Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI gaNezaprasAda varNI granthamAlA-21 zrImadamRtacandasUrikRta tattvArthasAra sampAdaka rASTrapati puraskAra prApta, aneka granthoMke saMzodhaka, sampAdakaevaM TIkAkAra ... paNDita pannAlAla sAhityAcArya sAhityAdhyApaka, zrI gaNeza vi0 jaina mahAvidyAlaya, sAgara zrI gaNezaprasAda varNI granthamAlA DumarAvabAga, assI, vArANasI-5
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya sAta mAha pUrva sitambara 1969 meM 'samayasAra-pranayana'kA aura disambara 1969 meM merI jIvanagAthA prathama bhAga le surya saMskaragAmI nAgokAprasAda margI ganyamAlA tArA prakAzana huA thaa| Aja mahAvIra-jayantIke puNyAvasarapara 'sasvAyaMsAra' prakaTa ho rahA hai, yaha atyanta harSa kI bAta hai| ___mUla 'tattvArthasAra' unhIM AcArya amRtapandrako kRti hai jinhoMne AcArya kundakundake samayasAra, pracanasAra aura paMcAstikAya ina grandhoMpara mArmika TIkAeM likhI haiM tathA 'purupArthasiddhadhupAya' jaisA mahanIya svataMtra saiddhAntika anamola grantha racakara jaina vAGmayako samuddha banAyA hai| zrI paM0 pannAlAlajI sAhityAcAryane prastuta 'taravArthasAra' para apanA mUlAnugAmI hindI-rUpAntara likhA hai / 'tattvArthasAra' svayaM hI bahuta sarala racanA hai / sAhityAcAryajone subodha hindI rUpAntara dvArA use aura adhika sarala banA diyA hai| nissandeha isameM tasvArtha-sambandhI sabhI viSama sugamatAse pratipAdita haiN| yaha svAdhyAyioM ke lie hI upayogI nahIM hai, apitu jaina tattva-jijJAsu janetara vidvAnoM aura chAtroM ke lie bhI atIva lAbhaprada hai| kAlejoM, vidyAlayoM aura pAThazAlAoMke pAThyakrama meM isakA sahAyaka andhake rUpameM apavA svataMtra rUpameM samAveza kiyA jA sakatA hai| ____ AvaraNIya a. rAjArAmajI bhopAla vAGmayake pracAra aura prasArake lie sadA udhata rahate haiN| unakA vAGmayAnurAga nizcaya hI stutya hai| Apane isa grantha ke prakAzanameM 1000) kI sahAyatA bhijAyI hai| itanA hI nahIM, kitane hI mahAnubhAvoMko prerita karake granthamAlAkA saMrakSaka-sadasya bhI banAyA hai aura svayaM bane hai| isa avasarapara hama unakA Adara pUrvaka AbhAra prakaTa karate haiN| zrImAn paM0 kailAzacandrajI siddhAntazAstrI vArANasoke bhI AbhArI hai jinhoMne prAka-kathana likhanekI kRpA kI hai| sAhityAcAryajI ko bhI dhanyavAda diye binA nahIM raha (skte| unake dvArA sampAdita anuvAdita yaha cauthA anya granthamAlAse prakAzama thA rahA hai| isase pUrva 'merI jIvana-gAthA' ( donoM bhAga ) aura 'samayasAra-pravacana' unake dvArA sampAdita hokara pratyamAlAse prakAzita ho cuke hai| apane samasta saMrakSaka-sadasyoMko bhI dhanyavAda hai jinake Arthika evaM naitika sahayogamanapara anyamAlA nirantara pragati ke pathapara Aruddha hai| ___ mahAvIra presake saMcAlaka zrI bAbUlAlajI phAgulla aura unakA parikara bhI granthako sundara aura AkarSaka chapAIke lie dhanyavAghAha hai| DA. nemicandra zAstrI DA0 darabArolAla koThiyA saMyukta maMtrI maMtrI caitrazuklA 13, vi0 saM0 2025 vI. ni. 2496 19 apraila, 1950
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkkathana digambara jaina paramparAmeM AcArya kundakundakA sthAna sarvopari hai| unake pazcAt tatvArtha sUtrakAra AcArya umAsvAmIkA sthAna hai / ye donoM AcArya jinazAsanake mahAna prabhAvaka AcArya the| inameMse prathamane samayasAra, pravacanasAra aura pazcAstikAya jaise granthoMkI racanA karake dravyAnuyogarUpI dIpakako prajvalita kiyA to dUsarene tattvArthamutrakI racanA karake 'gAgarameM sAgara kI kahAvata ko caritArtha kiyaa| jinazAsana meM chaH dravya, pAMca astikAya, khAdya tatva aura nau padArtha prasiddha hai| ukta donoM AcAryanei inhIMkA vivecana ukta granthoM meM kiyA hai| yadyapi cha dravyoMmeM pA~ca astikAya aura nau padArthoMmeM sAta tasya gati hai phira bhI unako rokA jo viziSTa kAraNa hai vahI jJAtavya hai | AcArya kundakundane pacAstikAya meM prAyaH sabhokA vivecana kiyA hai kintu samayasArameM to padArthoMkA hI vivecana kiyA hai aura umAsvAmIne tattvArthasUtra ke adhyAyoMmeM sAta tasyoMkA vivecana kiyA hai| unhoMne puNya aura pApakA antarbhAva yAsatra aura bandhameM karake unhIM ke antargata unakA vivecana kiyA hai| kintu ina donoM vivecanoMmeM jo antara hai vaha ullekhanIya hai / vaha antara saiddhAntika nahIM hai kintu ekameM siddhAnta zarIrakA diyena hai to dUsare meM usakI AtmAkA / yadyapi zarIra aura AtmA bhinna-bhinna hai aura unameM se pahalA heya hai aura dUsarA upAdeya haiN| phira bhI jaba taka saMsAra hai taba taka zarIra ke binA AtmA rahatA nahIM hai isalie zarIrako heya mAnanevAle AtmAdhiyoM ko bhI zarIrako cintA karanA ho par3atI hai usake vinA AtmAkA kAma nahIM calatA / ise hI siddhAntakI AtmA bhI zarIrake binA nahIM rahatI, ataH usakI mAtmA ke adhiyoMko vaha zarIra bhI apekSaNIya ho jAtA hai / bhale hI manta meM vaha chUTanevAlA ho / samayasArakA vivecana siddhAntako AtmAkA vivecana hai aura tasvArtha sUtrakA vivecana usake kalevarakA vivecana hai / jIvako gatiyAM, indriyoM kAya, yoga Adi jIva nahIM haiM, yaha bodha hameM samayasArase prApta hotA hai kintu saMsArI jIva inake sAtha aisA hila-mila gayA hai ki unake binA hama use jAna nahIM sakate, ataH unake dvArA saMsArI jIvako vividha dazAoMkA jJAna hameM tattvArtha sUtra se hotA hai ataH mumukSuke lie donoMkI upayogitA nirbAdha hai / isIse AcArya kundakundake vyAkhyAkAra aura unheM vismRtike garbha se nikAlakara prakAza meM lAnevAle pravala kintu santulita AdhyAtmika AcArya amRtacandrane umAsvAti tatvArthasUtrako zlokabaddha karake use latvArthasAra nAma diyA aura isa taraha use samAduta kiyA / samayasArake rahasyajJa honepara bhI unhoMne vattvArthasUtrako upekSaNIya nahIM maanaa| yahI unakI rahasmazatAkA prabala pramANa hU~ /
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkkathana AcArya amRtacandrakA vaiziSTya ___jahAM taka AcArya kundakundake granthoM ko vyAkhyAkA prazna hai, hameM to kabhI-kabhI aisA lagatA hai ki kundakundane hI amRtacandra ke rUpameM punarjanma dhAraNa kiyA thaa| samayasArako unakI TaukA sacamuca meM usapara kalazArohaNa hai| adhyAtmakA bIja kundakundanai boyA kintu use aMkurita, puSpita aura phalita karane kA zreya AcArya amRtacandrako hI hai| jisa taraha vedAntadarzanake sUtroMpara vAcaspati mizrane bhAmatI racI usI prakAra AcArya amRtacandrane samayasArapara AtmakhyAtikI racanA kii| donoMkI zailI aura bhASAkI prAJjalatAmeM samAnatA hai| puruSArthasiddhayupAya aura tattvArthasAra ina TIkAoMke atirikta AcArya amRtacandra kI do racanAyeM upalabdha hai---[ka puruSArthasiddhayupAya aura dUsarA tasvArthasAra / donoM racanAoM meM adhyAtmI amaracandra ke vaiziSyako spaSTa chApa hai| turthagikA sAmAnArakA gantha hai| ratnakaraNDazrAvakAcArake bAda usaphA nambara mAtA hai| usake nAma to vaiziSTaya hai hI, Adyanta varNanameM bhI apanA vaiziSTaya hai| usake AdimeM jo nizcaya aura vyavahAra nayako carcA hai tathA annameM jo ratnatrayako mokSakA hI upAya kahA hai vaha saba kathana zrAvakAcAroMko dRSTi se achUtA hai| puNyAnavako zubhopayogakA aparAya batalAnA adhyAtmI amRtacandrakI amRtamayo vANIkA nisyanda hai / unake kucha zloka to samasta jinazAsanako samajhaneko kuMjI hai / isI taraha unakA tattvArthasAra bhI tattvArtha mUtrake samagra sArako lie hue hone para bhI apanA pRthaka vaiziSTaya rakhatA hai jisakA spaSTIkaraNa apanI prastAvanAmeM paM0 pannAlAlajIne kiyA hai| usake anta meM bhI unhoMne nizcaya aura vyavahAra mokSamArgakI parvA kI hai / vaha carcA sUkSma IkSikAse cintanIya hai| kucha viziSTa padya prAcArya amRtacandra ke ina donoM grantharasnoM meM kucha aise sUtra haiM jo vartamAna meM pracalita saiddhAntika vivAdoMko sulajhAne meM sahAyaka ho sakate haiN| nIce unheM hama de denA ucita samajhate haiM mukhyopacAravivaraNanirastadustaravineyadurboSAH / dhyavahAranizcayazAH pravartayante jagati tIrtham / / 4 / / mukhya aura upacAra kathanake vivecana dvArA ziSyoMke dunivAra amAnabhAvako naSTa karanevAle tathA vyavahAra-nizcayake jJAtA AcArya hI jagasameM dharmatIrthakA pravartana karate haiM / / nizcaryAmaha bhUtApaM vyavahAraM varNayantyabhUtArtham / bhUtArSabodhavimukhaH prAyaH sarvo'pi saMsAraH // 5 // yahA~ nipacayanayako bhUtArtha aura vyavahAranayako abhUtArtha kahate hai / prAyaH sArA ho saMsAra bhUtAryake jJAnase vimukha hai| athavA bhUtArtha ke jJAnase vimukha jo abhiprAya hai vaha sabhI saMsArarUpa hai|
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasAra anuSasya zeSanArthaM munIzvarA dezayanyabhUtArtham / vyavahArameva kevalamati yastasya dezanA nAsti // 6 // munIzvara ajJAnI jIvako jJAna karAneke liye abhUtArthaM vyavahAranathakA upadeza karate hai / jo jIva kevala vyavahAranayako hI jAnatA hai, usake liye upadeza nahIM hai arthAt vaha upadezakA pAtra nahIM hai // I mANavaka eva siMho yathA bhavatyanavagotasiMhasya / vyavahAra evaM hitA nizcayatAM yAtyanizcayajJasya || 7 || jaise siMhako bilkula na jAnanevAle puruSako 'yaha bAlaka siMha hai' aisA kahanepara vaha bAlakako hI siMha mAna letA hai vaise hI nizcayako na jAnanevAlA vyavahArako ho niSaya mAna letA hai // vyavahAranizcaya yaH prabudhya tasvena bhavati madhyasthaH / prApnoti dezanAyAH sa eva phalamavikalaM ziSyaH // 8 // jo vyavahAra aura nizcayako yathArtha rUpa se jAnakara madhyastha rahatA hai-pakSapAta nahIM karatA, vahI ziSya upadezakA sampUrNa phala pAtA hai | X X X asagraM bhAvayato ratnatrayamasti karmabandho yaH / sa vipakSakRto'vazyaM mokSopAyo na bandhanopAyaH / / 211 // ekadeza ratnatraya kI bhAvanA karanevAle puruSako jo karmabandha hotA hai vaha bacca vipakSakRta hai rAgake kAraNa hotA hai| avazya hI jo mokSakA upAya hai vaha bandhanakA upAya nahIM hai | ratnatrayamiha hetunirvANasyaMva bhavati nAnyasya / Asravati yattu puNyaM zubhopayogo'yamamarAdhaH / / 220 / / isa loka meM ratnatraya nirvANakA hI hetu hai, anyakA nahIM / ratnatraya kA pAlana karate puNyakA Asrava hotA hai vaha zubhopayogakA aparAdha hai / ye saba puruSArthasiddhayupAyake zloka haiM / puNya-pApake viSaya meM tattvArthasArake do zloka bahuta mahatvapUrNa haiM hetukArya vizeSAbhyAM vizeSaH puNyapApayoH / hetu zubhAzubha bhAvoM kAyeM caiva sukhAsukhe / / 103 / / saMsArakAraNatvasya dvayovizeSataH / hue jo X na nAma nizcayenAsti vizeSa puNyapApayoH // 104 // hetu aura kAryako vizeSatAse puNya aura pApameM bheda hai / puNyakA hetu zubha bhAva hai aura pApakA hetu azubha bhAva hai| puNya kA kArya sukha hai aura pApa kA kArya duHkha hai / kintu puNya aura pApa donoM ho samAnarUpase saMsAra ke kAraNa hai| ataH nizcayanayase puSpa aura pApameM koI bheda nahIM hai ||
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkkathana samaya tattvArthasArameM AcArya amRtacandrane akarsaphadeyake tatvArthavAtikakA vizeSa upayoga kiyA hai| usake vAtikoMko zlokarUpase nivaddha karake tattvArthasArakA mahattva bahAyA hai| tasvArthavAtikakI khyAti tattvArthabhASyake rUpameM bhI rahI hai 1 AcArya vIrasena svAmIne, apanI dhavalA TIkArAma | pu. 1, 5, 5) 'ukta ca tttvaarthbhaassye'| likhakara tattvArthabArtikakA uddharaNa diyA hai| uttarakAlIna AcArya bhAskaranandine apanI TIkA vizeSa vistArake liye jima bhASyako dekhane kI preraNA kI hai vaha bhASya bho akalaMkadeva. mRta tattvArthavAtika hI hai / isI taraha dharmabhUSaNane nyAyadIpikA bhASyake nAmase jo vAkya uddhRta kiye hai ve bhI tattvArthavAtikake hI vAkya hai| AcArya samantabhadraracita mahAbhASya thA, bhASya nhiiN| kintu usakI sthitipara paM. jagalakizorajI mukhtAra acchA aura sapramANa prakAza DAla gaye haiN| ataH use vismRta kara denA hI aitihAsika dRSTi se ucita pratIta hotA hai / astu / ataH yaha sunizcita hai ki amRtacandra akalaMkadevake pazcAt hue hai| kintu unake tattvArthasArapara AcArya vidyAnandake tattvArtharalokavAtikakA koI prabhAva dRSTigocara nahIM holA / AcArya jayasenake dharmaratnAkarameM puruSArthasiJcayupAyake loka UddhRta honese yaha bhI sunizcita hai ki amRta candra vi. saM. 1055 se pUrva hue hai kyoMki dharmaratnAkarama usakA racanAkAla 1055 diyA huA hai / AcArya amitagati dvitIyane sumASita rana. sandohako vi0 saM0 1050 meM, paMcasaMgrahako 1073 aura dharmaparIkSAko 1070 saM0 meM pUrA kiyA thA / inake dAdA guru nemiSeNAcArya ke bhI guru amitagati prathamane yogasArako racanA kI thI 1 yaha yogasAra eka taraha kundakundAcArya ke prAkRta bhASAnivaddha samayasArakA saMskRta rUpAntara hai| isameM bhI puNya aura pApamai bhedAbheda tatvArthasArakA anukaraNa karate hue kahA hai / yathA sukhAsukhavidhAnena vizeSaH puNyapApayoH / nisyasaukhyamapazyadbhirmanyate -mugdhayi bhiH / / pazyanto janmakAntAre pravezaM puNyapApataH / vizeSa pratipadyante na tayoH zuddha buddhayaH // sattvArthasArake una donoM zlokoMke hI abhiprAyako prakArAntarase doharAyA gayA haisva. paM0 jugalakizorajI mukhtArane bhI tatvAnuzAsanako apanI prastAvanAma (1. 34) isa bAtako svIkAra kiyA hai ki 'amitagati prathamake yogasAraprAbhUtapara bhI amRtacandra ke tattvArtha sAra tathA samayasArAdi TIkAoMkA prabhAva lakSita hotA hai jinake samaya amitagati dvitIyase koI 40-50 varSa pUrvakA jAna par3atA hai| aisI sthiThimeM amRtacandra sUrikA samaya vikramako 10 boM zatAbdIkA prAyaH tRtIya caraNa hai / '
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArthasAra zrIpAla DaDDha racita saMskRta paJcasaMgrahakA bhI eka patra dharmaratnAkara ( paMcAyatI mandira dehalIkI pratike pRSTha 67 ) meM uddhRta hai / yaha padya hai barhetubhI rUpaH sarvendriyabhayAvahaiH / jugupsAbhizca vIbhatsenaeNva kSAyikavRg calet // aura isI paMcasaMgraha sArake pazcama adhikArakA 11 prakRtisamutkIrtana nAmaka dvitIya saMgraha 'uktaJca' karake tatvArthazloka uddhRta hai SoDaza kaSAyAH syunakaSAyA navoditAH / Izaddha yo na bhedo'tra kaSAyAH paJcaviMzatiH // ataH amRtacandra dharmaratnAkarake kartA jayasena, zrIpAlasuta iDDhA tathA amirgAta prathamase pahale hue haiM, itanA sunizcita hai / prakRta prakAzana tatvArthasArako hamane sarvaprathama 2 nAgara presa se prakAzita pra hI dekhA thaa| usake pazcAt san 1919 meM paM0 vaMzIdharajI ke anuvAdake sAtha bhAratIya jaina siddhAnta prakAzinI saMsthAse usakA prakAzana huA / AdhI zatAbdIke pazcAt paM pannAlAlajIke hindI anuvAdake sAtha zrIgaNezaprasAdavarNI granthamAlAse usakA prakAzana ho rahA hai| paM0 pannAlAlajI eka siddhahasta anuvAdaka haiN| unhoMne jaina purANoMke sAtha aneka saMskRta kAvyoM kA bhI anuvAda kiyA hai / ve siddhAnta ke bhI paMDita haiM ataH unake anuvAdakA prAmANika aura spaSTa honA svAbhAvika jaisA lagatA hai / kintu unhoMne mUla granthakA saMzodhana kinhIM hastalikhita pratiyoMse kriyA ho, aisA koI nirdeza unake vaktavya nahIM hai / yadyapi upalabdha mUla pATha prAyaH zuddha hI haiM phira bhI usakA milAna kinhoM mUla pratise kara liyA AtA to uttama hotaa| anuvAda to unakA uttama haiM hI phira bhI mujhe eka do sthala vicAraNIya pratIta hote haiM / aSTama adhyAyake 44 veM zloka meM prazna kiyA gayA hai ki mukta jovakI gati lokase bAge kyoM nahIM hotI, to uttara diyA gayA dharmAstikA yasyAbhASAt sa hi heturgateH paraH / dharmAstikAyakA abhAva honese / antima caraNakA artha kiyA hai-- vAstava meM dharmAstikAya gatikA parama kAraNa hai / yadyapi para zabdakA artha parama bhI hotA hai kintu yahA~ 'anya' yA bAhya artha vivakSita hai| 'parama' zabda amRtacandra joko vivakSita nahIM ho sakatA / isI prakAra isa adhyAyake 52 zloka meM muktoMke sukhako nirupama batalAyA haiAge likhA hai liGgaprasiddheH prAmANyamanumAnopamAnayoH / aliGga cAprasiddhaM yattenAnupamaM smRtam / / 53 / / rA
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkkathana pUrvArdhameM kahA hai ki liGga yA hetuse anumAnameM aura prasiddhise upamAnameM prAmANya AtA hai| uttarArdhakA anuvAda paM0 jIne isa prakAra kiyA hai 'parantu muktajIvoMkA sukha zaliMga hai.--heturahita hai tathA aprasiddha hai isaliye vaha anumAna aura upamAna pramANakA viSaya na hokara anupama mAnA gayA hai|' zabdazaH anubAda Thoka hai kintu usakA bhAva spaSTa nahIM huA / anumAna kahate haiM sAdhanase sAdhyake jnyaanko| kintu muktoM ke sukhako batalAne vAlA koI sAdhana yA hetu nahIM hai| prasiddha arthake sAdharmyase sAdhyakA sAdhana karane vAlA upamAna pramANa hai| jaise go prasiddha hai / usakI samAnatA dekhakara yaha jAnanA ki gauke samAna gavama hotA hai graha upamAna pramANa hai aisA prasiddha artha koI nahIM hai jisake sAdharmase muktoMke susako jAnA jA sake ataH vaha nirUpama hai / ' mastu ___varNI granthamAlAke abhyudayameM usake maMtrI DaoN. darabArIlAlajo koThiyAko niSkAma sevA pramukha kAraNa hai| hama zrophoyyiAjI tathA paM0 pannAlAlajIko isa kRti tathA usake prakAzanake liye dhanyavAda dete haiM / isa grandhake anuvAda tathA prakAzanako AvazyaphatA thii| vArANasI kailAzacandra siddhAnta zAstrI, siddhAntAcArya prAcArya, sthAvAda mahAvidyAlaya
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ ::: prastAvanA dravya, tattva aura padArtha dravya zabdakA ullekha jaina aura vaizeSika darzanameM spaSTa rUpase milatA hai / jaina darzanameM jIva, padgala, dharma, adharma, AkAza aura kAlako dravya kahA hai tathA vaizeSika darzanama pRthiyI, jala, agni, vAyu, AtmA, AkAza, dizA, kAla aura mana ina nauko dravya kahA hai / vaizeSikadarzana sammata pRthivI, jala, agni, vAyu aura mana, zarIrako apekSA pudagala dravyameM gabhita ho jAte haiM aura AtmAko apekSA jIvameM gabhita rahate hai ! AkAza, kAla aura AtmA ( jIva ) ye tIna dravya donoM darzanoM meM svatantra rUpase mAna gaye hai| vaizeSika darzanAbhimata dizA nAmaka dravya AkAzakA hI viziSTa rUpa honese usameM gabhita hai| isa taraha vaizeSika sammata samasta davya janoMke jIva, pudgala, AkAza aura kAlama gabhita ho jAte hai| dharmadravya aura adharmadravyako kalpanA vaizeSika darzaname nahIM hai / ye donoM dravya jaina darzana meM hI nirUpita hai| chaha gyoMmeM jovadravya cetana hai aura zeSa pAMca dradhya acetana hai / athavA pudgala dravya, dRzyamAna honese sabake anubhava meM A rahA hai| rUpa, rasa, gandha aura sparza jisameM pAyA jAtA hai vaha pudgaladravya hai ata: jo bhI vastu rUpAdise sahita hone ke kAraNa dRzyamAna hai vaha saba pudgala dravya hai| jIvake sAtha anAdise lage hue karma aura nokarma ( zarIra ) spaSTa rUpase pudgaladravya hai| joSadravya amUrtika honeme yadyapi dikhAI nahIM detA tathApi svAnubhavake dvArA usakA bodha hotA hai| jo sukha-duHkhakA anubhava karatA hai aura jise smRti tathA pratyabhijJAna Adi hote haiM vaha jIvadravya hai| jJAna-darzana isake lakSaNa hai| jIvita aura mRta manuSyake zarIrako ceSTAko dekhakara jIvakA anumAna anAyAsa ho jAtA hai| pudgalameM hama bhinna-bhinna prakArake pariNamana dekhate haiM / manuSya, bAlakase puvA aura yuvAse vRddha hotA hai / yaha saba pariNa mana kAplaTrabyakI sahAyatAse hote hai, isaliye pudgalako pariNatise kAladraSyakA astitva anubhava meM AtA hai| hama dekhate haiM ki jIva aura pudagalameM gati hotI hai-ve eka sthAnase dUsare sthAnapara barate jAte dikhAI dete hai| isakA kAraNa kyA hai ? jaba isake kAraNako ora dRSTi jAtI hai taba dharmadravyakA astitva anubhavameM Ane lagatA hai| jIva aura pudagala calate-calate ruka jAte hai-eka sthAnapara Thahara jAte haiN| isakA kAraNa kyA hai ? jaba isapara vicAra karate haiM taba adharmadrazyakA astitva anubhavameM Aye binA nahIM rhtaa| jIva, pudgala, dharma, adharma aura kAla ye dravya kahA~ rahate hai ? ninA AdhArake kisI bhI padArthakA astittva buddhimeM nahIM AtA /
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthasAra jaba isa prakArakA vicAra uThatA hai taba zrAkAzakA astittva niyamase anubhavameM AtA hai| isa taraha SaDadazyamaya loka hai| lokake andara aisA eka bhI pradeza nahIM, jahA~ jIva pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla ye chaha dravya apanA astitva nahIM rakhate hoM / ho lokake bAhara ananta pradezoM vAlA maloka hai, jahAM jAkAza sivAya kirsa apa prayakA astitva nahIM hai| jIva drazya ananta hai, pudgala unakI apekSA bahuta adhika arthAt anantAnanta haiM, dharma .. aura adharma dravya eka-eka haiM, AkAza bhI eka hai aura kAla asaMkhyAta hai| lokAkAzake eka-eka pradezapara eka-eka kAladravya vidyamAna rahatA hai| vaha svayaM meM paripUrNa rahatA hai na ki kiso dravyakA aGga, avayava yA pradezarUpa hokara rahatA hai| yahA~ koI prazna kara sakatA hai ki cUMki dharma aura adharma dRzyakA kArya AkAzama hotA hai ataH dharma aura adhama dravyakI kalpanA nirarthaka hai, AkAzase hI unakA kArya nikala sakatA hai ? isa praznakA uttara yaha hai ki unakI kalpanA nirarthaka nahIM hai, sArthaka hai| yadi AkAzake Upara hI gati aura spitikA kAma nirbhara ho to loka aura alokakA vibhAga nahIM bana sakegA, kyoMki AkAza to AlokAkAzameM bho vidyamAna hai| usake vidyamAna rahate jIva aura pudgalako gati tayA sthiti alokAkAzameM bhI hone lagegI, taba loka aura alokakA vibhAga kahA~ ho sakegA? ___jIvAdi chaha dadhyoMmeM astikAma aura anastikAyakI apekSA bhI bheda hotA hai| jisameM astitvake rahate hue bahuta pradeza pAye jAte haiM unheM astikAya kahata hai| jIva, pudgala, dharma, adharma aura AkAza pe pA~ca drabya bahAdezI honese assikAya kahalAte hai aura kAlavya ekapradezI honese anastikAma kahalAtA hai| pudgala drampakA eka bheda paramANu bhI yadyapi dvitIyAdika pradezoMse rahita hai tathApi skandharUpa bananeko zaktise yukta hone ke kAraNa use bhI astikAya hI kahate haiM / dravyakA lakSaNa zAstroM meM 'sadbamam', 'utpAdanyayanauvyayuktaM sat' aura 'guNaparyayavaddavyam' kahA hai arthAt jo sattA rUpa hai vaha dravya hai / sattA, utpAda, vyaya aura promparUpa hoto hai / athavA jo guNa aura paryAyoMse sahita hai vaha dravya hai| pudagala dravyake utpAda vyaya aura dhovya hamArI duSTimai spaSTa hI Ate hai aura pudgalake mAdhyamase jovadramyake utpAda, vyaya, dhauvya bhI anubhava meM Ate hai| zeSa arUpI dravyoM ke utpAda, vyaya, prauvyako hama Agama pramANase jAnate haiN| jo dravyake Azraya rahatA huA bhI dUsare guNase rahita ho use guNa kahate haiM / ' saha sAmAnya aura vizeSakI apekSA do prakArakA hotA hai| astittva, vastutva, pramematya, agurulaghutva Adi sAmAnya guNa haiM tathA cetanatva, rUpAdimatva Adi vizeSa guNa hai| 1. dravyAzrayA nirguNA gunnaaH|-t. suu.| 2. tadbhAvaH pariNAmaH |--ta. sU.
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 4: prastAvanA 11 aarat pariNatiko paryAya kahate haiM / isake vyaJjanaparyAya tathA ardhaparyAyakI apekSA do bheda hai / pradeza va guNako apekSA kisI AkArako liye hue dravya kI jo pariNati hotI hai use vyaJjanaparyAya kahate haiM aura anya guNoMkI apekSA bahuguNI hAni - vRddhirUpa jo pariNati hotI hai use arthaparyAya kahate haiM / ina donoM paryAyoMke svabhAva aura vibhAva kI apekSA do-do bheda hote hai / svanimittakaparyAya svabhAvaryAya hai aura paranimitaka paryAya vibhAvaryAya hai / jIva aura pudgalako chor3akara zeSa cAra dravyoMkA pariNamana svanimittaka hotA hai ataH unameM sadA svabhAvaparyAya rahatI hai| jova aura pudgalako jo paryAya paranimittaka hai vaha vibhAvaryAya kahalAtI hai aura parakA nimitta dUra ho jAnepara jo paryAya hotI hai vaha svabhAvaparyAya kahI jAtI hai / saMsArakA pratyeka padArtha, dravya, guNa aura paryAyase tanmayobhAnako prApta ho rahA hai| kSaNabharake liye bhI dravya, paryAyase vimukta aura paryAya, dravyase vimukta nahIM raha sktaa| yadyapi paryAya kramavartI hai tathApi sAmAnya rUpa se koI-na-koI paryAya pratyeka samaya rahatI hai| isau dravyaparyAyAtmaka padArthako darzanazAstra sAmAnya vizeSAtmaka kahA jAtA hai / dravya ke bAda jaina zAstroM meM jIva, ajIva, malava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa ina sAta tatvoM kA varNana AtA hai / tattva zabdakA prayoga jainadarzanake sivAya sAMkhyadarzana meM mo huA hai / sAMkhyadarzanameM prakRti, mahAn Adi paccIsa tatvoMkI mAnyatA hai / vastutaH saMsArameM jisa prakAra jova aura ajova ye do hI dravya haiM usI prakAra jona aura ajIva ye do hI tatva hai / jIvake sAtha anAdikAlase karma aura nokarmarUpa ajobakA sambandha ho rahA hai aura usI sambandhake kAraNa jIvakI azuddha pariNati ho rahI hai| jaoNba aura jIvakA paraspara saMbandha hone kA jo kAraNa hai vaha Asrava kahalAtA huuN| donoMkA paraspara sambandha hone para jo eka zreyAmagArUpa pariNamana hotA hai use bandha kahate hai / Asrava ke ruka jAneko saMvara kahate haiM / sattA meM sthita pUrva karmoMkA ekadeza dUra honA nirjarA hai aura sadA ke liye AtmAse karma aura nokarmakA chUTa jAnA mokSa hai / 'tasya bhAvastattvam' - jIvAdi vastuoMkA jo bhAva hai vaha tattva kahalAtA hai / 'tattva' yaha bhAvaparaka saMjJA hai / mokSamArgake prakaraNa meM ye sAta tattva apanA bahuta mahattva rakhate hai / inakA yathArtha nirNaya hue binA mokSakI prApti saMbhava nahIM hai / kundakundasvAmIne inhIM khAsa tarayoM ke sAtha puNya aura pApako milAkara nau padArthoMkA mirUpaNa kiyA hai| jisa prakAra ghaTa padakA vAcya kambugrIvAdimAn padArthavizeSa hotA hU~ usI prakAra jIvAdi padoMke vAcya cetanAlakSaNa jIva, karmano karmAdirUpa ajAMva, karmA - gamanarUpa mAnava, eka kSetrAvagAharUpa bandha, karmAgamananirodharUpa saMdara, saptAsthita kamaukA ekadeza dUra honerUpa nirjarA, samasta karma nokamaukA AtmapradezoM se pRthak honerUpa mokSa, zubhAbhiprAya se nirmita zubha pravRttirUpa puNya aura azubhAmiprAyase nirmita azubha pravRttirUpa pApa hote haiN| isIliye padArtha - zabdArtha kI pradhAnadRSTise ye padArtha kahalAte haiM
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasAra zabdabrahma aura arthabrahma ko apekSA padArtha do prakArakA bhI hai arthAt saMsArakai andara jitane padArtha haiM ve kisI-na-kisI pada-zabdake vAcya-artha avazya hai / yahAM nau padoM zabdoMke dvArA prayojanabhUta tasvIkA grahaNa kiyA gayA hai, isaliye saMsArake saca padArtha ina nau hI padhAoMmeM garmita ho jAte hai| tattvanirUpaNakI vividha zailiyA~ jinAgamameM tattvanirUpaNa karanekI eka prAcyazailI bhagavanta pRSpadanta aura bhatabalike dvArA pracArita rahI hai, jisakA unhoMne SaTakhaNDAgamameM sat, saMkhyA Adi anuyogoMke dvArA jIvAdi tattvoMkA varNana kara prArambha kiyA hai / isa zailomeM jIvatatvakA varNana bosa' praTapaNAoM meM pArAyaH gAuhIM bIsa rUpaNAoMke antargata anya majIvAdi sasvoMkA varNana bhI yathAprasaGga kiyA jAtA hai| yaha slI atyanta vistRta hone ke sAtha dulaha bhI hai / sAdhAraNa kSayopazamavAle jIvoMkA isameM praveza honA sarala bAta nahIM hai| pIche calakara kundakundasvAmIne tattvanirUpaNakI isa kAlomeM nayA mor3a dekara use sarala banAne kA upakrama kiyA hai / unhoMne vicAra kiyA ki Atma-kalyANake liye prayojanabhUta padArtha to nau ho haiM-jova, ajova, puNya, pApa, mAnava, saMvara, nirjarA, banda aura mokSa / ataH inhIMke yathArtha jJAnakI ora manuSyako buddhikA prayAsa honA cAhiye / anAdikAlase jIva tathA karma-nokarmarUpa ajIva paraspara eka dUsarese milakara saMyukta avasthAko prApta ho rahe haiN| isaliye isa saMyukta abasthAmeM 'jova kyA hai' aura 'ajIva kyA hai' yaha samavAnA sarvaprathama prayojanabhUta hai| tadantara puNya-pApakA eka bar3A pralobhana hai jisake cakrameM acche-acche puruSa A jAte haiM isaliye unake yathArtha svarUpako samajhakara unase nivRtta honekA prayAsa prayojanabhUta hai| tadanantara jIva aura ajIvakA paraspara sambandha kyoM ho rahA hai, isakA vicAra karate hue unhoMne Asavako prayojanabhUta batalAyA hai| AbakA pratipakSI saMvara hai ata: usakA parijJAna bhI atyanta prayojanabhUta hai / saMvarake dvArA navIna ajIvakA saMyoga honA to dUra huA, parantu jisakA saMyoga pahalese calA A rahA hai use kisa prakAra dUra kiyA jAvaM ? isako parcA karase hue nirjarAko bAvazyaka batalAyA / usake bAda jIva aura ajIvakI badazAkA vicAra karate hue vandhako prayojanabhUta btlaayaa| anta meM bandhakI virodhI dazA mokSa hai isaliye sAdhyarUpameM usakA nirUpaNa karanA prayojanabhUta hai| isa taraha jIvAdi nau padAthoMko prayojanabhUta mAnakara unakA samayaprAbhUta ganyameM nirUpaNa kiyaa| inhIM nau padArthokA pravacanasAra tathA pazcAstikAva Adi anyoM meM pramukha yA goNarUpase varNana kiyA hai / kundakundasvAmIko yaha 1, guNajovA pajjattI pANA saNNA ya maggaNAo yA ukaogo vi ya kamaso nIsaM tu panavaNA bhaNidA ||-jI. kA.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA zailI janasAdhAraNako sarala mAlUma huI jisase usakA pracAra bar3A aura uttaradatI ASAryoMne use khUba pracArita kiyaa| ___ kundakundasvAmIka bAra bhI mAsyAmaH namaH na pApilAnA it| unhoMne kunda-kundasvAmIkI zailIko bhI pariSkRta kara use aura bhI sarala banAnekA prayAsa kiyaa| unhoMne vicAra kiyA ki puNya aura pApa ye donoM padArtha Aghabake ho vizeSarUpa hai ata: unakA pRthakse varNana karanA Avazyaka nahIM hai| jIva aura ajIva ye donoM padArtha sabake anubhavameM A rahe haiN| inakA sambandha jina kAraNoMse hotA hai ve kAraNa Asrava hai| bAlakake bAda jIva aura ajIbako baddhadazAkA varNana karane ke liye unhoMne bacatatvako svIkRta kiyA / Amrava aura vandha tattvasa jovako saMsArI dazA hotI hai para yaha joka sare mokSakI prAptike liye puruSArtha kara rahA hai isaliye Asravake viroSo saMvara tatvakA nirUpaNa kiyaa| naye ajIvakA sambandha ruka jAnepara bhI pUrSayakSa ajIvakA saMbamgha jaba taka nahIM chUTatA taba taka mokSako prApti durlabha hai ataH saMbarake bAda nirjarAtatvako svIkRta kiyA aura saMdarapUrvaka nirjarA hote-hote jaba jova aura ajIvakA sambandha bilakula chUTa jAtA hai taba mokSako prApti hotI hai ataH sAdhyarUpameM yaha prayojanabhUta hai| isa taraha nau padArthoMke sthAnapara unhoMne sAta tatvoMko sthAna diyA aura kundakundasvAmI ke dvArA aMgIkRta kramameM bhI parivartana kara diyaa| umAsvAmIko yaha zaMlo janasAdhAraNako atyadhika rucikara huI / usa samaya bhArata varSameM sUtraracanAkA pravAha cala rahA thaa| nyAya, sAhitya aura vyAkaraNAdi samasta viSayoMpara aneka sUtra granyoMkI racanA ho raho thI aura vaha bhI saMskRtabhASAmeM / isaliye umAsvAmIne bho saMskRta bhASAmeM sUtraracanA kii| isake pUrvakA jinAgama prAkRtabhASAmeM nibachu milatA hai / parantu umAsvAmIne saMskRtabhASAmeM sarvaprathama anya racanAkara bhASAviSayaka Agrahako chor3a diyA aura janakalyANakI bhAvanAse jisa samaya jo bhASA adhika janagrAhya ho usI bhASAmeM likhanA acchA samajhA 1 umAsvAmIkI yaha racanA tattvArthasUtrake nAmase prasiddha hai| uttaravartI pranyakAroMne apane-apane granthoM meM tattvArtha sUtrake nAmase hI isakA ullekha kiyA hai| poche calakara isakA 'mokSazAstra' nAma bhI pracalita ho gayA, kyoMki isameM mocamArgakA nirUpaNa kiyA gayA hai| yaha 'sattvAryasUtra' itanA lokapriya grantha siddha huA ki isake Upara aneka AcAryone vRtti, vArtika tathA bhASyarUpa TIkAeM likhoN| jaise samantabhadrasvAmone gandhahastimahAbhASya, pUjyapAdasvAmIne sarvArthasiddhi, akalaMkasvAmIne tatvArtharAjavArtika aura vidyAnandasvAmIne tattvAryazlokavArtikabhASya / zvetAmbara sampradAyameM bhI isakA bahuta Adara hai tathA aneka TIkAe~ isapara likhI gaI hai| vAcaka umAsvAmIkA tattvAdhigamabhASya unake yahAM isakI prAcIna TIkA mAnI jAtI hai| isake bAda siddhasenagaNo,
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 tattvArthasAra harimadra, devagupta, malayagiri tathA cirantanamuni Adine bhI isapara TIkAe~ likhI hai| digambara jainAcAryoko TIkAoMmeM kuchake nAma isaprakAra hai1. svAmisamantabhadrAcAryakRta gandhahastimahAbhASya 2. pUjyapAdAcAryakRta sarvArthasiddhi vRtti 3. akalaMkamaTTakRta tattvArtha rAjavAtikAlaMkAra 4. vidyAnandasvAmIkRta tattvArthazlokayAsikAlaMkAra 5. bhAskaranandikRta sukhabodhinoTokA 6. vidhasenacandrAcAryakRta tattvArthaTIkA 7. yogIndra devakUta tattvaprakAzikATokA 8. yogadevamathita sasvArthakA 9, lakSmIdevaviracita tatvArthaTIkA 10. abhamanandisUrikRta tAtparyatattvArthaTokA 11. zrutasAgarasUrikRta tatvArthavRtti 12. bAlacandramuni praNIta tattvaratnapradIpikA inameM prArambhako 11 TokAe~ saMskRta bhASAmeM hai aura bAlacandra mani praNota bArahavIM TIkA karNATakabhASAmeM hai| inake sivAya aneka vidvAnoMne hindI tathA gujarAtI Adi prAntIya bhASAoM meM bhI isa para TIkAeM likhA hai| ina TIkAoMmeM jinakA ullekha kiyA gayA hai unameM svAmisamantabhadrakA manmahastimahAbhASma aba taka aprApta hai / phira bhI uttaravartI AcAryone apane-apane anyoM meM usakA nAmollekha kiyA hai| ata: usakA mastisva jAnA jAtA hai / isa viSayake kucha ullekha isa prakAra hai____ bhAskaranandi AcAryane caturthAdhyAyake 42 ve sUtrameM likhA hai.---'aparaH prapaJcaH sarvasya bhASye draSTavyaH' / pazcamAdhyAyake dvitIya sUtrameM likhA hai 'anyastu vizeSo bhASye dRSTavyaH / ' dharmabhUSaNAcArya viracita nyAyadIpikAma taddhASyaM-tatrAsmabhUtamAne roSNyamanAtmabhUtaM devadattasya daNDaH, / 'bhASyaM casaMzayo hi nirNayavirodhonatyavagrahaH iti / taduktaM svAmibhirmahAbhASyasyAdAvAptamImAMsAprastAve sUkSmAntaritadUrA H pratyakSAH kasyacidyathA / anumeyatvato'gnyAdiriti satarsasthitiH / isa prakAra mahAbhASyake vAkyoMko uddhRta kiyA gayA hai| 978 I. meM zrIcAmuNDarAyake dvArA karNATakamASAmeM viracita triSaSTilakSaNa purANameM bho samantabhadrasvAmoke bhASyakA isa prakAra smaraNa kiyA gayA hai /
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA abhimatamA gire tavArthabhAdhyamaM tarkazAstramaM vare vacovibhavadinideva mamAdekara samAjevo // 5 // I0 san 1230 meM guNavarma kavike dvArA karNATakabhASAmeM viracita puSpadantapurANameM ullekha milatA hai vittarabhAge sutra tithi mimaM paNNivagatvahasti toMbhattasA sarakve zivakoTiya koTivipakSu vidvatunmattagajaM madaM vastu kempegoTTuvalle pelvade matte samantabhadramunirAjabudAttajayaprazastiyaM // 22 // 15 isa ullekha se ganvahastimahAbhASyako zlokasaMkhyA chayAnabe hajAra pramANa hai; yaha jAnA jAtA hai / vikrAntakaurava nATakakI prazasti meM usake kartA hastibhallane bhI liyA hai tattvArtha sUtravyAkhyAnagandha hastipravartakaH / svAmI samantabhadro'bhUddevAgamanivezakaH / / 2 / / sahasrIkI TippaNI meM laghusamantabhadrane bhI likhA hai vaha hi khalu purA svIyaniravadyavidyAsaMyamasampavA gaNaSarapratyekamuddhazrutakevaliagaNa sUtramaharSINAM mahimAnamAtmasAtkurvadbhirbhagavadbhirumAsvAmipAvarAcAryavayaMrasUtritastha tasvArthAdhigamastha mokSazAstrasya gandhahastyAkhyaM mahAbhASyamupanibanbantaH smAdvAvidyAguravaH zrIsvAmisamantabhAcAryAH / yaha to rahI TIkAoM ko vAta, parantu uttaravartI samasta AcAryoMne apane granthoMmeM jahA~ tatvanirUpaNakA prasaGga AyA hai vahA~ zrI umAsvAmIko ho zailIkA apanAyA hai / jaise harivaMzapurANa meM usake karttA jinasenasvAmIne tatvanirUpaNa karate hue isI paoNlIko svIkRta kiyA hai| kitane hI sthaloM para to aisA jAna par3atA hai mAnoM sUtroMkA inhoMne padyAnuvAda ho kiyA ho / umAsvAmone isa navIna zailIko apanAte hue prAcIna zailIko sarvathA vismRta nahIM kiyA hai apitu 'satsaMkhyA kSetrasparzanakAlAntarabhAvAlpabahutvaiva' isa sUnake dvArA usakA ullekha bhI kiyA hai aura pUjyapAdasvAmIne sarvArthasiddhiTIkA meM vistAra ke sAtha isa sUtrako TIkA kara satsaMkhyAdi anuyogoMpara acchA prakAza DAlA hai / sarvArthasiddhiTIkA, vIrasenasvAmI dvArA racita dhavalATokAse bahuta prAcIna hai| yadi isakI acchI taraha samajha liyA jAve to dhavalA TIkAmeM praveza karanA sarala ho sakatA hai / parantu kheda hai ki durUha samajha kara isa sUtrako sarvArthasiddhigata TIkAko pAThayakrama se bahirbhUta kara diyA hai jisase AjakA chAtra usa prAcIna zailose aparicita hI raha jAtA hai / pIche calakara isI prAcIna zailIko mala deneke liye nemicandrAcAryane gommaTasAra jIvakANDa tathA karma
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasAra kANDako racanAeM koM aura unase usa prAcIna zailIko punaH pracArita honemeM bala prApta huaa| ___ zrImamutacandrasUrikA 'tattvArthasAra' grantha bhI umAsvAmoMke tattvArthasUtrako zailomeM likhA huvA svatantra mantha hai| kahIM-kahIM to aisA lagatA hai ki amRtacandrasUrine ise gadyake sthAnapara padyakA ho rUpa diyA hai parantu kitane hI sthAnoMpara inhoMne navIna tattvoMkA bhI saMkalana kiyA hai| navIna tattvoMkA saMkalana karane ke liye inhoMne akalaMkasvAmIke tattvArtha rAjavAtikakA sarvAdhika Azraya liyA hai| Amrava tathA mokSake prakaraNameM lo unhoMne prakaraNopAsa vAtikoMko padyAnuvAdake dvArA apane graMthakA aMga hI banA liyA hai / umAsvAmIne guNasthAna aura mArgaNAoMke jisa prakaraNako durUha samajhakara chor3a diyA thA nase bhI amRtapandrasUrine yathAkathaMcit svIkRta kara vikasita kiyA hai| umAsvAmI mahadalI bhAcArya ke samaya kAladoSase muniyAma apane-apane saMghakA pakSapAta cala pdd'aa| use dekhakara mahasalo AcAryane munika vidhi , segasaMdha, vaha pala devatA cAra saMgha sthApita kara diye / unameM bhagavAn mahAvIra ke nirvANase lekara 683 varSa vyatoTha hone ke bAda daza varSa taka guptigupta AcArya saMcAdhipati rahe, unake bAda cAra varSa taka mAghanaMdI, tatpazcAt nau varSa taka jimacandra, taduparAnta bAvana varSa taka naukundakunda svAmI aura pazcAt cAlIsa varSa ATha dina taka umAsvAmI mahArAja nandisaMghake pIThAdhipati rhe| zravaNabelagola ke 65 zilAlekhameM likhA hai tasyAnvaye bhUvivite babhUva yaH pananandiprathamAbhiSAnaH / zrIkunsakundAdimunIzvarAkhyaH satsaMyamAdhugatacAraNataH / / 5 / / abhUvumAsvAtimunIzvaro'sAvAcAryazabdottaragadaprapicchaH / tadanvaye tatsazosti nAnyastAtkAlikAzeSapavAryavedI // 6 // una jinacamna svAmI ke jagat prasiddha anvayameM 'padmanandI prathama' isa nAmako dhAraNa karanevAle zrIkundakunda nAmake munirAja hue / jinheM satsaMyamake prabhAvase cAraNa RddhiprAsa huI thii| unhIM kundakundasvAmI ke anvayameM umAsvAti munirAja hue jo gRddhapicchAcArya mAmase prasiddha the| usa samaya gadbhapicchAcAryake samAna samasta padArthokA jAnanevAlA koI dUsarA vidvAna nahIM thaa| zravaNabelagolAke nimnAMkita 258 veM zilAplesameM bhI likhA hai... tadIpavaMzAkarataH prasikhApabhUbadoSA yatiratnamAlA / abhI yavantamaNivanmunIndraH sa kundakunyokticaNDabaNDaH // 10 // amRvamAsvAtimuniH pavitra baMze tadIye sakalAyavevI / sUtrIkRtaM yena jinapraNIta zAstrArthajAtaM munipuGgAyana // 11 //
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA sa prANisaMrakSaNasAvaSAno babhAra yogI kila gRdhapijvAn / tadA prabhRtyeva khuSA yamAhurAcAryazabbottaragRdhapiccham // 12 // unake vaMzarUpI prasiddha khAmase anepha munirUpa ratnoMko mAlA prakaTa huii| usI munirUpI ratnamAlAke bIca meM maNike samAna zrIkundakunda nAmase prasiddha ojasvI AcArya hue| unhIM kundakundasvAmIke pavitra vaMzameM samasta padArthoMke jJAtA zrIumAsvAti muni hae, jinhoMne jinAgamako sUtrarUpameM nibaddha kiyaa| yaha samAsthAti mahArAja prANiyoM kI rakSAmeM atyanta sAvadhAna the, isaliye unhoMne ( mayUrapicchake gira jAnepara ) gRnapichIko dhAraNa kiyA thA / usI samayase vidvAn loga unheM gupicchAcArya kahane lge| masUra prAnta ke antargata nAgaraprAntake chayAlIsaveM zilAlekhameM likhA hai-- tatvArthasUtrakAramumAsvAtimunIzvaram / zrutakevalivezIyaM bande'haM guNamandiram / / meM tattvArthasUtrake kartA, guNoMke maMdira evaM zrutakevaloke tulya zrIumAsvAti munirAjako namaskAra karatA huuN| ___ mahI umAsvAti AcArya, umAsvAmI aura gRddhapicchAcArya nAmase bhI vikhyAta hai / ghavalATIkA zrIborasenAcArya ne kAlazyakA varNana karate apaga ' giTApinyAhArapappayAsibataccasthasuttevi' ina zabdoMke dvArA tattvArtha sUtrake kartAko gRpicchAcArya likhA hai / san 941 meM nirmita karNATaka AdipurANama mahAkavi pampane tamAsvAmIko "AryanutagadhapicchAcArya' likhA hai / isI taraha san 178 meM racita karNATaka vipatilakSaNa purANameM usake kartA cAmuNDarAyane bhI umAsvAmIko gRdhrapicchAcArya likhA hai|' 1950 IzabIyake lagabhaga racita karNATaka pArzvapurANameM usake racayitA pAva. paNDitane tatyArtha sUtrake kartAkA umAsvAti nAmase stavana kiyA hai| san 1320 ke lagabhaga viracita karNATakabhASAke samayaparIkSA graMthama usake kartA brahmadeva kavine umAsvAmIkA gRdhapicchAcArya ke nAmase ullekha kiyA hai| tattvArthasUtrakariM gadmapicchopalakSitam / dhanve gondrasaMjAmumAsvAmimunIzvaram / / / 1. vasumatige negale tattvArthasUtramaM vareda gRdhrapicchAcAryara / asadi digantama mu disi jinazAsanada mahimayaM prakaTisidara ||3|| 1. anupamatattvArtha puNyanibandhana mapyudai tu panadolane dRne khelasiyate velasike nizamubhAsvAtipAdayati pAdayugam / / 3. nagadolagusla sutasvama nagaNita mananavabhedabhitrasthitiyam / sugamadi mari vannire ye lada guNADhSaM gRdhrapicchamunikevalane /
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 tatvArthasAra isa prasiddha zlokamai bhI tattvArthasUtrake kartAko muddhapicchata upalakSita umAsvAbhara mAmase prakaTa kiyA gayA hai| ina uparitana ullekhoMse tattvArthasUtrake racayitA umAsvAmI, umAsvAti aura gRhyapicchAcArya ye tIna nAma hamAre sAmane Ate haiN| yaha bahuta hI prasiddha tathA jinAgama ke pAragAmI vidvAna the / sattvArthasUtrake TIkAkAra samantabhadra , pUjyapAda, akalaMka tathA vidyAnaMda Adi muniyoMne bar3e zraddhApUrNa zabdoM meM inakA ullekha kiyA hai / pUjyapAdasvAmone sarvArthasiddhike prArambhameM jo unakA varNana kiyA hai vaha atyanta mArmika hai _ 'munipariSammadhye sannidhaNaM mUrtamitra mokAmArgamavAgvisarga vapuSA nirUpayantaM yukspA. gamakuzala parahitapratipAvanakakAryamAryaniSevyaM nirganyAcAryavaryam' ___ jo manisabhAke madhya meM virAjamAna the, jo binA vacana bole apane zarIrase hI mAno mUrtidhArI mokSamArgakA nirUpaNa kara rahe the, yukti aura bAgamameM kuzala the, parahitakA nirUpaNa karanA hI jinakA eka kArya yA tathA uttamottama AryapuruSa jinakI sevA karate the aise digambarAcArya zrIumAsvAmI mahArAja the / vidyAnandasvAmIne Apake sAtha bhagaddhiH ' isa prakAra bAdaramUcaka zabdoMkA prayoga kiyA hai / tattvArtha sUtrake yA adhyAyoMmeM jIvAdi sAta tattvoMkA vizada varNana hai arthAt pahaleke cAra adhyAyoM meM jIvakA, pAMcaveM adhyAyameM ajIvakA, chaThaveM aura sAtaveM avyAyameM AsabakA, AThaveM adhyAyameM bandhakA, nauveM adhyAyameM saMvara aura nirjarAkA lathA dazaveM adhyAyameM mokSatattvakA varNana hai / tattvArthasUtrakI mahimAmeM prasiddha hai vazAdhyAye paricinne tattvArthe paThite sati / phalaM pAdupavAsasya bhASitaM munipuGgavaH / / dazAdhyAya pramANa tattvArthastrakA pATha aura anagama karanepara muniyoM ne eka upavAsakA phala balalAyA hai arthAt eka upavAsase jitanI nirjarA hotI hai utanI nirjarA artha samajhate hue tatvArthasUcake eka bAra pATha karanese hotI hai / ___ samantabhadra, pUjyapAda, akalaMka aura vidyAnanda jaise bahuzruta AcAryoMne isapara vRtti, pAtika aura bhASya likhane meM apanA gaurava samazA, isose tatvArthasUtrakI mahimA AMko jA sakatI hai| kucha TIkAoMkA saMkSipta paricaya samantabhadrasvAmIkA gandhahastimahAbhASya upalabdha nahIM hai ataH usake viSayameM kucha nahIM kahA jA sakatA hai| parantu pujyapAdasvAmIkI sarvArthasiddhivRtti, akalaMkasvAmIkA rAjavArtika, vidyAnandasvAmIkA zlokavArtika, bhAskaramandikI sukhakoSAsya TIkA aura atasAgarakI tasvArthavRtti TIkAeM dekhanekA avasara prApta huA hai / pUjyapAdasvAmIko sarvArthasiddhivRtti pAtAlabhASyakI paddhatipara sarala mASAmeM likhita uccakoTiko vRtti
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA hai| usake sat saMkhyAdi sUtra meM sadAdi anuyogoMke dvArA jo tatvakA nirUpaNa huyA hai yaha pUjyapAdasvAmIke AgamaviSayaka jJAnakI mahattA batalAne ke lie paryAma hai| inhoMne pratyakSAdi pramANoMke lakSaNa tathA dravyasvarUpake varNanameM darzanazAstrako paddhatiko bhI apanAyA hai / parantu use itanI sugama rItise likhA hai ki pAThakakA mana use anAyAsa grahaNa kara letA hai| pUjyapAda vaiyAkaraNa to the hI, isaliye jahAM tahA~ vyAkaraNakA bhI nirdeza milatA hai| sarvArthasiddhikI kitanI hI paMktiyoMko akalaMkasvAmIne rAjapAtikameM pAtikakA rUpa dekara apane graMthakA aGga banA liyA hai / ___ akalaMphasvAmI ke samaya darzanazAstrakA pracAra adhika ho gayA thA, isaliye tattvArtha rAjavAtikameM hama bIca-bIcamai anya darzanoMko carcAko bhI adhika mAtrA meM pAte haiM aura usake kAraNa tatvArthavAtikake kitane hI sthala durUha ho gaye haiM parantu pArtikoMkI vRtti likhate samaya unhoMne jisa sarala bhASAkA prayoga kiyA hai usase graMthake prati pAThakakA AkarSaNa banA rahatA hai| bhAratIya jJAnapITha vArANasIse prakAzita tattyArtha rAjavAtikake saMpAdana meM usake saMpAdaka DaoN mahendra kumArajI nyAyAcAryana bhArI zrama kiyA hai| usako paramparAgata azuddhiyoM ko dUrakara tathA dArzanika sthaloM ko spaSTa kara ima sarvasAdhAraNake lie sugama banA diyA hai| vidyAnandasvAmIke samaya taka darzanazAstrakA itanA adhika pracAra ho gayA thA ki usane dharma, vyAkaraNa tathA sAhityameM bhI praveza pA liyA thA / sivAnandasvAmI darzanazAstrake mahAn vidvAn the| unhoMne tattvArthasUtrapara jo bhASya likhA usameM dArzanika tattvoMkA pUrNa praveza ho gyaa| arthAt dArzanika tattvoMke vivacanakI ho pracuratA ho gaI aura dharmazAstrakA aMza gauNa par3a gyaa| dArzanika bhAgakI bahulatAsa yaha mASya durUha ho gayA / aura viziSTa buddhivAle vidvAnoMke hI gamma raha gyaa| prasannatAko bAta hai ki nyAyazAstrake advitIya vidvAn paM0 mANikacandra jo nyAyAtrAryane isa mahAna granthakI hindI TIkA likhakara use sarvasulabha banA diyA hai| hindI TokA sahita zloka vArtikakA prakAzana kunthusAgara granthamAlA solApurase cAla hai| bhAskaranandiko sukhabodha dIkA apane nAmake anurUpa hai| isameM saralatArI tattvArtha ke svarupakA pratipAdana kiyA gayA hai| paM0 zAntirAjajI nyAyatIrthake dvArA saMpAdita hokara maisUrase prakAzita huI hai| vidvAna saMpAdakane bhUmikAmeM acchA vimarza kiyA hai| zrutasAgarakI tasvArthavRtti atyanta sarala aura bahuta prameyoMse bharI huI hai| dhImAn DaoN. mahendrakumArajIke dvArA saMpAdita hokara mAratIya jJAnapIThase prakAzita ho cukI hai / bhUmikA atyanta mahatvapUrNa hai| anya TIkAe~ mere dekhane meM nahIM aaii| unakA ullekha bhAskaranandiko sukha bodha TIkA sahita tattvArthasUtrako prastAvanAke AdhAra para kiyA gayA hai|| saMskRta TIkAkAroMkA paricaya samantabhadra samantabhadra, kSatriya rAjaputra the / unakA janmanAma zAntivarmA yA kintu bAdameM Apa
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasAra 'samantabhadra' isa zrutimadhura cAmase lokameM prasiddha hr| inake gurukA kyA nAma thA aura inakI kyA guruparamparA thI, yaha jJAta nahIM ho skaa| vAdI, vAgmI aura kavi honeke sAtha Adya stutikAra honekA zreya Apako ho prApta hai| Apa darzanazAsvaphe taladRSTA aura vilakSaNa pratibhA saMpanna the| eka paricaya-padyameM to Apako devajJa, vaidya, mAntrika aura tAntrika hone ke sAtha AjJAsiddha tathA siddhasArasvata bhI batalAyA hai| ApakI siMha garjanAse sabhI bAbijana kAMpate the| Apane aneka dezoM meM vihAra kiyA aura vAdiyoMko parAjita kara unheM sanmArgakA pradarzana kiyaa| Apako upalabdha kRtiyAM bar3o hI mahattvapUrNa, saMvi, syA gaMbhIra salAmau.mA / unale na 3rU prakAra hai 1 bRhatsvayaMbhUstotra, 2 puztyanuzAsana, 3 AptamImAMsA, 4 ratnakaraNDazrAvakAcAra aura 5 stutividyA / inakA samaya vikramakI 2-3 zatAbdI hai / pUjyapAda thavaNavelagolAke zilAlekha meM0 254 aura 64 ke ullekhAnusAra Apake devanandI, jinendrabuddhi aura pUjyapAda ye tIna nAma prasiddha haiM / 2: yaha AcArya apane samaya bahubhuta vidvAna the| inakI pratibhA sarvatomukhI thii| yahI kAraNa hai ki uttaravartI granthakAroMne bar3e sammAnake sAtha ApakA saMsmaraNa kiyA hai| jinasenAcAryane apane AdipurANameM inakA saMsmaraNa vaiyAkaraNake rUpameM kiyA hai| vAstavameM Apa advitIya vaiyAkaraNa the| Apake jainendradhyAkaraNako nAmamAlAkAra dhanaMjaya kadhine apazcimaratna kahA hai| Apa vikrama saMvat 526 se pUrvavartI vidvAna siddha hote haiN| abataka Arake nimnAGkita grantha upalabdha ho cuke haiM 1 jainendravyAkaraNa, 2 sarvArthasiddhi, 3 samAdhimantra, 4 iSTopadeza aura 5 bhakisaMgraha / akalaGka bhaTTa yaha laghuhaba nAmaka rAjAke putra the aura bhaTTa inako upAdhi thii| yaha vikramakI sAtavIM zatAbdI ke pratibhAsaMpanna AcArya the| aphalaMkadeva jainanyAyake vyavasthApaka aura darzanazAstrake asAdhAraNa paNDita the| ApakI dArzanika kRtiyoMkA abhyAsa karanase Apake talasparzo pAhityakA pada-padapara anubhava hotA hai| unameM svamatasaMsthApanake sAtha 1. AcAryo'haM kabirahamahaM vAdirAT paNDito'haM devazo'haM bhiSagahamahaM mAntrikastAmbikoham / rAjannasyAM jaladhivalayAmekhalAyAmilAyA. mAjJAsiddhaH kimiti bahudhA siddhasArasthato'ham / 2. prAgammaghAyi guruNA kila devanandI buddhayA punavipulayA sa jinendrabuddhiH / zrIpUjyapAda iti caiSa bunaH pracalye yatpUjite: padayage vanadevatAbhiH / / 3. yo devanandiprathamAbhidhAno buddhayA mahatyA sa jinendrabuddhiH / opUjyapAdo'jani devatAbhiryatpUjitaM pAyayugaM yadIyam //
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA / paramatakA aphATama yaktiyoM dvArA nirasana kiyA gayA hai| pranthoMkI zailI atyanta gaDha, saMkSipta, arthabahala aura sUtrAtmaka hai / isIse uttaravarsI haribhadrAdi AcAryoM dvArA akasaMkadhyAyakA saMmAnapUrvaka ullekha kiyA gayA hai| itanA hI nahIM, jinadAsagaNI mahattara jaise vidvAnoMne unake siddhivinizcaya' granthakA abalokana karanekI preraNA bhI kI hai| ina saba kAraNoMse akalaMka bhaTTako mahattAkA spaSTha AbhAsa mila jAtA hai 1 vartamAnameM inako nimna kRtiyA~ upalabdha hai 1. laghIyastraya, 2. nyAyavinizcaya, 3. siddhivinizcaya, 4. aSTazato ( devAgama TIkA ), 5, pramANasaMgraha svopajJa bhASya sahita, 6, tattvArtha rAjavAtika, 7. svarUpasabodhana aura 8. akalaMka stotra / akalaMkadevakA samaya vikramako sAtavIM zatAbdI hai kyoMki vikrama saMvata 700 meM unakA bauddhoM ke sAtha mahAn vivAda huA thA, jaisA ki nimna padmase spaSTa hai vikramArphatAbdIyazatasaptapramAnuSi / kAle'kalaMkamatinI bauddharvAdo mahAnabhUt // nandisUtrakI cUrNimeM prasiddha zvetAmbara vidvAn zrAjinadAsagaNA mahattarane siddhivinizcaya' nAmake graMthakA bar3e gauravake sAtha ullekha kiyA hai| jisakA racanAkAla zakasaMvat 598 arthAt vi0 saMvat 733 hai| jaimrA ki usake nimna vAkyase prakaTa hai karAlaH paramANu bamate mAkSiNAgu bhaTanatie nandhapanacUNiH smaaptaa| caNikA yaha samaya muni jinavijayane tAipoya pratiyoM ke AdhArase ThIka batalAyA hai| vidyAnanda tattvArthazlokavAtikake kartA AcArya vidyAnandasvAmI haiN| ye mahAn zrutadhara AcArya the / darzanazAstrake pAraMgata vidvAn dhe, naiyAyika, vaizeSika, mImAMsaka Adi darzanoMkA pragAr3ha adhyayana Apane kiyA thaa| Apake dvArA nirmita 1, aSTasahasrI, 2 vidyAnanda mahodaya, 3. AptaparIkSA, 4. pramANaparIkSA, 5. patraparIkSA, 6 satvazAsanaparIkSA aura 7. tasvArthazlokavArtika saMtha upalabdha hai| ApakA samaya zaka saMvat 697 se zaka saMvat 762 vikrama saMvat 822 se 897 taka mAnA jAtA hai| bAlacandramuni tattvaratnapradIpikAphe racayitA thIbAlacandra muni hai| yaha nayakoti siddhAntacakraghartIke ziSya the| inhoMne 1226 vikrama saMvatke lagabhaga tattvaratnapradIpikA TIkAko racanA kI hai| yaha TIkA karNATakabhASAmeM hai / vAlacandra muni kannaDakavi haiM tathA aneka prAkRta aura saMskRta granyoMke TIkAkAra hai| bhAskaranandi sukhAyoSavRtti ke racayitA bhI bhAskaranandi hai| inhoMne graMpake anta meM jo prazasti do
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvApaMsAra hai usase yaha siddha hotA hai ki eka sarvasAdhu nAmake pujya guru ye jinhoMne anta meM saMnyAsa dhAraNa kara zubha gati prApta kI thI unake saMnyAsakI vizeSatA batalAte hue kahA hai ki saMnyAsake liye jabase unhoMne paryaGkAsana bAMdhA tabase na thUkA, na soyA, na kisIse bAta kI, na kisose kahA ki tuma Ao, tuma jAo, ma pArIrako khujAyA, na rAviko gamana kiyA, na rAtrike samaya kisIko jAgane diyA, na svayaM jagAyA aura na jhuke 1 unhIM sarvasAdhu guruke jinayandra nAmaphe ziSya the / jo nirmala samyagdRSTi the, siddhAnta ke pAragAmI the tathA cAritrarUpI alaMkArase alaMkRta the| unhIM jimacandra ke ziSya bhAskaranandi the| unhoMne yaha sukhabodha TIkA likhI hai'| isa taraha bhAskaranandike gurukA ullekha to prApta hai parantu ve kisa samaya hue isakA ullekha prApta nahIM huaa| tatvArthasUtrako prastAvanAmeM usake saMpAdaka zrI paM0 zAntirAjajIne AzaMsA prakaTa kI hai ki zravaNavalagolAmeM sthita 69 veM zilAlekha meM dvitIya mAghanandike bAda eka jinacandrAcAryakA ullekha kiyA gayA hai saMbhavataH bhAskarandi unhIM jinacandra ke ziSya hai| itihAsajJa vidvAn mASanandI dvitIyakA kAla 1250 I. aukate haiM ata. binacandrakA samaya 1275 I0 hogA aura unake ziSya bhAskaranandikA samaya 1300 I. hogaa| parantu yaha eka saMbhAvanAmAtra hai| janasaMdezaka zoka 19 meM prakAzita zrI paM0 milApacandrajI kaTArayA kekar3I ke 'bhAskaranandi aura zrIpAlasutta haDtA' zIrSaka lekhase yaha bho pratIta hayA hai ki bhAskaranandine apanI sukhabodhaTIkAmai zrIpAlasusta DaDDAke saMskRta padyamaya paJcasaMgraha ke aneka para uddhRta kiye hai / yathA dvikapotAtha kApotA naule nIlA ca madhyamA / nIlAkRSNe , kRSNAtikRSNA ratnaprabhAviSu // 198 // paM0 saM0 isa padyako bhAskaranandine tatvArtha sUtrake tRtIyAdhyAyake tRtIya sUtrako TIkAmeM uddhRta kiyA hai| isIprakAra caturyAdhyAyake sUtra 2 ko TIkAmeM nimnAGkita zloka uddhRta kiye hai 1. no niSThIvenna zete vadati ghana paraM hame hi mAhItu jAtu no kaNDUyeta gAva najati na nizi noTTayedA na datte / nAvaSTamnApti kiJcadguNavidhiriti yo baddhaparyayogaH kRtvA saMnyAsamantai zubhagatirabhavatsarvasAghu. sa pUNyaH / / tasyAsItsubizunadRSTivibhavaH siddhAntapAraMgataH ziSya: zrIjinamvandra nAmakalitazcAritrabhUSAndhitaH / ziSyo bhAskaranandinAmavibuSastasyAbhavattattvavit / tenAkAri sukhAdivopaviSayA tatvArthavRttiH sphuTam // -prazasti
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA leNyA yogapravRttiH syAtkaSAyodayarajitA / bhAvaso vyaso'GgAsyaviH SoDobhayo tu sA // 184 // SaDalezyAGgA mate'nyeSAM jyotiSkA bhaumabhAvanAH / kApotamudragomUtravarNalezyAnilAginaH / / 190 // isa ilokapho bhAspharanandine 'taduktaM siddhAntAlApe' ina zabdoMke sAya uddhRta kiyA hai| isI prakAra DaDDhAne mI 'iti siddhAntAlApe' aisA likhA hai / lezyAzcaturSa SaT SaT va tistrastistraH zubhAstriSu / guNasthAneSu zuklakA SaTasu nirlezyamantimam // 195 / / AdyAstisro'pyaparyAptezvasaMlapeyAbbajIviSu / lezyAH kSAyikasaSTau kApotA smAjaghanyakA / / 196 / / SaNa natirthakSu tisrogyAsteSvasaMkhyAtajIviSu / ekAkSavikalAsaMziSyAcaM lejhyAtrayaM matam / / 197 // isI taraha caturthAdhyAyake 22veM sUtrameM bhI nimnalikhita do padya uddhata kiye hai saudharmazAnayoH potA pItApane dvayostataH / kalpeSu SaTsvataH padyA papAzuSale tato dvayoH / / AnatAdiSu zuklAtastrayodazasu mdhyyaa| caturdazasu sotkRSTAnudizAnuptareSu ca / / ina avataraNoMse yaha susiddha hai ki bhAskaranandi, DaDhAse pIche hae hai / bhAratIya jJAnapoTha vArANasIse prakAzita paJcasaMgrahameM prAkRta paMca saMgraha sumati kautikRta saMskRtaTokAke sAtha chapA hai / yaha saMskRta TIkA sumatikotine vi0 saM01620 meM banAI hai| pazcasaMgrahake saMpAdaka zrImAna paM0 hIrAlAlajI zAstrIne usakI prastAvanAmeM likhA hai ki saMdRSTiyoMki milAnase pratIta hotA hai ki zrI haDDhApara sumatikI tikI saMskRtaTIkAkA prabhAva mAlUma hotA hai| isase siddha hotA hai ki bhAskaranandikA samaya DaDvAse paravartI hai / parantu yaha nirNAyaka abhimata nahIM hai kyoMki isake viparIta yaha bhI kahA jA sakatA hai ki saMskRta TIkAkAra iDDAse prabhAvita hoM / bhAskaranandikA banAyA huA eka 'dhyAnastaya' nAmakA graMtha bhI hai jo 10. zloka pramANa hai tathA jainasiddhAntabhAskara bhAga 12 kiraNa 2 meM prakAzita huA hai| isako prazastike antima tIna zloka tattvArthasUtrakI prazastise prAyaH milate-julate haiN| zrutasAgara tattvArthavRttike kartA zrozrutasAgarajI mUlasaMgha sarasvatIgaccha aura balAtkAragaNama tue haiN| inake gurukA nAma vidyAnandI thaa| inhoMne apanaiko bahma zrutasAgara yA dezati zrutasAgara likhA hai| vidyAnandI devendrakosike aura devendrakoti payanandoMke ziSya evaM
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 tattvArthasAra uttarAdhikArI the| vizAnandI ke bAda mallibhUSaNa aura unake bAda lakSmIcandra bhaTTAraka hue / lakSmIcandra gurjara dezo siMhAsanake bhaTTAraka the / zrutasAgara saMbhavataH paTTapara adhichita nahIM hue| yaha bahuzruta vidvAna the| Apake banAye hue granthoM meM kucha ke nAma isa prakAra hai 1. yazastilAcamvikA 2. tattrAvRtti 3.audAryacintAmaNi 4. tattvatrayaprakAzikA 5. jinasahasranAmaTIkA 6. mahAbhiSekaTIkA 7. ssttpraabhRtttokaa| inake sivAya vratakathAkopa Adi aneka grantha hai / Apa 16 vIM zatAbdIke vidvAn hai|' amRtacandra sUri tattvArthasArake kartA zrI amRtacandra suri haiN| yaha saMskRta bhASAke mahAna vidvAna tathA adhyAtmatattraka anupama jJAtA the / kundakunda svAmI ke samayasAra, pravacanasAra aura paJcAstikAya granthoMpara pANDityapUrNa bhASA, TIkAe~ likhakara inhoMne kundakundasvAmIke zArTako pakaTa mizA hai tathA unakI nimmata patAko punarujjIvita kiyA hai / amRtacandrasvAmI jahA~ kundakundasvAmIke nizcayanayapradhAna granthoM kI vyAkhyA karate haiM vahI ve una vyAkhyA graMthoMke prArambhameM hI anekAntakA smaraNakara pAThakoMko saceta karate haiM ki anekAnta hI jinAgamakA jIva-prANa hai-usake vinA yaha nirjIva-niSprANa ho jAtA hai| samayasArake prArambhameM hI Apane likhA hai anantadhamaNastattvaM pazyantI pratyagAtmanaH / anekAntamayI mUtinityameva prakAzAtAm / / arthAt jo ananta dharmose yukta zuddha AtmAke svarUpakA avalokana karatI hai aisI anekAntarUpa mUrti nitya hI prakAzamAna ho / pravacanasArake prArambhameM likhA hai helolluptaM mahAmohatamastomaM jayasyadaH / prakAzayajagattattvamanekAntabhayaM maha // arthAt jisane mahAmoharUpa andhakArake samUhako anAyAsa hI lupta kara diyA hai tathA jo jagaske tatvako prakAzita kara rahA hai aisA yaha anekAntarUpa teja jayavaMta prabarta rahA hai| paJcAstikAyake prArambhameM kahA hai dunivAranayAnIkaviroSadhvaMsanauSadhiH / ___syAtkArajIvitA jIyAjamI siddhAntapatiH / / arthAt jo dunibAra namasamUhake birodhako naSTa karane ke liye auSavasvarUpa hai aisI, syAtkArase jIvita jinendra bhagavAnakI siddhAntapaddhati sadA jayavaMta rahe / 1. dekho, 'janasAhitya aura itihAsa' vitIya saMskaraNa pRSTha 375 -
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA yahI nahIM, samayasArakI vyAkhyAke anta meM syAdrAdAdhikAra, pravacanasArake anta meM sthAhAdAyIna 47 zaktiyoM kA nirUpaNa tathA paJcAstikAyake anta meM grantha-tAtparya ke rUpameM nizcayAbhAsa, vyavahArAbhAsa aura ubhayAbhAsoMkA varNana kara svAdAdakI zailIse unakA samanvaya bhI kiyA hai| kundakundasvAmIke anyoMkI TIkA likhane ke bAda purupArthasiddha ghuyAya granyako racanA karate hue prArambha meM hI unhoMne anekAntakA smaraNa kiyA hai paramAgamasya jIrtha niSiddhajAtyandhasindhuravidhAnam / saphalamayavilasitAnA viroSamadhanaM namAmyanekAntam / / arthAta jo paramAgamakA jIva--prANa hai, jisane janmAnya manuSyoMke hastividhAnako niSiddha kara diyA hai aura jo samasta nayavilAsoMke virodhako naSTa karanevAlA hai usa anekAntako maiM namaskAra karatA huuN| anmAnya manuSyoMke hastividhAnake niSedhakA varNana karate hue unhoMne 'SaDandhA' isa nAmase pracalita nimnAGkita prAcIna kAlako ora pAThakoMkA dhyAna AkRSTa kiyA hai purA SaDandhAH saMbhUya gajaM jAtaM samutsukAH / prApya hAstipakaM procuH sakhe pAya no gajam // 1 // kovRzo'sau gajo janturbhahat tatra kuntalam / purato vartate so'yaM svaraM pazyantu so'bravIt // 2 // zuNDAM dhRtvA gajasyAtha prathamo muvito'vadat / gajarupamaho jAtaM bhujaGgama samo gajaH // 3 // parAmuzya dvitIyastu vizAlamuvaraM tataH / / avaGgitirUpo hiM gamo bhavati nizcitam / / 4 // tRtIyo gajapAvaM tu vRtyA garvathuto'vavat / gajaH sarpo na bhitti; stambharUpo gajo hyayam // 5 // karNa tu vyAtataM zrutvA caturtho'ndho'vavattadA / vyajanema samo hastI zaGkA mAtra kAmana // 6 // rakha tokSaNaM kare dhRtvA paJcamI vismito'vadat / na stambho vyajanaM naiva zUlarUpo gajo dhruvam // 7 // lAgalaM kariNo dhutvA SaSThasteSu tato'zavIt / rajjurUpo gajo mUDhAH satyaM jAnIya no katham / / 8 / / arthAta pahale kabhI hAthokI jAnane ke liye utsuka hara chaha andhe milakara mahAvatake pAsa gaye aura bole, mitra, hama logoMko hAmI dikhlaaoN| vaha hAthI nAmakA jantu phaisA hotA hai, isa viSaya meM hamako bar3A kutUhala hai / mahAyatane kahA ki vaha hApI sAmane vidyamAna hai / Apa loga apano icchAnusAra dekha leN|
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasAra tadanantara pahalA andhA hAthIkI sU~Da pakar3akara prasanna hotA huA bolA - aho, maiMne hAthI jAna liyA, vaha sAMpake samAna hotA hai / tadanantara dUsare andhenaM vizAla peTakA sparza kara kahA ki hAthI nizcita ho dIvAlarUpa hotA hai / tIsaraM andhene hAthIkA paida pakar3akara bar3e garva se kahA ki hAthI na to sarvake samAna hai aura na dIvAla ke sadRza hai, yaha to khambhA ke samAna hai| cauthe andhene phaile hue kAnako pakar3akara kahA ki hAthI paddhA ke samAna hotA hai, isameM koI zaGkA nahIM karanA caahie| pAMcaveM andhene tIkSNa dA~ta hAtha meM lekara mAzvarya cakita ho kahA ki hAthI na khambhA ke samAna hai aura na paGkhA ke samAna hai kintu zUlake samAna hai| pazcAt chaTavA andhA hAtho kI pUMcha pakar3akara bolA ki are mUrkho ! hAthI sacamuca hI rassIke samAna hotA hai tuma loga isa sacAIko kyoM nahIM jAnate ho / 26 jisaprakAra ukta aMdhe puruSa, hAthoMke eka-eka aMgako lekara use pUrA hAthI mAnate haiM usI prakAra ekAntavAdI manuSya vastuke eka-eka dharmako lekara use hI pUrI vastu mAnate haiN| parantu unakA aisA mAnanA bhrama hai| isaliye anekAnta, janmAndha manuSyoM ke hasti vidhAnake samAna ekAntavAdako niSiddha karatA hai / umAsvAmI mahArAjane 'pramANanayairadhigamaH' sUtrakI racanAkara yaha batAyA hai ki jIvAdi tatvoM kA jJAna pramANa aura nayoMke dvArA hotA hai| pramANa vaha hai jo ki padArtha meM rahanevAle paraspara virodhI dharmoko eka sAtha grahaNa karatA hai aura naya vaha hai jo ki padArthameM rahanevAle paraspara virodhI dharmose ekako pramukha aura dUsareko gauNa kara vicakSAnusAra grahaNa karatA hai / nayoMke dravyArthika aura paryAyArthika isataraha do bheda haiN| athavA adhyAtmabhASA meM nizcaya aura vyavahAra isa prakAra do bheda haiM / nizvayattaya vastuke sthApita - svanimittaka zuddha svarUpako grahaNa karatA huuN| jaise jIba jJAnadarzanAdiguNoMne tanmaya eka khaNDa dravya hai| aura vyavahAranaya vastuke parAzrita -- parake nimitta honevAle bhAvako grahaNa karatA hai, jaise jova krodhAdimAn hai / yadyapi nizrayanaya vastuke zuddhasvarUpakA prasthApaka hone se bhUtArtha - satyArtha hai aura vyavahAranaya azuddhasvarUpakA prakhyApaka honese abhUtArthaasatyArtha hai tathApi vastukI nirUpaNA meM donoM nayoMko AvazyakatA hotI hai kyoMki nayoMkA upayoga pratipAdya --- ziSyako yogyatA ke anusAra hotA hai| isaliye amRta candrasUrine puruSArthasiddhamupAyameM kahA hai tyavahAranizcaya yaH prabudhya tattvena bhavati madhyasthaH 3 prApnoti vezanAyAH sa eva phalamavikalaM ziSyaH // 8 // jo ziSya vyavahAra aura nizcayako yathArtharUpase jAnakara madhyastha hotA hai arthAt donoMmeMse kisI eka pakSako nahIM khIMcatA hai kintu tattvakI nirUpaNAke liye donoMko A samajhatA hai vahI viSaya dezanAkA pUrNa phala prApta karatA hai / pratipAdyakI yogyatA anusAra nayokA prayoga hotA hai, isakA nirdeza kundakunda - svAmIne samayasArakI nimna gAthAmeM bar3e sundara DhaMgase kiyA hai /
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ ----- 27 prastAvanA suddho suddhAdelo gAyatro paramabhAvadarisIhiM yavahAravesiyA puNa je du aparame vidA bhAvA / / 13 / / paramabhAva -- utkRSTa zuddhasvabhAvakA avalokana karanevAle puruSoMke dvArA zuddhasvarUpakA varNana karanevAlA zunaya - nizcayanaya jAtatrya hai aura jo aparamabhAvameM sthita haiM ke mahAnayase upadeza dene ke yogya haiM / isa gAthA kI AtmakhyAti TIkA meM zrI amRta candrasvAmIne suvarNakA dRSTanta dekara vastusvarUpako saralatA se samajhAyA hai| isa taraha hama amRtacandrasvAmIko tasvanirUpaNakI dizAmeM atyanta jAgarUka pAte haiM / Apake dvArA racita nimnAMkita pA~ca grantha upalabdha hai -1 samayaprAbhRtaTIkA, 2 pravacanasArIkA 3 pAstikAyaTIkA, 4 puruSA siddhaghupAya aura 5 tattvAcAra | prArambhake tIna grantha kundakundasvAmI ke samayasAra, pravacanasAra aura paJcAstikAya ina tIna granthoM kI TIkArUpa hai / tInoM granthoM kI TIkAoM meM Apane jisa uccakoTikI kA prayoga kiyA hai vaha sAdhAraNa vidvAnoMke buddhigamya nahIM hai / samayasArakI TokA meM to gadyase atirikta Apane kalaza-kAvyoM kI bhI racanA kI hai jo ki bahuta hI bhAvapUrNa aura preraNAprada hai | I puruSArthasiddhaghupAya 226 zlokoMkA prasAdaguNopeta eka svataMtra grantha hai, jisameM samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrakA sundara rItise varNana kiyA hai| ahiMsAdharmakA jaisA varNana puruSArthasiddhayupAya meM upalabdha hai vaisA hama anyatra nahIM pAte haiM / tatvArthasAra tattvArtha sUtra ke AdhArapara pallavita aura vikasita racanA hai| tasvArthasUtrakA yathArtha nAma tattvArtha hI hai kyoMki tasvArtharAjavArtika, tattvArtha lokavArtika, tattvArthavRtti Adi nAmoMse tattvArtha nAmakI hI puSTi hotI hai / sUtramaya honeme ise tasvArtha sUtra kahA jAne lgaa| prakRta granthake 'tattvArthasAra' isa nAmase bhI yahI nAma dhvanita hotA hai arthAt amRtacandrasvAmIkA yaha grantha tattvArthakA sAra hI hai| isameM tatvArtha sUtrameM pratipAdita samasta tasyoMkA sAra to saMgRhIta hai hI usake atirikta paMcasaMgraha, sarvArthasiddhi evaM rAjavAtikrameM pratipAdita kitanI hI viziSTa bAtoMkA bhI saMkalana hai / amRtacandrasUrikA AzAgharajIne apane anagAradharmAmRtakI bhavyakumudacandrikA TIkAmeM do sthAnoMpara Thakkura nAmase ullekha kiyA hai 1 yathA 1 etadanusAreNava Takkuro'pIdamapAThIt -- loke zarastrAbhAse samayAbhAse ca devatAbhAse / pR0 160 2 etacca vistareNa Thak kurAmRtacandrasUriviracitasamayasAraTIkAyAM draSTavyam / pR0 588 yaha Thakura yA ThAkura pada jAgIradAroM aura ohadedAroMke liye prayukta hotA thA / isase inako gRhasthAvasthAko saMpannatA yA prabhutA sUcita hotI hai /
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 tasvArthasAra amRtamandrasUri kisake ziSya the aura kisa guruparamparAke the, AdikA ullekha Apane apane kisI bhI graMthameM nahIM kiyA hai| ye bar3e nilita vyakti the| jahA~ hama kitane hI graMthakAroMko bar3I-bar3I prazastiyoM evaM puSpikAvAkyoM ke rUpameM AtmaprazaMsAkA udghoSaka pAte haiM vahA~ amRta candrasUri yaha bhAva prakaTa karate hai ki nAnA prakArake doMse pada dhana gaye, padoMse vAkya bana gaye aura vAkyoMse yaha bama bana gayA, isameM hamAsa kamI phartatva nahIM hai|' ina saba kAraNoMse inake sahI samayakA nirNaya anizcita rUpa meM calA A rahA hai parantu paM. paramAnandajo zAstrIne anekAnta varSa 8 kiraNa 4.5 meM eka mahattvaparNa sUcanA dI hai ki dharmaratvAkarake kartA jayasena ne apane dharmaratnAkara meM amasacanda murike paruSArthasiddhapAyase 59 padya uddhata kiye haiN| dharmaratnAkara eka saMgrahapantha hai, jise andhakArane apane tathA dUsare aneka graMthoM ke padyoMkA saMgraha kara mAlAkI taraha racA hai aura isakI sUcanA unhoMne graMthake antima avasarameM nimna prakAra dI hai 'ityetarupanIlacitra racanaH svaramyadAyarapi bhUto'vadyaguNastathApi racitA mAleva seyaM kRtiH / bhAvasenake ziSya jayasena lADabAgar3asaMghake hai tathA inhoMne dharmaratnAkarako racanA 1055 vi0 saMmeM pUrNa bI thI, aisA usakI prazastise spaSTa hai vANendriyagyomasomamise saMvatsare zubhe / __ grantho'yaM siddhatAM yAtaH sakalIkarahATake / / arthAt sakalIkarahATaka nagara meM 1055 zubha saMvatmeM yaha grantha pUrNatAko prApta huaa| isa ullekhase tathA janasaMdegake zodhAMka 5 meM prakAzita zrI paM0 kailAzacandrajI ke 'kucha AcAryoka kAlabAmapara vicAra' zIrSaka lekhase siddha hotA hai ki zrIamRtacandramUri 1. varNaiH kRtAni yitraiH padAni tu padaiH kRtAni vAkyAni / vAkyaH kRtaM pavitra zAstramidaM na punarasmAbhiH / / pu0 si. varNAH padAnAM kartAro vAkyAnAM tu padAvaliH / vAkyAni cAsya zAstrasya kataNi na punarvayam / / ta0 sA0 svazaktisaMsUcitavastutattvAkhyA taiyaM samayasma zabdaiH / svarUpaguptasya na kiMcidasti kartavyamevAmRtacandrasUreH / / sa0 sA, paMcAstikApa vyAkhyeyaM kila vizvamAtmasahitaM vyAkhyAtu gumphe girii| vyAkhyAtAmRtacandrasUririti mA mohAjjano valgatu / valgatvadya vizuddhaboSikalapA syAdAdavidyAbalAt lambeka sakalAtmazAzvatamidaM svaM tattvamavyAkulaH / / pra0 sAra
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA . 1055 vi0 saM0se pUrvavartI hai| sAtha hI tattvAnuzAsanako prastAvanA pRSTha 33 para zrI paM0 jugalakizorajI mukhtArane amRtacandrarArikA samaya dazavIM zatAbdIkA uttarAcaM nizcita karate hue paTTAvalI meM unake paTTArohaNakA samaya jo vi. saM. 162 diyA hai use ThIka batalAyA hai| aba vicAraNIma bAta yaha hai ki tattvArthasArameM kitane ho zloka amitagatike saMskRta paJcasaMgrahake chAyA-praticchAyArUpa pAye jAte haiN| jaise yavanAlimasUrarAtimuktakendrasanibhAH / zrotrAkSiprANajimlAH syuH sparzane'nekaghA kRtiH // 143 // paMsaM. yavanAlimasUrAtimuktendrardhasamA mAt / zrotrAkSiprANajihvAH syuH sparzana nakasaMsthitiH / / 50 // ta. sA: jalUphAzuktizambUkagaNDraparakanikAH jaTharakRmizatAdhA dIndriyA vehino matAH / / 14.7 // paM0 saM0 zambUkaH zaGkhazuktirvA gaNDUpavakapadakAH / kukSikRmyAdayazcate dvIndriyAH prANino matAH // 53 // ta sA. kuntha: pipIlikA mubhI yUkA matkuNavRzcikAH / makoTakendragopAdyAstronniyA dehino matAH // 147 // paM0 saM0 kunyuH pipIlikA kumbhI vRzcikazcandragopakaH / ghuNamatkuNamUkAdhAstrIndriyAH santi jansayaH // 54 // ta0 sA0 pataGgAH mazakA daMzA makSikA koTagarbhutaH / prattikA caJcarIkAdhAzcaturakSAH zarIriNaH / / 149 // paM0 saM0 mathupaH koTako vaMzamazako makSikAstathA / varaTo zalabhAdyAzca bhavanti caturinniyAH / / 55 / / ta. sA. isI prakAra pathivIke bheda batalAnevAle zloka bho chAyA-pratichAyArUpa hai 1 tatvArthasArakArake ye iloka kyA amitagati ke saMskRta paJcasaMgrahase anuprANita haiM yA pazvasaMgrahake eloka tattvArthasArase anuprApita haiN| paMcasaMgrahake kartA amitagati vikramakI 11 vIM zatAbdIke tRtIya caraNake vidvAn hai / tulanAtmaka adhyayana karanepara mAlUma hotA hai ki tattvArthasArake kartA amRta candra ke puruSArtha siddha yupAyake kitane hI zlokoMse astigatiprAvakAcArake zloka anuprANita haiM / ata: amitagati amRtacandrase paravartI hai, pUrvavartI nahIM / tattvArthasArake ullikhita ilokoMkA sAdRzya amitagatike paMcasaMgrahagata zlokoMse jo milatA hai usakA kAraNa yaha hai ki ye sabhI zloka prAkRtapaJcasaMgrahake saMskRta chAyArUpa hai / amitagatiphe paMcasaMgrahakA mUla AdhAra bhI vahI prAkRtapaMcasaMgraha hai / ina sama 1. dekho, janasaMdeza zodhAMka 5 meM paM. kailAzacandrajIkA lekha
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 tattvArthasAra gAthAoM aura tattvArthasArake ilokoMkA avataraNa mAgeke stambha 'tattvArthasArakA pratipAdya viSaya aura usakA mUlAdhAra' meM kreNge| usase siddha ho jAyagA ki tattvArthasArake ye zloka prAkRtapaMcasaMgrahase anuprANita hai na ki amitagatike saMskRtapaMcasaMgraho / amitagatine apanA panasaMgraha vi0 saM0 1073 meM pUrNa kiyA hai aura amRtarandrakA samaya vikrama ko 10 vIM zatAbdIkA uttarArdha hai, aisA nizcita samajhanA cAhiye / tattvArthasArakA pratipAdya viSaya aura usakA AdhAra (1) prathamAdhikArameM tattvArthasAra graMthako amRta candrasvAmIne mokSakA prakAza karanevAlA eka pramukha dIpaka batalAyA hai, kyoMki isameM yukti aura Agamase sunizcita sambagdarzata, sanyAsa yA pranigadita kiyA gayA hai| sabhyagdarzanAdikA svarUpa batalAte hue unhoMne unake viSayabhUta jIvAdi sAta tattvoMkA vizada varNana kiyA hai| unhoMne kahA hai ki jIva, ajIva, Alaya, bandha, saMghara, nirjarA aura mokSa ye sAta tattva hai| inameM jIvatattva upAdeya hai aura ajIvatatva heya hai| ajIvakA jIvake sAtha sambandha kyoM hotA hai, isakA kAraNa batalAneke liye AsavakA aura ajIva kA sambandha honese jIvako kyA dazA hotI hai, yaha batalAne ke liye bandhakA kathana hai| hega-ajIvatatvakA saMbandha jIvase kaise chuTe, yaha batalAne ke liye saMvara aura nirjarA kA kathana hai aura heya- ajIvakA sambandha chuTanepara jIvakI kyA dazA hotI hai, yaha batalAne ke liye mokSatatvakA varNana hai| inhIM sAta tatvoMko jAnane ke liye unhoMne nAma, sthApanA, dravya aura bhAva ye cAra nikSepa tathA pramANa aura nayoMkA vistArase varNana kiyA hai| pramANake varNanameM matijJAna thAdi pAMca samyagjJAnoMkA vistArake sAtha nirUpaNa kiyA hai| prathama adhikArake anta meM nirdeza, svAmitva, sAdhana, adhikaraNa, sthiti aura vidhAna tathA sat', saMkhyA, kSetra, sparzana, kAla, antara, bhAva aura alpavahutva anuyogoMkA bhI ullekha kiyA hai 1 unhoMne kahA hai ki mokSamArgako prApta karanekA icchuka manuSya nAma, sthApanA, dravya aura bhAvake dvArA nyasta-vyavahArako prApta evaM syAdvAdameM sthita sAta tatvoMke samUha ko nirdezAdi upAyoMke dvArA sabase pahale jAnanA caahiye| vAstava meM jIvAdi tattva hI kyoM, saMsArake kisI bho padArthako jAnane kA krama nirdeza Adise hI zurU hotA hai / udAharaNake lie kisoke sAmane koI aisA padArtha rakkhA jAve jise usane Aja taka dekhA nahIM thaa| usa padArthako dekhate ho dekhanevAleke mukhase sarvaprathama yahI nikalatA hai ki yaha kyA hai ? isa praznakA uttara nirdeza detA hai arthAta usa pavArthakA nAma aura svarUpa batalAtA hai / dekhanevAleke mukhase dUsarA prazna yaha nikalatA hai ki yaha padArtha kisakA hai ? arthAt isakA svAmI kona hai ? isakA uttara svAmitva detA hai| 1. atha tastrArthasAro'yaM mokSamArgakadIpakaH / mumukSaNo hitArthAya praspaSTamabhidhIyate // 2 // ta. sA.
