Book Title: Samkit Pravesh - Jain Siddhanto ki Sugam Vivechana
Author(s): Mangalvardhini Punit Jain
Publisher: Mangalvardhini Foundation
Catalog link: https://jainqq.org/explore/035325/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza (jaina siddhAMtoM kI sugama vivecanA) LUTILAW LAUDIO LUTIO AKURTI SIC LUTION UILD TWITM Mangalvardhini Foundation Being Sahaj & Sorted maMgalavardhinI punIta jaina Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramopakArI gurudevazrI kI pAvana smRti meM sAdara samarpita samakita-praveza (jaina siddhAMtoM kI sugama vivecanA) lekhaka va saMpAdaka maMgalavardhinI punIta jaina bI.I.,ema.Teka.,ema.e.-saMskRta sAhitya, AcArya-jaina darzana (adhyayana.) saha-nirdezaka, zrI jJAnodaya jaina siddhAMta mahAvidyAlaya, dIvAnagaMja-bhopAla zikSaka, paramAgama oNnarsa, bhopAla phaikalTI, bI.yU.AI.TI., bhopAla prakAzaka Mangalvardhini Foundation Being Sahaj & Sorted 'suvarNapurI' oNliva-212, rucilAIpha skepa, hozaMgAbAda roDa, bhopAla (ma.pra.) 462026 saMparka sUtra : 7415111700, 8109363543 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - samakita-praveza prathama saMskaraNa SAMKIT-PRAVESH : 2500 pratiyA~, zruta-paMcamI 2019 I. lekhaka evaM saMpAdaka kaoNpIrAITa AI.esa.bI.ena. : maMgalavardhinI punIta jaina, bhopAla : maMgalavardhinI punIta jaina, bhopAla ke pAsa sarvAdhikAra surakSita | - - C - prakAzaka va prApti sthAna C D Mangalvardhini Foundation Being Sahaj & Sorted - - - - - mUlya TAIpa seTiMga mudraka suvarNapurI, oNliva-212, rucilAIpha skepa, hozaMgAbAda roDa, bhopAla (ma.pra.) 462026 saMparka sUtra : 7415111700, 8109363543 : 30/: sunIla pastora, gaMjabasaudA, 9340285469 : sAhitya sarovara, bhopAla "dharma" yaha vastu bahuta gupta rahI hai| yaha bAhya zodhana se milane vAlI nahIM hai| apUrva antaHzodhana se yaha prApta hotI hai| yaha antaHzodhana koI eka mahAbhAgya sadguru ke anugraha se pAtA hai| -zrImad rAjacandra vacanAmRta samasta siddhAntoM ke sAra kA sAra to bahirmukhatA chochakara antarmukha honA hai| zrImad ne kahA hai na!-'upajai moha vikalpa se samasta yaha saMsAra, aMtarmukha avalokateM vilaya hota nahiM vaar|' jJAnI ke eka vacana meM ananta gambhIratA bharI hai| aho! jo bhAgyazAlI hogA use isa tattva kA rasa AyegA aura tattva ke saMskAra gahare utreNge| ca -gurudeva zrI ke vacanAmRta he jIva ! tujhe kahIM na rucatA ho to apanA upayoga palaTa de aura AtmA meM ruci lgaa| AtmA meM ruce aisA hai| AtmA meM Ananda bharA hai; vahA~ avazya rucegaa| jagata meM kahIM ruce aisA nahIM hai parantu eka AtmA meM avazya ruce aisA hai| isaliye tU AtmA meM ruci lgaa| - bahinazrI ke vacanAmRta Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apanI bAta baMdhuoM ! isa durlabha manuSya paryAya ko sArthaka karane kA eka mAtra upAya haiAtmAnubhUti va AtmAnubhUti kA prabala hetu hai-tatvavicAra evaM tatvavicAra se jur3e rahane kA eka prabhAvI upAya hai-ttvprcaar| isI bhAvanA se maiM pichale aneka varSoM se isa kArya meM anavarat rUpa se lagA huA huuN| NamokAra maMtra se lekara dRSTi ke viSaya taka, jainadarzana ke cAroM anuyoga va samasta mUlabhUta siddhAMtoM ke pAramArthika dRSTikoNa ko zrotA paribhASAoM va dRSTAMtoM ke jAla meM ulajhe binA, vyavasthita, kramabaddha, sarala va subodha zailI meM unakA bhAvabhAsana kara sakeM, isa hetu maiMne jisa zailI, cArTasa va takanIka Adi kA prayoga kiyA vaha logoM dvArA kAphI pasaMda kiye gaye va usI zailI Adi meM una viSayoM ke vivecana ko pustaka kA AkAra dene kI mA~ga Ane lgii| lekina maiM isa kArya ko nirantara TAlatA rhaa| kintu isa varSa jaba maiM tatvapracArArtha ahamadAbAda gayA taba mere mejabAna zrI bhUSaNa bhAI zAha ke vizeSa Agraha se maiMne lekhana kA kArya prAraMbha kara bahuta hI alpa samaya meM pUrNa kiyaa| ___ mujhe isa AtmakalyANa ke mArga meM lagAne vAlI vAtsalyamUrti viduSI zrImati pradAna karane vAle A. bra. caMdrasena jI bhopAla, zrI pradIpa mAnoriyA azokanagara Adi vidvAna va zrI saMdIpa bhAI siMghavI (yUnivarsala saoNphTaveyara) ahamadAbAda evaM zrImati ArAdhanA jaina, zrImati nItU kauzala bhopAla ke prati maiM hRdaya kI gaharAIyoM se kRtajJatA jJApita karatA huuN| pustaka ke lAbhArthI jinhoMne jJAna dAna ke isa param pavitra kArya meM apanI caMcalA lakSmI kA sadupayoga kiyA, jinake nAmoM kI sUcI pustaka ke aMta meM dI gaI hai, vaha sabhI bhI vizeSa anumodanA ke pAtra haiN| jaisA ki kahA jAtA hai ki aMta bhalA so saba bhlaa| ataH aMta meM, isa kArya ko pUrNa karate samaya jinakA devaloka se divya sannidhya prApta huA aise prAtaH smaraNIya vairAgyamUrti kRpAludeva paramopakArI gurudevazrI va prazammUrti bahinazrI ke pAvana caraNoM meM koTi-koTi praNAma karatA hU~ va upadeza Upara car3hane ke lie hotA hai, nIce girane ke lie nahIM, aisA aMtima nivedana kara apanI lekhanI ko virAma -maMgalavardhinI punIta , bhopAla detA huuN| Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya sUcI kra. viSaya pRSTha saMkhyA 868888868688 bhAga -1 NamokAra maMtra (mUla maMtra) arihaMta-siddha (sacce deva) AcArya-upAdhyAya-sAdhu (sacce guru) NamokAra maMtra kA mahatva evaM phala maMgala uttama va zaraNa sAmAnya kevalI va tIrthaMkara tIrthaMkara RSabhadeva zuddhAtama hai merA nAma (saMkalita) bhAga -2 vizva jIva-ajIva gatiyA~ mithyAtva aura kaSAya pApa jainAcAra (aSTa mUla guNa) neminAtha-zrIkRSNa jinavANI stuti (saMkalita) bhAga -3 jinendra stavana (saMkalita) iMdriyA~ sthAvara aura trasa jIva abhakSya sapta vyasana karma tIrthaMkara pArzvanAtha bhagavAna baneMge (saMkalita) Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68888868826 109 bhAga - 4 sukha sukha kA svarUpa vItarAga-sarvajJa-sukhI dravya-guNa-paryAya dravya kA svarUpa sAmAnya guNa astitva guNa aura akartAvAda vastutva guNa aura vastu svAtaMtrya dravyatva guNa aura puruSArtha agurulaghutva guNa aura parasparagraho jIvAnAm bhAga -5 vizeSa guNa jIva dravya agRhIta (nizcaya) mithyAdarzana-jJAna-cAritra gRhIta (vyavahAra) mithyAdarzana-jJAna-cAritra nizcaya samyakadarzana-jJAna-cAritra vyavahAra samyakadarzana-jJAna-cAritra kAraNa-kArya nimitta kAraNa dharma, adharma, AkAza va kAla nizcaya-vyavahAra jJeya-zraddheya-dhyeya (dRSTi kA viSaya) vyavahAra naya kI upayogitA bhAga - 6 prayojanabhUta tatva (padArtha) jJeya-heya-upAdeya jIva-ajIva tatva saMbaMdhI bhUla Azrava-baMdha tatva saMbaMdhI bhala saMvara, nirjarA va mokSa tatva saMbaMdhI bhUla cAra-anuyoga pA~cave guNasthAna vAle zrAvaka kI pratimAyeM pA~cave guNasthAna vAle zrAvaka ke aNuvrata guNa-vrata aura zikSA-vrata 112 116 122 129 133 139 145 150 154 160 163 167 172 176 183 186 190 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 194 200 203 207 212 216 219 225 229 bhAga -7 pA~cave guNasthAna vAle zrAvaka ke dainika karma pUjA pUjA ke prakAra aura usakA phala chaThave-sAtave guNasthAna vAle munirAja ke mahAvrata munirAja kI pA~ca samiti munirAja kI tIna gupti aura pA~ca-indriya vijaya (nigraha) chaH Avazyaka pratikramaNa deva-stuti (saMkalita) bhAga - 8 guNasthAna upazama aura kSapaka zreNI bahirAtmA-aMtarAtmA-paramAtmA pA~ca-bhAva anekAMta aura syAdvAda SaTkAraka cAra abhAva bhagavAna rAma bAraha bhAvanA (saMkalita) maiM kauna hU~ AyA kahA~ se ? aura merA rUpa kyA ? sambandha duHkhamaya kauna hai ? svIkRta karU~ parihAra kyA ? isakA vicAra viveka pUrvaka, zAnta hokara kiijiye| to sarva Atmika jJAna ke, siddhAnta kA rasa pIjie / / kisakA vacana usa tatva kI, upalabdhi meM zivabhUta hai| nirdoSa nara kA vacana re ! vaha svAnubhUti prasUta hai / / tAro are ! tAro nijAtmA, zIghra anubhava kiijiye| sarvAtma meM samadRSTi ho, yaha vaca hRdaya lakha kIjiye / / -amUlya tatva vicAra AtmabhrAMti sama roga nahi, sadguru vaidya sujANa / guru AjJA sama pathya nahi, auSadha vicAra dhyAna / / -Atmasiddhi 236 244 252 257 263 269 277 284 291 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NamokAra maMtra Namo arihaMtANaM Namo siddhANaM Namo AiriyANaM Namo uvajjhAyANaM Namo loe savva sAhUNaM samakita : NamokAra maMtra jaina dharma kA mUla maMtra hai| ise paMca namaskAra maMtra, __aparAjita maMtra Adi nAmoM se bhI jAnA jAtA hai| yaha eka anAdi-nidhana' maMtra hai| praveza : bhAIzrI ! isakA artha kyA hai ? samakita : loka meM saba arihaMtoM ko namaskAra ho, saba siddhoM ko namaskAra ho, saba AcAryoM ko namaskAra ho, saba upAdhyAyoM ko namaskAra ho aura saba sAdhuoM ko namaskAra ho| praveza : arihaMta, siddha, AcArya, upAdhyAya va sAdhu kauna haiM ? samakita : yaha paMca-parameSThI yA paMca-parameSTI kahalAte haiN| praveza : parameSThI va parameSTI meM kyA aMtara hai ? samakita : jo parama-pada meM sthita haiM, unheM parameSThI kahate haiM va jo parama-iSTa haiM, unheM parameSTI kahate haiN| donoM eka hI bAta hai, kyoMki jo paramapada meM sthita haiM, vahI to hamAre parama iSTa haiN| praveza : bhAIzrI ! NamokAra maMtra me ina paMca parameSThiyoM ko kyoM namaskAra kiyA gayA hai ? samakita : una jaise guNoM ko pAne ke liye unako namaskAra kiyA gayA hai| 1.eternal 2.universe 3.supreme-states 4.most-favored 5.qualities Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-1 praveza : acchA ! bhAIzrI kauna-kauna se guNa haiM paMca parameSThiyoM meM ? samakita : hamArA agalA viSaya yahI hai| arihaMta parameSThI 11311 siddha parameSThI Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arihaMta-siddha (sacce deva) samakita : jaisA ki hamane dekhA ki hama pratidina' NamokAra maMtra kA pATha karake paMca parameSThiyoM ko namaskAra karate haiN| lekina unake bAre meM samajhe binA unako namaskAra karanA saccA namaskAra nahIM hai| praveza : bhAIzrI ! to phira paMcaparameSThI ke bAre meM hame samajhAIye na ? samakita : hA~ suno ! maiM eka-eka karake samajhAtA huuN| arihaMta parameSThI- jinhoMne gRhasthapanA tyAgakara, munidharma' aMgIkAra kara, svaMya ko jAnakara, mAnakara va svayaM meM lIna hokara cAra ghAti karmoM kA nAza karake anaMta catuSTaya (anaMta jJAna, anaMta darzana, anaMta sukha, anaMta vIrya) pragaTa kiyA hai, unheM arihaMta parameSThI kahate haiN| praveza : bhAIzrI ! ye ghAti-karma kyA hote haiM ? samakita : ghAta kA matalaba hai-nukasAna phuNcaanaa| jo karma hamAre guNoM kA ghAta karate haiM yAni ki hameM nukasAna pahuMcAte haiM, unheM ghAti-karma kahate haiN| praveza : bhAIzrI ! kyA anaMta-jJAna Adi cAra hI arihaMta parameSThI ke guNa haiM ? samakita : yaha cAra to unake mukhya-guNa haiN| inake alAvA aura bhI guNa haiN| unakI bAta samaya milane para kreNge| samakita : siddha parameSThI- jinhoMne gRhastha avasthA kA tyAgakara, munidharma aMgIkAra kara, svayaM kI sAdhanA se cAra ghAti-karmoM ko nAza" kara arihaMta-dazA pragaTa karake, kucha samaya bAda Ayu pUrI hone para bAkI cAra aghAti-karmoM kA bhI nAza hone para, zarIra Adi kA saMbaMdha" chUTa jAne se pUrNa mukta dazA ko prApta kara liyA hai va loka meM sabase Upara siddha zilA ke Upara virAjamAna haiN| unheM siddha parameSThI kahate haiN| 1.daily 2.chanting 3.familyhood 4.monkhood 5. self 6.belief 7.immersed 8.achieve 9.harm 10.major qualities 11.destroy 12.omniscient state 13.bondage 14.liberate 15.seated Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-1 praveza : bhAIzrI ! aghAti-karma kise kahate haiM ? samakita : jo karma hamAre guNoM (anujIvI) kA ghAta nahIM karate yAni ki hameM koI nukasAna nahIM pahuMcAte haiM unheM aghAti karma kahate haiN| praveza : bhAIzrI ! isakA artha yaha hai ki arihaMta parameSThI ke cAra ghAti-karma naSTa ho gaye haiM aura siddha parameSThI ke cAra ghAti va cAra aghAti yAni kula-milAkara' sabhI AThoM karma naSTa ho gaye haiM ? samakita : hA~, bilkula sahI khaa| praveza : bhAIzrI ! jaise arihaMta parameSThI ke cAra ghAti karma naSTa hone se cAra mukhya guNa (anaMta catuSTaya) pragaTa hue haiN| usI taraha siddha parameSThI ke bAkI cAra aghAti karma naSTa hone se cAra aura kaunase guNa pragaTa hue samakita : cAra ghAti karmoM ke sAtha-sAtha cAra aghAti karmoM kA bhI nAza ho jAne se siddha parameSThI ke kula ATha guNa pragaTa ho gaye haiM: 1. anaMta jJAna 2. anaMta darzana 3. anaMta sukha (kSAyika-samyaktva) 4. anaMta vIrya 5. avyAvAdhatva 6. avagAhanatva (akSaya-sthiti) 7. sUkSmamatva (arUpitva) 8. agurulaghutva praveza : bhAIzrI ! yaha saba to bahuta kaThina hai| hameM to arihaMta va siddha parameSThI kA sAmAnya-svarUpa hI samajhA diijiye| samakita : to suno ! jo svayaM ko jAnakara, mAnakara va svayaM meM pUrNarupa-se lIna hokara, pUrNa-vItarAgI', pUrNa-jJAnI va pUrNa-sukhI ho gaye haiM, ve arihaMta aura siddha parameSThI haiN| va yahI sacce-deva haiN| 1.in-totality 2.destroy 3.remaining 4.general-aspect 5.completely 6.completely detached 7.omniscient 8.completely blissful 9.true god Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-1 praveza : bhAIzrI ! siddha parameSThI ke sabhI karma naSTa ho gaye haiM, jabaki arihaMta parameSThI ke aghAti karma bace hue haiN| phira bhI NamokAra maMtra meM siddha parameSThI se pahale arihaMta parameSThI ko namaskAra kyoM kiyA gayA hai? samakita : kyoMki siddha bhagavAna zarIra, vANI Adi se rahita haiM aura mokSa meM rahate haiN| lekina arihaMta bhagavAna jaba taka siddha nahIM ho jAte taba taka zarIra, vANI Adi ke sAtha hamAre bIca meM rahate haiM va anakA upadeza hotA hai| unake upadeza se hamArA bhalA hotA hai| unakA upakAra hama para jyAdA hai| isalie NamokAra maMtra meM siddha bhagavAna se pahale unako namaskAra kiyA gayA hai| praveza : bhAIzrI ! AcArya, upAdhyAya aura sAdhu parameSThI kA svarUpa bhI samajhA diijiye| samakita : hamArA agalA viSaya yahI hai| azarIrI-siddha bhagavAna, Adarza tumhIM mere / aviruddha zuddha cidghana, utkarSa tumhIM mere / / Teka / / samyaktva sudarzana jJAna, agurulaghu avagAhana / sUkSmatva vIrya guNakhAna, nirbAdhita sukhavedana / / he guNa ananta ke dhAma, vandana agaNita mere / rAgAdi rahita nirmala, janmAdi rahita avikala / kula gotra rahita niSkula, mAyAdi rahita nizchala / / rahate nija meM nizcala,niSkarma sAdhya mere / rAgAdi rahita upayoga, jJAyaka pratibhAsI haa| svAzrita zAzvata-sukha bhoga, zuddhAtma-vilAsI ho / / he svayaM siddha bhagavAna, tuma sAdhya bano mere / bhavijana tuma-sama nija-rUpa, dhyAkara tuma-sama hote| caitanya piNDa ziva-bhUpa, hokara saba dukha khote / / / caitanyarAja sukhakhAna, dukha dUra karo mere / 1.devoided 2.salvation 3.preachings 4.compassion Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya-upAdhyAya-sAdhu (sacce guru) samakita : pichalI kakSA meM hamane sacce deva yAni ki arihaMta va siddha parameSThI kA svarUpa samajhA thaa| aba hama sacce guru yAni ki AcArya, upAdhyAya va sAdhu parameSThI kA svarUpa smjheNge| praveza : bhAIzrI ! AcArya, upAdhyAya, sAdhu hI sacce-garu' haiM, phira Apa? samakita : jisa taraha tumhAre skUla ke TIcara, laukika-zikSA-guru haiN| mAtA-pitA, janma-garu haiM usI taraha maiM dhArmika-zikSA-guru huuN| lekina AcArya, upAdhyAya va sAdhu to dharma-guru yAni ki sacce guru haiM, parama pUjya haiN| praveza : bhAIzrI ! to kyA zikSA-guru, janma-guru pUjya nahIM haiM ? samakita : ve laukika-dRSTi se to pUjya haiM, lekina dhArmika dRSTi se nhiiN| praveza : bhAIzrI ! to phira AcArya, upAdhyAya va sAdhu kA svarUpa samajhAIe n| samakita : AcArya parameSThI- jo svayaM kI sAdhanA kI adhikatA se pramukha pada prApta karake muni-saMgha ke nAyaka hue haiM aura jo mukhyarUpa-se to svayaM kI sAdhanA meM hI lIna rahate haiM, lekina kabhI-kabhI karuNAbuddhi se pAtra' jIvoM ko dharma kA upadeza dete haiM, dIkSA dete haiM va apane doSa batAne vAloM ko prayAzcita dete haiN| aisA AcaraNa karane va karAne vAle AcArya parameSThI kahalAte haiN| inake paMcAcAra Adi 36 guNa hote haiN| upAdhyAya parameSThI- jo samasta upalabdha" jaina Agama" ke jJAtA hokara muni saMgha meM par3hane-par3hAne ke adhikArI hue haiN| jo sabhI Agama kA sAra yAni ki svayaM-kI-sAdhanA meM lIna rahate haiM, lekina kabhI-kabhI karuNA buddhi se Agama ko svayaM par3hate haiM va dUsaroM ko par3hAte haiM, ve upAdhyAya parameSThI kahalAte haiN| inake 25 guNa hote haiN| 1.true teachers 2.religious educator 3.venerable 4.worldly-perspective 5.supremeness 6. head 7.mainly 8.compassion 9.deserving 10.conduct 11.available 12.scriptures 13.essence 14.self-experience Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-1 sAdhu parameSThI- AcArya va upAdhyAya ke alAvA sabhI muni sAdhu kahalAte haiN| AcArya va upAdhyAya kI taraha yaha bhI svayaM kI sAdhanA meM lIna rahate haiN| sAtha hI mahAvrata Adi mUla guNoM ko nirdoSa-rUpase pAlate haiM, samasta AraMbha-parigraha se rahita haiM, tapasvI haiM va duniyA ke prapaMcoM se hameMzA dUra rahate haiN| unheM sAdhu parameSThI kahate haiN| sAdhu ke pAsa AcArya va upAdhyAya kI taraha saMgha kA saMcAlana karane va par3hAne kI jimmedArI nahIM hotii| yahI inake bIca kA mukhya aMtara hai| praveza : bhAIzrI ! AcArya, upAdhyAya aura sAdhu kA sAmAnya svarUpa aura samajhA diijiye| samakita : jo svayaM ko jAnakara, mAnakara va svayaM meM AMzikarUpa-se lIna hone se AMzika vItarAgI va AMzika sukhI haiM va pUrNa vItarAgatA aura pUrNa-sukha kI ora lagAtAra apane kadama bar3hA rahe haiM, ve sAdhu (AcArya, upAdhyAya va sAdhu) haiM, vahI sacce guru haiN| praveza : bhAIzrI ! paMca parameSThiyoM ke pAsa to bahuta acche-acche guNa haiN| aba samajha meM AyA ki NamokAra maMtra meM paMcaparameSThI ko kyoM namaskAra kiyA gayA hai| samakita : paMcaparameSThI kA svarUpa samajhakara aba jaba tuma NamokAra maMtra meM unako namaskAra karoge to saccA namaskAra hogaa| praveza : bhAIzrI ! bAkI saba to samajha meM A gayA lekina eka bAta samajha meM nahIM AyI ki paMca parameSThI ko namaskAra karane se lAbha kyA hai ? samakita : vaha tumako agalI kakSA meM btaauuNgaa| thor3A dhIraja" rkho| jaldI kA kAma zaitAna kA hotA hai| nI saMta ke binA aMta kI bAta kA aMta nahIM pAyA jaataa| -Atmasiddhi 1.flawlessly 2.household tasks & possessions 3.ascetic 4.delusions 5.management 6.difference 7.partially 8.complete detachment 9.complete bliss 10.benefit 11.patience Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NamokAra maMtra kA mahatva eva phala samakita : bhAIzrI ! NamokAra maMtra bahuta hI mahatvapUrNa' maMtra hai| NamokAra maMtra ke mahatva kA aMdAja isI bAta se lagAyA jA sakatA ki jainiyoM ke bacce-bacce ko yaha yAda rahatA hai| praveza : bhAIzrI NamokAra maMtra meM aisI kyA bAta hai ki yaha itanA mahatvapUrNa hai ? samakita : vaise to bahuta sI bAte haiM lekina jo sabase acchI bAta hai vaha yaha ki yaha eka aisA maMtra hai jisameM bhagavAna se kucha mA~gA nahIM gayA hai| kyoMki mA~gane se mahatva kama ho jAtA hai| praveza : acchA, matalaba NamokAra maMtra meM kucha mA~gA nahIM gayA isaliye yaha mahatvapUrNa hai, basa... ? samakita : dUsarA yaha ki NamokAra maMtra meM kisI eka pUjya vyakti ko nahIM, balki pUjya padoM ko namaskAra kiyA gayA hai| aura pUjyatA AtI hai guNoM se yAni ki NamokAra maMtra meM guNoM ko namaskAra kiyA gayA hai| isaliye yaha kevala jainoM kA nahIM, balki jana-jana kA maMtra hai| praveza : bhAIzrI ! isase kyA pharka par3atA hai ? samakita : yadi kisI eka pUjya vyakti ko namaskAra karate to sirpha unako hI namaskAra pahu~catA, lekina guNoM ko namaskAra karane se una sabhI pUjya vyaktiyoM ko namaskAra pahu~ca jAtA hai, jinake pAsa ve guNa haiN| praveza : bhAIzrI ! yaha to huI mahatva hI baat| NamokAra maMtra par3hane yAni ki paMca parameSThI ko namaskAra karane kA phala kyA hai ? 