जात असेल तर ऋतु जाण्याचा बंद होईपर्यंत ती अशुद्धच समजावी.
ऋतुमती बसत असलेल्या स्थलाची शुद्धि. ऋतुमत्या कृता यत्र भुक्तिः सुप्तिः स्थितिश्विरम् ॥
निषद्या च तदुद्देशं मृज्याविर्गोमयैर्जलैः ॥ ३७॥ ___ अर्थ- ऋतुमतीने ज्या ठिकाणी भोजन, शयन, उभे राहणे, बसणे हे व्यापार केले असतील त्या जागा शेण आणि पाणी ह्यांनी दोन वेळ सारवाव्यात.
तिला स्पर्श करणाऱ्या मुलाची शुद्धि. तया सह तहालस्तु बष्टः स्नानेन शुध्द्यति ॥ vacaameramenerateaserawasakareeswamera
MadawecNeAVIween

Page #749

MoteeeeeeMAMAVarel
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय तेरावा. पान ६९९. Bawaseervieweecemesewweeeeeveermaneneverenceses
तां स्पृशन्स्तनपायी चेस्प्रोक्षणेनैव शुध्द्यति ॥ ३८॥ है अर्थ-तिच्या जवळ असणारा तिचा मुलगा सोळा वर्षापर्यंतच्या वयाचा असल्यास तो स्नानाने शुद्ध! होतो. आणि स्तनपान करणारा असा असल्यास ( अगदीच लहान असल्यास) अभिमंत्रण केलेल्या उद-१ कानें प्रोक्षण केले झणजे शुद्ध होतो.
तिने भोजन केलेल्या पात्रांत शुद्ध केल्यावांचून भोजन केल्यास. तद्भुक्तपात्रे भुञ्जानोऽनमथानादसंस्कृते॥
उपवासद्वयं कुर्यात्सचेलस्नानपूर्वकम् ॥ ३९॥ अर्थ- त्या ऋतुमती स्त्रीने ज्या पात्रांत भोजन केले असेल ते पात्र शुद्ध केल्यावांचून त्यांत भोजन करणाऱ्याने सचेल स्नान करून दोन उपवास करावेत. झणजे शुद्ध होतो.
यदि स्पृशति तत्पात्रं तहलं तत्प्रदेशकम् ॥
तदा लात्वा जपेदष्टशतकृत्वोऽपराजितम् ॥ ४०॥ अर्थ-ऋतुमतीचे भांडे, तिचे वस्त्र, तिची जागा ह्याला जर कोणी शुद्ध केल्यावांचून स्पर्श करील, तर त्याने स्नान करून अपराजित मंत्राचा एकशेहे आठ वेळां जप करावा.
अनुक्तं यद्यदत्रैव तज्ञेयं लोकवर्तनात् ॥ .
wwseeeeeeeeeeeeeel
स्नान करून
दातहलं तत्प्रद
|४०

Page #750

सोमसेनक्त वर्णिकाचार, अध्याय तेरावा. पान ७००.
मृतकं प्रेतकाशीचं मिश्रं वाऽथ निरूप्यते ॥४१॥ १ अर्थ- ह्या ठिकाणी ऋतुमतीच्या संबंधानें जें जें सांगितलेले नसेल तें सर्व लोकाचारावरून समजावें.? आतां जननाशौच, मृताशौच आणि त्यांचे मिश्रण ह्या संबंधाने निरूपण करूं.
- जननाशौच आणि मृताशौच ह्यांचा शास्त्रार्थ, जातकं मृतकं चेति सूतकं द्विविधं स्मृतम् ॥
सावः पातः प्रसूतिश्च त्रिविधं जातकस्य च ॥ ४२ ॥ ___ अर्थ- लौकिकांत मृताशौचाला मूतक ह्मणण्याची वहिवाट पडली आहे. परंतु शास्त्रांत मूतक हा सामान्यशद्ध मानिला आहे. त्याचे जातक (उत्पत्तिसंबंधी आशौच) आणि मृतक (मृत्युसंबंधी आशौच) असे दोन प्रकार आहेत. त्यांत जातकाचे स्राव, पात आणि प्रसूति असे तीन प्रकार आहेत.
स्राव, पात आणि प्रसव ह्यांचा काल. मासत्रये चतुर्थे च गर्भस्य स्राव उच्यते ।
पातः स्यात्पञ्चमे षष्ठे प्रसूतिः सप्तमादिषु ।। ४३ ।। अर्थ- गर्भ धारण झाल्यापासून चार महिने संपेपर्यंत मध्येच जर तो उदरांतून बाहेर आला तर त्याला, स्राव ह्मणतात. पांचव्या किंवा सहाव्या महिन्यांत आला असतां पात ह्मणतात. आणि सातव्या)
reserveerroruwaoranevaaevraoMRPBNN

Page #751

सोमसनकृत वार्जकाचार, अध्याय तेरावा. पान ७०१. RecameMeavewwwwwweeeeeeeeveen महिन्यांत किंवा त्याच्या पुढे आला असतां प्रसूति ह्मणतात.
गर्भस्रावाचे आशौच. माससंख्यादिनं मातुः स्रावे सूतकमिष्यते ।।
स्नानेनैव तु शुध्द्यन्ति सपिण्डाश्चैव वै पिता ॥४४॥ र अर्थ-स्राव झाला असतां ज्या महिन्यांत स्राव झाला असेल तितके दिवस आईला आशौच समजावें, आणि सपिंड ( भाईबंद ) व पिता हे स्नानानें शुद्ध होतात.
गर्भपाताचे आशौच. पाते मातुर्यथामासं तावदेव दिनं भवेत् ॥
सूतकं तु सपिण्डानां पितुश्चैकदिनं भवेत् ॥४५॥ ६ अर्थ-पात झाला असतां ज्या महिन्यांत पात झाला असेल तितके दिवस मातेला आशौच असते, आणि सपिंड व पिता ह्यांना एक दिवस आशौच असतें. ..
जननाशौच. प्रसूतौ चैव निर्दोषं दशाहं मूतकं भवेत् ॥
क्षत्रस्य द्वादशाहं सच्छूद्रस्य पक्षमात्रकम् ॥ ४६॥ teemerarmerceerencreensavaranewwwwwwwaarmeoverweavis
EXAMV

Page #752

सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय तेरावा. पान ७०२.
SPoesMUMMorn
४ अर्थ-प्रमूति झाली असतां आईबाप व सपिंड ह्या सर्वांस दहा दिवस जननाशीच असते. हे आशाच क्षत्रियांना बारा दिवस असते, आणि शूद्रांना पंधरा दिवस असते.
विदिनं यत्र विप्राणां वैश्यानां स्याच्चतुर्दिनम् ॥
क्षत्रियाणां पञ्चदिनं शूद्राणां च दिनाष्टकम् ॥ ४७॥ - अर्थ- जेव्हां ब्राह्मणाला तीन दिवस आशौच असते त्या ठिकाणी वैश्याला चार दिवस, क्षत्रियांना पांच दिवस, आणि शूद्रांना आठ दिवस आशौच समजावे.
नालच्छेदनाच्या पूर्वी मूल मृत झाले असता. नाभिच्छेदननः पूर्व जीवन् यातो मृतो यदि ।।
मातुः पूर्णमतोऽन्येषां पितुश्च त्रिदिनं मतम् ॥ ४८।। अर्थ- जीवंत उपजलेले मूल नालच्छेदनाच्या पूर्वीच जर मृत झाले, तर मातेला दहा दिवस आशौच, असते, आणि सपिंडांना व पित्याला तीन दिवस जननाशौच असते.
उदरांत मृत झालेले मूल जन्मले असता. मृतस्य प्रसवे चैव नाभिच्छेदनतः परम् ।। मातुः पितुश्च सर्वेषां जातीनां पूर्णसूतकम् ॥४९॥
BHAROSAMBee

Page #753

HUAN
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय तेरावा. पान ७०३. •evereverseenetweecretweenawsreeeeeeewwe ___ अर्थ- मेलेले मूल उपजलें असतां किंवा उपजलेले मूल नालच्छेदन केल्यानंतर मृत झाले असतां। आईबाप वगैरे सर्वीस जननाशौच दहा दिवस परिपूर्ण समजावें.
दहा दिवसांच्या आंत मूल मेलें असतां. अनतीतदशाहस्य बालस्य मरणे सति ॥
पित्रोर्दशाहमाशौचं तदपैति च सूतकात् ॥५०॥ 5 अर्थ- ज्या मुलाला दहा दिवस झाले नाहीत असे मूल मेले असतां आईबापाला दहा दिवस आशौच असते. पण ते जननाशौचाची समाप्ति झाली ह्मणजे समाप्त होते.
दहाव्या दिवशी किंवा अकराव्या दिवशी मूल मृत झालें असता. दशाहस्यान्तदिवसे मृतादृवं दिनदयम् ।।
अघं ततः प्रभाते तु दिवसत्रितयं पुनः॥५१॥ __ अर्थ- दहाव्या दिवशी मूल मेलें असतां पुढे दोन दिवस मृताशौच असते. आणि अकराव्या दिवशी मेलें असतां पुढे तीन दिवस मृताशौच असते.
नामकरणाच्या पूर्वी मूल मृत झाले असता आशौचविधि. नाम्नः प्राक् प्रस्थिते बाले कर्तव्यं स्नानमेव च ।।
PAWAN

Page #754

VODAIViva
A
सोमसेनकृत जैवर्णिकाचार, अध्याय तेरावा. पान ७०४.. Recenterneaamerameterneaaaaaaveerenes
तिलौदनं तदर्थं तु तत्पिण्डश्च व्रतात्परम् ॥५२॥ संस्कारः स्यान्निखननं नाम्नः प्राक् बालकस्य तु ।। तदूर्ध्वमशनादर्वाग्भवेत्तद्दहनं च वा ॥५३॥ निखनने विधातव्ये संस्थितं बालकं तदा ॥
वस्त्राद्यैर्भूषितं कृत्वा निक्षिपेत्काष्ठवभुवि ॥ ५४॥ ___ अर्थ-नामकरण संस्कार होण्याच्या पूर्वी मूल मृत झाले असतां सर्वांनी स्नान करावें. मृताच्या उद्देशाने तिलोदन व पिंडदान वगैरे क्रिया त्याचे उपनयन झाले असल्यास करावयाच्या असतात. ह्मणून ह्या मुलाच्या त्या क्रिया करावयाच्या नाहीत. नामकरणाच्या पूर्वी मृत झालेल्या मुलास निखनन [पुरण ] हा संस्कार करावा. नामकरणाच्या पुढे अन्नप्राशनक्रिया होण्याच्या आंत निखनन किंवा दाह है १करावा. त्यांत निखनन करावयाचे असतां मृत मुलाला वस्त्रादिकांनी भूषित करून भूमीत काष्ठाप्रमाणे पुरावें.
दंतोत्पत्ति झाल्यावर मूल मृत झाले असता आशौच व विधि. दन्तादुपरि बालस्य दहनं संस्कृतिर्भवेत् ॥
तयोरन्यतरं वाऽऽहुर्नान्नोऽयमयनान्तरैः (१) ॥ ५५ ॥ vaveeereasanemernameneraemerememersereeeeeeeeeeeeeews
P8AWAN

Page #755

सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय तेरावा. पान ७०५. SPornemoveaanasanveerseereewwweeeeeeeeenawar ६ अथे-मुलाला दंतोत्पत्ति झाल्यानंतर ते मृत झाल्यास त्याचा दाहसंस्कार करावा; किंवा खनन १ केले तरी हरकत नाही. आणि सहा महिन्याच्या पुढे नामकरण करावयाचे असल्यास मात्र हाच ह्मणजे दाहसंस्कारच केला पाहिजे.
जातदन्तशिशो शे पित्रोओतुर्दशाहकम् ॥ प्रत्यासनसपिण्डानामेकरात्रमघं भवेत् ॥ ५६ ॥ अप्रत्यासन्नबन्धूनां स्लानमेव तदोदितम् ॥ आचतुर्थाः समासन्ना अनासन्नास्ततः परे ॥ ५७ ॥ स्थापने भूषणे वाहे दहने चापि संस्थितम् ।।
संस्पृशेयुः समासन्ना नत्वनासन्नबान्धवः ॥ ५८॥ अर्थ- ज्याला दांत उत्पन्न झाले आहेत अशा मुलाचा पुत्यु झाला असतां आईबाप आणि त्या मुलाचे बंधु (सहोदर) ह्यांना दहा दिवस मृताशौच असते. आणि जवळच्या भाऊवंदांना एक दिवस आशौच, असते. दूरच्या भाऊबंदांनी स्नान केलें ह्मणजे त्यांची शुद्धि होते. ह्या ठिकाणी चवथ्या पुरुषापर्यंतचे पुरुष जवळचे भाऊबंद आणि चवथ्या पुरुषाच्या पुढचे पुरुष दूरचे भाऊबंद समजावेत. प्रेताला स्नान घालणे, भूषणे घालणे, त्याला वाहून नेणे, दहन करणे वगैरे संबंधाने प्रेताला स्पर्श करण्याचा प्रसंग
Courteemewweeeeeeeeeek