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA dekhanevAleke mukhase tosarA prazna yaha nikalatA hai ki padArtha kaise banatA hai ? isakA uttara sAdhana detA hai / cauthA prazna nikalatA hai ki yaha padArtha kahA~ milatA hai ? isakA uttara adhikaraNa detA hai| pAMca prazna hotA hai ki kaba taka milatA hai ? isakA uttara sthiti detI hai 1 aura rAtrI prazna hotA hai ki yaha eka hI prakArakA hai yA isake anya prakAra bhI hai ? isakA asA vidhAna detA hai| isI taraha kapaDAkA eka vyApArI kapar3A kharodaneke liye bAjAra jAtA hai| kapar3e kI dUkAnapara pahu~cate hI usakA sabase pahalA prazna hotA hai-kapar3A hai kyA ? (sat) / dukAnameM namUnAke liye rakhe hue do-cAra thAnoMko dekhakara vaha dUsarA prazna karatA hai-- kitanA hai ? ( saMkhyA ) / dukAnadAra kahatA hai--bahuta haiM 1 byApArI pUchatA hai-kahA~ rakkhA hai-kapar3AkA kSetra kyA hai ? dukAnadAra kapar3eko godAmameM jAkara mAla dikhAtA hai (kSetra ) / vyApArI kapar3ese bharI huI godAma dekhakara pUchatA hai - bhAI yaha itanA mAla kahAse AtA hai aura kahAM khapatA hai ? dukAnadAra kapar3e Ane tathA sapane ke sthAna batalAtA hai (sparzana) / vyApAro pUchatA hai ki mAla kaba taka milatA rahegA-dukAna kaba taka khulI rahatI hai ? dukAnadAra dukAnakA samaya batalAtA hai ( kaal)| vyApArI pUchatA hai yadi abhI mAla na uThA savU to kitane dina bAda mile yA ? dukAnadAra dUsare mAhakA koTA milane kA samaya batAtA hai| antara ) / vyApArI pUchatA hai--kauna mAla kisa klAsa kA hai ? dukAnadAra kapar3eko kalAsa-vizeSatA batalAtA hai ? (bhAva) / vyApArI icchAnusAra mAla nikalavAkara alaga rakhavAtA jAtA hai, pIche dukAnadAra mAla saMbhAlakara parace para nUda karatA hai-kauna kapar3A kitanA kama aura adhika hai { alpabahutva ) / isa taraha saMsArake pratyeka padArtha sat, saMkhyA, kSetra, sparzana, kAla, antara, bhAva aura alpabahatyake dvArA jAne jAte hai / vastutaH padArthoke jAnane ke upAya yahI hai / mokSamArgake prakaraNameM sad Adi anuyogoMkA prarUpaNa mokSamArgake anurUpa hotA hai / tattvArthasArakA sAmAnya AdhAra umAsvAmI maharAjakA tattvArtha sUtra hai aura viziSTa ASAra jahA~ jo hogA usako carcA iso stambhameM kI jAtI rhegii| (2) dvitIyAdhikArameM jIvake opamika, kSAyika, kSAyopamika, audAyika aura pAriNAmika ina pA~ca svatatvoMkA varNana jIvakA lakSaNa batAne ke liye upayogakA varNana kiyA hai| upayogake sAkAra aura anAkAraka bhedase do bheda batalAte hue jJAnopayoga aura darzanopayogakA varNana kiyA hai| pazcAt jIvake saMsArI aura muktake bhedase do bheda kara saMsArI jIvoMkA varNana guNasthAna Adi bIsa prarUpaNAoMke dvArA kiyA hai| / bAna par3atA hai yaha saba viSaya amRtacandrasUrine prAkRtapazcasaMgrahase liyA hai kyoMki saMgrahakI mAthAoke gAya tattvArthasArake zlokoMkA atyanta bhAvasAdRzya hai / jaise
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasAra jayagAliyAmarurIcaMbaddha adamuttaphullatullAI / ipiyasaMThANAI phAsaM puNa gasaMThANaM / / 66 // yavanAlamasUrAtimuktendvarSasamAH kamAt / zrotrAkSitrANajihvAH syuH sparzanaM naikasaMsthitiH / / 50 / / ___ta. sA0 adhikAra 2 puDheM suNe saI apuTTha puNa vi parasade rUvaM / phAsaM rasaM ca gaMSaM baddhaM puThaM viyAI // 68 // paMcasaMgraha rUpaM pazyatyasaMspRSTaM spaSTa zabdaM zRNoti tu / baI spRSTaM ca jAnAti sparza gandhaM tathA rasam / / 49 / / ta. sA0 adhikAra 2 khallA varADa saMkhA aNshkhnnhmritthgaaygNddolaa| kuvikimisipiAI yA deiviyA jIvA / / 70 // paMcasaMgraha zAmbakA khazaktirvA gnnddpdkprvkaaH| kukSiphUmyAdayazcate vIndriyAH prANino mtaaH|| 53 // ta0 sA0 adhikAra 3 kuMthupipIlayamaMkuvicchiyamUviMcagokagomhIyA / uttigamaTTiyAI geyA teIdiyA jobA // 71 / / paMcasaMgraha kunthuH pipIlikA kumbho vRzcikazcandragopakaH / ghuNamatkuNakAdyAstrIndriyAH santi jantavaH // 54 // ta. sA. adhikAra 2 samasago ya makkhiya gomacchiya bhmrkoddmkkddyaa| salahapayaMgAIyA yA caribiyA jIdhA / / 72 // paMcasaMgraha madhupaH koTapho dezamazako mkssikaastthaa| yaraTo zalabhAyAzca bhavanti caturindriyAH / / 55 // ___ta. sA0 adhikAra 2 inho saMsArI jIvoMkA varNana karate hue Apane vigrahagatike iSu, pANimukkA, lAnalikA aura gomUtrikA ina cAra bhedoMkA varNana kiyA hai| nau tathA caurAsI lAkha yoniyoM, unake svAmiyoM tathA kulakoTiyoMkA vizada varNana kiyA hai| jovoMkI Ayu
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA tathA zarIrAbagAhanAkA varNana kara kauna jIva phisa naraka taka Ate haiM aura vahA~se Akara vayA-kyA hote hai yaha saba batAyA hai| ina sabakA AdhAra rAjavAtikako nimna paMktiyA~ mAlUma hotI hai 'ayotpAdaH va sevAmiti ? anocyate prathamAyAmasaMjina utpazcante, prathamAhitIpayoH sarIsRpAH, tisRSu pakSiNaH, catasRSUragAH, paJcasu siMhAH, SaTsu striyaH, saptasu matsyamanuSyAH / na ca devA nArakA vA narakeSu utpadyante / ' g2ajavAtika pRSTha 168 jJAnapITha zarmAmanino yAnti vaMzAntAdaca sarIsRpAH / meghAntAzca vihaGgAzca aJjanAntAzca bhoginaH // 146 // tAriSTAM ca siMhAstu maghanyatAstu yoSitaH / narA matsyAzca gacchanti mAdhavI tAzca pApinaH // 17 // ta0 mA adhikAra 2 isI jIvatattvakA varNana karate hue usakA nivAsa batalAna ke liye apoloka, madhyaloka aura UrvalokakA bhI varNana kiyA hai / isa taraha tattvArthasAra ke dvitIyAdhikAramai tattvArthasatrake dvitIya, tRtIya aura caturtha adhyAyakA saMpUrNa tripaya saMcAlita kiyA gayA hai sathA usase saMbaddha anya viSaya bhI sarvArtha siddhi rAjAtiko liye gaye haiN| (3) tRtIyAdhikArameM ajIvatatvakA varNana karane dvArA prasaMgopAtta chaha dravyoM kA svarUpa, unake pradeza, kArya, pudgaloMke bheda, aNu ora skandhakA svarUpa, pudgaladravyako paryAya tathA skandha banane kI prakriyAkA varNana kiyA gayA hai| isameM tattvArtha naba ke paJcamAdhyAyako AdhAra banAyA gayA hai / vizada vivecanA ke liye pUjyapAdasvAmI ko sarvArSasiddhi TIkAkA bhI AdhAra liyA gayA hai / (4 } caturthAdhikArameM AsravatattvakA varNana hai| isake liya tattvArthastrake paSTha aura saptama adhyAyako AdhAra banAyA gayA hai| jJAnAvaraNAdi kamoMke jo Alava sutrakArane batalAye hai unakA vyAkhyAna karane ke bAda akalaM kasvAmIne tattvArtha rAjavAtikameM sUtropAtta kAraNoMke sivAya anya jina kAraNoMkA vistArase ullekha kiyA hai una kAraNoM ko tatvArthasArakArane bho aMgIkRta kiyA hai jisase viSaya atyanta spaSTa ho gayA hai| zubhAstrabake varNanameM vratoMkA bhI varNana A gayA hai / (5) pazcamAdhikArameM bandhatatvakA vistArase varNana kiyA gayA hai aura usakA bAdhAra tasvArthasutra ke aSThamAdhyAyako banAyA gayA hai| isameM koko mUla tathA uttara prakRtiyoM ke nAma, lakSaNa tathA unako sthiti AdikA acchA digdarzana huA hai| (6) SaSThAdhikArameM saMvaratatvakA varNana hai / isake lie tattvAryasUtrake navamAdhyAya CLA
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ raakhaai sambandhI prArambhika bhAgako AdhAra banAyA gayA hai / usameM saMvarakA svarUpa tathA usake kAraNabhUta gupti, samiti, dharma, anuprekSA, pariSahajaya aura caritrakA varNana kiyA gayA hai / (7) saptamAdhikArameM nirjarAkA varNana kiyA gayA hai aura usakA AdhAra tattvArthasUtrake navamAdhyAyake uttarArdhako banAyA gayA hai| isameM nirjarAke bheda tathA nirjarAke kAraNabhUta tapoMkA vistArase varNana kiyA gayA hai| (8) aSTamAdhikArameM mokSa kA varNana hai tathA usakA AdhAra tatvArthasUtrake dazamAhArako banAyA gyaa| isameM sozA lakSaNa tathA usakI prAptike kramakA bahuta sundara varNana kiyA gayA hai| isa prakaraNane amRta candra svAmI ne rAjavAtikake kitane hI vAtikoM ko zlokoMkA rUpa dekara apane graMthakA aMga banA liyA hai / jaisebhAvabhAvAdantAbhAva iti cet, na dRSTatvAvantyabIjavat tA, rA. vA. pRSTha 641 AdhabhAvAna bhAvasya karmabandhanasantateH / mantAbhASaH prasajyeta sRSTatvAdanyayojayat // 6 // ta. sA. aghi. 8 yahI nahIM, rAjavAtikakArane 'uktaM ca' kahakara vagdhe bIje yathAtyantaM prAdurbhavati naaNkurH| karmaboje tathA dagdhe na rohati bhavAGkuraH / / tattvAdhigamabhASyake isa pAko uddhRta kiyA hai| use tatvAdhaMsAramai granthakA hI aMga banA liyA hai yA phira presakopI banAte samaya tatvArthasArameM 'uktaMca' pATha likhanese raha gayA hai| banyasyAvyavasthA azvAdivaditi cet, na, mithyAdarzanAdhuccheve kAryakAraNanivRtaH // 4 // ta. rA. vA. pRSTha 642 avyavasthA na banyasya gavAdInAmivAtmanaH / kAryakAraNavicachevAnmithyAtvAviparikSaye // 8 // ta. sA0 aghi 8 punabandhaprasaGgo jAnataH pazyatazca kAruNyAviti cet, na, sarvAstravaparikSayAt / / 5 // ta0 rA. vA. pRSTha 643 jAnataH pazyatazcodhvaM jagarakArummasaH punaH / tasya vanyaprasaGgo na sastriyaparikSayAt // 9 // ta. sA. adhiH 8
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 34 akasmAditi cet, anirmokSaprasaGgaH / ta. rA. vA. pRSTha 643 akasmAcca na bandhaH syAdanirmokSaprasaGgataH / bandhopapattistatra syAnmuktiprApteranantaram // 10 // ta0 sA0 adhi08 mAtvA t,i na, bhAratvAt / / 7 / / ta0 rA. vA0 pRSTa 643 pAto'pi sthAnavatvAnna tasya nAsayatasvataH / thAnavAghAnapAtrasya prapAto'yo pravaM bhaves // 11 // tasA0 adhi08 gauravAbhAvAcca / / 8 // ta0 rA. vA. pRSTa 643 tathApi gauravAbhAvAnna pAto'sya prasajjate / vRntasambandhavicche patatyAmraphalaM guru // 12 // taH sA0 aghi08 parasparoparoSa iti cet, na, avagAhanazaktiyogAt // 9 // ta. rA. vA0 pRSTha 643 alpakSene tu siddhAnAmanantAnAM prasajyate / parasparoparodho'pi nAvagAhanazaktitaH / / 13 / / nAnAbIpaprakAzeSu mUptimarasvapi dRzyate / na virodhaH pradeze'lpe hantAbhUtaSu kiM punaH / / 14 / / / ta: sA. atri08 amAkAratvArabhAva iti cet, na, atotAnantarazarorAnuvidhAyitvAt / / 12 // ta. rA. vA pRSTha 643 AkArAbhAvatobhAvo na ca tasya prasajyate / anantaraparityaktazarIrAphAradhAriNaH / / 15 / / taH sA aghi0 8 zarIrAnuvidhApile tadabhAvAvisarpaNaprasaGga iti cet, na, kAragAbhAvAt / / 13 // taH rA0 vA0 pRSTha 743 zArIrAnuvidhAyitve tadabhAvAdvisarpaNam / lokAkAzanamANasya tAvanAkAraNatvataH // 16 // ta. sA0 aghi08 nAmakarmasaMbandhAta saMtaraNavisarpaNadharmatvaM pradIpaprakAzayat // 14 // ta. rA0 bA0 pRSTa 643
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasAra zarAbacandrazAlAvidravyAvaSTambhayogataH / alpo mahAMzca dIpasya prakAza jAyate yathA / / 17 / / saMhAre ca visa ca tathAtmAnAtmayogaptaH / tababhAvAttu muktasya na saMhAravisapaNe // 18 // tasAra adhi0 8 dRSTasthAcca nigalAdiviyoge devadasAdyavasthAnavat // 18 // ta0 rA. vA0pa0 644 kasyacinchRGkhalAmokSa tatrAyasthAnadarzanAta / avasyAne na muktAnAmurcavajyAtmakasvata: / / 19 // ta srA0 aghi 8 tatvArthasUtra dazamAdhyAyake antima sUtrameM rAjavAtikakArane 'u ca' kahakara jo 33 zloka uddhRta kiye haiM unameM prArambhake 17 zloka-samyaktvajJAnacAritrasaMyuktasyAsmano mRzam-tattvArthasArake aGga dhana gaye haiN| ye saba zloka kucha herapherake sAtha vAcaka umAsvAtike tattvAryAdhigamabhASya meM bhI pAye jAte haiN| jAna par3atA hai akalaka svAmIne 'uktaM ca' kahakara unheM apane granthameM uddhRta kiyA hai aura unameMse 17 zlokoMko tatvArthasArakArane apane granthakA aGga banA liyA hai| 17 ho nahIM, boca meM 'jAnAvaraNahAnAnte kevalajJAnazAlinaH / darzanAvaraNacchedAdha kevaladarzana: // ' ityAdi / zloka agya likhakara usake bAda tAdAtmyAvRpayuktAste kevalajJAnadarzane'-Adi 12 zloka aura bhI tattvArthasArake aGga bana gaye hai| ye 33 zloka jayadhavalAmeM bhI pAye jAte haiM, ataH phisase kisane liye, isakA nirNaya apekSita hai| (1) nayamAdhikArameM granthakA upasaMhAra karate hue kahA gayA hai ki pramANa, naya, nikSepa tathA nirdeza Adike dvArA sAta tattvoMko jAnakara mokSamArgakA Azraya lenA cAhiye / nizcaya aura vyavahArake bhedo mokSamArga do prakArakA hai| unameM nizcayamokSamArga sAdhya hai aura vyavahAra mokSamArga sAdhana hai / apane zuddha AtmAkA jo zraddhA, jJAna tathA upekSaNa-pAgoSase rahita pravartana hai vaha nizcayamolamArga hai aura para AtmAoMkA jo zraddhAna Adi hai vaha vyavahAramokSamArga hai 1 vyavahAramompamArga anta meM calakara nizcayamokSamArgameM vilIna ho jAtA hai aura usase sAkSAt mokSako prApti hoto hai, ataH mokSaprAptikA sAkSAta kAraNa nizcayamokSamArga hai| myavahAramokSamArga nizcayamokSamArgakA sAdhaka hone ke kAraNa paramparAse mokSamArga hai| kAnI joda apane padake anurUpa nizcaya aura vyavahAra donoM monamAgoko apanAtA hai| jo kevala nizcaya mokSamArgako hI sArabhUta jAnakara vyavahAramokSamArgako chor3a detA hai use mamatacandrasvAmone puruSArthasiddhayupAyameM bAla-ajJAnI kI saMjJA dI hai / yathA
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA .:..ucki nicayamabudhyamAno yo nizcayatastameva saMzrayate / nAcAyati karaNacaraNaM sa bahiHkaraNAlaso bAla: / / jo nizcayako na jAnatA huA nizcayase usIkA Azraya letA hai bAhya kriyAoMke karanemeM AlasI huA yaha ajJAnI pratikRya cAritrako naSTa kara detA hai| jo ekAMtase nizcaya aura vyavahArako pakar3a kara baiThe haiM ve nizcayAbhAsI tathA vyavahArAbhAsI hai isI taraha jo nizcaya aura vyavahArake Thoka-Thoka svarUpako nasamazakara chAnoMko aMgIkRta karate haiM ve bhI ubhayAbhAsI hai| ye tInoM prakArake jova mokSamArga se bahirbhUta haiN| isa taraha yaha tatvArthasAra grantha alpakAma honepara bhI mokSamArgakA sAMgopAMga varNana karanevAlA hone se mokSazAstra hI hai| isIliye granthAntameM puSpikAvAkya ke dvArA kahA gayA hai--'iti zrImadamRtacandrasUrINAM kRtiH tattvArthasAro nAma mosazAstraM samAptam / ' isa taraha amRtacandrasurikI kRti tatvArthasAra nAmakA mokSazAstra samApta huA / tattvArthasArakA yaha saMkaraNa tattvArthasArakA yaha saMkaraNa prathamagucchakameM prakAzita tattvArthasArake mUlamAtrasaMgrahase taiyAra kiyA gayA hai / yadyapi usa saMgrahameM paramparAse kucha pATha azuddha ho gaye hai tathApi unheM rAjavAtika Adi granthoMke tulanAtmaka adhyayanase ThIka kara liyA gayA hai| zrI. rAjArAmajI bhopAlakI khAsa preraNAse isake saMpAdana aura anuvAda karane meM pravRtti huii| kArya pUrNa honepara maiMne pANDulipi ukta brahmacArojIke pAsa bheja dii| unhoMne prArambhameM kucha pAThabheda zrImAna 4. vaMzIgharajI zAstrI solApurakI TIkAse lekara isameM zaMkita kiye haiN| maiM paNDitajIkI TokAko dekhanekA saubhAgya prApta nahIM kara skaa| ____ mUlAnugAmI anuvAda hI mujhe adhika pasaMda hai| ata: mUlAnugAmo saMkSipta anuvAda hI maiMne isameM kiyA hai| jahAM viSamako spaSTa karane ke liye vistArako AvazyakatA mAluma huI yahA~ gomaTasAra, sarvArthasiddhi, rAjavArtika mAdi granthoM se sAra lekara bhAvArtha meM use saMgrahIta kiyA hai / tattvArthasUtra jana-janako zraddhAkA bhAjana hai kyoMki usameM prathamAnuyoga ko chor3akara tIna anuyogoMkA sAra samAyA huA hai| isI prakAra yaha tatvAnusAra bhI jana-janako zraddhAkA bhAjana ho, aisI AzA hai kyoMki isameM tattvArthamUtrase bhI adhika sAmagrI saMkalita hai| jina padArthoM ke lakSaNa tattvArthasutrameM nahIM lA sake hai unheM tattvArthasArakA ne zlokoMke dvArA spaSTa kiyA hai| ataH nitya svAdhyAya ke sivAya yadi paznakrama meM bhI isakA samAveza kiyA jAya to chAtra saralatAse vastusvarUpako samajha skeNge| sarvArthasiddhi ke vikalpameM yaha rakhA jA sakatA hai / pariziSTameM zlokAnukramaNIke bAda lakSaNakoSa diyA gayA hai jisase kisa padArthakA lakSaNa kahA~ hai ise pAyaka anAyAsa khoja skeNge| prArambhameM vistRta viSayasUcI bhI hai| prastAvanAmeM tasvArtha sUtra tathA usakI dIkAoM aura TIkAkAroMpara prakAza DAlaneke sivAya amRtacandrasUrikA bhI paricaya diyA gayA hai / tasvArthasArakA pratipAdya viSaya .. . . in
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasAra aura usake AdhAroMkA yathAzakya nirUpaNa kiyA hai| lekha-vistArake mayasai AdhAroMke samasta avataraNa nahIM diye jA sake hai, isaliye mUla granthoM se unakA adhyayana apekSita hai yahA~ saketa mAtra kiyA gayA hai| prastAvanAmeM jina graMthoM athavA patra-patrikAoMse sahAyatA lI gaI hai una sabakA nirdeza pRthaka se kiyA gayA hai| meM una sabhI vidvAnoMke prati namra AbhAra prakaTa karatA huuN| graMthakA prakAzana zrIgaNezaprasAda vI graMthamAlA vArANasIkI orase ho rahA hai / isaliye usake maMtrI DaoN. darabArIlAlajI koThiyA evaM anyAnya adhikArI dhanyabAdake pAtra hai| sAhityasevAkA mujhe vyasana hai isaliye dina-rAtameM jaba kabhI bhI samaya mere pAsa nityakarmose banatA hai usakA upayoga sAhitya-nirmANameM ho hotA hai / / antameM alpajJalAke kAraNa rahI gruTiyoMke liye vidvAnoMse kSamA-prArthanA karatA huuN| vinIta sAgara pannAlAla jaina prastAvanA japayuka sAmagrI 1. tattvArthasUtra-mAskaranandiko sukhabodha TIkAsahita / saMpAdaka zrI paM0 zAntirAjajI nyAyatortha / 2. rAjavAtika-bhAratIya jJAnapIThase prakAzita, saMpAdaka DaoN. mahendrakumArajI 3. lokavAtika-kundhusAgara saMthamAlAse prakAzita saMpAdaka paM. mANikacanda jI / 4. tasvArSavRtti-bhAratIya jJAnapITha, saMpAdaka DaoN0 mhendrkumaarjii| 5. tattvAnuzAsana-vIrasevAmandira, saMpAdaka paM0 jugalakizorajI mukhtAra / 6. janasAhitya aura itihAsa-le. paM0 nAdhUrAmajI premI / 7. janasaMdezake zodhaka, lkhnuu| 8. anekAnta-bIrasevAmandirakA mukhptr| 9. sarvArthasiddhi--bhAratIya jJAnapITha, saMpAdaka paM phUlacandra jI zAstrI / 10, puruSArthasiddhayupAya-rAyacandragraMthamAlA, saMpAdaka paM. mAthUrAmajI premI / 11. samayasAra-ahiMsAmandira billI / 12. pravacanasAra-rAyacandra graMthamAlA bambaI / 15. pazcAstikAya-rAyacandragraMthamAlA bambaI / 14. paMcasaMgraha-bhAratIya jJAnapITha, saMpAdaka paM. hIrAlAlajI shaastrii| 15. saMskRtapaMcasaMgraha-mANikacandra graMthamAlA bmbii| Adi /
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukramaNikA prathamAdhikAra zloka saMkhyA pRSTha maGgalAcaraNa graMthakArakI pratijJA mokSakA mArga samyagdarzana, samyagjJAna aura rAmyaka nAritrakA svarUpa sarvaprathama tanvArtha hI jAnakAra hai sAta tattvArthoke nAma sAta tattvArthoma heya aura upAdeyakA varNana cAra nikSepa nAmanikSepakA lakSaNa sthApanAnikSepakA lakSaNa drabyanikSepakA lakSaNa bhAvanikSepakA lakSaNa pramANa aura nasake dvArA jIvAdi padArtho kA bodha hotA hai pramANakA lakSaNa aura usake bheda parokSapramANakA lakSaNa pratyakSapramANakA lakSaNa samyagjJAnakA svarUpa aura usake bheda matijJAnake bheda aura usakI utpattike kAraNa 19-20 matijJAnake anya bheda 24 zrutajJAnakA svarUpa tathA bheda avadhijJAnakA svarUpa tathA bheda 25-27 manaHparyayajJAnakA lakSaNa aura bheda 28 Rjumati aura vipulamatimeM vizeSatA 29 kevalajJAnakA lakSaNa matijJAnAdi pAMca jJAnoMkA viSaya-nivandha eka jIvameM eka sAtha kitane jJAna ho sakate hai ? miyAjJAna tathA unakI apramANatA nayakA lakSaNa aura usake bheda dravyArSika aura paryAyAthikanayakA svarUpa 38-40
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42-43 48 ~ tattvArthasAra khyAdhikanayake bheda paryAyAdhikamayake bheda aura artha naya tathA zabdanayakA vibhAga naMgamanayakA lakSaNa saMgrahanayakA lakSaNa vyavahAramayakA lakSaNa RjasUtranayakA lakSaNa pAbdanayakA lakSaNa samabhiruvanayakA lakSaNa evambhUtanayakA lakSaNa nayoMkI paraspara sApekSatA padArthoM ke jAnane ke upAya-nirdeza, svAmitva Adi satcoMke jAnaneke anya upAya-sat, saMkhyA Adi sAta tatvoMke jAnane kI preraNA dvitIya adhikAra maGgalAcaraNa aura pratijJAvAkya jIvakA lakSaNa aupazamika Adi pAMca bhAvoMke nAma bhopazAmikabhAvake bheda kSAyopamikabhAvake bheda sAyikabhAtrake bheda baudAyikabhAbake bheda pAriNAmikamAvake bheda joyakA lakSaNa upayogake bheda jIvoMke bheda guNasthAnoMke nAma mithyAla guNasthAnakA svarUpa sAsAdana guNasthAnakA svarUpa mizra guNasthAmakA svarUpa asaMyatasamyagdRSTikA svarUpa dezasayata guNasthAnakA svarUpa pramattasaMyata guNasthAnakA svarUpa apramattasaMyata guNasthAnakA svarUpa 4.5 10-13 20 3.
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32-33 13 3 3. 47 47 Ka 47 48 viSayAnukramaNikA apUrvakaraNa guNasthAnakA svarUpa anivRttikaraNa guNasthAnakA svarUpa sukSmasAMparAya guNasthAnakA svarUpa upazAntakapAma aura kSINakaSAya guNasthAnakA svarUpa sayogakevalI aura ayogakevalI guNasthAnakA svarUpa caudaha jIvasthAna-jIvasamAsoMkA varNana yaha paryApiyoM ke nAma aura unake svAmI daza prANoM ke nAma tathA unake svAmI cAra saMjJAoMke nAma caudaha mArgaNAoMke / gatimArgaNAkA svarUpa aura bheda indriyamArgaNA aura usake bheda dravyendriyakA nirUpaNa antaraGganivRttikA lakSaNa bAmanirvRttikA lakSaNa Abhyantara aura bAhya upakaraNa bhAvendriya aura labdhikA lakSaNa upayogakA lakSaNa aura bheda indriyoM ke nAma aura krama poca indriyoM tathA manakA viSaya indriyA~ apane viSayako kisa prakAra grahaNa karatI hai ? indriyoMkI AkRtiyA~ indriyoMke svAmI ekendriya athavA sthAvaroMke nAma hIndriya jIvoMke nAma zrIndriya jIvoMke nAma caturindriya jIvoMke nAma pakcendriya jIvoMke nAma pRthivIkAyika Adi jIyoMkA AkAra pRthivIkAyika jIvoMke chattIca bheda jalakAyika jIvoMke bheda agnikAyika jIcoMke bheda vAyukAyika jIvoMke bheda 48 48 48 47 48 48 49 50 58-62 2
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasAra 72-73 79-81 vanaspatikAyika jIvoMke bheda yogakA lakSaNa yogake pandraha bheda manoyogake cAra bheda vaJcanayogake cAra bheda kAyayogake sAta bheda audArikAdizarIroMko sUkSmatA aura pradezoM kA varNama tejasa aura kArmaNa zarIrako vizeSatA labyipratyaya tejasa aura vaikriyikazarIrakA varNana audArika aura vaikriyika zarIrake janmakA varNana AhAraphazarIrakA lakSaNa vedamArgaNAkA varNana kaSAyamArgaNAkA varNana jJAnamArgaNAkA varNana saMyamamArgaNAkA varNana darzanamArgaNAkA varNana leNyAmAgaMNAkA varNana bhavyatvamArgaNAkA varNana samyaktvamArgaNAkA varNana saMzomArgaNAkA varNana AhAramArgaNAkA varNana mAhAraka kauna hote haiM ? vigragatikA lakSaNa aura usakI vizeSatA janmake bheda aura unake svAmI nau yoniyoM tathA unake svAmiyoMkA varNana caurAsIlAkhna yoniyoMkA vivaraNa kulakodiyoMkA vivaraNA tiryaJcoM tathA manuSyoMkI utkRSTa AyukA varNana nArakiyoMkI utkRSTa aura jaghanya AyukA varNana bhavanavAsodevoMko utkRSTa tathA jaghanya Amu dhyantaradevoMkI utkRSTha tathA jaghanya Ayu jyotiSkadevoMkI utkRSTa tathA jaghanya Ayu vaimAnikadevoMkI utkRSTa aura jaghanya Ayu 84-85 86-87 88-89 96-102 103-104 105-101 110-111 112-116 117-122 123-125 126 127 128 129-133
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 135 136 137-138 139 140-142 143 145 146-147 148-152 162-168 169-175 176 viSayAnukramaNikA tiryazca aura manuSyoMkI jaghanya AyukA sAmAnya varNana apamRtyu kimakI nahIM hotI? narakoMmeM zarIrakI UMcAIkA varNana manuSyoM ke zarIrakI U~cAIkA varNana mantara, jyotiSka aura bhavanabAsIdevoMkI U~cAIkA varNana vaimAnikadevoMkI U~cAIkA varNana ekendriyAdi timaMcoMkI utkRSTa avagAhanA ekendriyAdika jIvoMkI jayanya avagAhanA kauna jIva narakoMmeM kahA~ taka jAte hai ? bharakoMse nikale hue jIva kyA hote hai ? kisakA janma kahA hotA hai ? devoMmeM kauna utpanna hote haiM ? devagatise Akara jIva kyA kyA hote hai ? lokakA varNana lokake bheda,aura AkrAra lokakA vibhAga abolokakA varNana pRthiviyoMmeM biloMkI saMkhyA narakoMke duHstroMkA varNana madhyalokakA varNana jambUdvIpake sAta kSetroMke nAma jambUdvIpake kulAcaloMkA varNana kulAcaloMpara sthita sarovaroMkA varNana caudaha mahAnadiyoMkA varNana kSetra tathA parvatoMke vistArakA varNana kAlacakrakA parivartana kahA~ hotA hai ? dhAtakokhaNDa aura puSkaradvIpakA varNana manuSyoMke bheda devalokakA varNana, devoMke pAra nikAya devoMke avAntara bheda yasa prakArake bhavanavAsI deva ATha prakAra ke vyantara deva jyotiSka devoMke pAMca bheda 179-181 182-183 184-186 187-192 194-196 197-201 202-205 206-207 208 209-211 212 215 216 217
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ vasvArthasAra 218 218-220 222-224 225-233 234-237 238 vaimAnika devoMke do bheda devoMmeM indra Adi bhedoMkA varNana devoMmeM kAmasukhakA varNana bhavanatrikadevoMkA nivAsa kahA~ hai? vaimAnikadevoMke nivAsakA varNana jIvoMke bheda zrIvatatvako zraddhA Adise mokSakI prAptikA varNana tRtIya adhikAra maGgalAcaraNa aura pratijJAvAkya pAMca ajIyoMke nAma chaha dravyoMkA nirUpaNa pazcAstikAyakA varNana drazyakA lakSaNa utpAdakA lakSaNa vyayakA lakSaNa nauvyakA lakSaNa guNa aura paryAyakA lakSaNa guNa aura paryAya ke paryAyavAcaka zabda guNa aura dravyameM abheda hai dravya aura paryAyakI abhinnatA paryAya hI utpAda-vyayake jharanevAle hai dravyoMkI nityatAkA varNana dravyoMke avasthitapanekA varNana vayoMke rUpI aura arUpopanekA varNana dravyoMkI saMkhyAkA varNana dravyoMmeM sakriya aura niSkriyapanekA vibhAga dravyoM ke pradezokA varNana dravyoMke avagAhakA varNana dravyoM ke upakArakA varNana dharmavaSyakA lakSaNa adharmadravyakA lakSaNa AkAzadrakSyakA lakSaNa 19-21 22-29 35 36 37-38
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukramaNikA dharma-adharma Adi dravya svayaM niSkriya hokara bhI kriyA meM hetu haiM kAladravyakA lakSaNa vartamAkA lakSaNa kAladravyakI hetukartRtAkA varNana kAladrabhyako hetukartRtAkA samarthana kAlA kisa prakAra kahA~ sthita hai ? vyavahArakAlake paricAyaka ja pariNAmakA lakSaNa kriyAkA lakSaNa paratva aura aparatvakA lakSaNa yavahArakAlakA vibhAga manuSyakSetra meM hotA hai kAlake bheda dRSTAnta ke dvArA kAlake tIna bhedoMkA samarthana pud galakA lakSaNa pugaloMke bheda skandha, deza aura pradekhake lakSaNa skandha aura aNukI utpatti ke kAraNa paramANukA lakSaNa paramANu kI anya vizeSatA pudgalako paryAyoMkA varNana zabda bheda saMsthAnake bheda sUkSmatva ke bheda hoya ke bheda bacake bheda tamakA lakSaNa chAyAkA lakSaNa Atapa aura udyotakA lakSaNa bhedake bheda kina paramANuoM kA parasparameM bandha hotA hai ? pudgalakI bandhaparyAyeM ananta haiM ajIta ke zraddhAnAdikA phala 39 ** 41 42 43 44 = 5 46 47 48 49 50 51-54 55 56 57 58 59 60-61 62 63 64 65 66 67 68 69-70 9 72 73-75 9 - Tra 98 98 98 98 99 99 100 ' 101 101 102 103 tax 104 *x 105 105 105 106 106 106 106 106 106 107 107 107 {av 108 109 109
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2-4 110 110 111 111 vo 113 113 10 -12 13-16 115 20-24 25-26 27-28 116 117 117 118 118 119 tattvArthasAra caturtha adhikAra maGgalAcaraNa aura pratijJA AmavakA lakSaNa bAlavake soparAyika aura Ipitha bheda sAmparAyika AsravakA kAraNa mAnavameM honevAlI vizeSatAke kAraNa adhikaraNa ke bheda jJAnAvaraNake Asabake hetu darzanAvaraNakarmake Amravake hetu asAtAvadanIyakarma ke Asravake hetu sAcAvedanIyake Aravake hetu darzanamohanIyake Asravake hetu cAritramohanIyakarmaka AsrAvaphe hetu narakAyuke Asravake hetu tiryazca Ayuke Asapake kAraNa manuSyAyuke AnaSake kAraNa devAyuke Asravake hetu azubha nAmakarmake Asabake hetu zubha nAmakarmake Asravake hetu tIrthakaranAmakarmake Aravake hetu mIca gotrakarmane mAnavake hetu ucca gotrakarmake Asravake hetu antarAyakramake Asabake hetu prata aura avratake nirUpaNakI pratijJA vratakA lakSaNa mahAvrata aura gaNuvratakA lakSaNa pratoMkI pAMca-pAMca bhAvanAoMke kahane kI pratijJA ahiMsAvatakI pAMca bhAvanAeM sasthatakI pAMca bhAvanAeM acauryavatakI pAMca bhAvanAeM anyacaryavratakI pAMca bhAvanAeM aparigrahmatako pAMca bhAvanAeM hiMsAdi pApoMke viSayameM sA vicAra karanA cAhie? 30-34 35-39 40-41 42-43 44-47 120 120 49-52 121 122 55-58 123 123 123 124 124 124 125 3 64 126 68 126 127
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukramaNikA 72 127 127 73 74 128 128 75 76 128 128 77 78 128 79 131 131 132 132 maitrI, pramoda, kAruNya aura mAdhyasthyabhAvanA saMsAra aura zarIrake svabhAvakA vicAra hiMsApApakA lakSaNa asatyapApakA lANa corIpApakA lakSaNa maithunapApakA lakSaNa parigrahapApakA lakSaNa pratIkA lakSaNa pratIke bheda bAraha vratoMke nAma sallekhanAyatakA varNana aticAroMke varNanako pratijJA samyaktvake pAMca aticAra ahiMsANuvratake pAMca aticAra satyANuvatake pAMca aticAra macauryANuzatake pAMva aticAra brahmacaryANuva ke pAMca aticAra parigrahaparimANANuyatake pAMca aticAra bhivatake pani aticAra dezavratake pAMca aticAra anarthadaNDanatake pAMca aticAra sAmAyikazikSAvratake pAMca aticAra proSadhopabAsa zikSAvratake pAMca aticAra bhogopabhogaparimANapratake pAMca aticAra atithisaMvibhAgamatake pA~ca aticAra sallekhanAvatake pAMca aticAra dAnakA lakSaNa dAnameM vizeSatAke kAraNa puNyAnavakA kAraNa pApAnavakA kAraNa puNya-pApakI vizeSatA puNya aura pApakI samAnatA mAnavatatvako jAnanekA phala 88-89 90 135 135 137 137 100 102 103 137 138 138 138
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvApaMsAra 14 140 140 142 142 pakrama adhikAra maGgalAcaraNa aura pratijJAvAkya bandhaka pAMca hetu mithyAsvake pAMca bheda aikAnti kamithyAtvakA lakSaNa sozathimithyAtvakA lakSaNa viparItamithyAtvakA lakSaNa AjJAnikamithyAtvakA lakSaNa vaina vikamithyAtvakA lakSaNa bAraha prakArakA asaMyama pramAvakA lakSaNa paccIsa kaSAya pandraha yoga bandhakA lakSaNa karma AtmAkA guNa nahIM hai karmoMkA mUrtikapanA kisa taraha hai ? matika kA~kA amatika mAtmAke sAtha bandha kisa prakAra hotA hai ? 16-20 bandhake cAra bheda koko ATha mUlaprakRtiyA~ koMkI ekasau ar3atAlIsa uttaraprakRtiyAM jJAnAvaraNakI pAMca prakRptiyA~ darzanAvaraNako nau prakRtiyA~ 25-26 vedanIyakarmako do prakRtiyA~ mohanIyakarmako aTThAIsa prakRtiyAM 27-29 Ayukarmako cAra prakRtiyAM nAmakarmakI terAnaveM prakRtiyA~ 31-39 gotrakarmakI do prakRtiyA~ antarAyakarmake pAMca bheda bandhayogya prakRtiyA~ 41-42 kamaukA utkRSTa sthitibandha 43-44 karmAkA aghanya sthitibandha 45-46 anubhavabandhakA lakSaNa pradezabandhakA svarUpa 47-50 22 27 147 30 154 154
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 158 159 161 A 161 132 -.. viSayAnukramaNikA karmomeM puNya aura pApakarmakA bheda puNyakarma kauna-kauna hai? pApaprakRtiyAM kauna-kauna haiM? bandhatatvakA upasaMhAra SaSTha-adhikAra maGgalAcaraNa aura pratijJAzAkya saMvarakA lakSaNa saMbaraphe hetu guptikA lakSaNa guptise zIghra hI saMbara hotA hai samitiyoM ke nAma IsimitikA lakSaNa bhASAsamitikA lakSaNa eSaNAsamisikA lakSaNa AdAnanikSepaNasamitikA lakSaNa utsargasamitikA lakSaNa samitikA phala daza dhoke nAma dhamAdharmakA lakSaNa mArdadharmakA lakSaNa ArjavadharmakA lakSaNa zIvadharmakA lakSaNa satyadharmakA lakSaNa saMyamadharmakA lakSaNa sapodharmakA abhaNa syAgadharmakA lakSaNa mAkrijanyadharmakA lakSaNa brahmacaryadharmakA lakSaNa dharmase saMvarakI siddhi bAIsa parIpahoMke nAma parISahajaya saMgharakA kAraNa hai tapa, saMvara aura nirjarA donoMkA kAraNa hai bAraha anuprekSAoMke nAma anityabhAvanA ::::. 163 163 163 164 -.. ASIA 16-17 165 165 :: 22 23-25 166 27-28 29-30
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthasAra 170 170 171 171 172 172 172 172 173 173 174 azaraNabhAvanA saMsArabhAvamA ekatvabhAvanA dAyatvabhAvanA azucitvabhAvanA AsravabhAvanA saMgharabhAvanA nirjarAbhAvanA lokabhAvanA boghidurlabhabhAvanA dharmasvAkhyAtattvabhAvanA anuprekSAse saMvarakI siddhi poca prakArakA cAritra sAmAyikacAritrakA lakSaNa chedopasthApanAcAritrakA lakSaNa parihAravizuddhisaMyamakA lakSaNa sUkSmasAparAyasaMyamakA lakSaNa yathAkhyAtamAritrakA lakSaNa samyakacAritrase saMvara hotA hai tapa bhI saMvarakA kAraNa hai saMbaratattakA upasaMhAra saptama-adhikAra maGgalAcaraNa aura pratijJAvAkya nirjarAkA lakSaNa aura bheda vipAkajA nirjarAkA lakSaNa abipAkajA nirjarAkA lakSaNa aura dRSTAnta vipAkajA aura avinAkajA nirjarAke svAmo tapake bheda vAyatapake chaha bheda avamauvarSatapakA lakSaNa upavAsatapakA lakSaNa rasaparityAgataSakA lamaNa vRttiparisaMkhyAmatapakA lakSaNa kAyaklezatapakA lakSaNa 174 175 176 176 177 7 177 177 178 178 179
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 179 179 18 180 180 19 180 2018. 21-22 180 22 180 viSayAnukramaNikA viviktazagyAsanatapakA lakSaNa abhyantara tapake chaha bheda svAdhyAyatapake bheda vAcanAsvAdhyAyakA lakSaNa pracchanAsvAdhyAyakA lakSaNa AmnAyasvAdhyatA lakSaNa dharmopadezasvAdhyAyakA lakSaNa anuprekSAsvAdhyAyakA lakSaNa prAyazcittatapake nau bheda AlocanAkA lakSaNa pratikramaNa aura tadubhayakA lakSaNa tapa aura vyutsargakA lakSaNa viveka aura upasthApanAkA lakSaNa parihAra aura chedakA lakSaNa vaiyAbuttyatapakA lakSaNa vyutsagatapake do bheda binayatapake cAra bheda darzanavinayakA ladANa jJAnavinayakA lakSaNa cAritravinayakA lakSaNa upacAravinayakA lakSaNa dhyAnake cAra bheda ArtadhyAnakA lakSaNa aura bheda raudradhyAnakA lakSaNa aura bheda dhyAnakA lakSaNa dharmyadhyAnakA lakSaNa AjJASicama ghaHdhyAnakA lakSaNa apAyavicaya ghaHdhyAnakA lakSaNa vipAkavicaya dharmAdhyAmakA lakSaNa saMsthAnavicaya ghayaM dhyAnakA lamaNa zukladhyAnake cAra bheda pRthaktyazukladhyAnakA lakSaNa pRthaktrazukladhyAnakI vizeSatA ekatva zuklaNyAnakA lakSaNa 24 181 25 181 181 27-28 181 182 182 183 www.0 183 183 183 183 184 36 184 184 185 185 42185 186 186 46-47 48 187
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 187 42-50 51.52 187 55-57 188 189 192 192 192 112 193 tattvArthasAra ekasvazukladhyAnako vizeSatA sUkSmakriyazukladhyAnakA lakSaNa vyuparatakriya zukladhyAnakA lakSaNa guNazeNInirjarAke dazA sthAna pAMca prakArake nimrantha muni pAMgArake nijI samAnika nirjarAtattvakA upasaMhAra aSTama-adhikAra maGgalAcaraNa aura pratijJAvAkya mokSakA lamANa mokSa kisa prakAra hotA hai ? mokSameM kina-kina guNoM kA abhAva tathA sadbhAva rahatA hai karmabandhakA anta hotA hai punaH karmabandhako AzaGkA nahIM hai jAnanA dekhanA bandhakA kAraNa nahIM hai kAraNake vinA bandha saMbhava nahIM hai sthAnase yukta honeke kAraNa muksajIvakA patana nahIM hotA gauravakA abhAva honese bhI jovakA patana nahIM hotA siddhoMmeM paraspara uparodha-rukAvaTa nahIM hai AkArakA abhAva hone se mukta jIvoM kA abhAva nahIM hotA zarIraphA abhAva hone se AtmA sarvatra phailatA nahIM hai dRSTAnta dvArA isokA samarthana muktajIba UTuMgagana karate hai karmakSayakA krama muktajIvoMke Urdhvagamana svabhAvakA dRSTAntoM dvArA samarthana karmakSaya aura kAryagamana sAtha hI sAtha hotA hai siddha bhagavAnaka kisa karmake abhAvameM kauna guNa prakaTa hotA hai siddhoMmeM vizeSatAke kAraNa kyA haiM ? sikhoMkI anya vizeSatA siddhoMke sukhakA varNana zarIrarahita siddhoMke sukha kisa prakAra hotA hai? muktajIboMkA sukha suSupta avasthAke samAna nahIM hai mukta jIvoMkA sukha nirupama hai| arhanta bhagavAnako AjJAse muktajIvoMkA sukha mAnA jAtA hai| mokSatattvakA upasaMhAra 194 194 17-18 196 20-26 197 27-34 198 37-40 200 41-42 200 43-44 204 45 205 46-49 205 50-51 206 52-53 207 207 55
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ upasaMhAra 208 208 208 208 209 mokSamArgako dvividhatA nizcayamokSamArgakA kathana vyavahAramokSamArgakA nirUpaNa vyavahArI manikA lakSaNa nizcayI munikA lakSaNa abhade vivakSAse SaTakAra koMkA varNana paryAyAdhika aura nizzayanayasa monAekA yana tatvArthasAra granthakA phala prandhaka kI nirabhimAnatA TIkAkartR nivedana 22 212 212 21 // K in:
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ namaH siddhebhyaH zrImadamRtacandramUrikRtaH tatvArthasAraH maGgalAcaraNa jayatyazeSatavArthaprakAzi prathitazriyaH / mohadhvAntaughanibhedi jJAnajyotirjinezinaH // 1 // artha-jinakI anantacatuSTayarUpa antaraGgalakSmI aura aSTaprAtihAryarUpa bahiraGgAlakSmI prasiddha hai aise jinendrabhagavAnkI vaha jJAnarUpa jyoti jayavanta haisarvotkRSTarUpase vidyamAna hai jo ki samasta samIcIna tattvoMko prakAzita karanevAlI hai tathA moharUpI andhakArake samUhako naSTa karanevAlI hai| ___bhAvArtha-yahA~ arahanta bhagavAnke kevalajJAnakA jayaghoSa kiyA gayA hai| cAra ghAtiyAkarmoko naSTa karanege jinheM anantajJAna, anantadAna, anantasukha aura anantabalarUpI antaraGgAlakSmI prApta hotI hai tathA amokravakSa Adi aSTaprAtihArya jinake samavasaraNakI zobhA bar3hAte haiM ye arahanta kahalAte hai / dazama guNasthAnake antama mohakarmakA sarvathA kSaya karanese tathA vArahaveM guNasthAnake antameM zepa tIna ghAtiyAkarmokA kSaya honese unheM kevalajJAna prApta hotA hai| yaha kevalajJAna, moharUpI andhakArake samuhako sarvathA naSTa karanevAlA hai tathA samasta padAthoMke yathArtha svarUpako prakAzita karanevAlA hai| jinAgamako prAmANikatA sarvajJakI vANIse hai isaliye maMgalAcaraNake rUpameM yahA~ sarvajJatAko mUla kAraNa jo kevalajJAna hai usakA jayakAra kiyA gayA hai / / 1 // pranthakArako pratijJA atha tatvArthasAro'yaM molamArgakadIpakaH / mumukSUNAM hitArthAya praspaSTamabhidhIyate | // 2 // artha-aba mokSAbhilASI jIvoMke hita ke liye mokSamArgako dikhalAne hetu pramukha dIpakasvarUpa yaha tattvArthasAra nAmakA grantha atyanta spaSTarUpase kahA jAtA hai / / 2 //
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasAra mokSakA mArga syAtsamyagdarzanajJAnacAritratritayAtmakaH / mArgo mokSasya bhavyAnAM yukyAgamasunizcitaH / / 3 / / artha-bhavyajIvoMke mokSakA mArga samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ina tInoMke samUharUpa hai jo yukti aura Agamase acchI taraha nizcita hai| bhAvArtha-samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ina tInoMkI ekarUpatA hI mokSakA mArga hai arthAt ye tInoM milakara hI mokSake mArga haiM, eka-eka athavA eka-do mokSake mArga nahIM hai. yaha mokSa bhalya joloko dI hotA hai abhavya jIvoMko nahIM, isaliye granthakArane 'bhavyAnA' padake dvArA mokSake adhikArI jIvoMkA varNana kiyA hai| jisa prakAra auSadhake zraddhAna, yathArthajJAna aura vidhipUrvaka sevana karanese rogakA nAza hotA hai, eka yA dose nhiiN| isI prakAra samyagdarzana Adi tInoMke milanese mokSa hotA hai, isa yattise tathA samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH' ityAdi Agamase yaha bAta acchI taraha nizcita hai / / 3 / / samyagdarzana samyagjJAna aura samyakcAritrakA svarUpa zraddhAnaM darzanaM samyagjJAnaM syAdatrayodhanam / upekSaNaM tu cAgniM tattvArthAnAM sunizcitam / / 4 / / artha-tattva-apane-apane yathArtha svarUpase mahita jIva, ajIva Adi padArthoMkA zraddhAna karanA samyagdarzana, unakA jJAna honA samyagjJAna aura rAgAdibhAvoMkI nivRttirUpa upekSA honA samyakcAritra sunizcita hai / / 4 // ___ sarvaprathama tattvArtha ho jAnaneke yogya haiM zraddhAnAdhigamopekSAviSayatvamitA hytH| bodhyAH prAgeva tatvArthA mokSamArga bubhutsubhiH // 5 // artha-mokSamArgako jAnaneke icchuka jIvoMko sabase pahale, samyagdarzana, samyAjJAna aura samyakcAritrake viSayabhUta tattvArtha jAnane ke yogya haiM / / 5 // sAta tattvArthoMke nAma jIvo'jIvAsayau bandhaH saMvaro nirjarA tathA / mokSazca sapta tatvArthA mokSamAgaiSiNAmime / / 6 / /
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama adhikAra artha-mokSamArgakI icchA karanevAle jIvoMke liye jIva, ajIva, Asava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa ye sAta tattvArtha jAnaneke yogya haiN| ___ bhAvArtha-mokSamArga meM prayojanabhUta sAta tattvArtha haiN| inakA saMkSipta svarUpa isa prakAra hai jIva-jo cetanA athavA jJAnopayoga aura darzanopayogase sahita ho use jIva kahate haiN| ajIva-jo betanA athavA jJAnopayoga aura darzanopayogase rahita ho vaha ajIva hai / Atrava-AtmAmeM nabIna karmoke pravezako Asrava kahate haiM / bandha-AtmAke pradezoMke sAtha karmaparamANuoMkA norazorake samAna ekakSetrAvagAharUpa hokara rahanA bandha hai| saMghara-AsrabakA ruka jAnA saMvara kahalAtA hai| nirjarA-pUrvabaddha karmoMkA ekadeza kSaya honA nirjarA hai| mokSa-samasta karmoMkA AtmAse sadAke liye pRthak ho jAnA mokSa kahalAtA hai / / 6 / sAta tattvArthoMmeM heya aura upAdeyatAkA varNana upAdeyatayA jIvo'jIvo heyatayoditaH / heyasyAsminnupAdAnahetutvenAstravaH smRtaH // 7 // heyasyAdAnarUpeNa bandhaH sa parikIrtitaH / saMvaro nirjarA heyahAnahetutayoditau / heyaprahANarUpeNa mokSo jIvasya darzitaH / / 8 / / (SaTpadam } artha-ina sAta tattvoMmeM jIvatatva upAdeyarUpase aura ajIvatatva heyarUpase kahA gayA hai arthAt jIvatattva grahaNa karane yogya aura ajIvatattva chor3ane yogya batalAyA gayA hai| chor3ane yogya ajIvatattvake grahaNakA kAraNa honese Asravatattva kahA gayA hai tathA chor3ane yogya ajIvatattvake grahaNarUpa honese bandhatattvakA nirdeza haA hai| saMbara aura mirjarA ye do tattva, ajIvatattvake chor3ane kAraNa honese kahe gaye haiM aura chor3ane yogya ajIvatattvake chor3a denese jIvakI jo avasthA hotI hai use batalAneke liye mokSalattva dikhAyA gayA hai| ___bhAvArtha-jIva aura ajIba ye do mUla tattva haiN| inameM jIva upAdeya hai aura ajIva chor3ane yogya hai, isaliye ina donoMkA kathana kiyA gayA hai| jIva ajIvakA grahaNa kyoM karatA hai, isakA kAraNa batalAneke liye AsravatattvakA kathana kiyA gayA hai| ajIvakA grahaNa karanese jIvakI kyA avasthA hotI hai, yaha batalAneke liye bandhatattvakA nirdeza hai| jIva ajIvakA sambandha kaise chor3a
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ cAra tasvArthasAra sakatA hai, yaha samajhAneke liye saMvara aura nirjarAkA kathana hai tathA ajIvakA sambandha chUTa jAnepara jIvakI kyA avasthA hotI hai, yaha batAneke liye mokSakA varNana kiyA gayA hai| sAta tattvoMmeM jIva aura ajItra ye do mUla tattva haiM aura zeSa pA~ca tatva una do tattvoMke saMyoga tathA viyogase honevAlI avasthAvizeSa haiN| 7-8 // cAra nikSepa tattvArthAH 'santyamI nAmasthApanAdravyabhAvataH / nyasyamAnatayAdezAt pratyeka syuzcaturvidhAH / / 2 / / artha-ye sAtoM tattvArtha nAma, sthApanA, dravya aura bhAvanipekSake dvArA vyavahArameM Ate haiM, isalie pratyeka tattvArtha cAra-cAra prakArakA hotA hai| jaise kAmagova, sthApanA jI, dayanIya aura bhAvanA Adi / / 9 // nAmanikSepakA lakSaNa yA nimittAntaraM kizcidanapekSya vidhIyate / dravyasya kasyacitsaMjJA tannAma parikIrtitam ||10|| artha-jAti, guNa, kriyA Adi kisI anya nimittako apekSA na kara kisI dravyakI jo saMzA rakhI jAtI hai vaha nAmanipekSa kahA gayA hai / / 10 / / sthApanAnikSepakA lakSaNa so'yamityAkASThAdeH sambandhenAnyavastuni / / yadvayavasthApanAmAtra sthApanA sAbhidhIyate / / 1 / / artha-pAMsA tathA kASTha Adike sambandhase 'yaha vaha hai' isa prakAra anya vastumeM jo kisI anya vastukI vyavasthA kI jAtI hai vaha sthApanAnikSepa kahalAtA hai| bhAvArtha-kisImeM kisI anyakI kalpanA karaneko sthApanA kahate haiN| isake do bheda haiM--1. tadAkAra sthApanA aura 2. atadAkAra sthaapnaa| jaisA AkAra hai usameM usI AkAravAlekI kalpanA karanA tadAkAra sthApanA hai, jaise pArzvanAthakI pratimA meM pArzvanAtha bhagavAnko sthApanA krnaa| aura bhinna AkAravAlemeM bhinna AkAravAlekI kalpanA karanA atadAkAra sthApanA hai, jaise zataraMjakI goToMmeM bajIra, bAdazAha Adiko kalpanA karanA // 11 / / . 1 khalvamI' paatthaantrm| 2 'sodhyamityakSakASThAdau sambandhelAnya vastunaH' pAThAntaram /
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . . 1 . prathama adhikAra drAnakSepakA lakSaNa bhAvinaH pariNAmasya yatprApti prati kasyacit / syAdgRhItAbhimukhyaM hi tavyaM bruvate jinAH // 12 // artha-kisI dravyako, Age honevAlI paryAyakI apekSA vartamAnameM grahaNa karanA dravyanikSepa haiM, aisA jinendradeva kahate haiM ! ___bhAvArtha-dravyakI jo paryAya pahale ho cukI hai athavA Age honevAlI hai usakI apekSA dravyakA grahaNa karanA arthAt use bhUtaparyAyarUpa athavA bhaviSyat paryAyarUpa vartamAnameM grahaNa karanA so dravyanikSepa hai 11 12 / / bhAvanikSepakA lakSaNa vartamAnama yatnena yAyemopalakSitam / dravyaM bhavati bhAvaM taM vadanti jinapuGgavAH // 13 // ___ artha-vartamAna paryAyase upalakSita dravyako jinendra bhagavAn bhAvanikSepa kahate haiN| ___ bhAvArtha-jo padArtha vartamAnameM jisa paryAyarUpa hai use usI prakAra kahanA bhAvanikSepa hai / / 13 / / pramANa aura nayake dvArA jIyAvi padArthoMkA bodha hotA hai taccArthAH sarva evaite samyambodhaprasiddhaye / pramANena pramIyante nIyante ca nayaistathA // 14 // artha-sabhI tattvArtha samyagjJAnakI prasiddhike liye pramANake dvArA pramita hote haiM aura mayoMke dvArA nIta hote haiM arthAt pramANa aura nayoMke dvArA jAne Ane haiM / / 14 // pramANakA lakSaNa aura usake bheda samyagjJAnAtmakaM tatra pramANamuparNitam / tatparokSaM bhavatyeka pratyakSamaparaM punaH / / 15 / / artha-una pramANa aura nayoMmeM pramANako samyagjJAnarUpa kahA hai arthAt samIcInajAnako pramANa kahate haiN| usake do bheda haiM-eka parokSa pramANa aura dUsarA pratyakSapramANa / bhAvArtha-pramIyate'neneti pramANam'-jisake dvArA jAnA jAke use pramANa kahate haiM, isa vyutpattiko AdhAra mAnakara kitane hI darzanakAra indriyoMko tathA -
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArthasAra padArthoke sAtha honevAle unake sannikarSako pramANa mAnate haiM parantu jainadarzanameM jAnanekA mUla sAdhana honeke kAraNa jJAnako hI pramANa mAnA gayA hai / isake abhAvameM indriyA~ aura sannikarSa apanA kArya karane meM asamartha rahate haiM / / 15 / / parokSapramANakA lakSaNa samuyAsAnupAttasya prAdhAnyena parasya yat / padArthAnAM parijJAnaM tatparokSamudAhRtam // 16 // artha-gRhIta athavA agRhIta parakI pradhAnatAse jo padArthoMkA jJAna hotA hai use parokSapramANa kahA gayA hai| bhASArtha---jo jJAna parakI pradhAnatAse hotA hai use parokSa pramANa kahate haiM / parake do bheda haiM-1. samupAtta aura 2. anupAtta / jo prakRtise hI gRhIta hai use samupAta kahate haiM, jaise sparzanAdi indriyA~ / tathA jo prakRtise gRhIta na hokara pathaka rahatA hai use anupAtta kahate haiM, jaise prakAza Adi / isa tarakha indriyAdika gRhIta kAraNoM aura prakAza Adi agRhIta kAraNoMsa jo jJAna hotA hai vaha parokSapramANa kahalAtA hai / / 16 / / / pratyakSapramANakA lakSaNa indriyAnindriyApekSAmuktamavyabhicAri ca | sAkAragrahaNaM yatsyAsatpratyakSa pracakSyate ||17|| artha-indriya aura manakI apekSAse mukta tathA doSoMse rahita padArthakA jo savikalpajJAna hotA hai use pratyakSapramANa kahate haiN| bhAvArtha-sAkAra aura anAkArake bhedase padArthakA grahaNa do prakArakA hotA hai / jisameM ghaTa-paTAdikA AkAra pratiphalita hotA hai use sAkAragrahaNa kahate haiM aura jisameM kisI vastuvizeSakA AkAra pratiphalita na hokara sAmAnya grahaNa hotA hai use anAkAragrahaNa kahate haiN| sAkAragrahaNako jJAna aura anAkAragrahaNako darzana kahate haiM / jisa jJAnameM indriya aura manakI sahAyatA Avazyaka nahIM hotI, jo vizadarUpa honeke kAraNa doSarahita hotA hai tathA jisameM padArthoMke AkAra vizeSarUpase pratibhAsita hote haiM use pratyakSapramANa kahate haiM / / 18 / / sampamAnakA svarUpa aura usake bheda samyagjJAnaM punaH svArthavyavasAyAtmakaM viduH / matizrutAvadhijJAnaM manaHparyayakevalam / / 18|
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ MumAAM prazrama adhikAra atha-jI sthaparako jAnatA hai use sanyajJAna kahate haiN| isake pAMca bheda haiM-1 matijJAna, 2 zrutajJAna, 3 avadhijJAna, 4 manaHparya yajJAna, aura 5 kevalajJAna / / 18 / / matijJAnake bheva ora usakI utpatti ke kAraNa svasaMvedanamakSotthaM vijJAnaM smaraNaM tathA / pratyabhijJAnamUhazca svArthAnumitireva vA // 19 / / buddhirmedhAdayo yAzca matijJAnabhidA hi tAH / indriyAnidriyebhyazca matijJAnaM pravartate // 20 // artha-svasaMvedanajJAna, indriyoMse utpanna honevAlA vijJAna, smaraNa, pratyabhijJAna, tarka, svArthAnumiti, buddhi aura medhA Adi jo jJAna haiM ve matijJAnake bheda haiN| yaha matijJAna indriya aura manase pravRtta hotA hai| bhAvArtha-zarIrake bhItara rahanevAlA, jJAna-darzana lakSaNase yukta 'maiM' eka pRthaka padArtha hai, aisA jo apane Apa jJAna hotA hai use svasaMvedana kahate hai| sparzanAdi indriyoM ke dvArA unake viSayoMkA jo jJAna hotA hai vaha indriyostha vijJAna kahalAtA hai| ise hI mati kahate haiM / atIta vastuko smRtiko smaraNa kahate haiM / 'yaha vaha hai' isa prakAra pratyakSa aura smatike yogarUpa jo jJAna hotA hai use pratyabhijJAna kahate haiN| 'jahA~-jahA~ dhama hotA hai vahA~-vahA~ agni hotI hai' isa prakArake vyAptijJAnako Uha yA tarka kahate haiN| sAdhanake dvArA sAdhyakA svayaMko jJAna honA svArthAnumiti hai kisI padArthako dekhate hI usako vizeSatAko grahaNa karanevAle jJAnako buddhi kahate haiM aura kisI padArthako isa taraha grahaNa karanA ki usameM uttarottara vRddhi hotI jAye use meghA kahate haiN| svasaMvedanako Adi lekara ye jJAnake jitane rUpa haiM ve saba matijJAnake bheda haiN| yaha matijJAna indriya aura manakI sahAyatAse utpanna hotA hai| saMjJIpaJcendriya jIvake pAMcoM indriyoM aura manake nimittase hotA hai tathA anya jIvoMke jitanI indriyAM hotI hai unhIM ke nimittase hotA hai / / 19-20 11 __ matijJAnake anya bheDa avagrahastatastvIhA tato'trAyo'tha dhAraNA / bahorbahuvidhasyApi ziprasyAniHsRtasya ca // 21 // anuktasya dhruvasyeti setarANAM tu te matAH / vyaktasyArthasya vidheyAzcatvAro'vagrahAdayaH // 22 // 1. 'dhruvasyAt pAThAntaram /
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasAra vyaJjanasya tu nehAyA eka eva avagrahaH / aprApyakAriNI cakSurmanasI parivarNya saH // 23 // caturbhirindriyairanyaiH kriyate prApyakAribhiH / artha-matijJAnameM sabase pahale avagraha hotA hai, usake bAda IhA hotI hai, usake pazcAt avAya hotA hai aura usake bAda dhAraNA hotI hai / arthAt avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA ye matijJAnake kramase vikasita honevAle bheda haiM / ye cAra bheda bahu, bahuvidha, kSipra, aniHsRta, anukta aura adhruva tathA inase viparIta eka, ekavidha, akSiNa, niHsRta ukta aura dhruva ina bAraha prakArake padArtha ke hote haiN| inameMse vyakta arthAt spaSTa padArthake avagraha Adi cAroM jJAna hote haiM parantu vyaJjana arthAt aspaSTa padArtha ke IhA Adi tIna jJAna nahIM hote, mAtra avagraha hI hotA hai| vyajanAvagraha dUrase padArthako jAnanevAle cakSu aura manako chor3akara zeSa cAra indriyoMse hotA hai| cakSu aura manake sivAya zeSa indriyAM prApyakArI haiM arthAt padArthase sambaddha hokara padArthako jAnatI haiN| bhAvArtha-yogya kSetrameM sthita padArthake sAtha indriyakA sannipAta honepara darzana hotA hai aura darzanake bAda jo prathama grahaNa hotA hai use avagraha kahate haiM, jaise cakSu indriyake dvArA 'yaha zukla rUpa hai aisA grahaNa honA avagraha hai / avagrahake dvArA jAne hue padArthameM usakI vizeSatAko jAnanekA jo vyApAra hai use IhA kAhate haiM, jaise avagrahake dvArA jAnA huA zuklarUpa valAkAkA hai yA patAkAkA / IhAke dvArA jAne hue padArthakA viziSTa cihnoMse nizcaya ho jAnA avAya hai, jaise utpatana aura nipatanake dvArA pUrva udAharaNameM nizcaya ho jAnA ki yaha valAkA hI hai athavA phaharAnekI kriyA dekhakara nizcaya honA ki yaha patAkA ho hai / avAyake dvArA nizcita padArthako kAlAntarameM nahIM bhUlanA-usakI smRti rakhanA dhAraNA hai / avagrahAdi vAra jJAna kramase hote haiN| jaba kisI navIna padArthako dekhate haiM taba inakI kramika utpatti spaSTa hI anubhavameM AtI hai aura janna kisI pUrvAnubhUta padArthako dekhate haiM taba inakI utpatti zInatAse honeke kAraNa anubhavameM nahIM AtI / avanaha Adi cAra prakArake jJAna bahu Adi padArthoke hote haiN| bahuta saMkhyA athavA bahuta pramANavAlI vastuko bahu kahate haiM / isase viparItako eka kahate haiN| bahuta prakArakI vastuoMko bahuvidha kahate haiM aura eka prakArako vastukI ekavidha kahate haiN| zIghratAse parivartita honevAlI vastuko kSipra kahate haiM / isase viparItako akSipta kahate haiM / tAlAba Adise bAhara nahIM nikale hue padArthako ani:sRta kahate haiM aura bAhara nikale hue padArthako niHsRta kahate haiM / vinA kahe hue padArthako anukta kahate haiM aura kahe hue padArthako
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ mama avira / ukta kahate haiM / parvatAdika sthira padArthako dhruva kahate haiM aura gatizIla padArthako adhruva kahate haiM / ina bahu Adi bAraha prakArake padArthoMke avagraha Adi cAra jJAna hote haiM | isaliye bArahameM cArakA guNA karanepara ar3atAlIsa bheda hote haiN| / ye ar3atAlIsa bheda pA~ca indriyoM tathA manase hote haiM, isaliye ar3atAlIsameM chahakA guNA karanepara do sau aThAsI bheda hote haiM / inameM vyaJjanAvagrahake ar3atAlIsa bheda milAnepara matijJAnake kula tInasauM chattIsa bheda hote haiN| ___vyakta arthAt spaSTa padArthake avagraha Adi cAroM jJAna hote haiM parantu vyaJjana arthAt aspaSTa padArthake IhA, avAya aura dhAraNA ye tIna jJAna nahIM hote, mAtra avagrahajAna hotA hai aura vaha bhI cakSu aura manako chor3akara zeSa cAra indriyoMse hotA hai| cakSu aura manase na honekA kAraNa yaha hai ki ye donoM indriyA~ aprApyakArI haiM arthAt padArthase asambaddha rahakara use jAnatI haiN| cakSu aura manako chor3akara zeSa cAra indriyA~ prApyakArI haiM kyoMki padArthase sambaddha / hokara use jAnatI haiN| tIna sau chattIsa bhedoMmeM avagrahake 72 + 48 = 120 bheda haiM tathA zeSa tIna jJAnoMke bahattara bahattara bheda haiM // 21-23 // ___ zrutajJAnakA svarUpa tathA bheda matipUrva zrutaM prokta mavispaSTArthatarkaNam // 24 // tatparyAyAdibhedena vyAsAviMzatidhA bhavet / artha-matijJAmake bAda aspaSTa arthako tarvANAko liye hue jo jJAna hotA hai use zrutajJAna kahate haiN| vistArako apekSA paryAya Adike bhedase zrutajJAna bIsa tarahakA hotA hai| bhAvArtha-zrutajJAnakI utpatti matijJAnapUrvaka hotI hai arthAn matijJAna pahale hotA hai aura zrutajJAna usake bAda hotA hai| zrutajJAnameM indriya aura manakA Alambana rahatA hai isaliye yaha parokSapramANa kahalAtA hai / isameM padArthako tarkaNA pratyakSajJAnakI taraha spaSTa nahIM rhtii| kramikavRddhiko apekSA / isake 1 paryAya, 2 paryAyasamAsa, 3 akSara, 4 akSarasamAsa, 5 pada, 6 padasamAsa, 1. saMghAta, 8 saMghAtasamAsa, 9 pratipattika, 10 pratipattikasamAsa, 11 anuyoga, / 12 anuyogasamAsa, 13 prAbhRtaprAbhRta, 14 prAbhUtaprAbhUtasamAsa, 15 prAbhRta, 16 prAbhRtasamAsa, 17 vastu, 18 vastusamAsa, 19 pUrva aura 20 pUrvasamAsa ye basa bheda hote haiN| inakA saMkSipta svarUpa isa prakAra hai 1 paryAya-sUkSmanigodiyA labdhyaparyAptaka jIvake utpanna honeke prathama samayameM sparzana indriyasambandhI matijJAnapUrvaka jo labdhyakSara nAmakA sarvajaghanya dhutajJAna hotA hai use paryAyajhAna kahate haiN| Fri
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthasAra 2 paryApasamAsa-paryAyajJAnake Upara tathA akSarajJAnake pUrva saka asaMkhyAta lokapramANa SaTsthAnoMko vRddhiko liye hue jo zrutajJAna hotA hai use paryAyasamAsa kahate haiN| __3 akSara-utkRSTa paryAyasamArAjhAnase anantaguNA akSara nAmakA zrutajJAna 'hosA hai| 4 akSarasamAsa-akSarajJAnake Upara aura padajJAnake pahaleke jJAnako akSarasamAsa zrutajJAna kahate haiN| 5 para- akSarajJAnake Upara kramasa eka-eka akSarakI vRddhi hote-hote jaba saMkhyAta akSaroMkI vRddhi ho jAtI hai taba padanAmakA zrutajJAna hotA hai| solaha so cauMtIsa karor3a tirAsI lAkha sAta hajAra ATha sau aThAsI akSaroMkA eka madhyamapada hotA hai| 6 padasamAsa- ekapadake Upara aura saMghAtanAmaka zrutajJAnake pUrva jo jJAna hotA hai use padasamAsa kahate haiN| 7 saMghAta-ekapadake Age kramase eka-eka akSarakI vRddhi hote-hote jaba saMkhyAta hajAra padakI vRddhi ho jAve taba saMghAta nAmakA zrutajJAna hotA hai ! saMghAta nAmaka zruttajJAnakA itanA vistAra ho jAtA hai ki usase cAragatiyoMmase ekagatikA varNana hone lagatA hai / 8 saMghAtasamAsa-saMghAttazAnake Upara aura pratipattikajJAnake pahale jo jJAnake vikalpa haiM ve saMghAtasamAsa kahalAte haiN| 1 pratipattika-saMghAta zrutajJAnake Upara kramase eka-eka akSarako vRddhi hote-hote jaba saMkhyAta hajAra saMghAtoMkI vRddhi ho jAve tantra pratipattika nAmakA zrutajJAna hotA hai / isase narakAdi cAroM gatiyoMkA vistRta svarUpa jAnA jAtA hai| 10 pratipattikasamAsa-pratipattikajJAnake Upara tathA anuyogajJAnake pahale jo jJAnake vikalpa haiM unheM pratipattikasamAsa zrutajJAna kahate haiM / 11 anuyoga-pratipattikajJAnake Upara kramase eka-eka akSarakI vRddhi hotehote jaba saMkhyAta hajAra pratipattiko vRddhi ho jAye taba anuyoga nAmakA zrutajJAna hotA hai / isa jJAnake dvArA caudaha mArgaNAoMkA vistRta svalpa jAnA jAtA hai| 12 anuyogasamAsa-anuyogajJAnake Upara prAbhRtaprAbhRtajJAnake pUrva taka jJAnake jitane vikalpa haiM unheM anuyogasamAsa kahate haiN| 13 prAbhUtaprAbhUla-anuyogajJAnake Upara kramase eka-eka akSarako vRddhi hotehote jaba caturAdi anuyogoMko vRddhi ho jAye taba prAbhRtaprAbhRta nAmakA zrutajJAna hotA hai| vastu nAmaka zrutajJAnake eka adhikArako prAbhRta aura prAbhRtake adhikArako prAbhRtaprAbhRta kahate haiM /
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 prathama adhikAra 14 prAbhUtaprAbhUtasamAsa-prAbhRtaprAbhRtajJAnake Upara aura prAbhRtajJAnake pahale jAnake jitane vikalpa haiM ve prAbhRtaprAbhRtasamAsa kahalAte haiN| 15 prAbhUta-prAbhUtaprAbhRtajJAnake kapara kramase eka-eka akSarako vRddhi hotehote jaba caubIsa prAbhUtaprAbhRtakI vRddhi ho jAve taba prAbhRta nAmakA zrutajJAna hotA hai| 16 prAbhUtasamAsa-prAbhUtajJAnase Upara aura bastujJAnake pahale jJAnake jitane vikalpa haiM ve prAbhRtasamAsa kahalAte haiN| 17 vastu-prAbhRtajJAnake Upara kramase eka-eka akSarakI vRddhi hote-hote jaba bIsa prAbhRtakI vRddhi ho jAve taba vastu nAmakA zrutajJAna hotA hai / eka-eka vastu adhikArameM bIsa-bIsa prAbhRta hote haiM aura eka-eka prAbhUtameM caubIsa-caubIsa prAbhRtaprAbhUta hote haiN| 18 vastusamAsa-vastujJAnake Upara aura pUrvajJAnake pahale jo jJAnake vikalpa haiM unheM vastusamAsa zrutajJAna kahate haiM / 19 pUrva-vastujJAnake Upara eka-eka akSarakI vRddhi hote-hote jaba padasaMghAta AdikI vRddhi ho cukatI hai taba pUrva nAmakA dhutajJAna hotA hai / isake utpAda, AgnAcaNIya, vIryapravAda, astinAstipravAda, jJAnapravAda, satyapravAda, AtmapravAda, karmapravAda, pratyAkhyAna, vIryAnuvAda, kalyANavAda, prANavAda, kriyAvizAla aura lokabindusAra ye caudaha bheda haiN| inake kamase daza, caudaha, ATha, aThAraha, bAraha, bAraha, solaha, bosa, tIsa, pandraha, daza, daza, daza, daza, vastu nAmaka adhikAra haiN| 20 pUrvasamAsa-pUrvajJAnake Upara aura utkRSTa zrutajJAnake pahale jJAnake jitane vikalpa haiM ve pUrvasamAsa nAmaka dhutajJAna kahalAte haiN| ina bIsa bhedoMke sivAya zrutajJAnake aGgabAhya aura aGgapraviSTako apekSA do bheda aura hote haiN| jinameM aGgabAhyake aneka bheda haiM aura aGgapraviSTake 1 AcArAGga, 2 sUtrakRtAGga, 3 sthAnAGga, 4 samavAyAGga, 5 vyAkhyAprajJapti, 6 dharmakathAna, 7 upAsakAdhyayanAGga, 8 antaHkRddazAGga, 9 anuttaraupapAdikadazAGga, 10 praznavyAkaraNAGga, 11 vipAkasUtrAGga aura 12 dRSTivAdAGga ye bAraha bheda haiN| __ aGgavAhyake, 1 sAmAyika, 2 caturvizastava, 3 vandanA, 4 pratikramaNa, 5 vainayika, 6 kutikarma, 7 darzavaikAlika, 8 uttarAdhyayana, 9 kalapavyavahAra, 10 kalpAkalya, 11 mahAkalpa, 12 puNDarIka, 13 mahApuNDaroka, aura 14 niSiddhikA ye caudaha bheda hai|
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 tasvArthasAra inake avAntarabheda tathA svarUpa AdikA varNana gommaTasAra jIvakANDakI zrutajJAnaprarUpaNAse jAnanA cAhiye / / 24-25 / / ayavijJAnakA svarUpa tathA usake bheda parApekSAM vinA jJAnaM rUpiNAM bhaNito'vadhiH ||25|| anugo'nanugAmI ca tadavastho'navasthitiH | vardhiSNuyamAnazca SavikalpaH smRto'vadhiH ||26|| devAnAM nArakANAM ca sa bhavapratyayo bhavet / mAnuSANAM tirazcAM ca kSayopazamahetukaH ||27|| - artha- indriyAdika parapadArthokI apekSAke vinA rUpI padArthoMkA jo jJAna hotA hai vaha avadhijJAna kahA gayA hai| anugAmI, ananugAmI, avasthita, anavasthita, vardhamAna aura hIyamAnake bhedase vaha avadhijJAna chaha prakArakA smaraNa kiyA gayA hai| inake sivAya avadhijJAnake bhavapratyaya aura kSayopazamahetuka isa prakAra do bheda aura mAne gaye haiN| inameM deva aura nArakiyoMke bhavapratyaya avadhijJAna hotA hai tathA manuSya aura tiryaJcoMke kSayopazamahetuka avadhijJAna hotA haiM / bhAvArtha - avadhijJAna pratyakSajJAnoM meM sammilita hai| isako utpatti bAhya nimittoM kI apekSA ke vinA hotI haiM / yaha avadhijJAna dravya, kSetra, kAla. bhAvako maryAdA liye hue rUpIdravyoMko jAnatA hai / yahA~ rUpIdravyase pudgaladravya tathA saMsArI jIvadravyakA grahaNa hai| yaha avadhijJAna bhavapratyaya tathA kSayopazamahetukake bhedase do prakArakA hotA hai| jo kisI bhavakA nimitta pAkara niyamase prakaTa hotA hai vaha bhavapratyaya kahalAtA hai| yaha deva aura nArakiyoMke niyamase hotA hai / kSayopazamahetuka avadhijJAnake anugAmI, ananugAmI, avasthita, anavasthita, vardhamAna aura hIyamAnako apekSA chaha bheda haiN| jo eka paryAyase dUsarI paryAya meM athavA eka kSetrase dUsare kSetra meM sAtha jAve use anugAmI kahate haiN| jo sAtha na jAve use ananugAmI kahate haiM / jo eka-sA rahe na ghaTe na bar3he use abasthita kahate haiM / jo eka-sA na rahe, kabhI ghaTe kabhI bar3he use anavasthita kahate haiM / jo utpatti samayase lekara Age bar3hatA rahe use vardhamAna kahate haiM aura jo utpatti ke samaya se lekara ghaTatA rahe use hIyamAna kahate haiM / ina bhedoMke sivAya avadhijJAnake dezAvadhi, paramAvadhi, aura sarvAvadhi, ye tIna bheda bhI AgamameM batAye gaye haiM / inameM dezAvadhi cAroM gatiyoMmeM hotA hai parantu paramAvadhi aura sarvAvidhi manuSyagati meM muniyoMke hI hote haiM / / 25-27 //
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama adhikAra manAparyayajJAnakA lakSaNa aura bheda parakIyamanAsthArthajJAnamanyAnapekSayA / syAnmanaHparyayo bhedau tasyarjuvipule matI // 28 // artha--anya padArthoM kI apekSAke vinA dUsareke manameM sthita padArthako jAnanA manaHparyaya jJAna hai| isake Rjumati aura vipulamati isa prakAra do bheda haiN| ___bhAvArtha-jo kisI bAhya padArthakI sahAyatAke vinA-hI dusareke manameM sthita rUpIpadArthako jAne use manaHparyaya jJAna kahate haiN| isake do bheda haiM1 Rjumati aura vipulamAMta / inakA svarUpa isa prakAra hai Rjumati-sarala mana-vacana-kAyase cintita dusareke manameM sthita rUpI padArthako jo jAne use Rjumati manaHparyayajJAna kahate haiN| vipulamati-sarala tathA kuTila mana-vacana-kAyase cintita dUsareke manameM sthita padArthako jAne use vipulamati manaHparyayajJAna kahate haiN| pudgaladravya trikAlaviSayaka hai| usameM vartamAna jIvake dvArA jisakA cintana kiyA jA rahA hai aise pudgaladravyako RjumatijJAna jAnatA hai aura bhUtakAlameM jisakA cintana kiyA ho, bhaviSyakAlameM jisakA cintana kiyA jAvegA aura vartamAna kAlameM jisakA cintana kiyA jA rahA ho use vipulamati jAnatA hai / / 28 / / Rjumati aura vipulamatimeM tathA avadhi aura mana:paryayajJAnameM vizeSatA vizuddhadhapratipAtAbhyAM vizeSazcintyatAM tayoH / svAmikSetravizuddhibhyo viSayAcca sunizcitaH // 29 // sthAdvizeSo'vadhijJAnamanaHparyayabodhayoH / artha-vizuddhi aura apratipAtakI apekSA Rjumati tathA vipulamatimeM vizeSatA jAnanI cAhiye / aura svAmI, kSetra, vizuddhi tathA viSayakI apekSA avadhi aura manaHparyayajJAnameM vizeSatA sunizcita hai| bhAvArtha-RjumatijJAnakI apekSA vipulamatijJAnameM vizuddhatA adhika hai| isake sivAya Rjumati pratipAtI hai arthAt aise jIvoMko bhI ho jAtA hai jo uparitana guNasthAnoMsa patita hokara nIce A jAte haiM parantu vipulamati unhIM jIvoMko hotA hai jo uparitana guNasthAnoMse nIce nahIM Ate / tAtparya yaha hai ki Rjumati upazamaka aura kSapaka donoM zreNIvAle muniyoMke hotA hai jabaki vipulamati kSapakaneNIvAle munike hI hotA hai| yadyapi sAmAnyarUpase donoM
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ sattvArthasAra prakArake manaHparyAyajJAna muniyoMke hI hote haiM to bhI vipulamati unhIM muniyoMke hotA hai jinakA cAritra uttarottara bar3ha rahA hai tathA jo kisI Rddhike dhAraka hote haiN| viSayakI apekSA bhI donoM meM vizeSatA hai| viSayakA varNana dravya-kSetrakAla aura bhAva ina cArakI apekSA hotA hai| jaise Rjumatike jaghanya dravyakA pramANa audArika zarIrake nirjINaM samayaprabaddhapramANa hai aura utkRSTa dravyakA pramANa cakSurindriyake nirjarAdravyapramANa hai| arthAt samUce audArika zarIrase jitane paramANuoMkA pracaya pratyeka samaya khiratA hai use jaghanya Rjumati jAnatA hai aura cakSurindriyase jitane paramANuokA pracaya pratyeka samaya diratA hai use utkRSTa Rjumati jAnatA hai| Rjumatike utkRSTa dravyameM manodravyavargaNAke anantaveM bhAgakA bhAga denepara jo dravya bacatA hai use jaghanya vipulamati jAnatA hai / visrasopacayase rahita ATha karmoke samayaprabaddhakA jo pramANa hai usameM ekabAra dhravahArakA bhAga denepara jo labdha AtA hai utanA vipulamatike dvitIya dravyakA pramANa hotA hai / isa dvitIya dravya ke pramANameM asaMkhyAtakalpoMke jitane samaya haiM utanI bAra dhruvahArakA bhAga denepara jo dravya zeSa bacatA hai vaha vipulamatikA utkRSTa draSya hai / kSetrakI apekSA jaghanya RjumatijJAna do tIna koza aura utkRSTa RjumatijJAna sAta-ATha yojanakI bAtako jAnatA hai / tathA jaghanya-vipula matijJAna ATha-nava yojana aura utkRSTa vipulamatijJAna paiMtAlIsalAkha yojana vistRta ar3hAI dvIpakI bAtako jAnatA hai / mAnuSIttaraparvata takake kSetrako ar3hAI dvIpa kahate haiM parantu vipulamatijJAna mAnuSottaraparvatake bAhara koNoMmeM sthita padArthako bhI jAnatA hai, itanI vizeSatA jAnanI caahiye| manaHparyayajJAnakA viSayakSetra gola na hokara samacaturasraghanapratararUpa paiMtAlIsa lAkha yojana pramANa hai| kAlakI apekSA jaghanya Rjumati do-tIna bhava aura utkRSTa Rjumati sAta-ATha bhavako bAta jAnatA hai tathA jaghanya vipulamatijJAna ATha-nau bhava tathA utkRSTa vipulamattijJAna palyake asaMkhyAtaveM bhAga pramANa kAlakI bAtako jAnatA hai| bhAvakI apekSA yadyapi RjumatikA jaghanya aura utkRSTa viSaya Avalike asaMkhyAta bhAga pramANa hai to bhI jaghanya pramANase utkRSTa pramANa asaMkhyAtaguNA hai| vipulamatikA jaghanya pramANa Rjumatike utkRSTa viSayase asaMkhyAtaguNA hai aura utkRSTa viSaya asaMkhyAtaloka pramANa hai| isa prakAra manaHparyayajJAnake donoM bhedoMmeM paraspara antara hai ! aba avadhijJAna aura manaHparyayajJAnameM vizeSatA batAte haiM / avadhijJAna aura manaHparyayajJAnameM svAmI, kSetra, vizuddhi aura viSayakI apekSA vizeSatA hai| jaise avadhijJAna to cAroM gatiyoMke jIvoMke ho sakatA hai parantu manaHparyavajJAna manuSyagati meM chaThaveM guNasthAnase lekara bArahaveM guNasthAna takrake jIvoMke hI hotA hai | avadhijJAna utkRSTatAkI apekSA asaMkhyAta lokakI bAta
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama adhikAra jAna sakatA hai parantu manaHparyayajJAna paiMtAlIsa lAkha yojanako hI bAta jAnatA hai| abadhijJAnameM jitanI vizuddhatA hai usase manaHparyayajJAnako vizuddhasA kaI guNI hai / avadhijJAnakA utkRSTa viSaya eka paramANu hai, para manaHparyayajJAnakA viSaya paramAzukA anantavA~ bhAga hai // 293 // kevalajJAnakA lakSaNa asahAyaM svarUpotthaM nirAkaraNamakramam // 30 // ghAtikarmakSayotpamaM kevalaM sarvabhAvagam / artha jo kisI bAhya padArthako sahAyatAse rahita ho, AtmasvarUpase utpanna ho. AvaraNase rahita ho, kramarahita ho, ghAtiyAkarmoke kSayase utpanna huA ho tathA samasta padAthoMko jAnane vAlA ho, use kevalajJAna kahate haiM / / 303 / / matijJAnAdi pAMca jJAnoMkA viSayanivandha bhateviSayasambandhaH zratasya ca nibudhyatAm / / 3 / / asarvaparyayeSvatra sarvadravyeSu dhIdhanaH / asarvaparyayeSviSTo rUpidravyeSu so'vadheH // 32 // sa manaHparyayasyeSTo'nantAMze'yadhigocarAt / kevalasyAkhiladravyaparyAyeSu sa sUcitaH ||33 // artha-mattijJAna aura zrutajJAnakA viSaya sambandha samasta paryAyoMse rahita samasta dravyoMmeM buddhimAnoMko jAnanA cAhiye / avadhijJAnakA viSaya sambandha samasta paryAyoMse rahita rUpIdravyoM-pudgala aura saMsArI jIvAma hai| manaHparyayajJAnakA viSaya sambandha avadhijJAnake viSayase ananta bhAga hai aura kevalajJAnakA viSaya sambandha samasta dravyoM aura unakI samasta paryAyoMmeM kahA gayA hai| ___bhAvArtha-matijJAna aura zrutajJAna jAnate to samasta dravyoMko haiM parantu unakI kucha paryAyoMko hI jAnate haiM, samasta paryAyoMko nahIM / ye donoM jJAna arUpI dravyoMko anumAna tathA Agamake dvArA jAnate haiN| avadhijJAna rUpIdravyoMko jAnatA hai parantu unakI saba paryAyoMko nahIM jaantaa| pudgaladravya to rUpI haiM hI, parantu upacArase saMsArI jIvoMko bho rUpI kahA gayA hai| sUkSmatAkI apekSA avadhijJAnakA sarvotkRSTa bheda sarvAvadhijJAna paramANu takako jAnatA hai / manaHparyayajJAnakA viSaya avadhijJAnake viSayase anantaveM bhAga hai arthAt abadhijJAna 1 'vibudhyatAm' pAThAntaram /
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasAra paramANuko jAnatA hai to manaHparyayajJAna paramANuke bhI ananta bhAgako jAnatA hai| yadyapi paramANu svayaM avibhAgI ekapradezI dravya hai lathApi mUkSmatAko balalAneke liye usameM anantabhAgoMkI kalpanA kI gaI hai| yadi paramANuke anantabhAga kiye jAve to unameMse eka bhAgako manaHparyayajJAna jAna makatA hai / kevalajJAna samasta dravyoMkI samasta paryAyoMko eka sAtha jAnatA hai| eka-eka dravyakI ananta paryAya ho cukI haiM, anantAnanta Age honevAlI haiM aura vartamAnameM eka paryAya hai, ina sabake samUhako kevalanAna eka-sAtha jAmanA hai|| 30-33 / / eka jIvameM eka sAtha kitane jJAna ho sakate haiM ? jIve yugapadekasminnekAdIni vibhAvayet / jJAnAni caturantAni na tu paJca kadAcana / / 34 / / artha-eka jIvamaM ekasAtha ekako Adi lekara cAra taka jJAna ho sakate haiM / pA~ca jJAna eka sAtha kabhI nahIM hote| bhAvArtha-mati Adi pA~ca jJAnoMmeM prArambhake cAra jJAna kSAyopazAmaka jJAna haiM aura kevalajJAna kSAyikajJAna hai| kSAyikajJAna jJAnAvaraNake kSayama hotA hai tathA vaha akelA hI rahatA hai arthAta usake prakaTa honepara jJAnameM matijJAnAdi cArakA vyavahAra maSTa ho jAtA hai| eka jIvake ekasAtha ekase lekara cAra taka jJAna ho sakate haiM, jaise eka jJAna ho to kevalajJAna, do hoM to mati aura zruta, tIna hoM to mati, zruta aura avadhi athavA mati, zruta aura manaHparyaya aura cAra hoM to mati, zruta, avadhi aura manaHparyaya / / 34 / / mithyAjJAna tathA usako apramANatA matiH zrutAvadhI caiva mithyAtvasamavAyinaH / mithyAjJAnAni kathyante na tu teSAM pramANatA / / 3 / / avizeSAtsadasatorupalabdheyadRcchayA / yata unmattavajjJAnaM na hi mithyAdRzo'JjasA / / 36 / / artha-mati, zruta aura avadhi ye tIna jJAna yadi mithyAtvake sAtha sambandha rakhane vAle haiM to mithyAjJAna kahe jAte haiM aura usa dazAmeM unameM pramANatA nahIM mAnI jaatii| mithyAdaSTi jIvako sat aura asat vastukA jJAna pAgala manuSyake samAna svecchAnusAra samAnarUpase hotA hai, isaliye usakA jJAna samyagjJAna nahIM kahalAtA hai| bhAvArtha-mati, zruta aura avadhi ye tIna jJAna mithyAjJAna aura samyagjJAna
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama adhikAra donoM rUpa hote haiN| jaba samyagdRSTi jIvake hote haiM taba samyagjJAna kahalAte haiM aura usa dazA meM pramANa mAne jAte haiM parantu jaba mithyAdRSTi jIvake hote haiM taba midhyAjJAna mAne jAte haiM aura usa dazAmeM apramANa mAne jAte haiM / yadyapi jJAna na mithyA hotA hai aura na samyaga, to bhI pAtrakI vizeSatAse usameM mithyA aura samyagakA vyavahAra hotA hai / jisa prakAra pAtrako vizeSatAsa dUdha kaDuA kahA jAtA hai usI prakAra mithyAdaSTi pAtrakI vizeSatAse jJAna mithyAzAna kahA jAtA hai / yadyapi mithyAdRSTi aura samyagdRSTi jIvoMko padArthakA pratibhAsa sAmAnyarUpase eka samAna hotA hai to bhI mithyASTikA jJAna mithyAjJAna ho rahatA hai kyoMki use sala aura asat padArthameM koI vizeSatA nahIM rahatI, vaha apanI icchAse donoM padArthoM ko samAnarUpase grahaNa karatA hai| jaise pAgala manuSya kabhI strIko strI aura mAtAko mAtA jAnatA hai parantu usake vaise jAnane meM ki nahIM rahA, isaliye pAnA ...! .myagjJAna nahIM kahA jaataa| manaHparya yajJAna chaThavaM guNasthAnase lekara bArahavaM guNasthAna sakake muniyoMke hI hotA hai aura kevalajJAna arahanta, siddha avasthA meM hI hotA hai isaliye ye donoM sadA samyag hI hote haiM unameM mithyApanA nahIM rahatA / / 35-36 / / nayakA lakSaNa aura usake bheda vastuno'nantadharmasya pramANavyajitAtmanaH / ekadezastha netA yaH sa nayo'nekadhA mataH ||37 / / artha-pramANake dvArA jisakA svarUpa prakaTa hai aisI anantadharmAtmaka vastuke eka dezako jo jAnatA hai vaha naya hai| naya aneka prakArakA mAnA gayA hai| bhAvArtha---saMsArakA pratyeka padArtha nitya-anitya, eka-aneka, bheda-abheda Adi paraspara virodhI aneka dharmokA bhaNDAra hai aisA pramANajJAnake dvArA anubhava meM AtA hai| una ananta dharmo se jo kisI ekadharmako jAnatA hai baha naya kAhalAtA hai / isa nayake aneka bheda haiM // 37 / / dradhyArthika aura paryAyAthika nayakA svarUpa dravyaparyAyarUpasya sakalasyApi vastunaH / nayAvaMzena netArau dvau dravyaparyAyArthiko ||38 // anupravRttiH sAmAnyaM dravyaM caikArthavAcakAH / nayastadviSayo yaH syAjJayo dravyArthiko hi saH // 39 // vyAvRttizca vizeSazca paryAyazcakavAcakAH / paryAyaviSayo yastu sa paryAyArthiko mataH // 40 //