1.significant 2.significance 3.venerable-states 4.qualities Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-1 samakita : aiso paMcaNamoyAro svvpaavppnnaasnno| maMgalANaM ca savvesiM par3hamaM hohi maMgalam / / artha- yaha NamokAra maMtra saba pApoM ko naSTa (khatma) karane vAlA hai, sabhI maMgalo meM pahalA maMgala hai va isako par3hane se maMgala hotA hai| praveza : are vAha ! yaha to bahuta acchA rahA, kitane bhI pApa karo, NamokAra maMtra par3hane se to saba pApa naSTa (khatma) ho hI jaayeNge| samakita : aisA socane vAloM ke eka bhI pApa naSTa (khatma) nahIM hote, kyoMki NamokAra maMtra par3hate samaya bhI unako aise anApa-zanApa vicAra' Ate rahate haiN| praveza : bhAIzrI ! yaha maMgala kyA hotA hai ? samakita : Aja nahIM kl| paramAtmA meM parama sneha cAhe jisa vikaTa mArga se hotA ho to bhI karanA yogya hI hai| -zrImad rAjacandra vacanAmRta aho ! deva-zAstra-guru maMgala haiM, upakArI haiN| hameM to deva-zAstra-guru kA dAsatva caahie| jinendra mandira, jinendra pratimA maMgalasvarUpa haiM: to phira samavasaraNa meM virAjamAna sAkSAt jinendrabhagavAna kI mahimA aura unake maMgalapane kA kyA kahanA ! surendra bhI bhagavAna ke guNoM kI mahimA kA varNana nahIM kara sakate, taba dUsare to kyA kara sakeMge? -bahinazrI ke vacanAmRta 1.useless thoughts Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMgala samakita : pichalI kakSA meM tumane maMgala kA matalaba pUchA thaa| Aja hama maMgala kA matalaba smjheNge| jo pApoM ko galAve (khatma kare) va sukha ko lAye use maMgala kahate haiN| praveza : aise maMgala kauna haiM ? samakita : tuma roja hI cattAri daNDaka pATha meM par3hate ho| cattAri maMgalaM, arihaMtA maMgalaM, siddhA maMgalaM, sAhU maMgalaM, kevalipaNNatto dhammo mNglN| praveza : bhAIzrI ! yaha hama par3hate to haiM lekina isakA matalaba hameM nahIM ptaa| samakita : binA matalaba samajhe koI bhI cIja raTU tote kI taraha par3hate rahanA yaha samajhadAra logoM kA kAma nahIM hai| praveza : bhAIzrI ! aba se hama samajhakara hI koI pATha par3hA kreNge| samakita : to suno ! isa pATha kA artha aisA hai-loka meM cAra maMgala haiM, arihaMta bhagavAna maMgala haiM, siddha bhagavAna maMgala haiM, sAdhu maMgala haiM aura kevalI bhagavAna kA batAyA huA vItarAgI jaina dharma maMgala hai| praveza : NamokAra maMtra meM to pA~ca parameSThI kI bAta kI thI lekina yahA~ cattAri daNDaka meM to arihaMta, siddha va sAdhu ina tIna parameSThiyoM ko hI maMgala kahA? samakita : AcArya aura upAdhyAya parameSThI bhI to sAdhu hI haiN| basa unake pAsa saMgha kI kucha jimmedAriyA~ adhika haiN| para haiM to Akhira sAdhu hii| aura phira mokSa jAne ke lie arihaMta, siddha aura sAdhu bananA to jarurI hai lekina AcArya va upAdhyAya bananA nhiiN| 1.additional 2.ultimately Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-1 praveza : isakA matalaba yaha huA ki arihaMta, siddha, AcArya, upAdhyAya, sAdhu va vItarAgI jaina dharma maMgala hai ? samakita : hA~, yaha sabhI maMgala haiM aura inameM bhakti-bhAva' hone se, hameM inake batAye hue rAste para calane kI preraNA milatI hai aura hamArA bhI maMgala hotA hai| praveza : cattAri daNDaka meM to maMgala ke sAtha uttama va zaraNa kI bhI bAta AtI hai, vaha kyA hai ? samakita : isakI carcA hama agalI kakSA meM kreNge| nirakho aMga-aMga jinavara ke, jinase jhalake zAMti apAra ||ttek|| caraNa-kamala jinavara kaheM, ghUmA saba saMsAra / para kSaNabhaMgura jagata meM, nija Atmatatva hI sAra / yAteM padmAsana virAje jinavara, jhalake zAMti apAra / / 1 / / hasta-yugala jinavara kaheM, para kA kartA hoya / aisI mithyA buddhi se hI, bhramaNa-caturgati hoya / yAteM kara pe kara virAje jinavara, jhalake zAMti apAra / / 2 / / locana-dvaya jinavara kaheM, dekhA saba saMsAra / para duHkhamaya gati-cAra meM, dhrava Atmatatva hI sAra / yAteM nAsAdRSTi virAje jinavara, jhalake zAMti apAra / / 3 / / antarmukha mudrA aho, Atmatatva darasAya / jina-darzana kara nija-darzana pA sat-guru vacana suhAya / yAteM antardRSTi virAje jinavara jhalake zAMti apAra / / 4 / / 1.gratitude 2.inspiration Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttama va zaraNa samakita : pichalI kakSA meM hamane dekhA ki arihaMta, siddha, sAdhu va kevalI bhagavAna kA batAyA huA vItarAgI jaina dharma loka meM maMgala hai| Aja hama uttama va zaraNa ke bAre meM carcA kreNge| uttama kahate haiM sabase mahAna' ko| sabase mahAna kA matalaba hai-sabase acchA yAni ki vaha cIja jisase acchA duniyA meM aura kucha bhI na ho| praveza : aise uttama kauna haiM ? samakita : loka (duniyA) meM cAra uttama haiM, jaisA ki hama roja bolate haiM: cattAri loguttamA, arihaMtA loguttamA, siddhA loguttamA, sAhU loguttamA, kevali paNNatto dhammo loguttamo / artha- loka meM cAra uttama haiM, arihaMta bhagavAna uttama haiM, siddha bhagavAna utama haiM, sAdhu (AcArya, upAdhyAya va sAdhu) uttama haiM aura kevalI bhagavAna kA batAyA huA vItarAgI jaina dharma uttama hai| praveza : aura zaraNa ? samakita : zaraNa sahAre ko kahate haiN| jo hamako bhayarahita kare vahI zaraNa hai| maMgala aura uttama kI taraha zaraNa bhI cAra haiM: cattAri saraNaM pavvajjAmi, arihaMte saraNaM pavvajjAmi, siddhe saraNaM pavvajjAmi sAhU saraNaM pavvajjAmi, kevalipaNNtaM dhamma saraNaM pvvjjaami| artha- maiM cAra kI zaraNa meM jAtA hU~, maiM arihaMta bhagavAna kI zaraNa meM jAtA hU~, siddha bhagavAna kI zaraNa meM jAtA hU~, sAdhu (AcArya, upAdhyAya va sAdhu) kI zaraNa meM jAtA hU~ aura kevalI bhagavAna dvArA batAye gaye vItarAgI jaina dharma kI zaraNa meM jAtA huuN| 1.greatest 2.aid 3.fearless Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-1 praveza : paMcaparameSThI kI zaraNa meM jAnA to samajha meM AtA hai lekina vItarAgI jaina dharma kI zaraNa meM jAne kA matalaba kyA hai ? samakita : paMca parameSThI dvArA batAyA gayA mArga (rAstA) hI vItarAgI jaina dharma hai| usa rAste para calanA hI jaina dharma kI va paMca parameSThI kI zaraNa meM jAnA hai| praveza : vaha mArga (rAstA) kyA hai ? samakita : vaha rAstA hai- svayaM kI zaraNa meM jaanaa| paMca parameSThI bhI yahI kara rahe haiN| vaha bhI svayaM kI zaraNa meM haiN| isalie paMcaparameSThI bhI jisakI zaraNa meM haiM, hameM bhI usI kI zaraNa meM jAnA caahie| aisA karane se hamAre sAre duHkha dUra hokara sacce-sukha kI prApti ho sakatI hai| sacce sukha kI prApti hI mokSa kI prApti hai| praveza : yaha kevalI kauna hote haiM ? kyA tIrthaMkara ko hI kevalI kahate haiM ? samakita : agalI kakSA meM yaha bhI patA cala jaayegaa| dekho jI AdIzvara svAmI, kaisA dhyAna lagAyA hai / kara Upara kara subhaga virAjai, Asana thira ThaharAyA hai ||ttek|| jagata vibhUti bhUti sama tajakara, nijAnanda pada dhyAyA hai / surabhita zvAsA AzA vAsA, nAsA dRSTi suhAyA hai / / 1 / / kaMcana varana cale mana raMca na, sura-giri jyoM thira thAyA hai / jAsa pAsa ahi mora mRgI hari, jAti virodha nazAyA hai / / 2 / / zudha-upayoga hutAzana meM jina, vasuvidhi samidha jalAyA hai / zyAmali alakAvali sira sohe, mAno dhuA~ ur3ayA hai / / 3 / / jIvana-marana alAbha-lAbha jina sabako nAza batAyA hai / sura nara nAga namahiM pada jAke "daula" tAsa jasa gAyA hai / / 4 / / 1.self 2.miseries 3.real bliss 4.achievement Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnya kevalI va tIrthakara samakita : pichalI kakSA meM tumane kevalI va tIrthaMkara ke bAre meM pUchA thaa| Aja hama usI bAre meM bAta kreNge| praveza : jI bhAIzrI ! mujhe to rAta-bhara isI bAta kA iMtajAra rhaa| samakita : are ! itanI vesabrI ThIka nhiiN| hara kAma apanA samaya Ane para hI hotA hai| suno ! jinhoMne gRhastha dazA tyAgakara, muni dharma aMgIkAra kara, svayaM kI sAdhanA dvArA cAra ghAti-karmoM kA nAza karake anaMta catuSTaya pragaTa kara liye haiM, ve sabhI arihaMta bhagavAna kevalajJAna (anaMta-jJAna) Adi vAle hone ke kAraNa kevalI kahalAte haiN| yaha kevalI hI ari (zatruoM) yAni ki ghAti-karmoM kA hanana (nAza) karane vAle hone ke kAraNa arihaMta kahalAte haiN| praveza : yaha kevalajJAna (anaMta-jJAna ) kyA hotA hai ? samakita : jo jJAna sabako eka sAtha jAne use kevalajJAna kahate haiN| kevalajJAnI yAni ki kevalI ko kucha bhI jAnanA bAkI nahIM rhtaa| praveza : aura tIrthaMkara? samakita : kevalI yA kaho ki arihaMta do prakAra ke hote haiM: 1. sAmAnya kevalI yA arihaMta 2. tIrthaMkara kevalI yA arihaMta praveza : kyA ye donoM hI bhagavAna nahIM haiM ? samakita : kyoM nahIM haiM ? jinhoMne ghAti-karmoM kA nAza kiyA, kevalajJAna Adi pragaTa kiye yAni ki arihaMta dazA pragaTa kI, ve sabhI bhagavAna haiN| cAhe tIrthaMkara kevalI hoM yA sAmAnya kevlii| 1.self 2.enemies 3.infinite-knowledge Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-1 praveza : phira donoM meM aMtara kyA hai ? samakita : jo dharma-tIrtha yAni ki mokSa-mArga' kA upadeza dete haiM, tIrthaMkara prakRti nAma ke mahAna puNya ke udaya ke kAraNa jo samavasaraNa Adi bAharI-vaibhava se sahita hote haiM, unheM tIrthaMkara kahate haiN| ve caubIsa hote praveza : unako tIrthaMkara prakRti kA udaya kyoM hotA hai ? samakita : kyoMki, unhoMne pichale janma meM yaha maMgala bhAvanA bhAyI thI ki yaha mokSamArga kA upadeza jana-jana taka phuNce| praveza : ve caubIsa tIrthaMkara kauna-kauna se haiM ? samakitaH ve caubIsa tIrthaMkara haiM 01. RSabhadeva (AdinAtha) 02. ajitanAtha 03. saMbhavanAtha 04. abhinaMdananAtha 05. sumatinAtha padmaprabha 07. supArzvanAtha 08. candraprabhA 09. puSpadaMta (suvidhinAtha) 10. zItalanAtha 11. zreyAMsanAtha 12. vAsupUjya 13. vimalanAtha 14. anaMtanAtha 15. dharmanAtha zAMtinAtha 17. kuthunAtha 18. aranAtha mallinAtha 20. munisuvratanAtha naminAtha neminAtha (ariSTa-nemi) 23. pArzvanAtha 24. mahAvIra (varddhamAna,vIra, ativIra, sanmati) 1.path to salvation 2.arise 3.external magnificence Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 samakita-praveza, bhAga-1 praveza : aura sAmAnya kevalI ? samakita : sAmAnya kevalI ko tIrthakara prakRti kA udaya nahIM hone se samavasaraNa Adi bAharI vaibhava nahIM hotA, lekina aMtaraMga-vaibhava' yAni ki anaMta catuSTaya tIrthaMkara jaisA hI hotA hai| sAmAnya kevalI to aneka hote haiN| bhagavAna bharata va bAhubalI sAmAnya kevalI hI to the| praveza : bhAIzrI ! yaha bharata va bAhubalI kauna the ? samakita : yaha donoM pahale tIrthaMkara rAjA RSabhadeva ke putra the, jo Age calakara bhagavAna (sAmAnya kevalI) bne| praveza : kRpayA pahale tIrthaMkara bhagavAna RSabhadeva ke bAre meM btaaiiye| samakita : ThIka hai ! unakI kahAnI tumako kala sunAtA huuN| rAjA RSabhadeva rAjakumArI brAhmI va suMdarI ko par3hAte huye 1.internal-magnificence Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthakara RSabhadeva samakita : Aja hama bhagavAna RSabhadeva kI kahAnI suneNge| praveza : hamane to sunA hai ki koI janma se hI bhagavAna nahIM hotA, bhagavAna to puruSArtha' se banA jAtA hai| samakita : bilkula ThIka sunA hai| iMsAna hI svayaM kI sAdhanA karake bhagavAna bana jAte haiN| praveza : acchA isIlie hama roja kakSA khatma hone ke bAda par3hate haiM bhakta nahIM, bhagavAna bneNge| samakita : hA~, Akhira jaina dharma bhakta se bhagavAna banAne vAlA dharma hI to hai| praveza : bhAIzrI ! aba to iMtajAra nahIM ho pA rhaa| samakita : hA~, hA~ sunAtA huuN| rAjakumAra RSabhadeva kA janma ayodhyA ke kSatriya rAjA nAbhirAya kI rAnI marudevI ke garbha se huA thaa| praveza : ve kSatriya the ? yAni ki jaina nahIM the ? samakita : yaha tumase kisane kaha diyA ki kSatriya kA matalaba ajaina hotA hai| kSatriya kA matalaba to hotA hai-rAjya karane vaale| jo rAjya karatA hai cAhe vaha jaina ho yA ajaina, kSatriya hI hai| kSatriya yaha unakA varNa (pezA) thA aura jaina unakA dharma thaa| caubIsoM tIrthaMkaroM kA janma rAjya karane vAle kSatriya jaina rAjAoM ke yahA~ hI huA hai| praveza : to phira bar3e hokara rAjakumAra RSabhadeva ne bhI rAjya kiyA ? samakita : hA~, unhoMne rAjya bhI kiyA aura zAdI bhii| rAjA RSabhadeva kI do rAniyA~ thii| pahalI naMdA aura dUsarI sunaMdA, rAnI naMdA se unako bharata Adi sau putra aura brAhmI nAma kI putrI thii| 1.efforts 2.rule 3.profession Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-1 praveza : aura rAnI sunaMdA se ? samakita : rAnI sunaMdA se bAhubalI nAma kA putra aura suMdarI nAma kI putrI thii| praveza : unakI putriyA~ bhI thI ? samakita : hA~, aura vaha unase bahuta sneha karate the| tabhI to unhoMne putroM kI taraha apanI putriyoM ko bhI pddh'aayaa-likhaayaa| praveza : unhoMne apanI putrI brAhmI va suMdarI ko kyA par3hAyA ? samakita : unhoMne brAhmI ko akSara-vidyA va suMdarI ko aMka-vidyA sikhaaii| Aja bhI rAjakumArI brAhmI ke nAma para brAhmI-lipi pracalita hai| praveza : yaha to huI rAjA RSabhadeva kI bAta, ve bhagavAna RSabhadeva kaise bane ? samakita : eka bAra kI bAta hai rAjA RSabhadeva kA janmadina manAyA jA rahA thaa| rAjasabhA meM nIlAMjanA nAma kI devI kA nRtya cala rahA thaa| acAnaka nRtya karate-karate nIlAMjanA kI mRtyu ho gayI / saMsAra kI nazvaratA ko dekha RSabhadeva ko saMsAra se vairAgya ho gayA aura saba kucha tyAga kara unhoMne vana-jaMgala meM jAkara muni-dIkSA aMgIkAra kara lI aura chaha mahIne taka svayaM kI sAdhanA meM lIna rahe / usake bAda chaha mahIne taka unheM AhAra nahIM milaa| praveza : matalaba pUre eka sAla taka unhoMne kucha nahIM khAyA ? samakita : hA~, eka sAla bAda akSaya-tRtIyA(AkhAtIja) ke dina unheM hastinApura ke rAjA zreyAMsa ne ikSu-rasa kA AhAra-dAna diyaa| usI dina se yaha akSaya-tRtIyA parva cala par3A va rAjA zreyAMsa ko dAnavIra kahA jAne lgaa| praveza : rAjA RSabhadeva, muni RSabhadeva to bana gaye lekina bhagavAna RSabhadeva vaha kaise bane ? 1.letters 2.numbers 3.brahmi-script 4.popular 5.dance-performance 6.mortality 7.detachment 8.adopt 9.sugarcane-juice 10.festival Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-1 samakita : pUre eka hajAra varSa taka ve vana-jaMgala meM mauna rahakara svayaM kI sAdhanA karate rahe va eka dina pUrNa-AtmalInatA' ho jAne para unheM anaMta catuSTaya yAni ki kevalajJAna Adi kI prApti ho gyii| aba ve sAdhu se kevalI yAni ki arihaMta ho gye| arihaMta hote hI unako tIrthakara prakRti kA udaya A gayA aura unake upadeza ke lie iMdra ke kahane para kubera dvArA samavasaraNa kI racanA kI gyii| samavasaraNa meM bhagavAna ke upadeza (divya-dhvani) ke dvArA bhavya jIvoM ko sacce sukha (mokSa) ke mArga kA jJAna huaa| praveza : phira? samakita : usake bAda Ayu pUrI hone para ve zarIra Adi ko bhI chor3akara siddha ho gye| yAni ki loka meM sabase Upara jAkara mokSa meM sthita ho gaye va hameMzA vahA~ hI raheMge na caleMge na boleMge na khaayeNge-piiyeNge| praveza : phira vahA~ rahakara vaha kyA kareMge? samakita : ve vahA~ rahakara hameMzA, hara samaya, anaMta-sukha yAni ki sacce va pUrNa sukha kA bhoga kreNge| isI kA nAma to mokSa hai| praveza : hameM bhI yadi aisA sukha pAnA ho to kyA karanA hogA? samakita : jo unhoMne kiyaa| svayaM yAni ki AtmA kI sAdhanA karanI hogii| praveza : yaha svayaM yAni ki AtmA kauna hai? kaisA hai? aura AtmA kI sAdhanA kise kahate haiM ? samakita : yaha hama agalI kakSA meM dekheNge| prayojana to eka AtmA kA hI rkhnaa| AtmA kA rasa Aye vahA~ vibhAvakA rasa jhara jAtA hai| -bahinazrI ke vacanAmRta 1.complete self-immersedness 2.discourse pavilion 3.deserving 4.path 5.seated 6.experience 7.self 8.soul Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhAtama hai merA nAma zuddhAtama hai merA nAma, mAtra jAnanA merA kAma, muktipurI hai merA dhAma, milatA jahA~ pUrNa vishraam| artha- Apake pichale savAla ke javAba meM kavi kahate haiM ki maiM zuddha AtmA huuN| merA kAma sirpha jAnanA hai| aura merA asalI ghara mokSa hai jahA~ siddha bhagavAna rahate haiM, kyoMki vahIM pUrNa va saccA sukha milatA hai| praveza : pUrNa va saccA sukha kise kahate haiM ? samakita : isa savAla ke javAba meM kavi kahate haiM: jahA~ bhUkha kA nAma nahIM hai, juhA~ pyAsa kA kAma nahIM hai, khA~sI aura jukhAma nahIM hai, Adhi-vyAdhi kA nAma nahIM hai, sat ziva suMdara merA dhaam| artha- saccA va pUrNa sukha use kahate haiM, jahA~ bhUkha-pyAsa Adi kI takalIpha (AkulatA) nahIM hai, sardI-jukhAma Adi koI bImArI nahIM hai| na koI mAnasika bImArI (kaSTa) hai na hI shaariirik| aisA saccA va pUrNa sukha to mokSa meM hI milatA hai isalie mokSa hI satya hai, hamArA bhalA karanevAlA (ziva) hai aura sabase suMdara hai| praveza : aise mokSa ko pAne kA upAya kyA hai ? samakita : isa savAla ke javAba meM kavi kahate haiM: sva-para bheda vijJAna kareMge, nija Atama kA dhyAna kareMge, 1.mental 2.physical Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-1 21 rAga-dveSa kA tyAga kareMge, cidAnaMda rasa pAna kareMge, saba sukha dAtA merA dhAmA artha- mokSa kI prApti ke liye hamako bheda-vijJAna karanA hogA yAni ki svayaM ko jAnanA hogA, svayaM me apanApana karanA hogA va svayaM kA dhyAna karanA hogA yAni ki svayaM me lIna honA hogaa| aisA bheda-vijJAna karane se hamAre duHkhoM ke kAraNa moha', rAga-dveSa khatma ho jAyeMge evaM pUrNa jJAna va pUrNa AnaMda (sukha) hamako prApta hogaa| kyoMki merA AtmA hI mere sukha kA ghara hai| jo maiM svayaM huuN| jIva { / jIva pudgala dharma ajIva adharma AkAza kAla vizva/loka 1.false belief 2.attachment-malice Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 vizva praveza : bhAIzrI ! stavana' meM AtA hai ki bhagavAna sarvajJa haiM, yAni ve saba kucha jAnate haiN| kRpayA batAIe ve kyA-kyA jAnate haiM ? samakita : jo kucha vizva meM hai vaha saba bhagavAna jAnate haiN| praveza : vizva meM kyA-kyA hai ? samakita : vizva meM vastue~ haiN| jisa ceyara para tuma baiThe ho vaha bhI eka vastu hai, yaha pustaka bhI eka vastu hai, yaha blaikaborDa, paMkhA yahA~ taka ki hama aura tuma bhI eka vastu haiN| vastu ko hI dravya kahate haiN| vAstava meM ina dravyoM kA samUha hI vizva hai| yAni ki yaha vizva, dravyoM se milakara banA hai| praveza : bhAIzrI ! aura dravya kinase milakara banA hai ? samakita : guNoM kA samUha dravya hai, yAni ki dravya guNoM se milakara banA hai| praveza : bhAIzrI ! isakA artha yaha huA ki pratyeka dravya, guNoM se bharapUra hai ? samakita : hA~, pratyeka dravya meM anaMta guNa haiN| guNa kA artha hai- shkti| praveza : bhAIzrI ! kisI udAharaNaM se smjhaaiiye|| samakita : jaise mAna lo, Ama eka dravya hai aura usameM eka raMga nAma kA guNa hai, eka rasa nAma kA guNa hai, eka gaMdha nAma kA guNa hai| aise aneka guNoM se milakara hI Ama banA hai| isIlie kahate hai ki guNoM kA samUha hI dravya hai| 1.prayer 2.objects 3.actually 4.group 5.attributes 6.each & every 7.ability 8.example 9.taste 10.smell Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-2 praveza : acchA matalaba dravyoM kA samUha vizva hai aura guNoM kA samUha drvy| to phira guNa kisakA samUha hai ? samakita : eka ke bAda eka hone vAlI paryAyoM kA samUha guNa hai| praveza : bhAIzrI ! yaha paryAya kyA hotI haiM ? samakita : paryAya kahate haiM dazA/avasthA/hAlata/states ko| praveza : jaise? samakita : jaise hamane mAnA thA ki Ama eka dravya hai, raMga usakA guNa hai aura harApana, pIlApana, kAlApana usakI pryaayeN'| jo ki eka ke bAda eka badalatI rahatI haiN| praveza : matalaba pahale Ama (dravya) ke raMga (gaNa) kI harI paryAya hotI hai, usake bAda pakane para pIlI aura usake bAda sar3a jAne para kAlI paryAya hotI hai, yahI na? samakita : hA~, bilkula sahI smjhe| dravya aura guNa vaise ke vaiseM rahate haiM lekina unakI paryAya badalatI rahatI haiN| praveza : bhAIzrI ! yaha dravya kitane prakAra ke hote haiM ? samakita : dravya chaha prakAra ke hote haiM: 1. jIva 2. pudgala 3. dharma 4. adharma 5. AkAza 6. kAla inameM pahalA jIva dravya hai| bAkI ke pA~ca (pudgala, dharma, adharma, AkAza, kAla) ajIva dravya haiN| praveza : bhAIzrI ! yaha jIva-ajIva kyA hotA hai ? samakita : yaha hama agalI kakSA meM smjheNge| tuma bhI ghara para pUcha kara aanaa| 1.states 2.serially 3.as it is 4.types 5.living 6.non-living Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva-ajIva samakita : pichalI kakSA meM hamane chaha dravyoM ke nAma dekhe the| jisameM pahalA jIva dravya hai| bAkI ke pA~ca ajIva dravya haiN| Aja hama unako smjheNge| lekina pahale tuma btaao| praveza : bhAIzrI ! dAdI ne batAyA ki jo jAna sakatA hai, sukha-dukha kA anubhava' kara sakatA hai vaha jIva dravya hai aura jo jAna nahIM sakate, sukha-dukha kA anubhava nahIM kara sakate vaha ajIva dravya haiN| samakita : bilkula sahI khaa| jisameM jJAna guNa hai, vaha jIva dravya hotA hai aura jisameM jJAna guNa nahIM hai vaha ajIva dravya hotA hai| jJAna guNa kA matalaba hai- jAnane kI zakti / praveza : to kyA pudgala Adi pA~ca dravya jAna nahIM sakate ? samakita : nhiiN| praveza : yaha pudgala kyA hotA hai ? samakita : yaha ceyara jisapara tuma baiThe ho, yaha paina jisase tuma likha rahe ho, yaha kAgaja jisa para tuma likha rahe ho, yahA~ taka ki jo kucha tumako dikhAI detA hai, vaha saba pudgala hI to hai| kyoMki pudgala hI to dikhAI detA hai| praveza : aisA kyoM ? samakita : kyoMki jaise sirpha jIva meM hI jJAna guNa hai, dUsare dravyoM me nhiiN| vaise hI sirpha pudgala meM hI raMga (varNa) nAma kA guNa hai, dUsare dravyoM me nhiiN| aura raMga guNa kI paryAya hI to dikhAI detI haiN| 1.experience 2.ability Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 samakita-praveza, bhAga-2 praveza : bhAIzrI ! aise to hamArA zarIra bhI dikhAI detA hai, to kyA yaha bhI pudgala hai ? samakita : hA~, bilkul| praveza : lekina Apane to kahA ki jisameM jJAna guNa hai, yAni ki jo jAna sakatA hai vaha jIva hai ? samakita : to? praveza : to zarIra meM jo A~kha hai vaha dekhatI hai, kAna sunatA hai, nAka sUMghatI hai| yaha saba eka taraha se jAnanA hI to hai ? samakita : hA~, yaha saba jAnanA hI hai, lekina yaha jAnane vAlA zarIra yA usake aMga' nahIM balki zarIra ke aMdara (sAtha) rahane vAlA jIva hai, yAni ki AtmA hai yA kaho ki hama svayaM haiN| praveza : lekina AtmA to dikhatI nhiiN| A~kha vagairaha hI jAnane kA kAma karatI huI dikhatI haiM ? samakita : yadi aisA hai to phira mRtyu ho jAne para A~kheM kyoM nahIM dekhatI, kAna kyoM nahIM sunate, nAka kyoM nahI sUMghatI ? kucha bhI jAnane kA kAma kyoM nahIM hotA ? sukha-dukha kA anubhava kyoM nahIM hotA? praveza : bhAIzrI ! yaha to hamane kabhI socA hI nahIM ki aisA kyoM hotA hai ? samakita : aisA isalie hotA hai ki jo jAnane vAlA jIva yAni AtmA thA vo isa gati ke zarIra ko chor3akara dUsarI gati ke zarIra meM calA gyaa| praveza : bhAIzrI ! yaha gati kyA hotI haiM ? samakita : vaha maiM kala btaauuNgaa| 1.parts 2.soul 3.experience Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gatiyA samakita : kala hamane dekhA thA ki jIva eka gati ke zarIra ko chor3akara, dUsarI gati ke zarIra meM calA jAtA hai| Aja hama samajheMge ki yaha gati kyA praveza : bhAIzrI ! thor3A AsAna karake samajhAyeM, kyoMki yaha zabda sunane meM hI naye se lagate haiN| samakita : hA~ bilkula ! jIva kI sthUla-paryAyoM ko gati kahate haiN| praveza : jIva kI sthUla-paryAya matalaba ? samakita : moTe taura para' saMsAra meM jIva cAra sthUla-paryAyoM meM pAye jAte haiN| inako hI gati kahate haiN| praveza : ve gatiyA~ kauna-kauna sI hotI haiM ? samakita : gatiyA~ cAra hotI haiM: 1. manuSya 2. tiryaMca 3. naraka 4. deva praveza : acchA ! jaise hama manuSya haiM, pazu-pakSI Adi tiryaMca haiM ? samakita : hama manuSya gati ke zarIra meM haiM, isalie hama manuSya kahalAte haiN| asala meM to hama saba jIva yAni ki AtmA haiN| praveza : aura tiryaca? samakita : pazu-pakSI, per3a-paudhe, kIr3e-makor3e Adi tiryaMca gati ke zarIra meM haiM, isalie ve tiryaMca kahalAte haiN| haiM to ve bhI hamArI taraha jIva (AtmA) hii| 1.broadly Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-2 27 jaba jIva manuSya gati kA zarIra chor3akara tiryaMca gati ke zarIra meM calA jAtA hai taba tiryaMca kahalAne lagatA hai aura jaba tiryaMca gati kA zarIra chor3akara manuSya gati ke zarIra meM calA jAtA hai taba manuSya kahalAne lagatA hai| praveza : isakA matalaba vo kisI bhI gati ke zarIra meM jAye. kacha bhI kahalAye asala meM rahatA vaha jIva (AtmA) hI hai| samakita : hA~, bilkula sahI smjhe| praveza : hama saba manuSya gati meM hai, pazu-pakSI Adi tiryaMca gati meM haiN| phira nArakI aura deva ? samakita : jo manuSya yA tiryaMca gati kA zarIra chor3akara naraka gati ke zarIra meM janma lete haiM, unheM nArakI kahate haiM va jo deva gati ke zarIra meM janma lete haiM unheM deva kahate haiN| praveza : sunA hai ki naraka meM to bahuta duHkha sahane par3ate haiM ? samakita : naraka kyA, cAroM gatiyoM meM duHkha hI duHkha haiN| hA~, itanA jarura hai ki naraka meM sabase jyAdA haiN| praveza : naraka meM sabase jyAdA duHkha kyoM haiM ? samakita : kyoMki vahA~ ke jIva (nArakI) bahuta tIvra' kaSAya (krodha Adi) vAle haiM aura vahA~ kA vAtAvaraNa bhI bahuta hI bhayAnaka hai| zarIra ko jalA dene vAlI bhayaMkara garmI aura zarIra ko galA dene bAlI bhayaMkara sardI vahA~ par3atI hai| khAne ko bhojana nahIM, pIne ko pAnI nhiiN| jabaki kaSAya (icchA) jyAdA hone ke kAraNa bhUkha-pyAsa bahuta teja lagatI hai| hameMzA mAra-kATa macI rahatI hai| tIvra kaSAya ke kAraNa nArakI jIva Apasa meM lar3ate rahate haiN| praveza : isakA matalaba hai naraka meM jIva apanI kaSAyoM ke kAraNa hI duHkhI haiM ? 1.intense 2.terrible Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-2 samakita : naraka meM hI nahIM, cAroM hI gatiyoM meM jIva apane mithyAtva' va kaSAyoM ke kAraNa hI duHkhI hai| praveza : to kyA svarga ke deva bhI duHkhI haiM ? samakita : hA~ bilakula ! yaha bAta aura hai ki devoM kI kaSAya dUsaroM ke mukAbale thor3I maMda hotI hai| isalie devatA dUsaroM ke mukAbale thor3e kama duHkhI haiM para haiM to duHkhI hii| kyoMki jaba taka mithyAtva va kaSAya pUrI taraha se khatma nahIM ho jAtI taba taka pUrI taraha se duHkha dUra nahIM ho sakatA, saccA sukha nahIM mila sktaa| praveza : matalaba cAroM hI gatiyoM meM duHkha hI duHkha hai| inameM rahakara saccA sukha nahIM mila sakatA? samakita : hA~, mithyAtva va kaSAyoM ke kAraNa cAroM gatiyoM meM bhaTakane kA nAma hI saMsAra hai aura saMsAra meM sukha nahIM ho sktaa| kyoMki yadi saMsAra meM sukha hotA to tIrthaMkara, saMsAra yAni ki cAroM gatiyoM kA tyAga kara ke paMcama gati meM kyoM jAte? praveza : yaha paMcama gati kyA hai ? Apane to kahA thA ki gatiyA~ cAra hotI haiM? samakita : tumane dhyAna se nahIM sunaa| maiMne kahA thA saMsAra meM cAra gatiyA~ haiN| paMcama gati to saMsAra se pAra hai, yAni ki mokSa hI paMcama gati hai| praveza : jIva cAroM gatiyoM me kyoM bhaTakatA hai ? samakita : isakA uttara hama agalI kakSA meM dekheNge| anukUlatA meM nahIM samajhatA to bhAI ! aba pratikUlatA meM to samajha ! kisI prakAra samajha... samajha aura vairAgya lAkara AtmA meM jaa| -bahinazrI ke vacanAmRta 1.false belief 2.attachment-malice 3.low 4. fifth Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mithyAtva aura kaSAya samakita : kala hamane dekhA ki jIva eka gati se dUsarI gati meM bhaTaka-bhaTaka kara aneka duHkha bhoga rahA hai|aaj hama isa bhaTakana ke kAraNa ko smjheNge| kyA tuma batA sakate ho ki ve kAraNa kauna se haiM ? praveza : bhAIzrI ! kala Apane kahA thA ki cAroM gatiyoM meM jIva apane mithyAtva aura kaSAya ke kAraNa hI duHkhI ho rahA hai, to cAroM gatiyoM meM bhaTakane kA kAraNa bhI zAyada mithyAtva aura kaSAya hI hoMge? samakita : zAyada nahIM, 100 pratizata' yahI kAraNa hai| mithyAtva aura kaSAya hI cAroM gatiyoM meM bhaTakane ke kAraNa haiM aura yaha hI cAroM gatiyoM meM rahakara duHkhI hote rahane ke bhI kAraNa haiM aura isI kA nAma saMsAra hai| praveza : yaha mithyAtva aura kaSAya kyA balA hai ? samakita : yaha balA nahIM, hamArI hI galtiyA~ haiN| praveza : kRpayA eka-eka karake smjhaaiie| samakita : hA~, ThIka hai ! mithyAtva- svayaM ko yAni ki AtmA ko nahIM pahicAnanA hI mithyAtvaM hai aura jo AtmA ko nahIM pahicAnane dete balki hameM saMsAra meM hI phasA kara rakhate haiM, aise kudeva-kuzAstra-kuguru meM zraddhA rakhanA bhI mithyAtva kahalAtA hai| praveza : ye kudeva-kuzAstra-kuguru kyA hote haiM ? samakita : jo vItarAga, sarvajJa va hita-upadezI nahIM haiM aise devI-devatA kudeva haiN| mohI (mithyAtvI) va rAgI-dveSI (kaSAyI) evaM kaSAya ko dharma batAne vAle sAdhu kuguru haiM aura unake dvArA likhe gaye kaSAya ko dharma batAne vAle kalpita zAstra kuzAstra haiN| inakA sAtha karane se hama bhI 1.percent 2.false belief 3.faith 4.imaginary Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 samakita-praveza, bhAga-2 jhUThe rAste meM laga jAte haiM aura apanI AtmA se va AtmA kA jJAna dene vAle sacce deva-zAstra-guru se dUra ho jAte haiN| praveza : aura kaSAya ? samakita : kaSAya- AtmA meM lIna nahIM honA aura dUsaroM kI tarapha dekha-dekha kara rAga-dveSa yAni ki krodha, mAna, mAyA va lobha karate rahanA yaha kaSAya praveza : matalaba kaSAya cAra hotI haiM ? samakita : hA~, kaSAya cAra hotI haiM: 1. krodha' 2. mAna 3. mAyA' 4. lobha praveza : kRpayA eka-eka kara ke samajhAIye ? samakita : ThIka hai, suno ! jaba hama apane meM lIna nahIM hote, taba dUsaroM meM hI lIna rahate haiN| yAni ki dUsaroM kI tarapha dekha-dekha kara unako apane hisAba-se calAnA cAhate haiM aura yadi ve hamAre hisAba se na cale to hama unapara krodha (gussA) karate haiN| unako apane hisAba se calAne ke liye chala-kapaTa (mAyAcArI) karate haiN| yadi ve hamAre hisAba se caleM to hama mAna (ghamaMDa) karate haiM ki dekho saba kucha hamAre hisAba se hI calatA hai aura Age bhI isI prakAra se calatA rahe aisA lobha karate haiN| praveza : kisa kaSAya ke phala se kauna-sI gati hotI hai ? samakita : sAmAnyatayaH tIvra krodha ke phala meM jIva ko naraka gati meM jAnA par3atA hai| krodhI vyakti, jo sabhI para cIkhate-cillAte rahate haiN| na khuda zAMti-se rahate haiM aura na hI dUsaroM ko rahane dete haiM, ve naraka gati meM janma lete haiN| tIvra mAyAcArI ke phala se jIva ko tiryaMca gati meM jAnA par3atA hai| mAyAvI vyakti rAta-dina mana meM kucha, vacana meM kucha aura dikhAvA kucha aisI kuTilatA karate rahate haiN| 1. anger 2.pride 3.deceit 4.greed 5.generally 6.intense 7.craftiness Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-2 31 praveza : manuSya va devagati, meM janma kisa kaSAya kI tIvratA' se hotA hai ? samakita : tIvra nahIM, maMda-kaSAya vAle jIva manuSya va deva-gati meM janma lete haiN| yAni ki jo jIva rAta-dina cIjoM ko ikaTThA karane meM nahIM lage rahate, khuda zAMti se rahate haiM aura dUsaroM ko bhI rahane dete haiM, kabhI kisI ko nIcA dikhAne kA bhAva nahIM rakhate va sabhI ke sAtha saralatA kA vyavahAra karate haiM aura dharma meM apanA mana lagAte haiM ve manuSya va deva gati meM janma lete haiN| praveza : to hameM hameMzA kaSAya ko maMda karane kI koziza karanI cAhie ? samakita : nahIM, hameM hameMzA kaSAya ke abhAva kI koziza karanI cAhie tAki hama paMcama gati yAni mokSa ko pA skeN| jaba hama kaSAyoM kA abhAva karane kI koziza karate haiM taba kaSAyeM apane-Apa hI maMda hone laga jAtI haiM yAni ki hama tIvra-kaSAya yA kaho ki pApoM se baca jAte haiN| praveza : acchA to tIvra-kaSAya ko hI pApa kahate haiM ? samakita : hA~, bilkula ! praveza : bhAIzrI ! pApa ke bAre meM batAIe n| samakita : abhI bahuta dera ho gayI hai, kala btaauuNgaa| mArga meM calate hue yadi koI sajjana sAthI ho to mArga saralatA se kaTatA hai| paMca parameSThI sarvotkRSTa sAthI haiN| isa kAla meM hameM gurudeva uttama sAthI mile haiN| sAthI bhale ho, parantu mArga para calakara dhyeya taka pahu~canA to apane ko hI hai| -bahinazrI ke vacanAmRta 1. high intensity 2.destruction 3.low Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pApa samakita : kala hamane mithyAtva aura kaSAya ke bAre meM samajhA / sAtha hI hamane yaha bhI dekhA thA ki tIvra-kaSAya ko hI pApa kahate haiN| praveza : aura puNya ? samakita : jaise tIvra-kaSAya pApa kahalAtI hai, vaise hI maMda-kaSAya puNya kahalAtI praveza : kyA ? puNya bhI kaSAya kA hI prakAra' hai ? kaise ? samakita : hA~, kala hamane dekhA thA ki svayaM me lIna na hokara, dUsaroM meM hI lIna rahanA kaSAya hai| jaba hama svayaM meM lIna nahIM hote taba dUsaroM meM lIna hote haiM yAni ki dUsaroM kA kucha na kucha karanA cAhate haiN| dUsaroM kA acchA karanA/cAhanA, vaha maMda kaSAya yAni ki puNya hai aura dUsaroM kA burA karanA/cAhanA, vaha tIvra kaSAya yAni ki pApa hai| praveza : pApa to pA~ca hote haiM na ? samakita : hA~ ! 1. hiMsA 2. jhUTha 3. corI 4. kuzIla 5. parigraha-sagraha', ye pA~ca pApa to kaSAya rUpa haiN| lekina inase bhI bar3A pApa hai-mithyaatv| mithyAtva saba pApoM kA bApa hai| mithyAtva jaise bar3e pApa ke chUTe binA kaSAya jaise choTe pApa sahI mAyanoM meM nahIM chuuttte| isaliye hameM sabase pahale mithyAtva chor3ane kA prayAsa karanA caahie| praveza : hA~, mithyAtva ke bAre meM to Apane pichalI kakSA meM batAyA thaa| aba hiMsA, jhaTha, corI, kazIla va parigraha ke bAre meM bhI batA diijiye| tAki hama bar3e-choTe sabhI pApoM ko chor3a skeN| samakita : ThIka hai, dhyAna se suno ! 1.type 2.violence 3.lie 4.theft 5.characterlessness 6.possessions-gathering 7.effort Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-2 AtmA meM moha, rAga-dveSa kI utpatti hI hiMsA hai| moha yAni ki mithyAtva aura rAga-dveSa yAni ki kssaay| praveza : bhAIzrI ! hamane to sunA thA ki kisI jIva ko mAranA, satAnA, duHkha pahu~cAnA hiMsA hai ? samakita : hA~, to kisI ko mArane, satAne, duHkha pahu~cAne ke bhAvoM kA mUla kAraNa moha, rAga-dveSa hI to haiN| yadi hama moha, rAga-dveSa yAni ki mithyAtva aura kaSAya ko khatma kara deM, yAni ki svayaM ko jAnakara, svayaM meM apanApana kara, svayaM meM hI lIna ho jAyeM, to kisI ko mArane kA kyA, bacAne kA bhAva' bhI nahIM aayegaa| praveza : are vAha ! aura asatya ? samakita : satya ko na samajhanA kI asatya hai| kyoMki jaba taka satya ko samajheMge hI nahIM, taba taka satya boleMge bhI kaise? praveza : maiM to samajhatA thA ki sirpha satya nahIM bolanA hI asatya hai| corI to kisI dUsare kI cIja ko usase binA pUche uThA lenA hI hai na ? samakita : yaha to hai hI, lekina isase bhI bar3hakara jo cIja hamArI nahIM hai, usakI __ icchA rakhane kA bhAva bhI corI hI hai| praveza : aura kuzIla ? samakita : dUsare kI mA~, bahina, beTI ko galata najara se dekhanA, unake prati gaMdA bhAva rakhanA kuzIla hai| praveza : aura rupayA-paisA, sonA-cA~dI vagairaha parigraha hai ? samakita : asala meM to rupayA-paisA, sonA-cAMdI parigraha nhiiN| balki unako jor3ane kA bhAva, unameM lInatA-tallInatA hI parigraha hai| jaba unako jor3ane kA bhAva yAni ki unameM lInatA-tallInatA khatma ho jAtI hai, taba vaha saba bhI chUTe binA nahIM rhte| vahI saccA parigraha tyAga hai| 1. feeling 2.truth 3.lie 4.desire 5. evil eye 6. evil 7. real Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-2 praveza : parigraha kitane prakAra ke hote haiM ? samakita : parigraha do prakAra ke hote haiM : 1. aMtaraMga parigraha' 2. bahiraMga parigraha mithyAtva aura kaSAya aMtaraMga parigraha haiM aura jamIna-makAna, sonA-cA~dI Adi bahiraMga parigraha haiN| aMtaraMga parigraha chUTe binA bahiraMga parigraha sahI mAyanoM meM nahIM chUTa skte| praveza : bhAIzrI ! aMtaraMga parigraha meM bhI sabase pahalA naMbara to mithyAtva kA hai| aba maiM sabase pahale mithyAtva ko chor3ane kI koziza kruuNgaa| samakita : praveza tuma bAte to bahuta bar3I-bar3I karate ho lekina kala bAjAra meM aMjIra zeka pI rahe the| tumhArA aisA AcaraNa dekhakara hI loga kahane lagate haiM ki AtmA-paramAtmA kI bar3I-bar3I bAteM karane vAle sAmAnya jainAcAra bhI nahIM paalte| praveza : bhAIzrI ! yaha jainAcAra kyA hotA hai ? samakita : jaina kula meM paidA hokara bhI jainAcAra nahIM jaante| yaha to hamArA kulAcAra hai| ThIka hai kala batAtA huuN| parigraha kI mUrchA pApa kA mUla hai| nIti ke vidhAna para paira nahIM rkhnaa| -zrImad rAjacandra vacanAmRta nIti vaha vastroM ke samAna hai aura dharma vaha gahanoM ke samAna hai| jisa prakAra binA vastroM ke gahane zobhA nahIM dete, usI prakAra binA nIti ke dharma zobhAyamAna nahIM hotaa| -gurudevazrI ke vacanAmRta 1.internal possessions 2.external possessions 3.real sense 4.fig 5.conduct 6.general 7.custom Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainAcAra (aSTamUla guNa) samakita : jisa prakAra hindu, muslima, sikha, IsAI, Adi sabhI dharma vAle apane-apane kulAcAra' ko pAlate haiN| usI prakAra jainiyoM ko bhI apane kulAcAra kA pAlana karanA caahie| lekina hairAnI kI bAta to yaha hai ki eka ora jahA~ sabhI dharma vAle apane-apane kulAcAra ko pAlane meM pakke hote jA rahe haiM vahI jainI apane kulAcAra ko bhUlate jA hai aura isIkAraNa unakI pahacAna bhI miTatI jA rahI hai| praveza : are ! kulAcAra na pAlane kA itanA nukasAna hai ? samakita : yaha to sAdhAraNa nukasAna hai| kulAcAra na pAlane kA phala to naraka praveza : kyA ? mujhe to naraka meM nahIM jaanaa| aba to maiM barAbara kulAcAra kA pAlana kruuNgaa| kRpayA batAIye kulAcAra kise kahate haiM jisako na pAlane se jIva ko naraka jAnA par3atA haiM ? samakita : tIna makAraH madya (zarAba), mA~sa va madhu aura pA~ca udambara phala : bar3a, pIpara, Umara, kaThUmara va pAkara (aMjIra) inakA sevana nahIM karanA hI hamArA kulAcAra hai| jo inakA sevana karatA hai vo naraka meM jAtA hai| praveza : kyoM? samakita : kyoMki ina saba cIjoM kA sevana karane se trasa jIvoM kI hiMsA kA pApa lagatA hai| praveza : aisA kyoM ? samakita : maiM eka-eka karake samajhAtA huuN| 1.custom 2.follow 3. strict 4.identity 5.harm 6.result 7.honey 8.five type of figs 9.consumption Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 samakita-praveza, bhAga-2 zarAba to eka prakAra se trasa jIvoM kA hI rasa hai kyoMki zarAba banAne ke liye pahale anAja/phaloM ko sar3AyA-galAyA jAtA hai| phira unakA rasa nikAlakara DisTIlezana kiyA jAtA hai| isaliye zarAba banAne meM una sabhI trasa jIvoM kI hiMsA ho jAtI hai| zarAba pIne vAloM ko una sabhI jIvoM kI hiMsA kA mahApApa to lagatA hI hai, sAtha meM zarAba pIkara vaha apane hoza kho baiThatA haiN| sAtha meM usakA paisA, zarIra aura ijjata saba miTTI meM mila jAtI hai| praveza : hA~ aura zarAba pIne vAloM para koI bharosA bhI nahIM karatA, cAhe vaha usake parivAra kA vyakti hI kyoM na ho| samakita : sahI kahA ! zarAba kI taraha mA~sa bhI binA trasa jIvoM kI hiMsA ke nahIM mila sktaa| mA~sa ke lie pazuoM ko jAna se mAranA par3atA hai| praveza : yadi koI khuda se mare hue pazu kA mA~sa khAye to? samakita : khuda se mare hue pazu ke mA~sa meM lagAtAra aneka trasa jIva paidA hote rahate haiN| isaliye kisI bhI prakAra kA mA~sa yA bAjAra kI jina paikeTa-baMda cIjoM meM mA~sa yA pazu ke zarIra kA koI aMza hone kI saMbhAvanA ho usako khAnA yA chUnA bhI mahApApa hai| vaise bhI zAkAhArI loga jitane svasthya rahate haiM utane mA~sAhArI nhiiN| praveza : aura zahada ? usameM to kisI ko nahIM mAranA par3atA ? samakita : zahada to madhumakkhI kI ulTI hai| vaha phUloM kA rasa cUsakara apane chatte meM jAkara usa rasa kI ulTI kara detI hai| ulTI gaMdagI hai| usameM bahuta sAre trasa jIva hote haiN| itanA hI nahIM chatte meM se zahada nikAlate samaya bhI bahuta sI madhumakkhiyoM kI hiMsA ho jAtI hai| aura yadi na bhI ho to madhumakkhiyoM ko apanI kar3I mehanata se ikaThe kiye gaye zahada se bahuta rAga hotA hai aura hama apane svArtha ke liye unase unakI priya vastu chIna lete haiN| jisase unako bahuta duHkha (kaSTa) 1.consciousness 2.trust 3.packaged food items 4.part 5.possibility 6.vegetarians 7.healthy 8.non-vegetarians 9.vomit 10.attachment 11.interest Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-2 pahu~catA hai| ThIka usI taraha jisa taraha hamase hamArI priya vastu china jAne se hamako bahuta duHkha hotA hai| isalie zahada kI eka bUMda ke sevana meM bhI kaI prakAra se pApa hI pApa hai| praveza : yaha pA~ca udambara phala kise kahate haiM ? samakita : aise phala jinake aMdara aneka choTe-bar3e trasa jIva hote haiM,unheM udambara phala kahate haiN| yaha pA~ca hote haiM: 1 bar3a' 2. pIpara 3. Umara 4. kaThUmara' 5. pAkara (aMjIra) bar3a yA baragada pIpara yA pIpala Umara yA gUlara kaThUmara yA kaThagUlara pAkara yA aMjIra praveza : acchA pAkara hI aMjIra kahalAtA hai ? samakita : hA~, pAkara ko hI urdU meM aMjIra kahate haiN| araba logoM ke hamAre deza meM Ane se pahale ise pAkara kahate the| isI kAraNa se bahuta se loga yaha to jAnate hai ki pAkara udambara phala hai, khAne lAyaka nahIM hai lekina ve ye nahIM jAnate ki aMjIra hI pAkara hai| jAnakArI hone ke bAda to jarUra hI ise khAnA chor3a denA caahiye| praveza : Apane sahI khaa| ina AThoM cIjoM ke khAne se bahuta trasa jIvoM kI __hiMsA kA pApa hotA hai| isakA phala to naraka hI hogA? samakita : hA~, kyoMki aisI cIjoM kA sevana binA tIvra kaSAya ke nahIM ho sakatA aura tIvra kaSAya kA phala naraka hai| praveza : bhAIzrI ! kyA yahI zrAvaka ke aSTa mUla guNa haiM ? 