Page #756

सोमसेनकृतत्रैवर्णिकाचार, अध्याय तेरावा. पान ७०६.
AAAAAAA
असल्यास जवळच्या भाऊबंदांनींच स्पर्श करावा. दूरच्या भाऊबंदांनीं करूं नये. चौलसंस्कार झालेल्या मुलाचें आशौच
कृतचौलस्य बालस्य पितुर्भ्रातुश्च पूर्ववत् ॥
आसन्नेतरबन्धूनां पञ्चाहेका हमिष्यते ।। ५९ ।।
अर्थ — ज्याचें चौलकर्म केलें आहे अशा मुलाचें मरण झाले असतां आईबाप व बंधु ह्यांना दहा दिवस आशौच असतें आणि जवळच्या व दूरच्या भाऊबंदांस क्रमानें पांच दिवस आणि एक दिवस आशौच असतें.
उपनयन झाल्यावर कुमार मृत झाला असता. भरणे चोपनीतस्य पित्रादीनां तु पूर्ववत् ॥ आसन्नानां तु सर्वेषां पूर्ववत्सूतकं मतम् ॥ ६० ॥ पञ्चमानां तु षड्रात्रं षष्ठानां तु चतुर्दिनम् ॥ सप्तमानां त्रिरात्रं स्यात्तदूर्ध्वं न प्लवं मतम् ॥ ६१ ॥
अर्थ — उपनयन झालेला मुलगा मरण पावला असतां आईबाप, बंधु व जवळचे दिवस आशौच असतें, आणि दूरच्या भाऊबंदांपैकीं पांचव्या पुरुषास सहा दिवस,
भाऊबंद यांना दहा सहाव्यास चार दिवस है

Page #757

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय तेरावा. पान ७०७. raaeeeeeeeeeeeeeeeeevserveeeeeeeeees
आणि सातव्यास तीन दिवस आशीच असते. सातव्या पुरुषाच्या पुढील पुरुषांस आशौच नाही. त्यांनी हे फक्त स्नानमात्र केले पाहिजे.
जननाशौचांत पित्याने दान करण्याचा विधि. जननेऽप्येवमेवाचं मात्रादीनां तु सूतकम् ॥ तदा नाघं पितुओतुर्नाभिकर्तनतः परम् ॥ ६२ ॥ पिता दद्यात्तदा स्वर्णताम्बूलवसनादिकम् ।। अशुचिनस्तु नैव स्युर्जनास्तत्र परिग्रहे ।। ६३ ।। तदात्व एव दानस्यानुपपत्तिर्भवेद्यदि ॥
तदहः सर्वमप्यत्र दानयोग्यमिति स्मृतम् ॥ ६४॥ अर्थ- जननाशौचही वरील प्रमाणेच समजावे. त्यांत एवढा मात्र विशेष आहे. तो हा की, मुलाचे नालच्छेदन केल्यानंतर त्या मुलाच्या बापास व बंधूस आशौच नसते. ह्मणून त्यांनी नालच्छेदन केल्यानंतर सुवर्ण, तांबूल, वस्त्र, वगैरे दान करावे. ते दान घेणारे लोकही अशुद्ध होत नाहीत. नालच्छेदन केल्याबरोबर दान करण्यास सवड नसल्यास तो सर्व दिवस संपेपर्यंत दान करावें. तेवढा एक दिवस त्यांना
जननाशौच नसते. ते दुसऱ्या दिवसापासून पुनः सुरू होते. Harameternamentaraininenene&MeeMercareeneneratersease
१७eeeeMease

Page #758

oeas
VALE
सोमसेनकृत जैवर्णिकाचार, अध्याय तेरावा. पान ७०८.
ANPee
मातेला जननाशीच.. तदा पुम्प्रसवे मातुर्दशाहमनिरीक्षणम् ॥ अघं विंशतिरात्रं स्यादनधिकारलक्षणम् ॥ ६५ ॥ स्त्रीसूतौ तु तदेव स्यादनिरीक्षणलक्षणम् ।।
पश्चादनधिकाराचं स्यात्रिंशदिवसं भवेत् ॥ ६६ ॥ है अर्थ---पुत्र झाला असता त्याच्या आईला दहा दिवस अनिरीक्षणस्वरूप आशौच (तिचे मुखावलोकन ६ दहा दिवस कोणी न करणे हे आशौच ) असते. आणि पुढे वीस दिवस कर्मानधिकारलक्षण आशौच
(कर्म करण्यास अधिकार नसणे हे आशौच ) असते. आणि कन्या झाली असतां मातेला दहा दिवस अनि३रीक्षण आशौच असते. व पुढे तीस दिवसपर्यंत तिला कर्मानधिकाररूपी आशौच असते.
बाळंतिणीशी सहवासाचे आशौच., तस्याः सहैकवासादिसंसर्गे पितुरप्यघम् ।।
अनिरीक्षाद्यसंसर्गे त्वस्पृश्याद्यशनाद्भवेत् (?) ॥ ६७ ॥ अर्थ- बाळांतणीच्या जवळ तिला स्पर्श करून बसणे वगैरे व्यवहार मुलाच्या पित्याने केला असता, त्याला देखील दहा दिवस अनिरीक्षणरूप आशौच असते.
MeetONALMehether

Page #759

POMPUPUMP3U0AUnel
सोमसेनकृत नैवर्णिकाचार, अध्याय तेरावा. पान ७०९. womeneraoewwecorammercaneeeeeeeeeeeeeeeeee
__ कोणतें अशौच कोणत्या आशौचांत जाते त्याविषयी. मृतकं मृतकेनैव सूतकं सूतकेन च ॥ .
शावेन शुध्द्यते सूतिः शावं मूत्या न शुध्द्यति ॥ ६८ ॥ अर्थ- एक मृताशौच प्राप्त झाल्यानंतर जर दुसरें मृताशौच प्राप्त झाले, तर पहिले आशौच समाप्त झाल्याने दुसरें आशौच समाप्त होते. तसेंच एक जननाशौच प्राप्त झाल्यानंतर जर दुसरें जननाशौच प्राप्त झाले तर पहिल्याच्या समाप्तीने दुसऱ्याची समाप्ति होते, आणि मृताशौच प्राप्त झाल्यावर जर (जननाशौच प्राप्त झाले तर मृताशौची समाप्ति झाल्याने जननाशौचाची समाप्ति होते, परंतु जननाशौज प्राप्त झाल्यानंतर जर मृताशौच प्राप्त झाले, तर जननाशाचाच्या समाप्तीने मृताशौचाची समाप्ति होत नाही असे समजावें.
देशान्तराचे लक्षण. महानद्यन्तरे यत्र गिरिर्वा व्यवधायकः॥ वाचो यत्र विभिद्यन्ते तद्देशान्तरमुच्यते ॥ ६९॥ त्रिंशद्योजनदूरं वा प्रत्येक देशभेदतः।।
प्रोक्तं मुनिभिराशौचं सपिण्डानामिदं भवेत् ॥ ७० ॥ __ अर्थ- आतां देशांतराचे लक्षण सांगतात. मधून महानदी (स्वतः समुद्राला मिळणारी नदी)
a
n nuncaurumunod
INMaavtaweetaMaNPUNHM

Page #760

Acharya Shri Kailassagarsun Gyanmandir
AVAVAVAN
' सोमसेनकृत जैवर्णिकाचार, अध्याय तेरावा. पान ७१०. गेली असल्यास त्या नदीच्या दोनी तीरांवरील दोन निरनिराळे देश समजावेत. मधून एखादा पर्वत गेला असल्यास त्या पर्वताच्या दोहोंकडील बाजूंच्या देशांना देशांतर (निराळे देश) समजावे, आणि भाषाभेद असला मणजे त्याला देशांतर समजावें. किंवा तीस योजनाच्या पलीकडच्या देशाला देशांतर समजावें. पूर्वी जे अशौचाचे प्रकार सांगितले आहेत ते जवळच्या भाऊबंदाला देशांतरी देखील प्राप्त होतात असें मुनींनी सांगितले आहे.
देशांतरी असलेल्या पुत्राला देशांतरी मृत झालेल्या मातापितराचे आशीच. पितरौ चेन्मृतौ स्यातां दूरस्थोऽपि हि पुत्रकः ।।
श्रुत्वा तद्दिनमारभ्य पुत्राणां दशरात्रकम् ॥ ७१ ॥ ___ अर्थ- आतां पुत्राविषयी विषेश सांगतात. दूरदेशी असलेल्या पुत्राचे आई किंवा बाप हे मेले असतां ज्या दिवशी ते मेल्याचे समजेल त्या दिवसापासून पुढे दहा दिवस त्याने आशौच धरावे.
पत्नी व पति ह्यांच्याविषयी विशेष. पत्न्या अपि तथाऽशौचं भवेदेव विनिश्चितम् ॥ पत्न्याशौचं भवेद्भरित्यवं मुनिरब्रवीत् ।। ७२ ॥ दूरस्था निधनं भर्तुर्दशाहात् श्रूयते बहिः॥
MPANaMUVNMKeBARMY

Page #761

Master
Sevenomen
सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय तेरावा. पान ७११.।
भार्या कुर्याद, पूर्ण पत्न्या अपि पतिस्तथा ॥ ७३ ॥ है.... अर्थ---पत्नी मृत झाल्याने पतीला माप्त होणारे आशौच आणि पति मृत झाल्याने पत्नीला प्राप्त होणारें।
आशौच ही दोन्ही वरीलप्रमाणेच समजावीत. दूर देशी असलेल्या पत्नीने जर पतीचें मरण दहा दिवसांचे १ पुढे ऐकिलें तर तिने ऐकिल्या दिवसापासून दहा दिवस आशौच धरावें. पत्नीचें आशौचही पतीने ह्या-१ प्रमाणेच धरावें. असें मुनींनी सांगितले आहे.
मातापित्रोर्यथाऽऽशौचं दशाहं क्रियते सुतैः।।
अनेकेऽन्देऽपि दम्पत्योस्तथैव स्यात्परस्परम् ॥ ७४ ॥ 8 अर्थ- पुत्र मातापित्यांचे आशौच वत्सरांतरीही जसें दहा दिवस धरतात, त्याप्रमाणेच पति आणि पत्नी ह्यांनीही एकमेकांचे आशौच केव्हाही दहा दिवस धरले पाहिजे.
पित्याच्या दशाहाशौचांत माता मृत झाल्यास. पितुर्दशाहमध्ये चेन्माता यदि मृता तदा
दहेन्मन्त्राग्निना प्रेतं न कुर्यादुदकक्रियाम् ॥ ७५ ॥ 2 अर्थ-पित्याच्या दशाह आशौचामध्ये जर माता मृत झाली तर तिच्या प्रेताच्या मंत्राग्नीने दाह करावा.?
आणि पुढील क्रिया करूं नये.
Verse

Page #762

MONaseeeeANA
सोमसेनकृत लैवर्णिकाचार, अध्याय तेरावा. पान ७१२. Benesemaroenewereeroorkeeeeeee
पैतृकादूवमेव स्यान्मात्राशौचं तु पक्षिणी ॥
विधायोदकधारादि कुर्यान्मातुः क्रियां ततः ॥ ७६ ॥ अर्थ-- पित्याचे दहा दिवस झाल्यावर मातेचें आशौच पक्षिणी [ दीड दिवस] धरून नंतर तिची है उदकदानादि क्रिया करावी.
___ मातेच्या दशाहाशौचांत पिता मृत झाल्यास. मातुर्दशाहमध्ये तु मृतः स्याद्यदि वै पिता ॥ पितुर्मरणमारभ्य दशाहं शावकं भवेत् ॥ ७॥ एकमेव पितु श्चायं कुर्याद्देशे दशाहनि ॥
ततो वै मातकं श्राद्धं कुर्यादाद्यादि षोडश ॥ ७८ ॥ ___ अर्थ-- मातेच्या दहा दिवसांच्या आशौचांत जर पिता मृत होईल तर पुत्राने पित्याच्या मरणदिवसा६पासून पुढे दहा दिवस आशौच धरावें. नंतर प्रथम पित्याचे एकच श्राद्ध दहावे दिवशी करून मग मातेची, पहिल्या श्राद्धापासून सर्व पोडश श्राद्धे करावीत. नंतर पित्याची सर्व श्राद्धे करावीत.
दोघेही एकाच दिवशी मृत झाल्यास. एकस्मिन्नेव काले चेन्मरणं श्रूयते तयोः॥
INDIA

Page #763

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय तेरावा. पान ७१३.
दूरगोऽप्याचरेत्पुत्रो ह्याशौचमुभयोः समम् ।। ७९ ।।
अर्थ- आणि माता व पिता हे दोघे जर एका दिवशींच मृत झाले, किंवा दोघांच्या मरणांची वार्ता
पुत्राला एकदमच कळली तर त्याने दोघांचेंही आशौच एकदमच धरावें.
दूरदेशी गेलेल्या मनुष्याचे वर्तमान न कळल्यास व तो पुनः आल्यास. दूरदेशं गते वार्ता दूरतः श्रूयते न चेत् ॥ यदि पूर्ववयस्कस्य यावत्स्यादष्टविंशतिः ॥ ८० ॥ तथा मध्यवयस्कस्य ह्यब्दाः पञ्चदशैव तत् ॥ तथाऽपूर्ववयस्कस्य स्यात् द्वादशवत्सरम् ॥ ८१ ॥ अत ऊर्ध्व प्रेतकर्म कार्य तस्य विधानतः ॥ श्राध्दं कृत्वा षडब्दं तु प्रायश्चित्तं स्वशक्तितः ॥ ८२ ॥ प्रेतकार्ये कृते तस्य यदि चेत्पुनरागतः ॥ घृतकुम्भेन संस्नाप्य सर्वोषधिभिरप्यथ ॥ ८३ ॥ संस्कारान्सकलान्कृत्वा मौञ्जीवन्धनमाचरेत् ॥ पूर्वपत्न्या सहैवास्य विवाहः कार्य एव हि ॥ ८४ ॥