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasAra artha--saMsArakI sabhI vastueM dravya aura paryAyarUpa hai / vastukI ina donoM rUpatAko eka aMzase grahaNa karanevAle dravyArthika aura paryAyArthika naya hai| arthAt jaba vastukI dravyarUpatAko grahaNa kiyA jAtA hai taba dravyAthikanayakA udaya hotA hai aura jaba paryAyarUpatAko grahaNa kiyA jAtA hai tava paryAyArthikanayakA udaya hotA hai / anupravRtti, sAmAnya aura dravya ye tInoM zabda ekArthavAcI haiM arthAt sonogA eka hI bhaI hogA hai| honA inheM visApara karatA hai vaha dravyAthika naya hai / byAvRtti, vizeSa aura paryAya ye tInoM zabda ekArthavAcI haiM / jo naya paryAyako viSaya karatA hai vaha paryAyAthikanaya kahalAtA hai| bhAvArya-jIvadravya aura nAraka,tiryaJca, manuSya, devaparyAya, puGgaladravya aura ghaTa-paTAdi paryAya isa taraha saMsArake samasta padArtha dravya aura paryAyarUpa anubhava Ate haiN| jaba paryAya azaMko gauNakara mukhyarUpase dravya aMzako jAnA jAtA hai taba dravyAthikanaya hotA hai aura jaba dravya aMzako gauNakara mukhyarUpase paryAya aMzako jAnA jAtA hai taba paryAyAthikanaya hotA hai| anupravRtti, sAmAnya aura dravya ina tInoM zabdoMkA eka hI artha hotA hai / jo jJAna anupravRtti, sAmAnya yA dravyako jAnatA hai vaha dravyAthikAnaya kahalAtA hai| isI prakAra vyAvRtti, vizeSa aura paryAya ye tInoM zabda eka arthaka vAcaka haiM jo naya paryAyako viSaya karatA hai vaha paryAyArthikanaya hai / / 38-40 11 vyAthikanayake bheda zuddhAzuddhArthasaMgrAhI tridhA dravyArthiko nayaH / naigamasaMprahazcaiva vyavahArazca saMsmRtaH / / 4 / / artha-zuddha aura azuddha arthako grahaNa karanevAlA dravyApikanaya tIna prakArakA mAnA gayA hai--1 naigama, 2 saMgraha aura vyavahAra / bhAvArtha-dravyAthikanaya na kevala zuddha dravyako hI grahaNa karatA hai kintu azuddha dravyako bhI grahaNa karatA hai| dharma, adharma, AkAza aura kAla ye cAra dravya sadA zuddha hI rahate haiM aura jIva tathA pudgala ye do dravya zuddha tathA azuddha donoM prakArake hote haiN| karma-nokarmake sambandhase rahita jIvadravyakA jo mukta avasthA meM pariNamana hai vaha zuddha jIvadravyakA pariNamana hai aura saMsArI avasthAma jovakA jo pariNamana hai vaha azuddha jIvadravyakA pariNamama hai| isI prakAra jIvake rAgAdibhAvoMkA nimitta pAkara pudgaladravyameM jo karmarUpa pariNamana haiM vaha azuddha pudgalakA pariNamana hai aura jIvanirapekSa pudagalakA jo pariNamana haiM vaha zuddha pudgalakA pariNamana hai / athavA pudgalakA jo aNurUpa pariNamana hai vaha zuddha pariNamana haiM aura dvayaNuka Adi skandharUpa jo pariNamana hai vaha azuddha
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama adhikAra pariNamana hai / eka dravya aneka zuddha-azuddha paryAyAkA samUha hai isAlaya dravyArthika naya zuddha-azuddha donoM dravyoMko grahaNa karanevAlA kahA gayA hai / negama, saMgraha aura vyabahArake bhedase isake tIna bheda haiM / / 41 / / paryAyAthikanayake bheda aura arthanaya tathA zabdanayakA vibhAga caturdhA paryAyArthaH syAdRjuzabdanayAH pare / uttarottaramatraiSAM sUkSmasUkSmArthabhedatA / zabdaH samabhirUDhevaMbhRtau te zabdabhedagAH // 42 // (SaTpavam ) catvAro'rthanayA AdhAstrayaH zabdanayAH pre| uttarottaramatraiSAM sUkSmagocaratA matA // 43 // artha-paryAyAthika nayake cAra bheda haiM.-1 RjusUtranaya, 2 zabdanaya, 3 samabhirUdanaya aura 4 evaMbhUtanaya / ina nayoMmeM uttarottara arthako sUkSmatA rahatI hai| athavA prArambhake cAranaya arthanaya haiM aura Ageke tIna naya zabdanaya haiM / ina nayoMmeM bhI uttarottara viSayakI sUkSmatA mAnI gaI haiN|| 42-43 / / naigamanayakA lakSaNa arthasaMkalpamAtrasya grAhako naigamo nayaH / prasthaudanAdijastasya viSayaH parikIrtitaH / / 44 // artha-jo naya padArthake saMkalpamAtrako grahaNa karatA hai vaha naigamanaya hai| jaise koI manuSya jaMgalako jA rahA thA, usase kisIne pUchA ki-jaMgala kisaliye jA rahe ho ? usane uttara diyA ki prastha lAne jA rahA hU~ | prastha eka parimANakA nAma hai / jaMgalameM prastha nahIM milatA hai| vahA~se lakar3I lAkara prastha banAyA jAvegA, parantu jaMgala jAnevAlA vyakti uttara detA hai ki---prastha lAneke liye jA rahA hU~ / yahA~ prasthake saMkalpamAtrako grahaNa karanese naigamanayakA vaha viSaya mAnA gayA hai / dUsarA dRSTAnta odanakA hai / koI manuSya lakar3I, pAnI, AgI Adi ekatrita kara rahA thaa| usase kisIne pUchA-kyA kara rahe ho? uttara diyA, odana arthAt bhAta banA rahA huuN| yadyapi usa samaya vaha bhAta nahIM banA rahA thA, sirpha sAmagnI ekatrita kara rahA thA to bhI bhAtakA saMkalpa honese usakA vaha uttara naigamanayakA viSaya svIkRta kiyA gayA hai|| 44 / / saMgrahanayakA lakSaNa bhedenaikyamupAnIya strajAtaravirodhataH / samastagrahaNaM yasmAtsa nayaH saMgraho mataH ||45|| 1 'bhede'pyakya' pAThAntaram /
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasAra artha-apanI jAtikA virodha na karate hue bheda dvArA ekatvako prApta kara samasta padArthoMkA grahaNa jisase hotA hai vaha saMgrahanaya mAnA gayA hai| jaise sat, dravya aura ghaTa Adi / arthAt satke kahanese samasta satoMkA grahaNa hotA hai, dravyake kahane se samasta dravyoMkA saMgraha hotA hai aura ghaTake kahanese samasta ghaToMkA bodha hotA hai| saMgrahanayameM avAntara vizeSatAoMko gauNa kara sAmAnyako viSaya kiyA jAtA hai / / 45 // vyavahAranayakA lakSaNa saMgraheNa gRhItAnAmarthAnAM vidhipUrvakaH / vyavahAro bhavedyasmAd vyavahAranayastu saH / / 46 // artha--saMgrahanayake dvArA grahaNa kiye hue padArthoMmeM vidhipUrvaka bheda karanA / vyavahAranaya hai| jaise satke do bheda haiM-dravya aura guNa / dravyake do bheda haiMjIvadravya aura ajIvadravya | ghaTake do bheda haiM pArthiva (miTTIkA) aura apArthiva ( miTTIse bhinna dhAtuoMse nirmita ) // 46 / / Rju sUtranayakA lakSaNa RjusUtrA sa vijJeyo yena paryAyamAtrakam / vartamAnaikasamayaviSayaM parigRhyate // 47|| artha--jisake dvArA vartamAna eka samayako paryAya grahaNa kI jAve use RjusUtranaya kahate haiM / / 47 // zamdanayakA lakSaNa liGgasAdhanasaMkhyAnAM kAlopagrahayostathA / vyabhicAranivRttiH syAchataH zabdanayo hi saH // 48 // artha-jisase liGga, sAdhana, saMkhyA, kAla aura upagrahake vyabhicArako nivRtti hotI hai vaha zabdanaya hai| liGga-vyabhicAra--jaise 'puSyaH tArakA aura nakSatram / ' ye bhinna-bhinna liGgake zabda haiM, inakA milAkara prayoga karanA limavyabhicAra hai| sAdhana-vyabhicAra---jaise, 'senA parvatamAdhivasati' senA parvata para hai, yahA~ adhikaraNa kArakameM saptamI vibhakti honI cAhiye, para 'adhi' upasarga pUrvaka vasadhAtukA prayoga honese dvitIyA vibhaktikA prayoga kiyA gayA hai| saMkhyAvyabhicAra-jaise, 'jalaM, ApaH, varSAH RtuH, AmrAH banam, baraNAH nagaram' / yahA~ ekavacanAnta aura bahuvacanAnta zabdoMkA vizeSaNa vizeSarUpase prayoga kiyA gayA hai| kAlavyabhicAra-jaise, 'vizvadRzvAsya putro janitA' isakA putra
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama adhikAra vizvadRzvA hogA / jisane vizvako dekha liyA hai vaha vizvadRzvA kahalAtA hai yahA~ 'vizvadRzvA' isa bhUtakAlika kartAkA 'janitA' isa bhaviSyatkAlika kriyAke sAtha sambandha jor3A gayA hai| jaise-'saMtiSThate, pratiSThate, biramati, uparamati Adi' yahA~ parasmaipadI 'sthA' dhAtukA 'sam' aura ' upasargake kAraNa AtmanepadameM prayoga huA hai tathA 'rama' isa AtmanepadI dhAtukA 'vi' aura 'upa' upasargake kAraNa parasmaipadameM prayoga huA hai| lokameM yadyapi aise prayoga hote haiM tathApi isa prakArake vyavahArako zabdanaya anucita mAnatA hai / / 48 // samabhirUDhanayakA lakSaNa jJeyaH samabhirUDho'sau zabdo yadvipayaH sa hi / ekasminnabhirUDho'rthe nAnArthAn samatItya yaH / / 4 / / ___ artha jahA~ zabda nAnA arthoMkA ullaGghana kara kisI eka arthameM rUDha hotA haiM use samabhirUDhanaya jAnanA caahiye| jaise 'gauH' yahA~ go zabda, vANI Adi arthIko gauNakara gAya arthameM rUDha ho gayA hai // 49 // evambhUtanayakA lakSaNa zabdo yenAtmanAbhUtastenaivAdhyavasAyayet / yo nayo munayo mAnyAstamevaMbhRtamabhyadhuH // 50 // artha-zabda jisa rUpameM pracalita hai usakA usI rUpameM jo naya nizcaya karAtA hai mAnanIya muni use evambhUtanaya kahate haiN| jaise indra zabdakA vyutpattyartha 'indatIti indra' aizvaryakA anubhava karanevAlA hai isaliye yaha naya indrako usI samaya indra kahegA jaba ki vaha aizvaryakA anubhava kara rahA hogA, abhiSeka yA pUjana karate samaya indrako indra nahIM khegaa| tAtparya yaha hai ki samabhirUvanaya zabdake vAcyArthako grahaNa karatA hai aura evaMbhUtanaya nirukta arthako // 50 / / nayoMko paraspara sApekSatA ete parasparApekSAH samyagjJAnasya hetavaH / 'nirapekSAH punaH santo mithyAjJAnasya hetavaH // 51 // 1 'nirapekSA nayA mizyAH, sApekSA vastu te'rthkRt'| --AptamImAMsA 2 ya evaM nityakSaNikAdayo nayA mithonapekSAH svaparapraNAzinaH / ta eka sattvaM vimalasya te muneH parasparekSAH svaparopakAriNaH // -svayaMbhUstotra
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasAra artha - ye naya yadi paraspara sApekSa rahate haiM to samyagjJAnake hetu hote haiM aura nirapekSa rahate haiM to mithyAjJAnake hetu hote haiM / 22 bhAvArtha- paraspara virodhI nayoMmeM jaba ekako mukhya kiyA jAtA hai taba dUsareko gauNa kiyA jAtA hai isa taraha mukhya aura gauNakI paddhatise unameM paraspara sApekSatA banI rahatI hai tathA ve vastuke yathArtha svarUpakA pratipAdana karate samaya dUsare nayako sarvathA chor3a diyA jAtA hai taba ve naya paraspara nirapekSa ho jAte haiM aura vastukA yathArtha svarUpa kahane meM asamartha ho jAte haiN| yahI kAraNa hai ki paraspara sApekSa nayoMko samyagjJAnakA aura paraspara nirapekSa navoMko mithyAjJAnakA hetu kahA gayA hai / / 51 // padArthoMko jAnane ke upAya AryAchandaH nirdeza: svAmitvaM sAdhanamadhikaraNamapi ca paricintyam / sthitiratha vidhAnamiti pad tatvAnAmadhigamopAyAH ||22|| artha - nirdeza, svAmitva, sAdhana, adhikaraNa, sthiti aura vidhAna tattvoMko jAnane ke ye chaha upAya haiM / bhAvArtha -- nirdeza vastuke svarUpakA kathana karanA nirdeza kahalAtA hai / svAmitva -- vastuke adhikArako svAmitva kahate haiM / sAdhana - vastukI utpatti kAraNoMko sAdhana kahate haiM / adhikaraNa- vastuke AdhArako adhikaraNa kahate haiM / sthiti-vastu ke astitva kAlako sthiti kahate haiM / vidhAna - vastuke bhedoMko vidhAna kahate haiM / kisI navIna vastuke dikhanepara sabase pahale dekhanevAleke manameM yaha jijJAsA hotI hai ki yaha kyA hai ? isa jijJAsAkI pUrti karanevAlA nirdeza hai| isake bAda dUsarI jijJAsA hotI haiM ki yaha vastu kisakI hai ?-- isakA svAmI kauna hai ? isa jijJAsAkA samAdhAna karanevAlA svAmitva hai| isake anantara jijJAsA hotI hai ki vastu kina sAdhanoMse banatI hai ? isakA uttara denevAlA sAdhana hai / isake pazcAt jijJAsA hotI hai ki yaha vastu milatI kahA~ hai ? isakA uttara denevAlA adhikaraNa hai / tadanantara jijJAsA hotI hai ki yaha vastu kitane samayataka TikatI hai - isako gyAraMTI kyA hai ? isakA uttara denevAlA sthiti nAmakA upAya hai aura usake pazcAt jijJAsA hotI hai ki yaha kitane prakArakA hai ? isakA uttara denevAlA vidhAna hai| isa taraha saMsArake pratyeka padArthoMko jAnaneke
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama adhikAra 23 liye nirdeza Adi chaha upAya prayogameM lAye jAte haiM / yahA~ samyagdarzanake viSayameM ina chaha upAyoMko spaSTa kiyA jAtA hai ! jaise prazna-samyagdarzanakA nirdeza kyA hai ? uttara-tattvArthakA zraddhAna karanA samyagdarzana hai| pravana-samyagdarzanakA svAmI kauna hai ? uttara-sAmAnyarUpase samyagdarzana saMjJI paJcendriya cAturgatika bhavya jovake hotA hai| vizeSarUpase gatikI apekSA narakatimeM sabhI pRthiviyoMke paryAptaka nArakiyoMke aupazamika aura kSAyopazamika ye do samyagdarzana haiN| prathama pRthivImeM paryAptaka aura aparyAptaka donoMke kSAyika aura kSAyopAmika samyagdarzana hote haiM / tiryaJcatimeM paryAptakatiryaJcoke auSamika samyagdarzana hai aura kSAyika tathA kSAyopamika samyagdarzana paryAptaka aura aparyAptaka donoMke hote haiM / tirazciyoMke kSAyika samyagdarzana nahIM hotA, kyoMki karmabhUmija manuSyake hI darzanamohakI kSapaNAkA prArambha hotA hai aura kSapaNAke pUrva tiryaJca AyakA bandha karanevAlA manuSya bhogabhUmike puruSavedI tiryaJcoMmeM hI utpanna hotA hai strIvedI tiryaJcoMmeM nahIM 1 nabIna utpattiko apekSA paryAptakatirazciyoMke aupazamika aura kSAyopamika ye do samyagdarzana hote haiN| manuSyagalimeM paryAptaka aura aparyAptaka manuSyoMke kSAyika aura kSAyopazamika ye do samyagdarzana hote haiN| aupazamika samyagdarzana paryAptaka manuSyoMke hI hotA hai aparyAptaka manuSyoMke nahIM / mAnuSIstrIvedI manuSyoMko paryAptaka avasthAmeM tInoM hote haiM parantu aparyAptaka avasthAmeM eka bhI nahIM hotaa| kSAyikasamyagdarzana bhAvavedakI apekSA hI hotA hai dravyavedakI apekSA nahIM / devagatimeM paryAptaka aura aparyAptaka dobhAke tInoM samyagdarzana hote haiM / upazama samyagdaSTi jIva marakara devoMmeM utpanna hote haiM / isa apekSA dahAM aparyApsaka avasthAmeM bhI aupazabhika samyaktvakA sadabhAva banatA hai| bhavanavAsI dhyantara aura jyotiSka deva, unako devAGganAoM tathA saudharmazAna svargakI devAGganAoMke aparyAptaka avasthAmeM eka bhI samyagdarzana nahIM hotA, kintu unake paryAptaka avasthAmeM aupamika aura kSAyopazamika samyagdarzana hote haiN| prazna-samyagdarzanakA sAdhana kyA hai ? uttara-sAdhanake antaraGga aura bahiraGgakI apekSA do bheda haiM / samyagdarzanakA antaraGgasAdhana, mithyAtva, samyagmithyAtva aura samyaktva prakRti tathA anantAnubandhI, krodha-mAna-mAyA-lobha ina sAta prakRtiyoMkA upazama, kSaya aura kSayopazama hai.| bahiramasAdhana, narakagatimeM cauthI pRthivIke pahale arthAt tIsarI pRthivItaka kisIke jAlismaraNa, kisIke dharmazravaNa aura kisIke tIvravedanAkA anubhava hai| cauthI pRthivIse sAtavI pRthivItaka jAtismaraNa aura tIvravedanAkA
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 tattvArthasAra anubhava hai / tiryaJcagati meM kinhIM ke jAtismaraNa, kinhIMke dharmazravaNa aura kinhIMke jinabimbadarzana hai| manuSyagatimeM bhI isI prakAra tInoM bAhyasAdhana haiM / devagatimeM Anatasvargake pahale-pahale kinhoMke jAtismaraNa, kinhIke dharmazravaNa, kinhIke jinakalyANakadarzana aura kinhIM ke devadarzana hai / AnataprANata AraNa aura acyuta svargake devoMke devaddhidarzanako chor3akara tIna sAdhana hai | navagrebekavAsI devoMke kinhoMke jAtismaraNa aura kinhoMke dharmazravaNa sAdhana hai| anudiza aura anuttara vimAnoMmeM niyamase samyagdRSTi jIva hI utpanna hote haiM isaliye vahA~ sAdhanoMkI carcA nahIM hai / prazna- samyagdarzanakA adhikaraNa kyA hai ? uttara - adhikaraNa ke bhI bAhya aura AbhyantarakI apekSA do bheda haiM / Abhyantara adhikaraNa svasvAmisambandha ke yogya AtmA hI hai aura bAhyaadhikaraNa ekarAjU caur3I tathA covharAjU lambI lokanAr3I hai / prazna- samyagdarzanakI sthiti kyA hai ? uttara - aupazamika samyagdarzanakI jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta kI hai / kSAyopazamika samyagdarzanakI jaghanya sthiti antarmuhUrta aura utkRSTa chayAsaThasAgara pramANa hai / kSAyika samyagdarzana utpanna hokara naSTa nahI hotA, isaliye isa apekSA usakI sthiti sAdi-ananta hai parantu saMsArameM rahaneko apekSA jaghanyasthiti antarmuhUrta aura utkRSTa sthiti antarmuhUrtasahita AThavarSa kama do karor3avarSa pUrva tathA tetIsasAgarakI hai / prazna- samyagdarzanakA vidhAna --- bheda kyA hai ? usara -- samyagdarzanake nisargaja aura adhigamajakI apekSA do bheda hote haiM / athavA aupazamika, kSAyopazamika aura kSAyikako apekSA tIna bheda haiM / isI taraha samyagjJAna, samyakcAritra tathA jIva ajIva tattvoMke viSayameM bhI nirdeza Adi chaha upAyoMkI yojanA karanI cAhiye // 52 // tattvoMko jAnaneke anya upAya AryAchanda atha satsaMkhyA kSetra sparzanakAlAntarANi bhAvazca / alpabahutvaM cASTAvityapare'pyadhigamopAyAH ||53 // artha - isake anantara sat, saMkhyA, kSetra, sparzana, kAla, antara, bhAva aura alpabahutva ye ATha anuyoga bhI tattvoMke jAnaneke upAya haiM / bhAvArtha- sad Adi ATha anuyogoMke dvArA bhI jIvAdi tattvoMkA jJAna hotA hai / inakA sAmAnya svarUpa isa prakAra hai / sat -- vastuke astitvako sat kahate haiM /
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama adhikAra saMkhyA-vastukI gaNanAko saMkhyA kahate haiN| kSetra-vastuke vartamAna nivAsako kSetra kahate haiN| sparzana-vastuke trikAla-sambandhI nivAsako sparzana kahate haiM / kAla-vastuke astitvake samayako kAla kahate haiN| antara-vastuke naSTa honepara punaH usakI utpattimeM jo vyavadhAna par3atA hai use antara kahate haiN| bhAva-vastuke guNoMko bhAva kahate haiM / jaise jIvake aupazamikAdi bhAva / alpabahutva vastuke bhedoMmeM honAdhikatAko alpabahutva kahate haiM / ina ATha anuyogoMkA guNasthAna aura mArgaNAoMkI apekSA vizada varNana dhavalAdi ganthoM meM dekhanA cAhiye ! 53 / sapta tattvoMko jAnane kI preraNA zAlinI chanda samyagyogo mokSamArga paprinsuyastA nAmasthApanAdravyabhAvaiH / syAdvAdasthAMprApya taistairupAyaiH prAgjAnIyAtsaptatacI krameNa // 54 // artha-mokSamArgako prApta karanekA icchuka manuSya, apane mana-vacana-kAyarUpa yogoMko ThIka kara nAma, sthApanA, dravya aura bhAva nikSepake dvArA vyavahRta tathA syAdvAda siddhAntameM nirUpita sAta tattvoMke samUhako pUrvokta upAyoM dvArA sabase pahale yathAkramase jAne / bhAvArtha---jIva,ajIba, Asaba, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa ye sAta tattva samyagdarzanake mUla viSaya haiM / isaliye mokSamArga meM praveza karaneke icchuka manuSyako ina sAta tattvoMko sabase pahale acchI taraha jAna lenA cAhiye / ina sAta tattvoMkA nyAsa arthAt vyavahAra nAma, sthApanA, dravya aura bhAva ina cAra nikSepoMke dvArA hotA hai tathA unake jAnane ke upAya pramANa, naya, nirdeza tathA sat, saMkhyA Adi anuyogoM ke rUpameM Upara dikhAye jA cake haiM / / 54 / / isa prakAra amRtacandrAcAryadvArA viracita tattvArthasArameM sAta tattvoMkA varNana karanevAlA pIThikAvandha nAmakA prathama adhikAra samApta huaa|
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyAdhikAra jIvatattvanirUpaNa maGgalAcaraNa aura pratijJAyAkya anantAnantajIvAnAmekaikasya prarUpakAn / praNipatya jinAnmRno jIvatatvaM prarUpyate // 1 // artha-anantAnanta jIvoM se eka-eka jIvakA nirUpaNa karanevAle jinendra bhagavAnako zirase praNAma kara jIvatattvakA nirUpaNa kiyA jAtA hai // 1 // jIvakA lakSaNa anyAsAdhAraNA bhAvAH paJcopacamikAdayaH / svaM tattvaM yasya tatvasya jIvaH sa vyapadizyate / / 2 / / artha-jIvako chor3akara anya dravyoMmeM nahIM pAye jAne vAle aupazamika Adi pAMca bhAva jisa tattcake svatasva haiM vaha jIva kahA jAtA hai / / 2 // ____aupazamikAdi pAMca bhAvoMke nAma syAdaupazamiko bhAvaH kSAyopamikastathA / kSAyikazcApyaudayikastathAnyaH pAriNAmikaH / / 3 / / artha-aupazamika, kSAyopazamika, kSAyika, audayika aura pAriNAmika ye jIvake svatattva hai| ___ bhAvArtha aupazamikAdi bhAva jIvake svatattva isaliye kahe jAte haiM ki ye jIvako chor3akara anya dravyoMmeM nahIM pAye jaate| parantu svatattva hone mAtrase ye jIvake lakSaNa nahIM ho sakate, kyoMki lakSaNa bahI ho sakatA hai jo samasta lakSyameM pAyA jAve, alakSyameM na pAyA jAve tathA asaMbhava dopase rahita ho / aupazamika, kSAyopazamika, jhAyika aura audayika bhAva saba jIvoMmeM nahIM pAye jAte, mAtra pAriNAmika bhAvoMmeM jIvatva nAmakA pAriNAmika bhAva saba jIboMmeM pAyA jAtA hai| aba ina bhAvoMke lakSaNa likhate haiM 1 aupazAmika bhAva dravya, kSetra, kAla, bhAvake kAraNa antamahartake liye karmokI phala denekI zaktikA prakaTa nahIM honA upazama kahalAtA hai / isa upazamake samaya jo bhAva hotA hai use aupazamikabhAva kahate haiM /
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. . 27 dvitIyAdhikAra 2kSAyopazamikabhASa-vartamAnakAlameM udaya AnevAle sarvaghAtisparddhakoke niSekoMkA udayAbhAvI kSaya tathA AgAmI kAlameM udaya AnevAle niSekoMkA gAnAthArUpa upazama rAma bAzikA saMdaraH rahopara jo bhAva hotA hai use kSAyopazamikabhAva kAhate haiM / isIkA dUsarA nAma mizrabhAva hai| kSAyikabhAva-AtmAse karmokA sarvathA dura honA kSaya kahalAtA hai| kSayake samaya jo bhAva hotA hai use kSAyika bhAva kahate haiN| 4 audayikabhAva-dravyAdi nimittake vazase karmokA phala prAsa honA udaya kahalAtA hai| udayake samaya jo bhAva hotA hai use audayikabhAva kahate haiN| 5 pAriNAmikabhAva-karmoMke udaya, upazama, kSaya aura kSayopazamase nirapekSa jIvakA jo bhAva hai use pAriNAmikabhAva kahate haiM / / 3 / / aupazamikabhAvake bheda bhedau samyaktvacAritre dvAvApazamikasya hi / artha-aupamikabhAvake do bheda haiM-1 aupazamika samyakttva aura aupazamika caaritr| ___ bhAvArtha-upazama avasthA sirpha mohanIyakarmameM hotI hai| mohanIya karmake do bheda haiM-darzanamohanIya aura critrmohniiy| ina donoM bhedoMke upazamase do bhAva prakaTa hote haiM-1 aupamikasamyakratva aura 2 aupazamikacaritra / inake lakSaNa isa prakAra hai 1. aupazAmikasamyaktva-mithyAtva, samyagmithyAtva, samyaktva prakRti aura anantAnRbandhI krodha, mAna, mAyA, lobha ina sAta prakRtiyoMke upazamase zraddhAguNakI jo paryAya prakaTa hotI hai use aupazamika samyagdarzana kahate haiM / aupazamika samyagdarzanake do bheda haiM.-1 prathamopazama samyagdarzana aura 2 dvitIyopazama samyagdarzana | prathamopazama samyagdarzanakA lakSaNa para kahA jA cukA hai| upazama zreNI car3haneke sammukha kSAyopazamika samyagdRSTi jIva java anantAnubandhI catuSkakI visaMbojanA-apratyAkhyAnAvaraNAdirUpa pariNati karatA hai taba usake dvitIyopazama samyagdarzana prApta hotA hai| prathamopazama samyagdarzana caturthase lekara saptama guNasthAna taka hotA hai aura dvitIyopazama samyagdarzana caturtha se gyArahaveM guNasthAna taka hotA hai| yadyapi isakI utpatti saptama muNasthAnameM hotI hai tathApi upazama zreNIvAlA jova uparitana guNasthAnoMse patana kara jaba nIce AtA hai taba caturthAdi guNasthAnoMmeM bhI isakA sadbhAva rahatA hai| anAdi mithyASTi jIvako jaba samyagdarzana hotA hai taba sarva prathama aupazarmika samyagdarzana ho hotA hai|
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasAra 2. aupazamikSacAritra-cAritramohanIyakI samasta prakRtiyoMkA upazama honepara jo cAritra prakaTa hotA hai use aupamikacAritra kahate haiN| yaha gyArahaveM guNasthAnameM hI hotA hai| antamuhUrta ke bAda isakA patana niyama ho jAtA hai| kSAyopazamikabhAvake bheva ajJAnatritayaM jJAnacatuSkaM paJcalabdhayaH / / 4 / / dezasaMyamasamyaktve cAritraM darzanatrayam / kSAyopazamikasyaite bhedA aSTAdazoditAH // 5 artha kumati, kuzruta aura kuavadhi ye tIna ajJAna mati, zruta, avadhi aura manaHparyaya ye cAra jJAna, dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIrya ye pA~ca labdhiyA~, dezasaMyama, kSAyopazamika samyagdarzana, kSAyopazamikacAritra tathA cakSudarzana, acakSudarzana aura avadhidarzana ye tIna darzana saba milAkara kSAyopazamikabhAvake aThAraha bheda kahe gaye haiN| bhAvArtha-kSayopazama avasthA jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya ina cAra dhAtiyAkoMkI hotI hai| inhIM kamoMke kSayopazamase Upara kahe hue aThAraha bhAva prakaTa hote haiN| inake lakSaNa isa prakAra haiM ajJAnatraya-mithyAlbake udayase dUSita mati, zruta aura avadhi ye tIna jJAna, ajJAnatraya kahalAte haiN| inake nAma kumati, kuzruta aura kuavadhi / dUsareke upadezake binA viSa, yantra, kUTa, paJjara tathA bandha Adika viSayameM jo pravRtti hotI hai use kumatijJAna--matyajJAna kahate haiM 1 veda, bhArata tathA rAmAyaNa Adike paramArthazUnya upadezako kuzrutajJAna athavA thutAjJAna kahate haiM / mithyAdRSTi jIvake avadhijJAnako kuavadhijJAna athavA vibhaGgajJAna kahate haiN| isake bhavapratyaya vibhaGga aura kSAyopazamika vibhaGgake bhedase do bheda haiN| bhavapratyayavibhaGga deva aura nArakiyoMke hotA hai tathA kSAyopazamika vibhaGga manuSya aura tiryaJcoMke hotA hai / isa vibhaGgake jJAna dvArA dUsaroMke apakArako jAnakara mArakI Adi jIva parasparako kalahameM pravRtta hote haiN| jJAnacatuSka-samyagdRSTi jIvake mati, zruta, avadhi aura manaHparyaya ye cAra jJAna jJAnacatuSka kahalAte haiN| inake lakSaNa pahale likhe jA cuke haiN| matijJAnAvaraNa, zutajJAnAvaraNa, avadhijJAnAvaraNa aura manaHparyayajJAnAbaraNake kSayopazamase ye cAra jJAna prakaTa hote haiM / matijJAna, zrutajJAna aura avadhijJAna ye tIna jJAna caturthase lekara bArahaveM guNasthAna taka hote haiM aura manaHparyayajJAna paSTha guNasthAnase lekara bArahaveM guNasthAna taka hotA hai /
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyAdhikAra . .nA paJcalabdhiyA~-dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIrya ye pAMca labdhiyAM kahalAtI haiN| dAnAntarAya, lAbhAntarAya, bhogAntarAya, upabhogAntarAya aura vIryAntarAyake kSayopazamase ye prakaTa hotI haiN| ye labdhiyA~ mithyAdaSTi tathA samyagdRSTi donoMke hotI haiN| vezasaMyama-anantAnabandhI aura apratyAkhyAnAvaraNa krodha,mAna,mAyA, lobha ina yA prakRtiyoMke snAbhAtI kSaNa tathA saTavasthArUpa upazama honese aura pratyAkhyAnAvaraNacatuSka tathA saMjvalanacatuSkakA udaya honepara evaM hAsya Adi nokaSAyoMkA yathAsambhava udaya honepara jo ekadezasaMyama prakaTa hotA hai use dezasaMyama athavA saMyamAsaMyama kahate haiN| isa saMyamameM asahisA Adi sUkSma pApoMse nivatti na honeke kAraNa avirata avasthA rahatI hai| yaha dezasaMyama sirpha paJcama guNasthAnameM hotA hai | isake darzanapratimA Adi gyAraha avAntara bheda hote haiN| kSAyopazamikasamyaktva-mithyAtva, samyagmithyAtva tathA anantAnubandhIcatuSka ina chaha sarvaghAtI prakRtiyoMke vartamAnakAlameM udaya AnevAle niSekoMkA udayAbhAvI kSaya tathA AgAmI kAlameM udaya AnevAle niSekoMkA sadavasthArUpa upazama tathA samyaktvaprakRti nAmaka dezaghAtipravRttikA udaya rahate hae jo samyagdarzana prakaTa hotA hai use kSAyopazamikAsamyaktva kahate haiN| yaha caturtha guNasthAnase lekara sAtaveM guNasthAna taka hotA hai / isIkA dUsarA nAma vedakasamyagdarzana hai| kSAyopazabhikacAritra-anantAnubandhI, apratyAkhyAnAvaraNa aura pratyakhyAnAvaraNacatuSka sambandhI bAraha sarvaghAti pravRtiyoMke vartamAnakAlameM udaya AnevAle niSekoMkA udayAbhAvI kSaya aura AgAmI kAlameM udaya AnevAle niSekoMkA sadavasthArUpa upazama, saMjvalanacatuSkameMse kisI eka dezatimparddhakakA udaya evaM hAsyAdi nau nokaSAyoMkA yathAsambhava udaya rahanepara jo nivRttirUpa pariNAma hotA hai use kSAyopamikacAritra' kahate haiM / yaha cAritra chaThaveM guNasthAnase lekara dazaveM guNasthAna taka hotA hai| ___ darzanazya-cakSudarzana, acakSudarzana aura avadhidarzana ye tIna darzanatraya kahalAte haiN| cakSudarzanAvaraNa, acakSudarzanAvaraNa tathA avadhidarzanAvaraNa ina tIna karmaprakRtiyoMke kSayopazamase kramazaH prakaTa hote haiN| cakSu indriyase honevAle jJAnake pahale padArthakA jo sAmAnya abalokana hotA hai use cakSudarzana kahate haiM / cakSu indriyake sivAya zeSa indriyoM tathA manase honevAle jJAnake pahale jo sAmAnya avalokana hotA hai use acakSurdarzana kahate haiM tathA avadhijJAnake pahale honevAle sAmAnya abalokanako avadhidarzana kahate haiM / cakSurdarzana aura acakSudarzana
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 tattvArthasAra prathama guNasthAnase lekara bArahaveM guNasthAna taka hote haiM tathA avadhidarzana caturtha guNasthAnase lekara bArahaveM guNasthAna taka hotA hai / / 4-5 / / sAyakamAyake medha samyaktvajJAnacAritravIryadAnAni darzanam / bhogopabhogau lAbhazca kSAyikasya navoditAH / / 6 / / artha-sAyikasamyaktva, kSAyikajJAna (kevalajJAna), kSAyikacAritra, kSAyikavIrya, kSAyikadAna, kSAyikabhoga, kSAyika upabhoga, kSAyikalAbha aura kSAyikadarzana ( kevaladarzana ) ye nau kSAyikabhAva kahe gaye haiN| bhAvArtha-kSAyikasamyaktva Adi bhAvoMkA svarUpa isa prakAra hai 1 kSAyikasamyaktva-mithyAtva, samyagmithyAtva, samyaktvaprakRti tathA anantAnubandhIcatuSka ina sAta prakRtiyoMke kSayase jo samyagdarzana pragaTa hotA hai vaha kSAyikasamyaktva kahalAtA hai| yaha karmabhamijake hI utpanna hotA hai| cauthese sAtaveM guNasthAnake bIca meM kabhI bhI ho sakatA hai tathA kSAyopamika samyagdarzanapUrvaka hotA hai / isakA' sadbhAva cAroM gatiyoMmeM pAyA jAtA hai| isa samyagdarzanakA dhAraka jIva uso bhabameM, tIsare bhavama athavA cauthe bhavameM niyamase mokSa calA jAtA hai| saMsArameM rahaneko apekSA yaha caturtha guNasthAnase lekara caudahaveM gaNasthAna taka rahatA hai usake bAda siddha avasthAmeM bhI anantakAla taka rahatA hai| 2 kSAyikajJAna-jJAnAvaraNakarmake kSayase jo jJAna prakaTa hotA hai vaha kSAyikajJAna kahalAtA hai / ise hI kevalajJAna kahate haiM / isa jJAnakA dhAraka lokaalokake samasta padArthoMko eka sAtha jAnatA hai / yaha terahaveM-caudahaveM guNasthAna meM tathA siddha avasthAmeM bhI rahatA hai| 3kSApikacAritra-samasta cAritramohanIyakA kSaya honepara jo cAritra prakaTa hotA hai use kSAyikacaritra kahate haiM ! yaha bArahavaM Adi guNasthAnoMmeM hotA hai / ise kSAyika yathAkhyAtacAritra bhI kahate haiM / __ 4 kSAnikavIrya-vIryAntarAyakarmakA kSaya honepara jo vIrya prakaTa hotA hai use kSAyikavIrya kahate haiN| yahI ananta bala kahalAtA hai / 5 kSAyiphavAna-dAnAntarAyakarmake kSAyase jo prakaTa hotA hai use kSAyikadAna kahate haiN| yaha anantaprANiyoMke samUhapara anugraha karanevAle abhayadAnarUpa hotA hai|
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyAdhikAra 6 kSAyikabhoga--bhogAntarAyake kSayase jo prakaTa hotA hai use kSAyikabhoga kahate haiN| isase puSpavRSTi Adi kArya hote haiM / 7 kSAyikaupabhoga-upabhogAntarAyake kSayase jo prakaTa hotA hai use kSAyikaupabhoga kahate haiM / isase siMhAsana, camara tathA chatratraya Adi vibhUti prApta hotI hai| 8kSAyikalAbha-lAbhAntarAyakarmake kSayase jo prakaTa hotA hai vaha kSAyikalAbha kahalAtA hai| isase zarIrameM balAdhAna karanevAle ananta-zubha-sUkSma-pudgala paramANuoMkA sambandha zarIrake sAtha hotA rahatA hai, jisase AhArake binA hI dezonakoTivarSa pUrva taka zarIra sthira rahatA hai| 9 kSAyikadarzana-darganAvaraNakarmake kSayase jo darzana prakaTa hotA hai use kSAyikadarzana kahate haiM / isIkA nAma kevaladarzana hai| yaha kevalajJAnakA sahabhAvI hai arthAt kevalajJAnake sAtha utpanna hotA hai tathA usIke samAna terahaveM, caudahaveM gaNasthAnameM aura usake bAda siddhaparyAya meM anantakAla taka rahatA hai| kSAyikavIrya Adi pA~ca labdhiyA~ bhI terahaveM, caudahaveM guNasthAnameM tathA usake bAda siddha avasthAmeM bhI rahatI haiN| kSAyikabhAvake ukta nau bheda nau labdhiyoMke nAmase bhI prasiddha hai||6|| auSayikabhAvake bheda catasro gatayo lezyAH SaT kaSAyacatuSTayam / vedA mithyAtvamajJAnamasiddho'saMyatastathA / ityaudayikabhAvasya syubhaMdA ekaviMzatiH / / 7 // (SaTpadam ) artha-cAra gatiyA~, chaha lezyAeM, cAra kaSAya, tIna veda, mithyAtva, ajJAna, asiddhatva aura asaMyatatva ye audayikabhAvake ikkIsa bheda haiN| bhAvArya-gati AdikakA svarUpa isa prakAra hai| gati-tinAmakarmake udayase jIvakI jo avasthA vizeSa hotI hai use gati kahate haiN| isake cAra bheda haiM-1 narakagati, 2 tiryaJcagati, 3 manuSyagati aura 4 devagati / lezyA-kaSAyake udayase anuraJjita yogoMkI pravRttiko lezyA kahate haiN| isake chaha bheda haiM-1 kRSNa, 2 nIla, 3 kApota, 4 pIta, 5 padma aura 6 zukla / ina lezyAvAloke cihna isa prakAra haiM kRSNalezyA-tIna krodha karanevAlA ho, kisIse burAI honepara dIrghakAlataka baira na chor3e, bakanekA jisakA svabhAva ho, dharma tathA dayAse rahita ho, svabhAvakA duSTa ho tathA kaSAyako tIvratAke kAraNa kisIke vazameM na AtA ho vaha kRSNalezyAkA dhAraka hai|
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArthasAra ___ nIlalezyA-jo manda ho, nirbuddhi ho, vivekase rahita ho, viSayoMkI tRSNA adhika rakhatA ho, mAnI ho, mAyAvI ho, AlasI ho, cAhe jisakI bAtoMmeM A jAtA ho, nidrAlu ho, dusareko Thagane meM nipuNa ho aura dhana-dhAnyameM adhika lAlasA rakhatA ho vaha nIlalezyAkA dhAraka hai / kApotaleNyA-jo dUsaroMpara roSa karatA ho, dUsaroMko nindA karatA ho, dUsaroMko doSa lagAtA ho, zoka yA bhaya adhika karatA ho, dUsarese IrSyA rakhatA ho, dUsarekA tiraskAra karatA ho, apanI prazaMsA karatA ho, apane hI samAna dagAvAja samajhakara dUsarekI pratIti nahIM karatA ho, stutike vacana sunakara saMtuSTa hotA ho, hAni-lAbhako nahIM samajhatA ho, raNameM maranekI icchA karatA ho, apano prazaMsA sunakara bahata dAna karatA ho tathA kArya aura akAryako nahIM samajhatA ho vaha kApotalezyAkA dhAraka hai / potalezyA-jo kArya aura akAryako samajhatA ho, sevya aura asevyakA viveka rakhatA ho, sabake sAtha samAna vyavahAra rakhatA ho, dayA tathA dAnameM tatpara rahatA ho aura svabhAvakA komala ho vaha posalezyAkA dhAraka hai| pAlezyA-jo tyAgI ho, bhadra pariNAmI ho, utkRSTa kArya karanevAlA ho, bahuta aparAdhoMko kSamA kara detA ho tathA sAdhu evaM guruoMko pUjAmeM tatpara rahatA ho vaha pAlezyAkA dhAraka hai| __zuklaleNyA-jo pakSapAta nahIM karatA ho, nidAna nahIM karatA ho, saba jIvApara samAna bhAva rakhatA ho tathA jisake tIvra rAga, dveSa aura sneha na ho vaha zuklalezyAkA dhAraka hai| ___ pahalese cauthe guNasthAna taka chahoM lezyAeM hotI haiM, pA~caveMsa mAtaveM taka pIta, padma aura zukla ye tIna lezyAe~ hotI haiM aura usake Age terahaveM guNasthAna taka sirpha zuklalezyA hotI hai| caudahaveM guNasthAnameM koI bhI leNyA nahIM hotii| gyArahaveM, bArahaveM aura terahaveM guNasthAnameM yadyapi kapAyakA sadbhAva nahIM hai to bhI bhUtapUrva prajJApananayakI apekSAmAtra yogapravRttima lezyAkA vyavahAra kiyA jAtA hai / caudahaveM guNasthAnameM yogapravRtti bhI nahIM hai, isaliye vahA~ lezyAkA sadbhAva nahIM hotaa| __kaSAya--jo AtmAke kSamA Adi guNoMkA ghAta kare use kapAya kahate haiN| isake krodha, mAna, mAyA aura lobhake bhedase cAra bheda hote haiM / veda-strIveda, puruSaveda aura napuMsakavedake udayase jo ramanekA bhAva hotA hai use beda kahate haiM / isake tIna bheda haiM-1 strIveda, 2 puruSaveda aura 3 napuM. sakaveda / ina vedoMkA sadbhAva navama guNasthAnake pUrvArdha taka rahatA hai|
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyAdhikAra 33 mithyAtva - darzanamohake udayase jo atattvazradvAna hotA hai use mithyAtva kahate haiM | ajJAna - jJAnAvaraNake udayase jo jJAna prakaTa nahIM hotA hai vaha ajJAna kahalAtA hai / kSAyopazamikabhAvakA ajJAna mithyAtvake udayase dUSita rahatA hai aura omikabhAvakA ajJAna abhAvarUpa hotA hai| jaise avadhijJAnAvaraNakA udaya honese avadhijJAnakA abhAva hai / asiddhatva - ATha karmo kA udaya rahane se jIvakI jo siddhaparyAya prakaTa nahIM hotI vaha asiddhatvabhAva hai / isa asiddhatvabhAvakA sadbhAva caudahaveM guNasthAna taka rahatA hai / asaMyatatva- cAritramohakA udaya honese jo saMyamakA abhAva hai use asaMyatatva kahate haiM / isakA sadbhAva prathama guNasthAna se lekara caturtha guNasthAna taka rahatA hai // 7 // pAriNAmikabhAvake bheva jIvatvaM cApi bhavyatvamabhavyatvaM tathaiva ca / pAriNAmikabhAvasya bhedatritayamiSyate // 8 // artha - pAriNAmikabhAvake jIvatva, bhavyatva aura abhavyatva ye tIna meda mAne jAte haiM / bhAvArtha - inakA svarUpa isa prakAra hai- jIvasvabhAva-vyavahAranayase indriya, bala, Ayu aura zvAsocchvAsa ina cAra prANose pahale jIvita rahanA, vartamAnama jIvita rahanA aura Age jIvita honA jIvatvabhAva hai tathA nizcayanayase apane caitanyabhAvase yukta rahanA jIvabhAva hai / bhavyatvabhAva---jo samyagdarzanAdiguNoMse yukta ho sakatA hai use bhavya kahate haiM tathA usakI pariNatiko bhavyatvabhAva kahate haiM / abhavyasvabhAva -- jo samyagdarzanAdi guNoMse yukta na ho sakatA ho use abhavya kahate haiM tathA usakI pariNatiko abhavyatvabhAva kahate haiM / jo bhavya hai vaha sadA bhavya hI rahatA hai aura jo abhavya hai vaha sadA abhavya hI rahatA hai / abhavya jIva sadA mithyAdRSTi guNasthAna meM hI rahatA hai / parantu bhavyajIva prArambhase caudahaveM guNasthAna taka rahatA hai| mokSameM bhavyatvabhAva nahIM rahatA hai | abhavyajIva yadyapi mokSakA pAtra nahIM tathApi midhyAtvakI mandatAmeM munivrata dhAraNakara navama graiveyaka taka utpanna ho sakatA hai // 8 // 5
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ ph4 tasvArthasAra joyakA lakSaNa ananyabhRtastasya syAdupayogo hi lakSaNam / jIvo'bhivyajyate tasmAdayaSTabdho'pi karmAbhaH // 5 // artha - tAdAtmyabhAvako prApta upayoga ho jIvakA lakSaNa hai| ATha karmose AcchAdita honepara bhI jIva usa upayoga ke dvArA prakaTa hotA hai - anubhavameM AtA hai || 2 || upayogake bheda sAkArazca nirAkAro bhavati dvividhazca saH / sAkAraM hi bhavejjJAnaM nirAkAraM tu darzanam ||10|| kRtvA vizeSaM gRhNAti vastujAtaM yatastataH / sAkAramiSyate jJAnaM jJAnayAthAtmyavedibhiH ||11|| yadvizeSabhakRtvaiva gRhNIte vastumAtrakam / nirAkAraM tataH proktaM darzanaM vizvadarzibhiH ||12|| jJAnamaSTavidhaM jJeyaM matijJAnAdibhedataH / cakSurAdivikalpAcca darzanaM syAccatuvidham ||13|| artha- vaha upayoga sAkAra ( savikalpaka ) aura nirAkAra nirvikalAka ) ke bhedase do prakArakA hai| unameM jJAna sAkAra hai aura darzana nirAkAra | kyoMki jJAna vastusamUhako 'yaha ghaTa hai, yaha pada hai' ityAdi rUpame vizeSako karake jAnatA hai isaliye jJAnakI yathArthatAko jAnanevAle muniyoMke dvArA jJAna sAkAra - savikalpa mAnA jAtA hai aura darzana vizeSatAko na kara sAmAnyarUpase vastuko grahaNa karatA hai isaliye sarvadarzI bhagavAnne darzanako nirAkAra -- nirvikalpa kahA hai / matijJAnAdi pAMca samyagjJAna aura kumati Adi tIna mithyAjJAna ke bhedase jJAnopayoga ATha prakArakA aura cakSudarzana AdikaM bhedase darzanopayoga cAra prakArakA jAnanA cAhiye / / 10-13 / / jIvoMke bheva saMsAriNazca muktAzca jIvAstu dvividhAH smRtAH / lakSaNaM tatra muktAnAmuttaratra pracakSyate ||14|| sAMprataM tu rUpyante jIvAH saMsAravartinaH / jIvasthAna guNasthAnamArgaNAdiSu tattvataH || 15 |
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyAdhikAra 35 artha - saMsArI aura muktake bhedase jIva do prakArake smaraNa kiye gaye haiM / unameM mukta jIvoMkA lakSaNa Age kahA jAvegA / isa samaya jIvasthAna, guNasthAna aura mArgagA Adi meM vibhAjita saMsArI jIvoMkA yathArtha varNana kiyA jAtA hai / / 14-15 / / guNasthAnoMke nAma mithyAdRksAsano mizro'saMyato dezasaMyataH / pramatta itaro'pUrvAnivRttikaraNau tathA / / 16 / / sUkSmoyazAnta saMkSINakaSAyA yogyayoginau / guNasthAnavikalpAH syuriti sarve caturdaza || 17|| artha - midhyAdRSTi, sAsana - sAsAdana, mizra, asaMyata, dezasaMyata, pramattasaMyata, apramattasaMyata, apUrvakaraNa, anivRttikaraNa, sUkSmakaSAya, upazAntakaSAya kSINakaSAya, yogI - sayogakevalI aura ayogI -- ayogakevalI ye saba milAkara caudaha guNasthAnoMke vikalpa hai| bhAvArtha -- moha aura yoga ke nimittase honevAle AtmAke guNoMke tAratamyako guNasthAna kahate haiM / ve guNasthAna mithyAdRSTi Adi ke bhedase caudaha hote haiM / inameM prArambhake bAraha guNasthAna mohase sambaddha haiM aura antake do guNasthAna yogase / / 16-17 // mithyAtva guNasthAnakA svarUpa mithyAdRSTirbhave jIvo mithyAdarzana karmaNaH / udayena padArthAnAmazraddhAnaM hi yatkRtam ||18|| artha --mithyAtvakarmake udayase jise jIvAdi padArthoMkA azraddhAna rahatA hai vaha mithyAdRSTijIva hotA hai / bhAvArtha - mithyAtvaprakRtike udayase jahAM jIvako mokSamArgake prayojanabhUta jIvAdi padArthoM kA vAstavika zraddhAna nahIM hotA vaha midhyAdRSTi nAmakA guNasthAna hai || 18 || sAsana - sAsAdana guNasthAnakA svarUpa midhyAtvasyodayAbhAve jIvo'nantAnubandhinAm / udayenAstasamyaktvaH smRtaH sAsAdanAbhidhaH || 19|| artha --- mithyAtvaprakRtike' udayakA abhAva rahate hue anantAnubandhI kroSa
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 tatvArthasAra mAna-mAyA - lobhameM se kisI eka prakRtikA udaya Anese jisakA samyaktva naSTa ho gayA hai vaha sAsAdana guNasthAnavartI jIva kahA gayA hai| 3 bhAvArtha - mithyAtvAdi tIna tathA anantAnubandhI sambandhI cAra ina sAta prakRtiyoM kA upazama kara yaha jIva upazama samyagdRSTi banatA hai| isa upazama samyagdarzanakA kAla dha hai| pUrNa hone ke jaba upazama samyaktvakA kAla kama-se-kama eka samaya aura adhikase adhika chaha AvalI pramANa bAkI raha jAtA hai taba anantAnubandhI krodha- mAna-mAyAlobhase kisI ekakA udaya A jAnese jo samyaktvarUpI ratnamaya parvatakI zikhara se nIce gira jAtA hai parantu abhI mithyAtvarUpI bhUmimeM nahIM pahu~ca sakA hai vaha sAsana yA sAsAdana guNasthAnavartI kahA jAtA hai| yaha guNasthAna caturtha guNasthAnase nIce girane para hI hotA hai / / 19 / / mizra guNasthAnakA svarUpa samyagmithyAtvasaMjJAyAH prakRterudayAdbhavet / mizrabhAvatayA samyagmidhyAdRSTiH zarIravAn ||20|| artha - samyagmithyAtvaprakRtike udayase mizrarUpa pariNAma honeke kAraNa jIva samyagmithyAdRSTi athavA mizraguNasthAnavartI hotA hai / bhAvArtha -- darzanamohanIyake tIna bhedoMmeM eka samyagmithyAtvaprakRti nAmakA bheda hai / isa prakRtike udayase jIvake aise bhAva hote haiM jinheM na mithyAtvarUpa kahA jA sakatA hai aura na samyaktvarUpa | jisa prakAra dahI aura gur3ake milanepara aisA svAda banatA hai ki jise na khaTTA hI kahA jA sakatA hai aura na mIThA hii| isI prakAra samyagmithyAtva prakRtike udaya meM aisA bhAva hotA hai ki jise na samyaktva hI kahA jA sakatA hai aura na midhyAtva ho / kintu mizrarUpa bhAva hotA hai aise mizrabhAvako dhAraNa karanevAle jIvako mizraguNasthAnavartI kahate haiM / isa guNasthAnameM kisI AyukA bandha nahIM hotA tathA maraNa aura mAraNAntika samuddhAta bhI nahIM hotA / maraNakA avasara Anepara yaha jIva yA to caturtha guNasthAna meM pahu~cakara maratA hai yA prathama guNasthAnameM A kara maratA hai| yaha jIva dUsare guNasthAnameM nahIM AtA / caturtha guNasthAnavartI jIva mizraprakRtikA udaya Anepara isa tRttIya guNasthAnameM A jAtA hai / koI sAdi midhyAdRSTi jIva bhI mizra prakRtikA udaya Anepara tRtIya guNasthAna meM pahu~catA hai / / 20 / /
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyAkAra asaMyata samyAdRSTikA svarUpa vRttamohasya pAkena janitAviratirbhavet / jIvaH samyaktvasaMyuktaH samyagdRSTirasaMyataH // 21 // artha-cAritramohake udayase jisake abirati-asaMyamadazA utpanna huI hai aisA samyagdRSTi jIva asaMyata samyagdRSTi hotA hai| bhAvArtha-mithyAtvAdinika tathA anantAnubandhIcatuSka ina sAta prakRtiyoMkA upazama, kSaya, kSayopazama honese jise samyaktva to ho gayA hai parantu apratyAkhyAnAvaraNAdi cAritramohanIyakI prakRtiyoMkA udaya rahanese jo cAritra dhAraNa karaneke sammukha nahIM hotA vaha asaMyatasamyagdRSTiguNasthAnavI jIva kahalAtA hai| anAdimithyAdaSTi jIva samyaktva prApta honepara prathama guNasthAnase isI guNasthAnameM AtA hai / yadyapi isa jIvake indriyoMke viSayoMse tathA prasa-sthAvara jIvoMke ghAtase nivRtti nahIM hai-tyAgarUpa pariNati nahIM hai tathApi isakI pariNati mithyAdaSTi jIvakI apekSA bahuta hI zAnta hotI hai| isake prazama, saMvega, anukampA aura Astikya ye cAra guNa prakaTa ho jAte haiM isaliye mAMsabhakSaNa Adi nindanIya kAryoM meM isakI pravRtti nahIM hotii| isa guNasthAnameM yadi manuSya aura tiryaJcake AyubandhakA avasara AtA hai to niyamase vaimAnika devoMkI hI AyukA bandha hotA hai tathA naraka aura devagatimeM AyubandhakA avasara AtA hai to niyamase manuSyaAyukA hI baMdha hotA hai / / 21 // dezasaMyata guNasthAnakA svarUpa pAkakSayAtkaSAyANAmapratyAkhyAnarodhinAm / viratAvirato jIvaH saMyatAsaMyataH smRtaH / / 22 / / artha--apratyAkhyAnAvaraNakaSAyoMke kSayopazamase jo jIva virata tathA aviratadazAko prApta hai vaha saMyatAsaMyata athavA dezasaMyata guNasthAnavartI mAnA gayA hai| bhAvArtha-a-ekadeza-pratyAkhyAna-cAritrako ghAtanevAlI kapAya apratyakhyAnAvaraNa kahalAtI hai| samyagdaSTi jIvake jaba isa kaSAyakA kSayopazama hotA hai taba vaha ekadezasaMyama dhAraNa karatA hai| eka dezasaMyamameM trasajIboMkI saMkalpI hiMsA, sthAvarajIvoMkA nirarthaka ghAta, sthUla asatya, sthUla corI, parastrI yA parapuruSa-sevana tathA asImita parigrahase nivRtti ho jAtI hai| para sajIvoMkI ArambhI, virodhI tathA udyamI hiMsA aura sthAvarajIvoMkA prayojanAnusAra ghAta, alpa asatya, sArvajanika jala tathA miTTI AdikI corI,svastrI yA svapuruSa-sevana tathA sImita parigrahase nivRtti nahIM hotI isaliye yaha eka hI kAlameM viratA
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ / 38 tasvArthasAra virata yA saMyatAsaMyata kahalAtA hai / yaha guNasthAna tiryaJca aura manuSyagatimeM hI hotA hai / isa guNasthAna meM bhI niyamase devAyukA hI bandha hotA hai| jisa jIvake pahale devAyuko chor3akara yadi kisI anya AyukA bandha ho gayA ho to usa jIvake usa paryAyameM yaha guNasthAna hI nahIM hogA // 22 // pramattasaMyata guNasthAnakA svarUpa pramattasaMyato hi syAtpratyAkhyAnanirodhinAm / udayakSayataH prAptA saMyamaddhiH pramAdavAn // 23 // artha-pratyAkhyAnAvaraNakaSAyake kSayopazayase jo saMyamarUpa saMpattiko prApta hokara bhI pramAdase yukta rahatA hai vaha prayattasaMyata guNasthAnavatoM kahA jAtA hai| bhAvArtha-pratyAkhyAna-sakalacAritrako ghAtanevAlI' kapAya pratyAkhyAnAvaraNa kahalAtI hai| jaba isa kaSAyakA kSayopazama hotA hai taba manuSya sakalacAritrako grahaNa karatA hai-hiMsAdi pA~ca pApoMkA sarvadeza tyAga kara detA hai / parantu saMjkhalanakaSAyakA tIvrodaya honese pramAdayukta rahatA hai isaliye ise pramattasaMyata kahate haiN| cAra vikathA, cAra kaSAya, pA~ca indriyoMke viSaya, nidrA aura sneha ye pramAdake pandraha bheda haiN| inameM kadAcit munikI pravRtti hotI hai isaliye chaThaveM guNasthAnavartI muniko pramattasaMyata kahA jAtA hai| yahA~ pramAda utanI hI mAtrAmeM hotA hai jitanI mAtrAse ve apane gRhItacaritrase patita nahIM ho paate| munivrata dhAraNa karanepara sarvaprathama saptama guNasthAna hotA hai| pazcAt vahA~se girakara jIva chaThaveM guNasthAnameM AtA hai| chaThavese car3hakara puna: sAtava meM jAtA hai aura punaH vahA~se girakara chaThaveM guNasthAnameM AtA hai| isa taraha yaha jIva chaThaveM sAtaveM guNasthAnako bhUmikAmeM hajAroM bAra car3hatA tathA utaratA hai| yaha guNasthAna tathA isake Ageke guNasthAna manuSyamatimeM hI hote haiM / dravyavedako apekSA puruSavedIke hI yaha guNasthAna hotA hai parantu bhAvavedaphI apekSA tInoM vedavAleke ho sakatA hai| isa guNasthAnameM yadi AyubandhakA avasara AtA hai to niyamase devAyukA hI baMdha hotA hai / devAyuko chor3akara kisI anya AyukA bandha honepara usa jIvake usa paryAyameM yaha guNasthAna hI nahIM hogA, aisA niyama hai // 23 // ____ apramasasaMyatakA svarUpa saMyato hyapramattaH syAt pUrvavatprAptasaMyamaH / pramAdavirahAvRttettimaskhalitAM dadhat // 24 // artha-jo chaThaveM guNasthAnakI taraha saMyamako prApta huA hai tathA pramAdakA
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitogAbhimAna abhAba ho jAnese askhalita-nirdoSa vRttiko dhAraNa kara rahA hai vaha apramattasaMyata kahalAtA hai| bhAvArtha-chaThaveM guNasthAnakI apekSA isa guNasthAnameM saMjvalanakA udaya aura bhI manda ho jAtA hai isaliye yahA~ pramAdakA abhAva ho jAtA hai / pramAdakA abhAva ho jAnese yaha apramattasaMyata kahalAtA hai| isa guNasthAnake do bheda hai..1 svasthAna apramattasaMyata aura 2 sAtizaya apramattasaMyata / jo sAtabase girakara chaThaveM meM AtA hai aura phira sAtaveMmeM car3hatA hai vaha svasthAna apramatta saMyata kahalAtA hai tathA jo zreNI mAr3haneke sammukha ho adhaHkaraNa pariNAmoMko prApta karatA hai vaha sAtizaya apramattasaMyata kahalAtA hai| jahA~ sama-samayavatI tathA bhinnasamayavartI jIvoMke pariNAma samAna tathA asamAna donoM prakArake hote haiM unheM adhikaraNa kahate haiN| isa guNasthAna meM bhI niyamase devAyakA bandha hotA hai // 24 // apUrvakaraNa guNa sthAnakA svarUpa apUrvakaraNaM kurvannapUrvakaraNo yatiH / zamakaH kSapakazcaiva sa bhavatyupacArataH ||25|| artha-apUrvakaraNa-naye-naye pariNAmoMko karanevAlA muni apUrvakaraNa guNasthAnavartI kahalAtA hai| yaha muni upacArase zamaka aura kSapaka donoM prakArakA hotA hai| bhAvArtha-saptama guNasthAnake sAtizaya apramattasaMyatako jo adhaHkaraNarUpa pariNAma prApta hote the unameM AgAmI samayavartI jIvoM pariNAma pichale samayavartI jIvoMke pariNAmoMse milate-julate bhI rahate the, para aSThama guNasthAnavartI jIvake vizaddhatAke bar3ha jAnese pratyeka samaya apUrva-apUrva-naye-naye hI karaNa-pariNAma hote haiM / isa guNasthAnameM AgAmI samayavatI jovAka pariNAma pichale samayavartI jIvoMke pariNAmoMse milate-julate nahIM hai, isaliye isakA apUrvakaraNa yaha sArthaka nAma hai| isa guNasthAnameM samasamayavatI jIvoMke pariNAma samAna aura asamAna donoM prakArake hote haiM tathA bhinna samayavartI jIvoke pariNAma niyamase bhinna hI hote haiN| isa guNasthAnase zreNI prArambha ho jAtI hai| cAritramohanIyakarmakA upazama yA kSaya karaneke liye pariNAmoMkI jo santati hotI hai use zreNI kahate haiM / isake do bheda haiM--upazamazreNI aura kSapaka zreNI ! upazamazreNIko dvitIyopazama samyagdRSTi aura kSAyika samyagdRSTi jIva mAMr3hate haiM parantu kSapakazreNIko kSAyika samyagdRSTi hI mAMr3hate haiN| upazamazreNIvAle upazamaka aura kSapakazreNIvAle kSapaka kahalAte haiN| isaliye upacArase
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvApaMsAra isa guNasthAnako ga upa.zapaka aura para kahA yA hai| yahAM samA isake Age kisI bhI AyukA bandha nahIM hotaa| kSapakaNI mAMr3hanevAloMke Ayubandha hotA hI nahIM hai aura upazamazreNI ve jIva hI mAr3hate hai jinheM yA to devAyukA bandha ho cukA haiM yA kisI AyukA bandha nahIM huA hai| jinheM kisI AyukA bandha nahIM huA hai ve patana kara jaba saptama yA isake nIceMke guNasthAnoMmeM Ate haiM taba devAyukA bandha karate haiN| jina jIvoMke usI paryAyameM upazamavaNIke bAda kSapakazreNo mAMdanekA prasaGga AtA hai ve bhI AyukA bandha nahIM karate hai / / 5 / / anivRtikaraNa guNasthAnakA svarUpa karmaNAM sthUlabhAvena zamakaH kSapakastathA / anivRttiranivRttiH pariNAmavazAdbhavet // 26 / / artha-jo karmokA sthUlarUpase upazama athavA kSaya karanevAlA hai tathA pariNAmoMkI anivRtti-vibhinnatAse rahita hai vaha anivRttikaraNa guNasthAnavAlA hai| bhAvArtha-dazama gaNasthAnakI apekSA navama gaNa sthAnameM karmoMkA upazama athavA kSaya sthUlarUpase hotA hai| tathA isa guNasthAnavI jIvoMka pariNAmoMmeM vibhinnatA nahIM rhtii| yahA~ ekasamayamai eka jIvake eka hI pariNAma hotA haiM ataH samasamayavartI joboMke pariNAma samAna hI rahate aura bhinna samayavartI jIvoMke pariNAma bhinna rahate haiN| anivRttikaraNarUpa pariNAmoMse Ayu kamako chor3akara zeSa sAta karmokI guNazreNI nirjarA, gaNasaMkramaNa, sthitikhaNDana tathA anubhAgakANDakakhaNDana hotA hai aura mohanIyakarmako bAdarakRSTi tathA mUkSmakRSTi Adi hotI hai| isa guNasthAnameM bhI upazama aura kSapaka donoM zreNiyA~ rahatI hai // 26 // sUkSmasAmparAya guNasthAnakA svarUpa sUkSmatvena kapAyANAM zamanAkSapaNAttathA / syAtsUkSmasAMparAyo hi sUkSmalobhodayAnugaH / / 27|| artha--jo kaSAyoMke upazamana athavA kSapaNa karaneke kAraNa unakI sUkSmatAse sahita hai baha sUkSmasAmparAya nAmaka guNasthAnavartI kahalAtA hai / isa guNasthAnameM rahane bAlA jIva sirpha saMjvalanalobhake sUkSya udayase yukta hotA hai| bhAvArtha-isa guNasthAnameM upazamazreNIvAlA jIva saMjvalana krodha-mAnamAyAkA upazama kara cukatA hai aura kSapakazreNIvAlA jIva unakA kSaya kara cukatA hai, sirpha saMjvalanalobhakA maMda udaya vidyamAna rahatA hai isaliye ise sUkSmasAmparAya kahate haiM / 27 / /
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ vitIyAdhikAra upazAntakaSAya aura kSINakaSAya guNasthAnakA svarUpa upazAntakaSAyaH syAtsarvamohopazAntitaH / bhavetkSINakaSAyo'pi mohasyAtyantasaMkSayAt // 28|| artha-jahA~ sampUrNa mohanIyakarmakA upazama ho jAtA hai vaha upazAntakapAya guNasthAna hai aura jahA~ sampUrNa mohanIyakarmakA kSaya ho jAtA hai vaha kSINakapAya guNasthAna kahalAtA hai| bhAvArtha-upazamazreNIvAlA jIva dazama guNasthAnake antameM mohanIyakarmakA jaba upazama kara cukatA hai taba vaha upazAntakaSAya nAmaka gyArahaveM guNasthAnako prApta hotA hai| isa guNasthAnameM mohanIyakarmake kisI bhI bhedakA udaya nahIM rahatA / yahA~ jIvake pariNAma, zarad Rtuke usa sarovarake jalake samAna jisakI ki kocar3a nIce baiTha gaI hai, bilakula nirmala ho jAte haiN| isa guNasthAnakI sthiti sirpha antarmuhUrtakI hai usake bAda jIva niyamase gira jAtA hai / kSAyika samyagdRSTi jIva girakara caturtha guNasthAna taka A sakatA hai aura upazamasamyagdRSTi jIva samyagdarzanase bhI girakara prathama guNasthAna taka A sakatA hai| kSapakazreNIvAlA jIva dazama gaNasthAnake antameM mohanIyakarmakA sarvathA kSayakara vArahaveM kSINakaSAya guNasthAnameM pahu~catA hai| yahA~ kaSAyakA sarvathA kSaya ho jAtA hai| isa guNasthAnameM zukladhyAnakA dUsarA pAyA prakaTa hotA hai | usake prabhAvase jIva zeSa bace hue jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya ina tIna ghAtiyAkarmokA tathA nAmakarmakI teraha pravRttiyoMkA kSaya karatA hai| kSapakaveNIvAlaM jIvake mavIna AyukA bandha hotA nahIM hai isaliye vartamAna-bhujyamAna manuSyAyuko chor3akara zeSa tIna AyukarmokA kSaya karake apane Apa hI rahatA hai| isa taraha isa guNasthAnake antama rATha karmapra kRtiyoMkI sattA naSTa ho jAtI hai / / 28 / / sayogakevalI aura ayogakevalI guNasthAnoMkA svarUpa utpanna kevalajJAno ghAtikarmodayakSayAt / sayogazcApyayogazca syAtAM kevalinAvubhau // 29 / / artha-ghAtiyAkarmokA kSaya ho jAnese jise kevalajJAna utpanna ho gayA hai kintu yoga vidyamAna hai vaha sayogakevalIguNasthAnavartI kahalAtA hai aura jisake yogakA abhAva ho jAtA hai vaha ayogakevalIguNasthAnavartI kahA jAtA hai| ___ bhAvArtha-bArahaveM guNasthAnake antameM bresaTha karmaprakRtiyoMkA kSayakara jIva terahaveM guNasthAnameM praveza karatA hai| ise yahA~ lokAlokAvabhAsI kevalajJAna prApta ho jAtA hai isaliye ise kevalI kahate haiN| sAthameM yoga rahane ke kAraNa sayoga
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ taravArthasAra kevalI kahalAtA hai / isa guNasthAnameM jIva kama-se-kama antarmuhurta aura adhika-seadhika ATha varSa antarmuharta kama eka karor3a varSa pUrva rahatA hai| isa guNasthAnake meM jaTA sA sUphA kAraNoga raha jAtA hai taba zukladhyAnake tIsare pAyeke prabhAvase kramaprakRtiyoMkI bahuta bhArI nirjarA hotI hai / usake bAda jaba sUkSmakAyayoga bhI naSTa ho jAtA hai taba ayogakevalI nAmaka caudahA guNasthAnameM praveza hotA hai| isa guNasthAnakA kAla 'a i u R tR' ina pAMca laghu akSaroke uccAraNakAlake barAbara hai| yahA~ zukladhyAnakA cauthA pAyA prakaTa hotA haiusake prabhAvase samasta karmaprakRtiyoMkA kSayakara jItra mokSako prApta hotA hai / / 29 / / caudaha jIvasthAna-jIvasamAsoMkA varNana ekAkSAH vAdarAH sUkSmA dvayakSAyA vikalAstrayaH / saMjino'saMjJinazcaiva dvidhA paJcendriyAstathA ! // 30 // paryAptAH sarva ete sarve'paryAptakAstathA 1 jIvasthAnavikalpAH syuriti sarve caturdaza // 31 / / artha--ekendriyoMke do bheda bAdara aura sukSma, dvIndriyako Adi lekara tIna vikala aura saMjJI-asaMjJIke bhedase do prakArake paJcendriya ye sAta prakArake sabhI jIva paryAptaka tathA aparyAptaka donoM prakArake hote haiN| isaliye saba milAkara jIvasthAnake caudaha vikalpa hote haiN| inheM caudaha jIvasamAsa bhI kahate haiM / bhAvArtha-jinake dvArA aneka jIva aura unakI aneka jAtiyA~ jAnI jAveM unheM jIvasthAna yA jIvasamAsa kahate haiN| ina jIvasamAsoMkA AmamameM aneka prakArase varNana kiyA gayA hai| inake 57 bheda bhI batAye gaye haiM jo isa prakAra hai-pRthivI, jala, agni, vAyu, nityanimoda aura itara nigodake bAdara-sUkSmakI apekSA chaha yugala tathA sapratiSThita pratyeka aura apratiSThita pratyekakI apekSA eka yugala, ina sAta yugaloMke caudaha bhedoMmeM dvIndriya, trIndriya, caturindriya, saMjJI paJcendriya aura asaMjJI paJcendriyake bhedase soMke pAMca bheda milAnese unnIsa sthAna hote haiN| ina unnIsa sthAnoMke paryAptaka, nityaparyAptaka aura labdhyaparyAptakako apekSA tIna-tIna bheda honese kula sattAvana bheda hote haiN| kahIMpara 98 bheda bhI batAye gaye haiM jo isa prakAra haiM-pRthivI, jala, agni, vAyu, nityanigoda aura itaranigodake bAdara-sUkSmakI apekSA chaha yugala aura sapratiSThita pratyeka tathA apratiSThita pratyeka ina sAta yugaloMke caudaha bheda paryAptaka, nivRttyaparyAptaka aura labdhyaparyAptakake bhedase tona-tIna prakArake hote haiM, isaliye ekendriyoMke
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyAdhikAra 42 bheda hote haiN| unameM vikalatrayoMke paryAptaka, nityaparyAptaka tathA labdhyaparyAptakako apekSA nau bheda milAnese 51 bheda hote haiM / inameM karmabhUmija paJcendriya tiryaJcoMke 30 aura bhogabhUmija paJcendriya tiryaJcoMke 4, 'manuSyoMke 9, "devoMke 2 aura cArakiyoMke 2 bheda milAnese saba 98 jIvasamAsa hote haiM // 30-31 / / chaha paryAptiyoMke nAma aura unake svAmI aahaardehkrnnpraannaapaanvibhedtH| vacomanovibhedAcca santi paryAptayo hi SaT // 32 // ekAkSepu catasraH syuH pUrvAH zeSeSu paJca taaH| sarvA api bhavantyetAH saMjJipazcendriyeSu tat // 33 // artha--AhAra, zarIra, indriya, zvAsocchvAsa, bhASA aura manake bhedase paryAptiyAM chaha haiN| inameM ekendriyoMke prArambhakI cAra, dvIndriyase lekara asaMjJIpaJcendriyoM taka prAramako pA~dha aura sajI pazyandriyoMke sano ryAptiyA~ hotI haiN| 1 karmabhUmija paJcendriya tiryana jalacara, sthalacara aura nabhacarake bhedase tIna prakArake hai ! inake saMjJI aura asaMjJo do bheda hote haiN| isa taraha chaha bheda hue / ye chaha bheda garbhaja tathA saMmacAInake bheda do prakArake hote haiN| garbha ja jIvoMke paryAptaka aura nityaparyAptakake bhedase do bheda hote hai tathA saMmUrchana jIvoMke paryApsaka, nirvatyaparyAptaka aura lamadhyagaryAptakake bhedase tIna bheda hote haiM isa taraha garmajoMke bAraha aura saMmurchanoMke aThAraha donoM milAkara karma bhUmija paJcendriya tiyaMJcoMke 30 bheda hote haiN| 2 bhogabhUmiga tiyaJcoMke sthalacara aura nabhacarake bhedase do bheda hote haiN| inake paryAptaka aura nityaparyAptakakI apekSA cAra bheda hote hai| 3 AyakhaNDa aura mlecchakhaNDake bhedase karmabhUmija manujyake do bheda hai| inameM AryakhaNDaja manuSya ke paryApta ka, nirvRtyapaptika aura lakSyaparyAptakako apekSA tIna bheda tathA mlecchakhaNDaja manuSyake payaptika aura nityapaptikara bhedase do isa taraha pAMca bheda hote hai / bhogabhUmija aura kubhogabhUmija manuSyoM ke paryAptapha aura nivRtyaparyAptakako apekSA do-do bheda isa taraha cAra bheda milAne se manuSyoMke nau bheda hote haiM / ___4-5 deva aura nArakiyoMke paryAptaka aura nivRsyaparyAptakako apekSA do-do bhaida hote hai|
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ sasvArthasAra bhAvArya AhArAdiparyAptiyoMke lakSaNa isa prakAra haiM 1 AhAraparyAgni-vigrahagatiko pArakara jIva navIna zarIrako racanAmeM kAraNabhUta jisa naukarmavargaNAko grahaNa karatA hai use khala-rasabhAgarUpa pariNamAvaneke liye jIvako zaktike pUrNa ho jAneko AhAraparyApti kahate haiN| 2 zarIraparyAgni-vala bhAgako haDDI Adi kora avayaspa tathA rasabhAgako khUna Adi tarala avayavarUpa pariNamAvanekI zaktike pUrNa honeko zarIraparyApti kahate haiN| 3 indriyaparyApti-usI nokarmavargaNAke skandhameMse kucha vargaNAoMko apanIapanI indriyoMke sthAnapara usa-usa indriyake AkAra pariNamAvaneko zaktike pUrNa ho jAneko indriya-paryApti kahate haiM / 4 zvAsocchvAsaparyAgni -kucha skandhoMko zvAsocchvAsarUpa pariNamAvaneko jIvakI zaktike pUrNa honeko zvAsocchvAsaparyApti kahate haiN| 5 bhASAparyAgni-vacanarUpa honeke yogya bhASAvargaNAko vacanarUpa pariNamAvanekI jIvako zaktike pUrNa honeko bhASAparyApti kahate haiM / 6 manaHparyAni manovargaNAke paramANuoMko dravyamanarUpa pariNabhAvanekI jIvakI zaktike pUrNa honeko manaHparyApti kahate haiM / ukta chaha paryAptiyoMmeM ekendriya jIvake AhAra, zarIra, indriya aura zvAsocchavAsa ye cAra paryAptiyAM hotI haiM / do indriyase lekara asainI paJcedriya takake jIvoMke bhASAparyApti sahita pA~ca paryAptiyA~ hotI haiM tathA saMjJI paJcendriya jIvoMke manaHparyApti sahita chahoM paryAptiyA~ hotI haiM / jina jIvoMkI paryAptiyAM pUrNa ho jAtI haiM unheM paryAtaka tathA jinakI paryAptiyA~ pUrNa nahIM huI haiM unheM aparyAptaka kahate haiM / aparyAptaka jIvoMke do bheda haiM--- 1 nirvRtyaparyAptaka aura 2 labdhyaparyAptaka / jisakI paryApti abhI pUrNa nahIM huI hai kintu antarmuitake bhItara niyamase pUrNa ho jAtI hai use nibRtyaparyAsanA kahate haiM tathA jisakI paryApti abhI taka na pUrNa huI hai aura na Age pUrNa hogI vaha labdhyaparyAptaka kahalAtA hai| samasta paryAptiyoMkA prArambha eka-sAtha hotA hai parantu pUrti krama-kramase hotI hai| sabhI paryAptiyoMke pUrNa honekA kAla antarmuhUrta hai / labdhyaparyAptaka avasthA saMmUcchaMna janmavAle jIvoMmeM hotI hai, garbha aura upapAda janmavAle jIvoMmeM nhiiN| isI prakAra labdhyaparyAptaka avasthA sirpha mithyAdaSTi guNasthAnameM hI hotI hai anya guNasthAnoM meM nahIM / nirvRttyaparyAptaka avasthA pahale, dUsare aura cauthe guNasthAnameM janmakI apekSA hotI hai| chaThaveM guNasthAnameM AhArazarIrako apekSA aura terahavaM guNasthAnameM lokapUraNasamudghAtako apekSA hotI hai| paryAptaka avasthA sabhI
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ nitIyAdhikAra 45 guNasthAnoMmeM hotI hai / labdhyaparyAptaka jIva antarmuhUrtameM chayAsaTha hajAra tIna sau chattIsa bAra janma-maraNa karatA hai / / 32-33 // ___ vaza prANoM ke nAma tathA unake svAmI pazcendriyANi vAkAyamAnasAnAM balAni ca / prANApAnau tathAyuzca prANAH syuHprANinAM daza / / 34 // kAyAkSApi sarveSu paryApteSvAna iSyate / vAgdvayakSAdiSu pUrNeSu manaHparyAptasaMziSu / / 35|| artha-sparzanAdi pA~ca indriyA~, bacanabala, kAyabala, manobala, zvAsocchvAsa aura Ayu, jIvoMke ye daza prANa hote haiN| inameM kAyabala, indriyoM tathA Ayu prANa sabhI jIvoMke hote haiM, zvAsocchavAsa paryApsaka jIvoMke hI hotA hai, vacanabala dvIndriyAdika paryAptaka jIvoMke hotA hai aura manobala saMjJopaJcendriya paryAptakake hI hotA hai| bhAvArtha-jinakA saMyoga honepara jIva jIvita aura viyoga honepara mRta kahalAtA hai unheM prANa kAhate haiN| inake bhAvaprANa tathA dravyaprANake bhedase do bheda haiN| AtmAke jJAna-darzanAdi guNoMko bhAvaprANa kahate haiM aura indriyAdikako dravya prANa kahate haiM / dravyaprANake Upara kahe hue daza bheda haiN| inameMse ekendriya jIvake paryAptaka avasthA meM sparzanendriya, kAyabala, Ayu aura zvAsocchvAsa ye cAra prANa tathA aparyAptaka avasthAmeM svAsocchvAsako chor3akara tIna prANa hote haiM / dvIndriya jIbake paryAptaka avasthA meM sparmAna aura rasanA indriya, kAyabala, Ayu, zvAsocchavAsa aura vacanabala ye chaha prANa tathA aparyAptaka avasthAma zvAsocchvAsa tathA bacanabalake binA cAra prANa hote haiN| zrIndriya jIvake paryAptaka avasthAmeM prANa indriya adhika honese sAta prANa aura aparyAptaka avasthAmeM pAMca prANa hote haiM | caturindriya jIvake paryAptaka avasthA meM cakSurindriya bar3ha jAnese ATha prANa tathA aparyAptaka avasthAmeM chaha prANa hote haiN| asaMjJI paJcendriyake paryAptaka avasthAmeM karNandriya bar3ha jAnese nau prANa tathA aparyAptaka avasthAmeM sAta prANa hote haiM aura saMjo paJcendri yake paryAptaka avasthAmeM manobalake bar3ha jAnese daza prANa tathA aparyAptaka avasthAmeM sAta prANa hote haiM / terahava guNasthAnameM indriyoM tathA manakA vyavahAra nahIM rahatA isaliye vacanabala, zvAsocchAsa, Ayu aura kAyabala ye cAra hI prANa hote haiM / isI guNasthAnameM vacanabalakA abhAva honepara tIna tathA zvAsocchavAsakA abhAva honepara do prANa rahate haiN| caudahavaM guNasthAnameM kAyabalakA bhI abhAva ho jAtA hai isaliye sirpha AyuprANa rahatA hai / / 34-35 //
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasAra jAra saMjJAoMke nAma AhArasya bhayasyApi saMjJA syAnmaithunasya ca / parigrahasya cetyevaM bhavetsaMjJA caturvidhA / / 36 / / artha AhArasaMjJA, bhayasaMjJA, maithunasaMjJA aura parigrahahmajJAke bhedase saMjJA cAra prakArakI hotI hai| ___ bhAvArtha-jina icchAoM ke dvArA pIr3ita hue jIba isa loka tathA paralokameM nAnA duHkha uThAte haiM unheM saMjJA kahate haiN| usake cAra bheda haiM-1 AhAra, 2 bhaya, 3 maithuna aura 4 parigraha | inakA svarUpa isa prakAra hai___AhArasaMjJA- antaraGgameM asAtAvedanIyakI udIraNA honese tathA bahiraGgameM AhArake dekhane aura lama jhopa upayoga jAne se nAlo peTalAlaM jIvako jo AhArakI icchA hotI hai use AhArasaMjJA kahate haiN| yaha saMjJA pahale guNasthAnase lekara chaThaveM guNasthAna taka rahatI hai| bhayasaMjJA-antaraGgameM bhaya nokaSAyako udIraNA honese tathA bahiraGgameM atyanta bhayaMkara vastuke dekhane aura usa ora upayoga jAnese zaktihIna prANIko jo bhaya utpanna hotA hai use bhayasaMjJA kahate haiN| yaha saMjJA AThaveM guNasthAna taka hotI hai| ___maithunasaMjJA-antaraGgameM veda nokaSAyakI udoraNA honese tathA bahiraGgameM kAmottejaka gariSTha rasayukta bhojana karane, maithunakI ora upayoga jAne tathA kuzIla manuSyoMkI saMgati karanese jo maithunakI icchA hotI hai use maithunasaMjJA kahate haiM / yaha saMjJA navama guNasthAnake pUrvArdha taka hotI hai| parigrahasaMjJA-antaraGgameM lobhakaSAyakI udAraNA honese tathA bahiraGgameM upakaraNoMke dekhane, parigrahakI ora upayoga jAne tathA mUrchAbhAva-mamatAbhAbake honese jo parigrahako icchA hotI hai use parigrahasaMjJA kahate haiN| yaha saMjJA dazama guNasthAna taka hotI hai| ___ yahA~ saptamAdi guNasthAnoM meM jo bhaya, maithuna aura parigraha saMjJA batalAI gaI hai ve antaraGgameM una-una karmoMkA udaya vidyamAna rahanese batalAI gaI haiM, kAryarUpameM unakI pariNati nahIM hotI / / 36 / / caudaha mArgaNAoMke nAma gatyakSakAyayogeSu vedakrodhAdivittiSu / vRttadarzanalezyAsu bhanyasamyaktvasaMjiSu / AhArake ca jIyAnAM mArgaNAH syuzcaturdaza ||37 / / ( SaTpadam )
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyAdhikAra artha-.-1 gati, 2 indriya, 3 kAya, 4 yoga, 5 veda, 6 kaSAya, 7 jJAna, 8 saMyama, 9 darzana, 10 lezyA, 11 bhavya, 12 samyaktva, 13 saMjJI aura 14 AhAraka jIvoMkI ye caudaha mArgaNAeM hotI haiN| bhAvArtha-jinameM athavA jinake dvArA jIvoMkI khoja hotI hai unheM bhAgaNA kahate haiN| mArgaNAoMke gati Adi caudaha bheda haiN| Age granthakAra svayaM hI ina mArgaNAoMkA varNana karate haiM // 37 // gatimArgaNAkA svarUpa aura bheda gatirbhavati jIvAnAM gatikarmaviSAkajA / zvabhratiryagnarAmayaMgatibhedAcaturvidhA // 38|| artha--gati nAmakarmake udayase jIvako jo avasthA hotI hai use gati kahate haiN| isake cAra bheda haiM-1 narakagati, 2 tiryaJcagati, 3 manuSyagati aura 4 devagati / inake lakSaNa prasiddha haiM / / 38 [1 indrimArgaNA aura usake bheda indriyaM liGgamindrasya taca paJcavidhaM bhavet / pratyekaM tad dvighA dravyamAvendriyavikalpataH // 39 / / ___ artha-indra arthAt AtmAkA jo liGga hai use indriya kahate haiN| indriyake sparzana, rasanA, nANa, cakSa aura zrotrake bhedase pA~ca bheda haiN| ina pAMcoM indriyoMmeM pratyekake dravyendriya aura bhAvendriyake bhedase do-do bheda haiM // 39 // dravyentripakA nirUpaNa nirvRttizcopakaraNaM dravyendriyamudAhRtam / bAhyAbhyantarabhedena dvaividhyamanayorapi // 40 // artha-nirvRtti aura upakaraNako dravyendriya kahA gayA hai| nirvRtti aura upakaraNa donoMke bAhya aura Abhyantarake bhedase do-do bheda hote haiM / / 40 / / antaraGganivRttikA lakSaNa netrAdIndriyasaMsthAnAvasthitAnAM hi vartanam / vizuddhAtmapradezAnAM tatra nivettirAntarA // 41 / / artha-netrAdi indriyoMke AkArameM avasthita vizuddha AtmAke pradezoMkA jo indriyAkAra pariNamana hai use AbhyantaranivRtti kahate haiM / / 41 //
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthasAra bAhyanitikA lakSaNa teSvaivAtmapradezeSu karaNavyapadeziSu / nAmakarmakRtAvasthaH pudgalapacayo'yarA // 42 / / artha--indriyayAvo pAsa hue hI Atmazopara nAgaphamaka udayase indriyAkAra pariNata jo pudgalakA pracaya hai use bAnivRtti kahate haiM / / 42 // Abhyantara aura bAhya upakaraNa AbhyantaraM bhavetkRSNazuklamaNDalakAdikam / bAyopakaraNaM tvakSipakSmapatradvayAdikam / / 43 // artha-kAlA tathA sapheda gadenA Adi Abhyantara upakaraNa hai aura netroMko barUnI tathA donoM palaka Adi bAhya upakaraNa haiM / / 43 / / bhAvendriya aura labdhikA lakSaNa labdhistathopayogazca bhAvendriyamudAhRtam / sA labdhioMdharodhasya yaH kSayopazamo bhavet // 44 // artha-labdhi aura upayogako bhAvendriya kahA hai | jJAnAvaraNakarmakA jo kSayopazama hai vaha labdhi kahalAtI hai / / 44 / / upayogakA lakSaNa aura usake bheda sa dravyendriyanitiM prati vyApriyate yataH / karmaNo jJAnarodhasya kSayopazamahetukaH // 45 // AtmanaH pariNAmo ya upayogaH sa kathyate | jJAnadarzanabhedena dvidhA dvAdazadhA punaH / / 4 / / artha-jisake sannidhAnase AtmA dravyendriyakI racanAke prati vyApta hotA hai aisA jJAnAvaraNakarmako kSayopazamase utpanna honevAlA AtmAkA pariNAma upayoga kahalAtA hai| jJAna aura darzabhake bhedase mulameM upayoga do prakAra hai phira jJAnopayogake ATha aura darzanopayogake cAra bheda milAkara bAraha prakArakA hotA indriyoMke nAma aura krama sparzanaM rasanaM ghrANaM cakSuH zrotra mataH param / itIndriyANAM pazcAnA saMjJAnukramanirNayaH // 47 //
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ A dvitIyAdhikAra artha-sparzana, rasana, ghrANa, cakSu aura zrotra ye pA~ca indriyoMke nAma tathA unakA krama hai| inake lakSaNa isa prakAra haiM sparzanendriya-jo zIta, uSNa, komala, kaThora, snigdha, rUkSa, laghu aura muru ina ATha prakArake sparzoko jAne use sparzana indriya kahate haiN| __rasanendriya-jo khaTTA, mIThA, kar3aA, kaSAyalA aura cirapirA ina pAMca prakArake rasako jAne vaha rasanendriya hai| ghrANendriya-jo sugandha aura durgandhake bhedase do prakArako gandhako jAne use nANendriya kahate haiN| cakSurindriya-jo kAlA, pIlA, nIlA, lAla aura sapheda ina pAMca bhUla raMgoMko tathA inake sambandhase nirmita aneka uparaMgoMko jAnatI hai use cakSurindriya kahate haiN| __ zrIndriya-jo akSarAtmaka tathA nirakSarAtmaka zabdoMko jAnatI hai use zrotrendriya kahate haiM / / 47 / / pAMca indriyoM tathA manakA viSaya sparzo rasastathA gandho varNaH zabdo yathAkramam / vijJeyA viSayAsteSAM manasastu mataM zrutam // 48 // artha-sparza, rasa, gandha, varNa aura zabda ye kramasa sparzanAdi indriyoM ke viSaya jAnanA cAhiye / manakA viSaya zruta-akSarAtmaka zruta hai||48|| indriyA~ apane viSayako kisa prakAra grahaNa karatI haiM ? rUpaM pazyatyasaMspRSTaM spRSTaM zabdaM zRNoti tu / baddhaM spRSTaM ca jAnAti sparza gandhaM tathA rasam / / 4 / / artha-cakSu asaMspRSTa-dUravartI rUpako dekhatI hai| kAna spRSTa-apanese chue hue zabdako sunatA hai| sparzana indriya, rasanA indriya aura ghrANa indriya, baddha--apanese saMbandhako prApta tathA spRSTa-chue hue apane-apane viSayabhUta sparza, rasa aura gandhako jAnatI haiN| ___ bhAvArtha-cakSu indriya aprApyakArI hai isaliye vaha apanese dUravartI rUpako dekhatI haiN| kaNendriya prApyakArI honeke kAraNa apanese TakarAye hue zabdako sunatI hai / zabda kAnase TakarAkara vilIna ho jAtA hai, sparza Adike samAna ... 1 'puTTa suNodi saI apuSTuM puNa passade ruvaM / phAsaM rasaM ca gaMdha barddha paTTa viyANAdi / / ' -sarvArthasiddhi ( solApura saMskaraNa ) /
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 tattvArthasAra usase sambaddha nahIM rahatA / parantu sparzana, rasanA aura prANa ye tIna indriyA~ prApyakArI honeke kAraNa apanese TakarAye hue tathA TakarAkara sambaddha rahanevAle sparza, rasa aura gandhako grahaNa karatI haiN| yaha eka mAnyatA hai / dUsarI mAnyatA yaha hai ki zrotra spRSTa zabdako sunatA hai aura aspRSTa zabdako bhI sunatA hai / netra aspRSTa rUpako hI dekhatA hai 1 tathA ghrANa, rasanA aura sparzana indriyA~ kramase spRSTa aura aspRSTa gandha, rasa aura sparzako jAnatI haiM / / 49 / / hata yavanAlamasUrAtimuktandrarddhasamAH zrotrAkSighrANajihvAH syuH sparzanaM naikasaMsthiti || 50 // kramAt / artha - karNa indriya jaukI nalI ke samAna, cakSu indriya masUrake samAna, ghrANaindriya atimuktaka tilake phUlake samAna, jihvA indriya ardha candrake samAna aura sparzana indriya aneka AkAravAlI hai / / 50 / / indriyoMke svAmI bhavatyekamekaikamabhivardhayet / sthAvarANAM zambUka kundhumadhupamartyAdInAM tataH kramAt // 51 // artha-sthAvara jIvoMke eka sparzana indriya hI hotI hai phira zAmbUkakSudra zaGkha, kunthukAnakhajUrA, bhramara aura manuSyAdikake kramase eka-eka indriya adhika hotI jAtI hai // 51 // ekendriya athavA sthAvaroMke nAma sthAvarAH syuH pRthivyApastejo vAyurvanaspatiH / svaiH svairbhedaiH samA hyete sarva ekendriyAH smRtAH || 52 // artha - pRthivI, jala, agni, vAyu aura vanaspati ye pA~ca sthAvara haiM tathA apane-apane bhedoMse sahita haiM / ye sabhI sthAvara ekendriya mAne gaye haiM / / 52 / / hondriya jIvoMke nAma zambUkaH zukkI vA gaNDUpadakapardakAH / kukSikramyAdayazcaite dvIndriyAH prANino matAH // 53 // 1 1 puhuM suNevisa apuSTuM caiva parasade rUaM gaMdha rasaM ca phAsaM puTumaTuM viyANAdi // ' - sarvArthasiddhi ( bhAratIya jJAnapITha saMskaraNa }