1.strangler fig 2.sacred fig 3.cluster fig4.hairy fig 5.common fig6.arabians Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-2 samakita : hA~, jaba AtmajJAnI vratI zrAvaka pratijJA' pUrvaka nau-koTi se inakA tyAga karate haiM to unake lie yaha vratI zrAvaka ke aSTa mUla-guNa kahalAte haiM aura hamAre-tumhAre lie kulAcAra yA sAmAnya jainAcAra kahalAte haiN| praveza : bhAIzrI ! to kyA neminAtha tIrthaMkara ke kula ke loga isa sAmAnya jainAcAra ko bhI nahIM pAlate the? samakita : kyoM ? praveza : hamane sunA hai ki unakI zAdI meM bArAtiyoM ke bhojana ke lie pazuoM ko bA~dha kara rakhA gayA thA ? samakita : are ! kaisI bAte karate ho| tIrthaMkara ke kula ke loga mA~sAhArI ho sakate haiM kyA ? pazuoM ko rAjamArga ke donoM tarapha isaliye bAr3o meM bA~dha kara rakhA gayA thA tAki rAstA khAlI rahe aura rAjakumAra neminAtha kI bArAta AsAnI se nikala sake kyoMki godhUli velA (zAma) ke samaya pazu rAste ko jAma kara dete the| praveza : to phira ve pazu ro kyoM rahe the ? samakita : kyoMki aisA karane se bachar3e apanI mA~oM se bichar3a gaye the| praveza : acchA ye bAta thI! neminAtha bhagavAna kI kahAnI vistAra se sunAIye na samakita : Aja nahIM kl| juA AmiSa madirA dArI, AkheTaka corI prnaarii| ehI sAta vyasana dukhadAI, durita mUla durgati ke bhaaii|| -paM. banArasIdAsa jI darvita ye sAtoM vyasana, durAcAra dukhdhaam| kumati kI rIti gaNikA ko rasa ckhibo|| bhAvita aMtara-kalpanA, mRSA moha prinnaam|| nirdaya hai prANa-ghAta karabo yahai shikaar| azubha meM hAra zubha meM jIta, yahai dyUta krm| para-nArI saMga para-buddhi ko prkhibo|| deha kI maganatAI, yahai mAMsa bhkhibo|| pyAra sauM parAI sauMja gahibe kI cAha corii| moha kI gahala soM ajAna yahai suraapaan| eI sAtoM vyasana viDAri brahma lkhibo|| 1.pledge 2.nine-combinations 3.clan 4.general 5.highway 6.fencing 7.calves Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ neminAtha-zrIkRSNa samakita : Aja maiM tumako bAIsaveM tIrthaMkara neminAtha aura nauveM nArAyaNa zrI kRSNa kI kahAnI sunAne vAlA huuN| dhyAna se sunnaa| praveza : nArAyaNa kise kahate haiM ? samakita : nArAyaNa aise samrATa' ko kahate hai jisakA rAjya Adhe bharata kSetra para hotA hai jo ki bahuta bar3A kSetra hai| nArAyaNa kI AjJA meM solaha hajAra rAjA rAjya karate haiM aura solaha hajAra hI nArAyaNa kI rAniyA~ hotI haiN| vaha sudarzana cakra jaisI aneka vibhUtiyoM kA mAlika hotA hai| praveza : aura tIrthaMkara kI vibhUti ? samakita : tIrthaMkara kI vibhUti se to kisI aura kI vibhUti kI tulanA hI nahIM kI jA sktii| vaha to sabase mahAna vibhUtiyoM ke dhAraka hote haiN| praveza : kyA ye donoM sage bhAI the ? samakita : nahIM, yaha donoM cacere bhAI the| rAjakumAra neminAtha ke pitA mahArAjA samudravijaya aura zrIkRSNa ke pitA zrI vasudeva sage bhAI the| praveza : rAjakumAra neminAtha ke pitA kahA~ ke rAjA the ? samakita : ve zauryapura ke rAjA the| unakI patnI mahArAnI zivAdevI ke garbha se rAjakumAra neminAtha kA janma huA thA jinako ariSTa-nemi nAma se bhI jAnA jAtA hai| @ : YT +TY Tar TY NUT i 3 f f ? samakita : hA~, kyoM nahIM hogii| donoM hI cacere bhAI, donoM hI shuurviir| lekina jahA~ zrIkRSNa rAja-pATa, ghara-parivAra ke kAmoM meM atyaMta vyasta" the, vahIM rAjakumAra neminAtha saMsAra-zarIra-bhogoM se bahuta virakta the| 1.emperor 2.area 3.command 4.splendours 5.comparision 6.owner 7.real 8.cousin 9. brave 10.kingdom 11.busy 12.detatched Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-2 praveza : phira unhoMne zAdI nahIM kI ? samakita : ve karanA to nahIM cAhate the lekina mAtA-pitA aura riztedAroM ke sAmane unakI eka na clii| unheM majabUrana zAdI ke lie hA~ bharanI pdd'ii| praveza : to phira unakI zAdI kisase huI ? samakita : unakI sagAI' jUnAgar3ha kI rAjakumArI rAjamatI (rAjula) se ho gayI thI lekina.... praveza : lekina ? samakita : lekina bArata ke samaya rAste ke donoM ora ba~dhe hue pazuoM kA ronA sunakara unheM vairAgya umar3a AyA aura AtmajJAnI rAjakumAra neminAtha ne muni dIkSA lene kA nirNaya kara liyA va giranAra parvata kI ora cala diye| praveza : unako kisI ne rokA nahIM ? samakita : mahApuruSa eka bAra jisa rAste para calane kA nirNaya kara lete haiM phira kisI ke roke nahIM rukte| giranAra parvata ke vana meM jAkara samasta aMtaraMga-bahiraMga parigraha kA tyAgakara unhoMne jina dIkSA dhAraNa kara lI aura AtmadhyAna meM magna ho gye| praveza : are becArI rAjula kA kyA hAla huA hogA? samakita : rAjula becArI nahIM thii| neminAtha kI taraha vaha bhI AtmajJAnI thii| isa ghaTanA ko dekha kara unako bhI saMsAra-zarIra-bhogoM se vairAgya ho gayA aura unhoMne bhI giranAra parvata kI eka guphA meM jAkara dIkSA dhAraNa kara lI aura Atma-dhyAna meM lIna ho gyiiN| praveza : yaha ThIka rhaa| ve bhI neminAtha ke sAtha unake hI mArga para calI gyiiN| 1.engagement 2.Gir-hills 3.Decision 4.jungle 5.self-meditation Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 41 samakita-praveza, bhAga-2 samakita : nahIM, sAtha to saMsAra meM hotA hai| mokSamArga meM to sabako akele hI calanA par3atA hai| ve neminAtha ke nahIM kintu svayaM ke svAMtaH-sukhAya mokSamArga para Age bar3hI thii| aba unako neminAtha saMsAra ke dUsare puruSoM ke samAna bhAI jaise hI the| praveza : aura zrIkRSNa ? samakita : zrI kRSNa zAMti-se apanA rAjya karate rhe| bhaviSya meM ve bhI tIrthaMkara hoNge| praveza : are vAha ! isake bAda munirAja neminAtha kA kyA huA? samakita : dIkSA lene ke bAda munirAja neminAtha AtmalInatA ko bar3hAte gaye aura pUrNa (100 pratizata) AtmalInatA ho jAne para ve pUrNa vItarAgI, pUrNa sukhI va sarvajJa (kevalajJAnI) ho gye| unake samavasaraNa kI racanA huii| lagabhaga sAre deza me unakA vihAra huA, divya upadeza huA, jisase bhavya jIvoM ko mokSamArga kA jJAna huaa| praveza : phira? samakita : Ayu pUrI hone para unhoMne giranAra parvata se siddha dazA (mokSa) ko prApta kiyaa| unake kula meM aura bhI loga muni dIkSA dhAraNa kara giranAra parvata se mokSa gye| sammedazikhara ke bAda giranAra jainiyoM kA sabase mahatvapUrNa nirvANa kSetra hai| praveza : bhAIzrI ! isa kahAnI meM to bahuta AnaMda aayaa| jinavANI meM itanI acchI-acchI bAteM AyI kahA~ se haiM ? samakita : yaha kala kI jinavANI stuti par3hakara tumako samajha meM A jaayegaa| | pUrNatA ke lakSya se kI gaI zuruAta hI saccI zuruAta hai| -garudevazrI / 1.peacefully 2.future Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinavANI stuti vIra himAcalate nikasI, guru gautama ke mukha kuMDa DharI hai / moha mahAcala bheda calI, jaga kI jar3atA tapa dUra karI hai / / jJAna payonidhi mA~hi ralI, bahu bhaMga taraMganisoM ucharI hai / tA zuci zArada gaMgA nadI prati, maiM aMjuli kara zIza dharI hai / / yA jagamaMdira me anivAra, ajJAna aMdhera chayo ati bhArI / zrI jina kI dhuni dIpazikhA sama, jo nahiM hota prakAzana hArI / / to kisa bhAMti padAratha pAMti, kahA~ lahate rahate avicArI / yA vidhi saMta kaheM dhaniM hai, dhaniM haiM jina vaina bar3e upakArI / / sArAMza - yaha jinavANI kI stuti hai| isameM dIpazikhA' ke samAna ajJAna aMdhakAra ko nAza karane vAlI pavitra jinavANI-rUpI gaMgA ko namaskAra kiyA gayA hai| jinavANI arthAta jinendra bhagavAna dvArA diyA gayA tatvopadeza', unake dvArA batAyA gayA mukti kA maarg| he jinavANI-rUpI pavitra gaMgA ! tuma mahAvIra bhagavAna rUpI himAlaya parvata se pravAhita hokara gautama-gaNadhara ke mukharupI kuNDa meM AI ho| tuma moharUpI mahAna parvatoM ko bhedatI huI jagata ke ajJAna aura tApa (duHkho) ko dUra kara rahI ho| saptabhaMgI-rUpa-nayoM kI taraMgoM se ullasita hotI huI jJAnarUpI samudra meM mila gaI ho| aisI pavitra jinavANI-rUpI gaMgA ko maiM apanI buddhi aura zakti anusAra aMjali meM dhAraNa karake zIza para dhAraNa karatA huuN| isa saMsAra rUpI maMdira meM ajJAna rUpI ghora aMdhakAra chAyA huA hai| yadi isa ajJAna aMdhakAra ko naSTa karane ke lie jinavANI rUpI 1.lamp-flame 2.darkness of ignorance 3.preachings 4. flow 5.pond 6.mountains 7.seven-perspectives 8.waves 9. forehead Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-2 dIpazikhA nahIM hotI to phira tatvoM kA vAstavika-svarUpa' kisa prakAra jAnA jAtA ? vastu svarupa avicArita hI raha jaataa| ataH saMta kavi kahate haiM ki jinavANI bar3I hI upakAra karane vAlI hai, jisakI kRpA se hama tatva kA sahI svarupa samajha ske| maiM usa jinavANI ko bArambAra namaskAra karatA huuN| take akSara aGgabAhya ke 11 aGgabAhya zrutake rAdhyApana dliom 12. puNDarIka 13.mahApuNDarIka 14 rikA (niSiddhikA 12,50,00,000 (3,00000000 1,00,00,000 1,10,00,000 26,0000.000 1,80,00,000 84,00,000 1,00,00,006 26,00,00,000 60,00,000 99,99,999 96,00,000 70,00,000 1,00,00,000 1. sAmAyika 2.caturvizatistava 3. bandanA 4 pratikramaNa 5. vainayika kRtikarma ___kevalajJAnam ..dazavakAlika Rjumati-vipulamati-manaHparyayajJAnam dezAvadhi-paramAvadhi-sarvAvadhijJAnam / 14. lokabindusAra-pUrva padAni 13. kriyAvizAla-pUrve padAni / deg0 12. prANAvAya-pUrve padAni 11. kalyANavAda-pUrve padAni 10. vidyAnupravAda-pUrve padAni 9. pratyAkhyAna-pUrve padAni / 8. karmapravAda-pUrve padAni 7. AtmapravAda-pUrve padAni 6. satyapravAda-pUrve padAni 5. jJAnapravAda-pUrve padAni 4. astinAstipravAda-pUrve padAni / 3. vIryAnupravAda-pUrve padAni 2. agrAyaNIya-pUrve padAni 1. utpAda-pUrve padAni 1. parikarmaNi padAni 1,81,05,000 4. pUrvagate padAni 95.50,00,005 5. cUlikAyAM padAni 10,49,46,000 | 1. candraprajJaptI padAni 36,05,000 3. prathamAnuyoge padAni 5,000 | 1. jalagatAyAM padAni 2,09,89,200 / | 2. sUryaprajJaptI padAni 5,03,000 2. sUtre padAni 88,00,000 / 2. sthalagatAyAM padAni 2,09,89,200 3. jambUdvIpaprajJaptI padAni 3,25,000 / 12. dRSTibAdAGge padAni 1,08,68,56,005 3. mAyAgatAyAM padAni 2,09,89,200 4. dvIpasAgaraprajJaptI padAni 52,36,000 / 11. vipAkasUtrAoM padAni 1,84,00,000 4. AkAzagatAyAM padAni 2,09,89,200 5. vyAkhyAprajJaptI padAni 84,36,000 / 10. praznavyAkaraNAne padAni 13,16,000 5. rUpagatAyAM padAni 2,09,89,200 / 9. anuttarIpapAdikadazAGge padAni 92,44,000 8. antakRzAGge padAni 23,28,000 / 7. upAsakAdhyayanAGge padAni 11,70,000 6. jJAtRdharmakathAGge padAni 5.56,000 5. vyAkhyAprajJapti-ar3e padAni 2,28,000 / 4. samavAyAne padAni 1,64,000 3. sthAnAr3e padAni 42,000 2. sUtrakRtAGge padAni 36,000 / 1. AcArAne padAni 18,000 ekAdazAGge padAni 4,15,02,000 dvAdazAGge padAni 1,12,83,58,005 madhyamapadavarNazlokasaMkhyA 51,08,84,621 pratyekamadhyamapadAkSarasaMkhyA 16,34,83,07,888 sarvazratAkSarasaMkhyA 1,84,46,74,40,73,70,95,51.615 paryAya-paryAyasamAsAdijJAnAni-20, aGgapraviSTam-12, aGgabAhyam-14 indriyANi-5, manaH-1, arthAvagrahAdIni-4, bahu-bahuvidhAdIni-12, vyaMjanAvagrahAdIni-4, matijJAnAni-336 1.real-aspect 2.un-determined Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinendra stavana vItarAga sarvajJa hitaMkara, bhavijana kI aba pUro Asa / jJAna bhAnu kA udaya karo, mama mithyAtama kA hoya vinAsa / / jIvoM kI hama karUNA pAleM, jhUTha vacana nahIM kaheM kdaa| paradhana kabahu~ na harahu~ svAmI, brahmacarya vrata rakheM sadA / / tRSNA lobha na bar3he hamArA, toSa sudhA nita piyA kreN| zrI jinadharma hamArA pyArA, tisa kI sevA kiyA kareM / / dUra bhagAveM burI rItiyA~, sukhada rIti kA kareM pracAra / mela-milApa bar3hAveM hama saba, dharmonnati kA kareM prasAra / / sukha-dukha meM hama samatA dhAreM, raheM acala jimi sadA aTala / nyAya-mArga ko leza na tyAgeM, vRddhi kareM nija Atamabala / / aSTa karama jo duHkha hetu haiM, tinake kSaya kA kareM upAya / nAma ApakA japeM nirantara, vighna zoka saba hI Tala jAya / / Atama zuddha hamArA hove, pApa maila nahiM car3he kdaa| vidyA kI ho unnati hama meM, dharma jJAna hU~ bar3he sadA / / hAtha jor3akara zIza navAveM, tumako bhavijana khdd'e-khdd'e| yaha saba pUro Asa hamArI, caraNa zaraNa meM Ana par3eM / / sArAMza- yaha stuti sacce deva kI hai| saccA deva unheM kahate haiM, jo vItarAgI, sarvajJa aura hitopadezI ho| vItarAgI vaha kahalAte haiM jo Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-3 moha, rAga-dveSa se rahita ho aura sarvajJa unheM kahate haiM jo lokAloka ke samasta padArthoM' ko ekasAtha jAnate hoN| vahI Atmahita kA upadeza dene vAle hone se hitopadezI kahalAte haiN| vItarAga bhagavAna se prArthanA karatA huA bhavya jIva sabase pahale yahI kahatA hai ki maiM mithyAtva kA nAza aura samyakajJAna ko prApta karU~ kyoMki mithyAtva kA nAza kiye binA dharma kI zuruAta hI nahIM ho sktii| isake bAda vaha apanI bhAvanA vyakta karatA huA kahatA hai ki merI pravRtti pA~coM pApoM aura kaSAyoM meM na jaave| maiM hiMsA na karU~, jhUTha na bolU~, corI na karU~, kuzIla sevana na karU~ tathA lobha vaza parigraha saMgraha na karU~, sadA saMtoSa dhAraNa kiye rahU~ aura merA jIvana dharma kI sevA meM lagA rhe| hama dharma ke nAma para phailane vAlI kurItiyoM ko dUra kara ke dhArmika kSetra meM sahI paramparAoM kA nirmANa kareM tathA paraspara meM vAtsalya rkheN| hama sukha meM prasanna hokara phUla na jAveM aura duHkha ko dekhakara ghabarA na jAveM, donoM hI dazAoM meM dhairya se kAma lekara samatAbhAva' rakheM aura nyAyamArga para calate hue lagAtAra Atmabala meM vRddhi" karate rheN| AThoM hI karma duHkha ke nimitta haiM, koI bhI zubha-azubha karma sukha kA kAraNa nahIM haiM, ataH hama unake nAza kA upAye karate rheN| ApakA smaraNa" sadA rakheM jisase sanmArga meM koI vighna na aaveN| he bhagavan ! hama aura kucha bhI nahIM cAhate haiM, hama to sirpha yahI cAhate haiM ki hamArI AtmA pavitra ho jAve aura use mithyAtva Adi pAparUpa maila kabhI bhI mailA na kareM tathA hamArA tatvajJAna lagAtAra bar3hatA rhe| hama sabhI bhavya jIva hAtha jor3akara Apako namaskAra kara rahe haiM, Apake caraNoM kI zaraNa meM A gaye hai, aba hamArI bhAvanA jarUra hI pUrI hogii| 1.substances2.feelings 3.express4.satisfaction 5.malpractices6.establishment 7.mutual-devotion 8. patience 9.equanimity 10.right-path 11.increment 12. formal-cause 13.remembrance 14.right-path Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iMdriyA~ praveza : bhAIzrI ! kala hamane jinendra stavana par3hA thaa| bhagavAna ko jinendra kyoM kahate haiM ? samakita : kyoMki ve svayaM meM pUrNarUpa-se' lIna hokara moha, rAga-dveSa va pA~ca-indriyoM ke viSayoM ko bhogane kI icchA ko jIta kara parama sukhI ho gaye haiN| praveza : ye pA~ca indriyA~ aura unake viSaya kyA haiM ? samakita : pahale hama eka-eka karake pA~ca-indriyoM ko samajheMge, phira unake viSayoM ko smjheNge| praveza : ThIka hai, bhAIzrI ! samakita : jIva aura zarIra ke cinha ko indriyA~ kahate haiN| jIva ke cinha bhAva indriyA~ aura zarIra ke cinha dravya-indriyA~ kahalAtI haiN| praveza : matalaba? samakita : jIva kA jo jJAna sparza', rasa, gaMdha varNa", zabda" ko jAnatA hai vaha bhAva-indriya hai| tvacA, jIbha, nAka, A~kha, kAna Adi zarIra ke aMga2 jo jIva ko sparza, rasa, gaMdha, varNa, zabda, ko jAnane meM nimitta haiM unheM dravya-indriyA~ kahate haiN| praveza : indriyA~ kitanI hotI haiM ? samakita : indriyA~ pA~ca hotI haiM: 1. sparzana 2. rasanA 3. ghrANa 4. cakSu 5. karNa isako hama isa cArTa se samajha sakate haiM: 1. completely 2.materialistic-pleasures 3.desires 4.five-senses 5.subjects 6.signs 7.touch 8.taste 9.smell 10.colour 11. sound 12.body-parts 13.formal medium Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-3 nAma | bhAva indriya dravya indriya | indriya viSaya sparzana | sparza ko jAnane vAlA jJAna | tvacA Adi | halkA-bhArI, rUkhA-cikanA, ThaNDA-garama, (paryAya) kaThora-narama rasanA | rasa ko jAnane vAlA jJAna | jIbha khaTTA, mIThA, kar3avA, kaSAyalA, caraparA (paryAya) ghrANa | gaMdha ko jAnane vAlA jJAna | nAka sugaMdha-durgaMdha (paryAya) cakSu | varNa ko jAnane vAlA jJAna | A~kha lAla, pIlA, nIlA, kAlA, sapheda / (paryAya) karNa | zabda ko jAnane vAlA jJAna | kAna | susvara-dusvara (paryAya) praveza : are vAha ! yaha cArTa to bahuta hI acchA hai| samakita : cArTa se samajha meM A gayA hogA ki : 1. jIva kA jo jJAna, sparza' ko jAnatA hai vaha bhAva sparzana indriya aura usameM nimitta zarIra kI tvacA Adi vaha dravya sparzana indriya kahalAtI hai| 2. jIva kA jo jJAna, rasa ko jAnatA hai vaha bhAva rasanA iMdriya aura usameM nimitta zarIra kI jIbha vaha dravya rasanA indriya kahalAtI hai| 3. jIva kA jo jJAna, gaMdha ko jAnatA hai vaha bhAva ghrANa iMdriya aura usame nimitta zarIra kI nAka dravya ghrANa iMdriya kahalAtI hai| 4. jIva kA jo jJAna, varNa' ko jAnatA hai vaha bhAva cakSu indriya aura usameM nimitta zarIra kI A~kha vaha dravya cakSu indriya kahalAtI hai| 5. jIva kA jo jJAna, zabda ko jAnatA hai vaha bhAva karNa iMdriya aura usameM nimitta zarIra ke kAna vaha dravya karNa iMdriya kahalAtI hai| praveza : isakA matalaba yaha huA ki bhAva iMdriyA~ jIva ke jJAna gaNa kI paryAya (avasthA) haiM, yAni ki jIva kI haiM aura dravya iMdriyA~ pudgala kI paryAya haiM, yAni kI pudgala (zarIra) kI haiM ? 