Page #764

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय तेरावा. पान ७१४. HAMAYASAWwwwww
w wecenemacasanawadies है अथे-- एखादा मनुष्य दूर देशी गेला असून त्याचे वर्तमान जर समजत नसेल, तर तो पूर्ववयाचा १ असल्यास अट्ठावीस वर्षे, मध्यमवयाचा असल्यास पंधरा वर्षे आणि पन्नास वर्षांच्या पुढला असल्यास १ बारा वर्षे त्याची वाट पहावी. आणि नंतर तो मेला असे समजून त्याची प्रेतक्रिया करावी. प्रेतक्रिया करावयाच्या वेळी षडब्दमायाश्चत्त किंवा आपल्या शक्तीप्रमाणे प्रायश्चित्त करावें. ह्याप्रमाणे प्रेतकर्म, झाल्यानंतर जर तो येईल तर त्याला घृतकलशाने स्नान घालून सर्व औषधींचें स्नान घालावे. त्याचे जातकर्मादि संस्कार पुनः करावेत. त्याचे उपनयन करावें, आणि देशांतरी जाण्याच्या पूर्वी जर त्याचा विवाह झाला असेल तर त्याच पत्नीशी पुनः त्याचा विवाहही करावा.
. आतुरस्नानविधि. आतुरे तु समुत्पन्ने दशवारमनातुरः॥
स्नात्वा स्नात्वा स्पृशेदनमातुरः शुद्धिमाप्नुयात् ॥ ८५ ॥ अर्थ- आतां रोगी मनुष्याची शुद्धि करणारे स्नान सांगतात. एखाद्या मनुष्यास ज्वर वगैरे रोग उत्पन्न झाला असल्याने तो आशौचाच्या समाप्तिदिवशी स्नान करण्यास असमर्थ असेल तर, कोणीतरी निरोगी, है मनुष्याने त्याला दहा वेळा स्पर्श करून प्रत्येक स्पर्शाला एक वेळ अशी दहा स्नाने करावीत मारोगी शुद्ध होतो.
चरित असलेल्या ऋतुमतीची शुद्धि.
VALALMANYMAN

Page #765

MONameeeevaaseem
सोमसेनकृत लैवर्णिकाचार, अव्याय तेरावा. पान ७१५. ज्वराभिभूता या नारी रजसा चेत्परिप्लुता ॥ कथं तस्या भवेच्छौचं शुद्धिः स्यात्केन कर्मणा ॥ ८६ ॥ चतुर्थेऽहनि सम्प्राप्ते स्पृशेदन्या तुतां स्त्रियम् ॥ स्नात्वा चैव पुनस्तां वै स्पृशेत् स्नात्वा पुनः पुनः ॥ ८७॥ दशद्वादशकृत्वो वा ह्याचमेच्च पुनः पुनः॥
अन्त्ये च वाससा त्यागं स्नाता शुद्धा भवेत्तु सा ॥८८॥ ६ अर्थ- एखादी ज्वराने युक्त असलेली स्त्री जर ऋतुमती झाली तर तिची शुद्धता कशी करावी? कोणत्या कर्माने ती शुद्ध होईल? ह्याचे उत्तर सांगतात. चवथ्या दिवशी दुसऱ्या एका स्त्रीने स्पर्श करून स्नान करावें. पुनः स्पर्श करून स्नान करावे. ह्याप्रमाणे दहा वेळां किंवा बारा वेळा करावें, प्रत्येक स्नानानंतर आचमनही करावे, आणि शेवटी आपल्या व ऋतुमतीच्या अंगावरील सर्व वस्त्रे टाकून स्नान केले ह्मणजे ती (स्नान करणारी स्त्री) शुद्ध होते; व रजस्वलाही शुद्ध होते.
ऋतुमती स्त्री मरण पावली असतां. पंचभिः स्नापयित्वा तु गव्यैः प्रेता रजस्वला ।। .
वस्त्रान्तरकृतां कृत्वा तां दहेद्विधिपूर्वकम् ।। ८९ ॥ pertenencienciacoconcauannsconococa

Page #766

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय तेरावा.
पान ७१६.
news
अर्थ - रजस्वला स्त्री मृत झाली असतां तिला पंचगव्यानें स्नान घालून दुसरें वस्त्र नेसवून विधिपूर्वक दहन करावें. । बाळंतीण मृत झाली असतां.
सूतिकायां मृतायां तु कथं कुर्वन्ति याज्ञिकाः ॥ कुम्भे सलिलमादाय पंचगव्यं तथैव च ॥ ९० ॥ पुण्याहवाचनैर्मन्त्रैः सिक्त्वा शुद्धिं लभेत्तु सा ॥ तेनापि स्नापयित्वा तु दाहं कुर्याद्यथाविधि ॥ ९१ ॥
अर्थ — प्रसूत झालेली स्त्री दहा दिवसांच्या आंत मृत झाली असतां कसे करतात? ह्याचें उत्तर असें कीं, अभिमंत्रण केलेल्या कलशांतील उदक आणि पंचगव्य ह्यांच्या योगानें पुण्याहवाचनाच्या मंत्रांनी तिला सेंचन करून, कलशोदकानें स्नान घालावें, ह्मणजे ती शुध्द होते. मग तिचा यथाविधि दाह करावा. दुसरें मत दशाहाभ्यन्तरे चैव म्रियते चेत्प्रसूतिका ॥
कथं तस्या भवेच्छुद्धिर्दाहकर्म कथं भवेत् ॥ ९२ ॥ शूर्पेण स्नापयेद्नेही दशवारं ततो जलैः ॥ पञ्चपल्लवसंकल्पैः पञ्चगव्यैः कुशोदकैः ॥ ९३ ॥

Page #767

MANNANORAN
सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय तेराव. पान ७१७. कारयित्वा ततः स्नानमभिषिञ्चेत्कुशोदकैः ।।
दाहयित्वा विधानेन मन्त्रवत्पैतृमेधिकम् ॥ ९४ ॥ ___ अर्थ-प्रसूत झालेली खी दहा दिवसांच्या आंत मरण पावली असतां तिची शुध्दता कशी करावी? ९ आणि तिचे दहन कसे करावें? ह्या प्रश्नाचे उत्तर असे की, तिच्या अंगावर दहा वेळां सुपाने पाणी घालावें.
मग नुसत्या जलाने तिला स्नान घालावे. नंतर पंचपल्लवमिश्रित उदक, पंचगव्य, कुशोदक ह्यांनी क्रमाने । ९स्नान घालावें. ह्याप्रमाणे केल्यावर तिचे विधिपूर्वक दहन करून तिची उत्तरक्रिया करावी.
गर्भिणी स्त्री मृत झाल्यास, प्रवक्ष्यामि क्रमेणैव शौचं हि गृहमेधिनाम् ॥ गर्भिण्यां तु मृतायां तु कथं कुर्वन्ति मानवाः ॥ १५ ॥ गर्भिण्या मरणे प्राप्ते षण्मासाभ्यन्तरे यदि ॥ सहैव दहनं कुर्याद्गर्भच्छेदं न कारयेत् ।। ९६ ॥ प्रेतां स्मशानं नीत्वाऽथ भर्ता पुत्रः पिताऽपि वा ॥ छेदयेवं षण्मासाज्ज्येष्ठभ्राताऽपि वोदरम् ॥ ९७ ॥ नाभेरधो वामभागे गर्भच्छेदो विधीयते ॥ ततः पुण्याहमन्त्रेण सेचयेहालकान्विताम् ।। ९८ ।। जीवन्तं बालक नीत्वा पोषणाय प्रदापयत् ।। उदरं चावणं कृत्वा पृषदाज्येन पूरयेत् ॥
A

Page #768

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय तेरावा. पान ७१८.
MiViv
320
॥ ९९ ॥ मृद्भस्मकुशगन्धोदैः पंचगव्यैः सुमन्त्रितैः ॥ स्नापायत्वा पिधायान्यद्वस्त्रं तच्चाथ तां दहेत् ॥ १०० ॥
अर्थ- आतां गृहस्थांची आशौचापासून शुद्धि क्रमाने सांगतो. त्यांत गर्भिणी स्त्री मृत झाली असतां लोक कसे करतात ? हें सांगतो. गर्भिणी स्त्री जर सहा महिने होण्याच्या पूर्वी मरण पावली तर तिला स्मशानांत नेऊन त्या गर्भाशीं सहवर्तमान तिचें दहन करावं. गर्भच्छेद करूं नये. आणि सहा महिन्यापेक्षा । अधिक दिवस झाले असतील तर तिला स्मशानांत नेवून तिचा पति, पुत्र, किंवा ज्येष्ठभ्राता ह्यांपैकीं कोणीही तिचे उदर नाभीच्या खाली डाव्या बाजूला कापावें आणि आंतील मूल बाहेर काढावे मग पुण्याहवाचनाच्या मंत्रांनी त्या बालकासह तिला सेचन करावे. वालक जीवंत असल्यास तो पोषणाकरितां कोणाच्यातरी स्वाधीन करावा. उदराच्या छेदांत दही आणि तूप भरून तो छेद बुजवून टाकावा. अभिमंत्रण केलेल्या मृत्तिका, भस्म, दर्भ, चंदन ह्यांनी मिश्रित अशा उदकानें व पंचगव्याने तिला स्नान घालून, दुसन्या वस्त्रानें तिला आच्छादन करून तिचें यथाविधि दद्दन करावे.
मग
पतीच्या दशाहाशौचांत पत्नी प्रसूत झाल्यास.
मृते पत्यौ दशाहे स्त्री सूयते च रजस्वला ॥
भूत्वा शुद्धा यथाकालं स्नात्वा चाभरणं त्यजेत् ॥ १०१ ॥
133 পওতব তবaa 232

Page #769

POcwweeewweceive
सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय तेरावा. पान ७१९. wwnershenevaaeeeeeeeeeeeeeeeeees ४ अर्थ- पति मृत झाल्यावर त्याला दहा दिवस होण्याच्या आंतच जर त्याची स्त्री समूत झाली तर ती है पुढे ऋतुमती होऊन तिने योग्यकाली [चवथ्या दिवशी] स्नान केलें ह्मणजे शुद्ध होते. मग तिने अलंकार वगैरे सौभाग्यवस्तूचा त्याग करावा.
बाईट मृत्यु. विद्युत्तोयाग्निचाण्डालसर्पपाशछिजादपि ॥
वृक्षव्याघ्रपशुभ्यश्च मरणं पापकर्मणाम् ॥ १०२॥' ___ अर्थ- आतां दुर्मरण सांगतात-- वीज, पाणी, अग्नि, चांडाल, सर्प, फास, पक्षी, वृक्ष, वाघ आणि अन्यपशु ह्यांच्यापासून पातकी मनुष्याला मरण प्राप्त होते.
आत्मघात केल्यास. आत्मानं घातयेद्यस्तु विषशस्त्राग्निना यदि ॥ स्वेच्छया मृत्युमामोति स याति नरकं ध्रुवम् ॥ १०३ ॥ देशकालभयाद्वाऽपि संस्कत नैव शक्यते ।। नृपाद्याज्ञां समादाय कर्तव्या प्रेतसक्रिया ।। १०४ ।। वर्षादूर्ध्व भवत्तस्य प्रायश्चित्तं विधानतः॥
AUoNeOWive

Page #770

Acharya Shri Kailassagarsun Gyanmandir
el
MANMANANMASUNea
सोमसेनकृत वाणकाचार, अध्याय तरोवा. पान ७२०. emaravARANASweeteneeeeeee
शान्तिकादिविधिं कृत्वा प्रोषधादिकसत्तपः॥ १०५॥ मृतस्यानिच्छया सद्यः कर्तव्या प्रेतसक्रिया । प्रायश्चित्तविधिं कृत्वा नैव कुर्यान्मृतस्य तु ॥१०६ ॥ शस्त्रादिना हते सप्तदिनार्वाक् मृतो यदि ॥
भवेदुर्मरणं प्राहुरित्येवं पूर्वसूरयः।। १०७॥ __ अर्थ-विष, शस्त्र किंवा अग्नि ह्यांच्या योगानें जो मनुष्य आपला घात करून घेईल तो स्वेच्छेनें मृत्यु पावल्यामुळे नरकाला प्राप्त होतो. असा मृत्यु झाला असतां देशकालादिकांच्या भीतीमुळे त्यांची दहनादि । क्रिया करणे शक्य नसते. ह्मणून राजाची आज्ञा घेऊन त्याच्या प्रेताचे दहन करावें. नंतर एक वर्ष पूर्ण झाल्यावर प्रायश्चित्त, शांतिविधि, प्रोषधोपवास वगैरे करावेत. आणि आपली इच्छा नसतां वरील प्रकारानें जो मरण पावला असेल त्याचा प्रेतसंस्कार तत्काल करावा. प्रायश्चित्तविधि करण्याची गरज नाही. ज्याला शस्त्रादिकांचा प्रहार झाला आहे असा मनुष्य सात दिवसांच्या आंत जर मृत होईल तर तें दुर्मरण, समजावें. असें प्राचीन विद्वानांचे मणणे आहे.
कन्येचें आशौच. २ अथ पुत्रीप्रसङ्गः। कन्यानां मरणे चौलात्पाग्बन्धोः स्नानमिष्यते ॥