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyAdhikAra 51 artha-3 - zambUka, zaGkha, zukti-sIpa, giMDole, kauMr3I tathA peTake kIr3e Adi ye do indriya jIva mAne gaye haiM // 53 // zrIndriya jIvoMke nAma kunthuH pipIlikA kumbhI vRzcikazcendragopakaH / ghuNamatkuNayukAgrAstrIndriyAH santi jantavaH || 54 || artha - kunthu, ciuTI, kumbhI (?) bicchU, vIrabahUTI, ghunakA kor3A, khaTamala, cIlara - junA Adi tIna indriya jIva haiM ||14|| caturindriya jIvoMke nAma / madhupaH kITako daMzamazakau makSikAstathA / varaTI zalabhAdyAzca bhavanti caturindriyAH || 55 / / artha -- bhauMrA, ur3anevAle kIr3e, DAMsa, macchara, makkhI, varaM tathA TiDDI Adi cAra indriya jIva haiM // 55 // paJcendriya jIvoMke nAma paJcendriyAzca martyAH syurnArikAstridivaukasaH / tiryaJco'pyuragA bhogiparisarpa catuSpadAH || 56 / / artha - manuSya, nArakI, deva, tiryaJca, sA~pa, phaNAvAle nAga, sarakanevAle ajagara Adi tathA caupAye pA~ca indriya jIba haiM // 56 // pRthvokAyika Adi jIvoMkA AkAra masUrAmbupRSatsUcI kalApadhvajasannibhAH / dharAptejomarutkAyA nAnAkArAstastrasAH // 57 // artha --- pRthivI, jala, agni aura vAyukAyika jIvoMkA AkAra kramase masUra, pAnIkI bU~da, khar3I suiyoMkA samUha tathA dhvajAke samAna hai| vanaspatikAyika aura sajIva aneka AkArake hote haiM / / 57 // pRthivIkAyika joboMke chattIsa bheva mRttikA vAlukA caiva zarkarA lavaNo'yastathA tAmraM trapuH copalaH zilA / sIsakameva ca // 58 //
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 tatvArthasAra raupyaM suvarNaM vajraM ca haritAlaM ca hiGgulam | manaHzilA tathA tutthamajjanaM sapravAlakam // 59 // krirolakA ke caiva maNibhedAzva vAdarAH | gomedo rucakAGka sphaTiko lohitaprabhaH // 60 // vaiDUrya candrakAntazca jalakAnto raviprabhaH / gairikazcandanava varcUrI rucakastathA // 61 // moTho masAraganlaba sarva ete pradarzitAH / patriMzatpRthivIbhedA bhagavadbhirjinezvaraH // 62 // t artha -- 1 miTTI, 2 reta, 3 cunakaMkarI, 4 patthara, 7 lohA, 8 tA~bA, 9 rAMgA, 10 sIsA, 11 cAMdI, 14 haratAla 15 IMgura, 16 mainasila 17 tUtiyA, 18 suramA 2 P 20 krirolaka ( ? ), 21 bhor3ala, bar3I-bar3I maNiyoMke khaNDa 23 rucakAGka, 24 sphaTika, 25 padmarAga, 26 vaiDUrya 27 candrakAnta, 28 jalakAnta, 29 sUryakAnta 30 gairika, 31 candana, 32 vara 33 rucaka, 34 moTha, 35 masAra aura 36 galla nAmaka maNi ye saba pRthivIkAyikake chattIsa bheda jinendra bhagavAn kahe haiM / 58--62 / / 1 , 5 zilAe~, 12 sonA, 6 namaka, 13 horA, 19 mU~gA, 22 gomeda, jalakA thika jIvoMke bheda avazyAyo hima cindustathA zuddhaghanodake / zItakAdyAca vijJeyA jIvAH salilakAyikAH ||63 // artha- osa, varphake kaNa, zuddhodaka- candrakAntamaNise nikalA pAnI, meghase tatkAla varSA huA pAnI tathA kuharA Adi jalakAyika jIva jAnaneke yogya haiM / / 63 / / agnikAyika jIvoMke bheda jvAlAGgArAstathArcizva murmuraH zuddha eva ca / agnivetyAdikA jJeyA jIvA jvalanakAyikAH ||64 || artha -- jvAlAe~, aMgAra, arci-agniko kiraNa, murmura - agnikaNa ( bhasmake bhItara chipe hue agnike choTe-choTe kaNa) aura zuddha agni-sUryakAntamaNise utpanna agni ye saba agnikAyika jIva jAnaneke yogya haiM / / 64 / /
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyAdhikAra vAyukAyika jIvoMke bheda mahAn ghanatanuzcaiva guJjAmaNDalirutkaliH / vAtazcetyAdayo jJeyA jIvAH pavanakAyikAH // 65 // // artha-vRkSa vagairahako ukhAr3a denevAlI mahAn vAyu arthAt A~dhI, ghanavAta, tanuvAta, guJjA--gUMjanevAlI vAyu, maNDali-golAkAra vAyu, utkalitirachI bahanevAlI vAyu aura vAta--sAmAnya vAyu ye saba pavanakAyika jIva jAnananeke yogya haiM // 65 // banaspatikAyika jIvAphe bhada mUlAgraparvakandotthAH skandhabIjaruhAstathA / saMmUcchinazca haritAH pratyekAnantakAyikAH / / 66 / / artha-mUlabIja-mUlase utpanna honevAle adarakha, haldI Adi. agrabojakalamase utpanna honevAle gulAba Adi, parvabIja-parvase utpanna honevAle gannA Adi, kandabIja-kandase utpanna honevAle sUraNa Adi, skandhatrIja-skandhase utpanna honevAle DhAka Adi, bIjarUha-bIjase utpanna honevAle gehUM, canA Adi tathA saMmUcchin-apane Apa utpanna honevAlI dhAsa Adi vanaspatikAya pratyeka tathA sAdhAraNa donoM prakArake hote haiN| 66 / / yogakA lakSaNa sati vIryAntarAyasya kSayopazamasambhave / yogo hyAtmapradezAnAM parispando nigadyate // 67|| artha-vIryAntarAyakarmakA kSayopazama honepara AtmapradezoMkA halana-calana honA yoga kahalAtA hai / / 67 / / yogake pandraha bheda catvAro hi manoyogA vAgyogAnAM catuSTayam | kAyayogAzca saptava yogAH paJcadazoditAH / / 68 / / artha-cAra manoyoga, cAra vacanayoga aura sAta kAyayoga saba milAkara pandraha yoga kahe gaye haiM // 68 // manoyogake cAra bheda manoyogo bhavetsatyo mRSA satyamRSA tathA / tathA'satyamRSA ceti manoyogazcaturvidhaH // 6 //
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArthasAra artha-satya manoyoga, asatya manoyoga, ubhaya manoyoga aura anubhaya manoyonA ye manoyogake cAra bheda haiN|| 69 / / vacanayogake cAra bhaira vacoyogo bhavetsatyo mRSA satyamRSA tathA / tathA'satyamRSA ceti vacoyogazcaturvidhaH // 70 / / artha satyavacanayoga, asatyavacanayoga, ubhayavacanayoga aura anubhaya vacanayoga ye vacanayogake cAra bheda haiM / bhAvArtha-satyavacanayoga Adike lakSaNa isa prakAra haiM-gAbhyAntAnake viSayabhUta padArthako satya kahate haiM, jaise-jalako jala kahanA / mithyAjJAnake vipayabhUta padArthako asatya kahate haiM; jaise-mRgatRSNAko jala kahanA / donoMke viSayabhUta padArthako ubhaya kahate haiN| jaise-kamaNDaluko ghaTa khnaa| kamaNDaluse ghaTakA kAma liyA jA sakatA hai isaliye satya hai aura kamaNDalakA AvAra ghaTase bhinna hai isaliye asatya hai| jo donoM hI prakArake jJAnakA viSaya na ho use anubhaya kahate haiM; jaise-sAmAnyarUpase yaha pratibhAsa honA ki 'yaha kucha hai| yahA~ satya-asatyakA kucha bhI nirNaya nahIM hotA isaliye anubhaya hai| ina cAra prakArake vacanoMse AtmAke pradezoMmeM jo halana-calana hotA hai vaha satyavacanayoga Adi kahalAtA hai / / 70 // ___ kAyayogake sAta bheva audAriko kriyikA kAyazcAhArakazca te / mizrAzca kArmaNaM caiva kAyayogo'pi saptadhA // 71 / / artha audArika, audArikamizra, baiMkriyika, vaikriyikamizra, AhAraka, AhArakamizra aura kArmaNa isa taraha kAyayoga bhI sAta prakArakA hotA hai / bhAvArtha-manuSya aura tipaMJcoMke utpattike prathama antarmuhUrtameM audArikamizra kAyayoga hotA hai| usake bAda jIvanaparyanta audArika kAyayoga hotA hai / deva aura nArakiyoMke utpattike prathama antarmuhUrtameM vaikriyikamitra kAyayoga hotA hai | usake bAda jIvanaparyanta vaikriyika kAyayoga hotA hai / chaThaveM guNasthAnavartI munike AhAraka zarIrakA putalA nikalaneke pahale AhArakamizra kAyayoga hotA hai / usake bAda antarmuhUrta taka AhAraka kAyayoga rahatA hai| vigrahagatima sabhI jIvoMke kArmaNa kAyayoga hotA hai / terahaveM guNasthAnameM kelisamudghAtake samaya daNDabhedameM audArika kAyayoga, kapATameM audArikamizra kAyayoga aura
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyAdhikAra pratara tathA lokapuraNameM kArmaNa kAyayoga hotA hai| taijasa zarIrake nimittase AtmapradezoMmeM parispanda nahIM hotA, isaliye taijasayoga nahIM mAnA gayA hai / / 71 / / audArika zarIroMko sUkSmatA aura pradezoMkA varNana audAriko vaikriyikastathAhAraka eva ca / taijasaH kArmaNazcaivaM sUkSmAH santi yathottaram // 72 // asaMkhyeyaguNau syAtAmAyAdanyo pradezataH / yathottaraM tathAnantaguNau taijasakANI // 73 // artha-audArikA, baikriyikA, AhAraka, tejasa aura kArmaNa ye pAMca zarIra Age-Age mUkSma-sUkSma haiM arthAt audArika zarIrakI apekSA vaikriyika, bakriyikakI apekSA AhAraka, AhArakako apekSA taijasa aura taijasako apekSA kArmaNazarora mUkSma hai| pradezoM kI apekSA audArikazarIrase lekara kriyika aura AhAraka asaMkhyAtaguNe haiM aura taijasa tathA kArmaNa anantaguNe haiM arthAt audArikazarorake jitane pradeza haiM unase asaMkhyAtaguNe vaikriyikake haiM, baiMkriyikake jisane pradeza haiM unase asaMkhyAtaguNe AhArakake haiM, AhArakase anantaguNe taijasake aura unase anantaguNe kArmaNazarIrake haiM / / 72-73 / / taijasa aura kArmaNazarIrako vizeSatA ubhau nirupabhogau tau pratighAtaviparjitau / sarvasyAnAdisambandhau syAtAM taijasakArmaNau // 7 // tau bhavetAM kvacicchuddhau kacidaudArikAdhikau / kacidvaikrithikopetau tRtIyAdhayutau kacit / / 7 / / artha-taijasa aura kArmaNazarIra upabhoga-indriyoM dvArA viSayagrahaNase rahita haiM, pratighAta-rukAvaTase rahita haiM aura sAmAnyakI apekSA saba jIvoMke sAtha anAdi sambandha rakhanevAle haiN| tejasa aura kArmaNa ye do zarIra kahIM to zuddha-arthAt anya zarIroMse rahita hote haiM, kahIM audArika zarIrase adhika hote haiM, kahIM vaikriyikazarIrase adhika hote haiM aura kahIM AhArakazarIrase adhika hote haiN| bhAvArtha-vigrahagatimeM mAtra taijasa aura kAmaNa ye do zarIra rahate haiM, manuSya aura tiryaJcagatimeM taijasa kArmaNazarIra audArikazarIrake sAtha rahate haiM, deva
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 tattvArthasAra aura narakagatimeM vaikriTikake sAtha rahate haiM tathA chaThaveM guNasthAnavartI kisI suniketalA avasthA meM AhAraka zarIrake sAtha rahate haiM / / 74-75 / / labdhipratyaya taijasa aura vaikriyikazarIrakA varNana audArikazarIrasthaM labdhipratyayamiSyate / anyAdRk taijasaM sAdhorva purvakriyikaM tathA // 76 // artha -- audArikazarIrase yukta kisI munike labdhipratyaya Rddhi vizeSase utpanna honevAlA eka anya prakArakA tejasa tathA vaikrivikazarora mAnA jAtA hai / bhAvArtha - labdhipratyaya tejasake do bheda haiM- zubha tejasa aura azubha tejasa | zubha tejasa candramA ke samAna sapheda raGgakA hotA hai tathA munike dAhine kandhesa nikalatA hai / isake prabhAvase bAraha yojana taka roga Adi naSTa ho jAte haiM / azubha taijasa sindUrake samAna lAla raGgakA hotA hai / yaha munike cA~yeM kandhe nikalatA hai tathA bAraha yojana takake kSetrako bhasma kara detA hai| muni bhI bhasma hokara durgatimeM jAte haiM / taijasazarIrake samAna kinhIM - kinhIM munike vaikrizirora bhI labdhipratyaya hotA hai / ise vikriyARddhi kahate haiM / / 76 // audArika aura maiM kridhikazarIra kI utpattikA varNana audArikaM zarIraM syAdgarbhasammUrcchanodbhavam / tathA vaikriyikAkhyaM tu jAnIyAdopapAdikam // 77 // artha -- audArikazarIra garbha aura sammUrcchana janmase utpanna hotA hai tathA kriyikadAra upapAda janmase utpanna hotA hai / athavA garbha aura sammUrcchana janmase jisakI utpatti hotI hai use audArika zarIra kahate haiM tathA upapAda janmase jisakI utpatti hotI haiM use vaikriyikazarIra kahate haiM // 77 // AhArakazarIrakA lakSaNa avyAghAtI zubhaH zuddhaH prAptaH prajAyate / saMyatasya pramattasya sa khalvAhArakaH smRtaH ||78 || artha -- RddhidhAraka pramattasaMyata munike jo vyAghAtase rahita, zubha tathA zuddha putalA nikalatA hai vaha AhArakazarIra mAnA gayA hai / / 78 / / vedamArgaNAkA varNana bhAvavedastribhedaH syAnnokaSAyavipAkajaH / nAmodayanimittastu dravyavedaH sa ca tridhA // 79 //
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyAdhikAra dravyAnapuMsakAni syuH zvAnAH sammRcchinastathA / palyAyuSo na devAzca trivedA itare punaH / / 80 // utyAdaH khalu devInAmaizAnaM yAvadiSyate / gamanaM tvacyutaM yAvat puvedA hi tataH param ||81|| artha-nokaSAyake udayase utpanna honevAlA bhAvaveda strI purupa aura gamake bhedase lIga prAralA hai : zIprasAra samamake udayase honevAlA dravyaveda bhI tIna prakArakA hai| nArakI tathA sammUrchana janmase utpanna honevAle jIba dravyavedako apekSA napuMsaka hote haiM / bhogabhUmija manuSya tiryaJca tathA deva napuMsaka nahIM hote arthAt strIvedI aura puruSavedI hI hote haiM / zeSa manuSya aura tiryaJca tInoM vedavAle hote haiM arthAt tIna vedoMmeMse kisI eka vedake dhAraka hote haiM / deviyoMkA utpAda aizAna svarga taka hotA hai parantu unakA gamana acyuta svarga taka hotA hai| isa dRSTise acyuta svarga taka puruSaveda aura strIveda ye do veda pAye jAte haiN| usake Age saba deva puruSavedI hI hote haiN| bhAvArtha-bhAvaveda aura dravyavedakI apekSA vedake do bheda haiM / inameM strIveda, puruSaveda aura napuMsakaveda nAmaka nokaSAyake udayase jo ramaNakI icchA hotI hai vaha bhAvaveda kahalAtA hai| isake strI, puruSa aura napuMsaka isa taraha tIna bheda haiN| tathA aGgopAGga nAmaka nAmakarmake udayase zarIrake aMgoMkI jo racanA hotI hai use dravyarveda kahate haiM / isake bhI strI, puruSa aura napuMsaka isa taraha tIna bheda haiN| deva, nArakI aura bhogabhUmija manuSya, tiryaJca inake jo dravyaveda hotA hai vahI bhAvaveda hotA hai arthAt inake donoM vedoMmeM samAnatA rahatI hai parantu zeSa jIvAma samAnatA aura asamAnatA donoM hotI hai arthAt dravyaveda aura bhAvaveda bhinnabhinna hote haiM / yaha vedoMko vibhinnatA jIvanavyApinI hotI hai / krodhAdi kaSAyoMkI taraha antarmuhUrtameM parivartita nahIM hotI hai| aise manuSya bhI jinake dravyaveda puruSa aura bhAvaveda strI athavA napuMsaka hai munidIkSA dhAraNakara mokSa prApta kara sakate haiM parantu jinake dravyaveda strI athavA napuMsaka hai aura bhAvaveda puruSpa hai ve munidIkSA dhAraNa nahIM kara sakate / aise jIvoMke paJcama guNasthAna taka hI hotA hai| bhAvavedakA sambandha navama guNasthAnake pUrvArdha taka hI rahatA hai usake Age aveda avasthA hotI hai / / 79-81 // kaSAyamArgaNAkA varNana cAritrapariNAmAnAM kaSAyaH kapaNAnmataH / krodho mAnastathA mAyA lobhazceti caturvidhaH / / 82 //
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasAraM artha-jo cAritrarUpa pariNAmoMko kaSe-ghAte use kaSAya kahate haiN| krodha, mAna, mAyA aura lobhake bhedase kaSAya cAra prakArakI haiN| ___ bhAvArtha-saMkSepameM kaSAyake krodha, mAna, mAyA aura lobha ye cAra bheda haiM parantu vizeSatAkI apekSA ye cAroM kaSAya anantAnubandhI, apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa aura saMjvalanake bhedase cAra-cAra prakArako hotI haiM / ' jo samyayatvApa pariNAmoMkA ghAta karato hai use anantAnubandhI kahate haiM, jo ekadeza cAritrako na hone de use apratyAkhyAnAbaraNa kahate haiM, jisake udayase sakalacAritra na ho sake use pratyAkhyAnAvaraNa kahate haiM aura jo yathAkhyAtacAritrako prakaTa na hone se use saMjvalana nahate haiM / hAvAbI kapArakA udaya dUsare guNasthAna taka, apratyAkhyAnAvaraNakA udaya cauthe guNasthAna taka, pratyAranyAnAvaraNakA udaya pAMcaveM guNasthAna taka aura saMjvalanakA udaya dazaveM guNasthAna taka calatA hai| usake Age gyArahaveM guNasthAnameM kaSAyoMkA upazama rahatA hai aura bArahaveM Adi guNasthAnoM meM kSaya rahatA hai / ina solaha kaSAyoMke sivAya hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA, strIveda, puruSaveda, aura napuMsakaveda ye no nokaSAya bhI haiM / hAsya, rati Adike bhAva, krodhAdike samAna cAritraguNakA pUrNaghAta nahIM kara pAte isaliye inheM nokaSAya-kiMcita kaSAya kahate haiN| inakA udaya yathAsaMbhava navama guNasthAna taka rahatA hai / / 82 / / jJAnamArgaNAkA varNana tatvArthasyAvabodho hi jJAnaM paJcavidhaM bhavet / mithyAtvapAkakalupamajJAnaM vividhaM punaH / / 83 // artha-jIvAdi tattvoMkA yathArtha bodha honA jJAna kahalAtA hai / yaha mati, zruta, avadhi, manaHparyaya aura kevalake bhedase pAMca prakArakA hotA hai| jo jJAna mithyAtvaprakRtike udayase kaluSita rahatA hai use ajJAna athavA mithyAzAna kahate haiN| isake matyajJAna, zrutAzAna aura vibhaGgake bhedase tIna bheda hote haiN| isa taraha kula milAkara jJAnamArgaNAke ATha bheda haiM / / 83 / / saMyamamArgaNAkA varNana saMyamaH khalu cAritramohasyopazamAdibhiH / prANasya parihAraH syAt paJcadhA sa ca vakSyate / / 84 // 1 paDhamAdiyA kasAyA sammataM dezasayalacArittaM / jahakhAvaM pAdaMti ya guNaNAmA hoti sesA ki / / 45 ||-krmkaanndd sammattadesasamalacarittajahakkhAdacaraNapariNAme / dhAti vA kasAyA ghausolaasaMkhalomiyA / / 282 1-jIvakAma
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyAdhikAra saMyamAsaMyamaH viratAviratavena prANighAtAkSaviSayabhAvena artha - cAritramohanIya karmake uparAma Adike dvArA prANaghAtakA parityAga hotA hai vaha nizcayase saMyama kahalAtA hai / yaha sAmAyika, chedopasthApanA, parihAravizuddhi, sUkSmasAMparAya aura yathAkhyAtake bhedase pA~ca prakArakA kahA jAyegA | eka hI sAtha virata aura avirata avasthA honese saMyamAsaMyama hotA hai tathA prANighAta aura indriyoMke viSayoMmeM pravRtti honese asaMyama hotA hai / / bhAvArtha - cAritramohanIyakarma ke upazama, kSaya athavA kSayopazamase AtmA meM jo vizuddhatA prakaTa hotI hai use saMyama kahate haiN| yaha saMyama, sAmAyika Adike bhedase pA~ca prakArakA hotA hai tathA chaThaveM guNasthAna se prApta hotA hai / sAmAyika aura chedopasthApanA chaThaveMse nauveM guNasthAna taka rahate haiM, parihAravizuddhi chaThaveM aura sAtaveM guNasthAna meM hotA hai sUkSma sAMparAya sirpha chaThaveM guNasthAna meM hotA hai aura yathA gyArahaveM Adi guNasthAnoM meM hotA hai| ina pA~ca saMyamoMke sivAya saMyamamArgaNA ke saMyamAsaMyama aura asaMyama ye do bheda aura bhI haiN| saMyamAsaMyama paJcama guNasthAna meM hotA hai aura asaMyama prathama guNasthAnase lekara caturtha guNasthAna taka rahatA hai| sAmAyika Adi saMyamoMke lakSaNa saMvarake prakaraNameM kahe jAyeMge / / 84-85 // smRtaH / syAdasaMyamaH / / 85 / / 59 darzana mArgeNAkA varNana darzanAvaraNasya syAt kSayopazamasannidhau / AlocanaM padArthAnAM darzanaM taccaturvidham ||86 // cakSurdarzanamekaM syAdacakSurdarzanaM tathA / avadhidarzanaM caiva tathA kevaladarzanam ||87 || artha-darzanAvaraNa karmakA kSayopazama ( aura kSaya) honepara jo padArthokara sAmAnya avalokana hotA hai use darzana kahate haiM / yaha cAra prakArakA haicakSurdarzana, acakSurdarzana, avadhidarzana aura kevaladarzana / bhAvArtha-cakSudarzanAvaraNa, acakSurdazanAvaraNa aura avadhidarzanAvaraNa ina tIna prakRtiyoMkA kSayopazama honepara kramase cakSurdarzana, acakSurdarzana tathA avadhidarzana prakaTa hote haiM aura kevaladarzanAvaraNakA kSaya honepara kevaladarzana prakaTa hotA hai / inake lakSaNa pahale kahe jA cuke haiM // 86-87 // zyAmArgaNAkA varNana yogavRttirbhavellezyA kaSAyodayaracitA / bhAyato dravyataH kAyanAmodayakRtAGgaruk ||88||
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasAra kRSNA nIlA ca kApotA pItA panA tathaiva ca / zuklA veti bhavatyeSA dvividhApi hi SaDvidhA ||8|| artha-bhAvakI apekSA kaSAyake udayase reMgI huI yogavRtti lezyA kahalAtI hai aura dravyakI apekSA zarIra-nAmakarmake udayase nirmita zarIrakI kAnti lezyA kahalAtI hai / yaha donoM prakArako lezyA kRSNa, nIla, kApota, pIta, pana aura zuklake bhedase chaha prakArako hotI hai| kRSNAdi lezyAoMke lakSaNa pahale kahe jA cuke haiM / / 88-89 / / bhavyatvamArgaNAkA varNana bhavyAbhavyavibhedena dvividhAH santi jantavaH / bhavyAH siddhatvayogyAH syurviparotAstathApare // 90|| artha- bhavya aura abhavyake bhedase jIda do prakArake haiN| jo siddhaparyAya prApta karaneke yogya haiM ve bhavya kahalAte haiM aura jo inase viparIta haiM ve abhavya kahe jAte haiM / / 90 // samyaktvamArgaNAkA varNana samyaktvaM khalu taccArthazraddhAnaM tatridhA bhavet / syAtsAsAdanasamyaktvaM pAke'nantAnubandhinAm / / 11 / / samyagmithyAtvapAkena samyagmidhyAvamiSyate / mithyAtvamudayenoktaM mithyAdarzanakarmaNaH / / 92|| artha-tattvArthake zraddhAnako samyaktva kahate haiN| aupazamika, kSAyopazamika aura kSAyikake bhedase vaha samyaktva' tIna prakArakA hotA hai| anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobhake udayase sAsAdanasamyaktva hotA hai| samyagmithyAtvaprakRtike udayase samyagmithyAtva hotA hai tathA mithyAtva prakRtike udayase mithyAtva hotA hai| isa taraha samyaktvamArgaNAke chaha bheda haiN| inake lakSaNa pahale kahe jA cuke haiM / mithyAtva pahale guNasthAnameM, sAsAdana dUsare guNasthAnameM, samyagmithyAtva tIsare guNasthAnameM, aupamikasamyagdarzana cauthese gyArahaveM guNasthAna taka, kSAyopazamikasamyagdarzana cauthese sAtaveM taka aura kSAyikasamyagdarzana cauthese caudahaveM taka tathA siddhagaryAyameM bhI rahatA hai / / 91-92 / / saMjJImAgaMNAkA varNana yo hi zikSAkriyAtmArthagrAhI saMjJI sa ucyate / atastu viparIto yaH so'saMjJI kathito jinaiH // 23 //
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyAdhikAra artha-jo jIva zikSA, kriyA tathA AtmAke prayojanako grahaNa karatA hai vaha saMjo kahalAtA hai / isase jo viparIta hai use jinendra bhagavAnane asaMjJI kahA hai| isa taraha saMjJI aura asaMjIke bhedase saMjJImAgaMNAke do bheda haiN| ___ bhAvArtha-asaMhI jIvake sirpha prathama guNasthAna rahatA hai aura saMjJI jIvake pahalese lekara bAraha taka guNasthAna hote haiN| terahaveM aura caudahaveM guNasthAnameM rahanevAlA jIva na saMjJI haiM aura na asaMjJI hai / / 23 // ___ AhAramArgaNAkA varNana gRhNAti dehaparyAptiyogyAn yaH khalu pudgalAn / AhArakA sa vijJeyastato'nAhArako'nyathA // 94|| artha-jo audArikAdi zarIra tathA paryAptiyoMke yogya pudgaloMko grahaNa karatA hai use AhAraka jAnanA cAhiye aura jo isase viparIta hai use anAhAraka samajhanA cAhie // 94 / / anAhAraka kauna hote haiM ? astyanAhArako'yogaH samudghAtagataH paraH / sAsano vigrahagatau mithyAdRSTistathAvrataH / / 15 / / artha--ayogakevalI, lokapUraNa samuddhAta karanevAle sayogakevalI, tathA vigrahagatimeM sthita mithyAdRSTi; sAsAdana aura avirata samyagdRSTi jIva anAhAraka hote haiM / / 95 // vigrahagatikA lakSaNa aura usako vizeSatA vigraho hi zarIraM syAttadartha yA gatirbhavet / vizIrNapUrvadehasya sA vigrahagatiH smRtA // 16 // jIvasya vigrahagatI karmayoga jinezvarAH / pAhudehAntaraprAptikarmagrahaNakAraNam // 97 / jIvAnAM pazcatAkAle yo bhavAntarasaMkramaH / muktAnAM coddharvagamanamanuzreNigatistayoH / / 18 / / savigrahA'vigrahA ca sA vigrahagatirdvidhA / avigrahaiva muktasya zeSasyAniyamaH punaH / / 19 / /
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArthasAra avigrahakasamayA kathiteSu gatirjinaH / anyA dvisamayA proktA pANimuktakavigrahA ||100|| dvivigrahAM trisamayAM prAhurlAGgalikAM jinAH / gomUtrikA tu samayaizcaturbhiH syAntrivigrahA / / 101 / / samayaM pANimuktAyA manyasyAM samayadvayam | tathA gomUtrikAyAM trInanAhAraka iSyate // 102|| artha-nizcayase vigrahakA artha zarIra hai| jisakA pUrva zarIra naSTa ho gayA hai aise jIvakI navIna zarIrake liye jo gati ( gamana ) hotI hai vaha vigrahagati mAnI gaI hai / jinendra bhagavAnne vigrahagatimeM jIvake kArmaNa kAyayoga kahA hai / yaha kArmaNa kAyayo zarIrako zAmilA navIna pharma prahAkA kAraNa hai| matyu hone para jIvoMkA jo anya bhavameM gamana hotA hai tathA mukta jIvoMkA jo Urdhvagamana hotA hai una donoMmeM jIvoMkI gati zreNIke anusAra hI hotI hai| sabinahA-mor3a sahita aura avigrahA-mor3a rahitake bheda se vaha vigrahagati do prakArakI hotI hai / mukta jIvakI gati avigrahA--mor3a rahita ho hotI hai| zeSa jIvoMko gatikA koI niyama nahIM hai arthAt unako gati donoM prakArako hotI hai / jisa gatimeM vigraha-mor3a nahIM hotA usameM eka samaya lagatA hai tathA jinendra bhagavAnne usakA iSugati nAma kahA hai / jisameM eka mor3a lenA par3atA hai usameM do samaya lagate haiM tathA isakA pANimuktA nAma hai| jisameM do mor3a lenA par3ate haiM usameM tIna samaya lagate haiM tathA use jinendra bhagavAn lAGgalikAgati kahate haiM / jisameM tIna mor3a lenA par3ate haiM usameM cAra samaya lagate haiM aura use gomUtrikA kahate haiN| pANimuktAgatimeM jIva eka samaya taka, lAGgalikAgatimeM do samaya taka aura gomUtrikAgatimeM tIna samaya taka anAhAraka rahatA hai| iSugatimeM jIva anAhAraka nahIM hotA // 96-102 / / janmake bheva aura unake svAmI trivighaM janma jIvAnAM sarvaH paribhASitam / sammUrcchanAttathA garbhAdupaSAdAttathaiva ca // 103 / / bhavanti garbhajanmAnaH potANDajajarAyujAH / tathopapAdajanmAno nArakAstridivaukasaH / / 104|| syaH sammurchanajanmAnaH pariziSTAstathApare / N
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyAdhikAra artha-sammUrcchana, garbha aura upapAdake bhedase sarvajJa bhagavAnne jIvoMkA janma tIna prakArakA kahA hai| pota, aNDaja aura jarAyuja jIva garbhajanma vAle haiM, nArakI aura deva upapAda janmavAle haiM aura zeSa jIva sammUrchana janmavAle haiN| bhAvArtha-sammUrcchanAdi janmoMke lakSaNa isa prakAra hai| sammUcrchana janma-idhara-udharake paramANuoMke milanese jo janma hotA hai use sammUcrchana janma karate haiN| garbhajanma---ratikriyAke bAda strI-puruSake raja aura vIryake saMyogase jo janma hotA hai use garbhajanma kahate haiN| upapAdajanma-niscita upapAda zayyAoM para jo janma hotA hai use upapAda janma kahate haiN| jinake zarIrake sAtha garbha meM koI thailI AdikA AvaraNa nahIM rahatA tathA utpanna hote hI jo calane lagate haiM aise siMha, vyAghra Adi jIba pAMta kahalAte haiN| aNDese jinakA janma hotA hai aise pakSI aNDaja kahalAte haiN| jinaka zarIrake sAtha eka prakArako mAMsakI thailIkA AvaraNa rahatA hai aise manuSya tathA gAya bhaiMsa Adi jarAyuja kahalAte haiN| ina tInoM prakArake jIvoMke garbhajanma hotA hai| deva aura nArakiyoM kI upapAda zayyAeM nizcita haiM unapara AtmAke pradaza java pahu~cate haiM taba antarmaharta meM pUrNa zarIrakI racanA apane Apa ho jAtI hai| inake sivAya anya jitane jIva haiM una sabakA saMmUchana janma hotA hai // 103-104 / / nau yoniyoM tathA unake svAmiyoMkA varNana yonayo nava nirdiSTAstri vidhasyApi janmanaH // 10 // sacittazItavidhRtA acittAzItasaMvRtAH / sacittAcittazItoSNau tathA vikRtasaMvRtaH // 106 / / yoninArakadevAnAmacittaH kathito jinaiH / garbhajAnAM punarmizraH zeSANAM trividho bhavet // 107 // uSNaH zItaca devAnAM nArakANAM ca kiirtitH| uSNo'gni kAyikAnAM tu zeSANAM trividho bhavet // 108 / / nArakaikAkSadevAnAM yonirbhavati saMvRtaH / vikRto vikalAkSANAM mizraH syAdgarbhajanmanAm / / 101 / /
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 tattvArthasAra ___ artha-ukta tInoM prakArake janmoMkI sacitta, acitta, sacittAcitta, zIta, uSNa, zItoSNa, vivRta, saMvRta aura vivRtasaMvRta ye nau yoniyAM kahI gaI haiN| jinendra bhagavAnne nArakI aura devoMkI acitta yoni kahI hai| garbhajanmavAloMkI sacittAcitta dhoni tathA zeSa jIvoM kI tInoM prakArakI arthAta kisIkI sacitta, kisIkI acitta aura kisIkI sacittAcitta yoni batalAI hai / deva-nArakiyoMmeM kinhIM kI zIta tathA kinhIM kI uSNa yoni, agnikAyika jIvoMko uSNa yoni aura zeSa jIvoMkI tInoM prakArako yoniyAM haiN| nArakI, ekendriya aura devoM kI saMvRta, vikalatrayoMkI vivRta tathA garbhajanmavAloMkI mizra-vivRtasaMvRta yoni hotI hai / / 105-109 // caurAsIlAkha yoniyoMkA vivaraNa 'nityetaranigodAnAM bhUbhyambhovAtatejasAm / sapta sapta bhavantyeSAM lakSANi daza zAkhinAm / / 110 // SaT tathA vikalAkSANAM manuSyANAM caturdaza / tiryagnArakadevAnAmekaikasya catuSTayam / evaM paramAdhiH svAllakSANAM jIvayonayaH / / 111 // (SaTpadam ) artha-nityanigoda, itaranigoda, pRthibIkAyika, jalakAyika vAyukAyika aura agnikAyika ina chahakI sAta-sAta lAkha, vanaspatikAyikakI daza lAkha, vikalatrayoMkI chaha lAja, manuSyoMkI caudaha lAkha, tiryaJca, nArakI aura devoMmeM pratyekakI cAra-cAra lAkha "isa taraha saba milAkara caurAsI lAkha jovayoniyAM hotI haiM / / 110-111 // kulakoTiyoMkA vivaraNa dvAviMzatistathA sapta trINi sapta yathAkramam / koTI lakSANi bhUbhyambhastejo'nila zarIriNAm ||112 / / vanaspatizarIrANAM vAnyaSTAviMzatiH smRtAH / syuiitracaturakSANAM saplASTa nava ca kramAt // 113 / / 1 NiccidaraghAsatta ya tarudasa vilidiesu chacceva / suraNirayatiriyacauro codasa maNuesu sadasahassA / /
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 65 vitIyAdhikAra tAni dvAdaza sArdAni bhavanti jalacAriNAm | navAhiparisANAM gavAdInAM tathA daza // 11 // cInAM dvAdaza tAni myuzcaturdaza nRNAmapi | SaDviMzatiH surANAM tu zvAbhrANAM paJcaviMzatiH / / 115 // kulAnA koTilakSANi navatirnavabhistathA / paJcAyutAni koTInA koTikoTI ca mIlanAt // 116 // artha-pRthivIkAyikake bAIsa lAkha, jalakAyikake sAta lAkha, agnikAyikake tIna lAkha, vAyukAyikake sAta lAkha, vanaspatikAyikake aTThAIsa lAkha, dvIndriyoMke sAta lAkha, trIndriyoMke ATha lAkha, caturindriyoMke nau lAkha, jalacaroMke sAr3he bAraha lAkha, sarpa tathA chAtIse sarakanevAle ajagara Adike nau lAkha, gAya Adi caupAyoMke daza lAkha, pakSiyoMke bAraha lAkha manuSyoMke caudaha lAkha, devoMke chabbIsa lAkha aura nArakiyoMke paccIsa lAkha kuloMkI koTiyAM haiN| saba milAkara kuloko saMkhyA eka karor3a ninyAnave lAkha pacAsa hajArako eka karor3ase guNA karanepara jitanA labdha Ave utanI haiM arthAt 199500000000000 pramANa hai| bhAvArtha-zarorake bhedakI kAraNabhUta nokarmavargaNAke bhedako kula kahate hai arthAt jina pudgaloMse jIvoMke zarIrakI racanA hotI hai ve itane prakArake haiM // 112-116 / / liyaMcoM tathA manuSyoMko utkRSTa AyukA varNana dvAviMzati vAM sapta payasAM daza zAkhinAm / nabhasvatAM punastrINi vInAM dvAsaptatistathA // 117 // uragANAM dvisaMyuktA catvAriMzatprakarSataH / AyurvarSasahasrANi sarveSAM paribhASitam // 118 // dinAnyekonapaJcAzattyakSANAM trINi tejasaH / ghaNmAsAzcaturakSANAM bhavatyAyuH prakarSataH // 119 // navAyuH parisaNAM pUrvAGgAni prakarSataH / dvayakSANAM dvAdazAndAni jIvitaM syAtprakarSataH // 120 // 1. gommadasAra-jIvakANDameM manuSyoM kI kulakoTiyAM bAraha lAkha karor3a batalAI hai|
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasAra asaMzinastathA matsthAH karmabhUjAzcatuSpadAH / manuSyAzcaiva jIvanti pUrvakoTi prakarpataH / / 12 / / eka dve trINi palyAni nR-tirazcAM yathAkramam / jaghanyamadhyamotkRSTabhogabhUmiSu jIvitam / kumogabhUmijAnAM tu palyamekaM tu jIvitam // 122 / / (SaTpadam ) artha-pRthivIkAyikajIvoMkI utkRSTa Ayu bAIsa hajAra varSa, jalakAyikajIvoMkI sAta hajAra varSa, banaspatikAyikajIvoMkI daza hajAra varSa, vAyukAdhikajIvoMkI tIna hajAra varSa, pakSiyoMkI vahattara hajAra varSa, sarpokI vyAlIsa hajAra varSa, tIna indriya jIvoMkI unacAsa dina, agnikAyikako tIna dina, cauindriya jIvoMkI chaha mAha, chAtIse sarakanevAle ajagara Adiko no pUrvAla, do indriyoMkI bAraha varSa, asaMjJI paJcendriya tiyaMJca, maccha, karmabhUmija caupAye aura manuSyoMkI eka karor3a pUrva varSa, jaghanya madhyama aura utkRSTa bhogabhUmike manuSya tathA tirmaJcoMkI krAmase eka palya, do palya aura tIna palya tathA kubhogabhUmija manuSya aura tiryaJcoMkI eka palya pramANa utkRSTa sthiti hai / / 117-1226 // nArakiyoMko utkRSTa aura jaghanya AyukA varNana eka trINi tathA sapta daza saptadazeti ca / dvAviMzatistrayastriMzad gharmAdiSu yathAkramam // 123 / / syAtsAgaropamANyAyu rakANAM prakarSataH / dazavarSasahasrANi ghammAyAM tu jaghanyataH // 124 / / vaMzAdiSu tu tAnyekaM trINi sapta tathA daza / tathA saptadaza dvathanA viMzatizca yathottaram // 125 / / artha-dharmA, vaMzA, meghA, aJjanA, ariSTA, maghavI aura mAghavI ina sAta pRthiviyoMmeM rahanevAle nArakiyoMkI utkRSTa Ayu kramase eka sAgara, tIna sAgara, sAta sAgara, daza sAgara, sattaraha sAgara, bAIsa sAgara aura tetIsa sAgara pramANa hai| gharmA pRthivImeM jaghanya Aya daza hajAra varSa hai tathA vaMzA Adi pRthiviyoMmeM kramase eka sAgara, tIna sAgara, sAta sAgara, daza sAgara, sattaraha sAgara aura bAIsa sAgara pramANa hai // 122-125 / / /
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyAdhikAra bhavanavAsI devoMkI utkRSTa tayA jaghanya Ayu bhAvanAnAM bhavatyAyuH prakRSTaM sAgaropamam / dazavarSasahasraM tu jaghanyaM paribhASitam // 126 / / artha-bhavanavAsI devoMkI utkRSTa Ayu ekasAgara pramANa tathA jaghanya Ayu daza hajAra varSa pramANa kahI gaI hai / / 126 / / ___antara devoMko utkRSTa tathA jaghanya Ayu palyopamaM bhavatyAyuH sAtirekaM prakarSataH / dazavarSasahasraM tu vyantarANAM jaghanyataH // 127 // artha-vyantara devoMkI utkRSTa Ayu kucha adhika ekapalya pramANa aura jaghanya Ayu daza hajAra varSa pramANa hai / / 127 / / jyotiSkadevoMko utkRSTa tathA jaghanya Ayu panyopamaM bhavatyAyuH sAtirekaM prakarSataH / palyopamASTabhAgastu jyotiSkANAM jayanyataH // 128 / / artha-jyotiSkadevoMkI utkRSTa Ayu kucha adhika eka palya aura jaghanya Ayu palyake AThaveM bhAga pramANa hai| bhAvArtha-jyotiSkadevoMmeM palyase kucha adhika AyukA vivaraNa isa prakAra hai-pandramAkI eka lAkha varSa adhika palya, sUryako eka hajAra varSa adhika ekapalya, zukrakI sau varSa adhika ekapalya, bRhaspatikI pUrNa ekapalya, zepa grahoMkI AdhA palya, nakSatroMkI AdhA palya aura tArAoMkI cauthAI palya utkRSTa sthiti hai 128 // vaimAnika devoMko utkRSTa aura adhanya Ayu dvayoddhayorubhI sapta daza caiva caturdaza | SoDazASTAdazApyete sAtirekAH payodhayaH // 129 / / samudrA viMzatizcaiva teSAM dvAviMzatistathA / saudharmAdiSu devAnAM bhavatyAyuH prakarpataH // 130 // ekaikaM varddhayedabdhi navagaireya kemvataH / navasvanudizeSu syAd dvAtriMzadavizeSataH / / 13 / /
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArthasAra trayastriMzatsamudrANAM vijayAdiSu paJcasu / sAdhikaM panyamAyuH syAtsaudharmazAnayoyoH / / 132 / / parataH parataH pUrva zeSeSu ca jghnytH| AyuH sarvArthasiddhau tu jaghanyaM naiva vidyate // 133 // artha-saudharma-aizAna, sAnatkumAra-mAhendra, brahma-brahmottara, lAntava-kApiSTa, zukra-mahAzukra aura zatAra-sahasrAra ina chaha yugaloMmeM kramase kucha adhika do sAgara, sAta sAgara, daza sAgara, caudaha sAgara, solaha sAgara aura aThAraha sAgara ko utkRSTa Ayu hai| Amata-prANata yugalameM bIsa sAgara tathA AraNa-acyuta yugalameM bAIsa sAgarakI utkRSTa Ayu hai| isake Age naugnaveyakoMmeM pratyeka praiveyakake anusAra eka-eka sAgarakI Ayu bar3hAnA cAhiye / isa taraha prathama meveyakameM teIsa sAgara aura mauveM veyakameM ikatIsa sAgarakI utkRSTa Ayu hai / isake Age nau anudizoMmeM sAmAnyarUpase eka sAmarakI vRddhi hokara battIsa sAgarako utkRSTa Ayu hai| isake Upara vijaya Adi pA~ca anuttara vimAnoM meM eka sAgara bar3hakara tetIsa sAgarakI utkRSTa Ayu hai| saudharma aura aizAna svargameM jaghanya Ayu kucha adhika eka palya pramANa hai / isake Age pichale yugaloMkI utkRSTa sthiti Ageke yugaloM meM jaghanya Ayu ho jAtI hai| sarvArthasiddhimeM jaghanya Ayu nahIM hotI hai // 129-133 / / tiryazca aura manuSyoMkI jaghanya AyukA sAmAnyavarNana anyatrAnapamRtyubhyaH sarveSAmapi dehinAm / antarmuhUrtamityeSAM jaghanyenAyuriSyate // 134|| artha-jinakI apamRtyu nahIM hotI unheM chor3akara anya sabhI tiryaJca aura manuSyoMkI jaghanya mAyu antarmuhUrta mAnI gaI hai / / 134 // apamRtyu kinako nahIM hotI ? asaMkhyeyasamAyuSkAzcaramocamamUrtayaH / devAzca nArakAzcaiyAmapamRtyuna vidyate // 13 // 1 kucha adhikakA sambandha bAtAyuSka jIvoMse hai, jo jIva pahale Uparake svargAkI AyukA baMdha karate haiM, pIche saMklezapariNAmoMke kAraNa baddhanAthuma apakarSaNa kara, nonale svoMmeM utpanna hote hai ye ghAtAyuSka kahalAte haiN| aise jIvoMkI Ayu usa svAkI nizcita Ayuke AghA sAgara adhika hotI hai / ghAtAyuSka jIva bArahaveM svarga taka hI utpanna hote haiN|
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyAdhikAra artha asaMkhyAtavarSakI AyuvAle bhogabhUmike manuSya aura tiryaJca, caramotamadehake dhAraka manuSya, deva aura nArako inakI apamRtyu nahIM hotI / / 135 / / bhAvArtha-viSa, vedanA, raktakSaya, zastrAghAta, saMkleza, zvAsanirodha tathA annapAnanirodha Adi kAraNa milanepara Ayukarmake niSekoMkA yugapat khira jAnA apamRtyu kahalAtI hai| yaha apamRtyu bhogabhUmike manuSya, tiryaJca, deva, nArako aura caramazarIrI jIvoMkI nahIM hotii| zeSa jIvoMkI apamRtyu ho sakatI hai||135 / / narakoMmeM zarIrakI U~cAIkA varNana dhammAyAM sapta cApAni sapAdaM ca karatrayam / utsedhaH syAttato'nyAsu dviguNo dviguNo hi sH||136|| artha varmA pRthivImeM nArakiyoMkI U~cAI sAta dhanuSa savA tIna hAtha hai aura usase nIce anya pRthiviyoMmeM dUnI-dunI hai / ( isa taraha dUnI hotI hotI sAtavIM pRthivImeM pAMcasau dhanuSakI U~cAI ho jAtI hai / ) / / 136 // manuSyoMke zarIrako U~cAIkA varNana zatAni paJca cApAnAM paJcaviMzatireva ca / prakarSeNa manuSyANAmunsedhaH karmabhUmiSu // 137 // ekAkrozojaghanyAsu dvau kozau madhyamAsu ca / krozatrayaM prakRSTAsu bhogabhUSu samunnatiH / / 138 / / artha-karmabhUmimeM manuSyoMkI U~cAI utkRSTarUpase pA~casau paccIsa dhanupa hai| jaghanya bhogabhUmimeM eka koza, madhyama bhogabhUmimeM do koza aura uttama bhogabhUmimeM tIna koza hai / / 137-138 / / vyantara, jyotiSka aura bhavanavAsI devoMko aMdhAI jyotiSkANAM smRtAH saptAsarANAM paJcaviMzatiH / zeSabhAvanabhaumAnAM kodaNDAni dazomatiH // 139 // artha-jyotiSkadevoMko sAta dhanuSa, bhavanavAsiyoMmeM asurakumAroMkI paccIsa dhanuSa aura zeSa bhavanavAsI tathA vyantaradevoMkI U~cAI daza dhanuSa hai / / 139 //
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 tasvArthasAra baimAnika devoMko U~cAIkA varNana dvayo sapta dvayoH SaT ca hastAH paJca cturvtH| tatazcatuSu caccAraH sArdAzcAto dvayostrayaH // 14 // dvayostrayazca kalpeSu samutsedhaH sudhAMzinAm | adhoveyakeSu syAtsArddha hastadvayaM yathA // 141 // hastadvitayasatsedho madhyagreveyakeSata! antyaveyakeSu syAddhasto'pyasamunnatiH / ekahastasamutsedho vijayAdiSu paJcasu // 142 // (SaTpavam ) artha-saudharma aura aizAna ina do svargoM meM devoMko U~cAI sAta hAtha, sAnakumAra aura mAhendra ina do svargomeM chaha hAtha, brahmA-brahmoktara-lAntara aura kApiSTa ina cAra svargoM meM pAMca hAtha, zukra-mahAzukra-zatAra aura sahasrAra ina cAra svargoMmeM cAra hAthaH Anata aura prANata ina do svargomeM sAr3he tIna hAtha, AraNa aura acyuta ina do svargoM meM tIna hAtha, adhogaveyakake tIna vimAnoMmeM ar3hAI hAtha, madhyama aveyakake tIna vimAnoMmeM do hAtha, antima graMveyakake tIna vimAnoM tathA anudizoMmeM Der3ha hAtha aura vijayAdika pA~ca anuttaravimAnoMmeM eka hAthakI U~cAI hai // 140-142 / / ekendriyAdi tiyanoMko utkRSTa avagAhanA yojanAnAM sahasraM tu sAtirekaM prakarpataH / ekendriyasya dehaH syAdvijJeyaH sa ca pamini // 143 // trikozaH kathitaH kumbhI zaGkho dvaadshyojnH| sahasrayojano matsyo madhupazcaikayojanaH // 144 // artha-ekendriyajIbakA zarIra utkRSTatAse kucha adhika ekahajAra yojana vistAravAlA hai| ekendriyajIvakI yaha utkRSTa avagAhanA kamalakI jAnanA caahiye| do indriya jIvoMmeM zaGkha bAraha yojana vistAravAlA hai, tIna indriya jIvoMmeM kumbhI--ciMuTI tIna koza vistAravAlI hai, cAra indriya jIvoMmeM bhauMrA eka yojana-cAra koza vistAravAlA hai aura pA~ca indriya jIvoMmeM mahAmaccha ekahajAra yojana vistAra vAlA hai| bhAvArtha-ye utkRSTa avagAhanAke dhAraka jIva svayaMbhUramaNa dvIpake bIcameM
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyAdhikAra par3e hue svayaMprabha parvatake Ageke bhAgameM hote haiN| maccha svayaMbhUramaNasamudrameM rahatA hai / / 143-144 // ekendriyAvika jIvoMko aghanya avagAhanA asaMkhyAtatamo bhAgo yAvAnastyanulasya tu / ekAkSAdi sarva devatAvAn jAyataH // 145 // ___ artha-ekendriyAdika sabhI jIvoMkA zarIra jaghanyarUpase ghanAmulake asaMkhyAta bhAga pramANa hai| bhAvArtha-ekendriya jIvoMmeM sarva jaghanya zarIra sUkSmanigodiyA labdhyaparyAptaka jIvake utpanna honeke tIsare samayameM hotA hai tathA usakA pramANa ghanAGgalake asaMkhyAta bhAga pramANa hai / dvaundriyoMmeM sarvajaghanya zarIra anuMgharokA, trIndriyoMmeM kunyukA, caturindriyoMmeM kraNamakAzikAkA aura paJcendriyoMmeM taNDalamacchakA hotA hai / yadyapi ina sabakA pramANa sAmAnya rUpase dhanAGgalake asaMkhyAtaveM bhAga barAbara hai tathApi vaha Age Age saMkhyAta guNA saMkhyAta muNA hai // 145 / / kauna jIva narakameM kahA~ taka jAte haiM ? dharmAmasaMjino yAnti vaMzAntAzca sarIsRpAH / meghAntAzca vihaGgAzca aJjanAntAzca bhoginaH // 146 // tAmariSTAM ca siMhAstu maghavyantAstu yoSitaH / narA matsyAzca gacchanti mAdhavIM tAzca pApinaH // 147 // artha-asaMjJo paJcendriya dharmAnAmaka pahalI pRthivI taka, sarIsRpa vaMzA nAmaka dUsarI pRthivI taka, pakSI medhA nAmaka tIsarI pRthivI taka, sarpa aJjanA nAmaka cauthau pRthivI taka, siMha ariSTA nAmaka pA~cavIM pRthivI taka, striyA~ madhavI nAmaka chaThavIM pRthivI taka, pApI maccha tathA manuSya mAghavI nAmaka sAtavIM pRthivI taka jAte haiM // 146-147 / / naraphoMse nikale hue jIva kyA hote haiM ? na labhante maNuSyatvaM saptamyA nirgatAH kSiteH / tiryaktve ca samutpadya narakaM yAnti te punaH // 148|| macyA manuSyalAbhena SaSThayA bhUmervinirgatAH / saMyamaM tu punaH puNyaM nApnuvantIti nizcayaH // 149||
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArthasAra nirgatAH khalu paJcamyA labhante kecana vratam | prayAnti na punarmukti bhAvasaMklezayogataH // 15 // labhante niti keciccaturthyA nirgatAH kSiteH / na punaH prApnuvantyeva pavitrAM tIrthakatAm // 151 / / labhante tIrthakartRtvaM tato'nyAbhyo vinirgatAH / nirgatya narakAnna syurcalakezavacakriNaH // 152 // artha-sAtavIM pRthivIse nikale hue nArakI manuSyaparyAya prApta nahIM karate / ve tiryaJcoMmeM utpanna hokara phirase naraka jAte haiM / madhvI nAmaka chaThavIM pRdhibIse nikale hue nArakI manuSya to hote haiM para ve pavitra saMyamako prApta nahIM hote. yaha nizcaya hai / pA~cakoM pRthivIse nikale hue koI nArakA munivrata to dhAraNa kara lete haiM parantu bhAvoMkI saMklezatAke kAraNa muktiko prApta nahIM hote | cauthI pRthivIse nikale hue kitane hI nArakI mukti to prApta kara lete haiM parantu pavitra tIrthaMkarakA pada prApta nahIM karate haiN| inake sivAya anya pRthiviyoMse arthAt pahalI, dUsarI aura tIsarI pRthivIse nikale hue nArakI tIrthakara pada prApta kara sakate haiN| narakase nikala kara nArakI balabhadra, nArAyaNa aura cakravartI nahIM hote // 148-152 / / ___ kisakA janma kahA~ hotA hai ? sarve'paryAptakA jIvAH sUkSmakAyAzca taijasAH / vAyavo'saMjinazceSAM na tiryagbhyo vinirgamaH // 153 / / trayANAM khalu kAyAnAM vikalAnAmasaMjinAm / mAnavAnAM tirazcAM vA'viruddhaH saMkramo mithaH // 154 // nArakANAM surANAM ca viruddhaH saMkramo mithaH / nArako na hi devaH syAna devo nArako bhavet // 155 / / bhUmyApaH sthUlaparyAptAH pratyekAzavanaspatiH / tiryagmAnuSadevAnAM janmeSAM parikIrtitam // 156 / / sarve'pi tejasA jIvAH sarve cAnilakAyikAH / manujeSu na jAyante dhruvaM janmanyanantare // 157 / /
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyAdhikAra sarvataH || 158 / / pUrNAsaMjJitirazcAmaviruddhaM janma jAtucit / nArakAmaratiryakSu nRSu vA na tu saMkhyAtItAyuSAM martyatirazcAM tebhya eva tu / saMkhyAtavarSajIvibhyaH saMjJibhyo janma saMsmRtam // 159 // saMkhyAtItAyuSAM nUnaM deveSvevAsti saMkramaH / nisargeNa bhavetteSAM yato mandakaSAyatA // 160 // zalAkApuruSA naiva santyanantarajanmani / tiryaco mAnupAzcaiva bhAjyAH siddhagatau tu te / / 161 // ma artha - saba labdhyaparyAptaka jIva, sUkSmakAya, agnikAyika, vAyukAyika aura asaMjJI paJcendriya inakA tiryaGacoMse ( anya gatimeM ) nikalanA nahIM hotA arthAt ye mara kara punaH tiyaMca gatimeM hI utpanna hote haiM / pRthivIkAyika, jalakAyika aura vanaspatikAyika ina tIna kAyikoMkA, vikalatrayoMkA tathA asaMjJI paJcendriya manuSya aura zirya boMgeM ra utpanna honA viruddha nahIM hai arthAt manuSya mara kara inameM utpanna ho sakate haiM aura ye mara kara manuSyoM meM utpanna ho sakate haiN| nArakI aura devoMkA paraspara saMkramaNa viruddha hai arthAt nArakI deba nahIM ho sakatA aura deva nArakI nahIM ho sakatA | sthUlaparyAptaka pRthivIkAyika, jalakAyika, aura pratyeka vanaspati inameM tiryaJca manuSya tathA devoMkA janma kahA gayA hai| sabhI agnikAyika aura sabhI vAyukAyika jIva anantara janmameM manuSyoM meM utpanna nahIM hote haiM, yaha niyama hai| paryAptaka asaMjJI paJcendriya tiryaJcoM kA janma kadAcit nArakiyoM, devoM, tiryaJcoM aura manuSyoMmeM viruddha nahIM hai arthAt kabhI kisI jIvakA janma hotA hai sabakA sarvadA nahIM / asaMkhyAtavarSakI AyuvAle manuSya aura tiryaJcakA janma saMkhyAtavarSakI AyubAle saMjJI manuSya aura tiryaJcoMse mAnA gayA hai arthAt bhogabhUmike manuSya aura tiryaJca karmabhUmike manuSya aura tiryaJcoMse Akara utpanna hote haiN| nArakI aura devoMkA janma bhogabhUmimeM nahIM hotaa| isI taraha bhogabhUmike manuSya aura tiryaJca bhI mara kara bhogabhUmi manuSya aura tiryaJca nahIM hote haiM / asaMkhyAtavarSako AyuvAle - bhogabhUmija manuSya aura tiryathcoM kA janma niyamase devoM meM hI hotA hai kyoMki unake svabhAvase mandakaSAya rahatI haiN| zalAkApuruSa anantara janmameM tiryaJca aura manuSya niyamase nahIM hote arthAt naraka aura devagatimeM utpanna hote haiN| kitane hI zalAkApuruSa siddhagatiko bhI prApta hote haiM / A bhAvArtha - - 24 tIrthaMkara, 12 cakravartI, 9 balabhadra, 9 nArAyaNa aura 1 pratinArAyaNa ye 63 zalAkApuruSa kahalAte haiM / inameM tIrthaMkara niyamase mokSa jAte 10
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 vasvArmasAra haiM / cakravatiyoMmeM koI naraka jAte haiM, koI deva hote haiM aura koI mokSa jAte haiN| balabhadroM meM koI svarga jAte haiM aura koI mokSa jAte haiN| parantu nArAyaNa aura pratinArAyaNa niyamase naraka hI jAte haiM / / 153-161|| devoM meM kauna utpanna hote haiM ? ye mithyAdRSTayo jIvAH saMjinI'saMjino'dhayA / vyantarAste prajAyante tathA bhavanavAsinaH / / 162|| saMkhyAtItAyuSo mAstirpazcApyasadRzaH / utkRSTAstApasAzcaiva yAnti jyotiSkadevatAm / / 163 // brahmaloke prajAyante parivrAjaH prakarSataH / AjIvAstu sahasrAraM prakaNa prayAnti hi // 164 // utpabante sahasrAre tiryaJco vratasaMyutAH / atraiva hi prajAyante samyaktvArAdhakA narAH // 165|| na vidyate paraM yasmAdupapAdo'nyaliGginAm / nirgranthazrAvakA ye te jAyante yAvadacyutam // 166 / / dhRtvA nigranthaliGga ye prakRSTaM kurvate tapaH / antya greveyakaM yAvadabhakSyAH khalu yAnti te||167|| yAvatsarvArthasiddhi tu nirgranthA hi tataH param / utpadyante tayoyuktA ratnatrayapavitritAH // 168 // artha-jo mithyAdRSTi jIva saMjJI athavA asaMjJo paJcendriya haiM, ve vyantara tathA bhavanavAsI hote haiN| mithyAdRSTi bhogabhUmija manuSya aura tiryaJca tathA utkRSTa tApasa ye jyotiSka devoMmeM utpattiko prApta hote haiN| parivrAjaka adhikase adhika brahmaloka arthAt pAMcaveM svarga taka utpanna hote haiN| AjIvaka adhikase adhika sahasrAra nAmaka bArahaveM svarga taka jAte haiN| pratI tiryaJca aura avirata samyagdRSTi bhI yahIM taka utpanna hote haiN| isake Age anya liGgake dhArakoMko utpatti nahIM hai| jo niSparigraha zrAvaka haiM ve acyuta svarga taka utpanna hote haiN| jo abhavya nirgranthaliGga arthAt digambara munikA vepa dhAraNakara utkRSTa tapa karate haiM ve antima aveyaka taka jAte haiN| aura jo ratnatrayase pavitra nirgrantha tapasvI haiM ve sarvArthasiddhi taka utpanna hote haiM / / 162-168 / /
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyAdhikAra devagatise Akara jIva kyA kyA hote haiM ? bhAjyA ekendriyatvena devA aizAnatazcyutAH / tiyaktvamAnuSatvAbhyAmAsahasrArataH punaH / / 169 / / tataH paraM tu ye devAste sarve'nantare bhave / utpaante manuSyeSu na hi tiryakSu jAtucit // 17 // zalAkApuruSA na syubhImajyotiSkabhAvanAH / anantarabhave teSAM bhAjyA bhavati nitiH // 17 // tataH paraM vikalpyante yAvadgreveyaka surAH / zalAkApuruSatvena nirvANagamanena ca // 12 // tIrthezarAmacakritve nirvANagamanena ca / cyutAH santo vikalpyante'nudizAnuttarAmaraH // 173 // bhAjyAstIrthezacakritve cyutAH sarvArthasiddhitaH / vikalpyA rAmabhAve'pi siddhayanti niyamAtpunaH // 174 / / dakSiNendrostathA lokapAlA laukAntikAH zacI / zakrazca niyamAccyutvA sarve te yAnti nitim // 17 // artha-aizAna svarga takase cyuta deva ekendriyoMmeM utpanna ho sakate haiN| sahasrAra svarga takase cyuta deva tiryaJca aura manuSya donoMmeM utpanna ho sakate haiN| parantu isake Ageke deva anantarabhavameM niyamase manuSyoMmeM hI utpanna hote haiN| tiryaJcoMmeM kabhI nahIM utpanna hote / vyantara, jyotiSka aura bhavanavAsI deva anantarabhavameM zalAkA puruSa nahIM hote / vahA~se Aye hue manuSyoMko nirvANa bhI prApta ho sakatA hai / veSaka takase Aye hue deva zalAkApuruSa ho sakate haiM aura mokSa bhI jA sakate haiM 1 anudiza aura anuttaravAsI deva vahA~se cyuta hokara tIrthakara, balabhadra aura cakravartI ho sakate haiM aura nirvANako bhI prApta ho sakate haiN| sarvArthasiddhise cyuta deva tIrthakara cakravatI aura balabhadra bhI ho sakate haiM tathA niyamase mokSa prApta karate haiN| dakSiNa dizAke indra, lokapAla, lokAntikadeva, zacI aura saudharmendra ye sabhI svargase cyuta ho, niyamase manuSya hokara uso bhavase mokSa prApta karate haiM // 169-175 // lokakA varNana dharmAdharmAstikAyAbhyAM vyAptaH kAlANubhistathA / vyomni pudgalasaMchanno lokaH syaatkssetrmaatmnaam||176||
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 71 vasvArthasAra . artha-AkAzake bIcameM dharmAstikAya, adharmAstikAya, tathA kAlANuoMse vyApta aura pudgaladravyase yukta loka hai| yaha loka hI jIvoMkA kSetra-AdhAra hai| bhAvArtha-saba orase ananta alokAkAzake ThIka bIcameM loka hai| yaha loka chahoM dravyase vyApta hai| yahI loka jIvoMkA kSetra arthAt AdhAra kahA gayA hai| lokake bheda aura AkAra agho vetrAsanAkAro madhye'sau jhallarIsamaH / UvaM mRdaGgasaMsthAno lokaH sarvajJavarNitaH / / 177 // artha-sarvajJadevake dvArA kahA huA yaha loka, adholoka, madhyaloka aura Urdhvalokake bhedase tIna prakArakA hai / yaha loka nIce vetrAsanake AkArakA hai, madhyameM jhAlarake samAna hai aura Upara bhRdaGgake sadRza hai / / 177 / / lokakA vibhAga sarvasAmAnyato lokastirazcAM kSetramiSyate / zvAbhramAnuzadevAnAmathAtastadvibhajyate // 17 // artha-sarvasAmAnyarUpase yaha loka tiryaJcoMkA kSetra mAnA jAtA hai| aba naraka, manuSya aura devoMke kSetrakA vibhAga kiyA jAtA hai / / 178 / / ____ adholokakA varNana adho bhAge hi lokasya santi ratnaprabhAdayaH / dhanAmbupavanAkAze pratiSThAH sapta bhUmayaH // 179 // ratnaprabhAdimA bhUmistato'dhaH zarkarAprabhA / syAdvAlukAprabhAto'sdhatataH paGkaprabhA matA // 18 // tato dhUmaprabhAdhastAttato'dhastAttamaHprabhA / tamastamaHprabhAto'dho bhuvAmitthaM vyavasthitiH // 18 // artha-lokake adhobhAgameM ratnaprabhA Adi sAta bhUmiyA~ haiM jo ghanodadhivAtavalaya, ghanavAtavalaya, tanubAtavalaya aura AkAzake AdhAra haiN| una bhUmiyoM meM ratnaprabhA pahalI bhUmi hai, usake nIce zarkarAprabhA haiM, usake nIce bAlukAprabhA hai; usake nIce paprabhA hai, usake noce dhamaprabhA hai, usake nIce tamaHprabhA hai, aura usake nIce tamastamaHprabhA hai| isa prakAra sAta bhUmiyoMkI sthiti hai|| 169-181 //
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyAdhikAra ukta pRthiviyoMmeM biloMkI saMkhyA vizannarakalakSANi bhavantyuparikSitI / adhaH paJcakRtistasyAstato'dho dazapazca ca / / 182 / / tato'dho dazalakSANi trINi lakSANyavastataH / paJconaM lakSamekaM tu tato'dhaH paJca tAnyataH // 183 // artha sabase Uparako bhUmimeM tIsa lAkha, usase nIcekI bhUmime paccIsa lAkha, usase nIcekI bhUmimeM pandraha lAkha, usase nIcekI bhUmimeM daza lAkha, usase nIcekI bhUmimeM tIna lAkha, usase nIcekI bhUmimeM pAMca kama eka lAkha aura usase nIcekI bhUmimeM sirpha pAMca vila haiN| ye vila naraka kahalAte haiM / / 182-183 // __narakoMke vuHkhoMkA varNana pariNAmavapurlezyAvedanAvikriyAdibhiH / atyantamazubhairjIvA bhavantyeteSu nArakAH / / 184 // anyonyodIritAsahya duHkhamAjo bhavanti te / saMkliSTAsuranirvRtta duHkhAzcoddharvakSititraye // 185 // pAkAnnarakagatyAste tathA ca narakAyupaH / bhuJjate duHkRtaM ghoraM ciraM saptatitisthitAH // 186 // artha-ina narakoMmeM nArakI jIva, atyanta azubha pariNAma, zarIra, lezyA, vedanA aura vikriyA Adise yukta rahate haiN| parasparameM diye hue asahya duHkhako bhogate haiN| UparakI tIna pathiviyoMmeM saMkleza pariNAmoMke ghAraka asurakumArake deva unheM duHkhI karate haiN| isa taraha sAtoM bhUmiyoMmeM rahanevAle nArakI jova narakagati udayase narakAyu paryanta cirakAla taka ghora pApakA phala bhogate haiN| bhAvArtha-sparza, rasa, gandha, varNa aura gandako pariNAma kahate haiN| narakoMke spAdika atyanta bhayAvaha haiM / vahA~ko bhUmikA sparza hote ho utanA duHsva hotA hai jitanA ki hajAra bicchuoMke eka sAtha kATanepara bhI nahIM hotA | yahI dazA vahA~ke rasa Adiko hai| narakoM meM kRSNa, nIla aura kApota ye tIna azubha lelyAe~ hI hotI haiM / pahalI aura dUsarI bhUmimeM kapota lezyA hai, tIsarI bhUmima aparake paTaloMmeM kApota lezyA aura nIceke paTaloMmeM nIla lakSyA hai| cauthI bhUmimeM nIla lezyA hai, pA~cavI bhUmimeM Uparake paTaloMmeM nIla leNyA hai aura
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasAra nIceke paTaloMmeM kRSNa lezyA hai| chaThavI bhUmimeM kRSNa lezyA hai aura sAtavoM bhUmimeM parama kRSNalezyA hai| ina nArakiyoMkA zarIra atyanta virUpa AkRti tathA huNDakasaMsthAnase yukta hotA hai| dekhanemeM bhI bhayaMkara hotA hai / prathama bhUmike nArakiyoMkA zarIra sAta dhanuSa tIna hAtha chaha aMgula U~cA rahatA hai aura nIcemocekI pRthiviyoMmeM dUnA-dunA ho jAtA hai| narakoMkI vedanAoMko zabdoMdvArA nahIM ginAyA jA sktaa| vahA~ pahalI, dusarI, tIsarI aura cauthI bhamimeM uSNavedanA hai, pAMcavIM bhUmimeM Uparake do lAkha diloMmeM uSNabedanA hai aura nIceka eka lAkha viloMmeM tathA chaThavoM aura sAtavI bhamimeM zInavedanA hai| jina narakoMmeM uSNavedanA hai unameM meruparvatake barAbara lohekA golA yadi paha~ca sake to vaha kSaNamAtrameM galakara pAnI ho jAvegA aura jinameM zotavedanA hai unameM meruparvatake barAbara lohekA golA zotavAyuke sparzase phaTakara kSAra-kSAra ho jaaygaa| vahA~kI vikriyA bhI atyanta azubha hotI hai| nArakiyoMke apRthak vikriyA hotI hai arthAt apane zarIrameM hI ve pariNamana kara sakate haiN| he atavimimA karanA cAhate haiM para azubha vikriyA hI hotI hai / ina uparyukta duHkhoMse hI unakA kaSTa zAnta nahIM hotA, UparakI tIna pRthiviyoM taka asurakumAra jAtike deva jAkara un nArakiyoMko pUrva vairakA smaraNa dilAkara parasparameM lar3Ate haiN| unheM lar3ate dekhake svayaM sukhI hote haiN| una asurakumAroMke isI jAtike saMkleza pariNAma rahate haiN| isa taraha una bhUmiyoMmeM nArakI, bhUmi sambandhI duHkhoMko, paraspara upajAye duHkhoMko aura asurakumAra devoMke dvArA udIrita duHkhoMko Ayuparyanta bhogate haiM, asamayameM vahA~se nikalanA nahIM hotA / / 184-186 / / madhyalokakA varNana madhyabhAge tu lokasya tiryakpracayavaddhinaH / asaMkhyAH zubhanAmAno bhavanti dvIpasAgarAH // 187 / / jambUdvIpo'sti tanmadhye lakSayojanavistAraH / AdityamaNDalAkAro bahumadhyasthamandaraH / / 188 / / dviguNadviguNenAto viSkambheNArNavAdayaH / pUrva pUrva parikSipya valayAkRtayaH sthitAH // 18 // jambUdvIyaM parikSipya lavaNodaH sthito'rNavaH / dvIpastu dhAtakIkhaNDastaM parikSipya saMsthitaH // 19 // AveSTaya dhAtakIkhaNDaM sthitaH kAlodasAgaraH / AveSTaya puSkaradvIpaH sthitaH kAlodasAgaram / / 191 //
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyAdhikAra paripATayAnayA jJeyAH svayaMbharamaNodadhim / yAvajjinAjJayA bhavyairasaMkhyA dvIpasAgarAH // 192 / / artha-lokake madhyabhAgameM tiryakarUpase ( samAnadharAtalapara / bar3hate hue zubha nAmavAle asaMkhyAta dvI aura samudra haiN| una saba cAra yojA vistAravAlA jambUdvIpa hai / yaha jambUdvIpa sUryamaNDalake samAna AkAravAlA hai tathA isake Thoka bIcameM meru parvasa sthita hai ! isake Age dune-dUne vistAravAle samudra tathA hIpa haiM / ve samudra aura dvIpa pUrva-pUrva dvIpa aura samudrako ghere hue cUr3Ike AkAra sthita haiM 1 jaise jambUdvIpako gherakara lavaNasamudra sthita hai| use gherakara dhAtakI khaNDadvIpa sthita hai| dhAtakIkhaNDadvIpako gherakara kAlodadhisamudra sthita hai| aura kAlodadhisamudrako gherakara puSkaradvIpa sthita hai| isI paripATose svayaMbhUramaNasamudraparyanta asaMkhyAta dvIpa aura samudra jinendra bhagavAnko AjJAse bhavyajovoM ke dvArA jAnane yogya haiM / / 187-192 / / anbUdropake sAta kSetroM ke nAma sapta kSetrANi bharatastathA haimavato hriH| videho ramyakazcaiva haraNyavata eva ca / airAvatazca tiSThanti jambudvIpe yathAkramam // 193 // (SaTpadam ) artha-jambUdvIpameM kramase bharata, haimavata, hari, videha, ramyaka, hairaNyavata, aura airAvata ye sAta kSetra sthita hai / / 193 // jambUdvIpake kulAcaloMkA varNana pArveSu maNibhizcitrA UrvAdhastulyavistarAH / tadvibhAgakarAH SaT syuH zailAH pUrvAparAyatAH // 14 // himavAnmahAhimavAnipadho nIlarukmiNI / zikharI ceti saMcintyA ete varSadharAdrayaH / / 195|| kanakArjunakanlANavArjunakAJcanaiH / / yathAkrameNa nivRttAzcintyAste paNmahIdharAH / / 196 / / artha-uparyukta sAta kSetroMkA vibhAga karanevAle chaha parvata haiM / ye carvata kinAroM meM maNiyoMse citra-vicitra haiM, kapara, nIce aura madhyame tulya vistAravAle haiM tathA
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ ! 80 tatvArthasAra pUrva se pazcima taka lambe haiN| inake nAma haiM - 1 himavAn 2 mahAhimavAn 3 niva 4 tIla 5 rukmI aura 6 zikharI / ye parvata varSadhara parvata arthAt kulAla ka jAte haiN| ye chahoM parvata kramase suvarNa, cA~dI, suvaNaM, nIlamaNi, cA~dI tathA suvarNase nirmita haiM arthAt unake samAna varNavAle haiM / / 194-196 / / kulAcaloMpara sthita sarovaroMkA varNana padmastathA mahApadmastigiJchaH kezarI tathA / puNDarIko mahAn kSudro hRdA varSadharAdriSu // 197 // sahasra yojanAyAma AgrastasyArddhavistaraH | dvitIyo dviguNastasmAttRtIyo dviguNastataH / / 128|| uttarA dakSiNaistulyA nimnAste dazayojanIm / prathame parimANena yojanaM puSkaraM hRde // 199 // dvicaturyojanaM jJeyaM tad dvitIyatRtIyayoH / apAcyavadudIcyAnAM puSkarANAM pramAzritAH || 200|| zrIzca hrIzca dhRtiH kIrtirbuddhilakSmIzca devatAH / palyopamAyuSasteSu parvatsAmAni kAnvitAH || 201 // artha -- una kulAcaloMpara kramase padma, mahApadma, timiJcha, kezarI, mahApuNDaroka aura puNDarIka nAmake chaha sarovara haiN| pahalA sarovara eka hajAra yojana lambA aura pA~ca sau yojana caur3A hai| dUsarA sarovara isase dUnA hai aura tIsarA sarovara dUsarese dUnA hai| uttarake tIna sarovara dakSiNa ke sarovarIke samAna vistAravAle haiN| ye sabhI sarobara daza yojana gahare haiN| pahale sarobarameM eka yojana vistAravAlA kamala hai / dUsare sarovarameM do yojana vistAravAlA aura tIsare sarovarameM cAra yojana vistAravAlA kamala hai / uttarake kamaloMkA pramANa dakSiNake kamaloMke samAna hai / una kamaloMpara kramase zrI, hrI, dhRti, kIrti, buddhi, aura lakSmI nAmakI deviyA~ rahatI haiN| ye deviyAM eka palyakI AyuvAlI haiM tathA pAriSatka aura sAmAnika jAti ke devoMse sahita hai / / 197- 201 / / caudaha mahAnaviyoMkA varNana gaGgA sindhU ubhe rohidrohitAsye tathaiva ca / tato hariddharikAnte ca zItAzItodake tathA // 202 //
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyAdhikAra sto nArInarakAnte ca suvarNArjunakUlike / raktAratodake ca sto dve dve kSetre ca nimnage // 203 // pUrva sAgaragAminyaH pUrvA nadyo dvayordvayoH / parimArNavagAminyaH paricAstunayormatAH // 204 // gaGgAsindhuparIvAraH sahasrANi caturdaza / nadInAM dviguNAstisrastito'rddhArddhahApanam || 205 || ra artha -- gaGgA sindhu, rohita rohitAsyA, harit harikAntA, zItA zItodA, nArI narakAntA suvarNakUlA rUpyakUlA aura khatA raktodA ina sAta yugaloMkI caudaha mahAnadiyA~ haiN| jambUdvIpa ke sAta kSetroM meM pratyeka kSetra meM do-do nadiyA~ bahatI haiM / do-do nadiyoMke yugalameM pahalI nadI pUrva samudrakI ora jAtI hai aura dUsarI nadI pazcima samudrakI ora gamana karatI haiN| gaGgA-sindhukA sahAyaka parivAra caudaha hajAra nadiyAM haiN| isake Age tIna yugaloMkI sahAyaka nadiyoMkA parivAra dUnA cunA hai aura usake Age tIna ghugaloMkA parivAra AdhA-AdhA hotA jAtA hai / / 202 - 205 / / kSetra tathA parvatoMke vistArakA varNana dazona dvizatIbhakto jambUdvIpasya vistaraH | vistAro bharatasyAsau dakSiNottarataH smRtaH // 206 // dviguNadviguNA varSadharavarSAsvato matAH / AvideddAttatastu syuruttarA dakSiNaiH samAH // 207 // artha -- jambUdvIpake vistAra arthAt eka lAkha yojana meM ekasI nabbe yojanakA bhAga denepara jo labdha AtA hai utanA arthAt 5266 yojana bharata kSetrakA dakSiNase uttara taka vistAra mAnA gayA hai / Ageke kulAcala aura kSetra dUne-dUne vistAra vAle haiM | yaha dUne-ne vistArakA krama videha kSetra taka hI hai / uttarake kulAcala aura kSetra dakSiNake kulAcala aura kSetroMke samAna haiM / / 206 -207 / / kAlacakrakA parivartana kahA~ hotA hai ? | utsarpiNyavasarpiNyau paTsa me vRddhihAnide / bharatairAvatau muktvA nAnyatra bhavataH kvacit // 208 // artha-chaha kAloMse yukta tathA vRddhi aura hAniko denevAlI utsarpiNI aura 11
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 najAbhAra avasarpiNI bharata' aura airAvata kSetrako chor3akara anyatra kisI kSetrameM nahIM hotI haiN| bhAvArtha-bIsa koDAkor3I sAgarakA eka kalpakAla hotA hai| usake utsarpiNI aura avasarpiNIkI apekSA do bheda hote haiN| jisameM manuSyoMke bala, buddhi, Ayu AdikI vRddhi hotI hai use utsarpiNI pAhate haiM aura jisameM ukta cIjoMkI hAni hotI hai use avasarpiNI kahate haiM | donoMke suSamAsuSamA, suSamA, suSamAduHSamA, duHSamAsuSamA, duHSamA aura duHpamAduHSamA ye chaha bheda hote haiM / Upara likhA hA krama avasarpiNIkA hai | upiNIkA krama isake viparIta hotA hai| suSamAsuSamA 4 koDAkor3I sAgarakA hotA hai| isameM uttama bhogabhUmikI racanA hotI hai| suSamA 3 koDAkor3I sAgarakA hotA hai| isameM madhyama bhogabhUmiko racanA hotI hai| suSamAduHSamA 2 koDAkor3I sAgarakA hotA hai| isameM jaghanya bhogabhUmiko racanA hotI hai| para jaba palyakA AThavAM bhAga bAkI raha jAtA hai tabase karmabhUmikI racanA hotI hai| duHSamAsuSamA byAlosa hajAra varSa kama eka koDAkor3I sAgarakA hotA hai / isameM karmabhUmikI racanA hotI hai / duHSamA ikkIsa hajAra varSakA hotA hai / isI prakAra duHpamAduHSamA bhI ikkIsa hajAra varSakA hotA hai| ina donoM kAloMmeM bhI karmabhUmikI racanA rahatI hai| isa taraha avasarpiNIke chaha kAla vyatIta ho cukanepara utsapiNoke duHSamAduHSamA Adi chaha kAla kramase pravartate haiN| bharata aura airAvata kSetrameM utsarpiNI aura abasapiNIke chaha kAloMkA cakra kramase calatA rahatA hai| ina do kSetroMko chor3akara anya kSetroMmeM kAlacakrakA parivartana nahIM hotaa| jahAM jo kAla hotA hai vahI anAdyananta kAla taka rahatA hai| jaise haimavata aura hairaNyavatameM suSamAduHSamA nAmakA tIsarA kAla, hari aura ramyaka kSetrameM suSamA nAmakA dUsarA kAla aura videhakSetrameM duHSamAsuSamA nAmakA cauthA kAla sadA rahatA hai| videha kSetrake antargata jo devakuru aura uttarakuru nAmake pradeza haiM unameM suSamAsuSamA nAmakA pahalA kAla sadA rahatA hai| bharata aura airAvata kSetrake pAMca mleccha khaNDoM tathA vijayA parvatapara cauthe kAlake Adi antarUpa parivartana hotA hai, unameM chaha kAloMkA parivartana nahIM hotA / / 208 // pAtakokhaNDa aura puSkaradvIpakA varNana jambudvIpoktasaMkhyAbhyo varSA varSadharA api / dviguNA dhAtakokhaNDe puSkarAddhe ca nishcitaaH||201|| puSkaradvIpamadhyastho mAnuSottaraparvataH / zrUyate valayAkArastasya prAgeva mAnuSAH // 210 //
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 83 dvitIyAdhikAra dvIpevardhatRtIyeSu dvayozcApi samudrayoH / nivAso'tra manuSyANAmata eva niyamyate // 211 // artha-jambUdvIpameM kSetra aura kulAcaloMkI jo saMkhyA kahI gaI hai, dhAtakIkhaMDa aura puSkarAdhameM usase dUnI saMkhyA nizcita hai arthAt ina do khaNDoMmeM caudahacaudaha kSetra aura bAraha-bAraha kulAcala haiM / puSkaradvIpake madhyameM cUr3Ike AkAra vAlA mAnuSottara parvata sunA jAtA hai / usake pahale pahale hI manuSyoMkA sadbhAva kahA hai / isIliye ar3hAI dvIpa aura do samudroMmeM manuSyoMkA nivAsa niyamita kiyA jAtA hai / / 209-211 / / manuSyoMke bheda Aryamlecchavibhedena dvividhAste tu mAnuSAH / AryakhaNDodbhavA AryA mlecchAH kecicchakAdayaH / / mlecchakhaNDodbhavA mlecchA antaradvIpajA api // 212 / / (SaTpadam ) artha-Arya aura mlecchoMke bhedase manuSya do prakArake haiN| jo AryakhaNDameM utpanna haiM ve Arya kahalAte haiN| Arya khaNDameM utpanna honevAle kitane hI zaka, yavana, zabara Adi mleccha bhI kahalAte haiN| mlecchakhaNDoM tathA antaradvIpoMmeM utpanna hue manuSya mleccha kahalAte haiN| bhAvArtha-ar3atAlIsa laSaNa samudra meM aura ar3atAlIsa kAlodadhi samudra meM, donoMke milAkara chiyAnave antaradvIpa haiN| inameM rahanevAle mleccha antaradvIpaja mleccha kahalAte haiM aura mlecchakhaNDoMmeM utpanna honevAle mlecchakhaNDaja mleccha kahalAte haiM / isa taraha mlecchakhaNDaja aura antaradvIpajake bhedase mleccha do prakAra haiN| ina kSetroMke sivAya AryaskhaNDameM rahanevAle zaka, yavana, zabara Adi bhI mleccha kahe jAte haiM / / 212 // deSalokakA varNana, vevoMke cAra nikAya bhAvanadhyantarajyotirvaimAnikapimedataH / devAzcaturNikAyAH syurnAmakamevizeSataH // 213 // artha-bhavanavAsI, vyantara, jyotiSka aura vaimAnikake medase devoMke cAra nikAya hai| ye meda nAmakarmakI vizeSatAse hote haiM / / 213 //
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 tattvArthasAra devoMke avAntara bheda dazadhA bhAvanA devA aSTadhA vyantarAH smRtAH / jyotiSkAH paJcadhA jJeyAH sarve vaimAnikA dvidhA // 214 // artha - bhavanavAsI daza prakArake, vyantara ATha prakArake, jyotiSka pA~ca prakArake aura sabhI vaimAnika do prakArake jAnanA cAhiye / / 214 / / vaza prakArake bhavanavAsI deva nAgAsurasuparNAgnidigvAtastanitodadhiH dvIpavidyutkumArakhyA dazadhA bhAvanAH smRtAH // 215 // artha - nAgakumAra, asurakumAra, suparNakumAra, agnikumAra, dikkumAra, vAtakumAra, stanitakumAra, udadhikumAra, dvIpakumAra aura vidyutkumAra ye daza prakAra ke bhavanavAsI deva mAne gaye haiM || 215 || ATha prakArake vyantara deva kinnarAH kimpuruSAzca gandharvAzca mahoragAH / yakSarAkSasabhUtAzca pizAcA vyantarAH smRtAH // 216 // artha -- kinnara, kimpuruSa, gandharva, mahoraga, yakSa, rAkSasa, bhUta aura pizAca ye ATha prakArake vyattara smaraNa kiye gaye haiM // 216 // jyotiSka devoMke pA~ca bheva sUryAcandramasau caiva grahanakSatratArakAH / jyotiSkAH paJcadhA jJeyA te calAcalabhedataH // 217 // artha - sUrya, candramA, graha, nakSatra aura tArAke bhedase jyotiSkadeva pA~ca prakAra ke jAnanA cAhiye / ye jyotiSka deva cala aura acalake bhedase do prakArake haiM / ar3hAI devake jyotiSka dvIpa cala haiM aura usake bAharake acala - avasthita haiM / / 217 // vaimAnika devoMke do bheda kampopapannAstathA kalpAtItA te vaimAnikA dvidhA / artha- kalpopapanna aura kalpAtItake bhedase vaimAnika deva do prakArake haiM / solahaveM svarga takke deva kalpopapatra aura usake Ageke kalpAtIta kahalAte haiM /
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyAdhikAra devoMmeM indra Adi bheyoMkA varNana indrAH sAmAnikAzcaiva trAyastriMzAzca pArSadAH // 21 // AtmarakSAstathA lokapAlAnIkaprakIrNakAH / nisAmAbhiyogAra meTAH pratinikAyakAH // 21 // trAyastrizaistathA lokapAlavirahitAH pare / vyantarajyotiSAmaSTau bhedAH santIti nizcitAH / / 220 // artha-indra, sAmAnika, trAyastriza, pArSada, AtmarakSa, lokapAla, anIka, prakIrNaka, kilviSa aura abhiyogya ye daza bheda pratyeka nikAya meM hote haiM / parantu vyantara aura jyotiSka deva prAyastriza aura lokapAla bhedase rahita haiM arthAt unake ATha hI bheda hote haiN| bhAvArtha indrAdika bhedoMke lakSaNa isa prakAra haiM indra jo anya devoMmeM na pAye jAnevAle aNimA, mahimA Adi muNoMse utkRSTa aizvaryakA anubhava karate haiM unheM indra kahate haiN| ye rAjAke tulya mAne gaye haiN| sAmAnika-jinakA vaibhava to indrake samAna ho parantu AjJArUpI aizvaryase rahita hoM ve sAmAnika kahalAte haiM / ye pitA tathA guru Adike tulya hote haiM / __ vAryAstrazA-jo mantrI tathA purohita Adike tulya hoM unheM prAyastriza kahate haiM / ye eka indrako sabhAmeM ginatIke tetIsa hI hote haiN| pArSadajo indrako sabhAmeM baiThanevAle sadasya haiM unheM pArSada yA pAriSada kahate haiM / ye mitra tathA poThamarda ke samAna hote haiM / AtmarakSa-jo aGgarakSakake samAna hote haiM unheM AtmarakSa kahate haiN| lokapAla-jo ArakSaka-pulisake samAna hote haiM ve lokapAla kahalAte haiN| anoka-jo senAke sthAnApanna hote haiM unheM anoka kahate haiM / prakIrNaka-jo nagaravAsiyoMke samAna hote unheM prakIrNaka kahate haiM / kisviSika-jo cANDAla 'Adike samAna hote haiM unheM kilviSika kahate haiN| Abhiyogya-jo vAhanake kAma Ate haiM unheM Abhiyogya kahate haiM / __ ina daza bhedoMmeMse trAyastriza aura lokapAla bheda vyantara aura jyotiSka devoMmeM nahIM hote haiM / ataH unameM ATha ho bheda hote haiM // 218-220 / /
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 vasvArthasAra yevoMmeM kAmasukhakA varNana pUrve kAyapravIcArA vyApyaizAnaM surAH smRtAH / sparzarUpadhvanisvAntapravIcAgastataH pare / / tataH pare'pravIcArAH kAmaklezAlpamAvataH // 221 / / . (SaTpadam ) arya-bhavanavAsI, nyantara, jyotiSpa aura sIboM aizAna varga takaka deva kAyapravIcAra haiN| usake Age tIsare cauthe svargake deva sparmapravIcAra, pAMcavese AThaveM svarga takake deva rUpapravIcAra nauvese bArahaveM taka zabdapravIcAra aura terahavese solahaveM svarga takake deva manaHpravIcAra hote haiN| usake Ageke deva pravAcAm gahana hota hai kyoMki unake kAma-bAdhA atyanta alpa rahatI hai| bhAvArtha-pravIcArakA artha kAmasevana hai| sAMsArika sukhoMmeM kAmasevana janya sUkhakI pradhAnatA hai| isaliye devoMke isI sukhakA varNana kiyA gayA hai| bhavanatrika deva tathA dUsare svarga takake kalpavAsI deva manuSyoMke samAna zarIrase kAmasevana karate haiM 1 usake Age tIsare cauthe svargake deva, deviyoMke sparzamAtrase saMtuSTa ho jAte haiM / pA~caveMse AThaveM svarga takake deva, deviyoMkA rUpa dekhane mAtrase saMtuSTa ho jAte haiM / nauveMse bArahaveM svarga taphake deva, deviyoMke zabda sunane mAtrase saMtuSTa ho jAte haiM aura terahavese solahaveM svarga takake deva, deviyoMphA manameM smaraNa Ane mAtrase saMtuSTa ho jAte haiM / yahI hAla deviyoMkA rahatA hai / solahaveM svargake Ageke deva kAmasevanase sarvathA rahita haiN| yahA~ devAGganAoMkA sadbhAva bhI nahIM hai| ina sabake kAmavAdhA atyanta alpa rahatI hai| isaliye unheM kabhI kAmasukhakI icchA hI nahIM hotI / / 22 / / bhavanantrika devoMkA bhivAsa kahA~ hai ? dharmAyAH prathame bhAge dvitIye'pi ca kAnicit / bhavanAni prasiddhAni vasantyeteSu bhAvanAH // 222 / / ratnapramAbhuvo madhye sathoparitale'pi ca / vividheSvantareSvatra vyantarA nivasanti te // 223 // upariSTAnmahIbhAgAta paTaleSu namo'GgaNe / tiryaglokaM samAcchAdha jyotiSkA nivasanti te ||224|| artha-varmA-ratnaprabhA pRthivIke pahale aura dUsare bhAgamai kucha bhavana prasiddha
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ visIyAdhikAra haiM unameM bhavanavAsI deva rahate haiN| ratnaprabhA pRthivIke madhyabhAgameM uparitana bhAgameM aura madhyamalokake nAnA sthAnoMmeM vyantara deva nivAsa karate haiM / pRthivIse Upara calakara AkAzameM jyotiSka nivAsa karate haiN| ye jyotiSka deva samasta madhyama lokake AkAzako vyAptakara sthita haiN| bhAvArtha-pahalI ratnaprabhA pRthivIke kharabhAga, paGkabahulabhAga aura abbahulabhAgake bhedase jo tIna bhAga haiM unameM tIsare abbahulabhAgameM prathama narakakI racanA hai| dUsare pakabahula bhAgameM asurakumAra bhavanavAsiyoMke bhavana haiM tathA khara bhAgameM Upara aura nIce eka-eka hajAra yojana chor3akara zeSa no bhavanavAsiyoMkA nivAsa hai| isa jambUdvIpase asaMkhyAta dvIpa-samudroMkA ullaMghanakara ratnaprabhA pRthivIke kharabhAgameM rAkSasoMko chor3akara zeSa sAta prakArake vyantaroMkA nivAsa hai aura pazabahulabhAgameM rAkSasoMkA nivAsa hai| isake sivAya madhyamalokameM bhI nAnA sthAnoMpara vyantarokA nivAsa hai| mAnuSottara parvatake Age aura svayaMbhuramaNa dvIpake madhyameM sthita svayaMprabha parvatake pahale jo asaMkhyAta dvIpa samudra haiM unameM vyantara devoM tathA tiryaJcoMkA hI nivAsa hai| samAna dharAtalase Upara AkAzameM sAta sau nabbe yojanakI U~cAIse lekara nausI yojanako U~cAI taka ekasau daza yojanake paTalameM jyotiSka devoMkA nivAsa hai| sabase nIce tArA vicarate haiM, unase daza yojana Upara calakara sUrya vicarate haiM, usase assI yojana Upara jAkara candramA vicarate haiM, usase cAra yojana Upara calakara nakSatra vicarate haiM, usase cAra yojana Upara calakara budha, usase tIna yojana Upara calakara zukra, usase tIna yojana Upara calakara bRhaspati, usase tIna yojana Upara calakara maGgala, aura usase tIna yojana Upara calakara zani graha vicarate haiM / ye jyotiSka deva madhyalokameM camodadhi dAtavalaya taka phaile hue haiM / / 222-22 // baimAnika deyoMke nivAsakA varNana ye tu vaimAnikA devA Urdhvaloke vasanti te / uparyupari tiSThatsu vimAnapratareSviha // 22 // arddhabhAge hi lokasya viSaSTiH pratarAH smRtAH / vimAnairindra karyuktAH zreNIbaddhaH prakIrNakaH // 226 // saudharmezAnakalpau dvau tathA sAnatkumArakaH / mAhendrazca prasiddhau dvau bramabrahmottarAvubhau / / 227 // ubhau lAntavakApiSTau zukrazukrau mahAsvanau / dvau satArasahasrArAvAnataprANatAvubhau / / 228 // . .