1.touch 2.taste 3.smell 4.colour 5.sound Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-3 samakita : bilkula ThIka smjhe| praveza : aura mana ? samakita : mana ko noiMdriya bhI kahate haiN| jIva kA jo jJAna, vicAra karatA hai use bhAva mana kahate haiM aura usameM nimitta zarIra ke aMdara hRdaya-sthAna para bahuta hI sUkSma pudgala kA banA huA ATha paMkhur3I ke kamala ke AkAra jaisA aMga dravya-mana kahalAtA hai| praveza : kyA hama A~kha, nAka kI taraha dravya-mana ko dekha sakate haiM ? samakita : are batAyA na, vaha bahuta sUkSma pudgala kA banA huA hai, isaliye hama use dekha nahIM skte| praveza : are hA~, maiMne dhyAna se nahIM sunaa| bhAIzrI aba pA~ca iMdriyoM ke viSayoM ko aura samajhA diijiye| samakita : iMdriyA~ jinako jAnatI haiM vaha sparza, rasa, gaMdha, varNa, zabda hI to iMdriyoM ke viSaya haiN| praveza : are hA~ sahI to hai| bhAIzrI bhagavAna ne ina viSayoM ko bhogane kI icchA ko kaise jItA? samakita : bhagavAna ne use apane atIMdriya jJAna se jiitaa| praveza : atIMdriya jJAna ? samakita : sirpha sparza, rasa, gaMdha, varNa, zabda yAni ki sirpha pudgala ko jAnane vAlA hamArA jJAna iMdriya-jJAna kahalAtA hai aura sparza, rasa, gaMdha, varNa, zabda Adi se rahita apane AtmA ko jAnane vAlA jJAna atIMdriya jJAna kahalAtA hai| hamArA iMdriya jJAna icchAoM yAni ki duHkha kA kAraNa hai| kyoMki hama usase pudgala (dUsaroM) ko jAnakara, unameM rAga-dveSa/kaSAya/icchAyeM karake duHkhI hote rahate haiN| 1.heart-place 2.minute 3.body-part 4.sense-dependent 5.devoided 6.sense-independent Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-3 bhagavAna kA atIMdriya jJAna sukha kA kAraNa hai, kyoMki bhagavAna usase apane AtmA ko jAnakara, usameM apanApana kara, usameM lIna hokara taraha-taraha ke moha, rAga-dveSa/kaSAya/icchAoM kA abhAva (khAtamA) kara anaMta sukhI ho gaye hai| praveza : acchA, isIliye kahA jAtA hai ki bhagavAna ne iMdriyoM ko jIta liyA samakita : hA~, bhagavAna ne iMdriyoM ko jIta liyA hai, isaliye jineMdra yA jina kahalAte haiM lekina Aja-kala jina ke anuyAyI' kahalAne vAle jaina rasanA iMdriya ke viSaya-svAda ke itane gulAma banate jA rahe haiM ki svAda ke lie kucha bhI khA lete haiN| bhakSya-abhakSya kA bhI vicAra nahIM rkhte| praveza : yaha bhakSya-abhakSya kyA hotA hai ? samakita : yaha maiM bAda meM btaauuNgaa| tuma isa bAre meM ghara para pUchakara AnA kyoMki yaha sikhAnA to ghara vAloM kA hI kAma hai| pA~ca indriyoM sambadhI kinhIM bhI viSayoM meM AtmA kA sukha nahIM hai, sukha to AtmA meM hI hai-aisA jAnakara sarva viSayoM meM se sukha buddhi dUra ho aura asaMgI AtmasvarUpa kI ruci ho, tabhI vAstavika brahmacaryajIvana hotA hai| brahmasvarUpa AtmA meM jitane aMza pariNamanaAtmika sukha kA anubhava ho utane aMza meM brahmacarya jIvana hai| jitanI brahma meM caryA utanA para viSayoM kA tyAga hotA hai| jo jIva paraviSayoM se tathA parabhAvoM se sukha mAnatA ho usa jIva ko brahmacarya jIvana nahIM hotA, kyoMki usako viSayoM ke saMga kI bhAvanA vidyamAna hai| vAstava meM AtmasvabhAvakI ruci ke sAtha hI brahmacaryAdi sarva guNoM ke bIja par3e haiN| isaliye saccA brahmajIvana jIne ke abhilASI jIvoM kA prathama kartavya yaha hai ki-atIndriya Ananda se paripUrNa tathA sarva paraviSayoM se rahita aise apane AtmasvabhAva kI ruci kareM, usakA lakSa kareM, usakA anubhava karake usameM tanmaya hone kA prayatna kreN| -gurudevazrI ke vacanAmRta 1.follower Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAvara auratrasa jIva praveza : bhAIzrI ! maiMne bhakSya-abhakSya ke bAre meM dAdI se pUchA thaa| unhoMne batAyA jo cIjeM khAne lAyaka ho unheM bhakSya kahate haiM aura jo cIjeM hamAre khAne lAyaka na ho unheM abhakSya kahate haiN| samakita : hA~, bilakula aisA hI hai| isIlie parivAra meM bujurgoM kA sAtha rahanA bahuta jarUrI hai| sahI zikSA aura saMskAra to baccoM ko unase hI milate haiN| unako merA caraNa sparza bolnaa| praveza : jI bhAIzrI ! jaba meM rAta meM sote samaya dAdI ke caraNa sparza karU~gA taba ApakI tarapha se bhI caraNa sparza bola duuNgaa| samakita : ThIka hai| praveza : bhAIzrI ! kaunasI cIjeM bhakSya haiM aura kaunasI cIje abhakSya ? samakita : jina cIjoM ke banAne aura khAne meM trasa yA phira bahuta se sthAvara jIvoM kI hiMsA hotI hai va gaMdI, nazIlI aura svAsthya ko nukasAna pahuMcAne vAlI sabhI cIjeM abhakSya haiN| praveza : yaha sthAvara aura trasa jIva kyA hote haiM ? jainAcAra vAle pATha ke dina bhI maiM pUchane vAlA thaa| samakita : to phira kyoM nahI pUchA ? praveza : mujhe lagA sabhI mere Upara hNseNge| samakita : are, unake ha~sane se tumhArA kucha nukasAna nahIM hogA lekina yadi koI bAta samajha meM nahIM AyegI to tumhArA bahuta nukasAna hogA isalie jahA~ samajha meM na Aye turaMta pUcha lenA caahiye| jina jIvoM ke pAsa sirpha eka sparzana iMdriya hai vaha sthAvara jIva kahalAte haiN| jaise- per3a-paudhe, dharatI, pAnI, Aga, havA aadi| Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-3 51 jina jIvoM ke pAsa sparzana iMdriya ke alAvA aura bhI iMdriyA~ hotI haiM ve trasa jIva kahalAte haiN| jaise-sparzana aura rasanA aisI do iMdriyoM vAlI laTa, illI aadi| sparzana-rasanA-ghrANa aisI tIna iMdriyoM vAlI cIMTI aadi| sparzana-rasanA-ghrANa-cakSu aisI cAra iMdriyoM vAle bhauMrA, titalI Adi va sparzana-rasanA-ghrANa-cakSu-karNa aisI pA~ca iMdriyoM vAle asaMjJI paMca iMdriya jIva aura pA~ca iMdriya va mana vAle saMjJI paMca-iMdriya jIva, yaha sabhI trasa jIva kahalAte haiN| praveza : saMjJI aura asaMjJI paMca iMdriya jIva matalaba? samakita : jina paMca iMdriya jIvoM ke pAsa mana (vicAra-zakti) nahIM hotA ve asaMjJI paMca iMdriya aura jinake pAsa mana hotA hai vaha saMjJI paMca iMdriya jIva kahalAte haiN| praveza : saMjJI aura asaMjJI kA aMtara sirpha paMca iMdriya jIvoM meM hI hotA hai ? samakita : hA~, kyoMki eka iMdriya se lekara cAra iMdriyoM taka ke jIva asaMjJI yAni ki mana binA ke hI hote haiN| sirpha paMca iMdriya jIva meM hI donoM prakAra ke jIva hote haiN| praveza : asaMjJI aura saMjJI paMca iMdriya jIva kauna-kauna se haiM ? samakita : jinake pAsa pA~ca iMdriyA~ to haiM lekina mana nahIM, aise pAnI ke sA~pa bagairaha asaMjJI paMca iMdriya jIva haiM aura jinake pAsa sabhI pA~ca iMdriyoM ke sAtha sahI-galata kA vicAra karane kI, sIkhane kI zakti yAni ki mana bhI hai. aise gAya, bhaiMsa, bakarI Adi tiryaMca, nArakI, deva aura manuSya yAni ki hama svayaM saMjJI paMca iMdriya jIva haiN| isaliye hama bhI trasa jIva haiN| praveza : vaha kaunasI abhakSya cIjeM haiM jinake banAne aura khAne meM trasa yA phira bahuta se sthAvara jIvoM kI hiMsA hotI hai ? samakita : Aja mere gurUjI A rahe haiM isaliye Aja nahIM lekina kala maiM tumheM sabhI taraha ke abhakSya ke bAre meM vistAra se btaauuNgaa| Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhakSya samakita : kala tumane pUchA thA ki kauna-kauna sI cIjeM abhakSya haiN| to Aja hama abhakSya ke sabhI prakAroM kI carcA karate haiN| abhakSya pA~ca prakAra ke hote haiM: 1. trasaghAta 2. bahughAta 3. anupasevya 4. aniSTakAraka 5. nazAkAraka praveza : are, yaha to hamane pahalI bAra sunA hai| kRpayA eka-eka karake inake bAre meM samajhAIye na ? | samakita : ThIka hai ! aisI cIjeM jinako banAne yA khAne se trasa jIvoM kA ghAta (hiMsA) hotA hai unheM trasaghAta abhakSya kahate haiM jaise ki mA~sa, pA~ca udambara phala, rAtribhojana, binA chanA pAnI aadi| praveza : rAtribhojana bhI abhakSya hai ? yadi rAtri meM bhakSya cIjeM khAyeM to? samakita : rAta meM sUrya kA prakAza nahIM hone ke kAraNa bahata sAre trasa jIva paidA ho jAte haiM jo rAta meM bhojana banAte yA karate samaya hamAre bhojana aura mu~ha meM cale jAte haiN| cAhe phira vaha bhojana abhakSya ho yA bhakSya / praveza : hA~, Ajakala to DaoNkTara bhI rAtribhojana ke liye manA karate haiM / samakita : hA~, kyoMki hamArA zarIra rAtri bhojana ke liye banA hI nahIM hai| jyAdAtara pazu-pakSI taka rAtri meM nahIM khaate| isIprakAra binA-chane pAnI kI eka-eka bUMda meM asaMkhyAt trasa jIva hote haiN| isaliye vaha bhI abhakSya hai aura svAsthya ke liye bhI nukasAna dAyaka hai| vaijJAnika bhI mAIkroskopa kI madada se yaha sAbita kara cuke haiN| praveza : aura bahughAta? samakita : bahudhAta kA matalaba hai-bahu sthAvara ghaat| jina cIjoM ko banAne yA khAne meM bahuta se (anaMta) sthAvara jIvoM kA ghAta hotA hai unheM bahughAta Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 53 samakita-praveza, bhAga-3 abhakSya kahate haiN| jaise ki AlU, pyAja, lahasuna, gAjara, mUlI, zakarakaMda, adaraka Adi sabhI jamIkaMda bgairh| praveza : kaise? samakita : ina sabhI jamIkaMda ke choTe se choTe kaNa meM bhI anaMta' sthAvara nigodiyA jIva hote haiN| isaliye inako banAne yA khAne se eka sAtha anaMta sthAvara jIvoM kA ghAta (hiMsA) ho jAtA hai| praveza : anupasevya cIjoM ko khAne meM bhI jIvoM kA ghAta hotA hai ? samakita : jIvoM kA ghAta to hotA hI hai kyoMki jIvoM ke mala-mUtra, lAra, vamana Adi ko anupasevya padArtha (cIjeM) kahate haiM aura ina saba meM to niyama se trasa jIva hote hI haiN| sAtha hI sAtha ina saba cIjoM kA sevana duniyA me bhI niMdanIya (burA) mAnA jAtA hai| aise loka-niMdya cIjoM kA sevana binA lolupatA yAni ki lobha kaSAya kI tIvratA ke nahIM ho sakatA aura hamane dekhA hI thA ki kaSAya kI tIvratA kA phala naraka hai| praveza : aura zarAba nazAkAraka abhakSya hai ? samakita : sabhI nazIlI cIjeM jaise ki zarAba, bhAMga, aphIma, gAMjA, carasa, taMbAkU, bIr3I, sigareTa, guTakhA Adi nazAkAraka abhakSya hai| kyoMki inake banane meM hiMsA to hotI hI hai, sAtha hI sAtha inake sevana se vyakti sahI-galata kA viveka bhI kho detA hai| vaise bhI yaha saba vyasana kI zreNI meM Ate haiN| praveza : bhAIzrI ! ye vyasana kyA hote haiM ? samakita : vaha maiM tumheM bAda meM btaauuNgaa| pahale aniSTakAraka abhakSya ke bAre meM smjhlo| hameMzA pahale jo kAma kara rahe ho usako pUrA karanA cAhiye, usake bAda hI nayA kAma zurU karanA caahiye| 1.infinite 2.defaming 3.category Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-3 praveza : jI bhAIzrI ! samakita : jo cIjeM svAsthya ke liye nukasAnadAyaka hoM, unheM aniSTakAraka abhakSya kahate haiN| cAhe phira ve bhakSya hI kyoM na ho| jaise zagara ke marIja ko ekadama zuddha zakkara aura hAI blaDaprezara ke marIja ko ekadama zuddha namaka bhI abhakSya hai| praveza : zuddha zakkara aura zuddha namaka khAne meM to jIva hiMsA nahIM hotI, na hI ye lokaniMdya aura nazAkAraka haiM, phira kyoM abhakSya haiM ? samakita : are bhAI, hama svayaM bhI to jIva haiN| sirpha dUsare jIvoM ko kaSTa pahu~cAnA hI hiMsA nahIM, svayaM ko kaSTa pahu~cAnA bhI hiMsA hai| jo svayaM kI dayA nahIM pAla sakatA, vo dUsaroM kI dayA kyA pAlegA? aise svAsthya ke liye hAnikAraka (aniSTa) padArthoM ke sevana se svayaM ko kaSTa pahu~catA hai, svayaM kI hiMsA hotI hai| isaliye aisI cIjoM kA sevana nahIM karanA caahiye| praveza : Apane batAyA thA ki jIva ko kaSTa zarIra kI avasthA ke kAraNa nahIM, balki apane moha, rAga-dveSa ke kAraNa hotA hai| yadi hamAre moha, rAga-dveSa khatma ho jAyeM to phira aisI cIjoM ke sevana se hamako kaSTa nahIM hogA? samakita : jaba hamAre moha, rAga-dveSa khatma ho jAyeMge taba hamako aisI cIjoM ke sevana ke bhAva hI nahIM aayeNge| kyoMki tIvra rAga (kaSAya) ke kAraNa hI to aisI cIjoM ke sevana ke bhAva hote haiM jo apane ko aura dUsaroM ko kaSTa pahu~cAtI haiN| aise tIvra rAga ke kAraNa ina sabhI prakAra ke abhakSya kA sevana karane vAlA jIva naraka meM jAtA hai va bahuta kaSTa bhogatA hai| praveza : oha !.....bhAIzrI vyasana ? samakita : Aja nahIM kl| saba kucha eka sAtha par3ha leMge to Age pATha aura pIche sapATa hotA jaayegaa| 1.harmful 2.consumption 3.condition Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 sapta vyasana samakita : kyoM praveza kAla rAta meM nIMda AyI yA nahIM ? kahIM rAtabhara vyasana ke bAre meM hI to nahIM socate rahe ? praveza : Apane kaise pahicAnA ki mujhe rAta meM nIMda nahIM AyI ? maiMne rAta meM dAdI se vyasana ke bAre me pUchA thaa| samakita : kyA batAyA dAdI ne ? praveza : dAdI ne batAyA vyasana sAta hote haiM: 1.juA khelanA 2.mA~sa khAnA 3.madirApAna 4.vezyAgamana karanA 5. zikAra khelanA 6.corI karanA 7.parastrIsevana samakita : bilkula sahI aura kyA batAyA dAdI ne ? praveza : dAdI ke pATha kA samaya ho rahA thA to phira unhoMne Age nahIM btaayaa| samakita : koI bAta nhiiN| jo eka akSara kA bhI jJAna de usakA bahuta upakAra hai| Age maiM batA detA huuN| vyasana kahate haiM lata' yAni ki burI Adata ko| praveza : to kyA sArI burI AdateM vyasana haiM ? samakita : asala meM to sArI burI AdateM vyasana hI haiM aura hamArI sabase burI Adata jo ki anAdikAla se calI A rahI hai vaha hai svayaM ko nahIM jAnanA, svayaM me apanApana nahIM karanA va svayaM meM lIna nahI honA aura isI kAraNa se sirpha dUsaroM ko jAnate rahanA, unameM apanApana karate rahanA aura unhIM meM lIna-tallIna hokara rAga-dveSa (kaSAya) karake saMsAra bar3hAte rhnaa| 1.addiction 2.since-ever Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-3 praveza : are ! yaha to kabhI socA hI nhiiN| yaha to vAkaI sabase burI Adata yAni ki sabase bar3A vyasana hai| samakita : hA~, inako aMtaraMga' yA bhAva-vyasana kahate haiM aura tumako patA hai ki inhIM bhAva vyasanoM ke kAraNa juA Adi bahiraMga yA dravya-vyasanoM ke sevana ke bhAva hote haiN| praveza : vo kaise? samakita : hamane dekhA na ki moha (mithyAtva), rAga-dveSa (kaSAya) Adi hI bhAva vyasana haiN| ina moha, rAga Adi kI tIvratA ke kAraNa hI to juA Adi dravya vyasanoM ke sevana kA bhAva hotA hai| praveza : are hA~ ! sAtoM vyasanoM ko DITela meM samajhAIye na ? samakita : hAra-jIta ko dhyAna meM rakhakara rupaye-paise, praoNparTI Adi se dAva yA zarta lagAkara koI bhI khela khelanA yA kAma karanA dravya juA vyasana hai| juA khelane vAlA vyakti hameMzA hI phAyade kI ummIda se yA nukasAna ke Dara se Akulita (azAMta) rahatA hai| usakA dina kA caina va rAta kI nIMda ur3I rahatI hai| praveza : hAUjI (tambolA) bhI to paise lagAkara khelate haiM, vaha bhI juA hai ? samakita : hA~, bilkul| mAra kara yA svayaM mare hue jIvoM ke zarIra ke aMgo ko khAnA yaha dravya mA~sa bhakSaNa (khAnA) vyasana hai| praveza : oha ! aura madirApAna to zarAba pIne ko kahate haiM na ? samakita : zarAba aura zarAba jaisI dUsarI nazIlI cIjeM jaise biyara, bhAMga, gAMjA, Adi lata lagane bAlI cIjoM kA sevana dravya madirApAna vyasana hai| vezyA se prema karanA, usake pAsa jAnA yaha dravya vezyAgamana vyasana hai| praveza : aura zikAra khelanA matalaba haMTiMga na ? 1.internal 2.external 3.gambling 4.peace 5.hunting Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 57 samakita-praveza, bhAga-3 samakita : hA~, becAre mUka pazu-pakSiyoM ko apane manoraMjana' ke liye mAranA aura mArakara khuza honA dravya zikAra vyasana hai| praveza : vAstava meM kitane kaThora pariNAma hote hoMge aise logoM ke jinako dUsaroM ko kaSTa pahu~cAne meM majA AtA hai| samakita : hamane bhI pichale janmoM meM kaI bAra aise kAma kiye haiM aura yadi isa janma meM bhI bhagavAna ke batAye hue rAste para nahIM cale to Age bhI yahI karate rheNge| praveza : nahIM, hamako aba yaha saba gaMde kAma kabhI nahIM karane haiN| bhAIzrI yaha parastrI kyA hotI hai ? samakita : apanI patnI ke alAvA saMsAra kI sArI striyA~ para-strI haiN| apanI patnI ko chor3akara dUsarI striyoM se prema karanA va unake pAsa jAnA yaha dravya para-strIsevana vyasana hai| binA dI huI vastu ko usake mAlika se pUche binA le lenA yA kisI ko de denA dravya corI vyasana hai| praveza : vAstava meM yaha sAtoM to bahuta gaMde kAma haiM aura inase hamArA paisA, ijjata, svAsthya aura dharma sabakucha naSTa ho jAtA hai| samakita : hA~ bilkul| isIliye hameM ina sAtoM dravya vyasanoM kA aura inake mUla kAraNa bhAva vyasana yAni ki moha (mithyAtva), rAga-dveSa (kaSAya) kA tyAga pahale meM pahale karanA cAhie aura moha, rAga-dveSa ke tyAga kA eka mAtra upAya hai svayaM ko jAnanA, svayaM meM apanApana karanA aura svayaM meM lIna honaa| jaba taka hama ina bhAva aura dravya vyasanoM kA tyAga nahIM kareMge taba taka lagAtAra karmoM kA baMdha karake saMsAra meM bhaTaka-bhaTaka kara duHkhI hote rheNge| praveza : bhAIzrI bAra-bAra karmoM kI bAta AtI hai, yaha karma kyA haiM ? samakita : kala hamako karma kA pATha hI to par3hanA hai| 1.entertainment 2.females 3.root cause 4.bondage Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma samakita : Aja kA viSaya hai krm| karma do prakAra ke hote haiM: 1. bhAva karma 2. dravya karma praveza : acchA karma bhI vyasana kI taraha do prakAra ke hote haiM ? samakita : hA~, jIva ke yAni ki hamAre moha (mithyAtva) aura rAga-dveSa (kaSAya) ___ pariNAma (paryAya), bhAva karma haiM aura unake nimitta se ba~dhane-vAle pudgala ke pariNAma (paryAya) dravya karma haiN| praveza : isakA matalaba yaha huA ki bhAva karma-jIva kI paryAya haiM aura dravya-karma pudgala kI? samakita : hA~, eka jIva kA kArya (paryAya) hai aura dUsarA pudgala kaa| inameM Apasa-meM nimitta-naimittika saMbaMdha hai| praveza : yaha nimitta-naimittika saMbaMdha kyA hotA hai ? samakita : vaha maiM tumheM bAda meM kabhI smjhaauuNgaa| abhI to sirpha itanA samajha lo ki ina donoM meM se eka hotA hai to dUsarA hotA hI hai| yAni kI jIva jaba-jaba moha, rAga-dveSa Adi bhAva karma karegA, taba-taba dravya karma ba~dhege hii| praveza : hA~ aura jaba-jaba dravya karma kA udaya' AyegA, taba-taba jIva duHkhI hogA? samakita : hA~, lekina dravya karma ke kAraNa nahIM balki apane khuda ke moha, rAga-dveSa Adi bhAva karmoM ke kaarnn| praveza : matalaba? 1.bonding 2.mutually 3.relation 4.arise Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-3 samakita : matalaba yaha ki yadi jIva yAni ki hama apane bhAvakarma yAni ki moha, rAga-dveSa ko khatma kara le to koI dravya karma kA udaya hameM duHkhI nahIM kara sktaa| jaise AtmajJAnI munirAja ko tIvra' asAtA vedanIya (dravya-karma) kA udaya hone para bhI moha, rAga-dveSa Adi bhAva-karma na ke barAbara hone se duHkha nahIM hotA balki ve to ulTA atIMdriya AnaMda kA vedana karate praveza : oha ! sahI to hai| yadi karma hI jIva ko duHkha deM to dravya karma kA udaya to saMsArI jIva ko hameMzA hI rahatA hai, taba to jIva dravya karma kA gulAma bana jAye aura kabhI sacce sukha ko pAne kA upAya kara hI na ske| samakita : vAha ! Aja to tumane mujhe khuza kara diyaa| galatI dravya karmoM kI nahIM balki hamArI hI hai| praveza : bhAIzrI ! jIva ke yAni ki hamAre moha, rAga-dveSa ke pariNAma (bhAva) to bhAva karma hue, unake nimitta se ba~dhane vAle dravya karma kaunase haiM ? samakita : dravya karma mukhyarUpa-se ATha prakAra ke hote haiM: 1.jJAnAvaraNIya karma 2.darzanAvaraNIya karma 3.mohanIya karma 4.aMtarAya karma 5.vedanIya karma 6.Ayu karma 7.nAma karma 8.gotra karma praveza : yaha nAma to bahuta kaThina haiM ? samakita : maiM sarala kara detA huuN| jJAnAvaraNIya karma- jaba jIva yAni ki hama apane khoTe bhAvoM (moha, rAga-dveSa) se apane jJAna guNa kA ghAta karate haiM taba jisa dravya karma kA udaya maujUda (nimitta) hotA hai use jJAnAvaraNIya karma kahate haiN| darzanAvaraNIya karma- usIprakAra jaba jIva apane khuda ke khoTe bhAvoM se 1.intense 2.neglible 3.experience 4.mainly 5.faulty6.harm Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-3 apane darzana gaNa kA ghAta karatA hai taba jisa dravya karma kA udaya maujUda (nimitta) hotA hai use darzanAvaraNIya karma kahate haiN| praveza : are vAha ! yaha to bahuta hI sarala ho gyaa| samakita : mohanIya karma- jaba jIva apane khuda ke khoTe bhAvoM (moha, rAga-dveSa) se apane sukha guNa kA ghAta karatA hai taba jisa dravya karma kA udaya maujUda (nimitta) hotA hai use mohanIya karma kahate haiN| aMtarAya karma- jaba jIva apane khuda ke khoTe bhAvoM se apane vIrya (bala) gaNa kA ghAta karatA hai taba jisa dravya karma kA udaya maujUda (nimitta) hotA hai use aMtarAya karma kahate haiN| praveza : jJAna, darzana, sukha va vIrya (bala) ye to jIva ke guNa haiN| samakita : hA~, ina cAroM karmoM kA saMbaMdha to jIva ke jJAna, darzana, sukha va vIrya (bala) guNa ke ghAta se hI to hai isIliye inako ghAtiyA karma kahate haiN| praveza : guNoM kA ghAta matalaba? samakita : guNoM kI pUrNa va zuddha paryAya pragaTa nahIM ho pAnA hI guNoM kA ghAta hai| praveza : ye cAra to hue ghAtiyA karma, bAkI ke cAra ? samakita : bAkI ke cAra aghAtiyA karma kahalAte haiM kyoMki unakA saMbaMdha jIva ke guNoM (anujIvI guNoM) ke ghAta hone se nahIM hai| praveza : to phira aghAtiyA karmoM kA saMbaMdha kisase hai ? samakita : suno! vedanIya karma- jaba jIva apane bhAvoM ke anusAra anukUla yA pratikUla saMyogoM (strI, putra, makAna, rupayA-paisA Adi) ko pAtA hai taba jisa karma kA udaya maujUda (nimitta) rahatA hai use vedanIya karma kahate haiN| 1. according 2.favourable 3.unfavourable Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-3 Aya karma- jaba jIva apane bhAvoM ke anusAra manuSya, deva, tiryaMca yA naraka Ayu pAtA hai taba jisa dravya karma kA udaya maujUda (nimitta) rahatA hai use Ayu karma kahate haiN| nAma karma- jaba jIva apane bhAvoM ke anusAra acche yA bure zarIra, rUpa, raMga Adi patA hai taba jisa karma kA udaya maujUda (nimitta) rahatA hai use nAma karma kahate haiN| gotra karma- jaba jIva apane bhAvoM ke anusAra U~ce yA nIce AcaraNa karane vAle kula' meM janma letA hai taba jisa karma kA udaya maujUda (nimitta) rahatA hai use gotra karma kahate haiN| praveza : acchA aba samajha meM aayaa| isIliye kahate haiM ki ghAtiyA karmoM kA nAza hone se arihaMta bhagavAna ko anaMta-jJAna, darzana, sukha aura vIrya pragaTa ho jAte haiN| asala meM to unhoMne dravya-karmoM kA nahIM balki apane moha, rAga-dveSa Adi bhAva-karmoM kA nAza kiyA hai| samakita : hA~, bilakula shii| inhIM arihaMta bhagavAna