Page #771

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय तेरावा. पान ७२१.
व्रतार्वागघमेकाहं विवाहात्प्राग्दिनत्रयम् ॥ १०८ ॥ ऊढानां मरणे पित्रोराशौचं पक्षिणी मतम् ॥ ज्ञातीनां वालवो भर्तुः पूर्ण पक्षस्य चोदितम् ॥ १०९ ॥
अर्थ – आतां कन्येविषयीं सांगतात- चौलसंस्कार करण्याच्या पूर्वी जर कन्या मृत झाली तर तिच्या आईबाप वगैरे बंधुगणाने फक्त स्नान करावें. चौलानंतर व्रतबंध होण्याच्या पूर्वी मृत झाली असतां एक दिवस आशौच धरावें. व्रतबंधानंतर विवाह होण्याच्या पूर्वी मृत झाल्यास तीन दिवस आशौच धरावें. कन्येचा विवाह झाल्यावर जर ती मृत होईल तर तिच्या गातापितरांनीं पक्षिणी आशौच धरावें. बंधु वगैरेंनी स्नान करावें. आणि पति व त्याचे भाऊबंद ह्यांनी दहा दिवस पूर्ण आशौच धरावें.
पक्षिणी वगैरेचें लक्षण.
पक्षिणीलक्षणं- द्विदिवा रात्रिरेका च पक्षिणीत्यभिधीयते ॥ अहोरात्रमिति प्रोक्तं नैशिकीत्यभिधीयते ॥ ११० ॥ आसायमहरेव स्यात्सद्यस्तत्काल उच्यते ॥
एवं विचार्य निर्णीतमाशौचे तु मनीषिभिः ॥ १११ ॥
अर्थ- आतां पक्षिणीचें लक्षण सांगतात- सूर्योदयापासून सूर्यास्तापर्यंत असे दोन दिवस, आणि
VAVAL

Page #772

Acharya Shri Kalassagarsun Gyanmandir
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय तेरावा. पान ७२२.
BUReview
त्या दोन दिवसांच्या मधली रात्र, ह्या कालाला पक्षिणी असें ह्मणतात. एका अहोरात्राला नैशिकी ह्मणतात. (१) अहोरात्राला एकाह अशी संज्ञा असावी. सूर्योदयापासून सूर्यास्तापर्यंतच्या कालाला एकाह है ( एक दिवस ) ह्मणतात. आणि 'सद्यः' ह्याचा अर्ध 'तत्काल' ह्मणजे त्याच वेळी, असा आहे. असे अर्थ आशौचाच्या प्रकारणांत पंडित लोकांनी ठरविलेले आहेत. ह्यावरून पक्षिणी वगैरे शब्दांचे अर्थ जाणावेत.
प्रसूतास्वथवा तासु मृतासु पितृसमनि ॥
मात्रादीनां त्रिरात्रं स्यात्तत्पक्षस्यैकवासरम् ॥ १२॥ अर्थः- आपल्या बापाच्या घरांत कन्या प्रसूत झाली असतां अथवा मृत झाली असतां तिच्या, मातापितरांना जननाशौच आणि मृताशौच ही दोनी अशौचें तीन तीन दिवस समजावीत. आणि त्या मुलीचे बंधु वगैरे मंडळींना एक दिवस आशौच समजावें.
कन्येला मातापितरांचे आशौच. पुत्रीगृहेऽथवाऽन्यत्र प्रमृतौ पितरौ यदि ॥
दशाहाभ्यन्तरे पुत्र्यास्त्रिरात्रं शावमृतकम् ॥ ११३ ॥ १ अर्थ- कन्येचे आईवाप कन्येच्या घरांत अथवा दुसऱ्या कोठेही मृत झाले असतां दहा दिवसांच्या,
आंत केव्हाही कन्येला समजल्यास तिने तीन दिवस आशौच धरावे. daeeeeaawwvmentarveeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeew
RAMANANElemeVAVINMa000

Page #773

Acharya Shri Kailassagarsun Gyanmandir
सोमसेनकृत वैवाजकाचार, अध्याय तेरावा. पान ७२३.
HANUNIA
OBAVAILABoar
भ्रात्याला भगिनीचें व भगिनीला भ्रात्याचे अशौच. स्वसुहे मृतो भ्राता भ्रातुर्वाऽथ गृहे स्वसा॥
अशौचं त्रिदिनं तत्र पक्षिण्यो वा परत्र तु ॥११४ ॥ ३ अर्थ-- बहिणीच्या घरांत भाऊ आणि भावाच्या घरांत बहीण मृत झाली असतां एकमेकांनी एकमेकांचे ६ आशौच तीन दिवस धरावें. ते जर दुसऱ्या ठिकाणी मृत झाले तर परस्परांनी परस्परांचें पक्षिणी आशौच धरावे.
भगिनीसूतकं चैव भ्रातुश्चैवाऽथ सूतकम् ॥
नैव स्याभ्रातृपत्न्याश्च तथा च भगिनीपतेः॥११५ ॥ , अर्थ-- भगिनीचें मूतक भावाच्या बाककोला असत नाही. आणि भावाचें मूतक बहिणीच्या नवऱ्याला असत नाही.
परस्परं थुते मृत्यौ स्वस्वभ्रानोस्तदा तयोः॥
पत्न्याः पत्युर्भवेत्स्नानं कुटुम्बिनामपि स्मृतम् ।। ११६ ॥ ____ अर्थ- बहिणीच्या नवऱ्याने आपल्या बायकोचा बंधु मृत झालेल्याचे ऐकले झणजे फक्त स्नान करावें. तसेंच भावाच्या बायकोने आपल्या नवऱ्याची बहीण मेल्याचे ऐकले झणजे स्नान करावें.
erverennannuncncncncncncncncns
S

Page #774

eoCON
सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय तेरावा. पान ७२४. BreaWAPMR.CO.P
मातामहादिकांचे आशौच. मातामहो मातुलश्च म्रियते वाऽथ तस्त्रियः॥ दौहित्रो भागिनेयश्च पित्रोवै म्रियते स्वसा ।। ११७ ॥ स्वगृहे ज्यहमाशौचं परत्र स्यात्तु पक्षिणी॥
श्रुतं पहिर्दशाहाचेत्स्नाननैव च शुध्यति ॥ ११९ ॥ ___ अर्थ- आईचा वाप, मावळा, आईची आई, मामाची बायको, मुलीचा मुलगा, बहिणीचा मुलगा, वापाची बहीण, आईची बहीण ह्यांपैकी कोणीही आपल्या घरांत आशौच ज्याला धरावयाचे आहे त्याच्याघरांत , मृत झाले असता त्याने तीन दिवस आशौच धरावें. बाहेर दुसरीकडे मृत झाले असतां पक्षिणी; आणि १दहा दिवस होऊन गेल्यावर समजल्यास फक्त स्नान केल्याने शुद्धि होते.
ज्यांचे आशौच धरण्याचे कारण नाही ते. व्याधितस्य कदर्यस्य ऋणग्रस्तस्य सर्वदा ।। क्रियाहीनस्य मूर्खस्य स्त्रीजितस्य विशेषतः ॥ ११९ ।। व्एसनासक्तचित्तस्य पराधीनस्य नित्यशः॥
श्राडत्यागविहीनस्य पढपाखण्डपापिनाम् ॥ १२० ॥ vervacaveeretorecasweendeeowwwnewwwse
Naseervi
BOORVMMA00AMWADI

Page #775

Acharya Shri Kailassagarsur Gyanmandir
सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय तेरावा. पान ७२५.
नपुंसक, पजावे. जाधव.रण्याविण
पतितस्य च दुष्टस्य भस्मान्तं सूतकं भवेत् ।।
यदि दग्धं शरीरं चेत्सूतकं तु दिनत्रयम् ॥ १२१ ॥ __ अर्थ- महाव्याधीने ग्रासलेला, कृपण, ऋणाने गांजलेला, क्रियाहीन , मूर्ख, स्त्रीच्या इच्छेप्रमाणे ६ वागणारा, व्यसनांत गढलेला, नेहमी दुसऱ्याच्या ताब्यांत वागणारा, मातापितरांची श्रादें न करणारा, यतीला अन्नदान न करणारा, नपुंसक, पाखंडी, भ्रष्ट झालेला आणि दुष्ट असलेला अशा लोकांचे आशौच त्यांच्या शरीराची रक्षा होईपर्यंतच समजावें. जर कदाचित् आपल्याला समजण्याच्या पूर्वीच त्याच्या देहाचे दहन झालेले असेल तर तीन दिवस आशौच धरावें.
व्रत करणारे वगैरेंनी आशौच न धरण्याविषयी. व्रतिनां दीक्षितानां च याज्ञिकब्रह्मचारिणाम् ॥
नैवाशौचं भवेत्तेषां पितुश्च मरणं विना ॥ १२२ ॥ अर्थ-व्रत करणारे, दीक्षा घेतलेले, यज्ञ करणारे आणि ब्रह्मचारी ह्यांना कोणाचें आशौच धरावें लागत नाही. फक्त पिता मृत झाला असतां मात्र ह्यांनी आशौच धरले पाहिजे.
श्रोत्रियादिकांचे आशौच. श्रोत्रियाचार्यशिष्यर्षिशास्त्राध्यायाश्च वै गुरुः ॥
PANA

Page #776

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय तेरावा. पान ७२६.
everenEREDETe
मित्रं धर्मी सहाध्यायी मरणे स्नानमादिशेत् ॥ १२३ ॥
अर्थ - श्रोत्रिय, आचार्य, शिष्य, ऋषि, शास्त्राध्यापक, गुरु, मित्र, धार्मिक मनुष्य आणि सहाध्यायी ह्यांचा मृत्यु झाला असतां स्नान करावें.
यज्ञादिकर्म आरंभ केलें असतां
समारब्धेषु वा यज्ञमहान्यासादिकर्मसु ॥
बहुद्रव्यविनाशे तु सद्यः शौचं विधीयते ॥ १२३ ॥
तत्काल
अर्थ - यज्ञ, महान्यास वगैरे कर्मे आरंभिलीं असतां मध्येच आशीश प्राप्त झाल्यास शुद्धि होते असें समजावें. तसेंच आपला मोठा द्रव्यनाश होण्याचा प्रसंग आला असतांही तत्काल शुद्धि होते. असें शास्त्राने ठरविले आहे.
प्रेताच्या संस्काराचा अग्नि. सन्न्यासविधिना धीमान् मृतश्चेद्धार्मिकस्तदा ॥ ब्रह्मचारी गृहस्थश्च देहसंस्कार इष्यते ॥ १२४ ॥ कायमाने गृहाद्वाथे शवं प्रक्षाल्य नूतनैः ॥ वसनैर्गन्धपुष्पाद्यैरलं कुर्याद्यथोचितम् ।। १६५ ॥

Page #777

छन्
सोमसेनकृत जैवर्णिकाचार, अध्याय तेरावा. पान ७२७. Verservicemementinencreencreennenese
अथ संस्कृतये तस्य लौकिकाग्निं यथाविधि । आदाय प्रयते देशे कुर्यादौपासनानलम् ॥ १२६ ॥ विद्वद्विशिष्टपुरुषशवसंस्करणाय वै॥
एष औपासनोऽग्निः स्यादन्येषां लौकिको भवेत् ॥ १२७ ॥ १ अर्थ- कोणी धार्मिक मनुष्य गृहस्थ अथवा ब्रह्मचारी संन्यासविधीने मरण पावला अससा त्याच्या देहाला संस्कार करणे इष्ट आहे. ह्मणून तो मृत झाल्यावर त्याचा देह घरांतून बाहेर आणुन ते प्रेत धुवावे. नंतर नवीन वस्त्रे आणि गंध, फुलें इत्यादिक वस्तूंनी त्या प्रेताला सुशोभित करावे, मग त्या प्रेताच्या संस्काराकरितां शुद्ध स्थली लौकिक आग्नि (चुलीतील अग्नि ) आणून त्याचा यथाविधि औपासनाग्नि तयार करावा. हा औपासनाग्नि ज्ञानवान् आणि धार्मिक अशा मनुष्याच्या प्रेताचा दहनविधि करावयाचा असेल, तरच तयार करावा. बाकीच्या लोकांच्या प्रेतांचा लौकिकाग्नीनेच दाह करावा.
संतापाग्नि वगैरे अग्नींच्या ग्रहणाचे प्रसंग. कन्याया विधवायाश्च सन्तापानिरिहेष्यते ।
अन्यासां वनितानां स्यादन्वग्निरिह कर्मणि ॥ १२८ ॥ अर्थ--विवाह न झालेली मुलगी किंवा विधवा स्त्री यांच्या दहनाला संतापाग्नि असणे योग्य आहे.) Recemerekeepersonnoccarewomersersonsoonee
४४४४१४