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthasAra AraNAcyutanAmAnau dvau kalpAzceti SoDaza / aveyANi navAto'to navAnudizacakrakam / / 229 // vijayaM vaijayantaM ca jayantamaparAjitam / sarvArthasiddhiritveSAM pazcAnAM prataro'ntimaH / / 230 // eSu vaimAnikA devA jAyamAnAH svakarmabhiH / yutilezyAvizuddhayAyurindriyAvadhigocaraiH // 231 // tathA sukhaprabhAvAbhyAmuparyuparito'dhikAH / hInAstathaiva te mAnagatidehaparigrahaH // 232 // iti saMsAriNAM kSetraM sarvalokaH prakIrtitaH / siddhAnAM tu punaH kSetramUrvalokAnta iSyate // 233 // artha-jo vaimAnika deva haiM ve UrdhvalokameM Upara-Upara sthita vimAnoMke paTaloMmeM nivAsa karate haiM 1 lokameM vezaTha paTala haiM jo ki indraka, zreNIbaddha aura prakIrNaka ina tIna prakArake paTaloMse yukta haiM | saudharma-aizAna, sAnatkumAra. mAhendra, brahma-brahmottara, lAntava-kApiSTa, zukra-mahAmukra, satAra-sahasrAra, AnataprANata aura AraNa-acyuta ina ATha yugaloMke solaha kalpa haiM / inake Age UparaUpara nau graMveyakoMke nau paTala haiM, unake Upara nau anudiza vimAnoMkA eka paTala hai, aura isake Upara vijaya, vaijayanta, jayanta, aparAjita aura sarvArthasiddhi ina pA~ca anuttara vimAnoMkA eka paTala hai| apane-apane karmoM ke anusAra vaimAnika deva inameM utpanna hote haiN| ye vaimAnika deva dyuti, lezyAkI vizuddhatA, Ayu, indriya tathA avadhijJAnakA viSaya, sukha aura prabhAvase Upara-Upara adhikatAko liye hue haiM aura mAna, gati, deha tathA parigrahakI apekSA Upara-Upara hInatAko liye hae haiN| isa taraha yaha samasta loka saMsArI jIvoMkA kSetra kahA gayA hai| siddha jovoMkA kSetra lokakA antabhAga mAnA gayA hai| bhAvArtha-jinameM rahanevAle apane Apako viziSTa puNyavAn mAna ve vimAna kahalAte haiM, ina vimAnoM meM jinakA nivAsa hai ve vaimAnika kahalAte haiN| vaimAnika devoMke kalpavAsI aura kalpAtItakI apekSA do bheda haiN| jinameM indra Adi bhedoMkI kalpanA hotI hai aise solaha svarga kalpa kahalAte haiM tathA jinameM indra Adiko kalpanA nahIM hotI--saba eka samAna hote haiM ve greveyakoM, anudizoM aura anuttaroM ke vimAna kalpAtIta kahalAte haiN| solaha svargoMke deva kalpopapanna aura unake Ageke kalpAtIta kahalAte haiM | solaha svarga, saudharma-aizAna, sAnatkumAra-mAhendra,
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyASikAra ityAdi hai| ina solaha svargoke 52 paTala haiN| unake Age kapara-Upara nau greveyakoMke nau pA , upake apara nau anuzikA eka gaTara hai aura usake Upara pAMca anuttara vimAnoMkA eka paTala hai| ina sabake milAkara aMzaTha paTala haiM-unameM indraka, zreNIbaddha aura viprakIrNakake bhedase tIna prakArake vimAna haiN| bIcake indraka vimAna kahalAte haiM, unake uttara, dakSiNa aura pUrva, pazcimameM paMktibaddha vimAna zreNIbaddha kahalAte haiM aura unake bIcameM prakSipta puSpoMke samAna sthita vimAna prakIrNaka kahalAte haiN| pUrva bhavameM jo jIva jaisA karma karate haiM usIke anusAra ve ina vimAnoMmeM utpanna hote haiN| sAmAnyarUpase kalpopapanna aura kalpanAtIta devoMko vaimAnika deva kahate haiN| ina vaimAnika devoMko kAnti, lezyAkI vizuddhatA, Ayu, indriya tathA abadhijJAnakA viSaya, sukha aura prabhAva Upara-Upara adhika hotA jAtA hai tathA abhimAna, gati, deha aura parigraha Upara-Upara kama hotA jAtA hai| nIceke svargAmeM rahanevAle devoMko jitanA abhimAna hai uparitana svargAke devoMkA abhimAna usase kama hotA jAtA hai| gati bhI uttarottara kama hotI jAtI hai, yahA~ taka ki solaha svargake Ageke deva apanA sthAna chor3akara anyatra gamana nahIM karate / zarIrako UMcAI bhI UparaUpara kama hotI jAtI hai| devoMkI Ayu aura zarIrakI avagAhanAkA varNana pahale A cukA hai| parigraha bhI uttarottara kama hotA jAtA hai| yaha samasta loka saMsArI jIvoMkA kSetra kahalAtA hai / siddha jIvoMkA kSetra Urdhvalokake antameM hai arthAt lokAntameM tIna kozakA dhanodadhivAtavalaya, do kozakA ghanavAtavalaya aura pandrahasau pacahattara dhanuSakA tanuvAtavalaya hai| isa tanuvAta valayake antima pA~casau paccIsa yojanakA kSetra siddhakSetra kahalAtA hai| isImeM siddhoMkA nivAsa hai // 225-233 // jIvoMke bheda sAmAnyAdekadhA jIvo baddho muktastato dvidhA / sa evAsiddhanosiddhasiddhatvAt kIya'te tridhA // 234 // zvAbhratiyaMgnaromartya vikalpAt sa caturvidhaH / prazamakSayatadvandvapariNAmodayodbhavAt / / 235 / / bhAvAtpaJcavidhatvAt sa paJcabhedaH prarUpyate / Sar3amArgagamanAtyoDhA saptadhA saptabhaGgataH // 236 / / aSTadhASTaguNAtmatvAdaSTakarmavRto'pi ca /
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ taramA mana padArthanavakAtmatvAnavadhA dazadhA tu saH / dazajIvabhidAtmattvAditi cintyaM yathAgamam // 237 / / (SaTpadam ) artha-sAmAnyakI apekSA jIva eka prakArakA hai, baddha aura muktakI apekSA do prakArakA hai, asiddha, nosiddha-jIvanmukta--arahaMta aura siddhakI apekSA tIna prakArakA hai, nArakI, tiryaca, manuSya aura devake bhedase cAra prakArakA hai, upazama, kSaya, kSayopazama, pariNAma aura udayase honevAle bhAboMse paJcarUpa honeke kAraNa pA~ca prakArakA hai, cAra dizAoM aura Upara, nIce isa taraha chaha dizAoMmeM gamana karaneke kAraNa chaha prakArakA hai, syAdasti, syAt nAsti, syAdasti nAsti, syAdavaktavya, syAdastivaktavya, syAdnAstiavaktavya aura syAdastinAstiavaktavya ina sAta bhaGgarUpa honese sAta prakArakA hai, jJAnAdi AThaguNoMse tanmaya honeke kAraNa ATha prakArakA hai, jIva, ajIba, Asrava, bandha, saMvara, nirjarA, mokSa, puNya aura pApa ina nau padArtharUpa honese nau prakArakA hai tathA jIvasamAsake prakaraNameM kahe gaye daza bhedarUpa honese daza prakArakA hai / isa taraha Agamake anusAra aura bhI bhedoMkA vicAra kiyA jA sakatA hai / / 234-237 // jIvatattvako zraddhA Avise mokSakI prAptikA varNana ityetajjIvatavaM yaH zraddhatte vetyupekSate / zeSatatvaiH samaM padbhiH ma hi nirvANabhAgbhavet // 238 // artha-isa taraha zeSa chaha tattvoMke sAtha jo jIvatattvakI zraddhA karatA hai, use jAnatA hai aura usase upekSA kara cAritra dhAraNa karatA hai vaha nizcayase nirvANako prApta hotA hai / / 238 // isa taraha zrIamRtacandrAcArya dvArA viracita tatvArthasArameM jIvatattvakA varNana karanevAlA dUsarA adhikAra pUrNa huA /
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyAdhikAra ( ajIvAdhikAra ) maGgalAcaraNa aura pratibhAvAkya anantakevalajyoti prakAzitajagattrayAn / praNipatya jinAn sarvAnajIvaH saMpracalyate // 1 // artha-anantakevalajJAnarUpI jyotike dvArA tInoM jagatko prakAzita karanevAle samasta arahantoMko namaskAra kara ajIvatattvakA varNana kiyA jAtA hai / / 1 // ___ pAMca ajIvoMke nAma dharmAdharmAvathAkAzaM tathA kAlazca pudgalAH / ajIvAH khalu paJcaite nirdiSTAH sarvadazibhiH // 2 // artha-dharma, adharma, AkAza, kAla aura pudgala, ye pA~ca ajIva sarvajJa bhagavAnke dvArA kahe gaye haiM // 2 // ___ chaha bravyoMkA nirUpaNa ete dharmAdayaH paJca jIvAzca protalakSaNAH / ___ SaD dravyANi nigadyante dravyayAthAtmyavedibhiH // 3 // artha-ye dharmAdika pAMca ajIva aura jinakA lakSaNa pahale kahA jA cukA hai aise jIva ye chaha, dravya ke yathArthasvarUpako jAnanevAle jinendra bhagavAnke dvArA dravya kahe jAte haiM // 3 // __pazcAstikAyakA varNana vinA kAlena zeSANi dravyANi jinapuGgavaiH / paJcAstikAyAH kathitAH pradezAnAM bahuttvataH // 4 // artha kAlake vinA zeSa pA~ca dravya, pradezoMkI adhikatAke kAraNa jinendra bhagavAnake dvArA astikAya kahe gaye haiN| 4 / /
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92 tasvArthasAra dravyakA lakSaNa samutpAdavyayadhauvyalakSaNaM kSINakalmaSAH / guNaparyayavadrvyaM vadanti jinapuGgavAH // 5 // artha-vItarAga jinendra bhagabAna, utpAda, vyaya aura dhrauvyase yukta athavA guNa aura paryAyoMse yukta padArthako dravya kahate haiM // 5 // utpAvakA lakSaNa dravyasya syAtsamutpAdazcetanasyetarasya ca / bhAvAntarapariprAptirnijAM jAtimanujAtaH / / 6 / / artha-apanI jAtiko nahIM chor3ate hue cetana tathA acetana dravyako jo anya paryAyakI prApti hotI hai vaha utpAda kahalAtA hai / / 6 / / vyayakA lakSaNa svajAtarAvarIdhena dravyasya vividhasya hi / vigamaH pUrvabhAvasya vyaya ityabhidhIyate // 7 // artha-apanI jAtikA virodha na karate hue cetana acetana dravyako pUrva paryAyakA jo nAza hai vaha vyaya kahalAtA hai / 1 7 // progyakA lakSaNa samutpAdavyayAbhAvo yo hi dravyasya dRzyate / anAdinA svabhAvena tad dhrauvyaM trubatte jinAH ||8|| artha-anAdi svabhAvake kAraNa dravyameM jo utpAda aura vyayakA abhAva hai use jinendrabhagavAn ghIvya kahate haiM / / 8 / / guNa aura paryAyakA lakSaNa guNo dravyavidhAnaM sthAt paryAyo drvyvikriyaa| dravyaM hyayutasiddha syAtsamudAyastayordvayoH // 9 // artha-dravyako jo vizeSatA hai use guNa kahate haiM aura dradhyakA jo bikAra hai vaha paryAya kahalAtA hai| dravya una donoM guNaparyAyoMkA apRthak siddha samudAya hai / / 9 / /
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyAdhikAra guNa aura paryAyake paryAyavAcaka zabda sAmAnyamantrayotsargau zabdAH syurgunnvaackaaH| vyatireko vizeSazca bhedaH paryAyavAcakAH // 10 // artha- sAmAnya, anvaya aura utsarga ye maNavAcaka zabda hai tathA vargAtareka, vizeSa aura bheda ye paryAya zabda kahe gaye haiM // 10 // guNa aura dravyameM abheda hai. guNavinA na ca dravyaM vinA dravyAcca no gunnaaH| dracyasya ca guNAnAM ca tasmAdavyatiriktatA // 11 // artha-guNoMke binA dravya aura dradhyake vinA guNa nahIM hote, isaliye dravya aura guNoMmeM abheda hai / / 11 // dravya aura paryAyako abhinnatA na paryAyAdvinA dravyaM vinA dravyAnna paryayaH / vadantyananyabhUtatvaM dvayorapi maharSayaH // 12 // artha-paryAyake vinA dravya aura dravyake vinA paryAya nahIM hotI, isaliye maharSi donoM meM abhinnatA kahate haiM // 12 // paryAya hI utpAda tathA vyayake karanevAle haiM na ca nAzo'sti bhAvasya na cAbhAvasya sambhavaH / bhAvAH kuryuvyeyotpAdau paryAyeSu guNeSu ca // 13 // artha-satkA nAza aura asatkI utpatti nahIM hotI, iliye paryAya hI paryAyoM aura guNoMmeM vyaya tathA utpAdako karate haiN| bhAvArtha-dravyadRSTise kisI padArthakA na nAza hotA hai aura na kisI padArtha kI utpatti hotI hai, sirpha paryAya hI naSTa hotI tathA utpanna hotI hai, isa taraha utpAda aura vyayakA kartA paryAya hI hai / / 13 / / dravyoMkI nityatAkA varNana dravyANyetAni nityAni tadbhAvAba vyayanti yat / ...... pratyabhijJAnahetutvaM tadrAvastu nigadyate // 14 //
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ sattvAyaMsAra artha-ye dravya nitya haiM kyoMki apane svabhAvase naSTa nahIM hote| apanA svabhAva hI pratyabhijJAnakA kAraNa kahA jAtA hai ! bhAvArtha--'yaha vahI hai jo pahale thA' isa prakArake jJAnako pratyabhijJAna kahate haiN| dravyoMkI paryAyoMke badala jAnepara bhI unameM pratyabhijJAna hotA rahatA hai isaliye dravya nitya kahalAtI hai| 'nityaM tadevedamiti pratIte:' dravya nitya hai kyoMki usameM 'yaha vahI hai, aisI pratIti hotI rahatI hai, aisA samantabhadrasvAmIne bhI kahA hai / / 14 / / dhyoMke avasthitapanekA varNana iyattAM nAtivartante yataH paDiti jAtucit / avasthitattvameteSAM kathayanti tato jinAH // 16 // artha-kyoMki ye dravya kabhI bhI 'chaha haiM' isa sImAkA ullaGghana nahIM karate isaliye jinendra bhagavAn unake avasthitapaneko kahate haiM / / 15 / / bravyoMke rUpI aura arUpopanekA varNana zabdarUparasasparzagandhAtyantavyudAsataH / pazca dravyANyarUyANi rUpiNaH pudgalAH punH||16|| ayaM-zabda, rUpa, rasa, sparza aura gandhakA atyanta abhAva honese pAMca dravya arUpI haiM aura unake sadbhAvase pudgala dravya rUpI hai / / 16 / / dravyoMko saMkhyAkA varNana dharmAdharmAntarikSANAM dravyamekatyamiSyate / kAlapudgalajIvAnAmanekadravyatA matA // 17 // artha-dharma, adharma aura AkAza ye tIna dravya eka-eka haiM tathA kAla, pudgala aura jIvadravyoMmeM anekatA mAnI gaI hai| ___ bhAvArtha-kAladravya asaMkhyAta haiM, jIva ananta haiM aura pudgala unase ananta haiN| dharma, adharma tathA AkAza eka-epha dravya haiM / / 17 // dravyoMmeM sakriya aura niSkriyapanekA vibhAga dharmAdharmo namaH kAlazcatvAraH santi niHkriyAH / jIvAzca pulAzcaiva bhavantyeteSu sakriyAH // 18 //
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyAdhikAra 95 artha-ina dravyoMmeM dharma, adharma, AkAza aura kAla ye cAra dravya niSkriya haiM tathA jIva aura pudgala ye do drazya sakriya haiM / / 18 // bacyoM ke pravezoMkA varNana ekasya jIvadravyasya dharmAdharmAstikAyayoH / asaMkhyeyapradezatvameteSAM kathitaM pRthak // 19 // saMkhyeyAzcApyasaMkhyeyA anantA yadi vA punaH / pudgalAnAM pradezAH syuranantA ciyatastu te // 20 // kAlasya paramANostu dvayorapyetayoH kila / ekapradezamAtramAdAgutvamiSpade 21!! artha-eka jIvadravya, dharmAstikAya aura adharmAstikAya inameM pratyekake asaMkhyAta-asaMkhyAta pradeza haiN| pUdagala dravya ke pradeza saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta bhI hote haiN| AkAzake pradeza ananta haiN| kAla dravya aura paramANu ye donoM ekapradezo haiM ataH inheM pradezarahita mAnA jAtA hai| bhAvArtha---pudgalakA eka paramANu AkAzake jitane bhAgako rokatA hai use pradeza kahate haiM // 19-21 // dravyoMke avagAhakA varNana lokAkAze'vagAhaH syAd dravyANAM na punarvahiH / lokAlokavibhAgaH syAdata evAmbarasya hi // 22 // lokAkAze samaste'pi dharmAdharmAstikAyayoH / tileSu tailavatprAhuravagAI maharSayaH // 23 // saMhArAcca visAcca pradezAnAM pradIpavat / jIvastu tadasaMkhyeyabhAgAdInavagAhate // 24 // lokAkAzasya tasyaikapradezAdIMstathA punaH / pudgalA avagAhante iti sarvajJazAsanam // 25 // avagAhanasAmarthyAtsUkSmasvapariNAminaH / tiSThantyekapradeze'pi bahavo'pi hi pudgalAH // 26 // ekApavarake'nekaprakAzasthitidarzanAt / na ca kSetravibhAgaH syAnna caikyamavagAhinAm // 27 //
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasAra apedhikaraNe dravyaM mahIyo nAvatiSThate / idaM na kSamate yukti duHzikSitakRtaM vacaH // 28 // anpakSetre sthitirdRSTA pracayasya vizeSataH / pudgalAnAM bahUnAM hi karIpapaTalAdiSu // 29 // artha-dravyoMkA avagAha lokAkAzameM hai, bAhara nahIM hai| isIse AkAzameM loka aura alokakA vibhAga hotA hai| jitane AkAzameM saba dravyoMkA avagAha hai utanA AkAza loka kahalAtA hai aura zeSa aloka kahalAtA hai| maharSi, dharmAstikAya aura adharmAstikAyakA avagAha tiloMmeM tailake samAna samasta lokAkAzameM kahate haiN| pradIpake samAna pradezoMmeM saMkoca aura vistAra honeke kAraNa jIva, lokake asaMkhyeya bhAgako Adi lekara samasta lokameM rahatA hai| pudgala dravya, lokAkAzake eka pradezase lekara samasta lokAkAzameM sthita haiM aisA sarvajJa bhagavAnakA kathana hai| dUsare pradezoMke liye sthAna denekI sAmarthya honese sUkSma pariNamana karanevAle bahuta pudgala lokAkAzake eka pradezameM raha jAte haiN| eka gharameM aneka dIpakoMke prakAzakI sthiti dekhI jAtI hai isaliye avagAhana karanevAle dravyoMkA kSetra judA-judA nahIM hotA aura na una dravyoMmeM ekarUpatA AtI hai| "choTe adhikaraNameM bahuta bar3A dravya nahIM raha sakatA" aisA ajJAnI janoMkA kahanA yuktiko prApta nahIM hai kyoMki choTe kSetrameM bhI sapnivezako vizeSatAse bahutase pudgaloMkI sthiti dekhI jAtI hai | jaise gobarake upalA AdimeM ghUmake bahutase pradezoMkI sthiti dekhI jAtI hai // 22-29 // dravyoMke upakArakA varNana dharmasya gatistra sthAdadharmasya sthitibhavet / upakAro'vagAhastu nabhasaH parikIrtitaH // 30 // pudgalAnAM zarIraM vAkprANApAnau tathA mnH| upakAraH sukhaM duHkhaM jIvitaM maraNaM tathA // 31 / / parasparasya jIvAnAmupakAro nigadyate / upakArastu kAlasya vartanA parikIrtitA / / 3 / / artha-ina dravyoMmeM dharmadravyakA upakAra gati hai, adharmadravyakA upakAra sthiti hai, AkAzadravyakA upakAra avamAha-sthAna denA hai, pudgala dravyakA upakAra zarIra, vacana, zvAsocchvAsa, mana, sukha, duHkha, jIvana tathA maraNa hai,
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRvIyAdhikAra jIvoMkA upakAra paraspara eka dUsarekA upakAra karanA hai aura kAla-dravyakA upakAra vartanA-dravyoko vartAnA hai / / 30-32 / / badrazyakA lakSaNa kriyApariNatAnAM ya: svayameva kriyAvatAm / AdadhAti sahAyatvaM sa dharmaH parigIyate // 33 // jIvAnAM pudgalAnAM ca kartavye gatyupagrahe / jalavanmatsyagamane dharmaH sAdhAraNAzrayaH // 34 // ardha-svayaM kriyArUpa pariNamana karanevAle kriyAvAn--jIva aura pudgaloMko jo sahAyatA detA hai baha dharmadravya kahalAtA hai| jisa prakAra machalIke calane meM jala sAdhAraNa nimitta haiM usI prakAra jIva aura pudgaloMke calane meM dharmadravya sAdhAraNa nimitta hai // 33-34 / / adharmanalyakA lakSaNa sthityA pariNatAnAM tu sacivatvaM dadhAti yaH / tamadharma jinAH prAdurnirAvaraNadarzanAH // 35 / / jIvAnAM pudgalAnAM ca kartavye sthityupagrahe / sAdhAraNAzrayo'dharmaH pRthivIva gavAM sthitau // 36 / / artha-sthitirUpa pariNamana karanevAle jIva aura pudgaloMke liye jo sahAyatA detA hai use pratyakSajJAnI jinendra bhagavAna adharmadravya kahate haiN| jisa prakAra gAyoMke Thaharanema pathivI sAdhAraNa nimitta hai| usI prakAra svayaM Thaharate hue jIva aura pudgaloMke liye adharma dravya sAdhAraNa nimitta hai| yahA~ sAdhAraNa nimittakA abhiprAya yaha hai ki dharmadravya aura adharmadravya preraka nimitta nahIM haiN||36-36 // AkAzadraSyakA lakSaNa AkAzante'tra dravyANi svayamAkAzate'thavA / dravyANAmavakAzaM vA karotyAkAzamastyataH / / 37 // jIvAnAM pudgalAnAM ca kAlasyAdharmadharmayoH / avagAhanahetutvaM tadidaM pratipadyate // 38 // artha-jisameM saba dravya avakAzako prApta haiM, athavA jo svayaM avakAzarUpa
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasvArthasAra ho, athavA jo saba dravyoMko avakAza detA hai use AkAza kahate haiN| yaha AkAza jova, pudgala, kAla, dharma aura adharma dravyoMke avagAhanameM hetupaneko prApta hotA hai arthAt unheM avagAhana meM sahAyatA karatA hai / / 37-38 // dharma, adharma aura AkAza svayaM nikriya hokara bhI kriyA hetu haiM kriyAhetutvameteSAM niSkriyANAM na hIyate / yataH khalu balAdhAnamAtramatra vivakSitam // 39 // artha-ye dharma, adharma aura AkAzadravya svayaM niSkriya haiM phira bhI gati, sthiti aura avagAhanameM hetu par3ate haiM isameM bAdhA nahIM AtI, kyoMki yahA~para ina dravyoMmeM balAdhAna mAtrakI vivakSA hai arthAt gati, sthiti tathA avagAharUpa pariNamana padArtha svayaM karate haiM, dharmAdidravya unameM sirpha sahAyatA karate haiN| tAtparya yaha hai ki gati, sthiti Adike upAdAna kAraNa jIva aura pudgala svayaM haiM, dharmAdidravya unameM nimittakAraNa par3ate haiM // 39 // kAlavyakA lakSaNa sa kAlo yannimisAH syuH pariNAmAdivRttayaH / vartanAMlakSaNaM tasya kathayanti vipazcitaH // 40 // artha---kAla vaha kahalAtA hai jisake nimittase pariNAma, kriyA, parastra tathA aparatva hote haiM / vidvAn loga vartanAko kAlakA lakSaNa kahate haiM // 40 / / vartanAkA lakSaNa antIMkasamayA pratidravyaviparyayam / anubhUtiH svasattAyAH smRtA sA khalu vartanA // 41 // artha-pratyeka dravyake eka-eka samayavartI pariNamanameM jo svasattAko anubhUti hotI hai use vartanA kahate haiM // 41|| ___kAlavyako hetukatAkA varNana AtmanA vartamAnAnAM dravyANAM nijaparyayaiH / vartanAkaraNAtkAlo bhajate hetukartRtAm / / 42 // artha-saba dravye, apanI-apanI paryAyoMrUpa pariNamana svayaM karatI haiM phira bhI vartanAkA karaNa honese kAla dravya hetukartRtAko prApta hotA hai| __bhAvArtha-yadyapi apane-apane pariNamanakA upAdAna kAraNa saba dravya svayaM haiM tathApi kAladravya usameM sahAyaka honese hetukartA kahalAtA hai // 42 //
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyAdhikAra kAlavyako hetukatAkA samarthana na cAsya hetukartRttvaM niHkriyasya virudhyate / yato nimittamAtre'pi hetukattvamiSyate // 43 // artha yadyapi kAladravya svayaM niSkriya hai tathApi isakI hetukartRtA viruddha nahIM hai kyoMki nimittamAtrameM bhI hetukartRtA mAnI jAtI hai| bhAvArtha-jisa prakAra 'kArISo'gniradhyApayati' kaNDeko Aga par3hAtI hai, yahA~ agni svayaM niSkriya hokara bhI gar3hAnemeM nimitta mAnI jAtI hai usI prakAra kAladravya svayaM niSkriya hokara bhI padArthoke pariNamanameM nimitta hetukartA mAnA jAtA hai / 43 / / kAlANu kisa prakAra kahA~ sthita haiM ? ekaikavRtyA pratyekamaNavastasya niSkriyAH / lokAkAzapradezeSu ratnasaziriSa sthitAH / / 44 / / artha-usa kAla drazyake kriyArahita pratyeka aNu ratnoMkI rAzike samAna lokAkAzake pradezoMpara eka-eka kara sthita haiN| bhAvArtha- kAladravya ekapradezI hai isaliye use aNurUpa kahA jAtA hai / una aNurUpa kAladravyoMkI saMkhyA asaMkhyAta hai| AgamameM lokAkAzake pradezoMkI saMkhyA bhI asaMkhyAta batalAI gaI hai| isa taraha lokAkAzake eka-eka pradezapara eka-eka kAladravya avasthita hai, yaha bAta svayaM siddha ho jAtI hai| isake liye ratnarAzikA dRSTAnta diyA jAtA hai| jisa prakAra rAzimeM sthita ratna eka dUsare ratnoMse spRSTa honepara bhI svatantra haiM usI prakAra kAladravya bhI paraspara eka dUsare kAladravyase spRSTa honepara bhI svatantra haiN| kAlANuko svatantra isaliye kahA jAtA hai ki vaha jitanA bhI hai utanA apanA kArya karane meM samartha rahatA hai usake liye dusare kAladravyakI sahAyatA apekSita nahIM rhtii| manuSyake hAthameM pAMca aguliyA~ haiM parantu bhojanakA grAsa uThAnemeM pA~coM aMguliyo eka-eka kara samartha nahIM hai usake liye pA~coM aMguliyoMkA milanA Avazyaka rahatA hai isaliye hAtha avayavI hai aura aMguliyA~ avayava kahalAtI haiM / avayavokA eka avayava kArya karanemeM asamartha rahatA hai| yaha bAta kAladravyameM nahIM hai kyoMki vaha apanA kArya karane meM alaga rahakara bhI samartha hai| yahI kAraNa hai ki kAladravyako bahupradezI nahIM mAnA gayA hai / / 44 //
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 tasvArthasAra dhyavahArakAlake paricAyaka liGga vyAvahArikakAlasya pariNAmastathA kriyA / paratvaM cAparatvaM ca liGgAnyAhumaharSayaH // 45 // __ artha-pariNAma, kriyA, paratva aura aparatvako marpiyoMne vyAvahArika kAlakA liGga-paricAyaka cihna kahA hai| bhAvArtha-kAladravya arUpI dravya hai ataH usakA bodha pudgaladravyake mAdhyamase hotA hai| pudgala dravyameM pariNAma, kriyA tathA paratva aura aparatvakA jo vyavahAra hotA hai vaha mUrtika honeke kAraNa sabako dRSTimeM AtA hai isaliye AcAryone inhIMke dvArA vyavahArakAlakA bodha karAyA hai / yaha pariNAma tathA kriyA AdirUpa pariNamana vAstavameM pudgaladravyakA hai parantu usameM kAladravya nimitta hotA hai isaliye pariNAma Adiko kAladravyakA liGga batalAyA gayA hai / / 45 // pariNAmakA lakSaNa svajAteravirodhena vikAro yo hi vastunaH / pariNAmaH sa nirdiSTo'parispandAtmako jinaiH // 46 // artha-apanI jAtikA virodha na karate hue vastukA jo vikAra hai-pariNamana hai use jinendra bhagavAnne pariNAma kahA hai| yaha pariNAma halana-calanarUpa nahIM hotaa| bhAvArtha-jo padArtha jisa rUpa hai usakA usI rUpa jo pariNamama hotA hai vaha pariNAma kahalAtA hai | isa pariNAmameM halana-balanarUpa kriyAkI vivakSA nahIM hai| usakA varNana pRthak kiyA jAtA hai| vAstavameM kriyArUpa pariNamana jIva aura pudgala ina do dravyoMmeM hI hotA hai parantu pariNAmarUpa pariNamana sabhI dravyoMmeM hotA hai / / 46 / / kriyAkA lakSaNa prayogavilasAmyAM yA nimittAbhyAM prajAyate / dravyasya sA parikSeyA parispandAtmikA kriyA // 47 // artha-preraNA aura svabhAva ina do nimittoMse dravyameM jo halana-calanarUpa pariNati hotI hai use kriyA jAnanA cAhiye / bhAvArtha-kriyAke do bheda haiM-1 prAyogikI aura 2 vaisrAsikI / manuSyAdike prayatnase rela, moTara AdimeM jo kriyA hotI hai use prAyogikI kriyA kahate haiM
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyAdhikAra 101 aura megha AdimeM jo apane Apa kriyA hotI hai use vaisrasikI kriyA kahate haiN| yaha kriyA yadyapi jIva aura pudgala ina do dravyoMmeM hotI hai ataH unhIMkA pariNamana hai parantu usa pariNamanameM jo krama hai vaha kAladravyakRta hai isaliye kriyAko kAladravyakA kArya batalAyA hai / yahA~ prazna ho sakatA hai ki kriyA to dharmadravyakA kArya hai na ki kAladravyakA / usakA uttara yaha hai ki eka sthAnase anya sthAnakI prAptirUpa jo kriyA hai vaha dharmadravyakA kArya hai parantu usa kriyAmeM jo kramabaddhatA hai vaha kAlakA kArya hai // 47 // 3 paratya aura aparazvakA lakSaNa paratvaM viprakRSTatvamitaratsannikRSTatA / te ca kAlakRte grAhye kAlaprakaraNAdiha || 48 // artha- dUrIko paratva aura nikaTatAko bhAva kahate hai| kahA~ kadravyakA prakaraNa honese dUrI aura nikaTatA kAlakRta hI grahaNa karanA cAhiye / bhAvArtha- jambUdvIpase ghAtakIkhaNDa dvIpa nikaTa hai aura nandIzvara dvIpa dUra hai isaliye dhAtakIkhaNDa dvIpa apara hai tathA nandIzvara dvIpa para hai| isa prakAra kSetrakRta paratva aparatva bhI hote haiM / parantu unakI yahA~ vivakSA nahIM hai / yahA~ kAladravyakA prakaraNa honese kAlakRta paratva aura aparatvako liyA gayA hai / jaise yajJadatta bIsa varSakA hai, aura jinadatta pandraha varSakA hai / yahA~ jinadattako apekSA yajJadattameM paratva hai aura jinadattameM aparatva hai / yajJadatta bar3A kahA jAtA hai aura jinadatta choTA / yaha vyavahAra kAladravyakRta hai // 48 // vyavahArakAlakA vibhAga manuSyakSetra meM hotA hai jyotirgati paricchinno manuSyakSetravartyau / yato na hi bahistasmAjjyotiSAM gatiriSyate // 49 // artha - jyotiSka devoMko gatise vibhakta honevAlA yaha vyavahArakAla manuSyakSetra meM hI hotA hai kyoMki usase bAhara jyotiSka devoMmeM gati nahIM mAnI jAtI hai / bhAvArtha - ghar3I, ghaMTA, dina, pakSa, mAha, varSa AdikA vyavahAra sUrya kI gati se hotA hai / sUryako gati manuSyakSetra meM ho hotI hai / isalie ghar3I, ghaMTA AdikA vyavahAra bhI manuSyakSetra meM hI mAnA jAtA hai / manuSyakSetrake Age asaMkhyAta dvIpa, samudroM tathA svarga naraka AdimeM kAladravyakRta jo pariNamana hai usameM ghar3I, ghaMTA AdikA vyavahAra nahIM hotA hai / devoM tathA nArakiyoM AdikI AyukA
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 tasvArthasAra jo varNana hai vaha manuSyakSetrameM honevAle vyavahArakAlapara avalambita mAnA jAtA hai / / 49 / / kAlake bheva bhUtazca vartamAnazca bhaviSyamiti ca tridhA / parasparavyapekSatvAd vyapadezo dyanekazaH // 50 // artha -- vaha kAla bhUta, vartamAna aura bhaviSyatake bhedase tIna prakArakA hotA hai kyoMki parasparakI apekSAse honevAlA vyavahAra aneka prakArakA hotA hai ||50 // dRSTAMtadvArA kAlake tIna bhedakA samarthana yathAnusarataH paGkti bahUnAmiha zAkhinAm / krameNa kasyacit puMsa ekaikAnokahaM prati // 51 // saMprAptaH prApnuvan prApsyan vyapadeza prajAyate / dravyANAmaNi kAlA // 5 paryAyaM cAnubhavatAM vartanAyA yathAkramam / bhUtAdivyavahArasya gurubhiH siddhiriSyate || 53 // bhUtAdivyapadezo'sau mukhyo gauNo nehasi / vyavahArikakAlo'pi mukhyatAmAdadhAtyasau ||54 || artha - jaise bahutase vRkSoMkI paGkti lagI huI hai / koI manuSya eka-eka vRkSake prati kramase gamana karatA huA usa paGktiko pAra kara rahA hai| vaha manuSya kisI vRkSake pAsa pahu~catA hai, kisIko chor3akara AyA hai aura kisIko Age prApta karanevAlA hai / isa taraha kramapUrvaka gati honese una vRkSoMmeM bhUta, vartamAna aura bhaviSyatkA vyavahAra jisa prakAra hotA hai usI prakAra kAlANuoMkA anusaraNa karane tathA paryAyoMkA anubhava karanevAlI dravyoMmeM kramapUrvaka vartanA honese bhUta Adi vyavahArakI siddhi gurujanoM dvArA mAnI jAtI hai| cU~ki yaha bhUta AdikA vyapadeza nizcayakAladravyameM mukhya aura gauNa hotA hai isalie yaha vyavahAra kAla bhI mukhyatA aura goNatAko dhAraNa karatA hai / bhAvArtha -- jisa prakAra paGktibaddha vRkSoMko krama-kramase pAra karanevAlA manuSya jisa vRkSa ke pAsa pahu~catA hai usameM vartamAnakA, jise chor3akara AyA hai usameM bhUtakA aura jise AgAmI kAlameM prApta karegA usameM bhaviSyatukA vyavahAra hotA hai / usI prakAra krama-kramase pariNamana karanevAle dravya jisa kAlANukA
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyAdhikAra 103 vartamAna meM avalambana, le rahe haiM. usameM vartamAnakA jinakA avalambana le cuke haiM unameM bhUtakA aura jinakA avalambana Age leveMge unameM bhaviSyatkA vyavahAra hotA hai / kAlANu apane-apane sthAnoMpara sthita haiM unakA nimitta pAkara saMsArake padArthoM meM pariNamana cala rahA hai| jo kAlANu kisI dravyake pariNamanameM nimitta ho cukanese bhUtakA vyavahAra prApta karatA hai vahI kA kisI anya dravyake pariNamana meM Age nimitta honeke kAraNa bhaviSyatkA vyavahAra prApta karatA hai tathA kisI anya dravyake vartamAna pariNamanameM nimitta hone ke kAraNa vahI vartamAnakA vyavahAra karatA hai / isa prakAra kAlANumeM yaha bhUta, bhaviSyat aura vartamAnakA vyavahAra mukhya tathA gauNarUpase calatA rahatA hai / jaba nizcayakAladravya meM yaha mukhya gauNase bhUtAdikA vyapadeza calatA hai taba usake Azrayase honevAle vyavahAra kAlameM bhI mukhya gauNakA vyapadeza anAyAsa siddha ho jAtA hai / / 51-54 // pudugalakA lakSaNa bhedAdibhyo nimittebhyaH pUraNAdgalanAdapi / pudgalAnAM svabhAvajJaH kathyante pudgalA iti || 55 || artha-bheda Adike nimittase jinameM pUraNa-naye paramANuoM kA saMyoga aura galana -- saMyukta paramANuoMkA viyoga hotA hai unheM pudgaloMke svabhAvake jJAtA puruSa pudgala kahate haiM / / 55 // pudgaloMke bheda aNuskandhavimedena dvividhAH khalu pudgalAH / skandho dezaH pradezazca skandhastu trividho bhavet // 56 / / artha - aNu aura skandhake bhedase pudgala do prakAra ke haiN| aura skandha, deza tathA pradeza ke bheda skandha tIna prakArakA hai // 56 // skandha, deza aura pradezake lakSaNa "anantaparamANUnAM saMghAtaH skandha iSyate / dezastasyArddharddhArddha pradezaH parikIrtitaH || 57 || artha --- ananta paramANuoM kA samUha skandha kahalAtA hai / skandhakA AdhA deza aura dezakA AdhA pradeza kahA gayA hai / / 57 // 1 baMdhaM salyasamatthaM tassa va addhaM bhati deso tti / addhaddhaM ca padeso avibhAgI caiva paramANU / / 603 || gommaTasAra jIvakANDa
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 tatvArthasAra skandha aura aNukI utpattike kAraNa bhedAttathA ca saMghAtAttathA tadubhayAdapi / utpadyante khalu skandhA bhedAdevANavaH punaH || 58 || artha - medase, saMghAtase, aura bheda saMghAta - donose skandha utpanna hote haiM / parantu aNu bhedase hI utpanna hote haiM / bhAvArtha - kitane ho skandhoMkI utpatti medase hotI hai| jaise 100 paramANu vAle skandhase 10 paramANu nikala jAnepara 90 paramANu vAle skatvakI utpatti huii| kitane hI skandhoM ko utpatti saMghAtase hotI hai / jaise 100 paramANuvAle skandhameM 10 paramANu mila jAnese 110 paramANuvAle skandhakI utpatti huI / aura kitane ho skandhoMko utpatti bheda tathA saMghAta donoMse hotI hai / jaise 100 paramANuvAle skandhameMse 10 paramANu nikala jAne aura 15 paramANu mila jAnese 105 paramANuvAle skandhakI utpatti hotI hai / paramANukI utpatti saMghAtase na hokara bhedase hI hotI hai| jaise do paramANuvAle skandhameM bheda honese do paramANuoM kI utpatti huI // 58 // paramANukA lakSaNa AtmAdirAtmamabhyazca tathAtmAntazca nendriyaiH / gRhyate yo'vibhAgIca paramANuH sa ucyate // 59 // artha - - vahI jisakA Adi hai, vahI jisakA madhya hai, vahI jisakA anta hai, indriyoMse jisakA grahaNa nahIM hotA tathA jisake anya vibhAga nahIM ho sakate vaha paramANu kahA jAtA hai / bhAvArtha - ekapradezI honese jisameM Adi, madhya aura antakA vibhAga nahIM ho sakatA, jisake dvitIyAdika vibhAga nahIM ho sakate aura jo itanA sUkSma hai ki indriyoMke dvArA nahIM jAnA jA sakatA vaha paramANu kahalAtA hai / / 59 // paramANukI anya vizeSatA sUkSmo nityastathAntazca kAryaliGgasya kAraNam / ekagandharasazcaikavarNo dvisparzakazca saH // 60 // 1 attAdi attamajyaM ataMtaM zeva iMdiye ge / jaM dadhvaM avibhAgI taM paramANuM vibhANAhi / ( paJcAstikAya )
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyAdhikAra 105 varNagandharasasparzasaMyuktAH paramANavaH / skandhA api bhavantyete varNAdibhiranujjhitAH // 61 // ___ artha-vaha paramANu sUkSma hotA hai, nitya hotA hai, antima hotA hai, kAryaliGgakA kAraNa hotA hai, eka gandha, eka rasa, eka varNa aura do spoMse yukta hotA hai| paramANu, varNa, gandha, rasa aura sparza yukta skandha bhI bana jAte haiM athavA bheda avasthAko pAkara skandha bhI paramANurUpa ho jAte haiN| ____ bhAvArtha-paramANu atyanta sUkSma hotA hai / itanA sUkSma ki matijJAna aura zrutajJAnake dvArA usakA sAkSAt avalokana nahIM ho sktaa| paramANukA kabhI nAza nahIM hotA isaliye vaha nitya kahalAtA hai / svantrake bheda hote hote anta meM paramANurUpa hI avasthA hotI hai isaliye use antya kahA hai| do paramANu milakara yaNuka skandhake kAraNa hote haiM, isalie ise kAryaliGgakA kAraNa kahA jAtA hai / ekapradezI hone se paramANumeM eka gandha, eka rasa aura eka varNa hotA hai| ATha sparzomese komala, kar3A, halakA aura bhArI ye cAra sparza paramANumeM sarvathA nahIM hote, kintu zIta aura uSNamese koI eka tathA snigdha aura rUkSa meM se koI eka isa prakAra do sparza hote haiN| paramANu, varNa, gandha, rasa aura sparzase sahita haiM isalie unase jaba skandhako utpatti hotI hai taba ve bhI varNa, gandha, rasa aura sparzase sahita hote haiM aura cU~ki skandha varNAdise sahita haiM isalie jaba skandha viyukta hokara paramANurUpa hote haiM taba ve bhI varNAdise sahita hote haiM / / 60-61 // pudagalako paryAyoMkA varNana . zabda-saMsthAna-sUkSmatva-sthaunya-bandha-samanvitA / tamazchAyAtapoyotamedavantazca santi te // 62 / / - artha-ve pudgala zabda, saMsthAna, sUkSmatva, sthaulya, bandha, tama, chAyA, Atapa, udyota aura bhedase yukta hote haiM / / 62 / / zabdake bheda sAkSaro'nakSarazcaiva zabdo bhASAtmako dvidhA / prAyogiko vaisasiko dvidhA'bhASAtmako'pi ca // 6 // artha-zabda bhASAtmaka aura abhASAtmakake bhedase do prakArakA hai| unameM bhASAtmaka zabda sAkSara aura anakSarake bhedase do prakArakA hai / saMskRta, prAkRtAdibhASArUpa jo zabda haiM ve sAkSara zabda kahalAte haiM tathA dvIndriyAdika jIvoMke
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 tatvArthasAra jo zabda haiM ve anakSara zabda haiN| abhASAtmaka zabda bhI prAyogika aura vaikhasika ke medase do prakArakA hotA hai / manuSyake prayatnase utpanna merI, vINA, tathA ghaMTA AdikA jo zabda hai vaha vaisrasika hai // 63 // vAMsurI saMsthAnake va saMsthAnaM kalazAdInAmityalakSaNamiSyate / jJeyamambhodharAdInAmanitthaMlakSaNaM tathA // 64 // artha -- saMsthAnakA artha AkRti hai / isake do bheda haiM- 1 itthaMlakSaNa aura do anitthaM lakSaNa | kalaza Adi padArthoMkA jo AkAra kahA jA sakatA hai vaha itthaMlakSaNa saMsthAna hai aura megha AdikA jo AkAra kahA nahIM jA sakatA vaha anityaMlakSaNa saMsthAna hai / / 64 / / sUkSmatyake bheda antyamApekSikazceti sUkSmatvaM dvividhaM bhavet / paramANuSu tatrAntyamanyadvinyAmalakAdiSu || 65 // artha- sUkSmatva do prakArakA hotA hai - 1 antya aura 2 ApekSika / inameMse antya sUkSmatva paramANuoMmeM hotA hai aura dUsarA ApekSika sUkSmatva bela tathA AMvalA AdimeM pAyA jAtA hai / / 65 / / sthaulyake bheda antyApekSikabhedena jJeyaM sthAnyamapi dvidhA / mahAskandhe'ntyamanyacca vadarAmalakAdiSu // 66 // artha -- antya aura ApekSikake bhedase sthaulya bhI do prakArakA jAnanA cAhiye ! antya sthaulya lokarUpa mahAskandhameM hotA hai aura ApekSika sthaulya ra tathA AMvalA AdimeM hotA hai / bandhake bheva tatra dvidhA vaisiko bandhastathA prAyogiko'pi ca / vaisrasiko vahnividyudambhodharAdiSu / bandhaH prAyogiko yo jatukASThAdilakSaNaH || 67 // karmano karmabandho yaH so'pi prAyogiko bhavet / ( SaTpavam )
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAnakAra Las artha --sika aura prAyogikake bhedase bandha do prakArakA hai| unameMse megha AdimeM jo vijalIrUpa agnikA bandha hai vaha besika bandha hai aura lAkha tathA lakar3I AdikA jo bandha hai vaha prAyogika bandha jAnane ke yogya hai / isake sivAya karma aura nokarmakA jo bandha hai vaha bhI prAyogika bandha kahalAtA hai // 67 // tamakA lakSaNa tamo dRkpratibandhaH syAt prakAzasya virodhi ca ||68|| athaM - jo netroMko rokanevAlA tathA prakAzakA virodhI hai vaha tamaandhakAra kahalAtA hai // 68 // chAyAkA lakSaNa prakAzAvaraNaM yatsyAnnimittaM vapurAdikam / chAyeti sA parijJeyA dvividhA sA ca jAyate ||69 || tatraikA skhalu varNAdivikArapariNAminI / syAtprativimvamAtrAnyA jinAnAmiti zAsanam // 70 // artha - zarIra Adi nimittoMke kAraNa jo prakAzakA rukanA hai use chAyA jAnanA cAhiye / vaha chAyA do prakArakI hotI hai / unameM eka chAyA varNAdivikArarUpa pariNamane vAlI hai arthAt padArtha jisarUpa tathA jisa AkAravAlA hai usakA usI rUpa pariNamana honA jaise darpaNa yA pAnI AdimeM pratibimba par3atA hai / aura dUsarI chAyA mAtra pratibimbarUpa hotI hai / jaise dhUpa yA cAMdanI AdimeM manuSyako chAyA par3atI hai| aisA jinendra bhagavAnkA kathana hai ||69-70 / / Atapa aura udyotakA lakSaNa Atapo'pi prakAzaH syAduSNazcAdityakAraNaH / udyotazcandraratnAdiprakAzaH parikIrtitaH // 71 // artha- sUryake kAraNa jo uSNa prakAza hotA hai vaha Atapa hai aura ratna AdikA jo prakAza hai vaha udyota kahA gayA hai / / 71 / / tathA candramA bhedake bheda utkarazcUrNikA cUrNaH khaNDo'NucaTanaM tathA / pratarazceti SaDmedA medasyoktA maharSibhiH ||72 ||
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthasAra artha - utkara, cUrNikA, cUrNaM, khaNDa, aNucaTana aura pratarake bhedase maharSiyoMne bhedake chaha bheda kahe haiM | bhAvArthaM - karota Adike dvArA lakar3I Adike cIranepara jo burAdA nikalatA hai vaha utkara kahalAtA hai / ur3ada tathA mUMga Adiko jo cunI hai use cUrNikA kahate haiM / jo tathA gehU AdikA jo mATA hai use cUNaM kahate haiM / ghaTa Adike Tukar3oMko khaNDa kahate haiM / tapAye hue lohepara ghana paTakanepara jo agni kaNa nikalate haiM unheM aNucaTana kahate haiM / aura meghapaTala AdikA vikharanA pratara kahalAtA hai // 72 // kina paramANuoM kA parasparameM bantra hotA hai ? visadRkSAH sadRkSA vA ye jaghanyaguNA na hi / prayAnti snigdharUkSatvAdvandhaM te paramANavaH // 73 // saMyuktA ye khalu svasmAd dvayAdhikaguNairguNaiH / bandhaH syAtparamANUnAM taireva paramANubhiH ||74 // vandhe'dhikaguNo yaH syAtso'nyasya pariNAmakaH / reNoradhikamAdhuryo dRSTaH klinnaguDo yathA // 75 // artha -- jo paramANu tulyajAtIya hoM, cAhe atulyajAtIya, kintu jaghanya guNavAle nahIM haiM ve snigdha aura rukSatA ke kAraNa bandhako prApta hote haiN| jo paramANu apanese do adhika guNoMse saMyukta hai unhIM paramANuoMke sAtha paramANuoMkA bandha + hotA hai / bandha honepara jo adhika guNavAlA paramANu hai vaha honaguNavAle paramANu ko apane rUpa pariNamA letA hai / jaise adhika miThAsase yukta gIlA gur3a dhUliko apane rUpa pariNamAtA huA dekhA gayA hai / bhAvArtha --- paramANuoM kA jo paraspara bandha hotA hai usameM unakA snigdhatA aura rUkSatA guNa kAraNa par3atA hai| paramANumeM jo snigdha aura rUkSaguNa hai usake ananta taka avibhAga pratikcheda yA zaktike aMza hote haiM / una zaktike aMzoMmeM hAni-vRddhikA krama calatA rahatA hai| hAni hote-hote jaba eka hI zaktikA aMza raha jAtA hai taba vaha paramANu jaghanyaguNavAlA paramANu kahalAne lagatA hai / aise paramANukA dUsare paramANuke sAtha bandha nahIM hotaa| isI prakAra jina do paramANuoM meM avibhAga praticcheda samAna saMkhyAko liye hue haiM unakA bhI bandha nahIM hotA | vRddhikA krama calane para jaba jaghanyaguNavAle paramANu ke avibhAga praticchedoM meM punaH vRddhi ho jAtI hai taba vaha phira bandha koTimeM A jAtA hai / isI prakAra jina do paramANuoM meM avibhAgapraticchedoMkI samAnatA ke kAraNa bandha nahIM ho rahA thA unameM kisI eka paramANuke avibhAgapraticchedoMmeM vRddhi hokara 108
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 109 tattvArthasAra athavA kisI eka paramANuke avibhAgapraticchedoMmeM hrAsa hokara yadi do guNoMko honAdhikatA ho jAtI hai to no bandha kATina bhAjAte haiM / paramANu oMkA yaha bandha apanese do adhika guNavAloMke sAtha batalAyA hai| jaise do guNavAlekA cAra guNavAleke sAtha aura tIna guNavAlekA pAMca guNavAleke sAtha bandha hotA hai| yaha bandha snigdha-snigdhakA tathA rUkSa-rUkSakA aura snigdha-rUkSakA bhI hotA hai / bandhake liye sadaza jAtIya hI ho aisA niyama nahIM hai| kintu guNoMkI apekSA do kA antara honA Avazyaka hai| dokA antara honepara bhI ekaguNavAle aura tIna guNavAle paramANuoMkA vandha nahIM hogA, kyoMki unameM ekaguNavAlA paramANu bandhakI yogyatAse rahita hogayA hai| bandha ho cukanepara adhika guNavAlA paramANu hIna guNavAle paramANuko apanerUpa pariNamA letA hai| jaise ki gIlA gur3a apane sAtha milI huI dhUliko apanerUpa pariNamA letA hai / / 73-75 11 pudgalako bandhaparyAyeM ananta haiN| dvathaNukAdyAH kilAnantAH pudgalAnAmanekadhA / santyacittamahAskandhaparyantA bandhaparyayAH // 76 // atha-isa prakAra dvacaNukako Adi lekara jar3a mahAskandha paryanta pudgaloMko aneka prakArakI ananta bandha-paryAya haiM // 76 / / ajIva tattvake zraddhAnAvikA phala itIhAjIvatatvaM yaH zraddhatte venyupekSate / zeSataH samaM SaDbhiH sa hi nirvANabhAgbhavet // 77 // artha-isa prakAra isa lokameM jo chaha anya tattvoMke sAtha ajIva tattvakI zraddhA karatA hai, use jAnatA hai aura usakI upekSA karatA hai arthAt usakI iSTAniSTa pariNatimeM rAga-dveSa nahIM karatA hai vaha nirvANako prApta hotA hai / / 77 // isa prakAra zrIamRtacandrAcAryadvArA viracita tattvArthasArameM ajIvatattvakA varNana karanevAlA tosarA adhikAra pUrNa huA /
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha adhikAra ( AsravatattvavarNanam ) maGgalAcaraNa aura pratijJA anantakevalajyotiHprakAzitajagattrayAn / praNipatya jinAn sarvAnAsavaH paricakSyate // 1 // artha-jinhoMne ananta kevalajJAnarUpI jyotike dvArA tInoM jagatko prakAzita kiyA hai una samasta arahantoMko namaskArakara AsravakA kathana kiyA jAtA hai // 1 // AslavakA lakSaNa kAyavAGmanasAM karma smRto yogaH sa AsravaH / zubhaH puNyasya vijJeyo viparItazca pApmanaH / / 2 / / sarasaH salilAvAhidvAramatra janairyathA / tadAstravaNahetutvAdAnavo vyayadizyate // 3 // Atmano'pi tathaivaiSA jinogapraNAlikA / karmAsravasya hetutvAdAsravo vyapadizyate / / 4 / / artha-kAya, vacana aura manakI jo kriyA hai vaha yoga kahalAtI hai| jo yoga hai vahIM Asrava hai| zubha aura azubhake bhedase yogake do bheda haiM | zubhayoga puNya karmakA Asrava hai aura azubha yoga pApa karmakA Asrava hai| jisa prakAra tAlAbameM pAnI lAnevAlA dvAra pAnI AnekA kAraNa honese manuSyoMke dvArA Asrava kahA jAtA hai usI prakAra AtmAkI yaha yogarUpa praNAlI bhI karmAsravakA hetu hone se jinendrabhagavAnake dvArA Asrava kahI jAtI hai / / 2-4 // Asravake sAMparAyika aura IryApatha bheda jantavaH sakaSAyA ye karma te sAmparAyikam / ajeyantyupazAntAyA IryApathamathApare // 5 //
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturSAdhikAra sAmparAyikametatsyAdArdracarmastha reNuvat / sakaSAyasya yatkarmayogAnItaM tu mUcchati // 6 // // IryApatha tu tacchuSkakuDaprakSiptaloSTavada / akaSAyasya yatkarma yogAnItaM na mUrcchati // 7 // Le artha - jo jIva kaSAya sahita haiM ve sAmparAyika karmakA Asrava karate haiM aura jo upazAnta kaSAya Adi guNasthAnavartI jIva haiM ve IryApatha karmakA Asava karate haiM / yaha sAmparAyika Asrava gIle camar3epara sthita dhUlike samAna hai / kaSAya sahita jIvake yogoMke kAraNa jo karma Ate haiM ve bRddhiko prApta hote haiM arthAt sthiti aura anubhAga bandha par3aneke kAraNa ve karma vistArako prApta hote haiM / aura jo Iyapitha Asrava hai yaha sUkhI dIvAlapara pheMke hue Dheleke samAna hai / kaSAya rahita jIboMke yogoMke kAraNa jo karma Ate haiM ve vRddhiko prApta nahIM hote arthAt sthiti aura anubhAgabandhake abhAva meM ve vistArako prApta nahIM hote / samayamAtrameM nirjIrNa ho jAte haiM / bhAvArtha--- sAmparAyika aura IrSyApathake bhedase Asavake do bheda haiM / kaSAya sahita jIvake Ayako sAmparAyika Asrava kahate haiM aura kaSAya rahita jIvake Asravako Iyapatha Asrava kahate haiM / jisa prakAra gIle camar3epara dhUli jamakara baiThatI hai usI prakAra kAya sahita jIvake karma jamakara baiThate haiM arthAt unakA sthiti aura anubhAga bandha adhika hotA hai aura sUkhI dIvAlapara pheMkA huA helA jisa prakAra dIvAlakA sparza kara tatkAla usase alaga ho jAtA hai usI prakAra kaSAya rahita jIvake karma AtmA ke sAtha sambandha karate hI eka samayake bhItara alaga ho jAte haiM, unameM sthiti aura anubhAgabandha nahIM par3atA / prArambhase lekara dazama guNasthAna takake jIva kaSAya sahita hai isaliye inake sAmparAyika Asrava hotA hai aura gyArahaveMse lekara terahaveM guNasthAna takke jIba kaSAya rahita haiM isaliye unake Ithapatha Asrava hotA hai / yadyapi caudahaveM guNasthAnake jIva bhI kaSAya rahita haiM to bhI yogoMke na honese unake kisI bhI karmakA Astraca nahIM hotA // 5-7 // sAmparAyika AvakA kAraNa catuH kaSAyapaJcAkSaistathA paJcabhiravataiH / kriyAbhiH paJcaviMzatyA sAmparAyikamAstravet ||8|| artha - cAra kaSAya, pAMca indriya, pA~ca anata aura paccIsa kriyAoMke dvArA yaha jIva sAmparAyika Asrava karatA hai /
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 tasvArthasAra bhAvArtha-krodhAdi cAra kaSAyoM, sparzanAdi pAMca indriyoM, hiMsA, jhUTha Adi pA~ca avratoM tathA samyaktva kriyA Adi paccIsa kriyAoMke dvArA sAmparAyika Asrava hotA hai / yahA~ paccIsa kriyAoMkA svarUpa likhate haiM (1) samyaktva kriyA--caitya, muI aura zAstrako pUjA AdirUpa samyaktvako bar3hAne vAlI kriyA samyaktva kriyA hai| (2) mithyAtva kriyA-anya devatAoMko namaskArAdirUpa mithyAtvako bar3hAnevAlI kriyA mithyAtva kriyA hai| . (3) prayoga kriyA-zarIra Adike dvArA gamanAgamanAdi rUpa pravRtti karanA prayoga kiyA hai| (4) samAvAna kriyA--saMyamI jIvakA phirase asaMyamakI ora sammukha honA samAdAna kriyA hai| (5) IyaryApatha kriyA-pithakI kAraNabhUta kriyA Ipitha kriyA hai| (6) prAdoSikI kriyA-krodhake Avezase honevAlI kriyA prAdoSikI kriyA hai| (17) kAyiko kriyA-duSTabhAva yukta hokara udyama karanA kAyikI kriyA hai| (8) AdhikaraNikI 'kriyA-hiMsAke upakaraNa Adiko uThAnA AdhikaraNikI kriyA hai| (9) pAritApikI kriyA-aise zabdAdi kahanA jisase dUsareko saMtApa ho pAritApiko kriyA hai| (10) prANAtipAtiko kriyA-prANaghAtarUpa pravRtti karanA prANAtipAtikI kriyA hai| (11) varzana kriyA-rAgase Ardra citta ho strI Adike ramaNIyarUpako dekhanekA abhiprAya honA darzana kriyA hai| {12) sparzana ziyA---pramAdake vazIbhUta hokara strI Adike sparza karanekA bhAva honA sparzana kriyA hai / (13) prAtyayikI kriyA-naye naye adhikaraNoMse strI Adike hRdayameM apane Upara pratyaya-vizvAsa utpanna karanA prAtyayikI kriyA hai| (14) samantAnupAta brinyA--strI-puruSoMke Ane-jAne Adike sthAnameM malotsarga karanA samantAnupAta kriyA hai| (15) anAbhoga kriyA-binA dekhI, vinA zodho huI bhUmipara zarIrAdiko rakhanA-uThanA baiThanA Adi anAbhoga kriyA hai| (16 / svahasta kriyA-dUsarephe dvArA karane yogya kAryako lobhake vazIbhUta hokara svayaM karanA svahasta kriyA hai !
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturyAdhikAra (17) nisarga kriyA-pApAdimeM pravRtti karaneke liye sammati denA nisarga kriyA hai| (18) vidAraNa kriyA-dUsareke pApakAryako prakAzita karanA vidAraNa kriyA hai| (19) AjJAnyApAdiko kiyA apanI asamarthatAke kAraNa AgamakI AjJAkA anyathA nirUpaNa karanA AjJAvyApAdikI kriyA hai| (20) anAkAMkSA kriyA-dhUrtatA aura Alasyake kAraNa Agama pratipAdita kriyAoMke prati anAdara karanA anAkAMkSA kriyA hai| (21) prArambha kriyA-chedanA, bhedanA Adi kriyAoM meM svayaM tatpara honA aura dUsareke karamepara harSita honA prArambha kiyA hai| (22) pArigrAhikI kriyA-parignahakI rakSA Adike liye jo kriyA hotI hai vaha pAridiko kriyA hai| (23) mAyA kriyA-jJAna darzana Adike viSayameM chalarUpa pravRtti karanA mAyA kriyA hai| (24) mithyAvarzana kriyA-mithyAdarzanake sAdhanoMse yukta puruSako prazaMsA kara use mithyAtvameM dRr3ha karanA mithyAdarzana kriyA hai / (25) apratyAkhyAna kriyA-saMyamaghAtI karmakA udaya honese tyAgarUpa pariNAma nahIM honA apratyAkhyAna kriyA hai| AstrayameM honevAlI vizeSatAke kAraNa tIvramandaparijJAtabhAvebhyo'jJAtabhAvataH / vIryAdhikaraNAbhyAM ca tadvizeSa vidurjinAH // 9 // artha tIvrabhAva, mandabhAva, jJAtabhAva, ajJAtabhAva, vIrya aura adhikaraNake dvArA AsravakI vizeSatAko jinendrabhagavAn jAnate haiM / / 9 // adhikaraNake bheva tatrAdhikaraNaM dvadhA jIvAjIbavibhedataH / triHsaMrambhasamArambhArambhaiyogaistathA tribhiH // 10 // kRtAdibhistribhizcaiva caturbhizca krudhAdibhiH / jIvAdhikaraNasyeti medAdaSTottaraM zatam // 11 // saMyogo dvau nisargAstrInikSepANAM catuSTayam / nirvartanAdvayaM cAhubhedAnityaparasya tu // 12 //
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasAra artha-una tIvAdika bhAvoMmeM adhikaraNake do bheda hai-(1) jIvAdhikaraNa aura (2) ajIvAdhikaraNa / jIvAdhikaraNa Asraba saMrambha, samArambha, Arambha ye tIna, manoyoga, bacanayoga, kAyayoga ye tIna, kRtta, kArita anumodanA ye tIna tathA krodhAdi cAra kaSAyake medase eka sau ATha prakArakA hai| aura ajIvAdhikaraNa Asravake do prayoga, nIna nisarga, jAra nibhepa aura do nirvartanA isa taraha gyAraha bheda haiN| ___ bhAvArtha-jIvAdhita pravRttikI vizeSatAse jo Asrava hotA hai use jIvAdhikaraNa Asrava kahate haiN| isake eka sau ATha bheda haiM, jo isa prakAra siddha hote haiM-saMrambha-kisI kAryake karanekA saMkalpa karanA, samArambha-kAryake anukUla sAmagrI juTAnA aura Arambha-kArya karane laganA ye tIna kArya: manoyoga, vacanayoga tathA kAyayoga ina tInoMse hote haiM, isaliye tInameM tInakA guNA karanese nau bheda hote haiN| ye nau kArya; kRta-svayaM karanA, kArita-dusarese karAnA, anumodana-kiye huekA samarthana karanA ina tIna kAryoMse hote haiM, isaliye naumeM tInakA guNA karanepara sattAIsa bheda hote haiN| ye sattAIsa bheda krodha, mAna, mAyA aura lobha ina cAra kaSAyoMse hote haiM isaliye sattAIsameM cArakA guNA karanepara eka sau ATha bheda hote haiM / ajIvAzrita pravRttise AsravameM jo vizeSatA hotI hai use ajIvAdhikaraNa Asrava kahate haiM | isake gyAraha bheda haiM jo isa prakAra haiM-saMyogake do bheda haiM-[1] bhaktapAnasaMyoga-garma bhojanameM DhaNDA pAnI Adi milAnA, [2] upakaraNa saMyoga-dhUpase tape hue kamaNDalu AdikA zItala pichIse parimArjana karanA / nisargaka tIna bheda haiM--[1] mano nisarga-manako viSayoMmeM svacchanda pravartAnA, [2] vaco nisarga-apriya kaTaka Adi vacana bolanA [3] kAya nisarga--jJarIrakI pramAdapUrNa pravRtti karanA / nikSepake cAra bheda haiM-[1] apratyavekSita nikSepAdhikAraNa-vinA dekho huI bhUmipara kisI vastuko rakhanA, [2] duHpramaSTanikSepAdhikaraNa-duSTatApUrNa vidhise prabhAjita bhUmimeM kisI vastuko rakhanA, [3] sahasAnikSepAdhikaraNa--zIghratA pUrvaka kisI vastuko rakhanA aura ]4] anAbhoganikSepAdhikaraNa-kisI vastuko usake rakhane yogya sthAnapara na rakhakara pramAdavaza idhara-udhara rakhanA / nivartanAke do bheda haiM---[1] mUlaguNanirvartamA-zarIra, vacana, mana aura zvAsocchavAsakI pramAdapUrNa pravRtti karanA [2] uttaraguNanirvartanA-lakar3I tathA miTTI Adike khilaune tathA citra AdikI racanA karanA // 10-12 // ___jhAnAvaraNa karmake Asravake hetu mAtsaryamantarAyazca pradoSo nilavastathA /
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthAdhikAra 115 AsAdanopaghAtau ca jJAnasyotsUtracoditau // 13 // anAdarArthazravaNamAlasyaM zAstravikrayaH / bahuzrutAbhimAnena tathA mithyopadezanam // 14 // akaalaadhiitiraacaaryopaadhyaayprtyniiktaa| zraddhAbhAvo'pyanamyAsastathA tIrthoparodhanam // 15|| bahuzrutAvamAnazca jJAnAdhItezca zAThayatA / ityete jJAnarodhasya bhavantyAstrabahetavaH // 16 // artha-mAtsarya, antarAya, pradoSa, nihnava, jJAnakA AsAdana, upaghAta, Agamaviruddha bolanA, anAdarapUrvaka arthakA munanA, Alasya, zAstra vecanA, apaneko bahujJAnI mAnakara mithyA upadeza denA, akAlameM adhyayana karanA, AcArya aura upAdhyAyake pratikUla calanA, dharmakI AmnAyameM rukAvaTa DAlanA, bahujAnI aukA tiraskAra karanA aura sAmAdhyayano kuzalatAse dhUrtatAkA kA vyavahAra karanA ye saba jJAnAvaraNa karmake Asravake hetu haiN| bhAvArtha:--mAtsarya Adike lakSaNa isa prakAra haiM mAtsarya--kisI kAraNase jisakA abhyAsa bhI kiyA hai tathA jo deneke yogya bhI hai aise vijJAnakA IrSyAvaza dUsareko na denA mAtsarya hai| __ antarAya-jJAnakA viccheda karanA antarAya hai| pradoSa-mokSake sAdhanasvarUpa tattvajJAnakA upadeza honepara mukhase virodha na karanepara bhI antaraGgamaiM usa ora duSTatAkA bhAva honA pradoSa kahalAtA hai| nilava-kisI kAraNase 'aisA nahIM hai', 'maiM nahIM jAnatA hUM' aisA kahakara jJAnako chipAnA nilava hai| AsAyana-dUsareke dvArA prakAzameM AnevAle jJAnakA zarIra aura vacanase niSedha karanA AsAdana hai| upaghAta-nirdoSa zAnameM dUSaNa lagAnA upaghAta hai| zeSa zabdoMke artha spaSTa haiM / / 13-16 // darzanAvaraNa karmake Astravake hetu darzanasthAntarAyazca pradoSo niyo'pi ca / mAtsaryamupadhAtazca tasyaivAsAdanaM tathA // 17 // nayanotpATanaM dIrghasvApitA zayanaM divA /
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 tattvArthasAra nAstikyavAsanA samyagdRSTisaMdUSaNam tathA // 18 // kutIrthAnAM prazaMsA ca jugupsA ca tapasvinAm | darzanA tahetavaH // 19 // J artha -- darzanake viSaya meM antarAya, pradoSa, nihnava mAtsarva, upaghAta aura AsAdana karanA, netroMkA ukhAr3anA, bahuta kAla taka sonA, dinameM sonA, nAstikatAkA bhAva rakhanA, samyagdRSTi jIva meM dUSaNa lagAnA, kuguruoM kI prazaMsA karanA aura samIcIna tapasvI- guruoM se glAni karanA darzanAvaraNa karmake Asrava haiM / / 17-19 // asAtAvedanIya karmake Asravake hetu duHkhaM zoko vadhastApaH krandanaM parAtmAdvitayasthAni tathA ca paridevanam / parapaizunam // 20 // damanaM tathA / chedanaM bhedanaM caiva tADanaM tarjanaM bhartsanaM caiva sadyo vizaMsanaM tathA // 21 // pApakarmopajIvitvaM vakrazIlatvameva ca / zastrapradAnaM vizrambhaghAtanaM viSamizraNam || 22 // zRGkhalAvAgurApAzarajjujAlAdisarjanam / tathA // 23 // dharmapravyUha karaNaM zIlavata pracyAvanaM tathA / bhavantyA sravahetavaH ||24|| dharmavidhvaMsanaM tapasvigarhaNaM itya sadanIyasya artha - parAye apane tathA donoMmeM sthita duHkha, zoka, vadha, tApa, krandana aura paridevana tathA dUsarekI cugalI, chedanA, bhedanA, tAr3anA, damana karanA, DA~TanA, jhir3akanA, zIghratA se ( aparAdhakA vicAra kiye binA ho / ghAta karanA, pApakAse jovikA karanA, kuTila svabhAva rakhanA, zastra denA, vizvAsaghAta karanA, viSa milAnA, sAMkala, jAla, pAza, rassI tathA jAla AdikA banAnA. dharmakA vidhvaMsa karanA, dharmake kAryoM meM vighna karanA, tabasvijanoMko nindA karanA aura zIlavratase cyuta karanA ye saba asAtAvedanIyake Asravake hetu haiM / 1. sadyo vizvasanaM tathA ityapi pAThaH /
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthAdhikAra bhASArtha -- duHkha Adi lakSaNa isa prakAra haiM--- duHkha pIDArUpa pariNAmako duHkha kahate haiM / zoka -- upakArI janoMkA sambandha viccheda ho jAnepara jo vikalatA hotI haiM use zoka kahate haiM / vadha - - Ayu, indriya tathA bala Adi prANoMkA viyoga karanA vadha kahalAtA hai / tApa - nindA Adike nimittase jo pazcAttApa hotA hai use tApa kahate haiN| kranvana -- azrupAta karate hue ronA kandana kahalAtA hai | parivedana - isa prakAra vilApa karanA jisase dUsaroMko dayA utpanna ho jAye paridevana kahalAtA hai / yadyapi ye saba duHkhake ho bheda haiM isaliye eka duHkhake grahaNa se sabakA grahaNa ho jAtA hai tathApi duHkhako jAtiyA~ batalAneke lie pRthak pRthak grahaNa kiyA gayA hai / / 20-24 / / 117 sAtAvedanIyake Astrayake hetu dayA dAnaM tapaH zIlaM satyaM zaucaM damaH kSamA | vaiyAvRtyaM vinItizca jinapUjArjacaM tathA // 25 // sarAgasaMyamazcaiva saMyamAsaMyamastathA / bhUtatratyanukampA ca sadvedyAsravahetavaH // 26 // artha - dayA, dAna, tapa, zIla, satya, zauca, indriyadamana, kSamA, vaiyAvRtya, vinaya, jinapUjA, saralatA, sarAgasaMyama, saMyamAsaMyama bhUtAnukampA aura vratyanukampA ye sAtAvedanIyake Asravake hetu haiM / / 25-26 / / darzanamohanIyake Avake hetu kevalizrutasaMghAnAM dharmasya tridivaukasAm / avarNavAdagrahaNaM tathA tIrthakRtAmapi ||27|| mArgasaMdUSaNaM caiva tathaivonmArgadezanam / iti darzana mohasya bhavantyAya hetavaH ||28|| artha - kevalI, zruta, saMgha, dharma, deva tathA tIrthaMkaroMkA bhI avarNavAda karanA, mArga meM doSa lagAnA tathA unmArga - mithyAmArgakA upadeza denA ye darzanamohake Asavake hetu haiM 1
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasAra bhAvArtha-avidyamAna doSoMkA kahanA avarNavAda hai| kevalI kavalAhAra karate haiM ityAdi kahanA kevalIkA avarNavAda hai| zAstroMmeM mAMsa khAnA likhA hai ityAdi kahanA zrutakA avarNavAda hai / ye nagna haiM, mleccha haiM, Adi zabdoMdvArA RSi, ati, muni aura anagAra ina cAra prakArake munisamUhakI nindA karanA saMghakA avarNavAda hai / jainadharmameM kucha nahIM haiM, isake dhAraNa karanevAle nAstika haiM tathA marakara asura hote haiM ityAdi kahanA dharmakA avaNaMvAda hai / deva mAMsa khAte haiM, surA pIte haiM, balidAnase prasanna hote haiM Adi kAhanA devoMkA avarNavAda hai| tIrthakaroMke akalpita doSoMkA kahanA tIrthaMkaroMkA avarNavAda hai / / 27-28 // cAritramohanIya karmake Asravake hetu syAttItrapariNAmo yaH kaSAyANAM viyAkataH / cAritra mohanIyasya sa evAvakAraNam // 29 // artha-kaSAyoMke udayase jo tIba pariNAma hotA hai vahI cAritramohanIya karmaka AsravakA kAraNa hai| bhAvArtha-krodhAdi kAraNoMke tIna sadasameM se hilA Adi pAne pravRtti hotI haiM usase cAritramohanIya karmakA Asrava hotA hai / / 29 / / narakAyuke Anadhake kAraNa utkRSTamAnatA zailarAjIsadazaroSatA ! mithyAtvaM tIvralobhatvaM nityaM niranukampatA // 30 // ajastraM jIvaghAtitvaM satatAnRtavAditA / parasvaharaNaM nityaM nityaM maithunasevanam // 31 // kAmabhogAbhilASA nityaM cAtipravRddhatA / jinasyAsAdanaM sAdhusamayasya ca bhedanam // 32 // mArjAratAmracUDAdipApIyaHprANipoSaNam / naiHzInyaM ca mahArambhayarigrahatayA saha / / 33 / / kRSNalezyApariNataM raudradhyAnaM caturvidham / AyuSo nArakasyeti bhavantyAsrabahetavaH // 34 // artha-tIna mAna karanA, pASANarekhAke samAna tIvra krodha karanA, mithyAtvadhAraNa karanA, tIvra lobha karanA, nirantara nirdayatAke bhAva rakhanA, sadA
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthAdhikAra * jIvaghAta karanA, nirantara jhUTha bolanA, sadA paravana haraNa karanA, nirantara maithuna sevana karanA, hamezA kAmabhoga sambandhI abhilASAoM ko atyadhika bar3hAnA, jinendrabhagavAn meM doSa lagAnA, jinAgamakA khaNDana karanA, bilAva, murgA Adi pApI jIvoM kA poSaNa karanA, zIla rahita honA, bahuta AraMbha aura bahuta parigraha rakhanA, kRSNalezyArUpa pariNati karanA tathA cAra prakArakA hiMsAnanda, mRSAnanda, steyAnanda, parigrahAnanda ) raudradhyAna karanA ye saba narakAyuke Asravake hetu haiM / / 30-34 / / tiyaMAyuke Alavake kAraNa naiH zIlyaM nirvratatvaM ca midhyAtvaM paravacanam / mithyAtva samavetAnAmadharmANAM dezanam ||35|| tathA / kRtrimAgurukarpUrakuGkumotpAdanaM tathA bhAnatulAdInAM kUTAdInAM pravartanam ||36|| suvarNa mauktikAdInAM pratirUpakanirmitiH / varNagandharasAdInAmanyathApAdanaM tathA ||37|| takrakSIraghRtAdInAmanyadravyavimizraNam / vAcAnyadutkAkaraNamanyasya kriyayA tathA ||38|| kApotanIlalezyAtvamArttadhyAnaM ca dAruNam / tairyagyonAyuSo jJeyA mAyA cAtravahetavaH || 39 / / artha - zIlarahita honA, vratarahita honA, mithyAtva dhAraNa karanA, dUsaroMko ThaganA, midhyAtvase sahita adharmo kA upadeza denA, kRtrima aguru, kapUra aura kezarakA banAnA, jhUThe nApataulake bA~Ta tarAjU tathA kUTa AdikA calAnA, nakalI suvarNa tathA motI AdikA banAnA, varNa, gandha rasa Adiko badalakara anyarUpa denA, chA~ca, dUdha tathA ghI AdimeM anya padArthokA milAnA, vANI tathA kriyA dvArA dUsaroMkI vipayAbhilASAko utpanna karanA, kApota aura lezyAse yukta honA, tIvra ArtadhyAna karanA aura mAyAcAra karanA ye saba tiryaJca Ayuke Asravake hetu jAnanA cAhiye || 35-39 / / manuSya Ayuke Avake kAraNa RjutvamIpadArambhaparigrahatayA svabhAva mArdavaM caiva sada | gurupUjanazIlatA // 40 //
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthasAra alpasaMklezatA dAnaM viratiH prANinaH / AyuSo mAnuSasyeti bhavantyA sravahetavaH // 41 // artha - alpa Arambha aura alpa parigrahake sAtha pariNAmoMmeM saralatA rakhanA, svabhAvase komala honA, gurupUjanakA svabhAva honA, alpa saMklezakA honA, dAna denA aura prANighAta se dUra rahanA ye saba manuSyAyuke Asavake kAraNa haiM / / 40-41 / / 120 devAyuke Atra va hetu mandakaSAyatA | tathAyatanasevanam // 42 // akAmanirjarA bAlatapo sudhamaMzravaNaM dAnaM sarAgasaMyamazcaiva samyaktvaM dezasaMyamaH / iti devAyuSo hyete bhavantyAsravahetavaH || 43 // artha -- akAmanirjarA, bAlatapa, mandakaSAyatA, samIcIna dharmakA sunanA, dAna denA, deva gurudharma tathA inake sevaka ina chaha AyatanoMkI sevA karanA, sarAgasaMyama, samyaktva aura dezasaMyama ye saba devAyuke Asava ke kAraNa haiM / bhAvArtha --- yahA~ sarAgasaMyama, samyaktva aura dezasaMyamako jo devAyukA Asava batalAyA hai usakA abhiprAya unake kAlameM pAye jAnevAle rAmase hai, kyoMki saMyama yA samyaktva bandhake kAraNa nahIM haiN| unake kAlameM pAyA jAnevAlA rAgAMza hI bandhakA kAraNa hai / / 42-43 / azubha nAmakarmake Alavake hetu manovAkkAyavakratvaM visaMvAdanazIlatA / mithyAtvaM kUTasAkSitvaM pizunAsthiracittatA ||44|| viSakriyeSTakA pAkadAvAgnInAM pratimAyatanodyAnapratizrayavinAzanam pravartanam / // 45 // caityasya ca tathA gandhamAnyadhUpAdimoSaNam / atitotrakaSAyatvaM parupAsAvAditvaM saubhAgyakAraNaM tathA / azubhasyeti nirdiSTA nAmna AsravahetavaH // 47 // artha- mana, vacana, kAyakI kuTilatA, visaMvAda karanekA svabhAva, mithyAtva, pApakarmopajIvanam // 46 // .