ke zarIra Adi saMyogoM ke chUTa jAne para kahA jAtA hai ki arihaMta bhagavAna bAkI cAra aghAtiyA-karmoM kA bhI nAza karake siddha dazA yAni ki mokSa prApta kara lete haiN| aura tumheM patA hai ki kala mokSa saptamI hai| kala ke hI dina lagabhaga 2800 sAla pahale pArzvanAtha bhagavAna ne siddha dazA yAni ki mokSa kI prApti kI thii| praveza : are vAha ! bhAIzrI pArzvanAtha bhagavAna ke bAre meM batAIye na? samakita : Aja nahIM, Aja bahuta dera ho gayI hai| kala subaha hamako jaldI uThakara pArzvanAtha bhagavAna kA prakSAla va pUjana karane jAnA hai| jisa kSaNa vikArI bhAva kiyA usI kSaNa jIva usakA bhoktA hai, karma phira udaya meM AyegA aura phira bhogA jAyegA aisA kahanA vaha vyavahAra hai| -gurudevazrI ke vacanAmRta 1.family 2.remaining Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-3 azuddhatA/apUrNatA mUla karma prakRti uttara karma prakRti ajJAna jJAnAvaraNa karma | mati., zruta., avadhi., manaHparyaya., kevala jJAnAvaraNa karma adarzana darzanAvaraNa karma| cakSu, acakSu, avadhi, kevala, nidrA, nidrA-nidrA, pracalA, pracalA-pracalA, styAnagRddhi darzanAvaraNa karma | moha darzana mohanIya karma | mithyAtva samyaka-mithyAtva samyaktva mohanIya | mohanIya karma rAga-dveSa cAritra mohanIya karma | anaMtAnubaMdhI (kro.mA.mA.lo.) |apratyAkhyAnAvaraNIya -"pratyAkhyAnAvaraNIya -"saMjvalana nokaSAyaH (hA.rA.a.zo.bha.ju.strI.pu.na.) asamarthatA / aMtarAya karma dAna ataMrAya karma lAbha aMtarAya karma bhoga aMtarAya karma upabhoga aMtarAya karma vIrya aMtarAya karma saMyoga Ayu / | vedanIya karma | | sAtA vedanIya karma asAtA vedanIya karma Ayu karma / deva Ayu karma naraka Ayu karma manuSya Ayu karma tithaMca Ayu karma nAma karma zubha nAma karma azubha nAma karma gotra karma ucca gotra karma nimna gotra karma zarIrAdi kula Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthakara pArzvanAtha samakita : Aja hama mokSa saptamI yAni ki teIsaveM tIrthaMkara pArzvanAtha bhagavAna ke mokSa kalyANaka ke dina unake jIvana ke bAre meM carcA kreNge| praveza : bhAIzrI ! yaha kalyANaka kyA hote haiM ? samakita : jo mAMgalika-prasaMga' svayaM ke aura dUsaroM ke kalyANa meM nimitta hoM, unheM kalyANaka kahate haiN| tIrthaMkaroM ke jIvana meM aise pA~ca mAMgalika prasaMga Ate haiM jo unake svayaM ke aura dUsaroM ke kalyANa meM nimitta hote haiN| praveza : ve mAMgalika prasaMga kauna-kauna se haiM ? samakita : aise pA~ca mAMgalika prasaMga jo bharata kSetra ke hara tIrthaMkara ke jIvana meM hote haiM jinheM paMca-kalyANaka kahate haiM, ve haiM: 1.garbha (cyavana) kalyANaka 2.janma kalyANaka 3. dIkSA (tapa) kalyANaka 4.jJAna kalyANaka 5.mokSa (nirvANa) kalyANaka tIrthaMkara ke ye pA~coM kalyANaka, svarga ke iMdroM dvArA manAye jAte haiN| praveza : pArzvanAtha bhagavAna ke pA~coM kalyANaka kI kahAnI sunAIye na ? samakita : ThIka hai dhyAna se suno| garbha (cyavana) kalyANaka- pArzvakumAra ke apanI mAtA ke garbha meM Ane se pahale hI saudharma indra ne mAtA kI sevA meM deviyoM ko niyukta kara diyA va ratnoM kI varSA zuru karavA dii| praveza : Apane to batAyA thA ki iMsAna hI bhagavAna banate haiM, lekina sAdhAraNa iMsAnoM ke sAtha aisA kahA~ hotA hai ? 1.auspicious-ocassions 2.welfare 3.appoint 4.jewels Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-3 samakita : bhagavAna hamArI taraha iMsAna to the, lekina sAdhAraNa' iMsAna nhiiN| ve pichale janmoM se hI AtmA kI sAdhanA zurU kara sAtizaya puNya bA~dha kara Aye the| hA~, Atma-sAdhanA zurU karane se pahale ve bhI hama jaise sAdhAraNa hI the| praveza : isakA matalaba hama bhI jaba AtmA kI sAdhanA zurU kara deMge to vizeSa ho jAyeMge? samakita : hA~ bilkul| sabhI tIrthaMkara pahale hama jaise sAdhAraNa the, phira AtmA kI sAdhanA zurU kara ke vizeSa ho gye| praveza : aura janma kalyANaka ? samakita : janma kalyANaka- Aja se lagabhaga 2900 sAla pahale kAzI (banArasa) ke rAjA azvasena kI patnI mahArAnI vAmAdevI ke yahA~ pArzvakumAra kA janma huaa| saudharma iMdra pArzvakumAra ko sumerU parvata ke pANDuka vana kI pANDuka zilA para le gaye aura vahA~ kSIrasamudra ke prAsuka jala se bhare vizAla kalazoM se bhagavAna kA janmAbhiSeka kraayaa| praveza : itane choTe bacce kA itane vizAla kalazoM se abhiSeka ? samakita : are ! bhagavAna janma se hI atulya-bala ke dhArI hote haiN| koI unakA bAla bhI bA~kA nahIM kara sktaa| praveza : are vAha ! bhagavAna ke Atma-bala ke sAtha-sAtha unake puNya-udaya se zarIra-bala bhI atulya hotA hai| samakita : hA~, AtmA kI sAdhanA karane vAloM ko puNya aura puNya ke phala kI cAha nahIM rahatI lekina ye donoM unake pIche-pIche daur3ate haiN| praveza : bhAIzrI ! para mAtA ke garbha meM AnA aura janma lenA to koI acchI bAta nahIM hai| isI kA nAma to saMsAra hai, phira ina prasaMgoM ko kalyANaka (mAMgalika) kyoM kahA jAtA hai ? 1.common 2.extra-ordinary 3.special 4.incredible-strength Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-3 65 samakita : hA~, hamArA-tumhArA mAtA ke garbha meM AnA, janma lenA koI acchI bAta nahIM hai, na hI hamAre khuda ke lie kalyANakArI hai aura na hI dUsaroM ke liye| lekina tIrthaMkara kA yaha aMtima garbha aura janma hai isaliye unake svayaM ke liye to kalyANakArI hai hI va apane isa janma meM vaha dUsaroM ko bhI janma-maraNa ke cakkara' se chUTane kA upAya batAyeMge, isaliye dUsaroM ke lie bhI kalyANakArI hai| praveza : rAjakumAra pArzvanAtha ko vairAgya kaise huA ? samakita : dIkSA (tapa) kalyANaka- eka bAra jaMgala meM pArzvakumAra apane dostoM ke sAtha hAthI para baiThakara ghUmane nikle| jaMgala meM unhoMne dekhA ki eka tapasI Aga jalAkara paMcAgni tapa kara rahA hai| pAvakumAra ne apane avadhijJAna se jAna liyA ki jalatI huI lakar3I me nAga-nAgina kA jor3A bhI jala rahA hai to unhoMne dayA vaza tapasI ko aisA pApa kArya karane se manA kiyA jisameM dharma ke nAma para tIvra hiMsA hotI ho, kyoMki hiMsA meM kabhI bhI dharma nahIM ho sktaa| tapasI krodha se Aga-babUlA ho gyaa| jaba usa lakar3I ko kATa kara dekhA gayA to saca meM usameM nAga-nAgina kA jor3A tar3apa rahA thaa| praveza : phira pArzvakumAra ne unako marane se bacA liyA ? samakita : nahIM, jisakI Ayu pUrI ho gayI ho use marane se bhagavAna bhI nahIM bacA skte| praveza : phira? samakita : pArzvakumAra ko una para dayA A gayI aura unhoMne nAga-nAgina ke jor3e ko NamokAra maMtra sunAyA va saMbodhita kiyA jisase una donoM kI kaSAya maMda huI aura ve marakara bhavanavAsI devoM meM dharaNeMdra aura usakI devI ke rUpa meM jnme| praveza : calo unakI acchI gati ho gyii| 1.cycle 2.ascetic 3.couple 4.address 5.low Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-3 samakita : zAyada tumane gati vAlA pATha dhyAna se nahIM pddh'aa| cAroM hI gatiyA~ da:kha rUpa haiN| eka paMcama gati yAni ki mokSa hI sacce sukha rUpa hai| isaliye mAtra vahI acchI gati hai| praveza : tapasI kA kyA huA ? samakita : tapasI marakara saMvara nAma kA deva huaa| praveza : aura pArzvakumAra ? samakita : isa duHkhada-ghaTanA' ko dekha pArzvakumAra ko vairAgya A gyaa| vairAgya kI anumodanA lokAMtika devoM dvArA kI gyii| iMdra aura devatA loga pArzvakumAra ko pAlakI meM baiThAkara vana meM le gaye jahA~ unhoMne siddhoM ko namaskAra karake jina dIkSA dhAraNa kara lI va Atma-dhyAna meM magna ho gaye va AtmalInatA kA bar3hAne kA puruSArtha karane lge| eka bAra munirAja pArzvanAtha Atma-dhyAna meM magna the usI samaya vo saMvara deva vahA~ se niklaa| munirAja ko dekha usakA pichale janma kA baira jAga gayA aura usane manirAja pArzvanAtha para ole-zole, patthara-pAnI barasAkara ghora upasarga kiyaa| praveza : phira munirAja pArzvanAtha kI rakSA kaise huI ? samakita : munirAja pArzvanAtha kA AtmA to Atma-dhyAna se surakSita hI thaa| jisa kAraNa unako jarA sA bhI vikalpa nahIM huA balki ve to Atma-dhyAna meM aura gahare utarakara pahale se bhI adhika nirvikalpa atIMdriya AnaMda kA vedana karane lge| praveza : lekina zarIra ..? samakita : bajravRSabha nArAja saMhanana hone ke kAraNa unakA zarIra bhI surakSita thaa| hA~, yaha jarUra hai ki dharaNendra aura unakI devI ko pichale janma kA upakAra' yAda A gayA aura unako bhagavAna kI rakSA karane kA bhAva huA aura ve turanta hI apanI bhAvanA ko pUrA karane cale Aye aura AnA bhI cAhiye kyoMki upakArI kA upakAra bhUlanA mahApApa hai| 1.sadly-incident 2.praising 3.sedan 4.self-meditation 5.protected 6.uneasiness 7.bliss 8.bodily-habitus 9.compassion Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 67 samakita-praveza, bhAga-3 praveza : phira saMvara deva kA upasarga dUra huA ? samakita : jJAna kalyANaka- upasarga to dUra honA hI thA kyoMki munirAja pArzvanAtha AtmalInatA kI pUrNatA kara cAra ghAtiyA karmoM kA nAza kara bhagavAna (arihaMta) pArzvanAtha jo bana gaye the| praveza : matalaba unhoMne arihaMta dazA ko pragaTa kara liyA ? phira to unakA samavasaraNa bhI lagA hogA ? samakita : hA~, saudharma iMdra kI AjJA' se kuvera ne bhavya samavasaraNa kI racanA kii| bhagavAna kA divya-upadeza lagabhaga pUre bhArata meM huaa| praveza : phira? samakita : mokSa (nirvANa) kalyANaka- sau varSa kI Ayu pUrI hone para Aja se lagabhaga 2800 sAla pahale zrAvaNa zukla saptamI (mokSa-saptamI) ke dina bAkI rahe cAra aghAtiyA kamoM kA nAza kara sammeda-zikhara ke svarNabhadra kUTa se bhagavAna siddha ho gaye yAni ki mokSa cale gye| praveza : phira ....? samakita : phira kyA ? aba anaMta kAla taka pUrNa aura atIMdriya AnaMda kA vedana kareMge aura isa duHkhadAyaka saMsAra meM kabhI-bhI lauTakara nahIM aayeNge| praveza : yaha to unhoMne bahuta acchA kiyaa| samakita : ye to huI unakI baat| aba kala tuma socakara AnA ki tumako kyA karanA hai aura kyA bananA hai| itna jJAna aura vairAgya eka-dUsare ko protsAhana dene vAle haiN| jJAna rahita vairAgya vaha sacamuca vairAgya nahIM hai kintu ruMdhA huA kaSAya hai| parantu jJAna na hone se jIva kaSAya ko pahicAna nahIM pAtA hai| jJAna svayaM mArga ko jAnatA hai, aura vairAgya hai vaha jJAna ko kahIM pha~sane nahIM detA kintu sabase nispRha evaM svakI mauja meM jJAna ko TikA rakhatA hai| jJAna sahita jIvana niyama se vairAgyamaya hI hotA hai| -bahinazrI ke vacanAmRta 1.order 2.grand 3.divine-preachings 4.hill-top 5.miserable Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna baneMge samakita : to praveza, Aja socakara Aye jo kala maiMne tumase bolA thA ? praveza : jI bhAIzrI! samakita : to sunAo phira ! praveza : samyakadarzana prApta kreNge| sapta-bhayoM se nahIM ddreNge| sapta tatva kA jJAna kreNge| jIva-ajIva pahicAna kareMge / / sva-para bhedavijJAna kreNge| nijAnanda kA pAna kareMge / / paMca prabhu kA dhyAna dhreNge| gurUjana kA sammAna kreNge|| jinavANI kA zravaNa kreNge| paThana kareMge, manana kareMge / / rAtri bhojana nahIM kreNge| binA chanA jala kAma na leMge / / nija svabhAva ko prApta kreNge| moha bhAva kA nAza kareMge / / rAgadveSa kA tyAga kreNge| aura adhika kyA bolo vIroM? bhakta nahIM, bhagavAna baneMge / / / samakita : bahuta bddh'iyaa| aba isakA artha bhI samajhA do| praveza : jI bhAIzrI ! bhagavAna pArzvanAtha kI taraha mokSa jAne ke liye mujhe bhI sabase pahale unakI taraha hI samyakadarzana' prApta karanA hai yAni ki svayaM ko jAnanA hai, svayaM meM apanApana karanA hai tAki maiM hama bhI pArzvanAtha bhagavAna kI 1.self-belief Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-3 69 taraha sAtoM prakAra ke bhaya' evaM upasargoM se na ddruuN| aura aise samyakadarzana ko pAne ke liye mujhe sabase pahale sAta-tatvoM kA yAni ki jIva aura ajIva kA saccA jJAna karanA hogaa| aura aisA tatvajJAna karake, maiM zarIra Adi ajIva tatva nahIM balki jAnane-dekhane ke svabhAva vAlA jIva tatva hU~ aise bheda-vijJAna kA abhyAsa maiM hara-eka anukUla aura pratikUla prasaMga meM kruuNgaa| aura AtmA ke AnaMda meM lIna hone kA prayAsa kruuNgaa| aura jaba taka maiM svayaM ko jAnakara, svayaM meM apanApana kara pUrNa rUpa se svayaM meM lIna nahIM ho jAtA taba taka paMca parameSThI kI zaraNa meM rhuuNgaa| sacce vItarAgI guru bhagavaMtoM kI AjJA kA pAlana kruuNgaa| jinavANI ko sunegA-palUMgA aura usakA ciMtavana va manana karUMgA evaM rAtri bhojana, binA-chanA jala, jamIkanda Adi kA sevana kabhI nahIM kruuNgaa| aura eka dina jarUra hI svayaM ko jAnakara, svayaM meM apanApana kara aura pUrNa rUpa se svayaM meM lIna hokara moha, rAga-dveSa Adi kA abhAva (khAtamA) kara apane AtmA ke guNoM (svabhAva) ko pragaTa karU~gA kyoMki mujhe mAtra bhagavAna kA bhakta nahIM banA rahanA haiM balki svayaM bhagavAna bananA hai| kyoMki yahI bhagavAna kI AjJA hai aura bhagavAna kI AjJA ko mAnane vAlA hI bhagavAna kA saccA bhakta hai| isa prakAra jaba maiM bhagavAna banane kA prayAsa zuru karU~gA to bhagavAna kA saccA bhakta to apane-Apa hI bana jaauuNgaa| bhagavAna kI pratimA dekhakara aisA lage ki ahA ! bhagavAna kaise sthira ho gaye haiM ! kaise samA gaye haiM ! caitanya kA pratibimba haiM ! tU aisA hI hai ! jaise bhagavAna pavitra haiM, vaisA hI tU pavitra hai, niSkriya hai, nirvikalpa hai| caitanya ke sAmane saba kucha pAnI bharatA hai| -bahinazrI ke vacanAmRta 1. fears 2.contrarities 3.seven-elements 4.incidents 5.roots/yams 6.devotee 7.efforts Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. sukha samakita : saMsAra ke sabhI jIva sukha cAhate haiN| cIMTI se lekara hAthI taka, manuSyoM se lekara devatAoM taka koI bhI jIva aisA nahIM hai jo sukha na cAhatA ho aura saMsAra' meM eka bhI jIva aisA nahIM hai jo sukha pAne kA upAya na kara rahA ho| koI par3e rahane meM sukha mAnatA haiM to par3e raha kara aura koI hAtha-paira calAne meM sukha mAnatA hai to hAtha-paira calAkara sukha pAne kA upAya kara rahA hai| lekina isa saba ke bAbajUda bhI yaha eka sarvAnubhUta-tathya hai ki koI bhI saMsArI jIva sukhI nahIM hai, sabhI ko kucha na kucha duHkha lagA hI rahatA hai| jabaki aisA bhI nahIM hai ki isa jIva ne yaha upAya manamAne kiye hoM balki eksaparsa se salAha lekara kiye haiN| yadi yaha mAnatA hai ki merA zarIra svasrthya rahane para maiM sukhI rahU~gA to acche se acche DaoNkTara kI salAha lekara upAya kiye| yadi isako lagA ki mere pAsa bezumAra paisA rahegA to meM sukhI rahU~gA to acche se acche sI.e. kI salAha lekara upAya kiye aura yadi usane socA ki AlIzAna ghara hone para sukha hogA to acche se acche ArkiTekTa kI salAha lekara upAya kiye lekina yaha saba kucha karane ke bAda bhI sukha nahIM pA sakA yA yU~ kaho ki duHkha dUra nahIM huaa| praveza : kyA ina sabhI vyaktiyoM kI salAha jhUThI thI ? koI jhUThI salAha kyoM detA hai yA jhUTha kyoM bolatA hai ? samakita : yadi isake kAraNoM para vicAra kiyA jAye to hameM tIna kAraNe samajha meM Ate haiM: 1. rAga 2. dveSa 3. ajJAna ise hama eka udAharaNa se samajha sakate haiM : 1.universe 2.measures 3.wellknown-fact 4.experts 5.advise 6.healthy 7.measures 8.persons 9.causes Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-4 /1 bacapana meM hama sabane eka kavitA sunI hai- jaoNnI-jaoNnI yasa pApA, ITiMga zugara, no pApA...! kyA kabhI hamane socA ki jaoNnI ne jhUTha kyoM bolA ? bahuta vicAra karane para isake tIna hI kAraNa samajha meM Ate haiM: 1. jaoNnI ko zakkara se rAga' hai aura yadi vaha saca bolatA hai ki usane hI zakkara khAyI hai to kala se zakkara kA DibbA chipA kara rakha diyA jaayegaa| 2. jaoNnI ko kAmavAlI bAI se dveSa hai aura yadi vaha jhUTha bolegA to zaka sIdhA kAma vAlI bAI para jAyegA aura kAmavAlI bAI kI chuTTI ho jaayegii| 3. jaoNnI ko zakkara sambandhI ajJAna hai yAni ki jaoNnI jAnatA hI nahIM jo usake mu~ha meM hai use zakkara kahate haiN| aba hama jarA ThaNDe dimAga se soceM ki sakhI hone ke liye Ajataka hamane jina-jina logoM se salAha lI kyA vaha aise hI rAgI-dveSI va ajJAnI nahIM the? aura yadi the to phira unakI salAha jhUThI hI thii| isI kAraNa Ajataka unakI salAha ke mutAbika aneka upAya karane ke bAbajUda bhI hama sukha na pA sake balki duHkha hI bar3hatA gyaa| aba yadi hamako saccA sukha pAnA hai aura duHkha se mukta honA hai to aise vyaktiyoM kI salAha lenA cAhiye jo ki rAgI-dveSI na hokara vItarAgI hoM aura ajJAnI na hokara sarvajJa hoN| praveza : lekina rAgI-dveSI, ajJAnI vyaktiyoM kI salAha ke mutAbika upAya karane para bhI to loga sukhI hote huye dekhe jAte haiM ? smakita : isakA uttara hamako Age ke pAThoM meM milegaa| jisa jJAna ke sAtha Ananda na Aye vaha jJAna hI nahIM hai, kintu ajJAna hai| -gurudevazrI ke vacanAmRta 1.attachment 2.malice 3.related 4.ignorance 5.accordingly Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sukha kA svarUpa samakita : pichalA pATha par3hakara yaha prazna uThanA svabhAvika hai ki rAgI-dveSI, ajJAnI vyaktiyoM kI salAha ke mutAbika upAya karane para bhI to loga sukhI hote huye dekhe jAte haiN| isa prazna ke samAdhAna ke liye hameM sukha kA vAstavika (asalI) svarUpa samajhanA hogA aura usase bhI pahale hameM duHkha ke asalI svarUpa ko samajha lenA cAhiye kyoMki asalI sukha se hama paricita bhale hI na ho lekina duHkha to hama sabhI hameMzA se pA hI rahe haiN| duHkha kahate haiM AkulatA ko aura AkulatA kA mUla kAraNa hai-icchA, isaliye vAstava meM icchA hI duHkha hai aura jaba hama kahate haiM ki icchA hI duHkha hai to isakA artha hotA hai ki icchA ke mUla meM bhI duHkha hai, icchA pUrti ke upAya meM bhI duHkha hai aura usake phala meM bhI duHkha hI praveza : bhAIzrI ! koI udAharaNa ? samakita : jaise kisI vyakti ko pAnI pIne kI icchA huI aura pAnI pIne kI icchA jaba hotI hai ki jaba pyAsa lage, pyAsa yAni ki tRssaa-vednaa| pyAsa ke nAma meM hI vedanA yAni AkulatA (duHkha) zabda jur3A huA hai| kahane kA matalaba yaha hai ki jaba pAnI pIne kI icchA huI taba duHkha huA, isaprakAra icchA ke mUla meM hI duHkha hai| phira apanI isa icchA ko pUrI karane ke liye vaha vyakti apane ArAmadAyaka bistara se uThA aura kicina taka pAnI lene gayA, gilAsa uThAyA, pAnI bharA aura pAnI pIkara apanI icchA kI pUrti kA upAya kiyA jo ki AkulatA (duHkha) rUpa thaa| yadi aisA na ho to kyoM loga pAnI Adi lAne ke liye naukaroM ko rakhate ? isaprakAra icchA kI pUrti ke upAya meM bhI duHkha hai| 1.natural 2.solution 3.nature 4.familiar 5.uneasiness 6.desires 7.root 8.fulfilment 9.result 10.serving Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-4 73 aura jaba usane pAnI pI liyA taba usakI pAnI kI icchA kucha samaya ke liye zAnta' ho gaI aura vahI pAnI duHkha rupa lagane lagA tabhI to eka-do gilAsa pAnI pIne ke bAda vyakti phira pAnI kI ora dekhanA bhI pasaMda nahIM karatA aura itanA hI nahIM jisa samaya pAnI pIne kI icchA zAnta huI usI samaya vApasa apane ArAmadAyaka vistara para jAkara baiThane kI yA phira koI aura nayI icchA utpanna ho gii| isa prakAra icchA ke phala meM bhI duHkha hI hai| isI taraha yaha icchA yAni ki duHkha kA silasilA barAbara calatA hI rahatA hai| jisa samaya eka icchA kucha samaya ke liye zAnta hotI hai usI samaya nayI icchA utpanna (paidA) ho jAtI hai aura jisa samaya vaha nayI icchA zAMta hotI hai to usI samaya dobArA vahI purAnI yA koI aura nayI icchA utpanna ho jAtI hai| isaprakAra AkulatA kA silasilA calatA hI rahatA hai, duHkha lagAtAra banA hI rahatA hai| aura phira isakI icchAe~ asImita-vastuoM ko bhogane kI haiN| eka vastu ikaThThI karatA hai, to dUsarI vastu chUTa jAtI hai, kAraNa ki sabhI vastue~ eka hI vyakti ko prApta ho jAyeM yaha asaMbhava hai, kyoMki saMsAra kI sthiti kucha isa prakAra hai- eka anAra aura sau biimaar| aura yadi kisI prakAra aisA ho bhI jAye to isake bhogane kI zakti bhI sImita hai aura yadi isakI bhogane kI zakti dUsaroM kI apekSA kucha jyAdA bhI ho, to jaba dA~ta hote haiM taba cane nahIM hote aura jaba cane hote haiM, taba dA~ta nahIM hote| jaise ki bacapana meM bhogane kA samaya aura zakti hotI hai lekina manacAhI bhoga sAmagrI nahIM hotI kyoMki mA~-bApa ke AdhIna haiN| javAnI meM bhoga sAmagrI aura bhogane