Page #778

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय तेरावा. पान ७२८.
AVAN
आणि इतर स्त्रियांच्या दहनाला अन्वग्नि असावा.
लौकिकाग्नीचे ग्रहण व लौकिकानीचे लक्षण. दिजातिव्यतिरिक्तानां सर्वेषां लौकिको भवेत् ॥
गृहे पाकादिकार्यार्थ प्रयुक्तो लौकिकोऽनलः ।। १२९ ।। " अर्थ- त्रैवर्णिकावांचून बाकीच्या सर्व जातींतील मनुष्यांच्या प्रेतक्रियेस लौकिका अग्निसावा. ९घरांत स्वयंपाक वगैरे करण्याकरिता तयार केलेला जो अग्नि तो लौकिकाग्नि होय.
औपासनाग्नीचे लक्षण. योग्यप्रदेशे संस्थाप्य द्रव्यस्तैः शास्त्रचोदितैः॥
हुत्वा संस्कृत्य बाह्याग्निरौपासन इति स्मृतः ॥ १३०॥ अर्थ- योग्यप्रदेशी (स्थडिल किंवा कुंड ह्यांत) लौकिकानीची स्थापना करून शास्त्रांत सांगितलेल्या द्रव्यांनी हवन करून संस्कार करून तयार केलेला जो अग्नि तो औपासनाग्नि होय.
संतापानीचे लक्षण. दभैंर्दभैरिति पश्चकृत्वः सन्तापयेत्ततः॥
काष्ठौधोंधितो वन्हिः सन्तापाग्निरितीरितः ।। १३१ ॥ meencernseeeeeeeeeenawarwwweeeeeeena

Page #779

Acharya Shri Kailassagarsuni Cyanmandir
सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय तेरावा. पान ७२९.
, अर्थ-पांच वेळ दर्भ पेटवून उत्पन्न केलेल्या अग्नीस लोकांच्या योगानें प्रज्वलित केला ह्मणजे त्याला संतापानि मणतात.
अन्वनीचे लक्षण. चुल्यामग्निं समुज्वाल्य न्यस्य स्थाली तदूर्ध्वतः॥
तत्र स्थितैः करीषाचैबोंधितोऽन्वग्निरिष्यते ॥ १३२॥ १ अर्थ-चुलीत अग्नि पेटवून त्याच्यावर पात्र ठेवून त्यांत वाळलेल्या शेणी वगैरे इंधन टाकून प्रज्वलित केलेल्या अग्नीस अन्वग्नि मणतात.
तत्तच्छरीरसंस्कारे यस्तु योग्य इतीष्यते ॥
अग्निं तमेव काष्ठायैरुखायां प्रतिबोधयेत् ॥ १३ ॥ १ अर्थ-- त्या त्या शरीराच्या दाहक्रियेला जो योग्य अग्नि असेल तो अनि काष्ठादिकांच्या योगाने शेगडींत: किंवा गाडग्यांत प्रज्वलित करावा.
प्रेतवहनादिकांविषयी. वोढारश्चाथ चत्वारः कल्पनीयाः सजातयः॥
त एव योज्या भूषायां वाहे दाहे शवस्य हि ॥१३४ ।। coconucncncncncncnerannan casernama

Page #780

ve
eeseMANASAVer
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय तेरावा. पान ७३०. Asareeaseenenewermentenceenneneraneeeeeeeeevels है अर्थ-प्रेत वाहणारे चार असामी आपल्या जातीचेच असावेत. आणि त्यांनी प्रेताला भूषित, करणे, वाहणे, दाह करणे ह्या क्रिया कराव्यात.
शोभमाने विमाने च शाययित्वा शवं दृढम् ॥ मुखाद्यङ्गं समाच्छाद्य वस्त्रेः स्रग्भिस्तव॑तः ।। १३५ ॥
तद्विमानं समाधृत्य शनैामाभिमस्तकः ॥
.. वोढारस्ते नयेयुस्तं नयेदेक उखानलम् ॥ १३६ ॥ ___ अर्थ-- सुशोभित विमान करून त्यांत ते प्रेत न हालेल अशा प्रकारे निजवाने. मग वस्त्राने त्याचे मुख वगैरे सर्व शरीर झांकावे; आणि त्याच्यावर फुलांच्या माळा घालाव्यात. मग ते विमान उचलून चार असामींनी त्या प्रेताचें मस्तक गांवाकडे होईल अशा रीतीने खांद्यावर घेऊन हळू हळू न्यावे. आणि एका मनुष्याने तो अग्नि बरोबर न्यावा.
___अर्धमार्गातील क्रिया. विमानमवरोधाथ मार्गस्यार्धे निवेश्य च ॥ विवृत्य तन्मुखं स्वीयो मुहुस्तोयैस्तु सिञ्चयेत् ॥ १३७ ॥ विमानस्य पुरोदेशे गच्छेयुर्जातयस्ततः॥
IASUMMMMMeleon

Page #781

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय तेरावा. पान ७३१. WaseeywwwrewwwsavevovewweeeeecameraEAWANWAR
शवानुगमनं कुर्युः शेषा मार्गे स्त्रियोऽपि च ॥ १३८ ।। ___अर्थ- स्मशानाच्या अर्ध्या वाटेवर गेल्यानंतर तें विमान खाली ठेवावे. मग त्या मृताच्या
जवळच्या मनुष्याने (पुत्र वगैरेनें) त्याच्या तोंडावरील आच्छादन काढून त्याच्या तोंडांत थोडेसे पाणी ९ वरचेवर घालावें. विमानाच्या पुढे त्या मृत झालेल्या मनुष्याच्या नातलगांनी गमन करावे आणि ₹ बाकीच्या मंडळीनी व स्त्रियांनी मागून गमन करावें.
चितेवरील प्रेतसंस्कार. प्रमादपरिहारार्थ परीक्ष्यैवं प्रयत्नतः ॥ स्मशानाभिमुखं पश्चान्नीत्वा तत्रावरोप्य च ॥ १३९ ।। ततः संस्थितमुध्दृत्य चितायां पूर्वदिङ्मुखम् ॥ उपवेश्योत्तरास्यं वा मुखरन्ध्रेषु सप्तसु ॥ १४०।। सुवर्णेनोध्दृतं सर्पिर्दधि च स्पर्शयेत्ततः ॥
अक्षताँश्च तिलाँश्चापि मस्तके प्रक्षिपेदनु ॥ १४१ ॥ 2 अर्थ- चुकी न व्हावी ह्मणून अशा त-हेनें परीक्षा करून मग ते प्रेत स्मशानाकडे नेऊन तेथे
ठेवावें. मग पूर्वेकडे अथवा उत्तरेकडे मस्तक करून त्या प्रेताला चितेवर ठेवावे. नंतर तूप आण! Rameseewawaanwavecowwwwwereemenerveeeeeeeeeeeeeeeeeeees
HAMAMANANVAVANIMAVASANAUR

Page #782

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अय्याय तेरवा. पान ७३२. geeeeeeeeeewwwcceNTERNMEAccceOAVAN ६ दही सोन्याच्या तुकड्याने घेऊन त्या प्रेताचे तोंड, नाकाची दोन छिद्रे, दोन डोळे आणि दोन कान, ह्या सात ठिकाणी घालावे. अक्षता आणि तीळ त्याच्या मस्तकावर टाकावेत.
एकवारं जलं सव्यधारया पातयेत्ततः॥ द्विवारमपसव्येन शवनालकसेचकः ॥ १४२ ॥ ततोऽपि सर्ववन्धूनां पर्ययास्तु त्रयो मताः॥ पूर्वान्त्यौ सव्यवृत्त्यैव मध्यमस्त्वपसव्यतः॥ १४३ ।। मुक्तकेशाः कनिष्ठा ये प्रलम्बितकरद्वयाः ॥
पर्ययद्वितयं कुर्यस्तृतीयं वृद्धपूर्वकम् ॥ १४४ ॥ ___ अर्थ- त्या प्रेताच्या मुखांत प्रथम ज्याने पाणी घातले असेल त्याने चितेवरील प्रेताच्या मुखांत एकवार सरळे पाणी द्यावे. आणि नंतर दोन वेळा अंगठ्याकडून पाणी द्यावे. मग बाकीच्या सर्व मंडळींनी तीन पर्यय (क्रम) करावेत. त्यांत पहिल्या आणि तिसऱ्या पर्ययांत प्रेताच्या मुखांत पाणी सव्याने, घालावे. आणि मधल्या दुसऱ्या पर्ययांत अपसव्याने घालावे. त्यांत पहिला आणि तिसरा पर्यय, मृत झालेल्या मनुष्यापेक्षा जे लहान असतील त्यांनी केश मोकळे सोडून सरळ हाताने पाणी देऊन

Page #783

BeaNDEVASNA
सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय तेरावा. पान ७३३. MANAVARAMMAecenenewVANAWARAN
A प्रारंभ करावा. आणि मधला पर्यय मृत झालेल्या मनुष्यापेक्षां वृद्ध असलेल्या आप्तस्वकीयांनी अपसव्याने प्रारंभ करावा.
ततः प्रदक्षिणीकुर्याच्चितापावें परिस्तरम् ॥
खादिरैरिन्धनैरन्यैरथवा हस्तविस्तृतम् ॥ १४५ ॥ १ अर्थ- नंतर त्या चितेला प्रदक्षिणा करावी. मग चितेवर एका बाजूस खैराच्या किंवा दुसऱ्या लांकडांचे एकहात विस्ताराचे परिस्तर (? स्थंडिल असा अर्थ असावा) करावें.
उखावहिं समुद्दीप्य सकृदाज्यं प्रयोज्य च ।। पर्युक्ष्य निक्षिपेत्पश्चाच्छनस्तत्र परिस्तरे ॥ १४६ ॥ ततः समन्तात्तस्योर्ध्व निदध्यात्काष्ठसञ्चयम् ॥
सर्वतोऽग्निं समुज्वाल्य सम्प्लुष्यात्तत्कलेवरम् ॥१४७ ॥ __ अर्थ- मग त्या शेगडीतील किंवा गाडग्यांतील पूर्वी आणलेला अग्नि प्रज्वलित करून त्यावर एक तुपाची आहुति घालून त्या अग्नीच्या भोवत्याने उदकानें सेंचन करून, तो अग्नि त्या परिस्तरावर टाकावा. नंतर त्या परिस्तरावर चोहीकडून लांकडांचा ढीग घालून , त्या चितेवर तो अग्नि चोहीकडून पेटवावा, आणि तें मृताचें शरीर दहन करावें.
RURAMUMANUMeroJAN

Page #784

सोमसेनकृत वार्जकाचार, अध्याय तेरावा. पान ७३४. everveerwwwwwwwwwwwwwecenenewscreeewaveews
चिता रचणे वगैरेचे मंत्र व विधि. ॐ हीं हः काष्ठसञ्चयं करोमि स्वाहा ॥१॥ ॐ हीं हीं नौं असि आ उ सा काष्ठे शवं स्थापयामि स्वाहा ॥२॥ इति मंत्रेण पञ्चामृतैर
भिषिञ्च्य तत्पुत्रादयो वा त्रिःप्रदक्षिणां कृत्वा काठे शवं स्थापयेयुः।। अर्थ- 'ॐ हीं पहः' इत्यादि मंत्राने लांकडे गोळा करावीत, नंतर — ॐ ही हौं' इत्यादि मंत्राने ? इत्या काष्ठांवर ते प्रेत ठेवावे. ते मृताच्या पुत्राने किंवा दुसऱ्या कोणतरी पंचामृताने अभिषेक करून ९ त्याला तीन प्रदक्षिणा घालून ठेवावे.
ॐ ॐ ॐ ॐ अग्निसन्धुक्षणं करोमि स्वाहा ॥ अनेनाग्निं सन्धुक्ष्य
सर्पिरादिना प्रसिञ्च्य प्रज्वाल्य जलाशयं गत्वा स्नानं कुर्यात् ॥ अर्थ-नंतर 'ॐ ॐ' इत्यादि मंत्राने अनि वाढवून त्यावर तूप वगैरे घालून प्रज्वलित करून मग जलाशयांत जाऊन स्नान करावे.
अथोदकान्तमायान्तु सर्वे ते ज्ञातिभिः सह ॥ .
वोढारस्तत्र कर्ता च यान्तु कृत्वा प्रदक्षिणम् ।। १४८ ॥ > अर्थ-- मग वाहक, कर्ता वगैरे सर्व मंडळींनी त्या चितेला प्रदक्षिणा करून पाण्याच्या सविध प्राप्त व्हावे. seaveeaawweeeeeeeavasavamencemenewesomeaamaerai
Neveroeaveenners

Page #785

Miteree
सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय तेरावा. पान ७३५. arwawwwerwwwservaeneravaveeeeeeeeeeeea
दुर्योगावर मरण झाले असतां प्रेतसंस्कार करणान्याला प्रायश्चित्त. तिथिवारक्षयोगेषु दुष्टेषु मरणं यदि ॥ मृतस्योत्थापनं चैव दीर्घकालादभूद्यदि ॥ १४९ ॥ तद्दोषपरिहारार्थ कर्ता कृत्वा प्रदक्षिणम् ॥ प्रांजलिः प्रार्थ्य गृण्हीयात्मायश्चित्तं विपश्चितः ॥ १५०॥ यथाशक्ति जिनेज्या च महायनस्य पूजनम् ॥ शान्तिहोमयुतो जाप्यो महामन्त्रस्य तस्य वै ॥ १५१॥ आहारस्य प्रदानं च धार्मिकाणां शतस्य वा ॥ तदर्घस्याथ वा पंचविंशतः प्रविधीयते ॥ १५२॥ तीर्थस्नानानि वन्द्यानि
नव वा सप्त पंच वा ॥ दुष्टातिथ्यादिमरणे प्रायश्चित्तमिदं भवेत् ॥ १५३ ॥ अर्थ--- तिथि, वार, नक्षत्र आणि योग हे मरणकाली वाईट असले तर अथवा मृत मनुष्य पुष्कळ वेळाने (स्मशानांत नेल्यावर ) उठून बसल्यास त्या दोषाच्या निवारणाकरितां कल्ने (प्रेतसंस्कार करणायाने प्रायश्चित्त करावे. त्याने पंडितांना प्रदक्षिणा करून ह्या दोषाला प्रायश्चित्त सांगण्याबद्दल त्यांची प्रार्थना करावी, आणि पायाश्चत्त करावें. ते असे-आपल्या शक्तीप्रमाणे जिनपूजा करावी. महायंत्राचे पूजन करावें. शंभर, पंन्नास किंवा पंचवीस धार्मिकांना आहारदान करावें. शांतिहोमयुक्त असा मूलमंत्राचा
easesameeracaomeworsensooercadiamerasweerencess
V
ers