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthAdhikAra 121 jhUThI gavAhI denA, cugalI karanA, cittakA asthira rakhanA, viSake prayoga, IMTa pakAnA tathA dAvAgni-vana meM Aga lagAnekI pravRtti calAnA, mandira sambandhI udyAnake bhavanakA vinAza karanA, pratimAko car3hAne yogya gandha, mAlA tathA dhUpa AdikI corI karanA, atyanta tIvra kaSAya karanA, pApa kAryoMse jIvikA karanA, kaThora aura asahya vacana bolanA tathA saubhAgyavRddhike liye vazIkaraNa Adi upAyoMko milAnA ye saba azubha nAmakarmake Asravake hetu haiM / / 44-47 // zubhanAmakarmake astra ke hetu tathA / saMsArabhIrutA nityamavisaMvAdanaM yogAnAM cArjavaM nAmnaH zubhAvahetavaH || 48 || artha -- nirantara saMsArase bhayabhIta rahanA, sahadharmIjanoMke sAtha visaMvAdavirodha nahIM karanA aura yogoMkI saralatA rakhanA ye zubhanAmakarmake Alavake hetu haiM // 48 // tIrthaMkara nAmakarmake Astra bake hetu vizuddhi darzanasyoccaistapastyAgau ca zaktitaH / mArgaprabhAvanA caiva sampattirvinayasya ca // 49 // zIlavatAnatI cAro nityaM saMvegazIlatA / jJAnopayuktatAbhIkSNaM samAdhizca tapasvinaH || 50 // vaiyAvRcyamanirhANiH SaDvidhAvazyakasya ca / bhaktiH pravacanAcAryajina pravacaneSu ca // 51 // vAtsalyaM ca pravacane ghoDazaite yathoditAH / arretatioratvasya bhavantyAsahetavaH ||52 // artha -- samyagdarzanakI utkRSTa vizuddhatA, zaktike anusAra kiye hue tapa aura tyAga, mArgaprabhAvanA, vinayasaMpannatA, zIla aura vratoMmeM aticAra nahIM lagAnA, nirantara saMsAra sambandhI duHkhoMse bhayabhIta rahanA, nirantara jJAnamaya upayoga rakhanA, sAdhusamAdhi -- muniyoMke tapazcaraNa meM bAdhA Anepara use dUra karanA, vaiyAvRttya, chaha AvazyakoMke karanemeM nyUnatA nahIM karanA, pravacanabhakti, AcAryabhakti, arhadbhakti, bahuzrutabhakti, aura pravacanavAtsalya - sahadharmIjanoM ke sAtha snehabhAva rakhanA ye sAlaha, tIrthaMkara nAmakarmake Asravake kAraNa haiM / bhAvArtha -- Upara tIrthaMkara nAmakarmake Asrava ke jo solaha hetu batalAye gaye 16
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 tasvArthasAra haiM ve jinAgamameM solahakAraNa bhAvanAoM ke nAma se prasiddha haiM ! ina solahakAraNa bhAvanAoMmeM samyagdarzanakI vizuddhatA sabase pramukha kAraNa hai kyoMki isake vinA zeSa pandraha bhAvanAeM honepara bhI tIrthakaraprakRtikA Asrava nahIM hotA hai aura isake rahate hue zeSa bhAvanAoMmeM kamI honepara bhI tIrthaMkarapravRtikA Asrava ho jAtA hai| samyagdarzanako vizuddhatAkA artha niHzaGkita Adi ATha aGgarUpa samyagdarzanakA dhAraNa karanA hai| tattvadaSTise samyagdarzako bizuddhatA bandhakA kAraNa nahIM hai kyoMki samyagdarzana to mokSakA kAraNa haiM baha bandhakA kAraNa kaise ho sakatA hai| yahA~ samyagdarzanake kAla meM jo lokakalyANakA zubharAga hotA hai vahI bandhakA kAraNa hai| isa zubharAgake abhAva meM kSAyika samyagdaSTi jIvake tIrthaMkara prakRtikA bandha nahIM hotA jaba ki usako vizuddhatA saba samyagdarzanoMmeM sarvazreSTha hotI hai aura ukta zubharAgake sadbhAvameM kSAyopamika samyagdRSTi jIvako bhI. lIrthakarapravRtikA bandha ho jAtA hai jaba ki usake samyaktvaprakRtikA udaya rahanese cala-mala tathA agAr3ha doSa lagA karate haiM | tIrthakaraprakRtikA Asrava prathamopazama, dvitIyopazama. kSAyopamika aura kSAyika ina cAroM samyagyadarzanoMke kAlameM hotA hai| isake liye zrutakavalI yA pratyakSakevalIke sannidhAnarUpa bAhya nimittakI bhI AvazyakatA rahatI hai| karmabhUmija manuSyake caturthaguNasthAnase lekara AThaveM guNasthAnake chaTaveM bhAga taka hI isake AsravakA prArambha hotA hai / tIrthakaraprakRtikA Anana karanevAlA jIva yA to uso bhavase mokSa prApta kara letA hai yA phira naraka yA devagatimeM jAtA hai vahA~se Akara mokSa prApta karatA hai| tIrthaMkaraprakRtikA Asrava karanevAlA jIva bhogabhUmikA manuSya yA tiyaMJca bhI nahIM hotA / / 49-52 // nIcagotrakarmake Asravake hetu asadguNAnAmAkhyAnaM sadguNAcchAdanaM tathA / svaprazaMsAnyanindA ca nocaigotrasya hetavaH // 53 // artha-apane avidyamAna guNoMkA kathana karanA, dusareke vidyamAna guNoMko chipAnA, apanI prazaMsA karanA tathA dUsareko nindA karanA ye nIca gotra ke Anada haiM / / 53 / / uccagotra karmake Aladhake hetu nIcairvRttiranutsekA pUrvasya ca viparyayaH / uccaigotrasya sarvaH proktA AsravahetavaH // 54 // artha-namravRtti, ahaMkArakA abhAva aura pUrva zlokameM kahe hue kAraNose
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthAdhikAra 123 viparIta kAraNa, ye sarvajJa bhagavAnake dvArA uccagotrakarmake Asrava kahe gaye hai / / 54 / / antarAyakarmaka Asravake hetu tapasvigurucaityAnAM pUjAloyapravartanam / anAthadInakRpaNabhikSAdipratiSedhanam // 55 // vadhabandhanirodhaizca nAsikAcchedakartanam / pramAdAddevatAdattanaivedyagrahaNaM tathA // 56 // nirabadyopakaraNaparityAgo Sadho'GginAm / dAnabhogopabhogAdipratyUhakaraNaM tathA // 57|| jJAnasya pratiSedhazca dharmaviznakRtistathA / ityevamantarAgya bhavanyAsa bahavaH / / artha-tapasvI, guru aura pratimAoMkI pUjA na karanekI pravRtti calAnA, anAtha, dona tathA kRpaNa manuSyoMko bhikSA Adi denekA niSedha karanA, vadhabandhana tathA anya prakArako rukAvaToMke sAtha pazuoMkI nAsikA AdikA cheda karanA, devatAoMko car3hAye hue naivedyakA pramAdase grahaNa karanA, nirdoSa upakaraNoMkA parityAga karanA { jina pIchI yA kamaNDala Adi upakaraNoM meM koI kharAbI nahIM AI hai unheM chor3akara naye grahaNa karanA ), jIvoMkA ghAta karanA, dAna-bhoga-upabhoga AdimeM vidhna karanA, jJAnakA pratiSedha karanA-svAdhyAya yA paThana-pAThanakA niSedha karanA, tathA dharmakAryo meM vizna karanA ye saba antarAyakarmake Asravake hetu haiM / / 55-58 // vrata aura anatake nirUpaNako pratijJA vratAt kilAsavetpuNyaM pApaM tu punaravatAt / saMkSipyAstravamityevaM cintyate'to batAyatam / / 5 / / artha-vratase puNyakarmakA aura avattase pApakarmakA Asrava hotA hai isaliye pUrvokta Asnavako saMkSiptakara aba Age vrata aura avratakA vicAra kiyA jAtA hai / / 59 / / vatakA lakSaNa hiMsAyA anRtAccaiva steyAdabrahmatastathA / parigrahAcca viratiH kathayanti vrataM jinAH // 6 //
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthasAra artha - - hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla aura parigrahase nivRtti honeko jinendrabhagavAn vrata kahate haiM || 60 // 124 mahAvrata aura aNuvrata ke lakSaNa kArtsnyena viratiH puMsAM hiMsAdibhyo mahAvratam / viratirvijAnIyAdaNuvratam ekadezena // 61 // artha- hiMsAdi pA~ca pApoMse puruSoMkI sarvadeza nivRtti hone ko mahAvrata aura ekadeza nivRti honeko aNuvrata jAnanA cAhiye // 61 // vratoMkI pAMca-pAMca bhAvanA kahane kI pratijJA vratAnAM sthairyasiddhayarthaM paJca paJca prativratam / bhAvanAH sampratIyante munInAM bhAvitAtmanAm // 62 // artha -- AtmasvarUpakI bhAvanA karanevAle muniyoMke liye ukta vratoMkI sthiratA ke artha pratyeka vratakI pA~ca-pA~ca bhAvanAe~ kahI jAtI haiM // 62 // ahiMsAvratakI pA~ca bhAvanAe~ ca / coguptirmanoguptirIya samiti reva grahanikSepasamitiH pAnAmabhavalokitam || 63 // ityetAH parikIrtyante prathame paJca bhAvanAH / artha- vacanagupti, manogupti, IryAsamiti, AdAnanikSepaNasamiti aura Alokita pAna - bhojana ye pA~ca prathama vrata ahiMsAvatakI bhAvanAeM kahI jAtI haiM / bhAvArtha - manuSyase, vAcanika, mAnasika, calane phirane sambandhI, kiso bastuke rakhane uThAne sambandhI aura bhojana sambandhI yaha pAMca prakArako hisA hotI hai / anya sabhI hiMsAoM kA samAveza inhIM pA~ca hiMsAoM meM ho jAtA hai / AcAryane vAcanika - vacana sambandhI hiMsAse bacaneke liye vacanaguptikara, mAnasika - manasambandhI hiMsAse bacane ke liye manoguptikA calane phirane sambandhI hiMsA se bacane ke liye IyasamitikA rakhane uThAne sambandhI hiMsAse bacaneke liye AdAnanikSepaNa samitikA aura bhojana sambandhI hiMsAse bacaneke liye Alokisa pAna - bhojana --- dekhate hue bhojanapAna ke grahaNa karanekA upadeza diyA hai / inakA pAlana karanese manuSya hiMsApApase surakSita raha sakatA hai / / 63 / / r 1
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 125 caturthAdhikAra satyavatako pA~ca bhAvanAe~ krodhalomaparityAgau hAsyabhIrutvavarjane // 6 // anuvIcivacazceti dvitIye paJca bhAvanAH / artha-krodhatyAga, lobhatyAga, hAsyatyAga, bhayatyAga aura anuvIci bhASaNaAcArya paramparAke anusAra bhASaNa karanA ye pA~ca satyavratako bhAvanAe~ haiM / bhAvArtha-manuSya kaSAya aura ajJAna ina do kAraNoMse asatya bolatA hai / kaSAyasambandhI asatya krodha, lobha, hAsya aura bhayake bhedase cAra prakArakA hotA hai ataH ina cAroM kaSAyoMke tyAgakA upadeza dekara AcAryane manuSyako kaSAyajanya asatyase bacanekA upAya batalAyA hai| AgamakA jJAna na hone ajJAnajanya asatya bolA jAtA hai usase bacaneke liye AcAryane anuvIci bhASaNa-Aja samparA 'apanA sana mApa karanekI bAta kahI hai| jo Agamake anukUla bhASaNa karanA cAhegA use AgamakA abhyAsa avazya karanA hogA aura AgamakA abhyAsa karanese ajJAnajanya asatyase surakSAanAyAsa ho jAvegI 11 64 / / aauryavatakI pAMca bhAvanAeM zUnyAgAreSu vasanaM vimocitagRheSu ca / / 6 / / uparodhAvidhAnaM ca bhaityazuddhiryathoditA / sasadharmAvisaMvAdastRtIye paJca bhAvanAH // 66 // artha--zUnyAgAravAsa-vRkSoMko koTara tathA parvatoMkI guphA Adi prAkRtika nirjanasthAnoMmeM rahanA, bimocitagRhAvAsa-jina gRhopara unake svAmiyoMne apanA Adhipatya chor3a diyA hai aise gRhoMmeM nivAsa karanA, uparodhAvidhAnaapane sthAnapara kisI anya munike Thahara jAnegara bAdhA nahIM karanA, yathodita bhaikSyazuddhi-caraNAnuyogameM nirUpita vidhike anusAra bhikSAko zuddhi rakhanA aura sasadharmAvisaMvAda-kisI upakaraNako lekara sahadharmA bandhuoMke sAtha vivAda nahIM karanA ye pA~ca acaurmavatakI bhAvanAeM haiN| __bhAvArtha-manuSya tIna prakArakI corI karatA hai-1 sthAna sambandhI 2 bhojana sambandhI aura 3 upakaraNa smbndhii| inameM sthAna sambandhI corose bacaneke liye tIna bhAvanAeM batalAI haiM. zUnyAgArAvAsa, vimocitAbAsa aura proprodhaakrnn| ina bhAvanAoMkA. pAlana karanese sthAna sambandhI corIse rakSA ho sakatI hai| bhojana sambandhI corIse bacane ke liye AgamAnukUla bhaikSya
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 tasvArthasAra zuddhikA upadeza diyA gayA hai| bhaikSyazuddhike anusAra bhojana grahaNa karanevAle muni, bhrAmarI, gocarI, akSamrakSaNa, udarAgni prazamana, tathA gartapUraNI ina pA~ca vRttiyoMkA dhyAna rakhate hue AdattAdAnake doSase nirmukta rahate haiN| upakaraNa sambandhI corose bacaneke liye sasagharmAvisaMvAda nAmakI bhAvanA kahI hai| prathama to pratyeka muniko aponane pIchI, katAramA gAyaka gora kAma lenA cAhiye phira kadAcit ajJAnavaza koI muni yadi kisI anya munike upakaraNako le letA hai to usake pIche vivAda nahIM karanA caahiye| Akhira upakaraNa, nirvAhake hI sAdhana haiM mamatvabhAva bar3hAneke nahIM / / 65-66 // brahmacaryapratako pA~ca bhAvanAeM strINAM rAgakathAzrAvo'ramaNIyAGgavIkSaNam / pUrvaratyasmRtizcaiva vRSyeSTarasavarjanam // 6 // zarIrasaMskriyAtyAgazcaturthe paJca bhAvanAH / artha-striyoMmeM rAga bar3hAnevAlI kathAoMke sunanekA tyAga karanA, striyoMke ramaNIya aGgoMke dekhane kA tyAga karanA, pUrvakAlameM bhogI huI ratike smaraNakA tyAga karanA, kAmottejaka gariSTha rasoMkA tyAga karanA aura zarIrake saMskArakA tyAga karanA ye pAMca brahmacarya vratako bhAvanAeM haiN| bhAvArtha:-Upara kahI huIM pAMca bAteM manuSyako brahmacaryase cyuta karane meM sahAyaka haiM / isaliye AcArya ne upadeza diyA hai ki kabhI aisI kathAe~ yA gIta Adi na suno, jinase strIviSayapha rAgako vRddhi ho / kabhI striyoMke stana, nitamba, kukSi Adi aGgoMko ora na dekho, jinase unakI ora AkarSaNa bddh'e| kabhI pahale bhoge hue bhogoMkA smaraNa na karo jinase strIko AvazyakatA anubhavameM Ave / sadA aisA sAtvika AhAra karo jisase indriyoM meM uttejanA utpanna na ho aura zarIrakA aisA saMskAra na karo jisase striyA~ terI ora AkRSTa hoN| ina pA~ca bAtoMkI ora sajaga dRSTi rakhanese hI brahmacarya kI rakSA ho sakatI hai / / 67 // aparigraha vratako pA~ca bhAvanAeM manojJA amanojJAzca ye paJcendriyagocarAH // 68 // rAgadveSojjhanAnyeSu paJcame paJca bhAvanAH / artha-sparzanAdi pA~ca indriyoMke jo iSTa aura aniSTa viSaya haiM unameM rAgadveSakA tyAga karanA aparigrahavatakI pAMca bhAvanAe~ haiM /
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthAdhikAra bhAvArtha--manuSyake pAsa jitanA parigraha hai vaha sparzanAdi pAMca indriyoMke viSayoMmeM hI gabhita hai| jina padArthoMko manuSya iSTa mAnatA hai unakA saMgraha karatA hai aura jinheM aniSTa mAnatA hai unheM dUra karatA hai / aparigraha yA parigraha tyAgayatakI rakSAke liye yaha Avazyaka hai ki kisI vastuko iSTa aura aniSTa ma mAnA jAya / jaba iTa au: anikI buddhi kA jAvegI taba rAgadveSakI utpatti svayaM dUra ho jAyegI aura rAgadveSakI utpattike dUra ho jAnepara parigraha rakhanekA bhAva hI nahIM rahegA kyoMki rAgadveSa hI to parigrahake rakSaka haiM / / 68 / / hiMsAdi pApoMke viSayameM kaisA vicAra karanA cAhiye ? iha vyapAyahetutvamamutrAvadya hetutAm // 69 / / hiMsAdiSu vipakSeSu bhAvayeJca samantataH / svayaM duHkhasvarUpatvAduHkhahetutvato'pi ca ||70 // hetutvAdduHkhahetUnAmiti tattvaparAyaNaH / hiMsAdInyathayA nityaM duHkhameveti bhAvayet / / 71 // artha-hiMsAdi pApoMka viSayameM aisA vicAra karanA cAhiye ki ye isa lokameM aneka prakArake duHkhoMke kAraNa haiM tathA paralokameM pApabandhake hetu hai / athavA aisA vicAra kare ki ye hiMsAdika svayaM duHkharUpa haiM, duHkhoMke kAraNa haiM, aura duHkhoMke kAraNoMke kAraNa haiM isaliye duHkha hI haiM // 69-71 / / maitrI, pramoda, kAruNya aura mAdhyasthyabhAvanA satveSu bhAvayenmaitrI muditAM guNazAliSu / klizyamAneSu karuNAmupekSA vAmadRSTiSu / / 72 / / artha saMsArake samasta prANiyoMmeM maitrI bhAvanA, guNI manuSyoM meM pramodabhAvanA, duHkhI jIvoMmeM karuNAbhAvanA aura viparIta manuSyoM meM mAdhyasthyabhAvanAkA cintana karanA cAhiye // 72 / / saMsAra aura zArIrake svabhAvakA vicAra saMvegasiddhaye lokasvabhAvaM suSTha bhAvayet / vairAgyAthaM zarIrasya svabhAvaM cApi cintayet / / 73 / / artha---saMvega-saMsArase bhoratAkI siddhike lie acchI taraha saMsArake svarUpakI bhAvanA karanA cAhiye aura vairAgyake liye zarIrake svabhAvakA vicAra karanA cAhiye // 73 11
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 tattvArthasAraM hiMsA pApakA lakSaNa dravyabhAvasvabhAvAnAM prANAnAM vyaparopaNam / pramattayogato yatsyAt sA hiMsA saMprakIrtitA ||74 / / artha--pramAdake yogase dravya aura bhAvaprANoMkA jo vidhAta karanA hai vaha hiMsA kahI gaI hai| bhAvArtha-hiMsAkA pramukha kAraNa pramAdakA yoga hai kyoMki pramAdakA yoga rahate hue bAhma meM hiMsA na honepara bhI hiMsA mAnI jAtI hai aura pramAdakA yoga na honepara bAhyameM hiMsA honepara bhI hiMsA nahIM mAnI jAtI / / 74 / / asatya pApakA lakSaNa pramattadhogato yA svAdattadarthAbhibhASaNam / samastamapi vijJeyamanRtaM tatsamAsataH // 75 / / artha--pramAdake yogase jo asat padArthakA kayana hotA hai saMkSepase usa sabhIko asatya jAnanA cAhiye / / 75 / / corI pApakA lakSaNa pramattayogAt yatsyAdadattArthaparigrahaH / pratyeyaM tatkhalu steyaM sarva saMkSepayogataH / / 6 / / artha-pramAdake yogase jo binA diye hue padArthakA grahaNa karanA hai saMkSepase usa sabhIko corI jAnanA cAhiye / / 76 / / maithuna pApakA lakSaNa maithunaM madanodrekAdabrahma parikIrtitam / artha-kAmake tonnodayase jo abrahmakA sevana hotA hai vaha maithuna kahalAtA hai| parigrahapApakA lakSaNa mamedamiti saMkalparUpA mUrchA parigrahaH // 77 / / artha-'yaha merA hai' isa prakArake saMkalparUpa mUrkhAko parigraha kahate haiM // 77 // vratIkA lakSaNa maayaanidaanmithyaatvshlyaabhaacvishesstH| ahiMsAdivatopeto vratIti vyapadizyate / / 78 / /
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthAdhikAra 129 artha-mAyA nidAna aura mithyAtya ina tIna zalyoMke abhAvase viziSTa hotA huA jo ahiMsA Adi pratoMse sahita hai vaha vratI kahalAtA hai| ___ bhAvArtha-jo ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aparigraha ina pAMca vratoMse sahita hai vaha vratI kahalAtA hai| bratI manuSyako mAyA, nidAna' aura mithyAtva ina tIna zalpoMse rahita hI honA caahiye| bhotarako nirbalatAko chipAneke liye kitane hI manuSya bhItara kucha haiM aura bAhyameM kucha AcaraNa karate haiN| aise manuSyoMko kAMTekI taraha yaha cubhatI rahatI hai ki koI hamArI bhItarako nirbalatAko jAna na jaave| yahI mAyA zalya hai| pratI manuSyako isa zalyase rahita honA cAhiye / bhItara jisa vratako dhAraNa karane kI zakti hai usI vratako dhAraNa karanA cAhiye tathA bhItara bAhara eka-sA AcaraNa rakhanA caahiye| kisI phalakI abhilASA rakhanA nidAna kahalAtA hai| jo manuSya kisI sAMsArika phalakI abhilASA rakhakara cata dhAraNa karatA hai vaha usa sAMsArika phala kI prAptimeM vilamba dekha vratakI zraddhAse cyuta ho jAtA hai aura vegAra samajhakara glAnipUrvaka vratakA AcaraNa karatA hai| isaliye 'pApa heya haiN| itanA hI abhiprAya rakhakara pApakA tyAga karate hue vrata dhAraNa karanA cAhiye / viparIta zraddhAko mithyAtva kahate haiN| kUdeva, kuzAstra aura kUgarakI zraddhArUpa sthUla mithyAtva to natIke hotA hI nahIM hai parantu kitane hI vratI zubhopayogarUpa vratako saMvara aura nirjarAkA kAraNa mAnate haiM jaba ki vaha zubhAsravakA kAraNa hai / unakI yaha viparIta zraddhA unheM mithyAtvarUpa zalyase yukta banAye rakhatI hai| vratI manuSyako zubhopayogako bhUmikAmeM zubhopayogakA AcaraNa karate hue bhI use mokSakA sAkSAt kAraNa nahIM mAnanA cAhiye / / 78 / / pratIke bheva anagArastathAgArI sa dvidhA parikathyate / mahAvrato'nagAraH syAdagArI syAdaNuvrataH // 79 / / artha-anagAra aura agArIke bhedase vaha vratI do prakArakA kahA jAtA hai| mahAvratakA dhArI anagAra kahalAtA hai aura aNuvratakA dhAraka agArI kahA jAtA hai / / 79 // bAraha vratoMke nAma digdezAnarthadaNDebhyo viratiH samatA tathA / saproSadhopavAsazca saMkhyA bhogopabhogayoH // 8 //
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasAra atitheH saMvibhAgazca vratAnImAni gehinaH / aparAyapi sapta syurityamI dvAdazavratAH // 81 // artha-Upara kahe hue pA~ca aNubratoMke sivAya gRhasthake digvata, dezavata, anarthadaNDavata, sAmAyika, proSadhopavAsa, bhogogabhogaparimANa, aura atithisaMvibhAga ye sAta aura bhI vrata hote haiM / isa taraha gRhasthake pA~ca aNuvrata, tIna guNagnata aura cAra zikSAbata saba milAkara bAraha vrata hote haiN| ____ bhAvArtha-jisa prakAra khetakI rakSAke liye vAr3I hotI hai usI prakAra vratoMkI rakSAkaM liye sAta zIla hote haiN| tIna guNanata aura cAra zikSAtrata ina sAtako zIla kAhate haiN| inase ahiMsAdi vratoMkI rakSA hotI hai| guNavatake tIna bheda hai- digdrata, 2 dezavrata aura 3 anarthadaNDavrata / hiMsA tathA Arambha Adiko kama karaneke abhiprAyase jIvanaparyantake liye dazoM dizAoMmeM AvAgamanakI sImA nizcita karanA digvrata hai| digvatake bhItara samayakI maryAdAke sAtha choTI sImA nizcita karanA dezayata hai / aura mana, bacana, kAyake nirarthaka vyApArakA tyAga karanA anarthadaNDavata hai| ye aNunatoMkA guNa arthAt upakAra karate haiM isaliye guNavata kahe jAte haiN| prAta:kAla, madhyAhnakAla aura sAyaMkAla kama-se-kama do ghar3I taka samatAbhAva rakhate hue sAmAyika karanA sAmAyika kahalAtA hai| pratyeka aSTamI aura caturdazIko dhAraNA aura pAraNAke dinake ekAzanake sAtha upavAsa karanA proSadhopavAsavata hai| proSadhakA arthaekAzana, upavAsakA artha-cAroM prakArake AhArakA tyAga aura proSadhopavAsakA artha-ekAzanake sAtha upavAsa karanA hai / athavA proSadhakA artha parva-aSTamI caturdazI hai, parvake dina upavAsa karanA hI proSadhopavAsa hai / bhoga aura upabhoga meM AnevAlI vastuoMkI saMkhyA nidicata karanA bhogopabhogaparimANa hai| jo vastu ekabAra bhogane meM AtI hai use bhoga kahate haiN| jaise bhojana tathA mAlA Adi / aura jo bAra-bAra bhogane meM AtI hai use upabhoga kahate haiM / jaise--vastra, AbhUSaNa Adi / inakA parimANa yama aura niyama donoM rUpase hotA hai / aseya vastuoMkA tyAga to yamarUpa hI hotA hai aura sevya vastuoMkA tyAga yama tathA niyama donoM rUpa hotA hai| jIvanaparyantake liye tyAga vAranA yama hai aura samayakI maryAdAke sAtha tyAga karanA niyama hai| atithi-yogya pAtrake liye cAra prakArakA dAna denA atithisaMvibhAga kahalAtA hai| sAmAyika, proSadhopabAsa, bhogopabhogaparimANa aura atithisaMvibhAga ye cAra zikSAvrata kahalAte haiM kyoMki inase munivratake abhyAsakI zikSA milatI hai / pA~ca aNunnata tIna guNavata aura cAra zikSApratake bhedase gRhasthake bAraD vrata hote haiN| inakA pAlana karanevAlA agArI, gRhastha yA zrAvaka kahalAtA hai / / 80-81 / /
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthAdhikAra sallekhanAvamA marmata aparaM ca vrataM teSAmapazcimamiheSyate / ante sallekhanAdevyAH prItyA saMsevanaM ca yat // 82 // artha-antameM sallekhanAdevIkI jo prItipUrvaka sevA' karatA hai vaha bhI una bAraha vratoM se eka anya zreSTha vrata mAnA jAtA hai / bhAvArtha-jIvanake antameM prItipUrvaka sallekhanA dhAraNa karanA yaha bhI eka uttama zrata hai| samatAbhAvase kaSAyoMko kRza karate hue maraNa karanA sallekhanA hai / ise hI samAdhimaraNa yA sanyAsamaraNa kahate haiM / kundakundasvAmIne ise cAra zikSAbatoMmeM zAmila kiyA hai / para pIche calakara umAsvAmI Adi AcAryoMne isakA bAraha vratoMke atirikta varNana kiyA hai| aisA karanemeM inakA abhiprAya yaha rahA mAlUma hotA hai ki maraNa to antima samayameM hotA hai usakA pahalese pAlana kisa prakAra ho sakatA hai ? zikSAvratoMmeM ise sammilita karane meM kundakundasvAmIkA yaha abhiprAya thA ki gRhasthako nirantara aisI bhAvanA rakhanA cAhiye ki maiM sallekhanA dvArA hI maraNa kruuN| jisa jIvakI bhAvanA sallekhanA dvArA maraNa karanekI rahatI hai vahI antameM sallekhanA kara sakatA hai| jisakA pratIkAra na ho sake aisA upasarga, durbhikSa, tathA bur3hApA prApta honepara dharma-rakSAko bhAvanAse sallekhanA kI jAtI hai| sallekhanAko ullAsapUrvaka dhAraNa karanA cAhie, saMklezapUrvaka nahIM 1 isake bhaktapratyAkhyAna, iMginImaraNa aura prAyopagamanake bhedase tIna bheda hote haiM / jisameM krama-kramase yA eka-sAtha AhAra-pAnIkA tyAga kiyA jAtA hai, parantu zarIrako Tahala svayaM bhI kI jA sakatI hai aura dUsarese bhI karAI jA sakatI hai use bhaktapratyAkhyAna kahate haiN| jisameM AhArapAnIke tyAgake sAtha zarIrakI Tahala svayaM to kI jA sakatI hai para dUsarese nahIM karAI jAtI use iMginImaraNa kahate haiM / aura jisameM itanI niHspRhatA bar3ha jAtI hai ki AhArapAnIke tyAgake sAtha zarIrakI Tahala na svayaM kI jAtI hai aura na dUsarese karAI jAtI hai use prAyopagamana kahate haiN| 82 // aticAroMke varNanakI pratijJA samyaktyavratazIleSu tathA sanlekhanAvidhau / atIcArAH pravakSyante paJca paJca yathAkramam / / 83 // arya--aba inake Age samyaktva, pA~ca nata, sAta zIla aura sallekhanAvidhimeM pratyekake pAMca-pA~ca aticAra kramase kahe jaaveNge|
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasAra bhAvArtha-vratoke ekadeza bhaGga karaneko aticAra kahate haiN| yaha aticAra pramAda yA ajJAnadazAmeM kadAcit lagate haiN| buddhipUrvaka bAra-bAra aticAra lagAnese batabhaGga ho jAtA hai / / 83 / / samyakravake pAMca ativAra zaGkanaM kAkSaNaM caiva tathA ca vicikitsanam / prazaMsA paradRSTInAM saMstavazceti paJca te // 8 // artha-zaGkA-sUkSma antarita aura dUravartI padArthoMmeM zaGkA karanA athavA sapta bhayarUpa pravRtti karanA, kAGkSA-sAMsArika phaloMkI icchA karanA, vicikitsA-dharmAtmAjanoMke malina zarIrameM glAni karanA, paradRSTiprazaMsAanya mithyAdRSTiyoMko manameM acchA samajhanA aura paradRSTisaMstava-anya mithyAdRSTiyoMko vacana dvArA stuti karanA ye pA~ca samyaktvake aticAra haiM // 84 / / ahiMsANuvratake pAMca aticAra bandhI vadhastathA chedo gurubhArAdhiropaNam / annapAnaniSedhazca pratyeyA iti paJca te // 8 // artha- bandha-sroTe abhiprAyase kisI jIva-jantuko rassI Adise bA~dhanA, vadha--lAyo, cAbuvA Adise kisIko pITanA, cheda-nAka, kAna, mUMcha Adi aMgoMkA chedanA, 'gurubhArAropaNa--zattise adhika bhAra lAdanA aura annapAnanirodha-samaya para AhAra-pAnI nahIM denA athavA alpamAtrAmeM denA ye pA~ca ahiMsANuyatake aticAra haiM // 85 // satyANuvratake pA~ca atidhAra kUTalekho rahobhyAkhyA nyAsApaharaNaM tathA / mithyopadezasAkAramantrabhedau ca paJca te // 46 // artha-kUTalekha-banAvaTI lekha likhanA, rahoNyAkhyA-strI-puruSako ekAnta ceSTAko unakI ha~sI ur3AnekI bhAvanAse prakaTa karanA, nyAsApaharaNadharoharako haDpa karanevAle vacana kahanA, mithyopaveza--Agamake zabdoMkA anyathA vyAkhyAna karanA aura sAkAramantrabheda-kisI ceSTAse dusareko gupta mantraNAko jAnakara prakaTa kara denA ye pA~ca satyANuvratake aticAra haiM / / 86 / / acaurthANuvratake pA~ca aticAra stenAhatasya grahaNaM tathA stenaprayojanam / vyavahAraH praticchandairmAnonmAnonapaddhatA // 87 / / h
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthAdhikAra atikramo viruddhe ca rAjye santIti paJca te / artha- stenAhutagrahaNa - borake dvArA curAkara lAI huI vastuoMko jAnabUjhakara grahaNa karanA, stenaprayojana - svayaM corI na karate hue bhI corake liye corIkI preraNA karanA, pratichatva vyavahAra - asalI vastuoMmeM nakalI vastue~ milAkara becanA, mAnonmAnona vRddhatA - nApane taulaneke vATa tathA gaja vagairahako kama bar3ha rakhanA aura viruddharAjyAtikrama -- rAjya meM gar3abar3I honepara maryAdAkA ulaGghana karanA arthAt sasto vastuoMko adhika mUlyapara beMcanA yA adhika mUlyavAlI vastuoMkI saste bhAvase kharIdanA athavA rAjakIya AzAkA ulla nakara virodhI rAjAke rAjyase vastuoMkA AyAta-niryAta karanA ye pAMca acauryANuvrata aticAra haiM / / 87 / / brahmacaryA ke pA~ca aticAra anaGgakrIDitaM tIvro'bhinivezo manobhruvaH ||88|| itvayorgamanaM caitra saMgRhItAgRhItayoH / tathA paravivAhasya karaNaM ceti paJca te // 89 // artha --- anaGgakrIDA -- kAmasevanake liye nizcita aGgoMke sivAya anya ase aprAkRtika krIDA karanA, kAmatIvAbhiniveza - kAma sevanakI to lAlasA rakhanA, saMgRhItetyarikAgamana- dUsareke dvArA grahaNa kI huI kulaTA striyoM ke sAtha saMparka rakhanA aura gRhotetvarikAgamana - dUsare ke dvArA grahaNa na kI huI kulaTA striyoMse saMparka rakhanA, aura paravivAhakaraNa - apane Azrita putra-putriyoMke sivAya dUsaroMkA vivAha karanA ye pA~ca brahmacaryANuvratake aticAra haiM / / 88-89 / / !!! parigrahaparimANAvratako aticAra hiraNyasvarNayoH kSetra vAstunordhanadhAnyoH | dAsIdAsasya kupyasya mAnAdhikyAni paJca te // 90 // artha- sonA-cAMdI, kheta- makAna, dhana-dhAnya, dAsI dAsa aura kupya - vartana tathA vastra ke pramANakA ullaMghana karanA ye pA~ca parigrahaparimANuvrata ke aticAra haiM / bhASArtha - sonA cA~dI Adike parimANake ullaMghana karanekA prakAra aisA hai - jaisA ki kisIne niyama liyA ki maiM do AbhUSaNa hAyake aura eka galeke lie rakkhU~gA / pIche lobhako mAtrA meM vRddhi hone para kama taulase bane hue
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasAra AbhUSaNoMmeM kucha aura sonA-cA~dI Adi milavA kara dUsare AbhuSaNa banavA liye / aisA karanepara AbhUSaNoMkI saMkhyA to pahaleke hI samAna rakkhI parantu unakI mAtrAmeM vRddhi kara lii| isa taraha bhaDa-abhaGgakI apekSA vratameM aticAra utpanna huA / yahI bAta kheta aura makAnake viSayameM samajhanA cAhiye 1 jaise kisIne niyama liyA ki maiM apane nirvAha ke liye do makAna aura do kheta rktuuNgaa| pIche unase lage hue dUsare makAna yA kheta lekara unhIM makAnoM aura khetoMkI sImAmeM vRddhi kara lii| ginatI pahale ke samAna khakhI parantu parimANameM vRddhi ho gii| isa taraha bhaGga-abhaGgakI apekSA aticAra utpanna haa| gAya, bhaiMsa Adi pazuoMko dhana tathA gehU~, canA Adi anAjako dhAnya kahate haiM / prata dhAraNa karate samaya kisIne niyama liyA ki maiM cAra gAyeM, unake bachar3e aura pacAsa mana dhAnya raktUMgA 1 poche koI acchI gAya dikhI athavA Age calakara dhAnyakA bhAva bar3haneko saMbhAvanA dikhI isaliye isa prakArake ba~dhAnake sAtha dUsarI mAya yA adhika dhAnyakA saudA karanA ki hamArA saudA pakkA rahA parantu itane samaya bAda hama leNge| pIche pAsake bachar3oM Adiko alaga kara navIna gAyako lenA aura apane pAsakA dhAnya svaca kara dusarA dhAnya kharIdanA isa taraha bhaGgAbhaGgako apekSA aticAra huaa| kama kImatake dAsI-dAsako badalakara usI saMkhyAke bhItara adhika komalake dAsI-dAsako lenA dAsI-dAsapramANAtikrama nAmakA aticAra hai| vartana aura vastrake viSayameM bhI isI vidhise vRddhi karane para kupya pramANAtikrama nAmakA aticAra hotA hai / / 90 // vignatake pA~ca aticAra tiryavyatikramastadvadadha Urcamatikramau / tathA smRtyantarAdhAnaM kSetravRddhizca paJca te // 11 // artha-tiryagvyatikrama, adhovyatikrama, karddhavyatikrama, smRtyantarAdhAna aura kSetravRddhi ye pA~ca digvatake aticAra haiN| bhAvArtha-samAna dharAtalako sImAkA ullaMghana karanA tiryagthyatikrama hai / nIce-kuA, bAvar3I AdimeM utarate samaya gRhIta sImAkA ullaMghana karanA adhovyatikrama hai| Upara kisI parvata Adipara car3hate samaya gRhItta sImAkA ullaGghana karanA Urdhvavyatikrama hai| vrata dhAraNa karate samaya kisIne pacAsa koza taka jAnekA niyama liyA, pIche maiMne pacAsa koza taka jAnekA niyama liyA thA yA cAlIsa koza taka, isa prakAra smRtimeM vikalpa A jAnepara cAlIsa kozase Age jAnA smRtyanta rAdhAna nAmakA aticAra hai| vrata lete samaya kisIne cAroM dizAoMmeM sau-sau koza taka Ane-jAnekA niyama liyA, pIche calakara pUrvadizAmeM 125 kozapara eka kArakhAnA khula gayA vahA~se mAla
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthAdhikAra lAne para adhika lAbha dikhane lagA tathA pazcima dizAmeM mau kolA taka Ane jAne meM koI lAbhakI saMbhAvanA nahIM rahI isaliye pazcima dizAkI sImA 25 kozakI kamIkara pUrvadizAko sImAmeM 25 kozako vRddhi kara lI / isa taraha kSetravRddhi nAmakA aticAra hotA hai / / 91 // vezanatake pAMca atidhAra asminnAnayanaM deze zabdarUpAnupAtanam / preSyaprayojana kSepaH pudgalAnAM ca paJca te // 12 // artha-Anayana-sImAke bAhara kSetrase kisI vastuko bulAnA, zabbAnupAta-sImAke bAhara kAma karanevAle logoMko apane zabdoMse saceta karanA, rUpAnupAta-sImAke bAhara kAma karanevAle logoMko apanI sUrata dikhalAkara kAmameM sAvadhAna karanA, preSyaprayoga-sImAke bAhara svayaM na jAkara naukarake dvArA kAma karAnA aura pudgalakSepa-sImAke bAhara kaGkar3a patthara vagairaha pheMkanA, patra bhejanA yA phona karanA Adi dezavattake pAMca aticAra hai // 9 // __ anarthadaNDavratake pA~ca aticAra asamIkSyAdhikaraNaM bhogAnarthakyameva ca / tathA kandarpakautkucyamaukharyANi ca paJca te // 13 // artha-asamamIkSyAdhikaraNa--nijakA prayojana alpa honepara bhI adhika Arambha karanA, bhogAnathaMkya-bhogopabhogako nirarthaka bastuoMkA saMgraha karanA, kandarpa-rAgase mizrita aziSTa vacana bolanA, kautkucya-aziSTa bacana bolate hue hAtha Adi aGgoMkI kutsita ceSTA karanA-khoTe saMketa karanA aura maukharya AvazyakatAse adhika bolanA-nirarthaka gappa mAranA ye pA~ca anrthadaNDavratake aticAra haiM / / 93 // sAmAyika zikSApratake pAMca aticAra trINi duHpraNidhAnAni bAlamanaHkAyakarmaNAm / anAdaro'nupasthAnaM smaraNasyeti paJca te // 14 // artha--badhanaduHpraNidhAna--mantra yA pATha AdikA azuddha uccAraNa karanA, manoduHpraNidhAna-manako sthira nahIM rakhanA, kAyaduHpraNidhAna---zarIrako hilAnA-DulAnA idhara-udhara dekhanA, tathA Asana badalanA Adi, anAvara-- mitroMkI goSTI chor3akara anAdarapUrvaka sAmAyika karanA tathA smaraNAnupasthAna
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ sasvArthasAra pATha vagairahakI smRti nahIM rakhanA ye pAMca sAmAyika zikSA take aticAra haiN||| 14 // proSadhopavAsa zikSAbatake aticAra saMstarotsarjanAdAnamasaMdRSTApramArjitam / anAdaro'nupasthAnaM smaraNasyeti paJca te // 15 / / artha-bhUkhase vyAkula hokara vinA dekhe tathA vinA zodhe hue sthAnapara vistara AdikA bichAnA, malamUtrakA chor3anA, kisI vastukA rakhanA uThAnA, anAdarake sAtha upavAsa karanA aura upavAsake dinakA smaraNa bhUla jAnA athavA vidhikA smaraNa nahIM rakhanA ye proSadhopacAsa zikSAbatake aticAra haiM / / 95 // bhogopabhogaparimANavatake aticAra sacittastena sambandhastena sammizritastathA / duHpakvo'bhiSavazvamAhArAH paJca paJca te // 16 // artha sacittAhAra, sacitta sambandhAhAra, sacittarAMmizritAhAra, duHpakvAhAra aura abhiSayAhAra ye pAMca bhogopabhogaparimANavatake aticAra haiN| ___ bhAvArtha-bhoga aura upabhogakI aneka vastue~ haiM ! ataH una sabase sambandha rakhanevAle aticAroMkA varNana karanA azakya hai yaha vicArakara AcAryane bhojanako pradhAnatA dete hue usake aticAroMkA varNana kiyA hai| zeSa vastuoMse sambandha rakhanevAle aticAra upalakSaNase samajha lenA cAhiye / ati cAroMkA khulAsA isa prakAra hai-jaise--kisIne niyama liyA ki Aja maiM sacitta bhojana nahIM kruuNgaa| pazcAt bhojanake samaya AI huI sacitta vastuke pramAda' yA ajJAnake kAraNa grahaNa karanA sacittAhAra hai| athavA kSudhA-tRSAse Atura honeke kAraNa zIghratA karanevAle vyaktikI sacitta vastuoMke khAne-pIne anulopana karane athavA gIle vastra Adike dhAraNa karane meM pravRtti honA sacittAhAra hai| hare patte AdimeM rakhe hue acittAhArako lenA savisasambandhAhAra hai, hare ghanA Adi sacittavastuoMse milI huI dAla Adi acitta vastuoMko lenA sacittasaMmizritAhAra hai, adhajalA yA adhapakA acitta bhojana grahaNa karanA duHpakyAhAra hai aura gariSTha bhojana karanA abhiSadhAhAra hai / / 96 / / 1. kathamasya sacittAdiSu vRttiH ? pramAdasaMmohAbhyAM sacittAdiSu vRttiH / kSutpipAsA turatvAt tvaramANasya sacittAdiSu azanAya pAnAyAnulepanAma paridhAnAya vA buttirbhavati / ( rAjavAtika )
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthAdhikAra atithi saMvibhAgAta ke aticAra kAlavyatikramo'nyasya vyapadezo'tha matsaraH / sacitte sthApanaM tena pidhAnaM ceti paJca te // 97 // artha -- kAlavyatikrama --- dAna dene yogya samayakA ulaGghanakara vilambase dAna denA, anyathyapadeza - dUsare dAttAke dvArA dene yogya bastukA denA athavA pramAdavaza svayaM AhArAdi na dekara dUsarese dilAnA, matsara - dUsare dAtAroM ke yahA~ AhAra ho jAnepara IrSyAbhAva karanA, sacittasthApana- hare patte Adise nirmita pAtra meM rakhA huA padArtha denA aura sacittavidhAna - hare patte Adi sacitta vastuoMse Dhake hue AhArakA denA ye pA~ca atithisaMvibhAgavrata ke aticAra heM // 97 // sallekhanAke pA~ca atira paJcatvajIvitAzaMse tathA mitrAnuraJjanam / sukhAnubandhanaM caiva nidAnaM ceti paJca te // 98 // artha--paJcatAzaMsA---kraSTa adhika honepara jaldI maranekI icchA rakhanA, jIvitAzaMsA --- jIvita honekI icchA karanA, mitrAnurajjana--- mitroMse rAga karanA, sukhAnubandha --- pahale bhoge hue sukhakA smaraNa karanA aura nidAnaAgAmI bhogoMkI icchA karanA ye pA~ca sallekhanA ke aticAra hai // 98 // 18 bAnakA lakSaNa parAtmanoranugrAhidharmavRddhikaratvataH / svasyotsarjana micchanti dAnaM nAma gRhivratam // 99 // 137 artha --- nija aura parakA upakAra karanevAle dharmakI vRddhikA kAraNa honese AtmIya vastukA denA dAna hai, yaha dAna gRhasthakA vrata hai // 99 // dAna meM vizeSatAke kAraNa vidhidravyavizeSAbhyAM jJeyo dAnavizeSastu artha - vidhi, dravya, dAtA aura pAtrako vizeSatAse dAna meM vizeSatA jAnanA cAhiye / dAnakI vizeSatA viziSTa puNyAsravako karanevAlI hai // 100 // dAtR pAtra vizeSataH / puNyAsravavizeSakRt // 100 // puNyAvakA kAraNa hiMsAnRtacurAbrahmasaGgasaMnyAsalakSaNam / vrataM puNyAsavotthAnaM bhAveneti prapazcitam // 101 //
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 tatvArthasAra artha--hiMsA, jhUTha, corI, maithuna aura parigrahakA tyAga karanA jisakA lakSaNa hai aise pratako bhAvapUrvaka dhAraNa karanA puNyAstrabako bar3hAnevAlA hai / / 101 // pApAsabakA kAraNa hiMsAnRtacurAbrahmasaGgAsanyAsalakSaNam / cintyaM pApAsavotthAnaM bhAvena svayamavratam // 102 // artha--hiMsA, jhUTha, corI, maithuna aura parigrahakA tyAga nahIM karanA jisakA lakSaNa hai aisA avrata apane bhAvase svayaM pApAsravako bar3hAnevAlA hai| bhAvArtha-pA~ca pApoMkA tyAga karanA nata hai aura pAMca pApoMkA tyAga nahIM karanA avrata hai| vasase puNyakarmokA Asrava hotA hai aura agratase pApakarmIkA Asrava vRddhiko prApta hotA hai / / 102 // puNya-pApako vizeSatA hetukAryavizeSAbhyAM vizeSaH puNyayApayoH / hetU zubhAzubhI bhAvau kAyeM caiva sukhAsukhe // 13 // artha--hetu aura kAryakI vizeSatAse puNya aura pApako vizeSatA hotI hai| zubha-azubhabhAva puNya-pApake hetu haiM aura sukha tathA duHkha puNya-pApake kArya haiM / / 103 // puNya aura pApako samAnatA saMsArakAraNatvasya dvayorapyavizeSataH / na nAma nizcayenAsti vizeSaH puNyapApayoH // 104 // artha-puNya aura pApa donoM hI samAnarUpase saMsArake kAraNa haiM isaliye nizcayanayase unameM vizeSatA nahIM hai / bhAvArtha-jisa prakAra suvarNa aura loheko ber3I samAna rUpase bandhanakA kAraNa hai usI prakAra puNya aura pApa donoM hI saMsArake kAraNa haiM isaliye nizcayanayase ina donoM meM vizeSatA nahIM hai, donoM heya haiM / parantu vyavahArameM puNya svargAdike sukhakA kAraNa hai aura pApa narakAdike duHkhakA kAraNa hai / jaba taka mokSa prAsa honekA avasara nahIM AyA hai taba taka itake dvArA svargAdikakA prApta karanA acchA hai parantu avratake dvArA narakAdikA prApta karanA acchA nahIM hai|' 1. varaM vrataH padaM devaM nAvatarvata nArakam / chAyAtapasthayorbhedaH pratipAlayatormahAn // 3 // iTopadeze pUjyapAdasya /
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthAdhikAra 139 itanA avazya hai ki samyagdRSTi - jJAnI jIva puNyakAryoM ko karatA huA bhI unheM sarvathA upAdeya nahIM maantaa| jo bhAva, Astrava aura bandhake kAraNa haiM unheM saMsArakA kAraNa mAnatA hai aura bhAva, saMvara tathA nirjarAke kAraNa haiM unheM mokSakA kAraNa mAnatA hai / / 104 // Anayatastrako jAnanekA phala vaizyapekSate / itIsaarvaM yaH zrahane zeSataH samaM SabhiH sa hi nirvANamAgbhavet // 105 // artha - isa taraha zeSa chaha tattvoMke sAtha jo Asrava tattvakI zraddhA karatA hai, use jAgatA hai tathA usakI upekSA karatA hai vaha nizcayase nirvANako prApta hotA hai // 105 // isa prakAra zrI amRtacandrAcArya dvArA viracita tattvArthasAra meM AmravatatvakA varNana karanevAlA caturtha adhikAra pUrNa huA /
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamAdhikAra (vandhataccavarNana ) maGgalAcaraNa anantakevalajyoti:kAzitajagattrayAn / praNipatya jinAnmUnAM bandhatattvaM nirUpyate // 1 // artha ananta kevalajJAnarUpa jyotike dvArA tInoM jagatko prakAzita karanevAle jinendra bhagavAnako zirase praNAma kara bandha tattvakA nirUpaNa kiyA jAtA hai / / 1 // bandhake pA~ca hetu bandhasya hetavaH paJca syumithyAtvamasaMyamaH / pramAdazca kaSAyazca yogazceti jinoditAH // 2 // artha-mithyAtva, asaMyama, pramAda, kaSAya aura yoga ye bandhake pA~ca hetu jinendra bhagavAna ke dvArA kahe gaye haiM / / 2 / / mithyAtvake pA~ca bheda aikAntikaM sAMzayikaM viparItaM tathaiva ca / AjJAnikaM ca mithyAtvaM tathA vainayikaM bhavet // 3 // artha---aikAntika, sAMzayika, viparIta, AjJAnika aura vainayika ye mithyAtvake pA~ca bheda haiM // 3 // aikAntikAmithyAtvakA lakSaNa yatrAbhisannivezaH syAdatyantaM dharmidharmayoH / idamevetthameveti tadaikAntikamucyate // 4 // artha-jisameM dharma aura dharmIka viSayameM 'yaha aisA hI haiN| isa prakArakA ekAnta abhiprAya hotA hai vaha aikAntika mithyAtva kahA jAtA hai // 4 // sAMzayiphamithyAtvako lakSaNa kiM vA bhavenna vA jaino dharmo'hiMsAdilakSaNaH / iti yatra matidvaidhaM bhavetsAMzayika hi tat // 5 //
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ pazyamAdhikAra artha-'jinendra bhagavAnke dvArA kahA huA ahiMsAdi lakSaNa dharma hai yA nahIM' isa prakAra jisameM buddhikA bhrama rahatA hai vaha sAMzayikamithyAtva hai // 5 // viparItamithyAtvakA lakSaNa sagrantho'pi ca nirgrantho grAsAhArI ca kevalI / rucirevaMvidhA yatra viparItaM hi tatsmRtam // 6 // artha-parigraha sahita bhI guru hotA hai aura kevalI kavalAhArI hotA hai isa prakArakI jisameM zraddhA hotI hai vaha viparItamithyAtva hai // 6 // AjJAnikamithyAtvakA lakSaNa hitAhitavivekasya yatrAtyantamadarzanam / yathA pazuvadho dharmastadAjJAnikamucyate // 7 // artha-jisameM hita aura ahitake vivekakA atyanta abhAva hotA hai, jaise pazuvadha dharma hai, vaha AjJAnikamithyAtva kahA jAtA hai / / 7 // vainayikamithyAtvakA lakSaNa sarveSAmapi devAnAM samayAnAM ca tathaiva ca / yatra syAtsamadarzitvaM jJeyaM vainayikaM hi tat / / 8 // artha-jisameM sabhI devoM aura sabhI dharmoMko samAna dekhA jAtA hai use venayikamithyAtva jAnanA cAhiye // 8 // bAraha makArakA asaMyama ghaDjIvakAyapazcAkSamanoviSayabhedataH / kathito dvAdazavidhaH sarvavidbhirasaMyamaH // 9 // artha-chahakAyake jIva tathA pA~ca indriya aura manasambandhI viSayake bhedase sarvajJa bhagavAnne bAraha prakArakA asaMyama kahA hai| bhAvArtha-pRthivIkAyika Adi pA~ca prakArake sthAvara tathA asa ina chaha kAyake jIvoMkA ghAta karanA tathA sparzanAdi pAMca indriyoM aura manake viSayoM meM pravRtti karanA isa taraha bAraha prakArakA asaMyama hotA hai // 9 // pramAvakA lakSaNa zuddhayaSTake tathA dharma kSAntyAdidazalakSaNe / yo'nutsAhaH sa sarvataH pramAdaH parikIrtitaH // 10 //
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 tatvArthasAra artha-ATha zuddhi tathA kSamA Adi daza lakSaNoMse yuka dharmake viSayameM jo anutsAha hai vaha sarvajJa bhagavAnake dvArA pramAda kahA gayA hai| bhAvArtha bhAva, kAya, vinaya, Ipitha, bhaikSya, zayanAsana, pratiSThApana, aura vAkyake bhedase zuddhike ATha bheda haiM / tayA uttamakSamA, mArdava, Arjava, zauca, satya, saMyama, tapa, tyAga, AkiJcanya aura brahmacaryake bhedase dharmake daza bheda hai| ina ATha prakArako zuddhiyoM tathA daza prakArake dharmomeM utsAhakA na honA pramAda kahalAtA hai / / 10 / / paccIsa kaSAya poDazaiva kaSAyAH syunokpaayaa naveritAH / ISaddhedo na bhedotra kaSAyAH paJcaviMzatiH / / 11 / / artha-solaha kaSAya aura nau nokaSAya kahI gaI haiN| inameM jo thor3A bheda hai vaha nahIM liyA jAtA hai isaliye donoM milAkara paccIsa kaSAya pAhalAtI hai / // 11 // pagraha yoga catvAro hi manoyogA yAgyogAnAM catuSTayam / paJca dvau ca vapuryogA yogAH paJcadazoditAH // 12 // artha-cAra manoyoga, cAra vacanayoga aura sAta kAyayoga isa prakAra saba milAkara pandraha yoga kahe gaye haiM / / 12 / / bandhakA lakSaNa yajjIvaH sakaSAyatvAkarmaNo yogyapudgalAn / Adace sarvato yogAt sa bandhaH kathito jinaH / / 13 / / artha-jIba kaSAyase sahita honeke kAraNa karmoke yogya pudgaloMko yogavaza jo saba orase grahaNa karatA hai vaha jinendra bhagavAn ke dvArA bandha kahA gayA hai| bhAvArtha-ralokameM jo 'karmaNaH' pada AyA hai vaha paJcamI aura SaSThI donoM vibhaktiyoMmeM banatA hai| paJcamI vibhaktike pakSameM zlokakA yaha artha hotA hai ki jIva karmase sakaSAya hotA hai arthAt pUrvAbaddha karmako udayAvasthA honepara jIva kaSAyase sahita hotA hai aura SaSTI vibhaktike pakSameM yaha artha hotA hai ki jova kaSAya sahita honeke kAraNa karmoka yogya' arthAt karmarUpa pariNamana karane vAle kArmaNavargaNAtmaka pudgaloMko grahaNa karatA hai / tAtparya yaha hai ki karmakA upAdAnakAraNa pudgaladravya hai kyoMki pudgaladravya hI karmarUpa pariNata hotA hai
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamAdhikAra 143 parantu usa pariNamanameM AtmAko sakaSAya dazA arthAt rAgAdikabhAva nimittakAraNa haiN| isI taraha AtmAkI jo sakaSAya dazA hai usakA upAdAnakAraNa AtmA hai aura dravyakarmakA udaya usakA nimittakAraNa hai / AtmAke asaMkhyAta pradeza haiM eka-eka pradezake sAtha ananta-ananta karmaparamANu laga rahe haiM aura eka-eka karmaparamANu ke sAtha ananta-ananta kArmaNavargaNAke paramANu laga rahe haiN| jaba AtmAmeM yoga aura kaSAyarUpa pariNati hotI hai taba ve kArmaNavargaNAke paramANu prakRti, pradeza, sthiti aura anubhAgarUpa pariNata hokara bandha avasthAko prApta ho jAte haiM tathA unheM kArmaNavargaNAke bAda karmasaMjJA prApta ho jAtI hai| sAmAnyarUpase yaha bandhakI paramparA anAdikAlase calo A rahI hai tathA abhavya jIva aura dUrAnudUra bhavyake anantakAla taka calI jAvegI / parantu bhavyajIvake samaya pAkara naSTa ho jAvegI, isaliye AtmA aura kaukA sambandha abhavya tathA dUrAnudUra bhanyakI apekSA anAdi ananta hai, bhavya jIvakI apekSA anAdi aura sAnta hai tathA viziSTa karmakI apekSA sAdi aura sAnta hai / AtmAke sAtha jo karmokA sambandha hotA hai vaha kisI eka sthAnake pradezoMke sAtha hotA ho, aisI bAta nahIM hai kintu sarvataH-samantAt saba orase hotA hai||| 13 // karma AtmAkA guNa nahIM hai na karmAtmaguNo'mUrtestasya bandhAprasiddhitaH / ___ anugrahopaghAtau hiM nAmUrtaH kartumarhati // 14 // artha-karma, AtmAkA guNa nahIM hai kyoMki AtmAkA guNa honese vaha amUrtika hotA aura amUrtikakA bandha nahIM ho paataa| amUrtika karma, amUrtika AtmAkA anugraha aura nigraha--upakAra aura apakAra karane meM samartha nahIM hotA // 14 / / karmoMkA mUrtikapanA kisa taraha hai ? / audArikAdikAryANAM kAraNaM karma mUrtimat / na hyamUrtena mUrtAnAmArambhaH kvApi dRzyate // 15 // artha-audArika Adi kAryoMkA kAraNa jo karma hai vaha mUrtimAn hai kyoMki amUrtimAn padArthake dvArA mUrtimAn padArthoMkA Arambha kahIM bhI dikhAI nahIM detaa| ___ bhAvArtha---yadyapi karma sUkSma honeke kAraNa dRSTigocara nahIM hotA tathApi vaha mUrtika hai kyoMki usakA kArya jo audArika Adi zarIra hai vaha mUrtika hai| mUrtikako racanA mUrtise hI ho sakatI hai isaliye dRzyamAna audArikAdi zaroroMse adRzyamAna karmameM mUrtipanA siddha hotA hai // 15 //
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasAra mUrtikakarmake sAtha AtmAkA bandha kisa prakAra hotA hai isakA samAdhAna na ca bandhAprasiddhiH syAnmRtaH karmabhirAtmanaH / amRtarityanekAntAttasya mUrtitvasiddhitaH / / 16 / / anAdinityasambandhAtsaha karmabhirAtmanaH / amUrtasyApi satyaikye mUrtatvamavasIyate // 17 // bandhaM prati bhavatyaikyamanyonyAnupavezataH / yugapad drAvitasvarNaraupyavajjIvakarmaNoH // 18 // tathA ca mUrtimAnAtmA surAbhibhavadarzanAt / na amUrtasya namaso madirA madakAriNI // 19 // guNasya guNinazcaiva na ca vandhaH prasajyate / nirmuktasya guNatyAge vastutvAnupapattitaH // 20 // artha-amurtika AtmAkA mUrtika karmoMke sAtha bandha asiddha nahIM hai kyoMki anekAntase AtmAme matikapanA siddha haiN| kAMke sAtha anAdikAlIna nitya sambandha honese AtmA aura karmomeM ekatva ho rahA hai isI ekatvake kAraNa amUrtika AtmAmeM bhI mUrtikapanA mAnA jAtA hai| jisa prakAra eka sAtha pidhalAye hue suvarNa aura cA~dIkA eka piNDa banAye jAnepara paraspara pradezoMke milanese donoMmeM ekarUpatA mAlUma hotI hai usI prakAra bandhako apekSA jIva aura karmoM ke pradezoMke paraspara milanese donoM meM ekarUpatA mAlUma hotI hai| AtmAke mUrtika 'mAnane meM eka yukti yaha bhI hai ki usapara madirAkA prabhAva dekhA jAtA hai isaliye AtmA mUrtika hai kyoMki madirA amUrtika AkAzameM madako utpanna nahIM krtii| karmako yadi AtmAkA guNa mAnA jAve to AtmA guNI kalAvegA aura guNa tathA guNIkA bandha hotA nahIM hai| isa taraha AtmAkA karmake sAtha bandha nahIM ho skegaa| mokSa avasthAmeM AtmA karmase nirmukta hotA hai isakA artha yaha hogA ki AtmA apane hI guNase nirmukta ho gayA, isa dazAmeM AtmAkA AtmapanA hI naSTa ho jAyagA kyoMki guNake astitvase hI vastukA astitva rahatA hai guNake naSTa ho jAnepara vastukA vastutva nahIM rhtaa| bhAvArtha-nizcaya nayase AtmA aura karma donoM dravya svatantra svatantra dravya haiM isaliye inameM bandha nahIM hai parantu vyavahAra nayase karmaka astitva kAlameM (. baMdhaM paDi ematta lakkhaNado havA tassa NANasaM / samhA amuttibhAvo'yaMto hoi jIvassa / /
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamAdhikAra 145 AtmA svatantra nahIM hai isaliye donoMmeM bandha mAnA jAtA hai| vyavahAranayase AtmA aura karmoM meM ekatAkA anubhava hotA hai isaliye AtmAko mUrtika mAnA jAtA hai| mUrtika AtmAkA mUrtika karmoM ke sAtha bandha honemeM Apatti nahIM hai / / 16-20 // banda nAra bheda prakRtisthitibandhau dvau bandhazcAnubhavAbhidhaH / tathA pradezavandhazca jJeyo bandhazcaturvidhaH / / 21 / / artha-prakRti, sthiti, anubhava aura pradezabandhake bhedase bandha cAra prakArakA jAnanA caahiye| ___ bhAvArtha-jJAnAvaraNAdi karmoke svabhAvako prakRtibandha kahate haiM / astitvake tAratamyako sthitivandha kahate haiN| phalazaktikI hInAdhikatAko anubhava yA anubhAgabandha kahate haiM tathA kamoke pradezoMkI hInAdhikatAko pradezabandha kahate haiM / ina cAra prakArake bandhoMmeM prakRti aura pradezabandha yogake nimittase hote haiM aura sthiti tathA anubhavabandha kaSAyake nimittase hote haiM / yahA~ mithyAtva, avirati aura pramAdako kaSAyake antargata kiyA gayA hai| prArambhase lekara dazama guNasthAna taka cAroM bandha hote haiM / usake bAda gyArahaveM guNasthAnase lekara terahaveM guNasthAna taka mAtra prakRti aura pradezabandha hote haiN| caudahaveM guNasthAnameM koI bandha nahIM hotA / / 21 / / karmoko pATha mUlaprakRtiyoM jJAnadarzanayo rodhau vedyaM mohAyuSI tathA / nAmagotrAntarAyAzca mUlaprakRtayaH smRtAH // 22 // artha-jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra aura antarAya ye ATha mUlaprakRtiyA~ mAnI gaI haiN| bhAvArtha-prakRtibandhake mUlameM uparyukta ATha bheda haiM inake lakSaNa isa prakAra haiM jo AtmAke jJAnaguNako prakaTa na hone de use jJAnAvaraNa kahate haiN| jo darzanaguNako AvRta kare use varzanAvaraNa kahate haiN| jo sukha-duHkhakA kAraNa ho use vedanIya kahate haiN| jisake udayase jIva apane svarUpako bhulakara parapadArthomeM ahaMvAra tathA mamakAra kare use mohanIya kahate haiM / jisake udayase jIva narakAdi yoniyoMmeM paratantra ho use Ayukarma kahate haiM / jisake udayase zarIrAdiko racanA
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 tatvArthasAra ho vaha nAmakarma hai / jisake udayase ucca-nIca kulameM janma ho use gotrakarma kahate haiM aura jisake dvArA dAna, lAbha AdimeM bAdhA prApta ho use antarAya karma kahate haiM // 22 // karmokI ekasau ar3atAlIsa uttaraprakRtiyA~ anyAH paJca nava dve ca tathASTAviMzatiH kramAt / aar trisaMyuktA navatidvai ca paJca ca // 23 // 1 J artha - jJAnAvaraNako pA~ca, darzanAvaraNako no vedanIyakI do mohanIyakI aTThAIsa, AyukI cAra nAmako terAnave, gotrakI do aura antarAyako pA~ca isa prakAra saba milAkara eka sau ar3atAlIsa uttaraprakRtiyA~ haiM / / 23 / / jJAnAvaraNako pAMca prakRtiyo matiH zrutAvadhI caiba manaH paryavale | eSAmAvRttayo jJAnarodhaprakRtayaH smRtAH ||24|| artha -- matijJAnAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa, avadhijJAnAvaraNa, mana:paryayajJAnAvaraNa aura kevalajJAnAvaraNa ye pA~ca jJAnAvaraNakI prakRtiyAM haiM / ye kramase AtmA ke matijJAna Adi guNoMko ghAtatI haiM / / 24 / / barzanAvaraNako nau prakRtiyA~ caturNAM cakSurAdInAM darzanAnAM nirodhataH / darzanAvaraNAbhikhyaM prakRtInAM catuSTayam // 25 // nidrAnidrA tathA nidrA pracalApracalA tathA / pracalA sthAnagRddhizca dRgrodhasya nava smRtAH ||26| artha-cakSurdarzana Adi cAra darzanoMko rokanese cakSudarzanAvaraNa, acakSudaMrzanAvaraNa, avadhidarzanAvaraNa aura kevaladarzanAvaraNa ye cAra tathA nidrA, nidrAnidrA, pracalA, pracalApracalA aura styAnagRddhi ye pAMca nidrAe~ saba milAkara darzanAvaraNakarmako nI prakRtiyAM smaraNakI gaI haiN| bhAvArtha - AtmA ke darzanaguNako ghAtanevAlA karma darzanAvaraNakarma kahalAtA hai / darzanaguNake cakSurdarzana, acakSurdarzana, avadhidarzana aura kevaladarzana ke bhedase cAra bheda haiM inako AvRtta karanevAle cakSudarzanAvaraNa Adi cAra bheda darzanAvaraNakarmake mUla bheda haiM / inake sivAya nidrA Adi pA~ca prakArako nidrAe~
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ pacamAdhikAra 147 bhI sAmAnyarUpase darzanaguNakA ghAta karatI haiM isaliye unheM bhI darzanAvaraNa karmakI prakRtiyoM meM zAmila kiyA gayA hai| donoM milAkara darzanAvaraNako nau prakRtiyA~ hotI haiM / cakSudarzanAvaraNa Adike lakSaNa nAmase hI spaSTa haiM zeSa pA~ca nidrAoMke lakSaNa isa prakAra haiM nidrA---mada, kheda tathA thakAvaTako dUra karaneke liye jo soyA jAtA hai vaha nidrA hai / nidrAnidrA - nidrAko gaharI avasthAko nidrAnidrA kahate haiM / pracalA -- jisase baiThe-baiThe oNMkha mitra jAve use pracalA kahate haiM / pracalApracalA -- pracalAkI jo tIvrarUpatA hai use pracalApracalA kahate haiM isa nidrA meM mukhase lAra bahane lagatI hai tathA bhaGgopAGga calane lagate haiN| styAnagRddhi - jisake udayase AtmA sote samaya bhayaMkara kArya kara le parantu jAgane para unakA smaraNa na rahe use styAnagRddhi kahate haiM / / 25-26 || dattakarmako do prakRtiyA~ dvidhA vaidyasadvedyaM sadvedyaM ca prakIrtitam | artha - asadvedya aura sadvedyako apekSA vedanIyakarma kI do prakRtiyA~ haiN| jisake udayase yaha jIva devAdi gatiyoM meM prApta sAmagrI meM sukhakA anubhava kare use sadvedya kahate haiM aura jisake udayase narakAdi gatiyoMmeM prApta sAmagrI meM duHkhakA anubhava kare use asadvedya kahate haiM / mohanIya karmako aTThAIsa prakRtiyA~ trayaH samyaktvamithyAtva samyagbhidhyAtvabhedataH // 27 // krodho mAnastathA mAyA lobho'nantAnubandhinaH / tathA ta evaM cApratyAkhyAnAvaraNasaMjJikAH ||28|| pratyAkhyAna ruzcaiva tathA saMjvalanAbhidhAH | hAsyaM ratparatI zoko bhayaM saha jugupsayA ||29|| nArI puMSaNDhavedAzca mohaprakRtayaH smRtAH / artha - mohanIyakarmako mUlameM 2 prakRtiyAM haiM - 1 darzanamohanIya aura 2 cAritramohanIya darzanamohanIyake tIna bheda haiM-1 mithyAtvaprakRti, 2 samyaacaprakRti aura 3 samyagmithyAtva prakRti | cAritramohanIyake bhI kaSAyavedanIya aura nokaSAya vedanIyako apekSA do bheda hai / kaSAyavedanIyake anantAnubandhI krodha mAna-mAyA lobha apratyAkhyAnAvaraNa krodha mAna-mAyA-lobha;
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 taravArthasAra pratyAkhyAnAvaraNa krodha-mAna-mAyA-lobha aura saMjvalana krodha-mAna-mAyA-lobhake bhedase solaha bheda haiM aura nokaSAyake hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA, strI, puruSabheda ra nasakI apekSA no bheda hai| saba milAkara mohanIyakarmake aTThAIsa bheda hote haiN| bhAvArya-ukta bhedoMke lakSaNa isa prakAra hai mithyAtvaprakRti-jisake udayase tattvArthakA zraddhAna nahIM ho pAtA use mithyAtvaprakRti kahate haiN| samyaksvaprakRti -- jisake udayase samyagdarzanameM cala, malina aura agAr3ha nAmaka doSa lagate haiM use samyaktvaprakRti kahate haiN| sampaGimadhyAtvaprakRti-jisake udayase samyavatva aura mithyAtvarUpa mizrita pariNAma hoM usa samyaGmithyAtvaprakRti kahate haiM / ___ anantAnubandhI krodha-mAna-mAyA-lobha-ananta saMsArakA kAraNa honese mithyAtvako ananta kahate haiM usa ananta-mithyAtvase jisakA sambandha ho use anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobha kahate haiM / ___ apratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, lobha-jisake udayase ekadezacAritra prakaTa na ho sake use apratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, lobha kahate haiN| pratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, lobha-jisake udayase sakalacAritra na ho sake use pratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, lobha kahate haiN| ___ saMjvalana krodha, mAna, mAyA, lobha-ekadezaghAtI honeke kAraNa jo sam arthAt saMyamake sAtha bhI jvalita kAryazIla rahe use saMjvalana krodha, mAna, mAyA, lobha kahate haiM / isake udayase yathAkhyAtacAritra prakaTa nahIM ho pAtA hai / hAsya-jisake udayase ha~sI Ave use hAsya kahate haiN| rati...jisake udayase strI-putra AdimeM rAgarUpa pariNAma hoM use rati kahate haiN| arati--jisake udayase aniSTa padArthoMmeM dveSarUpa pariNAma hoM use arati kahate haiN| zoka-jisake udayase suputra AdikA viyoga honepara duHkharUpa pariNAma hotA hai use zoka kahate haiN| bhaya * jisake udayase bhaya utpanna hotA hai use bhaya kahate haiN| jugupsA-jisake udayase ghRNita padArthoMke dekhane para glAnikA bhAva utpanna ho use jugupsA kahate haiN| /
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAdhikAra 149 strIveda -- jisake udayase puruSake sAtha ramanekA bhAva utpanna ho use strIveda kahate haiM / puruSaveda - jisake udayase strI ke sAtha ramanekA bhAva utpanna ho use puruSaveda kahate haiM / napuMsaka veda -- jisake udayase donoMke sAtha ramanekA bhAva ho use napuMsakaveda kahate haiM / / 27 - 29 / / Ayukarmako cAra prakRtiyA~ zvAtiryamanRdevAyurbhedAzcatuvidham // 30 // artha - - narakAyu, tiryagAyu, manuSyAyu aura devAyuke bhedase Ayukarmake cAra bheda haiM / inake udayase AtmA nArakI Adike zarIrameM kaida rahatI hai // 30 // nAmakarmako terAnave prakRtiyA~ catasro gatayaH paJca jAtayaH kAyayaJcakam | aGgopAGgatrayaM caitra nirmANaprakRtistathA // 31 // paJcadhA bandhanaM caiva saGghAto'pi ca paJcadhA / samAdicaturasraM tu nyagrodhaM svAtikubjakam // 32 // vAmanaM huNDasaMjJaM ca saMsthAnamapi SaDvidham | syAdvajrapebhanArAcaM vacanArAjamena ca // 33 // nArAcamarddhanArAcaM kIlakaM ca tataH param / tathA saMhanana SaSTamasaMprAppATikA // 34 // aSTadhA sparzanAmApi karkazaM mRduladhvapi / guru snigdhaM tathA rUkSaM zrItamuSNaM tathaiva ca // 35 // madhuro'mlaH kaTustiktaH kaSAyaH paJcadhA rasaH / varNAH zuklAdayaH pazca dvau gandhau surabhItarI || 36 // zvabhrAdigatibhedAtsyAdAnupUrvIcatuSTayam 1 paraghAtastathAgurulaghurbhavet ||37|| upaghAtaH ucchvAsa AtapodyotI zastAste nabhogatI / pratyekatra saparyAsavAdarANi zubhaM sthiram ||38||
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 tattvArthasAra sahetaraiH / susvaraM subhagAdeyaM yazaHkIrtiH tathA tIrthakaratvaM ca nAmaprakRtayaH smRtAH ||39|| artha-cAra gatiyA~, pA~ca jAtiyA~, pA~ca zarIra, pA~ca bandhana, pA~ca saMghAta, samacaturasrasaMsthAna, nyagrodhaparimaNDalasaMsthAna, svAtisaMsthAna, kuJjakasaMsthAna, vAmanasaMsthAna aura huNDakasaMsthAna ke bhedase chaha prakArakA saMsthAna vajrarSabhanArAca, vajranArAca, nArAca, arddhanArAca kIlaka aura asaMprAptaspATikAke bhedase chaha prakArakA saMhanana karkaza, mRdu, laghu, guru, snigdha, rUkSa, zIta aura uSNake bhedase ATha prakArakA sparza, madhura, amla, kaTuka, tikta aura kaSAyake bhedase pA~ca prakArakA rasa, zukla Adi ke bhedase pA~ca prakArakA barNaM sugandha durgandha ke bhedase do prakArakA gandha; narakagatyAnupUrvI Adike bhedase cAra prakArakA AnupUrvI upaghAta, paraghAta, agurulaghu, ucchvAsa, Atapa, udyota prazasta vihAyogati, aprazasta vihAyogati, pratyeka zarIra, sAdhAraNa zarIra, usa, sthAvara paryAptaka, aparyAptaka, bAdara, sUkSma, zubha, azubha, sthira, asthira, susvara, duHsvara, subhaga, dubhaMga, Adeya, anAdeya, yazaH kIrti, ayazaH kIrti aura tIrthaMkaratva ye nAmakarmako terAnace prakRtiyA~ haiM / bhAvArtha - ina prakRtiyoMke lakSaNa isa prakAra hai gati - jisa karma ke udayase jIva naraka, tiryaJca manuSya yA deva avasthAko prApta hotA hai use gatinAmakarma kahate haiM isake narakagati Adi cAra bheda haiM / F jAti - jisa karma ke udayase jIva ekendriya dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paJcendriya ina pA~ca jAtiyoM meM utpanna ho use jAtinAmakarma kahate haiM / isake ekendriya jAti Adi pAMca bheda haiM / zarIra - jisa karma ke udayase audArika, bekriyika, AhAraka, tejasa aura kArmaNa ina zarIroMko racanAke yogya paramANuoMkI prApti ho use zarIranAmakarma kahate haiM isake audArika zarIra Adi pA~ca bheda haiM / aGgopAGga - jisa karmake udayase aGgoM tathA unake avayavabhUta upAGgoM kI racanA ho use aGgopAGganAmakarma kahate haiN| isake audArika zarIrAGgopAGga, vaikika zarIrAGgopAGgake bhedase tIna bheda hai / inake lakSaNa spaSTa haiM / nirmANa -- jisake udayase aGgopAGgoMkI racanA yathAsthAna tathA yathApramANa ho use nirmANanAmakarma kahate haiM / bandhana - jisa karmake udayase audArika Adi zarIroke paramANu paraspara bandhako prApta ho use bandhananAmakarma kahate haiM / isake audArika bandhana Adi pAMca bheda hai /
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamAdhikAra saMghAta-jisa karmake udayase audArika Adi zarIroMke paramANu paraspara chidra rahita sambandhako prApta hoM use saMghAtanAmakarma kahate haiN| isake audArika saMghAta Adi pA~ca bheda haiM / saMsthAna--jisake udayase zarIrako AkRti vizeSakI racanA hotI hai use saMsthAnanAmakarma kahate haiM isake samacaturasra Adi chaha bheda haiM / inake lakSaNa isa prakAra hai samacaturastrasaMsthAna--jisake udayase zarIrakI AkRti suDaula ho use samacaturasrasaMsthAna kahate haiN| nyagnodhaparimaNDalasaMsthAna-jisake udayase zarIrakI AkRti nyagrodhabaTa bakSake samAna ho arthAta nAbhinInekA bhAga choTA aura UparakA bhAga bar3A ho use nyagrodhaparimaNDalasaMsthAna kahate haiN| svAtisaMsthAna-jisake udayase zarIrakI AkRti svAti--sA~pakI vAmIke samAna ho arthAt nAbhise nIcekA bhAga bar3A aura UparakA bhAga choTA ho use svAtisaMsthAna kahate haiN| ___ kubjakasaMsthAna-jisake udayase zarIra kubar3A ho use kubjakasaMsthAnanAmakarma kahate haiN| vAmanasaMsthAna-jisa karmake udayase zarIra baunA ho use vAmanasaMsthAna kahate haiN| ___huNDakasaMsthAna-jisa karmake udayase zarIrako racanA kisI nizcita AkArakI nahIM hotI use huNDakasaMsthAnanAmakarma kahate haiM / ____ saMhanana--jisa karmake udayase saMhanana-haDDiyoMkI racanA hotI hai use saMhanananAmakarma kahate haiN| isake varSabhanArAca Adi chaha bheda haiN| inake lakSaNa isa prakAra hai vajrarSabhanArAcasaMhanana-jisake udayase ghanake hADa, vanake veSTana aura bajrakI koleM hoM use varSabhanArAcasaMhanananAmakarma kahate haiN| vanArAcasaMhanana--jisake udayase vajrake hAr3a aura bacako kIleM hotI haiM parantu veSTana vajrake nahIM hote use vajranArAcasaMhanana kahate haiN| nArASasaMhanana--jisa karmake udayase vanarahita veSTana aura kIloMse sahita hAr3a hoM use nArAcasaMhanananAmakarma kahate haiM ! ____ arddhanArAcasaMhanana-jisa karmake udayase hAr3oMkI saMdhiyA~ AdhI kolita hoM use arddhanArAcasaMhananakarma kahate haiM / ___ kIlakasaMhanana-jisa karmake udayase hAr3a paraspara kIlita hoM use kolaka saMhanana kahate haiN|
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 tattvApAra asaMprAmasapATikAsaMhanana-jisa karmake udayase hAr3a nasoM se ba~dhe hoM, kIloM se yukta na hoM use asaMprAptasRpATikAsaMhanana kahate haiN| ___sparza--jisake udayase zarIrameM sparzakI racanA ho use sparzanAmakarma kahate haiM isake karkaza, mad, laghu, guru, snigya, rUkSa, zIta aura uSNa ye ATha bheda haiN| rasa-jisake udayase zarIrameM rasakI racanA hoM use rasanAmakarma kahate haiM isake madhara, amla, kaTa, tikta aura kaSAya ye pAMca bheda haiN| varNa-jisake udayase zarIrameM varNakI racanA ho use varNanAmakarma kahate haiM isake zukla, kRSNa, nIla, lAla aura polA ye pA~ca bheda haiM / gandha-jisako udayase zarIrameM gandhakI racanA ho use gandhanAmakarma kahate haiM isake sugandha aura durgandha the do bheda haiN| _____ AnupUrvI--jisake udayase vigrahagatimeM jIvake pradezoMkA AkAra pUrva zarIrake samAna rahatA hai use AnupUrvInAmakarma kahate haiN| isake narakagatyAnupUrvo, tiryamgatyAnupUrvI, manuSyagatyAnupUrvI aura devagatyAnupUrvI ye cAra bheda haiN| upadhAta-jisake udayase apanA hI ghAta karanevAle aGgopAGgoMkI racanA ho use upadhAtanAmakarma kahate haiN| ___ paraghAta-jisake udayase dUsaroMkA ghAta karanevAle aGgopAGgoMkI racanA ho use paraghAtanAmakarma kahate haiM / ___ agurulaghu-jisake udayase aise aGgopAGga hoM jo na bhArI hoM aura na laghu hoM use agurulaghunAmakarma kahate haiN| usachyAsa-jisa karmake udaya zvAsocchvAsa hotA hai use ucchvAsanAmakarma kahate haiN| Atapa-jisa karmake udayase aisA zarIra prApta ho jisakA mUla to zIta rahe parantu prabhA uSNa ho use AtapanAmakarma kahate haiM / udyota--jisake udayase aisA zarIra prApta ho jisakA mUla aura prabhA donoM hI zItala raheM use udyotanAmakarma kahate haiN| vihAyogati-jisake udayase AkAzameM gati ho use vihAyogatinAmakarma kahate haiM, isake prazastavihAyogati aura aprazastavihAyogati ye do bheda haiN| pratyekazarIra-jisake udayase aisA zarIra prApta ho jisakA eka jIva hI svAmI ho use pratyekazarIranAmakarma kahate haiM / sAdhAraNazarIra-jisake udayase aisA zarIra prApta ho jisake aneka jIva svAmI hoM use sAdhAraNazarIranAmakarma kahate haiN| prasa-jisake udayase isa jIvakA dvIndriyAdi jIvoMmeM janma hotA hai use asanAmakarma kahate haiN|
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ pacamAdhikAra 153 sthAvara - jisake udayase ekendriya jIvoM meM janma ho use sthAvara nAmakarma kahate haiM / paryApta - jisa karma ke udayase AhAra Adi paryAptiyoMkI pUrNatA hotI hai use paryApta nAmakarma kahate haiM / aparyApta-jisake udayase eka bhI paryApta pUrNa na ho use aparyApta nAmakarma kahate haiM / bAdara - jisake udayase bAdara - dUsaroMko rokanevAlA tathA dUsaroMse rukane vAlA zarIra prApta ho use bAdara nAmakarma kahate haiM / sUkSma-jisake udayase sUkSma - dUsaroMko nahIM rokanevAlA tathA dUsaroMse nahIM rukanevAlA zarIra prApta ho use sUkSma nAmakarma kahate haiM / zubha --jisake udayase zarIrake avayava zubha hoM use zubha nAmakarma kahate haiM / azubha -jisake udayase zarIra ke avayaba azubha hoM use azubha nAmakarma kahate haiM / sthira-jisake udayase zarIrako dhAtue~ tathA upadhAtueM apane-apane sthAna para sthira raheM use sthira nAmakarma kahate haiM / asthira - jisake udayase zarIrakI dhAtue~ aura upadhAtueM apane-apane sthAna para sthira na raheM use asthira nAmakarma kahate haiM / susvara - jisake udayase acchA svara prApta ho use susvara nAmakarma kahate haiN| duHsvara-jisake udayase acchA svara prApta na ho use duHsvara nAmakarma kahate haiM / subhaga-jisake udayase aisA zarIra prApta ho jo anya logoMko prIti utpanna karanevAlA ho use subhaga nAmakarma kahate haiM / dubhaMga-jisake udayase aisA zarIra prApta ho jo rUpAdiguNoMse yukta honepara bhI dUsaroMke liye prIti utpanna karanevAlA na ho use dubhaMga nAmakarma kahate haiM / Aveba---jisake udayase zarIra eka viziSTa prakArakI prabhAse sahita ho use Adeya nAmakarma kahate haiM / anAdeya-jisake udayase zarIra viziSTa prabhAse sahita na ho use anAdeya nAmakarma kahate haiM / 20
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 tasvArthasAra __yaza.koti-jisake udayase yazakI prApti ho use yazaHkoti nAmakarma kahate haiM / ayazaHkoli-jisake udayase apayazakI prApti ho use ayazaHkIti nAmakarma kahate haiM ! tIrthakaratva-jisake udayane apahanta avasthAko prApti hokara aSTa prAtihAryAdi vibhUti prApta hotI hai use tIrthakaratva nAmakarma kahate haiM // 31-39 / / gotrakamako do prakRtiyA~ gotrakarma dvidhA jnyeymuccniicvibhedtH| artha---ucca aura nIcake bhedase gotrakarma do prakArakA jAnanA caahiye| bhAvArtha-jisake udayase lokamAnya evaM mokSamArga pracalanake yogya kulameM janma ho use uccagotra karma kahate haiM aura jisake udayase lokanindya evaM mokSamArga pracalanake ayogya kulameM janma ho use nauyagotra karma kahate haiM / ____ antarAyakarmake pA~ca bheda syAdAnalAbhavIryANAM paribhogopabhogayoH // 40 // antarAyasya vaicitryAdantarAyo'pi paJcadhA / artha-dAna, lAbha, vIrya, paribhoga aura upabhoga sambandhI antarAyakI vicitratAse antarAyakarma bhI pAMca prakArakA hotA hai| bhAvArtha-jo dAna meM bAdhA DAle use cAnAntarAya, jo lAbhameM bAdhA DAle use lAbhAntarAya, jo vIrya meM bAdhA DAle use bIryAntarAya, jo paribhoga / upabhoga ) meM bAdhA DAle use paribhogAntarAya aura jo upabhoga ( bhoga ) meM bAdhA DAle use upabhogAntarAya kahate haiN| jo vastu eka bAra bhogane meM AtI hai use upabhoga tathA jo vastu bAra-bAra bhogane meM AtI hai use paribhoga kahate haiN| lokameM upabhogake liye bhoga aura paribhogake liye upabhoga zabda pracalita haiN| para tattvArthasUtrakAra umAsvAmIne inake liye upabhoga aura paribhoga zabdoMkA prayoga kiyA hai tadanusAra isa granthameM bhI unhIM zabdoMkA prayoga huA hai // 40 // bandha yogya prakRtiyA~ dve tyaktvA mohanIyastha nAmnaH pavizatistathA // 41 // sarveSAM karmaNAM zeSA bandhaprakRtayaH smRtAH / abandhA mizrasamyaktve bandhasaMghAtayodaMza // 42 //