kI zakti hotI hai lekina bhogane kA samaya nahI hotA aura bur3hApe meM bhoga samagrI aura samaya hotA hai lekina bhogane kI zakti nahIM hotii| isa prakAra duHkha kabhI miTatA nhiiN| 1. suppress 2.sequence 3.suppress 4.infinite-objects 5.gather 6.impossible 7.situation 8.limited 9.desired Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 samakita-praveza, bhAga-4 praveza : bhAIzrI ! yaha to bAta rahI, duHkha ke asalI svarUpa kii| aba asalI sukha kyA hai yaha bhI batA dIjie? samakita : to jaise ki hamane dekhA ki asala meM duHkha nAma hai-AkulatA kA aura AkulatA nAma hai- icchA kaa| usI prakAra asalI sukha nAma hainirAkulatA kA aura nirAkulatA nAma hai-icchA ke abhAva kaa| dhyAna rahe yahA~ icchA ke abhAva' kA nAma sukha kahA gayA hai na ki icchAoM ko dabAne yA icchAoM ko pUrA karane kaa| yaha donoM upAya to AkulatA rUpa hone se duHkha hI haiM kyoMki donoM hI kesa meM icchA (duHkha) to utpanna (paidA) ho hI cukI hotI hai| icchA utpanna huye binA na to icchA ko dabAnA saMbhava hai aura na hI icchA ko pUrA krnaa| praveza : bhAIzrI ! phira icchAoM ke abhAva kA artha kyA hai ? samakita : icchA ke abhAva kA artha hai icchA kA utpanna (paidA) hI na honA / vahI nirAkulatA hai, vahI saccA sukha hai| yahI kAraNa hai ki sukha pAne kA upAya karane se pahale sukha kA asalI svarupa samajhanA bahuta hI jarurI hai| sukha kA asalI svarupa samajhe binA sukhI hone kA upAya karanA eka bar3I bhUla hai aura usase bhI bar3I bhUla hai aise vyaktiyoM se sukha pAne ke upAya pUchanA jo khuda icchA rUpI duHkha se duHkhI haiM, jinhoMne khuda sacce sukha ko nahIM pAyA hai| yadi hameM saccA sukha pAnA hai to aise vyaktiyoM ko khojanA hogA jo sacce sukha ko pA cuke haiN| aise vyaktiyoM kI salAha/upadeza se hI hameM saccA sukha prApta ho skegaa| praveza : Apane pichale pATha meM saccA sukha pAne ke liye vItarAga aura sarvajJa vyaktiyoM kI salAha kI bAta kI thI aura isa pATha meM sukhI vyaktiyoM kI salAha kI bAta kI hai| aise vItarAgI, sarvajJa aura sukhI vyakti kauna haiM ? samakita : hamArA agalA viSaya yahI hai| mm 1.abolishment 2.suppression 3.fulfilment 4.case 5.possible Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vItarAga-sarvajJa-sukhI (hitopadezI) samakita : pahale va dUsare pATha meM hamane dekhA ki sacce sukha ko pAne ke liye hamako aise vyaktiyoM kI salAha (upadeza) kI jarurata hai jo rAga dveSa se rahita vItarAgI hoM, ajJAna se rahita sarvajJa hoM aura duHkha se rahita sukhI hoN| aba yaha prazna' khar3A hotA hai ki aise vyakti kauna haiM ? isakA uttara hai ki aise anaMta tIrthaMkara bhUtakAla me hue haiM, aise anaMta tIrthaMkara bhaviSya meM hoge aura aise caubIsa tIrthaMkara vartamAna meM bhI isa parama pavitra bhAratIya basuMdharA para hue haiN| jisameM aMtima tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra svAmI ne bhI pichale tIrthaMkaroM kI hI taraha Atma sAdhanA ke bala se vItarAgatA, sarvajJatA aura anaMta sukha ko prApta kiyA aura apanI usa sarvajJatA (kevalajJAna) se vizva ke sabhI padArthoM ko eka sAtha jAna liyaa| vAstava meM jAna kyA liyA sahajarUpa-se unake jAnane meM A gye| jo kucha bhI jAnane meM AyA usI kA aMza sahaja rUpa se unakI divya-dhvani (vANI) meM bhI A gyaa| jo kucha vANI meM AyA usako zrI gautama svAmI Adi gaNadharoM ne bAraha aMgo meM vargIkRta kara diyA jise unake bAda hone vAle AcArya bhagavaMtoM ne Agama" ke rupa meM tADapatroM para likha diyA aura una AgamoM kA spaSTIkaraNa samaya-samaya para hone vAle jJAnI-saMtoM aura vidvAnoM ke mAdhyama se hotA rahA hai jo ki Aja hamako jinavANI ke rUpa meM hamako prApta hai| praveza : jinavANI meM Akhira hai kyA ? 1.question 2.past 3.future 4.present 5.land 6.last 7.substances 8.spontaneously 9.part 10.categorize 11. scriptures 12.palm-leaves 13. clarification 14.medium 15.form Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 samakita-praveza, bhAga-4 samakita : vahI jo AcAryoM ne likhA, jo gaNadharoM ne bAraha aMgoM meM vargIkRta kiyA, jo bhagavAna kI divya-dhvani (vANI) meM AyA aura jo bhagavAna ke divya kevalajJAna meM jAnane meM aayaa| praveza : bhagavAna ke kevalajJAna meM kyA jAnane meM AyA ? samakita : vahI jo kucha vizva' meM hai| praveza : vizva meM kyA hai ? samakita : vizva meM vastue~ haiM, jinako hama dravya nAma se bhI jAnate haiN| praveza : dravya ke bAre meM vistAra se batAIye n| samakita : Aja nahIM kl| nh dravya-guNa-paryAya meM sAre brahmANDa kA tatva A jAtA hai| 'pratyeka dravya apane guNoM meM rahakara svataMtra rUpa se apanI paryAyarUpa pariNamita hotA hai', 'paryAya dravya ko pahu~catI hai, dravya paryAya ko pahu~catA hai': aisI-aisI sUkSmatA ko yarthArtha rUpa se lakSa meM lene para moha kahA~ khar3A rahegA? -bahinazrI ke vacanAmRta pariNAma (paryAya) pariNAmI (dravya) se bhinna nahIM hai, kyoMki pariNAma aura pariNAmI abhinna vastu hai, bhinna-bhinna do nahIM haiN| paryAya jisameM se ho usase vaha bhinna vastu nahIM ho sktii| sonA aura sone kA gahanA donoM alaga ho sakate haiM ? kadApi nahIM hote| sone meM se a~gUThI kI avasthA huI, vahA~ a~gUThI rUpa avasthA kahIM raha gaI aura sonA anyatra kahIM raha gayA aisA ho sakatA hai ? kabhI nahIM hotA...vastu (dravya) ke binA avasthA (paryAya) nahIM hotI aura avasthA ke binA vastu nahIM ho sktii| -gurudevazrI ke vacanAmRta 1.universe 2.objects 3.detail Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravya-guNa-paryAya samakita : pichale pATha meM hamane dekhA ki vizva meM anaMta vastue~ yAni kI dravya' haiN| vAstava meM anaMta dravyoM kA samUha hI vizva hai| praveza : jaise? samakita : jaise yaha pustaka eka dravya hai, jisa Tebala para rakhakara Apa isako par3ha rahe haiM vaha aura jisa kursI para hama baiThe haiM vaha bhI eka dravya hai aura to aura hama svayaM bhI eka dravya haiN| antara basa itanA haiM ki pustaka, Tebala, kursI Adi ajIva dravya haiM aura hama sabhI jIva dravya haiM, lekina haiM to Akhira sabhI dravya hI na aura sabhI dravya guNoM se bharapUra haiN| vAstava meM to guNoM kA samUha hI dravya hai| praveza : yaha guNa kyA hote haiM? samakita : dravya kI zaktiyoM ko guNa kahate haiN| yaha guNa sampUrNa dravya kI hara eka paryAya meM kAyama rahate haiN| praveza : yaha paryAya kyA hotI hai ? samakita : hara-eka dravya ke hara-eka guNa kI avasthA" lagAtAra" badalatI rahatI hai jise hama paryAya kahate haiN| praveza : jaise? samakita : mAna lo yaha peja eka ajIva dravya hai| aba jaba yaha dravya hai to isameM guNa bhI jarUra hoNge| isameM bhI anaMta guNa haiN| jiname se eka raMga (varNa) nAma kA guNa hai jisakA artha hai ki isa ajIva dravya meM eka aisI zakti hai ki isakA kucha na kucha raMga jarUra hI rahegA, cAhe yaha gala jAye, jala jAye yA sar3a jaaye| 1.objects 2.infinite 3.group 4. non-living 5.living 6.attributes 7.actual 8.capabilities 9.entire 10.sustained 11.state 12.continuously Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-4 praveza : isakA matalaba yaha huA ki jalane para na to yaha dravya naSTa' hogA na isakA raMga nAma kA guNa naSTa hogA basa yadi kucha naSTa hogA to isake raMga nAma ke guNa kI sapheda paryAya ? samakita : hA~, bilkula sahI smjhe| na to kabhI koI dravya naSTa hotA hai na hI usakA koI gunn| yadi kucha naSTa hotA haiM to vaha hai dravya ke guNa kI pryaay| dravya aura usake guNoM kA naSTa na honA hI dravya kI zAzvatatA isI prakAra na ajIva dravya badalakara jIva dravya hotA hai nA hI usakA raMga nAma kA guNa badala kara gaMdha nAma kA guNa hotA hai| basa isake raMga nAma ke guNa kI sapheda paryAya badalakara pIlI/bhUrI/kAlI ho jAtI hai| praveza : isakA matalaba yaha huA ki na dravya badalate haiM, na hI usake guNa badalate haiM yadi kucha badalatA hai to dravya ke guNoM kI paryAya ? samakita : hA~, bilkula shii| dravya aura usake guNoM kA na badalanA hI dravya kI zuddhatA hai| kula milAkara hama isa niSkarSa para pahu~cate haiM ki dravya aura usake guNa zAzvata aura zuddha' rahate haiM, yadi kucha azAzvata/kSaNika aura praveza : bhAIzrI ! zAzvata aura zuddha dravya ke bAre meM vistAra se batAIye na ? samakita : hamArA agalA pATha yahI hai| jisane paryAya dRSTi haTA dI aura dravya dRSTi pragaTa kI vaha dUsare ko bhI dravya dRSTi se pUrNAnanda prabhu hI dekhatA hai| paryAya kA jJAna kareM, parantu AdaraNIya-rUpa meM, dRSTi ke Azraya-rUpa meM to usako traikAlika dhrava zuddha dravya hI hai| -gurudevazrI ke vacanAmRta 1.destroy 2.state 3.eternity 4.purity 5.conclusion 6.eternal 7.pure 8.momentary 9.impure Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravya kA svarUpa samakita : jaisA ki hamane pichale pATha meM dekhA ki guNoM kA samUha hI dravya hai aura guNa kI eka samaya kI avasthA hI paryAya hai| sAtha hI hamane yaha bhI dekhA ki guNa zAzvata aura zuddha haiM aura guNoM kA samUha dravya bhI zAzvata aura zuddha hai| yadi kucha kSaNika aura azuddha hotA hai to vaha hai dravya ke guNoM kI pryaay| praveza : dravya kitane guNoM kA samUha hai ? samakita : hara-eka dravya anaMta' guNoM kA samUha hai| praveza : hara-eka guNa kI kitanI paryAyeM hotI haiM ? samakita : hara eka guNa kI anAdi kAla se lekara anaMta kAla taka eka ke bAda eka anaMta paryAyeM hotI rahatI haiM, lekina eka samaya meM kevala eka paryAya hI pragaTa rahatI hai, jisako hama dravya ke guNa kI vartamAna-paryAya kahate haiM / isa prakAra anaMta paryAyoM kA samUha guNa hai| praveza : kyA dravya do hI prakAra ke hote haiM jIva aura ajIva ? samakita : hA~, dravya ke prAthamika-bheda' to yahI haiM-jIva dravya aura ajIva drvy| aba hama inake prabhedoM kI carcA karate haiN| pahale jIva dravya ke to koI bheda hote hI nahIM, lekina ajIva dravya jarUra pA~ca prakAra ke hote haiM, jo ki hama isa cArTa ke dvArA samajhegeM: 1. jIva dravya ajIva dravya 1.infinite 2.apparent 3.present-state 4.primary-classificatios 5.subtypes 6.types 7.living objects 8.non-living objects Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-4 2.pudgala dravya 3.dharma dravya 4.adharma dravya 5.AkAza dravya 6.kAla dravya dravya guNa paryAya jIva jIva pudgala dharma jJAna, darzana, zraddhA, cAritra sparza, rasa, gaMdha, varNa gati-nimittatA sthiti-nimittatA avagAhana-nimittatA pariNamana-nimittatA ajIva adharma AkAza kAla / | loka aloka praveza : isakA matalaba yaha huA ki dravya kula milAkara chaH prakAra ke hote haiM ? samakita : hA~, jAti apekSA dravya chaha prakAra ke hote haiM lekina saMkhyA apekSA anNt| praveza : bhAIzrI ! dravya ke bAre meM to Apane vistAra se samajhA diyA aba guNoM ke bAre meM bhI vistAra se batAIye ? samakita : Aja nahIM, Aja kA samaya pUrA ho gayA hai| 1.matter 2.ether 3.non-ether 4.space 5.time 6.count 7.detail Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnya guNa samakita : jaisA ki hamane pichale pATha meM dekhA ki anaMta guNoM kA samUha dravya hai aura dravya jAti apekSA chaH prakAra ke hote haiN| jAti apekSA bhale hI dravya chaha prakAra ke hoM aura isI kAraNa unake guNoM meM vividhatA' bhI ho, lekina haiM to Akhira sabhI dravya hI, to dravya hone ke nAte inake kucha guNoM meM samAnatA bhI hotI hai| praveza : jaise .......? samakita : jaise hamameM se koI digambara, koI zvetAmbara, koI sthAnakavAsI aura koI terApaMthI hai isI kAraNa se hamAre rIti-rivAja, bAharI AcaraNa Adi meM vividhatA hotI hai lekina yaha saba hone ke bAda bhI hama saba haiM to Akhira jaina hii| ataH 24 tIrthaMkaroM kI mAnyatA, ahiMsaka jIvana-zailI, adhyAtmikatA Adi aneka gaNoM meM hama saba meM samAnatA pAyI jAtI hai varanA kisa AdhAra para hama sabhI jaina kahalAyeMge? praveza : to ve kauna sI samAnatAyeM haiM jo sabhI dravyoM meM pAyI jAtI haiM ? samakita : chahoM dravyoM meM aise aneka guNa pAye jAte haiM jo samAna haiN| ina guNoM ko dravya ke sAmAnya-guNa kahate haiM jo ki anaMta hote haiN| praveza : bhAIzrI! inameM se kucha pramukha sAmAnya guNa batAIye n| samakita : kucha pramukha samAnya guNa isa prakAra haiM : 1. astitva guNa 2. vastutva guNa 3. dravyatva guNa 4. pradezatva guNa 5. agurulaghutva guNa 6. prameyatva guNa praveza : bhAIzrI ! kRpayA eka-eka karake samajhAIye nA samakita : Aja nahIM kl| 1.diversity 2.similarity 3.customs 4.practices 5.lifestyle 6.spirituality 7.basis 8.common 9.common-attributes 10.major Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ astitva guNa aura akartAvAda samakita : paramANu hathiyAroM aura jAnalevA-bImAriyoM ke isa yuga meM hara vyakti isa ciMtA me nimagna hai ki kahIM isa vizva kA yA phira hamArA nAza nA ho jAye, lekina usakI yaha ciMtA vyartha hI hai kyoMki bhagavAna kI vANI ke anusAra to aisA honA asaMbhava hai kyoMki yaha vizva anaMta dravyoM kA samUha hai aura hama khuda bhI eka dravya haiM aura dravya anaMta guNoM kA samUha hai va hara dravya meM eka astitva nAma kA sAmAnya guNa pAyA jAtA hai jisakA artha hai ki hara dravya meM eka aisI zakti hai ki na to dravya kI utpatti ho sakatI hai aura na hI usakA nAza yAni ki dravya anAdi-anaMta hai| praveza : bhAIzrI ! cUMki dravya anAdi-anaMta hai aura guNoM kA samUha hI dravya hai, to guNa bhI anAdi anaMta hote hoMge? samakita : hA~, guNoM kI bhI utpatti aura nAza nahIM hotaa| ve bhI anAdi-anaMta yadi kucha nayI utpanna yA purAnI naSTa hotI hai to vaha hai dravya ke guNoM kI eka samaya kI paryAya / praveza : yaha to bilkula vaisA hI hai jaisA hama sAIMsa meM par3hate haiM- Energy can neither be created, nor be destroyed. Only it can be transformed from one form to another. samakita : hA~, bilkula ! Aja ke vaijJAnika bhI isa bAta ko mAnate haiM jo bAta hamAre vItarAga-vijJAna kI alaukika-prayogazAlA ke mahAna vaijJAnika aneka tIrthaMkara bhagavaMta anaMtakAla se kahate A rahe haiN| yaha bAta aura hai ki Aja hamako una rAgI-dveSI aura alpajJa vaijJAnikoM kI bAta kA bharosA adhika aura vItarAga-sarvajJa vaijJAnikoM kI bAta kA bharosA kama hai| 1.nuclear-weapons 2.life threatening diseases 3.era 4.tension 5.brooded 6.pointless 7.pro-creation 8.destruction 9.supernatural-lab 10.sciolist Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-4 83 praveza : bhAIzrI ! yadi pratyeka dravya meM yaha astitva guNa na hotA to kyA hotA? samakita : vahI hotA jo kisI ko maMjUra nahIM hotA, yAni ki vizva kA naash| praveza : kyoM? samakita : kyoMki hama pahale hI dekha cuke haiM ki anaMta dravyoM kA samUha hI vizva hai| yadi eka bhI nayA dravya utpanna huA yA purAnA dravya naSTa huA to vaha anaMta dravyoM kA samUha naSTa ho jAyegA aura dravyoM kA samUha naSTa hone se pUrA vizva naSTa ho jAyegA, lekina astitva guNa ke kAraNa aisA honA asaMbhava hai yAni ki vizva kA nAza kabhI nahIM ho sktaa| praveza : hA~, tatvArtha sUtra meM bhI AtA hai-sat dravya lakSaNam yAni ki dravya kA lakSaNa sat (zAzvatatA) hai aura cU~ki dravyoM kA samUha hI vizva hai, isaliye vizva kA lakSaNa bhI sat (zAzvatatA) hogaa| samakita : bahuta acche ! aba jabaki hara dravya meM astitva guNa maujUda hai jisake kAraNa na to vizva utpanna hI hotA hai, na hI naSTa, to phira vizva ko utpanna aura naSTa karane vAle kisI kartA-hartA, sarva-zaktimAna paramAtmA kI jarurata bhI nahIM rhtii| praveza : yadi hama aisA mAne ki koI sarva-zaktimAna paramAtmA vizva kA kartA-hartA hai to kyA dikkata hai ? samakita : yadi hama aisA mAne ki koI sarva zaktimAna paramAtmA ne isa vizva ko utpanna kiyA hai to phira yaha prazna khar3A hotA hai ki paramAtmA ko kisane utpanna kiyA ? to phira eka hI uttara se saMtoSa karanA par3atA hai ki paramAtmA to svayaM-siddha" hai yAni na to use kisI ne utpanna kiyA hai na hI koI usakA nAza kara sakatA hai| praveza : to...? 1.accept 2.creat 3.destroy 4.nature 5.present 6. creator-destructor 7.almighty 8.problem 9.creat 10.satisfaction 11.self-existing Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-4 samakita : to phira yaha prati-prazna' khar3A hotA hai ki jaba eka dravya yAni ki paramAtmA svayaM-siddha ho sakatA hai to sabhI dravya yAni ki sampUrNa vizva kyoM nahIM? praveza : oha ! yaha to maiMne socA hI nahIM thaa| samakita : hA~, ina sabhI prazna, prati-praznoM ko virAma dene vAlA yaha astitva guNa haiN| jisa guNa ke kAraNa sabhI dravya yAni ki sampUrNa vizva svayaM-siddha praveza : bhAIzrI ! isa vizva kA koI kartA-hartA bhale hI nahIM ho, lekina pAlaka to ho hI sakatA hai ? samakita : nahIM, aisA bhI nahIM ho sktaa| praveza : kyoM ? samakita : yaha maiM tumheM kala batAtA huuN| koI kahe ki-a~gUThI to sonAra ne banAI hai, parantu sonAra ne a~gUThI nahIM banAI, a~gUThI banAne kI icchA sonAra ne kI hai| icchA kA kartA sonAra hai parantu a~gUThI kA kartA sonAra nahIM hai, sonAra to mAtra nimitta hai, usane a~gUThI nahIM banAI hai| aMgUThI kA kartA sonA hai, sone meM se hI aMgUThI huI hai| usI prakAra caitanya (jIva) kI jo bhI avasthA hotI hai vaha caitanya dravya se abhinna hone se usakA kartA caitanya hai aura jar3a (ajIva) kI jo bhI avasthA ho vaha jar3a-dravya se abhinna hone ke kAraNa usakA kartA jar3a hai| pratyeka dravya svatantra hai, koI kisI kA kucha kara nahIM sktaa| svatantratA kI yaha bAta samajhane meM ma~hagI lagatI hai, parantu jitanA kAla saMsAra meM gayA utanA kAla mukti pragaTa karane meM nahIM cAhiye, isaliye satya vaha sulabha hai| yadi satya ma~hagA ho to mukti hogI kisI kI ? isaliye jise Atmahita karanA ho use satya nikaTa hI hai| -gurudevazrI ke vacanAmRta 1.cross-question 2.pause 3.entire 4.guardian Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastutva guNa aura vastu svAtaMtrya samakita : pichale pATha meM hamane dekhA ki pratyeka dravya meM pAye jAne vAle astitva guNa ke kAraNa yaha vizva svayaM-siddha hai| na koI isako utpanna kara sakatA hai, na hI isakA naash| to eka prazna jo sabhI ke mana meM khar3A hotA hai vaha yaha hai ki bhale hI isa vizva kA koI kartA-hartA na ho lekina koI isa vizva kA pAlaka (pAlane vAlA) to ho hI sakatA hai| vaise to isa prazna kA bar3A sAdhAraNa sA uttara yaha hai ki jisa vastu ko apanI utpatti aura vinAza jaise bar3e kAmoM ke liye dUsaroM kI jarurata nahIM usako apane pAlana jaise choTe kAma ke liye dUsaroM kI jarurata kyoM raheMgI? praveza : bhAIzrI ! isako gaharAI meM jAkara samajhAIye na ? samakita : ThIka hai ! isako gaharAI se samajhane ke liye hara dravya meM pAye jAne vAle vastutva guNa ke svarUpa ko samajhate haiN| vastutva guNa kA artha hai ki hara dravya meM aisI zakti pAyI jAtI hai jisa zakti ke kAraNa hara dravya apanA prayojana-bhUta kAma karane meM sakSama hai yAni ki kisI bhI dravya ko apanA prayojana-bhUta kAma (pAlana) karane ke liye kisI dUsare dravya kI jarurata nahIM hai| praveza : kyA isako hama isa taraha bhI kaha sakate haiM ki pratyeka dravya apanA prayojanabhUta kAma karane meM sakSama aura dUsaroM kA kArya karane meM asakSama hai ? samakita : hA~, kaha sakate haiN| vaise bhI hara dravya meM eka aisI akartRtva nAma kI zakti maujuda bhI hai jisa zakti ke kAraNa eka dravya dUsare dravya kA kucha bhI nahIM kara sktaa| praveza : yadi eka dravya dUsare dravya kA kArya nahIM kara sakatA to dUsarA bhI isakA kArya nahIM kara sakatA kyoMki sAmAnya guNa to sabhI dravyoM meM samAna rUpa se pAye jAte haiM ? 