Page #786

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय तेरावा.
generen
पान ७३६.
ex
जप करावा. नऊ, सात किंवा पांच तीर्थस्नाने करावीत. ह्याप्रमाणं दृष्टतिथ्यादिकांचे ठिकाणी मरण झाले असतां प्रायश्चित्त करावें.
दुष्काळ वगैरेसंबंधाने मरण झाले असता. अतिदुर्भिक्षशस्त्राग्निजलयातादिना मृते || प्रायश्चित्तं तु पुत्रादेस्तदानीमिदमिष्यते ॥ १५४ ॥ महायन्त्रं समाराध्य शान्तिहोमो विधाय च ॥ अष्टोत्तरसहस्रेण घटैरष्टशतेन वा ॥ १५५ ॥ जिनस्य स्नपनं कार्य पूजा च महती तदा ॥ दश तीर्थानि वन्द्यानि नव वा सप्त पञ्च वा ॥ १५६ गोदानं क्षेत्रदानं च तीर्थस्य विदुषामपि ॥
पञ्चानां मिथुनानां तु अन्नदानं सुधर्मिणाम् ॥ १५७ ॥ अब्दादर्वाग्विधायैवं पूजनीयो जिनोत्तमः ॥
एवं कृते तु बन्धूनां स दोष उपशाम्यति ॥ १५८ ॥
अर्थः- अतिशय दुष्काळ, शस्त्र, अग्नि, जलपर्यटन ह्या योगानें जर कोणी मृत झाला, तर त्या वेळों
reser

Page #787

सोमसेनकृतत्रैवर्णिकाचार, अध्याय तेरावा. पान ७३७.
ANNAVAR
त्याच्या पुत्रादिकांनीं प्रायश्चित्त करावें. महायंत्राचें पूजन करून शांतिपाठ आणि होम करावा. अष्टोतरसहस्र किंवा अष्टोत्तरशत कलशांनीं श्रीजिनाला अभिषेक करून महापूजा करावी. दहा, नऊ, सात किंवा पांच तीर्थस्नाने करावीत. तीर्थक्षेत्रांतील विद्वान् ब्राह्मणांना गोप्रदान भूमिदान करावें. धार्मिक अशा पांच दंपत्यांना भोजन घालावें. हा प्रायश्चित्तविधि मृताला एक वर्ष पूर्ण होण्याच्या आंत करावा. नंतर श्रीजिनाचें पूजन करावें. ह्याप्रमाणे प्रायश्चित्त केलें ह्मणजे मृत झालेल्याच्या बंधुवर्गाचा तो दोष शांत होतो,
प्रायश्चित्त कोणी सांगावें?
विद्वद्विशिष्टपुरुषैः प्रायश्चित्तमिदं तदा ॥
वक्तव्यं प्रकटं कृत्वा ग्राह्यं कर्त्रा यथाबलम् ॥ १५९ ॥
अर्थ - विद्वान् लोकांनीं प्रायश्चित्त हें सांगावें, आणि कर्त्यानें तें प्रायश्चित्त आपल्या शक्तीप्रमाणें करावें.
क्षौरविधि. ततः कपालदहने जाते कर्ता च दाहकः ॥
. ज्ञातयश्च यथायोग्यं विद्ध्युर्वपनं तदा ॥ १६० ॥
मातुः पितुः पितृव्यस्य मातुलस्याग्रजस्य च ॥

Page #788

EASE
सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय तेरावा. पान ७३८. eeeaasaanavaaneerveerenvironmener
श्वशुराचार्ययोरेषां पत्नीनां च पितृष्वसुः ॥ १६१ ॥ मातृष्वसुर्भगिन्याश्च ज्येष्ठाया मरणे सति ॥ दृष्टे तदानीं वपनं श्रुते प्रामासतो भवेत् ॥ १६२ ॥ मातरं पितरं ज्येष्ठमाचार्य श्वशुरं विना ॥
न कार्य वपनं कन्यामृतौ गर्भवतीं तदा (?)॥ १६३ ॥ 4 अर्थ-नंतर त्या प्रेताचे मस्तक दहन झाल्यावर कर्ता (पुत्र वगैरे मृताच्या अंत्यकर्माचा अधिकारी) किंवा दहन करणारा आणि मृताचा बंधुवर्ग ह्यांपैकी ज्यांना अधिकार असेल त्यांनी यथाशास्त्र वपन, (क्षौर) करावें. आईबाप मृत झाले असतां पुत्राने वपन करावे. मातुल, ज्येष्ठभ्राता, श्वशुर, आचार्य आणि ह्यांच्या खिया, आईची बहीण, बापाची बहीण आणि आपली वडील बहीण ह्यांपैकी कोणीही मृत्यु पावले असतां वपन करावें. आईबाप किंवा आपल्यापेक्षां वडील असे कोणी मृत झाल्यास व आचार्य, श्वशुर हे मृत झाल्यास वपन करावे. हा वपनविधि मृताच्या मरणकाली पुत्रादिक तेथे असल्यास त्यांनी तत्काल करावा. आणि ते जर देशांतरी असतील तर त्यांनी मृताला एक महिना होण्याच्या आंत मरण कळल्यास करा. नाहीतर करू नये. कन्या मृत झाली असतां वपन करूं नये.2
___वपनानंतर स्नानविधि.

Page #789

MasteNeeBMWaverMevist
सोमसेनकृत वर्णिकाचार, अध्याय तेरावा. पान ७३९. areereaveeneenetweeneteeseeeeeeeeeeeeeeers
ततोऽवगाव सलिले कटिदन्ने सचेलकम् ।। निमज्योत्थाय वाराँस्त्रीन् लानं कुर्याद्यथाविधि ॥१४॥ जलानिर्गत्य तत्तीरे वस्त्रं निष्पीय तत्पुनः ।।
धृत्वाऽऽचम्य ततः प्राणायामं कुर्यात्समन्त्रकम् ॥ १६५॥ अर्थ- वपन झाल्यावर कंबरेइतक्या पाण्यात जाऊन, तीन वेळ नेसलेल्या आणि पांघरलेल्या वस्त्रासह चुड्या मारून यथाविधि स्नान करावे. नंतर पाण्यातून तीरावर येऊन अंगावरचे वस्त्र पिढ्न नेसावें. आणि आचमन प्राणायम मंत्रपूर्वक करावेत.
शिलास्थापन व ग्रामप्रवेशविधि. ततो मृतस्य तस्यास्य रत्नत्रयसमाश्रयम् ॥ देहं विनष्टं सन्न्याससमाधिमृतिसाधनम् ॥ १६६ ॥ उत्कृष्टपरलोकस्य सम्मासेरपि कारणम् ॥ मत्वेति धर्मवात्सल्याइन्धुवात्सल्यतोऽपि च ॥ १६७ ॥ लदेहप्रतिबिम्बार्थ मण्डपे तद्विनाऽपि वा । स्थापयेदेकमइमानं तीरे पिण्डादिदत्तये ॥ १६८॥
wheeraNUWAcceeaseeeeeel

Page #790

Ka
सोमसेनकृत जैवर्णिकाचार, अध्याय तेरावा. पान ७४०. ४EAVORomsareeeeeeeewwwwwwwsawers
पिण्डं तिलोदकं चापि कर्ता दद्याच्छिलाग्रतः ॥ सर्वे पि बन्धवो दयुः स्नात्वा तत्र तिलोदकम् ।। १६९ ।। ततोऽपि स्नानमाचार्यो निमजनसमन्वितम् ॥
ततः कनिष्ठं कृत्वाऽग्रे सर्वे ग्राम प्रयान्तु वै ॥ १७॥ __ अर्थः-नंतर-रत्नत्रयाला आश्रय, संन्यास किंवा समाधि ह्यांच्या योगाने मृत्यु येण्याचे साधन, उत्कृष्ट अशा परलोकांच्या प्राप्तीचे बीज असा जो मृत झालेल्या त्या जीवाचा देह तो नष्ट झाला! असें। मानून-धर्मप्रेमाने व मृत झालेल्या जीवाविषयींच्या प्रेमाने त्याच्या शरीराची प्रतिकृति (प्रतिमा) असें। समजून एक पाषाण, जलाशयाच्या तीरावर मंडप करून त्यांत किंवा मंडप न घालतां स्थापन करावी. नंतर मृताची उत्तरक्रिया करणान्याने त्या शिलेपुढे पिंडदान करावे, व तिलोदकदान करावे. मग बाकीच्या, बंधुवर्गानेही स्नान करून त्या शिलेच्या अग्रभागी तिलोदक द्यावे. नंतर क्रिया सांगणाऱ्या आचार्याने स्नान केल्यावर त्या ठिकाणी आलेल्या मंडळींत जो सर्वात लहान असेल त्याला पुढे करून त्याच्यापेक्षा मोठ्याला त्याच्या पाठीमागे ह्या क्रमाने सर्वांनी गांवांत जा.
दुस-या दिवसापासून करण्याची क्रिया. परेधुरपि पूर्वाह् योषितो ज्ञातयोऽपि वा।
VVVVBO

Page #791

Vis७८eral
सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय तेरावा. पान ७४१. encerelererererererenaineanderennene
गत्वा स्मशानं तत्राग्नौ विध्युः क्षीरसेचनम् ॥ १७१ ॥ तृतीये दिवसे कुर्यादग्निनिर्वापनं प्रगे। अस्थिसञ्चयनं तुर्थे पञ्चमे वेदिनिर्मितिम् ।। १७२ ॥ तत्र पुष्पाजंलिं षष्ठे सप्तमे बलिकर्म च ।। वृक्षस्य स्थापनं पश्चानवमे भस्मसंस्कृतम् ॥ १७३ ॥ दशमे तु गृहामत्रवासःशुद्धिं विधाय च ॥ स्नात्वा च स्नापयित्वा च दाहकं भोजयेगृहे ।। १७४ ।। एवं दशाहपर्यन्तमेतत्कर्म विधीयते ॥
पिण्डं तिलोदकं चापि कर्ता दद्यात्तदाऽन्यहम् ॥ १७५ ॥ अर्थ- दुसऱ्या दिवशी प्रातःकाली स्त्रिया किंवा मृताच्या बंधुगणापैकी कोणी तरी स्मशानांत चितेवरील अग्नीवर दूध शिंपडावे. तिसऱ्या दिवशी सकाळी अग्नि शांत करावा. चवथ्या दिवशी सकाळी, मृताच्या अस्थि गोळा कराव्यात. पांचव्या दिवशी वेदिनिर्माण (प्रेत दहन केलेल्या जागी वेदि ह्मणजे, कट्टा) करा. सहाव्या दिवशी त्यावर पुष्पांजलि द्यावी. सातव्या दिवशी बलिदान करावें. आठव्या दिवशी वृक्षस्थापना करावी. नवव्या दिवशी भस्मसंस्कार करावा, आणि दहाव्या दिवशी घर, भांडी?
MetaavMAIN

Page #792

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय तेरावा. पान ७४२.
वस्त्र वगेरे वस्तु शुध्द करून सर्वांनी स्नान करून व प्रेत दहन करणान्यास स्नान घालून त्याला आपल्या ? घरी भोजन घालावे. ह्याप्रमाणे दहा दिवसपर्यंत वरील सर्व क्रिया करावी. ह्या दहा दिवसांत उत्तरकर्म, करणाऱ्याने प्रतिदिवशी पिंड आणि तिलोदक यांचे दान मृताच्या उद्देशाने करावें.
पिण्डप्रदानतः पूर्वमन्ते च स्नानमिष्यते ॥ पिण्डः कपित्थमात्रश्च स च शाल्यन्धसा कृतः ।। १७६ ॥ तत्पाकश्च बहिः कार्यस्तत्पात्रं च शिलाऽपि च ॥
कर्तुः संव्यानकं चापि पहिः स्थाप्यानि गोपिते ॥ १७७ ॥ अर्थ-पिंडदान करण्याच्या पूर्वी आणि पिंडदान केल्यानंतर असे दोन वेळ कर्त्याने स्नान करावें. पिंड तांदुळ शिजवून त्याच्या भाताचा कवठा एवढा मोठा करावा. पिंडाकरितां जे तांदुळ शिजवावयाचे ते घरांत शिजवू नयेत, बाहेर शिजवावेत, आणि भाताचे भांडे, शिला आणि पिंडदान करतांना असलेली नेसावयाचे, व पांघरावयाचे अशी दोन वस्त्रे बाहेरच कोठेतरी गुप्त ठिकाणी ठेवावीत; घरांत आणू नयेत.
पिंडदानादि कर्त्याचे वर्ण्य आचार किंवा प्रेतदीक्षा. कर्तुः प्रेतादिपर्यन्तं न देवादिगृहाश्रमः॥ नाधीत्यध्यापनादीनि न ताम्बूलं न चन्दनम् ॥ १७८ ।।