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ pacamAdhikAra svarthe sapta tathaikA ca gandhe'STau rasavarNayoH / artha -- mohanIyako do aura nAmakarmakI chabbIsa prakRtiyoMko chor3akara samasta karmo kI zeSa prakRtiyAM bandhake yogya mAnI gaI haiN| mohanIyakI samyaG mithyAtva aura samyaktvaprakRti tathA nAmakarmako bandhana aura saMghAta sambandhI daza evaM sparza, rasa, gandha aura varNa sambandhI solaha isa taraha chabbIsa prakRtiyA~ abandhaprakRtiyA~ kahI gaI haiM / bhAvArtha- darzanIya mohanIyakarmake tIna bhedoMmeM mAtra mithyAtvakA bandha hotA hai / pIche samyagdarzana honepara usake prabhAvase usake tIna khaNDa ho jAte haiM1 midhyAtva 2 samyagmithyAtva aura 3 samyaktva prakRti / nAmakarmameM pAMca bandhana aura pA~ca saMcAta ina daza prakRtiyoM kA pAMca zarIrameM ho antabhAva ho jAtA hai| aura sparzAdikakI bIsa prakRtiyoMko bandha tathA udayake prakaraNameM bhedarUpa na lekara abhedarUpa liyA jAtA hai isaliye solaha prakRtiyA~ inakI kama ho jAtI haiM, isa taraha saba milAkara nAmakarmakI channIsa prakRtiyA~ abandharUpa haiN| eksI ar3atAlIsa prakRtiyoMmeM abheda vivakSA meM sAmAnyarUpase eka sau bIsa prakRtiyAM bandhake yogya aura aTThAIsa prakRtiyA~ abandhake yogya mAnI gaI haiN| udayakI apekSA eka sau bAIsa prakRtiyA~ udayake yogya aura ladhbosa prakRtiyA~ udayake ayogya mAnI gaI haiN| sattvakA varNana AcAryoMne bhedavivakSAse hI kiyA hai / isaliye sabhI prakRtiyA~ sattvake yogya haiM asattvake yogya koI bhI prakRti nahIM hai / / 41-42 // karmoMkA utkRSTa sthitibandha vedyAntarAyayorjJAnadRgAvaraNayostathA ||43|| koTI koTayaH smRtAstritsAgarANAM parA sthitiH / mohasya saptatistAH syuviMzatirnAmagotrayoH // 44 // AyuSastu trayastriMzatsAgarANAM parA sthitiH / 155 artha -- vedanIya, antarAya, jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNakI utkRSTa sthiti tIsa kor3A - kor3I sAgara, mohanIyakI sattara kor3A kor3I sAgara, nAma aura gotrakI bIsa kor3A kor3I sAgara tathA AyukI tetIsa sAgara utkRSTa sthiti hai / / 43-44 // karmoMkA jaghanya sthitibandha muhUrtA dvAdaza jJeyA vedye'STau nAmagotra yoH // 45 // sthitirantarmuhUrtastu jaghanyA zeSakarmasu /
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 tatvArthasAra artha - vedanIyako bAraha muhUrta, nAma aura gotrakI ATha muhUrta tathA zeSa samasta karmoM kI antarmuhUrta jaghanyasthiti hai / bhAvArtha -- Upara mUla prakRtiyoMkA utkRSTa sthitibandha batAyA gayA hai / parantu uttara prakRtiyoka sthitibandhameM vizeSatA hai jo ki isa prakAra hai--asAtA vedanIya eka aura jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa tathA antarAyakI unnIsa saba milakara bosa prakRtiyoMkA utkRSTa sthitibandha tIsa kor3A kor3I sAgarakA hai / sAtAvedanIya, strIveda, manuSyagati, aura manuSyagatyAnupUrvI ina cAra prakRtiyoMkA pandraha kor3A kIr3I sAgara, darzanamohanIyake bhedarUpa mithyAtva prakRtikA sattara kor3A kor3I sAgara aura cAritramohanIyake bhedarUpa solaha kaSAyoMkA cAlIsa kor3A kor3I sAgara pramANa utkRSTa sthitibandha hai / huNDaka saMsthAna aura asaMprApta pATikA saMhananakA bIsa kor3Akor3o sAgara, vAmanasaMsthAna aura kIlita saMhananakA aThAraha kor3Akor3I sAgara, kubjasaMsthAna aura solha kor3Akor3IsAgara, svAtisaMsthAna aura nArAca saMhananakA caudaha kor3Akor3I sAgara, nyagrodhaparimaNDalasaMsthAna aura vajranArAca saMhananakA bAraha kor3Akor3I sAgara tathA samacaturasrasaMsthAna aura vajrarSabhanArAca saMhananakA daza kor3Akor3I sAgara pramANa utkRSTa sthitibandha hai / dvIndriya, trIndriya, caturindriya jAti aura sUkSma, aparyApta tathA sAdhAraNa ina chaha prakRtiyoMkA aThAraha kor3Akor3I sAgara pramANa utkRSTa sthitibandha hai / arati, zoka, napuMsaka veda tathA tiyaMJca, bhaya, naraka, tejasa aura audArika ina pA~cakA jor3A, vaikriyika aura Atapa ina dokA jor3A, nIcagotra tathA zrasavarNa aura agurulaghu ina tInakI caukar3I, ekendriya paJcendriya, sthAvara, nirmANa, aprazasta vihAyogati, aura asthira Adi chaha ina ikatAlIsa prakRtiyoMkA bIsa kor3Akor3I sAgara pramANa utkRSTa sthitibandha hai / hAsya, rati, uccagotra, puruSaveda, sthira Adika chaha prazasta vihAyogati aura devagati devayAnupUrvI ina teraha prakRtiyoMkA daza kor3Akor3I sAgara pramANa utkRSTa sthitibandha hai | AhAraka zarIra, AhAraka zarIrAGgopAGga aura tIrthaMkara prakRti ina tInoM kA antaH kor3Akor3I arthAt kor3ise Upara aura kor3Akor3Ise nIce sAgarapramANa utkRSTa sthiti bandha hai / devAyu aura narakAyukA tettIsasAgara, manuSyAyu tathA niyaMgAyukA tIna palya pramANa utkRSTa sthiti bandha hai| kisa jIvake kitanI sthitikA bandha hotA hai Adi viSaya gommaTasArAdi granthoMse jAnanA cAhiye / / 45 / / anubhavabandhakA lakSaNa vipAkaH prAgupAttAnAM yaH zubhAzubhakarmaNAm // 46 //
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamAdhikAra 157 asAvanubhayo zeyo yathAnAma bhaSepa saH / artha--pahale kahe hue zubha azubha karmoMkA jo vipAka hai use anubhava yA anubhAga jAnanA cAhiye / jisa karmakA jaisA nAma hai usakA vaisA hI anubhava hotA hai| bhAvArtha-pichalI gAthAoMmeM karmoM kI sthiti batalAI gaI hai / sthitibandhake anurUpa AbAdhA' bhI usI samaya par3atI hai| Ayukarmako chor3akara zeSa sAta karmoMkI AbAdhAkA sAmAnya niyama yaha hai ki eka koDAkor3I sAgarakI sthitipara sau varSakI AbAdhA par3atI hai| saba karmoMkI jaghanya sthitiyoMpara usase saMkhyAtaguNo kama AbAdhA hotI hai| AyukarmakI AbAdhA koTivarSa pUrvake tRtIya bhAgase lekara asaMkSepADA arthAt jisase thor3A kAla koI na ho aise Avaloke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa taka hai / udIraNAkI apekSA sAta karmoMkI AbAdhA eka AvalImAtra hai AyukarmameM parabhavasambandhI Ayuko udIraNA niyamase nahIM hotii| jisa karmako jitanI sthiti hai usameMse AbAthAkAlako ghaTA denepara jo samaya bacatA hai usameM niSeka racanAke anusAra karmapradezoMkA khiranA zurU hotA hai| prathama niSekameM sabase adhika karmapradeza khirate haiM phira Age-Age unakI saMkhyA guNahAnike anusAra kama-kama hotI jAtI hai| isa taraha phala dete hue purAne karma krama-kramase khirate jAte haiM aura naye-naye karmoMkA bandha hotA jAtA hai / yaha krama anAdikAlase calA ArahA hai| pratyeka samaya, samayaprabaddha pramANa-siddhoMke anantaveM bhAga aura abhavya rAzise anantaguNe karmaparamANu AtmAke sAtha bandhako prApta hote haiM aura itane hI karmaparamANuoMkI pratyeka samaya nirjarA hotI hai phira bhI Der3ha guNahAni pramANa karmaparamANuoMkI sattA vidyamAna rahatI hai| jJAnAvaraNAdi kaukA jaisA nAma hai vaisA hI unake udayameM phala prApta hotA hai| yaha jIva apane kaSAyarUpa pariNAmoMkI jisa tIvra, madhyama yA manda avasthAmeM jaisA tIvra, madhyama yA manda anubhAga bandha karatA hai usIke anusAra use phala prApta hotA hai / sAtAvedanIya Adi puNyaprakRtiyoM kA anubhAgabandha vizuddha pariNAmoMse utkRSTa hotA hai tathA asAtAvedanIya Adi azubhaprakRtiyoMkA anubhAgabandha saMklezarUpa pariNAmoMse utkRSTa hotA hai aura viparIta pariNAmoMse jaghanya anubhAgabandha hotA hai| ghAtiyAkarmokI anubhAgazaktiko latA, dAru, asthi aura zilAkI upamA dekara, adhAtiyAkarmoM meM puNyaprakRtiyoMkI anubhAgazaktiko gur3a, khA~r3a, zarkarA aura amRtakI upamA dekara, pApaprakRtiyoMkI anubhAgazaktiko nimba, kAMjari, biSa aura 1. karmarUpa hokara AyA huA dravya jaba taka udaya yA udoraNAke rUpameM nahIM AtA taba takake. kAlako AvAdhA kahate haiM /
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 tatvArthasAra halAhalako upamA dekara cAra bhAgoMmeM vibhakta kiyA nAyA hai / / 46 / / pradezabandhakA svarUpa ghanAGgulasyAsaMkhyeyabhAgakSetrAvagAhinaH // 47 // ekadvinyAyasaMkhyeya samayasthitikAMstathA / uSNarUkSahimasnigdhAnsarvavarNarasAnvitAn // 48 // sarvakarmaprakRtyAn sarveSvapi bhaveSu yat / dvividhAn pudgalaskandhAna sUkSmAn yogavizeSataH / / 49 / / sarveSvAtmapradezeSvanantAnantapradezakAn / AtmasArakurute jIvaH sa pradezo'bhidhIyate // 50 // artha-jo dhanAGgalake asaMkhyAtaveM bhAgapramANa eka kSetrameM sthita haiM, jinakI eka, do, tIna Adi asaMkhyAta samayoMkI sthiti hai, jo uSNa, rUkSa, zIta aura snigdha sparzase sahita haiM, samasta vargoM aura samasta rasoMse sahita haiM, samasta karmaprakRtiyoMke yogya hai, puNya aura pApake bhedase do prakArake haiM, sUkSma haiM, samasta bhavoMmeM jinakA bandha hotA hai tathA jo samasta AtmapradezoMmeM anantAnantapradezoMko liye hue haiM aise pudgalaskandhoMko-kArmaNavargaNAke paramANusamUhako yaha jIva jo apane AdhIna karatA hai vaha pradezabandha kahalAtA hai // 47-50 / / karmomeM puNya aura pApakarmakA bheva zubhAzubhopayogAtyanimitto dvividhastathA / puNyapApatayA dvadhA sarva karma abhidyate // 51 // artha-zubhopayoga aura azubhopayogake bhedase nimitta do prakArakA hai| isaliye nimittakI dvividhatAse samasta karma puNya aura pApake bhedase do bhedoMmeM vibhakta ho jAte haiN| bhAvArtha-zubhopayogarUpa nimittase jo karma baMdhate haiM ve puNyakarma tathA azubhopayogarUpa nimittase jo karma baMdhate haiM ve pApakarma kahalAte haiN| isa prakAra nimittakI apekSA karmoke do bheda haiM / / 51 // puNyakarma kauna kauna haiM ? ucairgotraM zubhASi sadvedyaM zubhanAma ca / dvicatvAriMzadityevaM puNyaprakRtayaH smRtAH / / 52 //
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ pazcamAdhikAra artha-uccagotra, zubhaAyu, sAtAvedanIya aura zubhanAmakarma isa taraha vyAlIsa puNyaprakRtiyAM mAnI gaI haiN| bhAvArtha--sAtAbedanIya, marakAyuko chor3akara tIna zubhaAyu, uccagotra, manuSyagati, manuSyagatyAnupUrvI, devagati, devagatyAnupUrvI, paJcendriya jAti, audArikAdi pAMca zarIra, pA~ca bandhana, pA~ca saMghAta, tIna aGgopAGga, varNAdika cArake bosa, samacaturasrasaMsthAna, vacarSabhanArAcasaMhanana, upaghAtako chor3akara agurulaghu Adi chaha ( agurulaghu, paraghAta, ucchvAsa, Atapa, udyota ), prazastavihAyogati aura asa Adi bAraha ( asa, vAdara, paryAptaka, pratyekazarIra, sthira, zubha, subhaga, susvara, Adeya, yazaskIti, nirmANa, tIrthaMkara ) ye ar3asaTha medavivakSAmeM aura byAlIsa abhedavivakSAmeM puNyaprakRti kahalAtI haiM / / 52 // pApaprakRtiyoM kauna kauna haiM ? nIcairgotramasadvedyaM zvabhrAyunAma cAzubham / dvathazItirdhAtibhiH sArdhaM pApaprakRtayaH smRtAH // 53 // artha-nIcagotra, asAtAvedanIya, narakAyu, azubhanAma tathA ghAtiyAkarmoMkI saiMtAlIsa prakRtiyA~ saba milAkara byAlIsa pApaprakRtiyA~ mAnI gaI haiM / ___ bhAvArtha-ghAtiyAkarmoMkI saiMtAlIsa prakRtiyoM ( 5 +9+ 28 + 5 - 47 ), nIcagotra, asAtAvedanoya, narakAyu, narakagati, narakagatyAnupUrvI, tiryaJcagati, tiryaJcagatyAnupUrvI, ekendriyAdika cAra jAtiyA~, samacaturasrako chor3akara pA~ca. saMsthAna, bajrarSabhanArAcasaMhananako chor3akara pA~ca saMhanana, azubhavarNa, rasa, gandha aura sparzake bIsa ( abhedavipakSAmeM cAra ) upaghAta, aprazasta bihAyogati aura sthAvarAdika daza ( sthAvara, sUkSma, aparyApta, sAdhAraNa, asthira, azubha, durbhaga, duHsvara, anAdeya, ayazaHkIrti ) isaprakAra ye bandhakI apekSA bhedavivakSAmeM aMThAnave aura abhedavivakSAmeM vyAsI tathA udayakI apekSA bhedavivakSAmeM sau aura abhedavivakSAmeM caurAsI pApaprakRtiyA~ haiN| varNAdikakI bIsa prakRtiyA~ puNya aura pApa donoM meM sammilita hotI haiM kyoMki eka hI varNAdi kisIke liye zubharUpa aura kisIke liye azubharUpa hote haiM // 53 // bandhatazvakA upasaMhAra ityetadvandhatattvaM yaH zraddhatte venyupekSate / zeSatatvaiH samaM paDmiH sa hi nirvANabhAgbhavet / / 54 //
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvArthasAra artha - isaprakAra zeSa chaha tattvoMke sAtha jo bandhatattvakI zraddhA karatA hai, use jAnatA hai aura usakI upekSA karatA hai arthAt usake prati rAgadveSakA tyAga karatA hai vaha nirvANako prApta hotA hai // 54 // isa prakAra zroamRtacandrAcArya dvArA viracita tavArthasArameM batatvakA varNana karanevAlA paJcama adhikAra pUrNa huA /
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThaadhikAra (saMvaratacca varNana ) maGgalAcaraNa anantakevalajyotiHprakAzitajagattrayAn / praNipatya jinAnmRdharnA saMvaraH saMpracakSyate // 1 // artha anantakevalajJAnarUpI jyottike dvArA jinhoMne tInoM lokoMko prakAzita kiyA hai aise jinendra bhagavAlako zisa gumAna kara sara saspakA nirUpaNa kiyA jAtA hai // 1 // saMvarakA lakSaNa yathoktAnAM hi hetUnAmAtmanaH sati sambhave / Asravasya nirodhoyaH sa jinaH saMvaraH smRtaH // 2 // artha - saMvarake jo hetu kahe gaye haiM unake saMbhava honepara AtmAmeM jo Astrava kA nirodha hotA hai vaha jinendra bhagavAna ke dvArA saMvara mAnA gayA hai // 2 // saMvarake hetu guptiH samitayo dharmaH parISahajayastayaH / anuprekSAzca cAritraM santi saMvarahetavaH / / 3 / / artha--gupti, samiti, dharma, parISahajaya, tapa, anuprekSA aura cAritra ye saMvarake hetu haiM // 3 // gumikA lakSaNa yogAnAM nigrahaH samyagguptirityabhidhIyate / manoguptirvacoguptiH kAyaguptizca sA vidhA / / 4 / / artha--yogoMkA acchI taraha nigraha karanA gupti kahalAtA hai| vaha guti manogupti, vacanagupti aura kAyaguptike bhedase tIna prakArako hai / / 4 / / guptise zIghra hI saMghara hotA hai tatra pravartamAnasya yogAnAM nigrahe sati / tanimittAtravAbhAvAtsayo bhavati saMvaraH // 5 //
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 tatvAryasAra artha-guptimeM pravRtti karanevAle munike yogoMkA nigraha ho jAtA hai, isaliye yoganimittaka AslavakA abhAva honesa zIghra hI saMvara hotA hai / / 5 // samitiyoM ke nAma IryAbhASaNAdAnanikSepotsargabhedataH / pazca guptAvazazaktasya sAdhoH samitayaH smRtAH // 6 // artha-jo sAdhu guptiyoMke dhAraNa karanemeM asamartha hai usake IryA, bhASA, eSaNA, AdAnanikSepaNa aura utsargake bhedase pA~ca samitiyA~ mAnI gaI haiM // 6 // IryAsamitikA lakSaNa mAgoMdhotoyayogAnAmAlambyasya ca zuddhibhiH / gacchataH sUtramArgeNa smRteyAM samitiyateH // 7 // artha--mArga, prakAza, upayoga tathA uddezyakI zuddhipUrvaka Agamokta vidhise gamana karanevAle munike IryAsamiti mAnI gaI hai / bhAvArtha-tIrthavandanA tathA sadguruke upadeza zravaNa Adike uddezyase munikA gamana hotA hai vaha bhI usa mArgameM hotA hai jo sUkSma tathA sthUla jIvoMse rahita ho tathA suryake prakAzase acchI taraha prakAzita ho / calate samaya munikA upayoga mArgake avalokanameM sthira honA cAhiye, kyoMki anyamanaska hokara calane meM jIvarakSAmeM pramAdakA honA saMbhava hai| AgamameM muniko calate samaya cAra hAtha pramANa bhUmi dekhakara calanekI AjJA hai| isI vidhise jo cala rahA hai aise munike IryAsamiti hotI hai / / 7 / / bhASAsamitikA lakSaNa vyalIkAdivinirmuktaM satyAsatyAmRSAdvayam / badataH sUtramArgaNa bhASAsamitiriSyate // 8 // artha-jo muni asatyAdise rahita, satya tathA anubhava vacanoMko Agamake kahe anusAra bolatA hai usake bhASAsamiti mAnI jAtI hai / bhAvArtha-satya, asatya, ubhaya aura anubhayake bhedase vacanake cAra bheda haiM / inameM asatya aura ubhayavacana munike liye tyAjya haiM, zeSa do bacana grAhya haiN| ina do prakArake vacanoMko bhI jo Agamake anusAra arthAt hita, mita aura priya rUpase bolanA hai usake bhASAsamiti hotI hai // 8 //
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThAdhikAra 163 eSaNAsamitikA lakSaNa piNDaM tathopathiM shyyaamudgmotpaadnaadinaa| sAdhoH zodhayataH zuddhA gheSaNA samitibhavet // 9 // artha-jo udgama tathA utpAdana Adi doSoMkA bacAva karate hue bhojana, pochI, kamaNDalu Adi upakaraNa aura zayyAko zuddhi rakhate haiM aise munike nirdoSa eSaNAsamiti hotI hai // 9 // ___ AdAnanikSepaNasamitikA lakSaNa sahasAdRSTadupa'STApratyavekSaNadUSaNam / tyajataH samitiyAdAnanikSepagocarA // 10 // artha-sahasAdRSTa-jaldo dekhanA, durmaSTa-burI taraha parimArjana karanA aura anatyavekSaNa-- devanA hI nhiiN| isa dodhAlA tyA karanevAle munike AdAnanikSepaNasamitikA jAnanA cAhiye // 10 // utsargasamitikA lakSaNa samitidarzitAnena pratiSThApanagocarA / tyAjyaM mUtrAdikaM dravyaM sthaNDile tyajato yateH // 11 // artha-isI vidhise arthAt sahasAdaSTa, durmaSTa aura apratyavekSaNa doSoMko bacAte hue prAsuka bhUmipara chor3ane yogya mUtra Adi padArthoMko chor3anevAle sAdhuke pratiSThApana athavA utsargasamiti dikhalAI gaI hai // 11 // samitikA phala itthaM pravartamAnasya na karmANyAvanti hi / asaMyamanimittAni tato bhavati saMvaraH // 12 // __ artha--isa taraha samitipUrvaka pravRtti karanevAle munike asaMyamake nimittase AnevAle karmokA Asrava nahIM hotA, ataH unakA saMvara ho jAtA hai / / 12 // vaza dhoke nAma kSamA mRghRjute zaucaM sasatyaM saMyamastapaH / tyAgo'kiJcanatA brahma dharmo dazavidhaH smRtaH // 13 / / artha-kSamA, mArdava, Arjava, zauca, satya, saMyama, tapa, tyAma, AkiJcanatA aura brahmacarya yaha daza prakArakA dharma mAnA gayA hai / / 13 / /
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 tattvArthasAra kSamA dharmakA lakSaNa krodhotpattinimittAnAmatyantaM sati saMbhave | AkrozatADanAdInAM kAluSyoparamaH kSamA // 14 // arbha-gAlI denA tathA mAranA Adika krodhakI utpattike bahuta bhArI nimittoMke rahate hue bhI kaluSatAkA abhAva honA kSamA hai| bhAvArtha-krodhotpattike nimitta milanepara bhI hRdayameM krodhakA utpanna nahIM honA so kSamA dharma hai // 14 // mArdava dharmakA lakSaNa abhAvo yo'bhimAnasya paraiH paribhave kRte / jAtyAdInAmanAtezAnmadAnAM mAdevaM hi hada // 15 // artha-dUsaroMke dvArA anAdara kiye jAnepara bhI jAti Adika madoMkA Aveza na honese jo abhimAnakA bhAva hai vaha mArdava dharma hai| bhAvArtha-jJAna, pUjA, kula, jAti, bala, Rddhi, tapa aura zarIra ina ATha vastuoMkA ahaMkAra manuSyako huA karatA hai / jaba kisI anyake dvArA tiraskAra hotA hai taba vaha ahaMkAra spaSTarUpa meM dikhAI dene lagatA hai | jaba aisI sthiti ho jAne ki dUsaroM ke dvArA tiraskAra kiye jAnepara bhI jJAna AdikA ahaMkAra prakaTa na ho taba mArdavadharma hotA hai| saMkSepameM mAnakaSAyake abhAvase AtmAmeM namratA AtI hai vahI mArdava dharma kahalAtI hai / / 15 // AjavadharmakA lakSaNa vAGmanaHkAyayogAnAmavakratvaM tadArjavam / artha-vacana, mana aura kAya yogoMko jo avakratA hai vaha Arjava dharma hai / bhAvArtha-mana, vacana aura kAya ina tIna yogoMko saralatAkA honA arthAt manase jisa bAtakA vicAra kiyA jAve vahI vacanase kahI jAve tathA bacanase jo kahI jAve usIkA kAyase AcaraNa kiyA jAve, Arjava dharma hai / mAyAkaSAyakA abhAva honepara ho isakI prApti hotI hai| zaucadharmakA lakSaNa paribhogopabhogatvaM jIvitendriya bhedataH // 16 // caturvidhasya lobhasya nivRttiH zaucamucyate / artha-prANIsambandhI paribhoga aura upabhoga tathA indriyasambandhI paribhoga /
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThAdhikAra 165 aura upabhogake medase lobha cAra prakArakA hotA hai usakA abhAva honA zauca dharma kahalAtA hai // 16 // satyadharmakA lakSaNa zAnacAritrazikSAdau sa dharmaH sunigadyate / dharmopabRMhaNArthaM yatsAdhu satyaM taducyate // 17 // (SaTpadam ) artha-jJAna aura cAritrakI zikSA Adike viSayameM dharmavRddhike abhiprAyase jo nirdoSa vacana kahe jAte haiM vaha satyadharma kahalAtA hai // 17 / / saMyamadharmakA lakSaNa indriyArtheSu vairAgyaM prANinAM vaghavarjanam / samitI vartamAnasya munerbhavati saMyamaH // 18 // artha samitiyoMkA pAlana karanevAle munikA indriyaviSayoMmeM virakta honA tathA jIvoMke vadhakA tyAga karanA saMyamadharma hai| bhAvArtha-prANisaMyama aura indriyasaMyamakI apekSA saMyamake do bheda haiN| chaha kAyake jIvoMkA ghAta nahIM karanA prANisaMyama hai aura pAMca indriyoM tathA manake viSayose virakta honA indriyasaMyama hai / yaha saMyama samitiyoMkA pAlana karanevAle munike hotA hai // 18 // tapadharmakA lakSaNa paraM karmakSayArtha yattapyate tattapaH smRtam / artha-karmokA kSaya karaneke liye jo tapA jAve vaha tapa kahalAtA hai| tyAgadharmakA lakSaNa tyAgastu dharmazAstrAdivizrANanamudAhRtam // 19|| artha-dharmazAstra AdikA denA tyAgadharma kahA gayA hai // 19 // AkiJcanyadharmakA lakSaNa mamedamityupAtteSu zarIrAdiSu keSucita / abhisandhinittiryA tadAkizcanyamucyate // 20 // artha-grahaNa kiye hue zarIra Adi kinhIM padArthoMmeM 'yaha merA hai| isa prakArake abhiprAyakA jo abhAva hai vaha AkiJcanyadharma kahalAtA hai|
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasAra bhAvArtha-muniyoMke pAsa zarIra tathA pIchI, kamaNDalu aura zAstrarUpa upakaraNa hI rahate haiM so inameM bhI mamatvabhAvakA abhAva honA AkiJcanya dharmaM he // 20 // 166 brahmacarya dharmakA lakSaNa strI saMsaktasya zayyAderanubhRtAGganAsmRteH / tatkathAyAH zrutezca syAdbrahmacaryaM hi varjanAt ||21|| artha -- strI se sambandha rakhanevAle zayyA Adika padArtha, pUrvakAlameM bhogo huI strIkA smaraNa tathA strIsanbandhI kathAkA sunanA inake tyAga karanese brahmacarya - dharma hotA hai| bhASArtha -- brahmacayaM dharmakA nirdoSa pAlana karaneke liye aise Asana Adipara nahIM baiThanA cAhiye jisapara strI baiThI ho, nuna strIkA smaraNa nahIM karanA cAhiye tathA strIsambandhI kathA vArtAko bhI nahIM sunanA cAhiye // 21 // dharmase saMvarakI siddhi iti pravartamAnasya dharme bhavati tadvipakSanimittasya karmaNo nAkhave saMcaraH / sati ||22|| artha - isa prakAra dharma meM pravRti karanevAle munike adharma nimittaka karmoMkA Asrava ruka jAtA hai isaliye saMbara hotA hai || 22 // bAIsa pariSahoMke nAma kSutpipAsA ca zItoSNadaMza matkuNanagnate / aratiH strI ca caryA ca niSadyA zayanaM tathA ||23|| Akrozazca vadhazcaiva yAcanAlAbhayordvayam / rogazca tRNasaMsparzastathA ca maladhAraNam // 24 // asatkAra puraskAraM prajJAjJAnamadarzanam / iti dvAviMzatiH samyaka soDhavyAH syuH parISadAH ||25|| artha-- kSudhA, tRSA, zIta, uSNa, daMzamatkuSNa, nagnatA, arati, strI, caryA, niSadyA, zayana, Akroza, vadha, yAcanA, alAbha, roga, tRNaspardhA, maladhAraNa, asatkAra-puraskAra, prajJA, ajJAna aura adarzana ye bAIsa parivaha acchI taraha sahana karane yogya haiM /
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ baalikaa bhAvArtha-gRhIta mArgase cyuta na hoM tathA kamaukI nirjarA ho isa uddezyase pariSaha sahana kiye jAte haiN| ina pariSahoma kitanI ho prAkRtika bAdhAe~ haiM aura kitanI hI dUsaroMke dvArA kI huI haiN| samatAbhAvase inakA sahana karanA cAhiye / saMkSepase inakA svarUpa isa prakAra hai 1 kSudhApariSaha jaya-dhuddhipUrvaka upavAsa karane tathA antarAya Adike kAraNa AhAra na milane para kSudhAkI bAdhA utpanna ho rahI hai phira bhI AtmasvarUpake dhyAnameM lIna honese usa ora jinakA lakSya nahIM jAtA aise munike kSudhAkI bAdhA jItanA kSudhApariSahajaya hai| 2taSApariSaha jaya-antaraGgameM pitta Adi doSoMkA prakopa tathA bahiraGgameM pratikUla AhArake milanese tRSAkI bAdhA utpanna honepara bhI jo dhairyarUpI zItala jalake dvArA usa tRSAkI bAdhAko sahana karate haiM aise munike tRSAkI bAdhAko sahana karanA tRSAparISaha jaya hai| 3 zItapariSaha jaya-hAr3oMko kampita karanevAlI zItako tIvra bAdhAko samatAbhAvase sahana karanA zItapariSaha jaya hai| 4 uSNapariSaha jaya-garmIke tIvra duHkhako samatAbhAvase sahana karanA uSNaparipaha jaya hai| 5 daMzamatkuNa pariSaha jaya-DAMsa tathA khaTamala Adike kATanekI bAdhAko sahana karanA daMzamatvRNa parISaha jaya hai / kahIM para isa parISahako daMzamazaka pariSaha bhI kahA hai| 6 nagnatApariSaha jaya-nagna rahate hue bhI bAlakoMke samAna kisI vikAra bhAvakA anubhava nahIM karanA nagnatApariSaha jaya hai| 7 aratipariSaha jaya-aniSTa padArthokA saMyoga honepara bhI aprItikA anubhava nahIM karanA aratipariSaha jaya hai| 8 stroparISaha jaya-striyoMke dvArA aneka prakArakA hAvabhAva Adike diskhalAne para bhI apane manameM kisI prakArake vikArakA anubhava nahIM karanA strIparISaha jaya hai| 9 paryAparISaha jaya-paidala calanekA duHkha sahanA caryApariSaha jaya hai / 10 niSadyApariSaha jaya-bahuta samaya taka eka hI Asanase baiThanekA duHkha sahana karanA niSadyApariSaha jaya hai| 11 zayyApariSaha jaya-kaiMkarolI patharIlI jamInameM zayana karate hue antarmuhUrtavyApinI nidrAkA anubhava karanA zayyApariSaha jaya hai| 12 AkrozapariSaha jaya--durjanoMke dvArA kuvacana kahe jAnepara bhI duHkhakA anubhava nahIM karanA AkozapariSaha jaya hai|
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ reTa tatvArthasAra 13 vatrapariSaha jaya - durjanoMke dvArA kiye hue tADana mAraNa AdikA duHkha sahana karanA vadhapariSaha jaya hai / 14 yAcanApariSaha jaya - - AhAra tathA auSadha AdikI yAcanA nahIM karanA yAcanApariSaha jaya hai / 15 alAbhapariSaha jaya AhArakI prApti na honepara antarAyakarmako prabalatAkA vicAra karate hue samatAbhAvako surakSita rakhanA alAbhapariSah jaya hai / 16 rogapariSaha jaya - zarIrameM utpanna hue aneka rogoMkA duHkha sahana karanA rogapariSad jaya hai / 17 tRNasaMsparzapariSad jaya - kAMTA Adike cubha jAnekA duHkha sahana karanA tRNasaMsparzapariSad jaya hai / 18 maladhAraNaparivaha jaya - yAvajjIvana snAnakA tyAga honese zarIra meM mala laga jAtA hai usakA duHkha sahana karanA maladhAraNapariSaha jaya hai / 19 asatkAra-puraskArapariSaha jaya - uThakara tathA Age bar3hakara Adara karanA sarakAra kahalAtA hai tathA kisI kAryako kisoko agrasara ( aguA ) banAnA puraskAra kahalAtA hai| ina donoMke na honepara bhI khedakA anubhava nahIM karanA asatkArapuraskArapariSad japa hai / 20 prajJApariSaha jaya apane meM kSAyopazamika jJAnakI adhikatA honepara usakA garva nahIM karanA prajJApariSaha jaya hai / 21 ajJAnapariSad jaya - jJAnAvaraNake udayakI tIvratAke kAraNa jJAnakI mandatA honepara anya jJAnIjanoMke dvArA jo upahAsa yA tiraskAra prApta hotA hai usameM samatAbhAva rakhanA ajJAnapariSaha jaya hai / 22 adarzanapariSad jaya -- kaThina tapazcaraNa karane para bhI upasarga Adike samaya devoMke dvArA rakSAke na hone athavA Rddhi Adike prakaTa na honepara aisI azraddhA nahIM honA ki yaha saba kathAe~ to mithyA hai sarala manuSyoMko AkRSTa karaneke liye gar3ha lI gaI haiM, adarzana pariSad jaya hai / ina bAisa pariSahoMmeM eka sAtha unnIsa taka pariSaha ho sakate hai kyoMki zIta aura uSNa ina domeMse eka kAlameM eka hI hogA tathA caryA, niSadyA aura zayyA ina tInameMse eka hI hogA / prajJA aura ajJAna pariSahakI utpatti jJAnAvaraNa karmase hotI hai | adarzanapariSad darzanamohanIyake udayameM tathA alAbhapariSad antarAyakarmake udayameM hotA hai| nagnatA, arati, strI, niSadyA, Akroza,
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThAdhikAra yAcanA aura asatkAra puraskAra ye sAta paripaha cAritramohanIyakamake udayameM hote haiM tathA zeSa pariSaha vedanIyakarmake udayameM hote haiN| sUkSmasAmparAya nAmaka dazama guNasthAna aura hama botarA nA ha yAraha rahaye guNa meM kSudhA, tRSA, zIta,uSNa, daMzamatkuNa, caryA, zayyA, vadha, alAbha, roga, tRNasaMsparza, maladhAraNa, prajJA aura ajJAna ye caudaha pariSaha hote haiM tathA jinendra bhagavAnke kSudhA, tRSA, zIta, uSNa, daMzamatkuNa, caryA, zayyA, vadha, roga, tRNasparza aura malaghAraNa ye gyAraha pariSaha hote haiN| tathA chaThavese navama guNasthAna taka sabhI pariSaha hote haiM / yahA~ jinendra bhagavAnke jo gyAraha pariSaha kahe gaye haiM be una pariSahoMke mUla kAraNa vedanIyakarmakA udaya rahane mAnase kahe gaye haiN| kAryarUpameM unakI pariNati nahIM hotii| jinendra bhagavAnke mohanIyakarmakA sarvathA abhAva ho jAtA hai isaliye unheM vedanIyake udayameM honevAle duHkhakA lezamAtra bhI anubhava nahIM hotaa| unakA asAtAvedanIya sAtAvedanIyarUpa hokara nijIrNa hotA hai / / 23-25 / / pariSahajaya saMvarakA kAraNa hai saMvaro hi bhavatyetAnasaMkliSTena cetasA / sahamAnasya rAgAdinimittAnavarodhataH // 26 // artha-ina pariSahoMko saMkleza rahita cittase sahana karanevAle munike rAgAdike nimittase hone vAlA Asrava ruka jAtA hai isaliye saMvara hotA hai / / 26 // __tapa saMvara aura nirjarA vonoMkA kAraNa hai tapo hi nirjarAheturuttaratra pracakSyate / saMvarasyApi vidvAMso vidustanmukhyakAraNam / / 27 / / anekakAryakAritvaM na caikasya virudhyate / dAhapAkAdihetutvaM dRzyate hi vibhAvasoH / / 28 / / artha-tapa nirjarAkA kAraNa hai aimA Age kahA jAvegA / parantu vidvAn loga use saMvarakA bhI mukhya kAraNa jAnate haiN| eka hI vastu aneka kAryoMko karanevAlI ho, isameM virodha nahIM hai kyoMki eka hI agni garmI tathA bholana pAnA Adi kAryoMkA kAraNa dekhI jAtI hai / / 27-28 / / bAraha anuprekSAoM ke nAma / anityaM zaraNAbhAvo bhavaracaikatvamanyatA / azaucamAnavazcaiva saMvaro nirjarA tathA // 29 //
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 tatvArthasAra loko durlabhatA vodhaH svAkhyAtaccaM vRSasya ca | anucintanameteSAmanuprekSA: prakIrtitAH ||30| artha ----anitya, azaraNa, saMsAra, ekatva, anyatva, azuci, Asrava saMvara, nirjarA, loka, aura unakA bArabAra nimtana karanA bAraha anuprekSAe~ kahI gaI haiM ||21-30 / / anityabhAvanAkA lakSaNa koDIkaroti prathamaM jAtajantubhanityatA / dhAtrI ca jananI pazcAd dhigmAnuSyamasArakam // 31 // artha - utpanna hue jIvako sabase pahale anityatA hI apanI goda meM letI hai pRthivI aura mAtA pIche 1 sAra rahita manuSyaparyAyako citrakAra ho ||31| azaraNabhAvanA upaghAtasya dhIreNa mRtyuvyAghreNa dehinaH / devA api na jAyante zaraNaM kimu mAnavAH ||32|| artha - mRtyurUpI bhayaMkara vyAtra ke dvArA sUMghe hue isa jIvako deva bhI zaraNa nahIM haiM phira manuSyoM ko to bAta hI kyA hai // 32 // saMsArabhAvanA ghaTImiva / caturgatighaTIyantre sannivezya AtmAnaM bhramatye hA kaSTaM karmakacchikaH ||33|| artha-bar3e duHkhakI bAta hai ki yaha karmarUpI kAcho isa jIvako caturgatirUpI hameM ghariyA ke samAna lagAkara ghumAtA rahatA hai // 33 // ekatva bhAvanA kasyApatyaM pitA kasya kasyAmvA kasya gehinI / eka eva bhavAmbhodhau jIvo bhramati dustare || 34 // artha - kisakA putra, kisakA pitA, kisakI mAtA aura kisakI strii| isa dustara saMsArasAgara meM yaha jIva akelA hI ghUmatA hai || 34 || anyasvabhAvanA anyaH sacetano jIvo vapuranyadacetanam | hA tathApi na manyante nAnAtvamanayorjanAH ||35||
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ adbhaadhikaaN artha-yadyapi sacetana jIva judA hai aura acetana zarIra judA hai tathApi duHkhako bAta hai ki manuSya ina donoMkI judAIko nahIM mAnate haiM / / 35 // azucitvabhAvanA nAnAkRmizatAkIrNe durgandhe malapUrite / Atmanazca pareSAM ca kva zucitvaM zarIrake / / 36 / / artha-nAnA prakArake saikar3oM kI DoMse vyApta, durgandhita tathA malase bhare hue apane aura dUsaroMke zarIrameM pavitratA kahA~ hai ? / / 36 // AstravabhAvanA karmAmbhobhiH prapUrNo'sau yogarandhrasamAhataiH / hA durante bhavAmbhodhau jIyo majjati potavat // 37|| artha-bar3e khedakI bAta hai ki yogarUpI chidroMse Aye hue karmarUpa jalase bharA huA yaha jIva jahAjakI taraha saMsArarUpI duHkhadAyaka samudra meM DUba rahA hai // 37 // __ saMgharabhAvanA yogadvArANi rundhantaH kapATariva guptibhiH / Apatadri ne bAdhyante dhanyAH karmabhirutkaTaH // 38 // artha-kivAr3oMke samAna guptiyoMke dvArA yogarUpI dvAroMko canda karanevAle bhAgyazAlI jova cAroM orase AnevAle bhayaMkara koMke dvArA bAdhita nahIM hote / / 38 // nirjarAbhAvanA mADho'pajIryate yadvadAmadoSo visarpaNAt / tadvanirjIyate karma tapasA pUrvasaJcitam // 39 // artha-jisa prakAra virecaka auSadhise bahuta bhArI ajIrNakA doSa naSTa ho jAtA hai usIprakAra tapake dvArA pUrvasaMcita karma naSTa ho jAtA hai / / 39 // lokabhAvanA nityAdhvagena jIvena bhramatA lokavatmani / yasatisthAnavat kAni kulAnyadhyuSitAni na // 40 //
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ -172 svArthasAra artha - lokake mArga meM bhramaNa karanevAle nitya pathikasvarUpa isa jIvane vasatikAoMke sthAnake samAna kauna-kauna kuloMmeM nivAsa nahIM kiyA hai / bhAvArtha - jisa prakAra nirantara bhramaNa karanevAlA pathika vizrAma karane ke liye kinhIM vasatikAoM meM ThaharatA hai usI prakAra saMsArake mArga meM nirantara bhramaNa karatA huA yaha jIva nAnA kuloMmeM ThaharatA hai-- janma letA hai // 40 // bodhidurlabha bhAvanA mokSArohaNanizreNiH kalyANAnAM paramparA / aho kaSTaM bhavAmbhodhau bodhirjIvasya durlabhA // 41 // artha - mokSarUpI mahalapara car3hane ke liye nasainI tathA kalyANoMkI paramparA svarUpa ratnatrayako prApti isa jIvako saMsArarUpI sAgarameM bahuta durlabha hai / bhAvArtha- samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritrako bodhi kahate haiM / yaha bodhi mokSarUpI mahalapara car3haneke liye nasainIke samAna hai tathA aneka kalyANoM-sAMsArika sukhoMko prApta karAnevAlI hai / anAdikAlase saMsArarUpI sAgara meM majjanonmajjanako karanevAle isa jIvako ratnatrayakI prApti bar3I kaThinAI hotI hai aisA vicAra karanA bodhidurlabhabhAvanA hai // 41 // dharmasvAkhyAtattvabhAvanA kSAntyAdilakSaNo dharmaH svAkhyAto jinapuGgavaiH / ayamAlambanastambho bhavAmbhodhau nimajjatAm // 42 // artha -- jinendra bhagavAn ke dvArA samyak prakArase kahA huA yaha kSamAdi lakSaNavAlA dharma saMsArarUpI samudrameM DUbate hue prANiyoMke liye AdhArastambhake samAna hai // 42 // anuprekSA se saMvarako siddhi sAdhorbhaveddharmamahodyamaH / evaM bhAvayataH tato hi niHpramAdasya mahAn bhavati saMvaraH // 43 // artha - isa prakArakI bhAvanA karanevAle sAnukA dharmameM mahAna puruSArthaM prakaTa hotA hai aura usase pramAdarahita sAdhuke bahuta bhArI saMvara hotA hai / / 43 / pA~ca prakArakA caritra vRttaM sAmAyikaM jJeyaM chedopasthApanaM tathA / parihAraM ca sUkSmaM ca yathAkhyAtaM ca pazcamam // 44 //
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThAdhikAra 173 artha-sAmAyika, chedopasthApanA, parihAravizuddhi, sUkSmasAmparAya aura yathAkhyAta yaha pA~ca prakArakA cAritra jAnanA cAhiye / / 44 // sAmAyikacAritrakA lakSaNa pratyAkhyAnamabhedena sarvasAvadyakarmaNaH / nityaM niyatakAlaM vA vRttaM sAmAyikaM smRtam // 45 // artha-sadAke liye athavA kisI nizcita kAla taka ke liye abhedarUpase samasta pApakAryoMkA tyAga karanA sAmAyika nAmakA cAritra hai / / 45 / / __chedopasthApanAcAritrakA lakSaNa patra hiMsAdibhedena tyAgaH sAvadhakarmaNaH / vratalope vizuddhirvA chedopasthApanaM hi tat // 46 // artha-jisameM hiMsA Adike bhedapUrvaka pApakAryoMkA tyAga hotA hai vaha chedopasthAnA cAritra hai / athavA bratameM bAbA mAnepara gunna' usako zuddhi karaneko chedopasthApanA kahate haiN| bhAvArtha-chedopasthApanA zabdakA samAsa do prakArase hotA hai-'chedena upasthApanaM chedopasthApanam' aura 'chede sati upasthApanaM chedoSasthApanam / prathama pakSameM chedopasthApanAkA artha hai cheda arthAt bhedapUrvaka pApakAryakA tyAga karanA, jaise mere hiMsAkA tyAga hai, asatyakA tyAga hai Adi / aura dUsare pakSameM artha hai ki gRhIta bratameM cheda-doSa laganepara punaH prAyazcittavidhise use zuddha karanA / / 46 // __ parihAravizuddhisaMyamakA lakSaNa viziSTaparihAreNa prANighAtasya yatra hi / zuddhirbhavati cAritraM parihAravizuddhi tat // 47|| artha-jisameM prANighAtake eka viziSTa prakArake tyAgase zuddhi hotI haipariNAmoMmeM nirmalatA AtI hai vaha parihAravizuddhi nAmakA saMyama hai / __ bhAvArya-jo manuSya tIsa varSako avasthA taka gharameM sukhase rahakara samaya vyatIta karatA hai, anantara dIkSA lekara tIrthaGkarake pAdamUlameM rahakara ATha varSa taka pratyAkhyAnapUrvakA adhyayana karatA hai usake tapasyAke prabhAvase aisI viziSTa Rddhi hotI hai ki jIvarAzipara calanepara bhI usake zarIrase kisI jIvakA ghAta nahIM hotA / isa saMyamake dhArI muni Avazyaka kriyAoMke karane ke bAda pratidina
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 tatvArthasAra do koza pramANa bihAra karate haiN| cAturmAsa ke samaya vihAra karanekA niyama nahIM hai / yaha saMyama chaThaveM aura sAtaveM guNasthAna meM hotA hai // 47 // sUkSmasAmparAyasaMyamakA lakSaNa kaSAyeSu prazAnteSu prakSINeSvakhileSu vA / syAtsUkSmasAmparAyAkhyaM sUkSmalobhavato muneH // 48|| artha--- --- samasta kaSAyoM ke upazAnta athavA kSINa ho jAnepara jisa munike mAtra sUkSma lobhakA sadbhAva raha jAtA hai usake sUkSmasAmparAya nAmakA saMyama hotA hai / bhAvArtha - upazamazreNIvAle munike navama guNasthAnake jaba samasta sthUla kaSAyoM kA upazama ho jAtA hai tathA kSapakazreNIvAleke samasta sthUla kaSAyoMkA kSaya ho cukatA hai taba vaha dazama guNasthAna meM praveza karatA hai usa samaya usake saMjvalana sambandhI sUkSma lobhakA hI uzeSa mha jAtA hai| usI usake sUkSamasAmparAya nAmakA cAritra prakaTa hotA hai| yaha saMyama sirpha dazama guNasthAnameM hI hotA hai / / 48 / / yathAkhyAta cAritrakA svarUpa kSayAccAritra mohasya kAtsnyenopazamAttathA | yathAkhyAtamathAkhyAtaM cAritraM paJcamaM jinaiH // 49 // artha - - cAritramohanIyakarmake sampUrNarUpase kSaya athavA upazama ho jAnese jo cAritra prakaTa hotA hai use jinendra bhagavAna ne yathAkhyAta nAmakA paJcama cAritra kahA hai / bhAvArtha - cAritramohanIyake upazamase jo yathAkhyAtacAritra hotA hai vaha aupazamika yathAkhyAta cAritra kahalAtA hai / yaha mAtra gyArahaveM guNasthAnameM hotA hai / aura jo cAritramohake kSayase hotA hai use kSAyika yathAkhyAta kahate haiM / yaha bArahaveM Adi guNasthAnoMmeM hotA hai / / 49 / / 1 samyakucAritrase saMvara hotA hai samyak cAritramityetadyathAsvaM carato yateH / sarvAstranirodhaH syAttato bhavati saMvaraH ||50|| artha -- isa prakAra isa samyak cAritrakA jo muni yathAyogya AcaraNa karatA hai usake samasta AsravoMkA nirodha ho jAtA hai aura AsravoMkA nirodha honese saMbara hotA hai // 50 //
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThAdhikAra tapa bhI saMvarakA kAraNa hai tapastu vakSyate taddhi mumyambhAvayato yateH / snehakSayAttathA yogarodhAdbhavati saMvaraH // 51 // artha-tapakA varNana Ageke adhikArameM kiyA jaavegaa| jo muni usa tapakI acchI taraha bhAvanA rakhatA hai usake sneha-kaSAyakA kSaya hone tathA yogoMkA nirodha honese saMvara hotA hai / / 51 / / saMbara tattvakA upasaMhAra iti saMvaratatvaM yaH zraddhatte vetyupekSyate / zeSatattvaH samaM SabhiH sa hi nirvANabhAgbhavet / / 52 / / artha-isa prakAra jo zeSa chaha tattvoMke sAtha saMvara tattvakI zraddhA karatA hai, use jAnatA hai aura usakI upekSA karatA hai vaha nizcayase nivANako prApta hotA hai / / 52 // isa prakAra zrIamRtacandrAcArya dvArA viracita tatvArthasArameM saMvaratatvakA varNana karanevAlA paSTha adhikAra pUrNa huaa|
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptama adhikAra (nirjarA tattvakA varNana ) maGgalAcaraNa anantakevalajyoti prakAzitajagatyatrAn / prANipatya jinAnmUrnA nirjarAtatvamucyate // 1 // artha--ananta kevalajJAnarUpI jyotike dvArA jinhoMne tInoM lokoMko prakAzita kara diyA hai aise jinendra bhagavAnko zirase namaskArakara nirjaratattvakA kathana kiyA jAtA hai / / 1 // nirjarAkA lakSaNa aura usake bheda upAttakarmaNaH pAto nirjarA dvividhA ca sA / AdyA vipAkajA tatra dvitIyA cAvipAkajA // 2 // artha-grahaNa kiye hue karmakA khiranA nirjarA hai| vaha nirjarA do prakArako __ hai--pahalI vipAkajA aura dUsarI avipAkajA // 2 // vipAkajA nirjarAkA lakSaNa anAdibandhanopAdhivipAkavazavartinaH / kArabdhaphalaM yatra kSIyate sA vipAkajA // 3 / / artha-anAdi bandharUpa upAdhike udayavazavartI jIvakA karma jisameM apanA phala detA huA khiratA hai vaha vipAkAjA nirjarA hai| bhAvArtha-anAdi kAlase ba~dhe hue karmokA niSekaracanAke anusAra apanA phala dete hue khiranA vipAkajA nirjarA hai / / 3 // avipAkajA nirjarAkA lakSaNa aura dRSTAnta anudINaM tapaHzaktyA yatrodIrNodayAvalIm / pravezya vedyate karma sA bhavatyavipAkajA / / 4 / / yathAmrapanasAdIni paripAkamupAyataH / akAle'pi prapadyante tathA karmANi dehinAm // 5 //
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThAdhikAra 177 artha-anudIrNa-udayAvalI meM aprApta karmako tapakI zaktike dvArA udIrNa karmokI udayAvalI meM praviSTa karAkara jisameM vedA jAtA hai vaha avipAkajA nirjarA hai| jisa prakAra Ama tathA kaTala Adi phala upAya dvArA asamayameM hI pakA liye jAte haiM usI prakAra prANiyoMke karma bhI tapazcaraNarUpa upAyake dvArA asamayameM pakA liye jAte haiM-udayAvalI meM lAkara khirA diye jAte haiM / / 4-5 / / vipAkajA aura avipAkajA nirjarAke svAmI anubhRya kramAtkarma vipAkaprAptamujjhatAm / prathamAstyeva sarveSAM dvitIyA tu tapasvinAm // 6 // . a---mahalI misa krama-nAnA udalo pApA karmakA phala bhogakara usakA tyAga karanevAle samasta jIvoMke niyamase hotI hai parantu dusarI nirjarA tapasvI-muniyoMke hI hotI hai / / 6 / / sapake bheda tapastu dvividhaM proktaM bAhyAbhyantaramedataH / pratyekaM pavidhaM tacca sarva dvAdazadhA bhavet // 7 // artha-bAhya aura Abhyantarane bhedase tapa do prakArakA kahA gayA hai| donoM hI prakArake tapa chaha-chaha prakArake haiM tathA saba milAkara tapa bAraha prakArakA hotA hai||7|| bAhya tapake chaha bheda bAhyaM tanAvamaudaryamupavAso rasojhanam / vRttisaMkhyA vapuHklezo viviktazayanAsanam / / 8 / / artha-unameM bAhya tapake chaha bheda nimna prakAra haiM-avamaudarya, upavAsa, rasaparityAga, vRttiparisaMkhyAna, kAyakleza aura vivittazayyAsana // 8 // avamaudarya tapakA lakSaNa sarva tadavamaudaryamAhAraM yatra hApayet / ekadvinyAdibhigrAsairAgrAsaM samayAnmuniH // 9 // artha-vaha saba avaudarya nAmakA tapa hai jisameM muni samayakA niyama lekara eka do tIna Adi grAsoMke dvArA AhArako eka grAsa taka ghaTA dete haiMkama kara dete haiN|
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 tasvArthasAra bhAvArtha-kavala cAndrAyaNa Adi vratoMko avaudarya tapa kahate haiN| isameM muni eka do tIna Adi grAsake kramase AhArako ghaTAte hue eka grAsa taka le jAte haiM // 2 // upavAsatapakA lakSaNa mokSArthaM tyajyate yasminnAhAro'pi caturvidhaH / upavAsaH sa tadbhedAH santi SaSThANTamAdayaH // 10 // artha-jisameM mokSa ke liye cAroM prakArake AhArakA tyAga kiyA jAtA hai vaha upavAsa kahalAtA hai| usake paSTha--velA tathA aSTama-telA Adi bheda haiM / / 10 / / rasaparityAga tapakA lakSaNa rasatyAgo bhave lakSIrekSudadhisarpiSAm / ekadvitrINi catvAri pajatastAni paJcadhA // 11 // artha-taila, dUdha, ikSurasa ( gur3a zakkara Adi ), dahI aura dhI ina pA~ca prakArake rasoMmeM eka do tIna cAra yA pAMcoM rasoMkA tyAga karanevAle munike rasaparityAga nAmakA tapa hotA hai // 11 // vRttiparisaMkhyAna tapakA lakSaNa ekavAstudazAgAramAnamudgAdigocaraH / saGkalpaH kriyate yatra dhRttisaMkhyA hi tattapaH // 12 // artha-jisase eka makAna, daza makAna Adi taka jAnA athavA peyapadArtha aura mUMga Adi annoMkA saMkalpa kiyA jAtA hai vaha vRttiparisaMkhyAna nAmakA tapa hai| bhAvArtha-vRttikA artha AhAra hotA hai| AhArase sambandha rakhanevAle nAnA prakArake niyama jisameM kiye jAte haiM vaha vRttiparisaMkhyAna nAmakA tapa hai / isa tapameM jaba muni AhArake liye nikalate haiM taba niyama lekara nikalate haiM ki Aja maiM eka ghara taka, do ghara taka, tIna ghara taka athavA daza ghara taka jaauuNgaa| inameM AhAra milegA to lUMgA, anyathA nahIM lUMgA / athavA Aja peyapadArtha ho tUMgA yA muMga Adi annase nirmita AhAra milegA to lagA, anyathA nahIM lUMgA // 12 //
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThAdhikAra kAyakleza tapakA lakSaNa maunaM zItasahiSNutA | anekapratimAsthAnaM AtapasthAnamityAdikAyaklezo mataM tapaH || 13 || artha - aneka prakArake pratimAyoga dhAraNa karanA, nAnA AsanoMse dhyAnastha honA, mauna rahanA, zItakI bAdhA sahanA tathA dhUpameM baiThanA ityAdi kAyakleza tapa mAnA gayA hai || 13 // vivizayyAsana sapakA lakSaNa jantupIDAvimuktAyAM vasatau zayanAsanam / sevamAnasya artha -- jahA~ jIvoMko pIr3A na ho aisI vasatikA meM zayana Asana karanevAle munike vivikazayyAsana nAmaka tapa hotA hai / bhAvArtha - jIvajantuoMkI vAghAse rahita ekAnta sthAnameM sonA baiThanA vivikazayyAsana tapa hai / / 14 / / vijJeyaM viviktazayanAsam ||14|| Abhyantara tapake chaha bheda svAdhyAyaH zodhanaM caiva vairyaM tathaiva ca / vyutsargo vinayazcaiva dhyAnamAbhyantaraM tapaH || 15 / / tor artha - svAdhyAya, prAyazcitta, beyAvRtya, vyutsarga, vinaya aura dhyAna ye chaha Abhyantara tapa haiM / / 15 / / svAdhyAya tapake bheva vAcanA gracchanAmnAyastathA dharmasya dezanA | anuprekSA ca nirdiSTaH svAdhyAyaH paJcadhA jinaiH // 16 // artha- vAcanA, pracchanA, AmnAya dharmopadeza aura anuprekSA ke bhedase jinendra bhagavAnne pA~ca prakAra svAdhyAya kahA hai / / 16 // yAcanA svAdhyAyakA lakSaNa vAcanAsA parijJeyA yatpAtre pratipAdanam / gadyasya vA padyasya taccArthasyobhayasya vA // 17 // artha - gadya-padyarUpa granthakA, usake dvArA pratipAdya arthakA athavA donoMkA pAtra ke liye jo denA hai-- vAMcakara sunAtA hai use vAcanA jAnanA cAhiye // 17 //
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 tattvArthasAra pracchanA svAdhyAyakA lakSaNa tatsaMzayApanodAya tannizcayavalAya vA / paraM pratyanuyogo yaH pracchanAM tadvidurjinAH // 18 // artha - zAstraviSayaka saMzayako dUra karaneke liye, athavA usakA nizcaya dRDha karane ke liye dUsare se jo prazna karanA hai use jinendra bhagavAn pracchanA nAmakA svAdhyAya kahate haiM // 18 // AmnAya svAdhyAyakA lakSaNa AmnAyaH kathyate ghoSo vizuddhaM parivartanam / artha - nirdoSa uccAraNa karate hue pATha karanA AmnAya nAmakA svAdhyAya kahalAtA hai / dharmopadeza svAdhyAyakA lakSaNa vijJeyA kathAdharmAdyanuSThAnaM dharmadezanA // 19 // artha-dharmakathA AdikA karanA dharmadezanA -- dharmopadeza nAmakA svAdhyAya jAnanA cAhiye / / 19 / anuprekSAsvAdhyAyakA lakSaNa sAdhoradhigatArthasya yo'bhyAso manasA bhavet / anuprekSeti nirdiSTaH svAdhyAyaH sa jinezibhiH ||20|| artha---padArthako jAnanevAle sAdhukA jo manase abhyAsa - cintana Adi hotA hai use jinendra bhagavAnne anuprekSA' nAmakA svAdhyAya kahA hai || 20 // prAyazcita tapake nau bheda AlocanaM pratikrAntistathA tadubhayaM tapaH / vyutsargazca vivekazca tathopasthApanA matA // 21 // parihArastathAcchedaH prAyazcittabhidA nava / artha -- AlocanA, pratikramaNa, tadubhaya, tapa, vyutsarga, viveka, upasthApanA, parihAra aura cheda ye prAyazcitta tapake nau bheda haiM // 21 // AlocanAkA lakSaNa AlocanaM pramAdasya gurave vinivedanam ||22|| artha- guruke liye apane prasAdakA nivedana karanA AlocanA hai || 22 ||
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ maamidaa 181 pratikramaNa aura tanubhayakA lakSaNa abhivyaktapratIkAra mithyA me duSkRtAdibhiH / pratikAntistadubhayaM saMsarge sati zodhanAt / / 23 / / artha-'mithyA me duSkRtaM bhavatu' Adi zabdoMke dvArA jisameM pratikAra prakaTa kiyA jAtA hai use pratikramaNa kahate haiM ! svayaM pratikramaNa karanA tathA gurujanoMse saMsarga honepara aAlocanA karanA nadabhaya kahalAtA hai !! 23 // tapa aura vyutsargakA lakSaNa bhavettayo'vamaudarya vRttisaGkhyAdilakSaNam / kAyotsargAdikaraNaM vyutsarga: paribhASitaH // 24 // artha-avamaudarya tathA vRttiparisaMkhyAna Adi tapa haiN| aura kAyotsarga Adi karanA vyutsarga kahA gayA hai // 24 // viveka aura upasthApanAkA lakSaNa annapAnaupadhInAM tu vivekaH syAdvivecanam / punardImApradAnaM yatsA ghupasthApanA bhavet // 25 // artha anna, pAna tathA auSadha AdikA pRthak karanA viveka hai aura phirase naI dIkSA denA upasthApanA hai / / 25 / / parihAra aura chedakA lakSaNa parihArastu mAsAdivibhAgena vivarjanam / pravrajyAhApanaM chedo mAsapakSadinAdinA // 26 // artha---eka mahInA Adike liye saMghase alaga kara denA parihAra hai aura eka mAsa, eka pakSa. eka dina Adiko dIkSA kama kara denA cheda nAmakA prAyazcitta hai // 26 // __ vaiyAvRttya tapakA lakSaNa sU[pAdhyAyasAdhUnAM zaityaglAnatapasvinAm / kulasaGghamanojJAnAM vaiyAvRttyaM gaNasya ca // 27 // vyAdhyAdyupanipAte'pi teSAM samyag vidhIyate / svazaktyA yatpratIkAro vaizAvRttyaM taducyate // 28 // artha--AcArya, upAdhyAya, sAdhu, baukSya, mlAna, tapasvI, kula, saGgha, manojJa
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 tattvArthasAra aura gaNa ina daza prakArake muniyoMko bImArI Adike upasthita honepara apanI zaktike anusAra jo unakA pratIkAra kiyA jAtA hai vaha vaiyAvRttya kahalAtA hai| bhAvArtha-'vyAvRttiH duHstranivRttiH prayojanaM yasya tad vaiyAvRtya' arthAt du:khanivRtti jisakA prayojana hai use vaiyAvRttya kahate haiM / yaha vaiyAvRttya AcArya Adi daza prakArake muniyoMkA hotA hai isaliye Azrayake bhedase vaiyAvRtpatapa bhI daza prakArakA mAnA gayA hai / AcArya Adike lakSaNa isaprakAra hai AcArya-saMghake adhipatiko AcArya kahate haiN| yaha navIna ziSyoMko dIkSA tathA purAne ziSyoMko prAyazcitta Adi dekara paMcAcArakA pAlana karate karAte haiN| upAdhyAya--jo saMghamaM par3hAnekA kAma karate haiM unheM upAdhyAya kahate haiN| sAdhu-jo saMghameM rahakara apanA hita sAdhana karate haiM unheM sAdhu kahate haiM / zeSaya-pramukharUpase vidyAdhyayana karanevAle muni zaMkSya kahalAte haiN| glAna-rogI muniyoMko glAna kahate haiM / tapasvI-pakSopavAsa tathA mAsopacAsa Adi karanevAle muni tapasvI kahalAte haiN| kula-dIkSA denevAle AcAryoke ziSya samUhako kula kahate haiN| saGgha-RSi, yati, muni aura anagAra ina cAra prakArake muniyoMke samUhako saGgha kahate haiN| manoja-lokapriya sAdhuoMko manojJa kahate haiN| gaNa-vRddha muniyoMkI santatiko gaNa kahate haiM / / 27-28 // ___ vyutsarga tapake do bheda bAhyAntaropavityAgAd vyutsagoM dvividho bhavet / kSetrAdirupadhirvAhyaH krodhAdiraparaH punaH / / 29 / / artha-bAhya aura Abhyantara parigrahake tyAgase vyutsargalapa do prakArakA hotA hai / kheta Adika vAhya parigraha hai aura krodha Adika Abhyantara parigraha hai / / 22 / / vinaya tapake cAra bheda darzanajJAnavinayau cAritravinayo'pi ca / tathopacAravinayo vinayaH syAccaturvidhaH // 30 // artha-darzanavinaya, jJAnavinaya, cAritravinaya aura upacAravinayake bhedase vinayatapa cAra prakArakA hotA hai / / 30 / /
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThAdhikAra varzanavinayakA lakSaNa bhavet / yatra niHzaGkitavAdilakSaNopetatA zraddhAne sapta taccAnAM samyaktvavinayaH sa hi // 31 // artha- sapta tatvoMke zraddhAnake viSayameM jahA~ niHzaGkatA Adi lakSaNoMse sahitapanA hotA hai vaha samyaktvabinaya athavA darzanavinaya hai // 31 // jJAnavinayakA lakSaNa jJAnasya grahaNAbhyAsasmaraNAdIni kurvataH / bahumAnAdibhiH sArddha jJAnasya vinayo bhavet // 32 // 183 artha- jo muni bahuta sammAna Adike sAtha jJAnakA grahaNa, abhyAsa tathA smaraNa Adi karatA hai usake jJAnavinaya hotA hai / / 32 / / cAritravinayakA lakSaNa darzanajJAnayuktasya yA samIhitacittatA / cAritraM prati jAyeta cAritravinayo hi saH // 33 // artha - darzana - samyaktva aura jJAnase yukta puruSako cAritrake prati jo utsukatA hai-- cAritra dhAraNa karanekI jo lagana hai vaha cAritravinaya hai // 33 // upacAra vinayakA lakSaNa abhyutthAnAnugamanaM candanAdIni kurvataH / AcAryAdiSu pUjyeSu vinayo aupacArikaH || 34 // artha - AcArya Adi pUjya puruSoMke viSaya meM abhyutthAna--- unake Anepara Age jAkara le AnA, anugamana - jAnepara pIche calakara pahu~cAnA tathA bandanA - namaskAra Adi karanevAle munike upacAra vinaya hotI hai // 34 // dhyAnake cAra bheda AttaM raudraM ca dharmyaM ca zuklaM ceti caturvidham / dhyAnamuktaM paraM tatra tapo'bhayaM bhavet || 35 / / artha- Arta, raudra, dhamyaM aura zukla ke bhedase dhyAna cAra prakArakA kahA gayA hai / inameM antake do dhyAna tapake aGga haiM || 35 //
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ shr tatvArthasAra ArtadhyAnakA lakSaNa aura usake bheda priyabhraMze'priyaprAptau nidAne vedanodaye | ArttaM kaSAyasaMyuktaM dhyAnamuktaM samAsataH || 36 || artha - iSTakA viyoga, aniSTakA saMyoga, nidAna aura vedanAkA udaya honepara jo kaSAya se yukta dhyAna hotA hai vaha saMkSepase ArttadhyAna kahA gayA hai / bhAvArtha-- AtikA artha duHkha haiM, usa Ati arthAt duHkhake samaya jo hotA hai vaha Arta kahalAtA hai| isake iTaviyogaja, aniSTasaMyogaja, nidAna aura vedanAjake bhedase cAra bheda haiM / strI-putra Adi iSTa janoMke viyogajanya duHkhake samaya jo hotA hai vaha iSTaviyogaja ArttadhyAna hai / zatru, siMha, sarpa Adi aniSTa padArthoke saMyogajanya duHkha ke samaya jo hotA hai vaha aniSTasaMyogaja ArttadhyAna hai / AgAmI bhogAkAGkSAko nidAna kahate haiM usa nidAna sambandhI duHkhake samaya honevAlA dhyAna nidAnaja AlaMdhyAna hai| aura udarapIr3A Adi vedanAoMke duHkhake samaya honevAlA dhyAna vedanAja ArttadhyAna kahalAtA hai || 36 || dhyAnakA lakSaNa aura bheda | hiMsAyAmanRte sveye tathA vipayarakSaNe / raudraM kaSAyasaMyuktaM dhyAnamuktaM samAsataH ||37|| artha- hiMsA, jhUTha, corI aura viSaya saMrakSaNake samaya kaSAyase yukta jo dhyAna hotA hai vaha saMkSepase raudradhyAna kahA gayA hai / bhAvArtha - 'rudrasya kArya raudra' rudra arthAt krUra pariNAmavAle jIvakA jo kArya hai vaha raudra kahalAtA hai / 'hiMsA, jhUTha, corI aura viSayasaMrakSaNa ye krUra kArya haiM / inameM Ananda mAnanekI apekSA rodradhyAnake nimnalikhita cAra bheda haiM1 hiMsAnanda, 2 mRSAnanda, 3 steyAnanda aura 4 parigrahAnanda / inakA artha zabdoMse hRI spaSTa haiM / / 37 / / dhyAnakA lakSaNa ekAgratve'ticintAyA nirodho dhyAnamiSyate / antarmuhUrtatastacca bhavatyuttama saMhateH ||38|| artha --- tIvra cintAkA kisI eka padArtha meM ruka jAnA dhyAna kahalAtA hai / yaha dhyAna antarmuhurta taka hotA hai aura uttamasaMhananavAle jIvake hotA hai // 38 //
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAdhikAra arisarai lakSaNa aura bheba AjJApAyavipAkAnAM vivekAya ca saMsthiteH / manasaH praNidhAnaM yad dharmyadhyAnaM taducyate ||35|| artha --- AjJAvicaya, apAyazviya, vipAkavivaya aura saMsthAnavicapake liye manakI jo sthiratA hai vaha dharmyaMdhyAna kahalAtA hai / yahI isake cAra bheda haiM // 39 // AjJAvitrya ghadhyAnakA lakSaNa pramANIkRtya sArvajJImAjJAmarthAvadhAraNam / padArthAnAmAjJAvicayamucyate ||40|| gahanAnAM 185 artha-- sarvajJa bhagavAnko AjJAko pramANa mAnakara gahana sUkSma, antarita aura dUravartI padArthoMkA nirdhAra karanA AjJAvicaya nAmakA dhayaMdhyAna kahalAtA hai || 40 || apAyavitraya dharmyaSyAnakA lakSaNa kathaM mArga prapadyerannamI unmArgato janAH / apAyamiti yA cintA tadapAyavicAraNam / / 41 // artha - ye prANI unmArgako chor3akara samIcIna mArgako kisa taraha prApta ho sakeMge, isa prakArakA vicAra karanA athavA caturgatike duHkhoMkA cintana karanA so apAyavicaya nAmakA dharmyadhyAna hai // 41 // vipAkafrer adhyAnakA lakSaNa dravyAdipratyayaM karmaphalAnubhavanaM prati / bhavati praNidhAnaM yad vipAkavicayastu saH || 42 // artha- dravya, kSetra, kAla aura bhAvakA kAraNa pAkara kisa karmakA kisa prakArakA phala bhoganA par3atA hai aisA jo manakA praNidhAna hai vaha vipAkavicaya nAmakA dharmadhyAna hai / bhAvArtha - karmokI ATha mUla tathA eka sau ar3atAlIsa uttara prakRtiyoMkA udaya kaba, kaisA aura kisake hotA hai aisA vicAra karanA vipAkavicaya dharmya - dhyAna hai || 42 // 24
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvAryasAra saMsthAnavicaya dharmadhyAnakA lakSaNa lokasaMsthAnaparyAyasvabhAvasya vicAraNam / lokAnuyogamArgeNa saMsthAnavicayo bhavet / / 43 // artha-lokAnuyoga-lokakA varNana karanevAle zAstroMke anusAra lokake AkAra, paryAya aura svabhAvakA jo vicAra hai yaha saMsthAnavicaya nAmakA dharmyadhyAna hai|| 43 // zuklathyAnake cAra bheda zuklaM pRthaktvamAdyaM syAdekatvaM ta dvitIyakam / sUkSma kriyaM tRtIyaM tu turya vyuparakriyam // 44 // artha-zukladhyAnake cAra bheda haiM--yahalA pRthaktva, dUsarA ekatva, tIsarA sUkSmakriyA aura cauthA vyuparakriyA // 44 // pRthaktvazukladhyAnakA lakSaNa dravyANyanekamedAni yogairyAyati yatribhiH / zAntamohastato hyetatpRthaktvamiti kIrtitam // 45|| arthazAntamoha arthAt gyArahaveM guNasthAnavI jIva, tIna yogoMke dvArA aneka bhedoMse yukta dravyoMkA jo dhyAna karatA hai vaha pRSakatva nAmakA zuklathyAna kahA gayA hai // 45 // pRthaktvazukladhyAnako vizeSatA zrutaM yato vitakaH syAdyataH pUrvArthazikSitaH / pRthaktvaM dhyAyati dhyAnaM savitakaM tato hi tat // 46 / / arthavyaJjanayogAnAM vicAraH saMkramo mataH / vIcArasya hi sadbhAvAt savIcAramidaM bhavet // 47 // artha--cU~ki vitarphakA artha zruta hai aura caudaha pUrvomeM pratipAdita arthako zikSAse yukta muni isakA dhyAna karatA hai isaliye yaha dhyAna savitarka kahalAtA hai| artha, zabda aura yogoMkA saMkramaNa parivartana vIcAra mAnA gayA hai| isa dhyAnameM ukta lakSaNavAlA vIcAra rahatA hai| isaliye yaha dhyAna savIcAra hotA hai // 46-47 / /
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamAdhikAra 187 ekatvazukladhyAnakA lakSaNa dravyamekaM tathaikena yogenAnyatareNa ca / dhyAyati kSINamoho yattadekatvamidaM bhavet // 48 // artha-kSINamoha arthAt bArahaveM guNasthAnameM rahanevAlA muni tInamese kisI eka yogako dvArA ekadravyakA jo dhyAna karatA hai vaha ekatva nAmakA dUsarA zukladhyAna hai / / 48 // ekatvazukladhyAnako vizeSatA zrutaM yato vitarkaH syAyataH pUrvArthazikSitaH / ekatvaM dhyAyati dhyAnaM savitarka tato hi tat / / 49 // arthavyaJjanayogAnAM vIcAraH saMkramo mataH / vIcArasya sadbhAvAdavIcAramidaM bhavet // 50 // artha-ki vitarkakA artha zruta hai aura caudahapUrvo meM pratipAdita arthako zikSAse yukta muni ekatvakA dhyAna karatA hai isaliye yaha dhyAna savitarka hotA hai / artha, zanda aura yogoMkA saMkramaNa vIcAra mAnA gayA hai| aise docArakA sadbhAva isa dhyAnameM nahIM rahatA isaliye yaha arvIcAra hotA hai / / 49-50 // sUkSmakriyazukladhyAnakA lakSaNa avitarkamavIcAraM mUkSmakAyAvalambanam / bhUkSmakriyaM bhaved dhyAnaM sarvabhAvagataM hi tat // 51 // kAyayoge'timUkSme tad vartamAno hi kevalI / zuklaM dhyAyati saMgeddha kAyayoga tathAvidham / / 52 // artha--jo dhyAna vitarka aura vIcArase rahita hai tathA sUkSmakAyayogake avalambanase hotA hai vaha sUkSmakriya nAmakA zukladhyAna hai / yaha samasta padArthoko viSaya karanevAlA hai / atyanta sUkSma kAyayogameM vidyamAna kevalI bhagavAna usa prakArake kAyayogako rokaneke liye isa zukladhyAnakA dhyAna karate haiM // 51-52|| . vyuparakiya zukladhyAnakA lakSaNa avitarkamavIcAraM dhyAnaM vyuparatakriyam / paraM niruddhayoga hi tacchalezyamapazcimam // 53 //
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 satyAryasAra tatpunA ruddhayogaH san kurvan kAyatrayAsanam / sarvajJaH paramaM zuklaM dhyAyatyapratipatti tat // 54 // artha-jo vitarka aura vIcArase rahita hai tathA jisameM yogoMkA bilakula nirodha ho cukA hai vaha dhyuparatakriya nAmakA cauthA zukladhyAna hai| yaha dhyAna sarvazreSTha zoloMke svAmitvako prApta hotA hai arthAt yaha aThAraha hajAra zIlake bhedoMse sahita hotA hai| jisake saba yoga ruka gaye haiM tathA jo sattAmeM sthita audArika, taijasa aura kAmaNa ina tIna zarIroMkA tyAga kara rahe haiM aise sarvajJa bhagavAn isa utkRSTa zukladhyAnakA dhyAna karate haiN| yaha dhyAna pratipattise rahita hai / / 52-54 // ___ bhAvArtha--mohajanita kalupatAse rahita dhyAna zukladhyAna kahalAtA hai| isake Upara kahe anusAra cAra bheda hote haiN| inameM pahalA pRthaktvazukladhyAna gyArahaveM muNasthAnameM hotA hai / yadyapi anya gnanthoM meM yaha dhyAna aSTama guNasthAnase lekara gyArahaveM guNasthAna taka batalAyA gayA hai tathApi yahA~ vIrasenasvAmIke kathanAnusAra dazama guNasthAna taka dharmyadhyAna aura usake bAda gyArahaveM guNasthAnase zukladhyAna mAnA gayA hai| isa prathama dhyAnameM tInoM yogoMkA Alambana rahatA hai tathA zrutake zabda aura arthameM parivartana hotA rahatA hai isaliye yaha vitarka aura bocAra donoMse sahita hotA hai| dUsarA ekatva nAmakA zakladhyAna bArahaveM guNasthAnameM hotA hai tathA tIna yogoMmeMse kisI eka yogake Alambanase hotA hai| isameM zratake artha tathA zabdoMkA parivartana nahIM hotaa| jisa artha, zrata yA yogake Alambanase zurU hotA hai antarmuhUrta taka usIpara sthira rahatA hai isaliye yaha vIcArare rahita hotA hai / utkRSTatAkI apekSA ye donoM dhyAna pUrvavid pUrvoke jJAtA munike hote haiM / tIsarA sUkSmakriya nAmakA zukladhyAna terahaveM guNasthAnake anta samayameM hotA hai| isameM mAtra sukSmakAyayogakA Alambana rahatA hai| zrutakA Alambana chUTa jAtA hai isaliye yaha dhyAna vitarka aura vIcAra donoMse rahita hotA hai | cauthA zukladhyAna caudahaveM guNasthAnameM hotA hai| isa vyAnameM sUkSmakAyayogakA bhI Alambana nahIM rahatA / vitarka aura vIcAra to pahale hI chUTa jAte haiM isaliye yaha dhyAna vyuparatakriya kahalAtA hai / / 53-54 / / guNazreNInirjarAke vaza sthAna samyagdarzanasampannaH saMyatAsaMyatastataH / saMyatastu tato'nantAnubandhipraviyojakaH / / 55 / / dRgmohakSapakastasmAttathopazamakastataH / upazAntakaSAyo'tastatastu kSapako mataH // 56 //
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 189 ta daadaagidaar' tataH kSINakaSAyastu ghAtimuktastato jinaH / daute kramazaH santyasaMkhyeyaguNanirjarAH // 17 // artha-samyagdRSTi, saMyatAsaMyata, saMyata, anantAnubandhIkI visaMyojanA karanevAlA, darzanamohakA kSaya karanevAlA, upazamazreNIvAlA, upazAntamohagyArahaveM guNasthAnavartI, kSapakazreNIvAlA, kSINakaSAya-bArahaveM guNasthAnavartI aura ghAtiyAkarmose rahita jinendra bhagavAna ye daza kramase asaMkhyAtaguNI nirjarA karanevAle haiM / / 55-57 // pA~ca prakArake nirgrantha muni pulAko vakuzo dvedhA kuzIlo dvividhastathA / nigranthaH snAtakazcaiva nigranthAH paJca kIrtitAH // 58 // artha-pulAka, do prakArake vakuza, do prakArake kuzIla, nirgrantha, aura snAtaka ye pAMca prakArake nirgrantha-muni kahe gaye haiM / bhAvArtha-jo uttaraguNoMkI bhAvanAse rahita haiM tathA kahIM kabhI vratoMmeM bhI pUrNatAko prApta nahIM hote ne tuccha dhAnyo samAna pulAka kahalAte haiN| jo uttaraguNoMko bhAvanAse rahita hai parantu vratoMkI pUrNatAko prApta hai arthAt jinake mUlanatoMmeM kabhI doSa nahIM lagate ve vakuza kahalAte haiN| inake zarIra vakuza aura upakaraNa vakuzakI apekSA do bheda haiN| jo zarIrako dhUli Adise rahita rakhanekA rAga rakhate haiM be zarIra vakuza haiM aura jo apane pIchI, kamaNDalu Adi upakaraNoMko uttama rakhanA cAhate haiM ve upakaraNa bakuza haiN| ye donoM prakArake muni ziSyaparivArase sahita rahate haiM / kuzIlake do bheda haiM-pratisevanAkuzIla aura kaSAyakuzIla ! jo ziSyarUpa parigrahase sahita haiM tathA mUlaguNa aura uttaraguNoMse yukta honepara uttaraguNoMkI kisI taraha virAdhanA kara baiThate haiM ve pratisevanAkuzIla haiM aura jo mAtra saMjvalanakaSAyase yukta haiM ve kaSAyakuzIla haiN| jinhoMne mohakarmakA sarvathA kSaya kara diyA hai aura jo antarmuhUrtake anantara niyamase kevalI bananevAle haiM aise bArahaveM guNasthAnavartI muni nirganya kahalAte haiN| jinheM ghAtiyAkarmoke naSTa honese kevalajJAna prApta ho gayA hai aise sayoga aura ayogake bhedase donoM prakArake kevalI snAtaka kahalAte haiM / / 58 // pAMca prakArake muniyoMmeM saMpamAdikA vikalpa saMyamazrutalezyAbhiliGgena pratisevayA / tIrthasthAnopapAdaizca vikalpyAste yathAgamam // 19 //
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 sattvArthasAra artha-saMyama, zruta, lezyA, liGga, pratisevanA, tIrtha, sthAna aura upapAda' ina ATha anuyogoM ke dvArA Upara kahe hue muni Amamake anusAra vikalpa karameke yogya haiN| bhAvArtha-saMyama-pulAka, vakuza aura pratisevanAkuzIla, sAmAdhika tathA chedopasthApanA saMyamameM rahate haiM tathA kaSAya kuzIla sAmAyika, chedopasthApanA, parihAravizuddhi aura sUkSmasAdharAya ina cAra sayabhImeM hte haiM / nigantha aura snAtaka eka yathAkhyAtasaMyamameM hI hote haiN| zruta-pulAka, vakuza aura pratisevanAkulIza utkRSTatAse pUrNa dazapUrvake dhAraka hote haiN| kapAyakuzIla aura nirgrantha caudahapUrvake dhArakA haiN| jaghanyase pulAkakA zruta AcAravastu pramANa hotA hai| bakuza, kuzIla aura nirgrantha muniyoMkA jaghanya zruta aSTapravacanamAtRkA mAtra hotA hai arthAt pA~ca samiti tathA tIna guptiyoMke jJAnamAtra hotA hai / snAtaka zrutase rahita kevalI hote haiN| __lezyA-pulAkamunike pIta, pana aura zakla ye tIna lezyAe~ hotI haiN| vakuza aura pratisevanAkuzIlake chahoM lezyAe~ ho sakatI haiM / yadyapi caturthase saptama guNasthAna taka sAmAnyarUpase tIna zubha lezyAeM ho AgamameM batAI haiM tathApi vakuza aura pratisevanAkuzIla muniyoMke upakaraNaviSayaka ArAkti honese kadAcit kiJcit ArtadhyAna bhI saMbhava hai| usa ArtadhyAnake kAlameM kuSNAdi tIna lezyAe~ bhI saMbhava hotI haiM / chaThaveM guNasthAmeM nidAnako chor3akara zeSa tIna prakArake ArtadhyAnokA sadbhAva AgamameM pratipAdita hai ho| sUkSmasAmparAya tathA nignantha aura snAtaka muniyoMke eka zuklalezyA hI hotI hai / ayogakevalI snAtakoMke koI bhI lezyA nahIM hotii| liGga-drayaliGga aura bhAvaliGgakI apekSA liGga do prakArakA hai| inameM bhAvaliGgako apekSA pA~coM ho prakArake muni nirgrantha-digamvaramudrAke dhAraka hote haiM aura drabyaliGga-zarorako avagAhanA, raGga aura pIchI Adiko apekSA bhAjya haiM arthAt unameM vizeSatA hotI hai / athavA liGgakA artha veda hai / dravyavedakI apekSA pA~coM prakArake muni puruSavedI hI hote haiM parantu bhAvaveda kI apekSA chaThavese navama guNasthAna taka rahanevAle pulAka, vakuza aura kuzola muniyoMke tInoM veda saMbhava haiN| nirmantha aura snAtaka muniyoMke koI bhI veda nahIM rhtaa| pratisevanA-pratisevanAkA artha virAdhanA hai| pA~ca malaguNa-pA~ca mahAvrata aura rAtribhojanatyAgameMsa kisI ekakI virAdhanA kadAcit dUsaroMko jabardastIse pulAka munike ho sakatI hai vaha bhI kArita aura anumodanAko apekSA hotI hai kRtakI apekSA nhiiN| bakuza do prakArake kahe gaye haiM upakaraNavakuza aura zarIrabakuza / jo bahuta prakArakI vizeSatAoMse yukta upakaraNoMko icchA rakhatA hai vaha upakaraNavakuza hai aura jo zarIrakA saMskAra karanevAlA hai vaha zarIravakuza
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamAdhikAra hotA hai| pratisevanAkuzola mUlaguNoMko virAdhanA na karatA huA kadAcit uttaraguNoM ko virAdhanA karatA hai| parantu kaSAyakuzIla, nimrantha aura snAtakoMke kisI prakArakI virAdhanA nahIM hotI hai| ___ tIrtha-tIrthaMkaroMkI AmnAya-dharmapravartanako tIrtha kahate haiN| sabhI muni, sabhI tIrthakaroMke tIrtha meM hote haiN| sthAna--kaSAyake nimittase saMbamameM jo avAntara tAratamya hotA hai use sthAna kahate haiM / sAmAnyarUpase ye sthAna asaMkhyAtta hote haiN| inameM pulAka aura kaSAyakuzIlake sarvajaghanya ladhisthAna hote haiN| ye donoM asaMkhyAta sthAnoM taka eka sAtha jAte haiM / isake bAda pulAka raha jAtA hai-Age nahIM bar3ha pAtA hai / Age kaSAyakuzIla asaMkhyAta sthAnoM taka akelA jAtA hai| isase Age kaSAyakuzola, pratisevanAkuzIla aura vakuza asaMkhyAta sthAnoM taka eka sAtha jAte haiN| vahA~ vakuza vichar3a jAtA hai--Age jAnese ruka jAtA hai| isase bhI Age asaMkhyAta sthAna jAkara pratisevanAkuzIla vir3a jAtA hai| isase bhI Age asaMkhyAta sthAna jAkara kaSAyakuzIla vichur3a jAtA hai| isake Age kaSAyanimittaka sthAna nahIM hai akaSAya sthAna haiM unheM nirgrantha prApta karatA hai| vaha asaMkhyAta sthAnoM taka jAkara vichur3a jAtA hai| isake Age eka sthAna jAkara snAtaka nirvANako prApta hotA hai| upapAda upapAdakA artha janma hai / pulAkamunikA utkRSTa upapAda sahasrAra nAmaka bArahava svargake utkRSTa sthitivAle devoMmeM hotA hai / vakuza aura pratisevanAkRzIlakA utkRSTa upapAda AraNa aura acyuta svarga meM bAIsa sAgarakI sthitivAle devoMmeM hotA hai / kaSAyakuzIla aura nirgrantha (gyArahaveM guNasthAnavartI muni ) kA utkRSTa upapAda sarvArthasiddhimeM tetIsa sAgarakI sthitivAle devoMmeM hotA hai| ina sabhIkA jaghanya upapAda saudharma svarga meM do sAgarakI sthitivAle devoM meM hotA hai / bArahaveM guNasthAnavartI nirgandha tathA snAtaka kevalI bhagavAnakA nirvANa hI hotA hai / / 59 / / / nirjarAtatvakA upasaMhAra iti yo nirjarAtattvaM zraddhatte ghenyupekSate / zeSataH samaM SaDbhiH sa hi nirmANamAgbhavet // 60 // artha-isa prakAra zeSa chaha tattvoMke sAtha jo nirjarAtattvakI zraddhA karatA hai use jAnatA hai aura usakI upekSA karatA hai vaha nirvANako prApta hotA hai / 60 / / isa prakAra zrIamRtacandrAcArya dvArA viracita tasvArthasArameM nirjarAtattvakA varNana karanevAlA saptama adhikAra pUrNa humA /
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTama adhikAra ( mokSatakA varNana ) maGgalAcaraNa ananta kevala jyotiHprakAzitajagattrayAn praNipatya jinAnmUrdhnA mokSatacaM prarUpyate // 1 // artha - ananta kevalajJAnarUpI jyotike dvArA tInoM jagatko prakAzita karanevAle arahantoMko zirase namaskArakara mokSatattvakA nirUpaNa kiyA jAtA hai // 1 // mokSakA lakSaNa abhAvAdandhahetUnAM baddhanirjarayA tathA / kRtsnakarmapramokSo hi mokSa ityabhidhIyate // 2 // artha - bandhake kAraNoMkA abhAva tathA pUrvabaddhakarmokI nirjarAse samasta kamakA sadA ke liye chUTa jAnA mokSa kahalAtA hai // 2 // mokSa kisa prakAra hotA hai ? badhnAti karma sadvedyaM sayogaH kevalI viduH / yogAbhAvAdayogasya karmabandho na vidyate // 3 // nijIrNa niHzeSa pUrva sazcitakarmaNaH / tato AtmanaH svAtmasaMprAptirmokSaH sadyo'vasIyate // 4 // artha - aisA jAnanA cAhiye ki sayogakevalI sAtAvedanIyakarmakA bandha karate haiM parantu yogakA abhAva ho jAnese Age Ayoga kebalIke karmabandha nahIM hotA hai / tadanantara jisake pUrva saMcita samasta karmokI nirjarA ho cukI hai aise jIvake svAtmopalabdhirUpa mokSa zIghra ho jAtA hai / 3-4 // mokSameM kina kina bhAvoMkA abhAva tathA sadbhAva rahatA hai ? tathaupazamikAdInAM bhavyatvasya ca saMkSayAt / mokSaH siddhasvasamyaktvajJAnadarzanazAlinaH // 5 //
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamAdhikAra artha-aupazamika Adi bhAva tathA bhavyatvabhAvake kSayase siddhatva, samya. katva, jJAna aura darzanase suzobhita AtmAkA mokSa hotA hai| bhAvArtha-mokSameM aupazamika, kSAyopamika tathA audayikabhAva aura pAriNAmita mAge bhavyAja bhAva ho zAtA hai : ninnu kSAyikasamyaktva, kSAyikajJAna, kSAyikadarzana tathA siddhatva bhAvakA sadbhAva rahatA hai| kSAyikajJAnake sahabhAbo kSAyika dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIryakA sadbhAva bhI rahatA hai|| 5 // karmabandhakA anta hotA hai AdhabhAvAnna bhAvasya karmabandhanasantateH / antAbhAvaH prasajyeta dRSTatvAdantyabIjavat // 6 // artha-karmabandhana santati sambandhI sadbhAvakI AdikA abhAva honese usake antake abhAvakA prasaGga nahIM AsakatA, kyoMki antima bIjake samAna anAdi bastukA bhI anta dekhA jAtA hai / bhAvArtha-yadi yahA~ koI yaha prazna kare ki karmabandhanakI santatikI jaba Adi nahIM hai to usakA anta bhI nahIM ho sakatA to usakA uttara yaha hai ki anAdi bastukA bhI anta hotA hai| jaise bIja anAdi kAlase calA ArahA hai phira bhI usake antima bIjakA abhAva dekhA jAtA hai // 6 // isIko spaSTa karate haiM dagdhe bIje yathAtyantaM prAdurbhavati nAGkuraH / karmabIje tathA dagdhe na rohati bhavAGkaraH / / 7 // artha-jisa prakAra bIjake atyanta jala jAnepara aGkara utpanna nahIM hotA usI prakAra karmarUpI bIjake atyanta jala jAnepara saMsArarUpI aGkara utpanna nahIM hotA // 7 // punaH bandhakI AzaGkA nahIM hai avyavasthA na bandhasya gavAdInAmivAtmanaH / kAryakAraNavicchedAnmithyAtvAdiparikSaye // 8 // artha-gAya Adike samAna AtmAke bandhakI avyavasthA nahIM hai, kyoMki mithyAtva AdikA kSaya ho jAnepara bandharUpa kAryake kAraNoMkA viccheda ho jAtA hai|