Page #793

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय तेरावा. पान ७४३. ennenungan Nannoncascanner nenocaran
न खट्वाशयनं चापि न सदस्युपवेशनम् ।। न क्षौरं न द्विभुक्तिश्च न क्षीरघृतसेवनम् ॥ १७९ ॥ न देशान्तरयानं च नोत्सवागारभोजनम् ॥ न योषासेवनं चापि नाभ्यङ्गस्नानमेव च ।। १८०।। न मृष्टभक्ष्यसेवा च नाक्षादिक्रीडनं तथा ॥
नोष्णीषधारणं चैषां प्रेतदीक्षा भवेदिह ॥ १८१॥ __ अर्थ-- मृताची उत्तरक्रिया करणाऱ्याने ती क्रिया समाप्त होईपर्यंत देवपूजा वगैरे गृहस्थाश्रमाच्या क्रिया करूं नयेत. अध्ययन अध्यापन करूं नये. तांबूल भक्षण, चंदन धारण करू नये. पलंगावर शयन करूं नये. सभेत बसूं नये. क्षौर करूं नये. दोन वेळ भोजन, दूध, तूप ह्यांचे सेवन करूं नये. स्त्रीसमागम करूं नये. तेल लाऊन स्नान करूं नये. देशांतरी गमन करूं नये. ज्याच्या घरांत उत्सव, असेल तेथे भोजन करूं नये. गोड अन्न भक्षण करूं नये. फासें सोंगट्या वगैरेनी खेळू नये. डोकीला, पागोटें बगैरे घालू नये. ह्याप्रमाणे ही प्रेतदीक्षा समजावी.
यावन्न क्रियते शेषक्रिया तावदिदं व्रतम् ।। आचार्यकर्तुरेकस्य ज्ञातीनां बादशाहतः॥१८२॥ (१)

Page #794

सामसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय तेरावा... पान .७४.४. Baccescacanciencaveeneeeeeeeeeeeeeeeeeks 8. अर्थ- आचार्य आणि कर्ता ह्या दोघांनी हे वरील व्रत सर्वक्रिया समाप्त होईपर्यंत (चवदा दिवस) करावें. आणि इतर भाऊबंदांनी हे व्रत बारा दिवस करावे.
कर्तृनिर्णय व इतर शास्त्रार्थ. कर्ता पुत्रश्च पौत्रश्च प्रपौत्रः सहजोऽथवा ॥ तत्सन्तानः सपिण्डानां सन्तानो वा भवेदिह ॥ १८३ ।। सर्वेषामप्यभावे तु भर्ता भार्या परस्परम् ॥ तत्राप्यन्यतराभावे भवेदेकः सजातिकः ॥१८४ ॥ उपनातिविहीनोऽपि भवेत्कर्ता कथञ्चन । स चाचार्योक्तमत्रान्ते स्वाहाकारं प्रयोजयेत् ॥ १८५ ॥ प्रेतकार्यस्य पाश्चात्यक्रिया शेषक्रिया भवेत् ॥ तस्याप्यघस्य संशुद्धिर्दशमे दिवसे भवेत् ।। १८६ ।। तदैव पिण्डं पाषाणमुदत्य मलिले क्षिपेत् ॥
तदूर्ध्व द्वादशाहं तु भवेच्छेषक्रियाक्रमः॥१८७॥ अर्थ-- मृताची क्रिया करण्याचा अधिकार पुत्र, नातु, पुणतु, बंधु त्यांचे मुलगे आणि दहा दिवस creeeeeeeeeewwweeewadawaseemwwewrsawee
IMAVMeetetvkavwateAM)

Page #795

सोमसेनकृत वैवाजकाचार, अध्याय तेरावा. पान ७४५..
है आशौच धरणारे भाऊबंद इतक्यांना आहे. त्यांत पुत्र नसल्यास क्रमाने पुढच्यापैकी जो असेल त्याला, है अधिकार समजावा. हे वर सांगितलेले जे पुरुष त्यांपैकी जर कोणीच नसेल तर पत्नीला अधिकार आहे. १ आणि पत्नीचें प्रेतकर्म करण्यास पतीला अधिकार आहे. वर जे अधिकारी सांगितले आहेत त्यांतील जो प्रेत-१ १कर्म करण्याला योग्य असेल त्याचे उपनयन झाले नसले तरी काही हरकत नाही. त्याने आचार्याने मंत्र
झटल्यावर फक्त स्वाहाकार ह्मणावा. प्रेतदहन केल्यानंतरची जी क्रिया तिला शेषक्रिया ह्मणतात. ती १सर्व क्रिया संपेपर्यंत (दहा दिवसपर्यंत) कर्ता अशुचि समजावा. दहा दिवसांनंतर तो शुद्ध होतो. ९कर्त्याने दहावे दिवत्री पिंड आणि पाषाण पाण्यात टाकून द्यावेत. मग पुढे बाराव्या दिवसापर्यंत शेषक्रिया क्रमाने करावयाची असते ती करावी.
अस्थिसंचय. तदाऽस्थिसश्चयश्चापि कुजवारे निषिध्यते ॥ तथैव मन्दवारे च भार्गवादित्ययोरपि ॥ १८८ ॥ अस्थीनि तानि स्थाप्यानि पर्वतादिशिलाविले ॥
प्रकृत्यवधिखातोामथवा पौरुषावटे ॥ १८९ ॥ अर्थ-मृताच्या अस्थि गोळा करणे ते मगळवार, शनिवार, शुक्रवार आणि रविवार ह्या वारी करूं wweeeeeeasesowwwsaamerecenenewermerseasess
10BUPROOPAN
Poevseasesveeesearwwweon

Page #796

New
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय तेरावा. पान ७४६. RenewwwweeecheeeeeeesawwwwaaoMBABBeatNews
नये. अस्थि काढून पर्वताच्या गुहेत ठेवाव्यात. किंवा जमिनीत पुरुषभर (पांच हात) किंवा साडेतीन १ हात खड्डा काढून त्यांत पुरून ठेवाव्यात.
एकादशाहकृत्य. एकादशेहि दहनभूषावहनकारकान् ।
इति षट्पुरुषान् स्नानभोजनैः परितपेयेत् ॥ १९०॥ 5. अर्थ- अकराव्या दिवशी-प्रेताचे दहन करणारा एक, प्रेताला सुशोभित करणारा एक आणि चार वाहक ह्या सहा असामींना स्नान व भोजन घालून संतुष्ट करावे.
द्वादशाहकृत्य. द्वादशे दिवसे श्रीमज्जिनपूजापुरस्सरम् ॥ मुनीनां बान्धवानां च श्राद्धं कुर्यात्समाहितः ॥ ११ ॥ श्रद्धयाऽनप्रदानं तु सद्भ्यः श्राद्धमितीष्यते ॥ मासे मासे भवेच्छ्राद्धं तद्दिने वत्सरावधि ॥ १९२ ।। अत ऊर्ध्वं भवेदब्दश्राद्धं तु प्रतिवत्सरम् ॥
आबादशाब्दमेवैतक्रियते प्रेतगोचरम् ।। १९३ ॥ Newwwwwwwwwwwwwwwwwwwww
Vod

Page #797

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय तेरावा. पान ७४७.
res
अर्थ- बाराव्या दिवशीं श्रीजिनाची पूजा करून मुनी आणि बांधव ह्यांना श्राद्ध घालावें. भक्तीनें सज्जनांना अन्न देणे ह्याला श्राद्ध असें ह्मणतात. हे श्राद्ध एक वर्षपर्यंत प्रत्येक महिन्यांतील मृततिथीला करावें. एक वर्षाच्या पुढे प्रतिवर्षी वर्षश्राद्ध बारा वर्षेपर्यंत मृताच्या उद्देशाने करावे.
मृताची बिंबस्थापना.
सुप्रसिध्दे मृते पुंसि संन्यासध्यानयोगतः ॥
तद्विम्बं स्थापयेत् पुण्यप्रदेशे मण्डपादिके ॥ १९४ ॥
अर्थ - एखादा सुप्रसिद्ध पुरुष जर संन्यासविधी करून किंवा ध्यानसमाधीनें मृत्यु पावला असेल तर त्याचे बिंब- शुद्ध भूमीवर मंडप वगैरे करून-करावें.
वैधव्यदीक्षा.
मृते भर्तरि तज्जाया द्वादशाहि जलाशये ॥
स्नात्वा वधूभ्यः पञ्चभ्यस्तत्र दद्यादुपायनम् ।। ९९५ । भक्ष्यभोज्यफलैर्गन्धवस्त्रपुष्पपणैस्तथा ॥
ताम्बूलैरवतंसैश्च तदा कल्प्यमुपायनम् ॥ १९६ ॥ ... विधवायास्ततो नार्या जिनदीक्षासमाश्रयः ॥
Deser

Page #798

verseerviewerson
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय तेरावा. पान ७४८. Naacoco vecavateerveereaveeeeeeenewINR
श्रेयानुतस्विबैधव्यदीक्षा वा गृह्यते तदा ॥ १९७॥ ३ अर्थ-- पति मृत्यु पावला असता त्याच्या स्त्रीने बाराव्या दिवशी जलाशयांत स्नान करून पांच
सुवासिनी स्त्रियांना वायने द्यावीत. त्या वायनांत भक्ष्यभोज्य पदार्थ, फलें, गंध, वस्त्र, पुष्पं, द्रव्य, ९ तांबूल आणि फुलांचे तुरे हे पदार्थ असावेत. हे वायन दिल्यावर त्या विधवा स्त्रीनें जिनदीक्षा घ्यावी १ हे फार उत्तम; नाहीपेक्षा वैधव्यदीक्षा घ्यावी.
तत्र वैधव्यदीक्षायां देशव्रतपरिग्रहः ॥ कण्ठसूत्रपरित्यागः कर्णभूषणवर्जनम् ।। १९८ ।। शेषभूषानिवृत्तिश्च वस्त्रखण्डान्तरीयकम् ॥ उत्तरायेण वस्त्रेण मस्तकाच्छादनं तया ॥ ११९॥ खट्वाशय्याञ्जनालेपहारिद्रप्लववर्जनम् ॥ शोकाक्रन्दनिवृत्तिश्च विकथानां विवर्जनम् ॥ २०० ॥ प्रातःस्नानं तथा नित्यं जोषमाचमनं तथा । प्राणायामस्तर्पणार्घप्रदानं च यथोचितम् ॥ २०१ त्रिसन्ध्यं देवतास्तो जपः शास्त्रथुतिः स्मृतिः ।।

Page #799

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय तेरावा. पान ७४९.
Newomen
भावना चानुप्रेक्षाणां तथात्मप्रतिभावना ॥ २०२॥ पात्रदानं यथाशक्ति चैकभक्तमगृद्धितः॥ ताम्बूलवर्जनं चैव सर्वमेतद्विधीयते ॥ २०३ ॥ यदिने वर्तते श्राद्धं तहिने तर्पणं जपः॥
पूर्वोक्तविधिना सर्व कार्य मनादिसंयुतम् ।। २०४॥ अर्थ- जर वैधव्यदीक्षा ग्रहण केली तर त्या स्त्रीने पुढीलप्रमाणे वागावें. तिने देशविरतिव्रत ग्रहण करावें. मंगलसूत्र, कानांतील अलंकार, आणि बाकीचे दागिने ह्यांचा त्याग करावा. एक वस्त्राचा तुकडा नेसावा. अंगावर घ्यावयाच्या दुसऱ्या वस्त्राने मस्तकावर आच्छादन करावें. पलंगावर शयन करणे, डोळ्यांत काजळ घालणे, अंगाला हळद लावून स्नान करणे ह्यांचा त्याग करावा. पतीबद्दल शोक करून रडूं नये. वाईट गोष्टी बोलूं नयेत. प्रत्येक दिवशी प्रातःकालीं स्नान करून नुसते (मंत्र न ह्मणतां ) आच-, मन करून प्राणायाम, तर्पण, अर्घ्यप्रदान ह्या क्रिया कराव्यात. त्रिकाल जिनस्तोत्र मणावें, शास्त्र श्रवण आणि त्याचे चिंतन करावें. द्वादशानुप्रेक्षांची भावना करावी, व आत्मभावना करावी. आपल्या शक्तीप्रमाणे सत्पात्राला दान करावें, एकवेळ भोजन करावे, तेही फार खाऊ नये, तांबूल भक्षण करूं नये.

Page #800

. सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय तेरावा, पान ७५०.. Jeeeeeeeeaamewwwsarvovesareaameewanaaeeeewames ह्याप्रमाणे तिनं वागावे, आणि पतीच्या श्राद्धाच्या दिवशी तर्पण, जप वगैरे क्रिया पूर्वी सांगितल्या प्रमाणे मंत्रपूर्वक कराव्यात.
इत्येवं कथितं चतुर्विधियुतं सागारिणां सूतकं । पात: स्राव इतः प्रसूतिमरणे शौचाय मुक्त्यर्थिनाम् ॥ श्रद्धापूर्वकमन्नदानकरणं श्राध्दं तथा निर्मलं ।
ये कुर्वन्ति नरास्त एव गुणिनः श्रीसोमसेनः स्तुताः ॥ २०५॥ ____ अर्थ- ह्याप्रमाणे स्राव, पात, प्रमूति आणि मरण ह्या चार निमित्तांनी उत्पन्न होणारे चार प्रकारचे आशौच मोक्षप्राप्तीची इच्छा करणाऱ्या भव्यजीवांच्या शुध्दीकरितां ह्या अध्यायांत सांगितले. तसेच भक्तीने अन्नदान करणे हा श्राध्दाचा निर्दोष विधीही सांगितला. ह्या क्रिया जे करितात, तेच सद्गुणी ह्मणून श्रीसोमसेनमुनि त्यांची स्तुति करीत आहेत...
धर्मः सूर्यसमो दयादिनकरो मिथ्यातमोनाशको । नानाजन्मसमूहदुःखनिचयस्यापानिधेः शोषकः ॥ सद्भव्याब्जविकासकः कुगतिकध्वांक्षादिविध्वंसकः ।
पायात्सर्वजनॉस्त्रिलोकमाहितः श्रीवीतरागास्यगः ॥ २०६॥ C aravanacrusavainu arvavaocaraan
TANAMAVASI
overaneer

Page #801

सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय तेरावा, पान ७५१.
अर्थ- वीतराग अशा श्रीजिनांच्या मुखांतून निघालेला हा धर्म जीवदयारूपी दिवसाला उत्पन्न करणारा, मिथ्यात्वरूपी अंधकाराचा नाश करणारा, अनंत जन्मांतील अनंतदुःखसमूहरूपी समुद्राचें शोषण करणारा, भव्यजीवरूपी कमलांना आनंदित करणारा आणि कुगतिरूपी दिवाभीतांचा नाश करणारा असा असल्यामुळे सूर्याप्रमाणे आहे. ह्मणून तो त्रैलोक्यांत पूज्य असलेला धर्म सर्व जनांचे रक्षण करो !
देवेन्द्रवृन्दसुमुखैः परिसेव्यपादो ।
मोक्षस्य सौख्यकथकः परमात्मरूपः ॥ संसारवारिधितयोध्दृत सौख्यभारो ।
दद्यात्स वो जिनपतिः शिवसौख्यधाम ॥ २०७ ॥
अर्थ- देवेंद्रांचे समूह ज्यांत मुख्य आहेत अशा भव्यजीवसमूहानें ज्याच्या चरणांची सेवा केली जात आहे, जो स्वतः परमात्मस्वरूप असून मोक्षाचं स्वरूप लोकांना कथन करीत आहे असा आणि संसारसमुद्रांतून सौख्यांचा भार तीरावर उचलून आणणारा ( संसारसमुद्रांत सुख नसून त्याच्या पलीकडे सुख आहे असे सांगणारा ) भगवान् जिनपति तुझांला कल्याण आणि सुख ह्यांचें स्थान देवो.
धर्मप्रभावेण भवन्ति सम्पदो । मोक्षस्य सौख्यानि भवन्ति धर्मतः ॥ जीवन्ति धर्माद्रणमूर्धिन मानवा । स्तस्मात्सदा साधय धर्मसाधनम् ॥ २०८ ॥

Page #802

सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय तेरावा. पान ७५२. Basavetasveeeeeeeeeeeeeeerciseeeeeeeeeeeeeeeeeeeeee: १ अर्थ-बा भव्यजीवा! धर्माच्या प्रभावाने संपत्ति प्राप्त होतात. धर्माच्या योगाने मोक्षाची सुखें। १ प्राप्त होतात. धर्मामुळेच युद्धांत मनुष्य जगतात; ह्मणून तूं सर्वदा धर्मरूपी साधनाची प्राप्ति करून घे!!
विमलधर्मबलेन सुवस्तुकं । सकलजीवाहितं सुखदायकम् ॥
परममोक्षपदं भवनाशनं । भवति राज्यपदं सुरसेवितम् ॥ २०९॥ अर्थ- शुद्ध अशा धर्माच्या सामर्थ्याने संपूर्ण जीवांचे कल्याण करणारे व सुख देणारे असे आणि सदस्तूंनी भरलेलें व संसाराचा नाश करणारे असें मोक्षपद प्राप्त होते; आणि देव देखील सेवा करीत आहेत असें राज्यपदही प्राप्त होते. तात्पर्य, धर्मानें भोग आणि मोक्ष हे दोनीही प्राप्त होतात.
धर्मः प्राणिहितं करोति सततं धर्मो जनैह्यतां । धर्मेण प्रभवन्ति राज्यविभवा धर्माय तस्मै नमः ॥ धर्मान्नश्यति पापसन्ततिकुलं धर्मस्य सौख्यं फलं ।
धर्मे देहि मनः प्रभी वृषकरे भो धर्म मां रक्षय ।। २१०॥ 2 अर्थ-धर्म हा जीवाचे सर्वदा हित करणारा आहे; ह्मणून सर्वलोकांनी तो अवश्य स्वीकारावा. धर्माने राज्यवैभव प्राप्त होते, धर्मापासून पातकांच्या समूहाचा नाश होतो; धर्माचें सुख हेंच फल आहे, झणून त्या धर्माला माझा नमस्कार असो! बा भव्य जीवा! असा समर्थ असलेला आणि पुण्य संपादन! wwewereeraveeneroenewesernenewstaweekreerearmerseneonenerance
JABAR

Page #803

BeedeeBONOMMUNews
सोमसेनकृत त्रैवर्णिकाचार, अध्याय तेरावा. पान ७५३. eeeeeeeeaweenbeaweekseparaanveereaveen करून देणारा जो धर्म त्याचे ठिकाणी तूं आसक्ति ठेव आणि त्याला 'हे धर्मा तूं माझें रक्षण कर' अशी प्रार्थना कर12
संसारार्णवतारणाय सततं धर्मो जिनैर्भाषितो । धर्मो जीवसमूहरक्षणतया जायेत भव्यात्मनाम् ॥ धर्माद्राज्यपदं परत्र लभते स्वर्गोऽपि धर्माद्भवे-।
धर्म भो भज जीव मोक्षपददं जैन सदा निर्मलम् ।। २११ ॥ अर्थ- धर्म हा संसारसमुद्रांतून तरण्याकरितां श्रीजिनांनी सांगितला आहे. ह्मणून तो संपूर्णजीव९ समूहाचे रक्षण करतो. भव्यजीवांना धर्मापासून ह्या लोकांत राज्यपद आणि परलोकी स्वर्ग प्राप्त होतो. झणून हे जीवा! श्रीजिनांनी सांगितलेल्या निर्दोष आणि मोक्षप्राप्ति करून देणाऱ्या धर्माचें तूं सेवन कर!!!
ग्रंथकाराची प्रार्थना. श्रीमूलसड़े वरपुष्काराख्थे । गच्छे सुजातो गुणभद्रसूरिः॥
तस्यात्र पट्टे मुनिसोमसेनो। भद्दारकोऽभूद्विदुषां वरेण्यः ।। २१२॥ . अर्थ- श्रीमूलसंघांतील पुष्कर नांवाच्या गच्छांत श्रीगुणभद्र नांवाचे महापंडित होऊन गेले त्यांच्या पट्टावर विदच्छेष्ठ असा श्रीसोमसेनमुनि भट्टारक असता झाला.
धर्मार्थकामाय कृतं सुशास्त्रं । श्रीसोमसेनेन शिवार्थिनाऽपि ।। #01 wrzurunannasvavaunu norocannercncncnnnn
IMoveeeeeeeases

Page #804

MeaveBOSAVMore
सोमसेनकृत वैवर्णिकाचार, अध्याय तेरावा. पान ७५४.
गृहस्थधर्मेषु सदा रता ये। कुर्वन्तु तेऽभ्यासमहो मुभव्याः ।। २१३ ॥ १ अर्थ-स्वतः मोक्षाची इच्छा करणारा असा असूनही त्या श्रीसोमसेनमुनीने सर्वलोकांना धर्म, अर्थ, १काम ह्या तीन पुरुषार्थाची प्राप्ति होण्याकरितां हे शास्त्र केले आहे. जे भव्यजीव गृहस्थाश्रमांत गढलेले । असतील, त्यांनी ह्या शास्त्राचा अभ्यास करावा.
छन्दांसि जानामि न काव्यचातुरीं । शब्दार्थशास्त्राणि न नाटकादिकम् ।।
तथापि शास्त्रं रचितं मया हि य-। द्धास्यं न कुर्याद्विबुधोत्तमोऽत्र मे ॥२१४ ॥ अर्थ- मला छंद समजत नाहीत; काव्य करण्याचे चातुर्य माझ्यामध्ये नाहीं, व्याकरणशास्त्र, न्यायशास्त्र आणि साहित्यशास्त्र ही शास्त्रे मला येत नाहीत. तथापि हे शास्त्र मी अल्प बुद्धीनेंरचले आहे, ह्याबद्दल विद्वान् लोकांनी मला हसू नये.
यद्यस्ति शास्त्रे मम शहदूषणं । भव्योत्तमाः शोधनतां सुबुद्धिकाः ॥
कुर्वन्तु धर्माय कृता महीतले । धात्रा सुबुध्द्याऽत्र परोपकारिणः ॥ २१५ ।। ___ अर्थ- ह्या माझ्या शास्त्रांत जर शब्ददोष असले तर सुबुद्धि अशा श्रेष्ठ भव्यपुरुषांनी धर्माकरितां शुद्ध करावा. कारण, ब्रह्मचाने परोपकारी जीव सदबुद्धीने उत्पन्न केले आहेत. तात्पर्य, परोपकारी जीव दुस-2 यावर उपकार करण्याच्या हेतूनेच उत्पन्न केले असल्याने उपकार करणे हे त्यांचे कर्तव्य आहे.
UVA

Page #805

सौमसेनकृत वर्णिकाचार अध्याय तेरावा. ' पान ७५५.
अब्दे तत्त्वरसतुंचन्द्रकलिते श्रीविक्रमादित्यजे । मासे कार्तिकनामनीह धवले पक्षे शरत्सम्भवे ॥ वारे भास्वति सिध्दनामनि तथा योगे सुपूर्णातिथौ ।
नक्षत्रेऽश्चिनिनाम्नि धर्मरसिको ग्रन्थश्च पूर्णीकृतः॥ २१६ ॥ अर्थ- श्रीविक्रमादित्याच्या सोळाशेहे सदुसष्टाव्या १६६७ वर्षांतील शरतूंतील कार्तिक महिन्याच्या शुक्लपक्षांतील रविवारी पौर्णिमातिथि असतांना, सिध्दनामयोग व अश्विनी नक्षत्र असतांना त्या दिवशीं । हा धर्मरसिकनामक ग्रंथ पूर्ण केला.
श्लोका येऽत्र पुरातना विलिखिता अस्माभिरन्वर्थत-। स्ते दीपा इव सत्सु काव्यरचनामुद्दीपयन्ते परम् ।। नानाशास्त्रमतान्तरं यदि नवं प्रायोऽकरिष्यं त्वहं।
काशाऽमाऽस्य महो तदेति सुधियः केचित्प्रयोगंवदाः ॥ २१७ ॥ अर्थ- ह्या ग्रंथांत आमी जे प्राचीन (अन्यग्रंथांतले) श्लोक प्रकृत अर्थाला अनुसरून लिहिले आहेत, ते सज्जनांच्या पुढे केवळ दीपाप्रमाणे आमच्या काव्यरचनेला प्रकाशित करणारे आहेत ह्मणजे आमच्या
काव्याचा अर्थ विशेष स्पष्ट करणारे आहेत. जर मी अन्यशास्त्रांतील नवीन भिन्न मते घेऊन विस्तृत शास्त्र? Weewanavawwanmerawwwwwwwwwwwweevaaaaaaaas.
Messanei

Page #806

सोमसेनकृत वणिकाचार, अध्याय तेरावा. पान ७५६.
५ रचलें असतें, तर पूर्वीच्या शास्त्रापुढे माझ्या नव्या शास्त्राचें तेज पडेल अशी आशा बाळगण्यास जागा कशी ? २ मिळती ? कोणी ह्मणतील कीं, प्राचीन श्लोकांचा उतारा कां घेतला? या प्रश्नास उत्तर देण्याकरितां ( ग्रंथकार ह्मणतात कीं प्राचीन प्रयोग उदाहरणार्थ घेऊन प्रकृत अर्थाची पुष्टि करणें हैं कित्येकांना प्रिय असतें. श्लोकानां यत्र संख्याऽस्ति । शतानि सप्तविंशतिः ॥ तध्दर्मरासिकं शास्त्रं । वक्तुः श्रोतुः सुखप्रदम् ॥ २९८ ॥
अर्थ - ज्यांत दोन हजार सातशे २७०० श्लोक आहेत असें हें धर्मरासिक नांवाचें शास्त्र वक्ता आणि श्रोता या उभयतांना सुख देणारें आहे.
इति श्रीधर्मरसिकशास्त्रे त्रिवर्णाचार प्ररूपणे भट्टारक श्रीसोमसेनविरचिते
सूतक शुद्धिकथनीयो नाम त्रयोदशोऽध्यायः ॥
さんさいふたおふさい
त्रैवर्णिकाचारग्रन्थः
समाप्तः

Page #807

__ हा ग्रंथ व आणखीं जैनधर्माची पुस्तकें सोलापूर येथे चाटी गलीत जैनबुकडिपोमध्ये मिळतील. विशेष माहितीकरितां खालील पत्त्यावर पत्रव्यवहार करावा.
आपला, दोसी रावजी सखाराम.
सोलापूर.

Page #808
NASHITAREER वैवर्णिकाचार समाप्त. For Private And Personal Use Only