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasAra bhAvArtha- koI yaha kahe ki jisa prakAra gAya Adiko bandhanase chor3A jAtA hai aura phira bhI liyA jAtA hai use prakAra AtmA bandhana se mukta hotA hai aura phira bhI bandhanako prApta ho jAtA hai so aisI bAta nahIM hai kyoMki karmabandhake kAraNa mithyAtva avirati, pramAda, kaSAya aura yoga haiM, inakA abhAva ho jAne se mukta jIvake phira bandha nahIM hotA hai // 8 // jAnanA dekhatA bandhakA kAraNa nahIM hai 14 jAnataH pazyatathorddha jagatkAruNyataH punaH / tasya bandhaprasaGgo na sarvAsravaparikSayAt // 9 // artha - - mukta jIva, mukta hone ke bAda bhI karaNApUrvaka jagatko jAnate tathA dekhate haiM para isase unake bandhakA prasaGga nahIM AtA, kyoMki unake saba prakArake AsravoMkA pUrNarUpase kSaya ho cukatA hai / bhAvArtha - jisa jIvake jAnane, dekhane ke sAtha moha tathA rAga-dveSa Adike vikalpa rahA karate haiM usIke karmokA Asrava aura bandha huA karatA hai parantu mukta jIvake aise koI vikalpa nahIM rahate, isaliye unake jagatko jAnane dekhanepara bhI bandha nahIM hotA hai // 9 // kAraNake vinA bandha saMbhava nahIM hai akasmAcca na bandhaH syAdanikSiprasaGgataH / bandhopapattistatra syAnmukti prApteranantaram // 10 // artha - akasmAt vinA kAraNa, mukta jIvake bandha nahIM hotA, kyoMki dinA kAraNa bandha mAnanepara kabhI mukta honekA prasaGga hI nahIM AvegA / muktiprAptike bAda bhI unake candha ho jAvegA // 10 // sthAna se yukta honeke kAraNa muphta jovakA patana nahIM hotA / pAto'pi sthAnavatvAnna tasya nAsravataccataH / AsravAdyAnapAtrasya prapAto'dho dhruvaM bhavet // 11 // artha - mukta jIva sthAnavAn haiM isaliye unakA patana honA cAhiye, yaha bAta bhI nahIM hai kyoMki unake Asava tattvakA abhAva ho cukA hai| lokameM jahAjakA Asava - jala Adike Agamanake kAraNa ho nIceko ora nizcitarUpase patana hotA hai ! bhAvArtha -- jisa prakAra ghaTa, paTa Adi padArda sthAnavAn hai arthAt kisI sthAnapara sthita haiM ataH kadAcit usa sthAnase unakA patana bhI ho jAtA hai
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamAdhikAra isIprakAra mukta jIva bhI sthAnavAna haiM arthAt lokAgrarUpa sthAnapara sthita haiM ataH kadAcit unakA bhI nocekI ora patana ho sakatA hai, yaha AzaGkA uThAnA ThIka nahIM hai kyoMki sthAnase yukta honepara bhI unake AsravatattvakA abhAva ho cukA hai isaliye unakA patana nahIM ho sktaa| lokameM kisI jahAjameM pAnIkA Asrava-Agamana honepara hI usakA nIceko ora patana hotA hai anyathA nahIM // 11 // gauravakA abhAva honese bhI mukta jIvakA patana nahIM hotA hai tathApi gauravAbhAvAnna pAto'sya prasajyate / ghRntasambandhavicchede patatyAmraphalaM guru // 12 // artha-sthAnavAna honepara bhI gurutvakA abhAva honeke kAraNa mukta jIvake patanakA prasaGga nahIM AtA kyoMki ThaNDalase sambandha viccheda honepara gurubajanadAra AmakA phala nIce giratA hai| bhAvArtha-Amake dRSTAntase spaSTa hai ki guru-bajanadAra vastukA hI nIcekI ora patana hotA hai| gurutva pudgalakA svabhAva hai AtmAkA nahIM, isaliye mukta ho jAnepara AtmAkA mokSasthAnase patana nahIM hotA // 12 / / ___siddhoMmeM paraspara uparodha-rukAvaTa nahIM hai alpakSetre tu siddhAnAmanantAnAM prasajyate | parasparoparodho'pi nAvagAhanazaktitaH / / 13 / / nAnAdIpaprakAzeSu mUrtimatsvapi dRzyate | na virodhaH pradeze'lpe hantAmUrteSu kiM punaH // 14 // artha--alpasthAnameM ananta siddha rahate haiM parantu unameM paraspara uparodha nahIM hotA kyoMki unake avagAhana zakti vidyamAna hai| eka choTese sthAnameM jaba mUrtimAna nAnA dopoMke prakAzameM bhI paraspara ghAta karanevAlA virodha nahIM dekhA jAtA taba amUrtika siddhoMmeM to ho hI kaise sakatA hai / / 53-14 / / AkArakA abhAva honese mukta jIvoMkA abhAva nahIM hotA AkArAbhAkto'bhAvo na ca tasya prasajyate / anantaraparityaktazarIrAkAradhAriNaH // 15 // artha-AkArakA abhAva honese mukta jIvake abhAvakA prasaGga nahIM AtA kyoMki muktajIva, mukta honese nikaTa pUrvakAlameM chor3e hue zarIrakA AkAra dhAraNa karate haiN|
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ svArthasAra bhAvArtha - mukta jIva meM AkArakA abhAva nahIM hai kyoMki ve antima zarIrakA AkAra dhAraNa karanevAle haiM ! isa sthitimeM anAkAra mAnakara unakA abhAva nahIM mAnA jA sakatA hai / / 15 / / 196 zarIrakA abhAva honepara AtmA sarvatra phailatA nahIM hai zarIrAnuvidhAyitve lokAkAzapramANasya tatadabhAvAdvisarpaNam / tAvannAkAraNatvataH // 16 // artha - yadi AtmAkA AkAra zarIrake anurUpa hotA hai to zarIra abhAva honepara lokAkAzapramANa mAtmAko sarvatra phaila jAnA cAhiye, yaha bAta nahIM hai, kyoMki phailane kA koI kAraNa nahIM hai / bhASArtha - zarIra nAmakarmake sambandhase AtmAmeM saMkoca aura vistAra hotA haiM mukta jIvake usakA abhAva ho cukatA hai isaliye usake sarvatra phailanekA prasaGga nahIM AtA hai || 16 | dRSTAntadvArA samarthana I zarAvacandra zAlAdidravyAvaSTambhayogataH alpo mahAMzca dIpasya prakAzo jAyate yathA // 17 // saMhAreca visarpe ca tathAtmAnAtmayogataH / tadabhAvAttu muktasya na saMhAravisarpaNe || 18 || artha -- jisaprakAra zakorA - miTTIkA vartana aura candrazAlA --- uparitanagRha Adi padArtharUpa AlambanoM ke yogase dIpakakA prakAza choTA aura bar3A hotA hai| usI prakAra AtmA, anAtmA - arthAt zarIrake yoga se saMkoca aura vistArake samaya choTA aura bar3A mAlUma hotA hai| cU~ki mukta jIvake zarIrakA abhAva ho cukatA hai isaliye saMkoca aura vistAra donoM hI nahIM hote haiM / bhAvArtha - yadi dIpakako miTTI ke zakorAmeM rakhate haiM to usakA prakAza saMkucita hokara usI meM samA jAtA hai aura kisI bar3e gharameM rakhate haiM to vistRta hokara usameM samA jAtA hai / vAstava meM prakAzake pradeza jitane haiM utane hI haiN| parantu bAhya Alambanake yogase saMkoca aura vistArarUpa honese choTe-bar3e mAlUma hote haiN| isI prakAra AtmA ke pradeza parimANakI apekSA lokAkAzake barAbara haiM arthAt AkAzake eka pradezake Upara AtmAkA eka pradeza sthita ho to AtmA samasta lokAkAzameM phaila sakatA hai parantu AtmAkA saMkucita aura vistRta honA zarIra ke parimANapara nirbhara hai| mukta jIvake zarIrakA abhAva ho jAtA hai isaliye
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ aTamAdhikAra usakA saMkucita aura vistRta honA banda ho jAtA hai ! mukta jIvakA parimANa antima zarIrase kucha nyUna rahatA hai| prazna yaha thA ki jisa prakAra zakorA Adi bAhya padArthakA Alambana haTanepara dIpakakA prakAza phaila jAtA hai isI prakAra zarIrakA Alambana haTane para AtmA lokAkAzameM kyoM nahIM phaila jAtA hai| usakA uttara yaha diyA gayA hai ki AtmAmeM yadyapi saMkucita aura vistRta honeko zakti hai tathApi zarIra nAmakarmakA astitva rahate hI vaha zakti apanA kArya kara sakatI hai usake abhAvameM nhiiN| mukta jIvaka cUMki zarIranAmakarmakA astitva nahIM hai isaliye unakI AtmAkA lokAkAzake barAbara phaila jAnA saMbhava nahIM hotA hai // 17-18 // muktajIva, mukta hone ke sthAnapara avasthita nahIM rahakara adhvaMgamana karate haiM kasyacicchasalAmokSe tatrAvasthAnadarzanAt / ___ avasthAnaM na muktAnAmUvavrajyAtmakatvataH / / 19 / / artha-kisI jIvakI, sAMkalase chuTakArA honepara usI sthAnapara sthiti dekhI jAtI hai parantu mukta jIvakA cU~ki UvaMgamana svabhAva hai isaliye karmabandhanase chuTakArA milanepara usI sthAnapara sthiti nahIM rahatI / / 19 / / ___bhAvArtha-mukta jIvakA Udhrvagamana svabhAva hai isaliye vaha karmose mukta hote hI Uparako ora gamana karatA hai / isakA yaha gamana lokake anta bhAga taka hotA hai ! eka samayameM vahA~ pahu~ca jAtA hai aura usake bAda ananta kAlake liye vahIM sthira ho jAtA hai / / 19 / / karmakSayakA krama samyaktvajJAnacArisaMyuktasyAtmano bhRzam / nirAsravatvAcchimAyAM navAyAM karmasantatau // 20 // pUrvArjitaM kSapayato yathoktaiH kSayahetubhiH / saMsAratrIjaM kAtstyena mohanIyaM prahIyate // 21 // tato'ntarAyajJAnaghnadarzanadhanAndhanantaram / prahInte'sya yugapattrINi karmANyazeSataH // 22 // garbhasUcyAM vinaSTAyAM yathA bAlo vinazyati / tathA karma kSayaM yAti mohanIye kSayaM gate // 23 / / tataH kSINacatu:karmA prApto'thAkhyAMtasaMyamam / bIjabandhananirmuktaH snAtakaH paramezvaraH // 24 //
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 tattvArthasAra zeSakarma phalApekSaH zuddho buddho nirAmayaH / sarvajJaH sarvadarzI ca jino bhavati kevalI || 25 || nirvANamadhigacchati / yathA dagdhendhano vahnirnirupAdAnasantatiH ||26|| kRtsnakarmakSayAdUrdhvaM artha - jaba yaha AtmA samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakacAritra se atyanta yukta hotA hai, Asravase rahita hone ke kAraNa navIna karmoMko santati kaTa jAtI hai tathA yaha AtmA pahale kahe hue kSayake kAraNoMke dvArA pUrvabaddha karmoMkA kSaya karane lagatA hai taba saMsArakA bIjabhUta mohanIya karma sampUrNa rUpa se naSTa ho jAtA hai / tadanantara antarAya, jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa ye tIna karma eka sAtha sampUrNa rUpase naSTa hote haiM / jisaprakAra garbhasUcoke naSTa honepara bAlaka mara jAtA hai usI prakAra mohanIya karmake naSTa honepara ukta karma naSTa ho jAte haiM / tadanantara jisake cAra ghAtiyA karma naSTa ho cuke haiM, jo athAkhyAta - athavA yathAkhyAta cAritrako prApta hai jo bIjabandha nirmukta hai, snAtaka hai, paramezvara hai, zeSa bace hue cAra aghAtiyA karmoMko apekSAse sahita hai arthAt unakA phala bhoga rahA haiM, zuddha hai, buddha hai, noroga hai, sarvajJa hai aura sarvadarzI hai aisA AtmA kevalo jina - kevalajJAnI arahanta hotA hai / usake bAda jisane prApta indhanako jalA diyA hai tathA jisake navIna indhanako santati naSTa ho cukI hai aisI agni jisaprakAra nirvANako prApta hotI hai-bujha jAtI hai usI prakAra ukta AtmA samasta karmIkA kSaya honese nirvANako prApta hotA hai - mokSako prAptakara letA hai // / 20-26 // muktajIvoMke UrdhvagamanasvabhAvakA dRSTAntoM dvArA samarthana tadanantaramevodrdhvamAlokAntAtsa gacchati / pUrvaprayogAsaGgatvAdubandhacchedordhva gauravaiH ||27|| kulAlacakre DolAyAmiSau cApi yatheSyate / pUrvaprayogAtkarmeha tathA siddhagatiH smRtA // 28 // mRllepasaGganirmokSAdyathA dRSTAsvalAmbunaH | karmabandhavinirmokSAttathA siddhagatiH smRtA // 29 // / eraNDasphuTadelAsu bandhacchedAdyathA gatiH / karmabandhana vikachedAjjIvasyApi tatheSyate ||30||
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamAdhikAra yathAstiryagUdhaM ca loSTavAmbagnivocayaH / svabhAvataH pravartante tathokgatirAtmanAm // 31 // UdhvaMgauravadharmANI jIvA iti jinottamaH / adhogauravadharmANaH pudgalA iti coditam // 32 // atastu gativaikRtyaM teSAM yadupalabhyate / karmaNaH praNidhAna prayogazAna nadidhyate // 33 // avastiyaktathoddhvaM ca jIvAnAM karmajAgatiH / Udhrvameva svabhAvena bhavati kSINakarmaNAm // 34 // artha-samasta karmoMkA kSaya honeke bAda vaha jIva pUrvaprayoga, asaGgatva, bandhaccheda tathA Urdhvagaurava svabhAba ina cAra kAraNoMse lokake aMta taka gamana karatA hai / jisa prakAra kumbhakArake cakra, hiMDolA aura bANameM pUrvaprayogasepahaleke saMskArase Arma-kriyA hotI hai usI prakAra pUrvaprayogase siddhajIvoMkI mati mAnI gaI hai| jisa prakAra miTTIke lepakA saGga chUTa jAnese pAnImeM tUmar3I kI Udhvagati mAnI gaI hai| jisa prakAra coMDIkA bandhana naSTa hone para caTakatI huI eraNDakI bijI meM kardhvagati hotI hai usI prakAra karmavandhanake naSTa honese muktajIvako Urdhvagati mAnI jAtI hai| jisa prakAra pattharake TeloMko gati mocekI ora, bAyuko gati tirachI-cAroM ora aura agnikI jvAlAoMkI gati Upara kI ora svabhAvase hotI hai usI taraha muktajIvoMkI gati UparakI ora svabhAvase hotI hai / jIca kardhvagati svabhAva vAle haiM aura pudgala adhogati svabhAvavAle haiM aisA jinendra bhagavAnane kahA hai| una jIva aura pudgaloMmeM jo gatikI vikRti--vibhinnatA pAI jAtI hai vaha karmoM ke kAraNa, kisI anya vastuke pratighAtase athavA prayogavizeSase mAnI jAtI hai| saMsArI jIvoMkI karmajanya gati noce, tirachI aura UparakI ora hotI hai parantu kamarahita jIvoMkI gati svabhAvase UparakI ora hI hotI hai / / 27-34 / / karmakSaya aura UthvaMgamana sApa ho sAtha hotI hai dravyasya karmaNo yadvadutpattyArambhavItayaH / samaM tathaiva siddhasya gatirmokSe bhavakSayAt / / 35 / / utpattizca vinAzazca prakAzatamasoriha / yugapadbhavato yadvattabhirvANakarmaNoH // 36 //
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 sasvArthasAra artha-jisa prakAra dravyakarmakI utpattikA prArambha aura vinAza sAtha hI sAtha hote haiM usI prakAra siddha bhagavAnkI mokSaviSayaka gati saMsArakA kSaya hote hI sAtha-hI-sAtha hotI hai 1 jima prakAra prakAzakI utpatti aura andhakArakA vinAza eka sAtha hotA hai usI prakAra nirvANako utpatti aura karmakA vinAza eka sAtha hotA hai / / 35-36 // siddha bhagavAnke kisa karmake abhAvameM kauna guNa prakaTa hotA hai ? jJAnAvaraNahAnAtte kevalajJAnazAlinaH / darzanAvaraNacchedAdudyatkevaladarzanAH // 37 // vedanIyasamucchedAdavyAvAdhatvamAzritAH / mohanIyasamucchedAtsamyaktvamacalaM zritAH // 38 // AyuHkarmasamucchedAdavagAhanazAlinaH / nAmakarmasamucchedAtparamaM saumyamAzritAH // 39 // gotrakarmasamunchedAtsadA'gauravalAghavAH / antarAyasamucchedAdanantavIryAmAzritAH // 40 // artha-ve siddha bhagavAn jhAnAvaraNa karmakA kSaya honese kevalajJAnase suzobhita rahate haiM, darzanAvaraNa karmakA kSaya honese kevaladarzanase sahita hote haiM, vedanIya karmakA kSaya honese anyAvAdhatvaguNako prApta hote haiM, mohanIya karmakA vinAza honese avinAzI samyaktvako prApta hote haiM, AyukarmakA biccheda honese avagAhanA ko prApta hote haiM, nAmakarmakA uccheda honese sUkSmatvaguNako prApta haiM, gotrakarmakA vinAza honese sadA agurulaghuguNase sahita hote haiM aura antarAyakA nAza honese anantavIryako prApta hote haiM // 37-40 // siddhoM meM vizeSatAke kAraNa kyA haiM ? kAlaliGgagatikSetratIrthajJAnAvagAhanaH / buddhayodhitacAritrasaGgyAlpabahutAntaraiH // 41 // pratyutpannanayAdezAttataH prajJApanAdapi / apramattairbudhaiH siddhAH sAdhanIyA yathAgamam // 42 / / artha-pramAdarahita vidvAnoM dvArA vartamAna naya tathA bhUtapUrva prajJApana nayakI apekSA kAla, liGga, gati, kSetra, tIrtha, jJAna, avagAhanA, buddhabodhita,
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ saSTamAdhikAra cAritra, saMkhyA, alpabahutva aura antara ina bAraha anuyogoMse siddha bhagavAn Agamake anusAra sAdhanIya haiM-vicAra karane yogya haiN| bhAvArtha-jo naya vartamAnaparyAyako grahaNa karatA hai vaha pratyutpanna naya hai aura jo bhUtaparyAyako grahaNa karatA hai vaha prajJApana naya hai| ina donoM nayoMkI apekSA siddha bhagavAnako vizeSatAkA vicAra kAla Adi anuyogoMse AgamameM kiyA gayA hai / jaise___ kAla-kAlakI apekSA yaha jIva eka samayameM aura utsapiNI tathA avasarpiNI meM sAmAnyarUpase siddha hotA huA siddha hotA hai-mukta avasthAko prApta hotA hai aura bhUtapUrvaprajJApana nayako apekSA do tarahase siddha hotA hai--eka janmakI apekSA aura dUsarA saMharaNako apekSA / janmakI apekSA sAmAnyarUpase utsapiNI aura avasarpiNI donAma utpanna hulA jIva siddha hotA hai / vizeSarUpase avasarpiNIke supamAduHSamA nAmaka tRtIyakAlake antima bhAga tathA duHSamasuHSamA nAmaka caturthakAlameM utpanna huA jIva siddha hotA hai| duHpamAsupamA nAmaka caturthakAlameM utpanna huA jIva duHSamA nAmaka paJcamakAlamai siddha ho sakatA hai parantu paJcamakAlameM utpanna huA jova siddha nahIM hotaa| saMharaNakI apekSA utsapiNI avasarpiNIke saba kAloMmeM siddha hotA hai arthAt tRtIyakAlake antima bhAga aura caturthakAlake sampUrNa samayameM utpanna hue manuSyako yadi koI vyansarAdi deva uThAkara jahA~ prathamAdikAla varta rahA hai aise bhogabhUmike yA jahA~ paJcama yA SaSTha kAla varta rahA hai aise karmabhUmike kSetrameM rakha deve to yahA~se bhI vaha siddha ho sakatA hai| ___liGga-liGgakA artha beda hai / vedake strI, puruSa aura napuMsakako apekSA tIna bheda haiM / ye tInoM beda bhAva aura dravyakI apekSA do-do prakArake haiM / dravyaveda kI apekSA sirpha puruSavedase hI yaha jIva siddha hotA hai parantu bhAvavedakI apekSA tInoM vedoMse siddha ho sakatA hai| pratyutpanna nayakI apekSA avedase hI siddha hotA hai kyoMki vedakA sadbhAva navama guNasthAna taka rahatA hai aura mokSa caudahaveM guNasthAnake anta samayameM hotA hai| kintu bhUtapUrvaprajJApana nayakI apekSA tInoM vedoMse siddha ho sakatA hai / athavA liGgakA dUsarA artha mudrA athavA veSa bhI bhI hai / usa apekSA liGga ke do bheda hai--eka nirgranthaliGga aura dUsarA sagrantha liGga / inameM pratyutpanna nayako apekSA nirgandha liGga-digambara mudrAse ho siddha hotA hai aura bhUtapUrvaprajJApana nayako apekSA sagrantha liGgase bhI siddha hotA hai| gati-pratyutpanna nayakI apekSA siddhigatimeM hI siddha hotA hai arthAt isa jIvameM siddhatvako vyavahAra tabhI hotA hai jaba yaha cAroM gatiyoMse nirmukta ho
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 tatvArthasAra jAtA hai / bhUtapUrva prajJApana nayako apekSA anantara gati aura ekAntara gatise carcA hotI hai / anantara gatikI apekSA sirpha manuSyagatise siddha hotA hai aura ekAntara gatikI apekSA cAroM gatiyoMmeM utpanna huA jIva siddha hotA hai / kSetra - pratyutpanna nayakI apekSA siddhikSetra athavA svakIya Atma- pradezoM meM siddha hotA hai aura bhUtapUrvaprajJApana nayako apekSA pandraha karmabhUmiyAM meM utpanna huA manuSya siddha hotA hai / saMharaNakI apekSA samasta ar3hAI dvIpase siddha hotA hai| tIrtha -- koI jIva tIrthaMkara hokara siddha hotA hai aura koI tIrthaMkara hue vinA hI siddha hotA hai| jo tIrthaMkara hue vinA siddha hotA hai vaha bhI do prakArakA hai-- koI to tIrthakarake rahate hue siddha hotA hai aura koI tIrthaMkarake mukta ho jAne ke vAda siddha hotA hai / jJAna - pratyutpanna nayakI apekSA sirpha kevalajJAna se ho jIva siddha hotA hai aura bhUtapUrva prajJApana nayakI apekSA mati, zruta ina do jJAnoMse, mati, zruta, avadhi athavA mata, zruta, mana:paryaya ina tIna jJAnoMse aura mati, zruta, avadhi, mana:paryaya ina cAra jJAnose siddha hotA hai / avagAhana - avagAhanAke utkRSTa, madhyama aura jaghanyako apekSA tIna bheda haiM / utkRSTa avagAhanAkI apekSA pA~casI paccIsa dhanuSakI avagAhanAvAlA manuSya aura jaghanya avagAhanAkI apekSA sAr3e tIna hAthako avagAhanAvAlA manuSya siddha hotA hai isase adhika aura kama avagAhanAvAlA manuSya siddha nahIM hotA / madhyama avagAhanA ke aneka vikalpa haiM / buddhabodhita - koI manuSya pUrvabhavasambandhI saMskArakI prabalatAse svayaM ho virakta hokara munidIkSA dhAraNa kara siddha hotA hai aura koI manuSya dUsareke samajJAnepara virakta ho munidIkSA dhAraNa kara siddha hotA hai| jo svayaM virakta hotA hai use buddha athavA pratyekabuddha yA svayaMbuddha kahate haiM aura jo dUsareke samajhAnepara virakta hotA hai vaha bodhitabuddha kahalAtA hai / cAritra - pratyutpanna nayako apekSA na cAritrase aura na acAritrase siddha hotA hai kintu aise bhAva se siddha hotA hai jise cAritra yA acAritra kucha bhI nahIM kahate haiN| bhUtapUrvaprajJApana nayakI apekSA anantara aura vyavahita ke bhedase do prakArakI carcA hotI hai / anantara bhedakI apekSA sirpha yathAkhyAtacAritra se manuSya siddha hotA hai aura vyavahitakI apekSA sAmAyika, chedopasthApanA, sUkSmasAmparAya aura yathAkhyAta ina cAra prakArake cAritroMse athavA jisa jIva ke parihAravizuddhi nAmakA cAritra hotA hai usakI apekSA sAmAyika Adi pAMcoM cAritroMse siddha hotA hai|
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamAdhikAra 203 saMkhyA - jaghanyakI apekSA eka samaya meM eka aura utkRSTako apekSA ekso ATha jIva siddha hote haiM / alpabahutva - kSetra Adike bhedase vizeSatAko prApta hue siddha jIvoMmeM jo saMkhyA kI apekSA honAdhikatA hotI hai use alpabahutva kahate haiM / pratyutpanna nayakI apekSA saba jova siddhikSetra meM hI siddha hote haiM isaliye unameM kisI prakArakA alpabahutva nahIM hai / parantu jaba bhUtapUrva nayakI apekSA carcA hotI hai taba alpabahutva siddha hotA hai / jaise kSetrasiddha janma aura saMharaNakI apekSA do prakArake haiM / unameM saMharaNasiddha alpa haiM aura janmasiddha unase saMkhyAtaguNe haiM / saMharaNa bhI svakRta aura parakRtakI apekSA do prakArakA hotA hai / deva yA vidyAdharoMke dvArA kiyA huA saMharaNa parakRta saMharaNa hai aura cAraNa Rddhike dhAraka koI muni svayaM hI jaba kisI bhogabhUmi Adike kSetra meM jAkara virAjamAna hote haiM taba svakRtasaMharaNa kahalAtA hai | kSetroMke karmabhUmi, akarmabhUmi, samudra, dvIpa, Urdhva adhastAt aura niyaMkuke bhedase aneka bheda haiN| inameM Urdhvaloka - AkAzase siddha honevAle sabase kama haiM, adholoka --- guphA Adi nimnapradezoMse siddha honevAle unakI apekSA saMkhyAtaguNe haiM tiryakloka - samAna dharAtalapara sthita dvIpa samudroMse siddha honevAle unakI apekSA gune haiM / samudrasiddha sabase bhaya haiM, dvIpasiddha unase saMkhyAtaguNe haiM / yaha sAmAnyako apekSA carcA hai| vizeSatAkI apekSA lavaNasamudrase siddha honevAle sabase thor3e haiM, kAlodadhi se siddha honevAle unase saMkhyAtaguNe haiM, jambUdvIpase siddha honevAle unase saMkhyAtaguNe haiM, dhAtakIkhaNDase siddha honevAle unase saMkhyAtaguNe haiM, aura puSkarArthase siddha honevAle unase bhI saMkhyAtaguNe hai | akarmabhUmi se siddha honevAle alpa haiM aura karmabhUmise siddha honevAle unake saMkhyAtaguNe haiM / kAlake utsarpiNI, avasarpiNI aura anutsarpiNya sarpiNIkI apekSA tIna bheda haiN| inameM utsarpiNIsiddha sabase thor3e haiM, avasarpiNI siddha unakI apekSA vizeSa adhika haiM aura anutsarpiNyanavasapaNIsiddha unase saMkhyAtaguNa haiM / yaha bhUtapUrva prajJApana nayakI apekSA carcA hai / pratyutpanna nayakI apekSA eka samaya meM hI siddha hote haiM isaliye unameM alpabahutkA vicAra nahIM hotA hai / gati anuyogakI apekSA pratyutpanna nayako vivakSAse saba siddhigatimeM hI siddha hote haiM isaliye alpabahuta nahIM hai / tathA bhUtapUrvanayakI apekSA anantara gatikI apekSA saba manuSyagati meM siddha hote haiM isaliye unameM bhI alpabahutva nahIM hai kintu ekAntara gatikI apekSA alpabahutva hotA hai / jaise tiyaMga anantara gatise siddha honevAle sabase thor3e haiM, manuSya anantara gati se siddha honevAle unase saMkhyAtaguNe haiM, naraka anantaragatise siddha honevAle unase asaMkhyAtaguNe haiM aura deva anantara gati se siddha honevAle unase asaMkhyAtaguNe haiM / liGgakI apekSA carcA
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 tatvArthasAra karanepara pratyutpanna nayakI vivakSAse saba jIva aveda avasthAmeM hI siddha hote haiM isaliye koI alpabahutva nahIM hai parantu bhUtapUrvaprajJApana nayako vivakSAse napuMsaka vedasiddha sabase thor3e haiM, strIvedasiddha unase saMkhyAtaguNe haiM aura vedasiddha unase saMkhyAtaguNe haiM | tIrthAnuyogakI apekSA tIrthakarasiddha thor3e haiM aura sAmAnyasiddha unase saMkhyAtaguNe haiM / cAritrAnuyogakI apekSA pratyutpanna nabakI vivakSAse carcA karanepara cUMki saba avyapadezabhAvase siddha hote haiM isaliye koI alpabahutva nahIM hai| bhUtapUrvaprajJApana nayakI vivakSAse bhI yathAkhyAtacAritra nAmaka anantara cAritrakoI alpavahatva nahIM hai / vyavadhAnako apekSA sAnAyikAdi pAMcoM cAritrake samUhase siddha honevAle alpa haiM aura parihAravizuddhi rahita cAra cAritroMke samUhase siddha honevAle unase saMkhyAttaguNe haiM 1 buddhabodhita anuyogako apekSA pratyekAvuddha thor3e haiM aura bodhitabuddha unase saMkhyAtaguNe haiN| jJAnAnuyogakI apekSA pratyutpanna nayakI vivakSAmeM saba kevalajJAnase siddha hote haiM isaliye alpabahutva nahIM hai| kintu bhUtapUrvaprajJApana nayako apekSA dvijJAnasiddha sabase alpa haiM, caturjJAnasiddha unase saMkhyAtaguNe haiM aura vijJAnasiddha unase saMkhyAtaguNe haiM ! yaha sAmAnyakI apekSA carcA hai| vizeSakI apekSA matizrutamanaHparyayajJAnasiddha sabase thor3e haiM, matizrutajJAnasiddha unake saMkhyAtaguNe haiM, matizrutAvadhimanaHparpayajJAnasiddha unase saMkhyAtaguNa haiM aura matizrutAvadhijJAnasiddha unase saMkhyAtaguNe haiN| avagAhanAnuyogako apekSA anantara avagAhanAkI vivakSAse carcA karanepara jaghanya avagAhanAse siddha honevAle sabase thor3e haiM, utkRSTa avagAhanAse siddha honevAle unase saMkhyAtaguNa haiM, yavamadhyasiddha unase saMkhyAtaguNe haiM, adhastAdyavamadhyasiddha unase saMkhyAtaguNe haiM aura ardhvaM yatramadhmasiddha unase kucha vizeSa adhika hai 1 anantara anuyogakI apekSA aSTasamayAnantara siddha sabase thor3e haiM, saptasamayAnantarasiddha unase saMkhyAtagaNe haiM, isa taraha hisamayAnantara siddhoM taka asaMkhyAtaguNe-asaMkhyAtaguNe haiN| saMkhyAnuyogako apekSA aSTottarazatasiddha sabase thor3e haiM, aSTottarazatasiddhoMse lekara paJcAzat siddhoM taka anantaguNe-anantaguNe haiM, ekonapaJcAzat siddhose lekara paJcaviMzati siddhoM taka asaMkhyAtaguNe haiM aura caturvizati siddhoMse lekara ekasiddhoM taka uttarottara saMkhyAtaguNe-saMkhyAtaguNe haiN| antara-jaghanyase eka samaya aura utkRSThako apekSA chahamAsakA antara jAnanA cAhiye // 41-42 / / siddhoMko anya vizeSatA tAdAtmyAdupayuktAste kevalajJAnadarzane / samyaktvasiddhatAvasthA hetvabhAvAcca niHkriyAH // 4 //
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ aSTamAdhikAra tato'pyUrdhvagatisteSAM kasmAnAstIti cenmatiH / dharmAstikAyasyAbhAvAtsa hi heturgateH paraH || 44 || 205 artha - be siddha bhagavAn tAdAtmyasambandha hone ke kAraNa kevalajJAna aura kevaladarzana ke viSaya meM sadA upayukta rahate haiM tathA samyavatva aura siddhatA avasthAko prApta haiM / hetukA abhAva honese ve niHkriyA - kriyAse rahita haiM / yahA~ koI aisA vicAra kare ki lokAnta ke Age bhI siddhoM kI gati kyoM nahIM hotI hai to usakA uttara yaha hai ki lokAntake Age dharmAstikAyakA abhAva hai / vAstavameM dharmAstikAya gatikA parama kAraNa hai / bhAvArtha - siddhoM ke aupazamika Adi bhAvoMkA to abhAva ho jAtA hai parantu samyagdarzana, kevalajJAna, kevaladarzana aura siddhatvaguNa unameM sadA vidyamAna rahate haiN| siddhoM kA kevalajJAna aura kevaladarzana sadA upayogarUpa hI hotA hai / unameM labdhi avasthA nahIM rahatI / siddha hone ke bAda hI ve Urdhvagati svabhAvavAle hone se urdhvagamanake dvArA lokake antameM pahu~ca jAte haiM / lokke anta meM pandrahasau pacahattara dhanuSa pramANa vistAra se yukta tanuvAta valaya hai| usake uparitana bhAga ke pAMca sau paccIsa dhanuSakA kSetra siddhakSetra kahalAtA hai / usI meM siddhoMkA nivAsa hai / saba siddhoMke zira samAna sthAnapara haiM aura nIcekA bhAga apanI-apanI avagAhanA anusAra nIcA rahatA hai| jinakI avagAhanA pAMcasau paccIsa dhanuSakI hotI hai ve pUre siddhakSetra meM Uparase nIce taka sthita rahate haiM / eka samayakI kriyA ke bAda siddha bhagavAn sadAke liye niSkriya ho jAte haiM / yahA~ koI prazna kara sakatA hai ki jaba siddhoMkA kardhvagamana svabhAva hai taba ve lokAntake Age AlokAkAzameM bhI kyoM nahIM cale jAte ? isa praznakA uttara yaha hai ki gamanakA sahakArI kAraNa dharmAstikAya hai usakA sadbhAva lokAnta taka hI hai, Age nahIM, isaliye kAraNa ke abhAva meM Age gamana nahIM hotA hai // 43-44|| siddhoMke sukhakA varNana saMsAraviSayAtItaM siddhAnAmavyayaM sukham / avyAbAdhamiti proktaM paramaM paramarSibhiH // 45 // artha -- siddhoM kA sukha saMsArake viSayoMse atIta, avinAzI, anyAbAdha tathA paramotkRSTa hai aisA paramaRSiyoMne kahA hai / / 45 / zarIrarahita siddhoM ke sukha kisa prakAra ho sakatA hai ? jantornaSTASTakarmaNaH / kathaM bhavati muktasya sukhamityuttaraM zRNu // 46 // syAdetadazarIrasya
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 tasvArthasAra loke catuvidArtheSu sukhazabdaH prayujyate / viparo vedanAmAne vipAke sokSa evaM ca // 47 // sukho vahniH sukho vAyurviSayeSviha kathyate / duHkhAbhAve ca puruSaH sukhito'smIti bhASate ||48|| puNyakarmavipAkAcca sukhamiSTendriyArthajam / karmakleza vimokSAca mokSe sukhamanuttamam ||49|| | artha --- yadi koI yaha prazna kare ki zarIrarahita evaM aSTakarmo ko naSTa karane vAle muktajIba ke sukha kaise ho sakatA hai to usakA uttara yaha haiM, suno| isa loka viSaya, bedanAkA abhAva, vipAka aura mokSa ina cAra arthoM meM sukha zabdakA prayoga hotA hai / jaise agni sukharUpa hai, vAyu sukharUpa hai, yahAM viSaya artha meM sukhazabda kahA jAtA hai / duHkhakA abhAva honepara puruSa kahatA hai ki maiM sukhI hU~ yahA~ vedanAke abhAva meM sukhazabda prayukta huA hai| puNyakarmake udaya se indriyoM ke iTa padArthoMse utpanna huA sukha hotA hai / yahA~ vipAka - karmodayameM sukhazabdakA prayoga hai / aura karmajanyaklezase chuTakArA milanese mokSameM utkRSTa sukha hotA hai / yahA~ mokSa artha meM sukhakA prayoga hai| bhAvArtha - mokSameM muktajIvake yadyapi zarIra nahIM hai aura na kisI karmakA udaya hai tathApi karmajanyaklezoMse chuTakArA mila jAneke kAraNa unheM sarvazreSTha sukha prApta hotA hai| sukha AtmAkA svAbhAvika guNa hai parantu mohAdi kamauke udayakAla meM usakA svAbhAvika pariNamana na hokara duHkharUpa vaibhAvika pariNamana hotA hai| muktajIvake ina mohAdi karmo kA sarvathA abhAva ho jAtA hai, isIliye unake sukhaguNakA svAbhAvika pariNamana hotA hai| yahI kAraNa hai ki unake samAna sukha saMsArameM kisI anya prANI ke nahIM hotA hai / / 46-49 / / muktajIvoMkA sukha suSupta avasthAke samAna nahIM haiM suptAvasthathA tulyAM kecidicchanti nirvRtim / tadayuktaM kriyAvaccAtsukhAtizayatastathA // 50|| zramaklemamadavyAdhimadanebhyazca saMbhavAt / mohotpattirvipAkA darzanaghnasya karmaNaH // 51 // artha- koI kahate haiM ki nirvANa suSupta avasthAke tulya hai parantu unakA vaisA kahanA ayukta hai-Toka nahIM hai kyoMki muktajIva kriyAvAn haiM jaba ki suSuptAvasthA meM koI kriyA nahIM hotI tathA muktajIvake sukhako adhikatA hai jabaki suSupta avasthAmeM sukhakA raJcamAtra bhI anubhava nahIM hotA / suSuptAvasthA
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ apamAtrikAra 207 ko utpatti znama, sveda, nazA, bImArI aura kAmasevanase hotI hai tathA usameM darzanamohanIya karmake udayase mohakI utpatti hotI rahatI hai jabaki muktajIvake yaha saba saMbhava nahIM hai // 50-51 / / muktajIyakA sukha nirupama hai loke tatsadRzo hyarthaH kRtsne'pyanyo na vidyate / upamIyeta tayena tasmAnirupamaM smRtam / / 5 / / liGgaprasiddheH prAmANyamanumAnopamAnayoH / aliGgaM cAprasiddhaM yattenAnupamaM smRtam / / 53 / / artha-samasta saMsArameM usake samAna anya padArtha nahIM hai jisase ki muktajIvoMke sukhako upamA dI jA sake, isaliye vaha nirupama mAnA gayA hai / liGga arthAt hetuse anumAnameM aura prasiddhise upamAnameM prAmANikatA AtI hai parantu muktajIvoMkA sukha aliGga hai-heturahita hai tathA aprasiddha hai isaliye vaha anumAna aura upamAna pramANakA viSaya na hokara anupama mAnA gayA arhanta bhagavAnko AjJAse muktajIvoMkA sukha mAnA jAtA hai| pratyakSaM tadbhagavatAmaItAM se prabhASitam / gRhyate'stItyataH prAjJena ca chamasthaparIkSayA / / 4 / / artha- muktajIvoMkA vaha mukha arhanta bhagavAnake pratyakSa hai tathA unhIke dvArA usakA kathana kiyA gayA hai isaliye 'vaha hai' isa taraha vidvajjanoMke dvArA svIkRta kiyA jAtA hai, ajJAnI jIvoMkI parIkSAse vaha svIkRta nahIM kiyA jaataa| bhAvArtha-arhanta bhagavAnne pratyakSa anubhava kara mukta, jIvoMke sukhakA nirUpaNa kiyA hai isaliye usakA sadbhAva mAnA jAtA hai / / 54 !| mokSatattvakA upasaMhAra ityetanmokSatatvaM yaH zraddhatte vetyupekSate / zeSatacaiH samaM pabhiH sa hi nirvANabhAgbhavet / / 5 / / artha-isa prakAra zeSa chaha tatvoMke sAtha jo mokSatattvakI zraddhA karatA hai, use jAnatA hai tathA usakI upekSA karatA hai arthAt rAgadveSarahita pravRtti karatA hai vaha niyamase nirvANako prApta hotA hai !! 55 / / isa prakAra zrIamRtavandrAnArya dvArA viracita tatvArthasArameM mokSatattvakA varNana karanevAlA apama adhikAra pUrNa huaa|
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ upasaMhAra pramANanayanikSepanirdezAdisadAdibhiH / saptatacImiti jJAtvA mokSamArga samAzrayet / / 1 / / artha-::: pramaH / , pa, nilepa, nidi sa. saMkhyA Adi upAyoMse sAta tattvoMke samUhako jAnakara mokSamArgakA Azraya lenA cAhiye // 1 // mokSamArgako dvividhatA nizcayavyavahArAbhyAM mokSamArgo dvidhA sthitaH / tatrAyaH sAdhya rUpaH syAd dvitIyastasya sAdhanam / / 2 / / artha-nizcaya aura vyavahArako apekSA mokSamArga do prakArakA hai| unameM pahalA arthAt nizcaya mokSamArga sAdhyarUpa hai aura dUsarA arthAt vyavahAra mokSamArga usakA sAdhana hai / / 2 // nizcayamokSamArgakA kathana zraddhAnAdhigamopekSAH zuddhasya svAtmano hi yAH / samyaktvajJAnavRttAtmA mokSamArgaH sa nizcayaH / / 3 / / artha-apane zuddha AtmAkA jo zraddhAna, jJAna aura upekSAbhAva hai vahI samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritra hai| yaha samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra hI nizcaya' mokSamArga hai / / 3 / / / vyavahAramokSamArgakA nirUpaNa zraddhAnAdhigamopekSA yAH punaH syuH parAtmanAm / samyaktvajJAnavRttAtmA sa mArgo vyavahArataH / / 4 / / artha-aura jo parapadArthoMkA naddhAna, jJAna tathA upekSAbhAva hai vaha samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra hai| yaha samyagdarzana samyagjJAna, aura samyakcAritra vyavahAramokSamArga hai / / 4 / vyavahArI munikA lakSaNa zraddadhAnaH paradravyaM budhyamAnastadeva hi / tadevopekSamANazca vyavahArI smRto muniH / / 5 / /
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ upasaMhAra 209 artha -- ko paradravyakI zraddhA karatA hai, paradravyako hI jAnatA hai aura paradravyake prati upekSAbhAva rakhatA hai vaha vyavahArI muni mAnA gayA hai || || 5 // nizcayI munikA lakSaNa svadravyaM zraddadhAnastu budhyamAnastadeva hi / tadevopekSamANazca nizcayAnmunisattamaH / / 6 / / artha --- jo svadravyakI zraddhA karatA hai, svadravyako jAnatA hai aura svadravyake prati upekSAbhAva rakhatA hai vaha nizcayanayase zreSTha muni hai // 6 // abhedavivakSAse SaTkArakoMkA varNana AtmA jJAtRtayA jJAnaM samyaktvaM caritaM hi saH / svastho darzanacAritra mohAbhyAmanupaplutaH // 7 // artha -- jo darzanamoha aura cAritramohake upadravase rahita hone ke kAraNa svastha hai- apane ApameM sthira hai aisA AtmA hI jJAyaka honese jJAna, samyaktva aura cAritra hai / bhAvArtha -- yahA~ abhedana kI apekSA guNaguNIke bhedako gINakara AtmAko hI samyaktvAdiguNarUpa kahA gayA hai // 7 // pazyati svasvarUpaM yo jAnAti ca caratyapi / darzana jJAna cAritratrayamAtmaiva sa 27 smRtaH // 8 // artha- jo AtmA svarUpako dekhatA hai, jAnatA hai aura usImeM caraNa karatA hai vaha AtmA hI darzana, jJAna aura cAritra ina tInoM rUpa hai athavA ye tInoM AtmA hI haiM // 8 // pazyati svasvarUpaM yaM jAnAti ca caratyapi / darzanajJAnacAritratrayamAtmaiva tanmayaH / / 9 / / artha - AtmA apane jisa svarUpako dekhatA hai, jAnatA hai aura jisakA AcaraNa karatA hai vaha darzana, jJAna aura cAritra hai, AtmA hI ina tInoM rUpa hai // 9 // dRzyate yena rUpeNa jJAyate caryate'pi ca / darzanajJAnacAritratrayamAtmaiva tanmayaH ||10||
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ svArthasAra artha -- AtmA jisa rUpase dekhA jAtA hai, jAnA jAtA hai aura AcaraNa kiyA jAtA hai vahI darzana, jJAna aura cAritra hai / AtmA hI ina tInoM rUpa hai // 10 // 210 yasmai pazyati jAnAti svarUyAya caratyayi / darzanajJAnacAritratrayamAtmaiva tanmayaH || 11|| artha - AtmA apane jisa svarUpake liye dekhatA hai, jAnatA hai aura AcaraNa karatA hai vahI darzana, jJAna aura cAritra hai| AtmA hI ina tInoM rUpa hai // 11 // yasmAtpazyati jAnAti svaM svarUpAccaratyapi / darzanajJAnacAritratrayamAtmaica tanmayaH ||12|| artha - AtmA jisa svarUpase apane Apako dekhatA hai, jAnatA hai, aura AcaraNa karatA hai vahI darzana, jJAna aura cAritra hai| AtmA hI ina tInoM rUpa hai // 12 // yasya pazyati jAnAti svarUpasya caratyapi / darzanajJAnacaritratrayamAtmaiva tanmayaH ||13|| artha -- AtmA apane jisa svarUpakA darzana karatA hai, jJAna karatA hai aura AcaraNa karatA hai vahI darzana, jJAna aura cAritra hai| AtmA hI ina tInoM rUpa hai // 13 // yasmin pazyati jAnAti svasvarUpe carityapi / darzanajJAnacAritratrayamAtmaiva tanmayaH ||14|| artha - AtmA apane jisa svarUpa meM zraddhA karatA hai, jAnatA hai aura AcaraNa karatA hai vahI darzana, jJAna aura cAritra hai| AtmA hI ina tInoM rUpa hai // 14 // ye svabhAvAd dRzijJapticaryA rUpakriyAtmakAH / darzanajJAnacAritratrayamAtmaiva tanmayaH ||15|| artha -- jo svabhAva se darzana, jJAna aura AcaraNarUpa kriyAse tanmaya haiM vahI darzana, jJAna aura cAritra hai / AtmA hI ina tInoM rUpa hai / / 15 / / darzanajJAnacAritraguNAnAM darzanajJAnacAritratrayamAtmaiva ya idAzrayaH / smRtaH ||16|| sa artha - jo darzana, jJAna aura cAritraguNoM kA Azraya hai vahI darzana, jJAna aura cAritra hai, una tInoM rUpa AtmA hI mAnA gayA hai / / 16 / /
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ upasaMhAra darzanajJAnacAritraparyAyANAM ya AzrayaH / darzanazAnacAritratrayamAtmaiva sa smRtaH // 17 // artha- pani, jJAna aura bArika payikA jo Azraya hai vahI darzana, jJAna aura cAritra hai / AtmA hI ina tInoM rUpa smaraNa kiyA gayA hai / / 17 / / darzanajJAnacAritrapradezA ye prarUpitAH 1 darzanajJAnacAritramayasthAtmana eva te / / 18 / / artha-darzana, jJAna aura cAritrake jo pradeza vAhe gaye haiM ve darzana, jJAna aura cArizarUpa AtmAke hI pradeza haiM / / 18 / / darzanajJAnacAritrAguruladhvAhvayA guNAH / darzanajJAnacAritramayasyAtmana eva te / / 19 / / artha-darzana, jJAna aura cAritrake jo agurulaghu nAmaka guNa haiM ve darzana, jJAna cAritrarUpa AtmAke hI guNa haiM / / 19 / / darzanajJAnacAritradhrauvyotpAdavyayAstu te / darzanajJAnacAritramayasyAtmana eva te / / 20 / / artha-darzana, jJAna aura cAritrake jA dhrauvya, utpAda aura vyaya haiM ve darzana, jJAna aura cArizarUpa AtmAke hI haiM // 20 // paryAyAdhika aura nizcayanayase mokSamArgakA kathana zAlinIchandaH syAtsamyaktvajJAnacAritrarUpaH paryAyArthAdezato muktimArgaH / eko jJAtA sarvadevAdvitIyaH ___ syAd dravyArthAdezato muktimArgaH // 21 // artha-yArthika nayako apekSA mokSamArga samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritraspa hai aura dravyAthika nayakI apekSA sadA advitIya rahanevAlA eka jJAnI AtmA hI mokSamArga hai / / 21 / /
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasAra tattvArthasArapranthakA phala vasantatilakAchanda tatvArthasAramiti yaH samadhIviditvA nirvANamArgamadhitiSThati niHprakampaH / saMsArabandhamavadhUpa sa dhRtamoha zcaitanyarUpamacalaM zivatatvameti // 22 // artha-madhyastha buddhiko dhAraNa karanevAlA jo puruSa isa taraha tattvArthasArako jAnakara nizcala cita hotA huA mokSamAgakA Azraya letA hai vaha nirmoha saMsArabandhako dUra kara caitanyasvarUpa avinAzI mokSatattvako prApta hotA hai ||22 / / granthakartAko nirabhimAnatA varNAH padAnAM kartAro vAkyAnAM tu padAvaliH / vAkyAni cAsya zAstrasya kaNi na punarvayam / / 23 // artha-varNa-akSara, padoMke kartA hai, padoMkA samUha vAkyoMkA kartA hai aura vAkya isa zAstrake kartA haiM, hama-amRtacandrAcArya nahIM haiM / / 23 / / iti zrImadmRta candrasUrINAM kRtiH tattvArthasAro nAma mokSazAstraM samAptam / isa prakAra zrI amRtacandrAcAryako kRti tatvArthasAra nAmakA mokSazAstra samApta huA / TokAkartRnivedanam amRtendumahAsUri nAnayavizAradaH / granthaM tattvArthasAraM yaM racayAmAsa satkRpaH // 1 // tasyemAM saralA TIkA rASTrabhaSAmayI sudhIH / gallIlAlatanujAto jAnakyudarasaMbhavaH // 2 // pannAlAlo mahAbAlo vidadhI sAgarasthitaH / paJcanavacaturyugmavarSe vIrAbdasaMjJite // 3 // jyeSThasya kRSNapakSasya navamyAM sattithau shubhaa| puNeSA viduSAmastu jJAnavardhanatatparA // 4 // AjJAnena pramAdena doSA ye vihitA mayA / budhaH saMzodhanIyAste jJAnabhUSAvibhUSitaH / / 5 / ajJo'hamalpavidyo'haM vividhadvandvatatparaH / amatenduM kSamA yAce kRte doSasya santateH // 6 // kRtirezA prayAso me dinAnAmekaviMzateH / pUrNA nirvighnarUpeNa hRdayaM modate tataH / / 7 //
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 177 125 68 170 76 pazcAnukramaNI akasmAcca na bandhaH syAd __194 anudIrNa tapaHzaktyA akAmanirjarA bAla- 120 anupravRtiH sAmAnya akAlAdhInirAcAryo 115 anubhUya kramAkarma ajasraM jIvAcAtitvaM 118 anuvIcicacazceti aNuskandhavibhedena 103 aneka kAryakAritvaM atastu gativaikRtyaM 199 anekaprANimAsthAnaM atikramo viruddha ca 133 antanIMkasamayA atiyaH saMvimAgazca 13. antarAyasya vaicitryAd atha tatvArthasAro'yaM 1 antyamApekSika ceti aba satsaMkhyAkSetra 24 anyatrAnapamRtyubhyaH adhastiryakatayoca gha 199 anyaH sacetano jovoM adhobhAge hi lokasya anyAH paJca nava dve ca madho vetrAsanAkAro 76 anyA sAdhAraNA bhAvA anagArastathAgAro anyonyodIritAsahyaananta kevalajyotiH aparaM ca vrataM teSAM anansa kevalajyoti: 11. apUrvakaraNaM kurvan ananta kevalajyotiH abhAvAd bandhahetUna ananlakevalajyotiH abhAvo yo'bhimAnasya anantakevalajyotiH abhivyakapratikAra ananta kevalajyotiH 192 abhyutthAnAnugamana anlhmaadr'aah 103 arthavyaJjanayogAnA anantAnantajovAnAm 26 arthavyaJjanayogAnA vIcAraH anantabhUtastasya syAd 34 arthasaMkalpamAtrasya anAdarArthazravaNa 115 arddhabhAge hi lokakSya anAdinityasambandhAt 144 alpakSetraM tu siddhAnAanAdibandhanopAdhi- 176 almakSetre spitirdaSTA anityaM zaraNAbhAvo 169 alpasaMklezaNAdAnaM anuktasya dhruvasyeti 7 alpe'dhikaraNa dravyaM anugojAnugAmI ca 12 avagAhanasAmarthyAt 192 161 164 183 87
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvArthasAra 180 200 15 88 83 183 180 78 175 71 88 avagrahastatasvIhA avazyAyo himavindus avigrahakasamayA avitarkamavicAraM adhitakamabIcAraM avizeSAtsadasatoadhyavasthA na bandhasma avyAghAtI zubhaH vRddhaH aSTadhASTaguNAtmatvAaSTayA sparzanAmApi asatkArapuraskAra asadguNAnAmAkhyAnaM asamIkSyAdhikaraNaM asarvaparyayeSvatra asaMkhyAtatamo bhAgo asaMkhyeyaguNau syAtAasaMkhyeyasamAyuSkAH asaMjinastathA matsyAH asAvanubhavI jJeyo astyanAhArako yogaH asminnAnayana deze AkArAbhAvato'bhAvoM AkAzyante'tra dravyANi Akrozazva badhazcaiva AjApAyavipAkAnAM Atapo'pi prakAzaH syAd AtmanaH pariNAmo yaH Atmano'pi tathaiveSA AtmarakSAstathA lokaAtmanA vartamAnAnAM AtmA jJAtRtayA jJAna AtmAvirAtmamadhyazca AdhabhAdAna mAvasya 7 yAbhyantaraM bhavetvRSNa52 AmnAyaH kathyate ghoSo 62 Ayu: karmasamucchedAda 187 ___ AyuSastu trayastrizat 187 mAraNAcyusacAmAnau Aryamlecchavibhedena Atai ronaM gha ghayaM ca AlocanaM pratikrAntisa 89-90 AvaSTaya ghAtako khaNDaM 149 AhAradehakaraNa AhArasya bhayasyApi iti prapasanAnastha iti yo nirjarAsattvaM iti saMvaratattvaM yaH iti saMsAriNAM kSetra itIhAjIvatattvaM yaH itIhAnavatattvaM yaH ityetajjIvatattvaM yaH 158 ityetadvandhatatvaM yaH 61 ityetanmokSatasvaM yaH 135 ityetA: parikIrtyanta itthaM pravartamAnasya 97 itvorgamanaM caiva 166 indriyaM liGgamindrasya 185 indriyArtheSu vairAgya 107 indriyAnindriyApekSA iyattA nAtivartante 110 IpiyaM tu tacchuka IryA bhASaNAdAna uccairgotraM zubhAyUMSi 209 ucchvAsa pAtapodyoto 104 utkarakacUrNikA cUrNaH 193 utkRStAmAnatA zaila 68 tAhAra 139 207 125 47 48 107 118
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarA dakSiNasyA utpattizva vinAzazca utpadyante sahasrAre utpanna kevalajJAno utpAda: khalu devonA udayapa upAsya vIreNa upariSTAnmahIbhAgAt uparodhAvidhAnaM ca upazAntakaSAyaH syAt upAttakarmaNaH pAto upAdeyatayA jIvo ubhau nirUpabhogI to ubhI lAntavakApiSTI uragANAM dvisaMyuktA uSNaH zItaca devAnAM UrdhvagauravadharmANo RjutvamISadArambha RjusUtraH sa vijJeyo eka: krozo jaghanyAsu ekadvizyAdyasaMstheya ekasya jIvadravyasya ekavAstudazAgAra-- ekatrI tathA sapta eka dve trINipatyAni ekAkSAH vAvarAH sUkSmA ekAkSeSu catasraH syuH ekAgratve'ticintAyA eka parakene ka ekavRtyA pratyeka ekaikaM varddhaye ete dharmAdayaH paca ese parasparekSAH padyAnukramaNikA 80 199 74 41 pAka 81 170 86 125 41 136 3 55 87 65 63 192 119 20 69 158 15 178 66 66 eraNDasTalA evaM bhAvayataH sAdhI eSu vaimAnikA devA aikAntikaM sAMzayika aurikApata 95 99 67 91 21 audArikaM zarIraM syAd mArikAdikAryANAM dAriko vaikakhikaH audAriko vaikriyikastathA kathaM mArga prapadyeran kathaM mArga prApocchan kanakArjuna kalyANa karmaNAM sthUlabhAvena karmano karmabandho yaH karmAmbhobhiH prapUrNo'sau kalpopannAstathA kaSAyeSu prazAnteSu kasyacicchRGkhalA mokSe kasyApatyaM pitA kasya kArasyena viratiH puMsAM kApotolalezyAtva kAmabhogAbhilASANaM kAyayoge'tisUkSme tad kAyavAGmanasAM karma kAyA maMSi sarveSu 42 kAlaliGgagatikSetra 43 kAlavyAtikramo'nyasya 184 kAlasya paramANostu kinnarAH kimpurutrAzca kirolakA ke caMda kiM vA bhavenna vA jano kutIrthAnAM prazaMsA ca kunthuH pipIlikA kumbhI 215 198 172 88 140 56 56 143 54 55 185 185 9 40 107 171 84-85 174 197 170 124 119 118 187 110 41 200 137 95 84 52 150 116 51
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 tasvArthasAra 1 97 53 11 kulAmoM koTilakSANi phulAlacakre DolAmAphUTalelo rahomyAkhyAkRtAdibhistribhizcaitra kRtvA vizeSa galAti kRtrikAgurUkarpUra kRSNalezyApariNataM kRSNA nIlA ca kApotA kRtsnakarmakSayAduvaM phevalizrutasaMghAnA koTIkoTayaH smRtAstrizat kriyA pariNatAnAM yaH kriyAhetutvameteSAM kroDokaroti prathama krodhotpattinimittAnAm krodho mAnastathA mAyA kSAnmAdilakSaNo dharmaH kSamAmRte kSayAccAritramohasya kSutpipAsA ca zItoSNagaMgAsindhuparIvAra: gaGgAsindhU ubhe rohid gatirbhavati jInAmA gatyakSakAyayogeSu garbhasUcyAM vinaSTAyAM gAdo'yajIryate pahad guNasya guNinAcaSa guNo drazyanidhAnaM syAt guvinA na ca tryaM gutiH samitiyo dharmaH gRhNAti dehaparyAptigotrakarma dvidhA jJeyagotrakarmasamucchedAt 65 ghammAyAM sapta cApAni 198 dharmAmasaMjJino yAnti 132 gharmAyA, prathame bhAge ghAtikarmakSayotpanna 34 cakSudarzanamekaM syAd 119 catasro gatayo laNyA: 118 catastro matayaH pazca 149 6. caturgatighaTImantre 198 caturNAM cakSurAdInAM caturdhA paryAyArthaH 155 catubhirindriyairanyaH 8-9 catuvidhasya lobhasya 98 catuHkaSAyapazcAs 170 catvAro hi manoyogA 164 catvAro hi manoyogA 157 catvAro'rthanayA AdyAsa 172 cAritrapariNAmAnAM 162 caityasya ca tathA gandha 120 174 chedanaM vedanaM caiva 116 166 jantavaH sakaSAyA ye 81 jantupIr3A vimuktAyAM 179 jambUdropaM parikSipya 47 jambUdvIpoktasaMkhyAmyo jambUdropo'sti tanmadhye jayatyazeSatattvArtha jAnataH pazyatazcovaM 144 jIvatvaM cApi bhavyatva jIvasya vigrahagato 93 jIvAnAM paJcatAkAle 161 jIvAnAM puyalAnAM ca 61 jIvAnAM pudgalAnAM ca kartavye 154 jIvAnAM pudgalAnAM ca kAlasya 200 jove yugapadekasmin 78 83 197
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ padyAnukramaNikA 217 198 177 175 ~ 123 ~ 65 113 48 55 jIvo'trIvAstavI anya jyotirgatiparicchinno jyotiSmANAM smRtAH saptA jvAlAGgArAstathAcizca jJAnadAnayo royo jJAnamaSTavi jJeyaM jJAnasya grahaNAbhyAsa jJAnasya prativedhazca zAnAvaraNahAnAnte jJeyaH samabhiruhosI tIraghRtAdInAm tataH kSINakaSAyastu tataH paraM tu me devAsa tataH paraM vikalpyante tato cUmanabhAdyastAt sato'dho dazalakSAgi tato nijINatiHzeSaH tato'pyUIgatisteSA tato'ntarAyajJAnadhna satpunA rudghayoga: san tasvArthasAramiti yaH tatvArthasthAvabodhI hi tattvArthAH santyamI nAma tatvArthAH sarva evaite satsaMzayApanodAya tatra pravartamAnasya tAdhikaraNaM dvidhA tatrakA khalu varNAditathA kSINacatuHkarmA tayAnyaH mUrtimAnAtmA tathApi gauravAmAnAta tayA sukhaprabhAvAbhyAm sopazamikAdInAM 2 tadanantaravoddha101 tapastu vividha proktaM 69 tapastu, vakSyate taddhi 52 tapasvigahaNa zIla145 lapasvi gavatyAnAM 34 tapo hi nirjarAhetu 183 tAdAtmyAdhupayuktAste 123 tAni dvAdaza sArddhAni 200 tAriSTAM ca siMhAstu 21 tiryagjyatikramazcava tIrthazarAma cakritve 189 tIzamandaparijJAna tavevAtmapradezeSu 75 to bhavetAM kvacicchusI 76 trayastriMzatsamudrANAM 77 prayANAM khalu kAmAnAM 192 pAyastriMzastathA loka205 trikozaH kathitaH kumbhI 197 trividhaM janmajocAnAM 188 vizanarakalakSANi 212 trINi duHpraNidhAnAni 58 dakSiNendrAstathA loka-- dagdhe bIje yathAtpanta 5 dayA dAnaM tapaH zIlaM 18. darzanajJAna cAritra 161 darzanajJAnacAritra 113 darzanajJAna cAritradhrauvyo107 darzanajJAnacAritrapradezA 167 darzanajJAnacAritrAguru 144 darzanajJAnavinayau 195 darzana jJAnayuktasya 88 darzanasyAntarAyazca 192 darzanAvaraNasya syAt 62 77 135 210 182 18
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 tattvArthasAra 24 143 144 93 74 8 171 dazyA bhAvanA devA dazona dvizatobhako digdezAnarthadaNDebhyo dinAnkonpaJcAzat duHkhaM zoko vadhastApaH dRgmoha kSapakastasmAta dazyate yena rUpeNa devAnAM nArakANAMca dezasaMyamasamyaktve dravyaparyAyarUpasya dravyabhAvasvabhAvanA dravya mekaM tathaikena drazyasya karmaNo mad dravyasya syAtsamutpAdaz dravyANyanekabhedAni dravyAnyetAni nityAni TravyAdipratyayaM karmadravyAnapaMsakAni syu : dvayaNukAdyAH kilAnantAH dvayoyokabhI sapta dayostrayazca kalpeSu dvayoH sapta dayoH paTa ca dvAviMzati vA sapta dvAviMzatistathA sapta dviguNa dviguNA varSa dviguNa dviguNenAto dvicaturyo na jJeyaM dvidhA vedyamasadecaM dvidhA vaisasiko bandhas vivigrahAM visa mayAM dvIpehavardhatRtIyeSu dharmasma gatiratra syAda dharmAdharmAntarikSANAM 84 dharmAdharmAvathAkArza 81 dharmAdharmAstikAyAmyAM 129 dharyAvarmonabhaH kAlaza 65 zrutvA niryAlaGgaM ye 116 na karmAtmaguNo'mUrtes 148 na ca bandhAprasiddhiH syAt 210 na ca mAzo'sti bhAvasya 12 na cAsma hetu kartRtvaM 28 na paryAyATrinA dravyaM nayanotpAdanaM dIrgha128 na labhante manuSyatvaM 187 navAyuH parisaNAM 191 na vidyate paraM jhasmAd 92 nAgAsurasuparNAbina 186 nAnAkRmizatAkIrNa 93 nAnAdIpaprakAze 185 nArakANAM surANAM ca 57 mArakaikAkSadevAnAM 109 nArAcamarddhanArAcaM 67 nArI puMSadhedAzca 70 nityAdhvagena jIvena 70 nityavaranigodAnA nidrAnidrA tathA nidrA 64 niraSadyopakaraNa nirgatAH khalupazcAbhyA 78 nirdezaH svAmitvaM nirvRttizcopakaraNaM nizcayavyavahArAmyAM nIcairgotramasadve 62 novatyanulseka: netrAdIndriyasaMsthAnA96 na:golpa nirvatatvaM ca 94 paJcatva joSitAzaMse 72 5 147 146 123 147 208 106 122 119 137
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcadhA bandhanaM caiva paJcendriyANi vAkkAya paJcendriyAzca maryA padmastathA mahApadmasU parakIyamanaH sthArtha parataH parataH pUrva paratvaM viprakRSTatvam parasparasya jIvAnAm paraM karmakSayArthaM yat parAtmi pariNAma vapurlezyA paripATayAnamA jJeyA: parihArastathAcchedaH parihArastu mAsAdi paruSAsAvAditvaM paryAya cAnubharvato palmopamaM bhavatyAyuH palyopamaM bhavatyAyuH sAti- pazyati sva svarUpaM yaM pazpati sva svarUpaM yo pAkakSayAtkaSAyANA pAkAntaragatyAstai pAto'pi sthAnavattvAnna pApakarmopajIvitvaM pAryeSu maNibhicitrA piNDaM tayopadhi zayyA puNyakarma vipAkAcca pudgalAnAM zarIraM vAk pulAko kuzo devA puSkaradvIpa madhyastho pUrNAsaMzitirakSA pUrvasAgaragAminyaH pUrvAjitaM kSapayato pAnukramaNikA 149 45 51 80 13 68 101 96 165 07 77 79 180 181 120 102 67 67 209 209 /7 77 194 116 79 163 206 96 189 82 73 81 197 pUrve kAya pratrIvArA prakRtisthitibandhI ho prakAzAvaraNaM yat syAt pratyakSaM tadbhagavatAM pratyAkhyAnamabhedena pratyAkhyAna vacaiva pratyutpannatayA dezAt pramattayogatA yatsyAd pramattayogAd yatsyAt srsrii nee saa pramANanaya nikSepa pramANIkRtya sArvajJo pramANIkRtya sarvajJo prayogabinAbhyAM yA priyabhraMze'priyaprAsI badhnAti karma sa bandhasya hetavaH paca bandhaM prati bhavatyaikya vanve'dhikaguNo yaH syAt bodhastathA chedo bahudhulAnamAnazca bAhyaM tAvadayaM bAhyAntaropadhityAgad buddhidhAya yAca brahmaloke prajAyante bhavanti garbhajanmAna FL bhavettapo'yamarya bhavyA bhavya vibhedena bhAjyA ekendriyatvena bhAjyAstIryezaca kritveM bhAvanavyantarajyotir mAdano bhavatyAyuH bhAvavadestribhedaH syAt 219 86 41 107 207 173 147 200 128 128 ri 208 185 185 100 184 192 140 144 108 132 117 177 182 7 74 62 181 60 75 'k 83 6 7 57
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 tattvArthasAra 172 178 52 14. 102 210 210 bhAvAtpaJca viSatvAta sa 89 mokSArohaNanizreNi: bhASinaH pariNAmasya 5 mokSArtha tyajyate yasmina bhUtaSa vartamAnazca 102 moTho masAramallaena bhUtAdivyapadezosI 102 yajIvaH sakalAyAtvAta bhUmyApaH sthUlaparyAptAH 72 yatra niHzaGkitasvAdi bhedAttathA ca saMghAsAt 104 yA hiMsAdibhedena medAdibhyo nimittamyaH 103 yatrAbhisannivaMzaH syAd bhedenaikyamupAnIya yathAstiryagarmaca bhedI samyaktvanAritre 25-28 yathAnusarataH pari maLyA manuSyalAbhena __51 yathAmrapanasAdIni bhaktipUrva zrutaM prokta- 9-12 yathoktAnAM hi hetUnAm matiH thulAvadhI patra 16 yadi zeSamakRtvaiva matiHzrutAvadhI caiva 146 yavanAlamasUrAti madhupa: kITako daMza yasmAt pazyati jAnAti madhuro'pla: kaTustiktaH 149 yasmin pazyati jAnAti madhyabhAge tu lokasya 78 pasya pazyati jAnAti manoyogo bhavetsatyo 53 yasya pazyati jAnAti manovAkkAyavakratvaM 120 yA nimittAntaraM kiJcidmamedamityupAtteSu 165 yAvatsavArtha siddhi tu masUrAmbupuSatsUcI 51 ye tu vaimAnikI devA mahAn ghanattanuzrcava 53 ye mithyAdRSTayo jIvA mAtsaryamantarAmazna 114-115 ye svabhAvAt dazitimAyA nidAna mithyAtva 128 yogadvArANi indhanta: mArga saMdUSaNaM caiva 17 yogayattibhavellezyA mArgodyotopayogAnAm 162 yAMgAnAM nigrahaH samyam mAritAmracUDAdi 118 yojanAna sahasraM tu mithyAtvasyodayAbhAve 35 yonirikadevAnAmithyAdaka sAsanI 35 yo hi zikSAkriyAtmAcaM--- mizyAdRSTibha vejjIvI 35 ratvapramAdimA bhUmisa mUlAgraparvakandotthAH 53 ratnaprabhAbhuve madhye mRttikA bAlukA caiva 51 rasatyAgo bhavettala mRllepasaGganirmokSAd 198 rAgadveSozanAnyeSu madhuna madanIkAd-- 128 rUpaM pazyatyasaMspRSTaM 87 210 171 76 86 178
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 120 1.8 172 200 52 121 181 124 raupya surghaNaM vanaM gha labdhistathopayogazca labhante tIrthakartRtvaM labhante nirvRti kecic liGgaprasidghaH prAmANyaliGgasAdhanasaMkhyAmA lokasaMsthAnaparyAyalokAkAzasya tasyakalokAkAze samaste'pi lokAkAzevagAhaH syAd lophe patudhvihArtheSu loke tatsadRzo hyarthaH loke durlabhatA bodhaH bacoguptirmanoguptivacoyogo bhavetsatyo vaSabandhaniroghazca vanaspatizarIrANAM varNagandharasasparzavarNAH padAnA kAro vartamAnena yatnena vastuno'nantadharmasya vaMzAviSu tu tAnyeka vAGmanaHkAyayogAnAm vAcanA pracchanAmnAyaH vAcanA sA parizeyA vAtsalya ca pravacane yAmanaM huNDasaMzaM ca vigraho hi zarIraM syAt vijayaM vaijayantaM pa vidhidravyavizeSAbhyAM binA kAlena zeSANi viratAviratatvena viziSTaparihAreNa padyAnukramaNikA 52 vizuddhidarzanasyocca48 vizuddhaghapratipAtAbhyAM 72 viSakriyeSTakApAka72 vimavRkSAH sadRkSA yA 207 vInAM dvAdaza tAni syuH vRttamohAga pan 186 vRtta sAmAmirpha jJeyaM 95 vedanIyasamucchedA95 vaDUyaM candrakAntazca vaiyAvRtyamanihANiH 206 vyaJjanasya tu nehAdyA 207 vyalIkAdivinirmuktaM 170 vyAghAdyapanipAte'pi vyAvahArikakAlasya byAvRttizca vizeSazca 123 tAt kilAlavetpuNya 64 pratAnAM stharyasimyartha 105 zaGkana phAsaNaM caiva 212 zatAni paJca cApAnAM 5 zabdarUparasasparza17 zamdarAMsthAnasUkSmatva zabdo yenAtmanA bhUtam zambUkaH zaGkhazuktI vA 179 zarAvacandrazAlAdi 179 zarIrasaskriyAtyAgara zarIrAnuvidhAyitve 149 zalAkApuruSA na syu61 zalAkApuruSA nava 88 zIlavatAnatocAro137 zuklaM pRthakrabamAcaM 91 zuddhAzuddhArthasaMgrahI 59 zuddhayaSTake tathA dharma 173 zubhAzubhopayogAkhya 123 124 132 105 75 186
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 tattvArthasAra 188 163 72 72 zrRGkhalAvAgurApAza samyagjJAnAtmakaM tatra zeSakarmaphalApekSa: 198 samyagdarzanasampanna: zvabhrAdigatibhedAtsyAda 149 samyagmithyAtvapAkena zvanatiryagnarAmayaM. 89 samyagmithyAtvasaMjJAyAH zraddadhAnaH paradraya 208 samyagyogo mokSamAgaM prapitsu- 25 zrayAnaM darzanaM samyaga 2 samitirdarzitAnena vasAmAdhigamopekSA samutpAdavyayabhaubya. zraddhAnAdhigamopekSAH 208 samutpAdayayAbhAvo zraddhAnAdhigamopekSA yAH punaH 208 samupAtapattisya zrutaM yato vitarkaH syAd 186 sarasa: salilAvAhi 110 zrutaM yato vitarkaH syAdyataH 187 sarAyasaMyamazcaiva zramaklemamadavyAdhi sarAgasaMyamazcaiva 120 zrozya hrIzca dhutiH kItiH sarvakarmaprakRtyahani 158 SaT vaSA vikalAkSANAM sarvasAmAnyato lokas 76 SaDjIvakAyapaJcAkSa 141 sarva tadava maudaryaSoDazava kaSAyAH syur sarve'paryAptakA jIvAH sakAlo yanimittAH syuH sarve'pi tejasA jIvAH sagrantho'pi ca nigraMtho 141 sarveSvAtmapradezeSva 158 sacittazItavivRttA sarveSAmapi devAnAM sacittastena sambandhas sarveSAM karmaNAM zeSA 154 sati vIryAntarAyastha savigrahA'vigrahA va sasveSu bhAkyenmaitrI 127 sahasA duSTamAbAra sa dravyendriyanirvRtti 48 sahasrayojanAyAmasaptakSetrANi bharatas 79 saMkhyAtatAyuSAM martyasa manaHparyayasyaSTo 15 saMkhyAMtotAyuSAM nUnaM / samayaM pANimuktAyA saMkhyAtItAyuSo mAs samudrI vizatizcaiva saMkhyeyAzcApyasaMkhyeyA sammakvAritramityetad 174 saMgraheNa gRhItAnAsamyaktva-jJAna-nAritra. 30 saMprApta : prApnuvan prApsyan / 102 samyaktva-jJAna-cAritra saMyato hyapramattaH syAt sammanasvanatazIleSu saMyamaH khala cAritrasamyaktvaM khalu tattvArtha saMyamazrutalezyAbhi- 189 samyagjJAnaM punaH svArtha 6 saMyukA ye khaslu svasmAta 61 80 73 20 197 58
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMyogau dvau nisargAnu saMbarI hi bhavatyetAn saMga siddhaye loka saMsArakAraNatvasya saMsArabhorutAnitya saMsAraviSayAtItaM saMsAriNA muktAzca saMstatsarjanAdAna saMsthAnaM kalAdInAm saMhArAcca visarpAca saMhAre ca visa ca sAkArazca nirAkAro sAkSaro'nakSarazcaiva sAmoradhigatArthasya sAmAnya mancayotsargI sAmAnyAdekadhA jIvo sAmparAyikametat syAd sAMprataM suprarUpyante sukho vahniH sukho vAyuH suvarNamauktikAdInAM suSu sAvasthA tulyAM svaraM subhagAde sUkSmadena kaSAyANAM sUkSmo nityasvAntazca sUkSmopazAMtasaMkSINa sUryAcandramasa caina sUryupAdhyAya sAdhUnAM so'yamityakSakASThAde: sormezAna kalpo do stenAhutasya grahaNaM sto nArInarakAnte ca strINAM rAgakathAbhAvo strIsaM zaktasya zayyAde padyAnukramaNikA 113 sthAvarANAM bhavatyeka 169 127 138 121 205 34 34 105 180 93 89 111 34 206 119 206 150 40 104 35 84 8 136 106 95 syAtsamyagdarzanajJAna 196 4 sthAvarAH syuH pRthivyApas sthitirantarmuhUrtastu 126 sthityA pariNatAnAM tu sparzanaM rasanaM prANaM 166 sparza yapta taka ca sparzo rasastathA gandho syAttIyapariNAmo ma syAtsamyaktvajJAnacAritrarUpA syAtsAgaropamASyAyudezastha syAdInAmiko bhAvaH syAdvizeSo'vavijJAna sya' sammUrcchanajangAnaH svajAtaravirodhena svajAtera virodhena svadravyaM zraddadhAnastu svasaMvedana masotthaM svAdhyAyaH zodhanaM caiva hastadvitayamutsedho hitAhita vivekasya himavAnmahAhimavAn hiraNyasvarNayoH kSetra hiMsAdiSu vipakSeSu hisAnRtacurAbrahmahisAnRtacubrahma - 87 132 hetukAryavizeSA mya 81 hiMsAyA anRtAccaiva hiMsAyAma hetutvAdduHkhahetunAm heyasyAdAnarUpeNa 223 50 50 155 97 48 155 49 118 211 2 66 205 26 13-15 62-63 92 100 201 7 179 70 141 79 133 127 137 138 123 184 138 127
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAnukramaNI 166 10 145 7-8 115 11 akAmanirjarA aGgopAGga agurulaghu ajIva ajobAdhikaraNAnava ajJAna ajJAnapariSada akSarazrutajJAna akSarasamAsazrutajJAna adhis akSotyavijJAna aNucaTana aNuvata atithisaMvibhAga adarzanapariSaha adharmadravya adhikaraNa adhruva anantAnubaMdhI anarthadaNDanata ananugAmI avadhi jJAna anavasthita avadhijJAna anAkAMkSAniyA anAdeya anAbhogakriyA manAbhoganikSepAdhikaraNa aniHsRta anivRttikaraNaguNasthAna anityAnuprekSA 120 anIka 149 anugAmI avadhijJAna 149 anukta anuttaropapAdikadazAGga 113 anuyogayutajJAna anuyogasamAsazrutajJAna anuprekSAsvAdhyAya anubhavabandha anubhAgabandha antarAya antarAya 107 antakRddazAna 124 antaraGgAnivRti 130 antara anyatvAnuprekSA aparatva aparyApta 7.8 aparyAptaka apAyavicayavadhyAna 129 apUrvakaraNa apramasasaMgata apratyAkhyAnakriyA 113 apratyAkhyAnAvaraNa 1.0 apratyavekSitanikSepAdhikaraNa 112 abhavyatva 114 ayazaHkIti 7-8 ayogakevalI maratiparivaha 170 arthAvagraha 24-25 170 149 148 38 113 40 166
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ arddhanArAcasaMhanana alAbhapariSad alpabahutva avagraha avadhijJAna maudarya tapa raNavAda avasarpiNI avAya avipAkajAnirjarA azaraNAnuprekSA azucitvAnuprekSA azubha asatkArapUraskAraparivaha asatya asaMyama asaMprApATikA hamana asadvedya asatyamRSAvacanayoga asaMyatatva asaMgata guNasthAna asiddhatva asti nAstipravAda asthira AkAzadravya yakizcanyaSa AkrozapariSad AgrAyaNIyapUrva AcArAGga mAjJAvyApAdikakriyA AzAvica yatramyaMdhyAna AjJAnikamidhyAtva Asapa zabdAnukramaNI 149 166 24-25 7-8 12 177 117 81 7-8 176 170 171 149 dhAtapa Atma pravAda AtmarakSa AdAnanikSepaNasamiti Adeya adhikaraNika kriyA AnupUrvI abhiyogya Abhyantara upakaraNa AmnAyasvAdhyAyatapa Ayu Arambha Arjava ArtadhyAna Arya 166 128 141 mota 149 AsAdana 47 Asava 54 Asava 33 bakhavAnuprekSA 37 AhArakazarIra 33 AhAraparyApta AhAramArgaNA AhArasaMjJA indra 11 149 97 165 166 11 11 113 185 IhA 141 ukta 149 indriyaparyAti indriyamArgaNA pikriyA patha Asava IryAsamiti uccairgotra 225 107 11 85 163 150 112 149 85 48 80 145 113 164 184 83 * 115 110 3 171 56 44 61 46 85 44 47 112 111 162 7-8 7-8 154
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 tattvArthasAra 26-27 84-85 84-85 183 str 32 171 ucchvAsa urakara uttaraguNanivartamA uttarAdhyayana utpAva utpAdapUrva utsargasamiti utsapiNI udyota udyota upakaraNasaMyoga upapAta sapaghAta upacAravinaya upabhogAntarAya upayoga upayoga upapAdajanma upavAsatapa upazAntakaSAya upazamazreNI upAsakAdhyayanAta uSNapariSaha uha kAjumatimanaHparyajJAna bajusUtranaya eka ekatvazukladhyAna ekatvAnuprezA ekavidha evaMbhUtanaya eSaNAsamiti aikAntikamithyAtva 146 modayikabhAva 17 audArikArIra 114 aupasamikacAritra aupamikabhAva 92 aupamikasamyaktva 11 karmapravAda 163 kalpavyavahAra kalpAkalpya kalpAtIta 107 kalpopapanna kalyANavAda kaSAya 149 kapAyacatuSTaya kaSAyamArgaNA 154 kApotalezyA kAryalezatapa kAyanisarga kAyikI kriyA kAla kAladravya krilSipa kolakAsaMhanana kuavadhi kujakasaMsthAna kumatiH kuzruta kevalajJAna 187 kRtikarma kRpAlezyA krandana 21 kriyA kriyAvizAla 140 kSapakazreNI 62-63 178 24-25 85 28 28
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ kSAyika upabhoga dharma kSayopazama hetu vijJAna mAyikadarzana kSAyikadarzana kSAyikajJAna kSAyika cAritra kSAyikAna kSAyikabhAva kSAyikasamyaktva kSAyikabhoga kSAyikalAma rforat kSAyopazamikacAritra kSAyopazamikabhAva cAyopazamikasamyaktva kSipra kSINakaSAyaguNasthAna kSutpariSaha kSetra suNDa gati gati gatimArgaNA gandha garbhajanma guNa guNasthAna gupti gotra catuvizastava caryAparivaha cAritravinaya padAnukramaNI tUrNaM cUrNikA corI chAyA chedopasthApanA cAritra jAti jIva jovatva 30-31 1 12 30-31 30 30 30 30 26-27 30 30-31 30-31 30 28-29 26-27 28-29 2-67 jIvatrikaraNa | sava jJAnatratuSka jJAnapravAda jJAnamArgaNA jJAnavinama 166 183 jJAnAvaraNa tadavasya avadhijJAna tapa vyutsarga tapodha 41 tama 166 tApa 24-25 107 31 149 47 149 62-63 92 35 161 145 11 tArthakatva tRNasparza pariSad tyAgadharma zraza vAyastriMza kAlika darzanakriyA darzanatraya darzana mAgaMNA darzana vinaya darzanAvaraNa daMza matkuNa dAna dAnAntarAya 227 107 107 128 107 173 149 3 33 114 28 11 58 183 145 12 181 165 107 117 150 166 165 149 rahaa 11 112 28-29 59 183 41 166 137 154
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 tattvArthasAra dignata duHkha duHpramuSTanikSepAdhikaraNa duHsbara durbhaga nidrAnimA 117 nirAkAropayoga nirdeza nirjarA 150 nirjarA nirjarAnuprekSA nirmANa 129 nityaparyAptaka nizcayImuni 28 niSadyApariSaha 12 niSiddhikA 5 nisargakriyA 171 13 15 47 nIcA~va nIlalezyA 154 27 duSTivAdAta deza dezAta dezasaMyataguNasthAna dezasaMyama dravya dravyanikSepa vakSyAthikanaya dranmiya dvitIyopazamasamyagdarzana dharmakathAGga dharmadravya dharmasvAsyAtastrAnuprekSA dharmopadezasvAdhyAya dharmadhyAna dhAraNA dhyAna dhruva dhaumya nagnatApariSaha nabhogati ( vihAyogati ) naMgamanaya 19 141 28 172 18. 185 101 nyamoghaparimaNDalasaMsthAna pazcalabdhi pazcAstikAma padazrutajJAna padasamAsazrutajJAna 184 padmalezyA paratva paraghAta paramANu parigrahamApa parigrahasaMjJA pariNAma paridevana paribhogAnta rAya 7-8 parihAracheda 4 parihAravizuddhicAritra 147 parokSapramANa 128 maya nAma nAmanikSepa nArAcasaMhanana niHsRta 117 154 181 nikSepa 173 nidrA 6
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAnukramaNI 229 paryApta 103 38 85 149 prathamopazama samyagdarzana 44 pradeza 92 pradezabandha 9 pradezAbanna 10 pradoSa 17 pramattasaMyataguNasthAna pramANa 26-27 pramAda prayogakriyA praznadhyAkaraNA 166 prANavAda prANAtipAtikI kriyA prAtyAgikI kriyA prAbhRtanAbhRtazrutazAna prAbhRlaprAbhUtasamAsazrutajJAna prAbhRtazrutajJAna prAbhRtasamAsazrutajJAna prAdoSikokriyA prArambhakriyA 147 propaSopavAsa 147 11 ra paryAptaka paryAya paryAyazcatajJAna paryAyasamAsazrutajJAna paryAyAdhikanaya pArivAhikI kriyA pAriNAmikamAva pAritApikI kriyA pArSada pipAsA (tuSA) pariSaha pItalezyA puNDarIka pudgala pUrvazrusazAna pUrvasamAsa tajJAna pRthaktvakladhyAna prakIrNaka prakRtibandha prazcalA pracalanacalA pracchanAsvAdhyAyatapa prazApariSaha pratara pratikramaNa pratikramaNatadubhaya pratipattikazrutajJAna pratipattikasamAsazrutajJAna pratyakSapramANa pratyabhijJAna pratyAkhyAnapUrva pratyAkhyAnAbaraNa pratyeka 8 130 bandha 18. bandha 142 107 bahu 181 bahuvidha bAmaniva'ti vAjapakaraNa 48 6 bodhidurlabhAnuprekSA brahmacaryadharma 11 bhaktapAna saMyoga 148 bhayasaMjJA 149 bhavapratyayaavadhijJAna 12
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ satyArthasAra 33 mohanIya-moha 83 174 178 184 48 44 bhavyatva bhabyatvamArgaNA bhAba bhAvanikSepa bhAvendriya bhASAparyApti bhASAsamiti bhogopabhogaparimANa mati manaHparyayajJAca manaHparyApti manonisarga maladhAraNaparipaha mahAkalpa mahApuNDarIka mahAvata mAtsarya mAyAkriyA mArdava mithyAtva mithyAtvakriyA mithyAtvaprakRti mithyAdarzanakriyA mithyAdRkaguNasthAna mizraguNasthAna muktajIva mUlaguNanirvartanA mRSAvacanayoga 31 24-25 yathAkhyAtavAriNa yazAkIti 48 yAcanApariSaha 44 yoga 162 rasa 129 rasaparityAgatapa 7 rUpIdravya rogapariSaha raudradhyAna labdhi 166 layaparyAptaka lAbhAntarAya 11 lezyAmAgaMNA 124 leNyASaTka 115 lokapAla 113 lokabindusAra lokAnuprekSA ___ vacanArAbasaMhanana 112 varSabhanArAcarAMhanana 147 vadha vadhapariSaha vandanA vartanA vaSNuirdhamAnaavabhizAna 114 vassuthutajJAna 54 vastusamAsazrutamAna 7 vAGa nisarga 128 vAcanAsvAdhyAyatapa 46 vAdara vAmanasaMsthAna 192 vigrahagati 149 149 166 medhA maithuna maithunasaMjJA mokSa mokSa 179 149 141 B
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAnukramaNI 231 6 164 24 165 54 mivAraNakriyA vidhAna viparItamithyAtva vipAkavicayadharmyadhyAna vipAkajA nirjarA vipAphasUcAGga vipulamatimanaHparyayajJAna viviktazayyAsanatara viveka + upasthApana visaMyojanA vIryapravAda vIryAntarAya vIryAnuvAda vRttiparisaMkhyAnatapa veda vaMdanIya-vaidya baiMkriyikazarIra bainayika dhananikamithyAtva vaiyAvRtyasapa vyavanAvagraha vyavahArataya vyavahArI muni vyaya vyAkhyAprazapti vyuparatakriyazuklaSyAna prata 147 113 zItapariSaha 22 zuklalezyA 141 zubha zoka 176 zauyadharma 11 zvAsocchvAsaparyApti 13 zrRta jJAna 179 satrAta 181 sata 27 satyadharma 11 satyapravAda 154 rAtyabhUSAvacanayoga satyavacanayoga 18 sadedya 32 samacaturasrasaMsthAna 145 samantAnupAtakriyA samabhirUr3hanaya samavAyAGga samAdAnakriyA 181 samArambha samyaktvakriyA samyaktvaprakRti 207 samyaktvamArgaNA samyakcAritra samyagjJAna 187 samyagjhAna 123 samyagdarzana 128 sammagmithyAtvaprakRti sayogakevalI sallekhanA saisAnikSepAdhikaraNa 44 saMkhyA 73 saMgrahanaya 11 112 113 112 147 6. pratI 20 zabdanaya zayanapariSaha zarIra ( kAyapaJcaka) zaroparyApti zalAkApuruSa 131 114 24-25
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 tattvArthasAra 187 174 166 147 161 41 sthira saMghAtazrutajJAna saMghAtasamAsa saMjJAcatuSTaya saMjImArgaNA saMmaI najanma saMyamadharma saMyamamArgaNA saMrambha saMvara saMghara saMbarAnuprekSA saMsArijova saMsthAna saMsthAna vicayavarthadhyAna sAkAropayoga sAdhana sAdhAraNa sAmAnika sAmAyika sAmAyikacAritra maamaandhijimbaar sAmparAyikAsava sAsanaguNasthAna sAMzamivAmithyAtva subhaga susvara sUkSma sUkSma kriyazuklaSyAna sUkSmasAmparAya sUkSamasAmparAyacAritra sUtrakRtAGga 62-63 skanma strIpariSaha 58 styAnaguddhi 113 sthAnAGga / sthApanAnikSepa sthAvara 171 sthiti 34 sthitibandha 106 sparza sparzana sparzanakriyA 149 smaraNa svatattva svasaMvedanajJAna 173 svahastrakriyA svAtisaMsthAna svAmitva 35 svArthAnumiti hiMsA hoyamAnaavadhijJAna huNDakA saMsthAna 149 24-25 112 112 149 128 142