1.depth 2.intended 3.capable Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-4 samakita : hA~, bilkula aura vaise bhI yadi eka dravya ko apanA kAma karAne ke liye dUsare dravya kI jarurata par3e to isakA artha yaha huA ki vaha dravya svayaM apanA kAma karane meM sakSama nahIM hai aura jo svayaM hI apanA kAma karane meM sakSama nahIM hai to dUsarA usakA kAma kisa taraha kara sakegA? praveza : hA~, sahI hai| samakita : hA~ aura yadi vaha svayaM apanA kAma karane meM sakSama hai to dUsare ko usakA kAma karane kI jarurata hI kyA hai aura yadi eka dravya kA kAma dUsarA dravya kare, to dUsare dravya kA kAma tIsare dravya ko aura tIsare dravya kA kAma cauthe dravya ko karanA par3a jaayegaa| isa taraha to vizva meM anaMta parAdhInatA ho jaayegii| praveza : hA~, isase acchA to hogA ki saba apanA-apanA kAma kre| isase parAdhInatA bhI nahIM hogI aura vyavasthA bhI banI rhegii| samakita : hA~, bilkul| yahI bAta to vastutva guNa kaha rahA hai ki sabhI dravya apanA-apanA prayojanabhUta kAma karane meM sakSama hai, use dUsare se apanA kAma karavAne kI jarurata nahIM hai isI kAraNa vizva meM anaMta vastu-svAtaMtrya aura vyavasthA kAyama hai| praveza : sahI hai| hama sabhI bhI to apane-apane jIvana meM svataMtratA aura vyavasthA cAhate haiN| samakita : hA~, yadi hama bhagavAna kI vANI meM AyI huI isa svataMtra vastu vyavasthA ko svIkAra kareM to hamAre jIvana kA sArA ronA-gAnA miTa jaayegaa| praveza : bhAIzrI ! vo kaise? 1.meaning 2.capable 3.infinite 4.dependency 5.proper-order 6.mutual-independence 7.accept Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-4 samakita : rone kA matalaba hai isa bAta ke liye duHkhI honA ki merA koI kacha nahIM karatA aura gAne kA matalaba hai isa bAta kA abhimAna' karanA ki maiMne phalAne ke liye ye kiyA, DhikAne ke liye ye kiyA, to vastutva guNa kahatA hai ki jaba saba dravya apanA-apanA kAma karane meM sakSama hai, koI dUsare kA kAma kara hI nahIM sakatA to phira ronA-gAnA kisa bAta kA? praveza : bhAIzrI ! yaha to bahuta acchI taraha se samajha meM A gayA ki bhagavAna yA koI aura na to isa vizva kA kartA-hartA ho sakatA hai, na hI paalk| lekina hama phira jinendra bhagavAna ko mokSa/ kalyANa ke kartA aura saMsAra-rUpI duHkha kA hartA kyoM bolate haiM ? samakita : are bhAI ! vAstava meM to vastutva guNa ke kAraNa hama khuda hI apane mokSa/kalyANa ke kartA (karane vAle) aura saMsAra rUpI duHkha ke hartA (dUra karane vAle) haiN| bhagavAna hamAre mokSa (kArya) ke kartA aura saMsAra mArga (rAste) kA varNana AyA hai| usa mArga para calakara hama apanA mokSa (kArya) pragaTa kara sakate haiN| ataH bhagavAna aura bhagavAna kI vANI ko hamAre mokSa (kArya) meM nimitta-kAraNa kahA gayA hai isaliye bhagavAna aura unakI vANI ke prati apanA bahumAna vyakta karane ke liye upacAra-se bhagavAna ko mokSa (kalyANa) kA kartA /dAtA aura saMsAra rUpI duHkha kA hartA kaha diyA jAtA hai| praveza : to kyA aisA kahanA galata hai ? samakita : nahIM, aisA kahanA galata nahIM hai lekina aisA yathArtha mAnanA galata (mithyAtva) hai| aisA kahanA to bhakti-mArga kI eka rIti hai| usakI bhI apanI eka sArthakatA hai lekina eka sImA tk| praveza : aura dravyatva guNa..? samakita : Aja nahIM kl| 1.pride 2.doer 3.destructor 4.achieve 5.gratitude 6.express 7.formally 8.tradition 9.utility 10.limit Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyatva guNa aura paruSArtha samakita : manuSya jina ciMtAoM se sabase adhika duHkhI rahatA hai vaha hai iSTa (anukUla) kA viyoga aura aniSTa (pratikUla) kA sNyog| vaha cAhatA hai ki jo cIjeM use anukUla' lagatI haiM, unakA viyoga na ho aura jo cIjeM use pratikUla lagatI haiM, unakA saMyoga na ho| praveza : jaise? samakita : jaise bAloM ke kAlepana kA viyoga na ho aura saphedI kA kabhI saMyoga na praveza : lekina aisA honA to prekTIkalI' asaMbhava hai ? samakita : hA~ aura yaha saiddhAMtika rUpa se bhI asaMbhava hai, kyoMki hara dravya meM eka dravyatva nAma kA sAmAnya guNa pAyA jAtA hai| praveza : matalaba? samakita : dravyatva guNa kA matalaba hai hara dravya meM eka aisI zakti pAyI jAtI hai jisa zakti ke kAraNa dravya kI paryAya hara samaya badalatI hI rahatI hai| praveza : dravya kI paryAya ? paryAya to dravya ke guNoM kI badalatI hai na? samakita : dravya kI paryAya kA matalaba hai-dravya ke guNoM kI paryAya, kyoMki hama jAnate haiM ki hara dravya meM anaMta gaNa hote haiM, jinakI paryAya hara samaya badalatI rahatI hai| jaise guNoM ke samUha ko dravya kahate haiM, vaise hI anaMta guNoM kI eka samaya kI paryAyoM ko sAmUhikarupa-se dravya kI paryAya kahate haiN| praveza : matalaba jisa samaya dravya kI nayI paryAya utpanna hotI hai. usase agale samaya vaha naSTa ho jAtI hai va usI samaya nayI paryAya utpanna hotI hai? 1. favored 2.seperation 3.unfavored 4.practically 5.theoretically 6.state 7.collectively 8.occur 9.destroy Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-4 samakita : hA~, bilkula! jisa taraha guNoM kA samUha dravya hai usI taraha eka-ke-bAda-eka utpanna hone vAlI dhArAvAhI anaMta paryAyoM kA samUha guNa hai| praveza : acchA ! yadi aisA hai to kisa samaya kauna sI paryAya utpanna hogI aura kaunasI paryAya naSTa hogI ye kaise taya hotA hai ? samakita : isako hama eka jApa-mAlA ke mAdhyama se samajhate haiN| mAlA meM merU ke bAjU se zuru hokara eka ke bAda eka 108 motI hote haiN| jahA~ pahalA motI khatma hotA hai, vahI se dUsarA motI zuru ho jAtA hai| jahA~ dUsarA motI khatma hotA hai vahA~ se tIsarA motI zuru ho jAtA hai yAni ki sabhI motI apane-apane nizcita sthAna para niyata rahate haiN| na hI to una motiyoM ko Age-pIche kiyA jA sakatA hai na hI koI nayA motI mAlA ke aMdara DAlA jA sakatA hai aura nA hI mAlA meM se koI motI bAhara nikAlA jA sakatA hai aura yadi hama aisA karanA cAhate haiM to hamako mAlA tor3anI hogii| usI taraha jisa samaya dravya kI eka paryAya naSTa hotI hai usI samaya dUsarI paryAya utpanna ho jAtI hai| dravya kI anAdi se anaMta kAla taka kI sabhI paryAyeM apane-apane nizcita-samaya para utpanna hotI haiN| na hI to unako Age-pIche kiyA jA sakatA hai, na hI kisI anizcita paryAya ko utpanna karAyA jA sakatA hai aura na hI kisI nizcita paryAya ko utpanna hone se rokA jA sakatA hai| yAni ki yadi hama aisA karanA cAhate haiM to hameM dravya ko naSTa karanA hogA jo ki asaMbhava hai kyoMki dravya to sata yAni ki anAdi-anaMta hai| praveza : oha ! aba smjhaa| samakita : hA~ ! isaliye isa ciMtA me Akulita/duHkhI hote rahanA ki bAloM kI kAlepana kI paryAya naSTa na ho aura saphedI kI paryAya utpanna na ho, yaha mAtra samaya" aura UrjA kI barbAdI hai| 1.serially 2. sequential 3.rosary 4.example 5.central pearl 6.fix 7.certain-time 8.un-certain 9.certain 10.eternal 11.time 12.energy Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-4 praveza : hA~, kyoMki donoM hI paryAya apane-apane nizcita samaya para naSTa aura utpanna hotI haiN| na to koI unheM Age-pIche kara sakatA hai aura na hI utpanna hone se roka sakatA hai| samakita : bilkula ! isa bAta ko hama kathAnuyoga ke mAdhyama se bhI samajha sakate haiN| bhagavAna ke jJAna meM jIvoM ke bhUta aura vartamAna ke sAtha-sAtha bhaviSya ke nizcita bhava (paryAya) bhI jAnane meM A jAte haiN| praveza : hA~, yadi dravyoM kI paryAya nizcita na hotI to bhagavAna jIvoM (dravyoM) ke nizcita bhavoM (paryAyoM) ko jaise haiM vaisA kaise jAna pAte? samakita : hA~, bilkula ! praveza : bhAIzrI ! yaha bAta kathAnuyoga Adi ke mAdhyama se samajha meM to A jAtI hai, lekina yadi aisA hai to phira mokSa kA puruSArtha karane kI bhI kyA jarurata hai kyoMki mokSa kI paryAya bhI apane nizcita samaya para ho hI jaayegii| use bhI to hama Age-pIche nahIM kara sakate? samakita : are bhAI ! yaha bAta to bhagavAna kI vANI meM AyI hai aura bhagavAna to svayaM hI pracaMDa (tIvra') puruSArthI the to una bhagavAna kI vANI meM puruSArtha kA lopa kaise hogA? praveza : phira? samakita : bhAI ! isa bAta ko svIkAra karanA hI apane-Apa meM mahAna puruSArtha hai aura phira puruSArtha ke binA to koI bhI paryAya (kAma) utpanna hotI hI nahIM kyoMki hara paryAya kI utpati meM nizcita pA~ca samvAya kAraNa" lAgU hote haiM jo ki nimna haiM: 1. svabhAva (nature) 2. honahAra (destiny) 3. kAlalabdhi (time-quotient/ripeness) 1.medium 2.past 3.present 4.future 5.certain 6.efforts 7.intense 8.omission 9.effort 10.Certain 11.multitude-causes 12.apply Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-4 91 4. nimitta (medium) 5. puruSArtha (efforts) 1. svabhAva batAtA hai ki kisa dravya meM yaha paryAya (kArya) hogii| 2. honahAra bAtAtI hai ki kyA paryAya (kArya) hogii| 3. kAlalabdhi batAtI hai ki kisa samaya paryAya (kArya) hogii| 4. nimitta bAtAtA hai ki jaba bhI kArya hogA taba kisa padArtha' para kArya meM anukUla hone kA Aropa aayegaa| 5. puruSArtha batAtA hai ki jaba kArya hogA taba vIryaguNa kI paryAya yAni puruSArtha kyA hogaa| isakA matalaba yaha huA ki hara dravya kI hara nizcita paryAya puruSArtha pUrvaka hI hotI hai to phira yaha siddhAMta puruSArtha kA lopa karane vAlA nahIM balki puruSArtha kI puSTi karane vAlA hI huaa| praveza : lekina bhAIzrI Apane batAyA puruSArtha bhI AtmA ke vIrya guNa kI paryAya hai to vaha bhI to apane nizcita samaya para hI hogI, usako bhI karane kI kyA AvazyakatA hai? samakita : are bhAI ! yadi aisA ho to bhagavAna kI vANI meM Aye hue siddhAMto ke __jAnakara mokSArthI samyakadRSTi jJAnI jIva bhI puruSArthahIna siddha ho jAyeMge jabaki ve to pracaMDa (tIvra") puruSArthI hote haiN| praveza : kaise? samakita : jisaprakAra samyakadRSTi jJAnI jIva yaha jAnate aura mAnate hue ki hara paryAya apane nizcita samaya para hI hotI hai aura usa samaya usakA puruSArtha (vIrya guNa kI paryAya) Adi pA~ca samavAya kAraNa bhI sahaja upasthita rahate haiN| phira bhI abhI pUrNa vItarAgI na hone ke kAraNa 1.substance 2.favored 3.effort 4.principle 5.confirmation 6.requirement 7.principles 8.efforts-inferior 9.prove 10.intense 11.available Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 samakita-praveza, bhAga-4 jisa taraha unako dhandhe-vyApAra ke puruSArtha kA azubha rAga Aye binA nahIM rahatA usI taraha mokSa ke puruSArtha kA zubha rAga bhI Aye binA nahIM rahatA, balki bar3ha-car3ha kara AtA hai| praveza : matalaba mokSArthI jIva kabhI bhI puruSArtha kA lopa nahIM karate? samakita : hA~, ve aisA nahIM krte| aisA karane vAle hamezA bhraSTa' aura svacchaMdI jIva hI hote haiM kyoMki bhraSTa aura svacchaMdI jIva bhagavAna kI vANI ko zAstra nahIM zastra kI taraha prayoga karate haiN| praveza : aura mokSArthI jIva ? samakita : mokSArthI jIva to zAstra meM jahA~ jisa apekSA se jo bAta kahI gayI ho usa bAta ko vahA~ usa apekSA se hI samajhate haiN| chala grahaNa nahIM krte| isI ko jaina darzana kA anekAMtavAda va syAdvAda kA siddhAMta kahate haiN| praveza : bhAIzrI ! agurulaghutva Adi sAmAnya guNa ? samakita : Aja nahIM, Aja kAphI dera ho cukI hai| bhagavAna kI AjJA se bAhara pA~va rakhegA to DUba jaayegaa| anekAnta kA jJAna kara to terI sAdhanA yathArtha hogii| syAdvAda to sanAtana jainadarzana hai use jaisA hai vaisA samajhanA caahiye| vastu traikAlika dhruva hai usakI apekSA se eka samaya kI zuddha paryAya ko bhI bhale hI heya kahate haiM parantu dUsarI ora, zubharAga AtA hai-hotA hai usake nimitta deva-zAstra-guru kI zraddhA kA zubha rAga hotA hai| bhagavAna kI pratimA hotI hai use jo na mAne vaha bhI mithyAdRSTi hai| bhale hI usase dharma nahIM hotA, parantu usakA utthApana kare to mithyAdRSTi hai| zubha rAga heya hai, duHkharUpa hai, parantu vaha bhAva hotA hai usake nimitta bhagavAna kI pratimA Adi hote haiM unakA niSedha kare to vaha jaina darzana ko nahIM samajhA hai, isaliye vaha mithyAdRSTi hai| -gurudevazrI ke vacanAmRta 1.corrupt 2.self-willed 3.weapon 4.intention 5.excuse Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ agurulaghutva guNa aura parasparopagraho jIvAnAma samakita : hama sabhI tatvArtha sUtra ke sUtra parasparopagraho jIvAnAm se acchI taraha se paricita' haiN| jisakA matalaba hotA hai sabhI jIva eka dUsare para paraspara-upakAra karane vAle haiN| vAstava meM yaha vyavasthA mAtra jIva dravya para lAgU na hokara sabhI dravyoM para lAgU hotI hai| praveza : kaise? samakita : sabhI dravyoM meM pAye jAne vAle agurulaghutva guNa ke kaarnn| praveza : agurulaghutva kA kyA artha hai ? samakita : agurulaghutva zabda do zabdoM se milakara banA hai aguru aura alaghu yAni ki na to dravya meM kucha bar3hatA hai aura na hI dravya meM kucha kama hotA hai| dravya hamezA jaisA hai vaise kA vaisA hI rahatA hai| praveza : vaise kA vaisA rahatA hai, matalaba ? samakita : matalaba hara dravya meM pAye jAne vAlI agurulaghutva zakti ke kAraNa eka dravya dUsare dravya rUpa nahIM hotaa| eka dravya ke guNa-paryAya dUsare dravya ke guNa-paryAya rUpa nahIM hote| do dravya milakara eka nahIM hote yAni ki jaise haiM vaise hI rahate haiN| praveza : lekina isa bAta kA parasparopagraho jIvAnAm se kyA saMbaMdha hai ? samakita : bahuta gaharA saMbaMdha hai| soco yadi agurulaghutva guNa na hotA to do dravya milakara eka ho jAte yA eka dravya dUsare dravya rUpa ho jaataa| donoM hI paristhitiyoM meM eka dravya kama ho jAtA aura anaMta dravyoM kA samUha TUTa jAtA aura dravyoM kA samUha TUTane se vizva kA nAza ho jAtA kyoMki anaMta dravyoM kA samUha hI to vizva hai aura yaha vizva naSTa ho aisA hama kabhI bhI nahIM cAheMge aura hama cAheM yA na cAheM aisA honaa| 1. familiar 2.mutual-compassion 3.concept 4.apply 5.situations 6.group Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 samakita-praveza, bhAga-4 nAmumakina hai kyoMki hama pahale hI dekha cuke haiM ki dravya kA lakSaNa sat hone se vizva kA lakSaNa bhI sat yAni ki anAdi-anaMta hai| praveza : bhAIzrI ! lekina abhI bhI yaha samajha meM nahIM AyA ki isa bAta kA parasparopagraho jIvAnAm se kyA saMbaMdha haiM ? samakita : are bhAI ! agurulaghutva guNa ke hI kAraNa eka dravya dUsare dravyarUpa nahIM hotA, do dravya milakara eka nahIM hote aura eka dravya ke gaNa-paryAya dUsare dravya ke guNa-paryAya rUpa nahIM hote| isI kAraNa eka ke bAda eka hone vAlI anaMta paryAyoM kA samUha guNa, anaMta guNoM kA samUha dravya aura anaMta dravyoM kA samUha vizva naSTa hone se baca jAtA hai yA kaho sabhI dravya naSTa hone se baca jAte haiN| yahI sabhI dravyoM kA eka dUsare para paraspara-upakAra hai| praveza : acchA ! aba samajha meM AyA ki agurulaghutva guNa ke kAraNa eka dravya dUsare dravya kI sImA (dravya, guNa, paryAya, pradeza) meM praveza nahIM karatA aura isa prakAra eka dUsare ko naSTa hone se bacAkara eka dUsare para anaMta upakAra karatA hai| samakita : hA~, bilkula sahI smjhe| praveza : lekina hamane to sunA thA ki eka jIva (dravya) dvArA dUsare jIva (dravya) kI bhalAI karanA parasparopagraho jIvAnAm hai ? samakita : hA~ bhAI ! laukika-dRSTi se yaha bAta bhI sahI hai| usakA bhI apanA eka mahatva hai lekina yahA~ to pAramArthika dRSTi se bAta kI jA rahI hai| samajhadAra ko to anekAMtavAda aura syAdvAda kI hI zaraNa hai| vaha to hara bAta ko apekSA sahita hI grahaNa" karatA hai| praveza : bhAIzrI ! pradezatva aura prameyatva sAmAnya guNa ? samakita : pradezatva guNa kA matalaba hai ki hara dravya meM eka aisI zakti pAyI jAtI hai jisa zakti ke kAraNa dravya kA kucha na kucha AkAra" jarura rahatA hai| 1.impossible 2.nature 3.mutual-compassion 4.boundary 5.entry 6.welfare 7.worldly-perspective 8.significance 9.spiritual-perspective 10.perspective 11.accept 12.shape Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 95 samakita-praveza, bhAga-4 praveza : jaise? samakita : jaise kabhI jIva kA AkAra hAthI ke zarIra jaisA ho jAtA hai to kabhI cIMTI ke zarIra jaisaa| yAni ki jisa gati meM jIva jAtA haiM usa gati ke zarIra jaisA jIva (AtmA) kA bhI AkAra ho jAtA hai| ThIka vaise hI jaise gilAsa meM rakhe huye pAnI kA AkAra gilAsa ke AkAra jaisA ho jAtA hai aura vahI pAnI jaba kaTore meM rakhA jAtA hai to usakA AkAra kaTore jaisA ho jAtA hai| praveza : oha ! aura prameyatva guNa ? samakita : prameyatva guNa kA matalaba hai ki hara dravya meM eka aisI zakti pAyI jAtI hai jisa zakti ke kAraNa dravya kisI na kisI ke jJAna kA viSaya jarUra banatA hai yAni ki kisI na kisI ke jAnane meM jarUra AtA hai| praveza : lekina bahuta sI sUkSma' cIjeM to aisI bhI haiM jo kisI ke bhI jAnane meM nahIM AtI? samakita : nahIM. ve cIjeM bhI kisI ke jAnane meM Aye yA na Aye lekina anaMta siddhoM aura arihaMtoM (kevaliyoM) ke jAnane meM to AtI hI haiN| praveza : are vAha ! yaha to socA hI nahIM thaa| samakita : hA~ ! kitane hI loga isa bAta ke liye rote rahate haiM ki hame koI nahIM jAnatA lekina prameyatva guNa kahatA hai ki anaMta siddha unako jAnate praveza : kaI loga to dAna Adi bhI sirpha isIliye karate haiM ki sabhI loga unako jaane| samakita : hA~, sahI khaa| lekina prameyatva guNa unako kahatA hai ki bhAI kaI nahIM, anaMta loga (siddha bhagavAna) tumako Aja se nahIM anAdi se jAna rahe haiM lekina isase tumhArA kyA phAyadA huA aura hone vAlA hai ? paramAtmA to kahate haiM ki tumhArA phAyadA to isameM hai ki tuma khuda 1.minute Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 samakita-praveza, bhAga-4 apane ko jAno aura apanI isa durlabha' manuSya paryAya ko sArthaka kro| praveza : bhAIzrI ! sAmAnya guNa to ho gye| aba vizeSa guNoM ke bAre meM aura batA diijiye| samakita : hamArA agalA viSaya yahI hai| dravya use kahate haiM jisake kArya ke liye dUsare sAdhanoM kI rAha na dekhanA pdd'e| -bahinazrI ke vacanAmRta pratyeka dravya apane dravya-guNa-paryAya se hai| jIva, jIva ke dravya-guNa paryAya se hai aura ajIva ajIva ke dravya-guNa-paryAya se hai| isa prakAra sabhI dravya paraspara asahAya haiM pratyeka dravya svasahAyI hai tathA para se asahAyI hai| pratyeka dravya kisI bhI para dravya kI sahAyatA letA bhI nahIM hai aura koI bhI para dravya ko sahAyatA detA bhI nahIM hai| zAstra meM 'parasparopagraho jIvAnAm' kathana AtA hai, parantu vaha kathana upacAra se hai| vaha to usa-usa prakAra ke nimitta-naimittika sambandha kA jJAna karAne ke liye hai| usa upacAra kA saccA jJAna vastusvarUpa kI maryAdA samajha meM Aye tabhI hotA hai, anyathA nahIM hotaa| -gurudevazrI ke vacanAmRta tU satkI gaharI jijJAsA kara jisase terA prayatna barAbara calegA, terI mati sarala evaM sulaTI hokara AtmA meM pariNamita ho jaaygii| satke saMskAra gahare DAle hoMge to anta meM anya gati meM bhI sat pragaTa hogaa| isaliye satke gahare saMskAra ddaal| sAre dina meM AtmArthakoM poSaNa mile aise pariNAma kitane haiM aura anya pariNAma kitane haiM vaha jA~cakara puruSArtha kI ora jhuknaa| ciMtavana mukhyarUpa se karanA caahiye| kaSAya ke vega meM bahane se aTakanA, guNagrAhI bnnaa| -bahinazrI ke vacanAmRta 1.rare 2.utilize Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSa guNa pichale pAThoM meM hamane dekhA ki kisa prakAra sabhI dravyoM meM samAna rUpa se pAye jAne vAle sAmAnya guNoM ke dvArA jaina darzana ke mUla-siddhAntoM' kI siddhi hotI hai aura inake svarUpa ke nirNaya se hama kisa prakAra apanI cintA' aura AkulatAoM se mukta ho sakate haiN| aba hama dravya ke una vizeSa-guNoM kI carcA kareMge jo sabhI dravyoM meM na pAye jAkara apane-apane dravyoM meM pAye jAte haiM yAni ki jo sabhI dravyoM adharma, AkAza, kAla) meM bA~Ta dete haiN| praveza : bhAIzrI ! chahoM dravyoM ke vizeSa guNoM ke bAre meM batAIye nA samakita : abhI to hama chaha dravyoM meM se mAtra jIva aura pudgala ke hI vizeSa guNoM kI carcA kareMge kyoMki jIva dravya to hama svayaM hI hai va usI kA asalI paricaya" hamako karanA hai aura pudgala dravya se to hama kAphI kucha paricita haiM hii| isalie hama sabase pahale pudgala ke vizeSa guNoM kI carcA kreNge| yaha pustaka, Tebala, ceyara va hamArA zarIra saba anaMta pudgala paramANuoM kA samUha hai| vAstava meM" to eka avibhAgI-pudgalaparamANu" hI pudgala dravya hai| zarIra Adi pudgala paramANuoM (dravyoM) kA samUha hone se hI pudgala kahalAte haiN| praveza : jaisA ki Apane batAyA ki guNoM kA samUha hI dravya hai, to pudgala dravya kina-kina guNoM kA samUha hai yAni ki pudgala dravya meM kauna-kauna se guNa pAye jAte haiM ? 1.basic-principles 2.confirmation 3.understanding 4.worries 5.uneasiness 6.free 7.special-attributes 8.differenciate 9.races 10.self 11.awareness 12.aware 13.molecules 14.actually 15.undivisible-molecules Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-5 samakita : sabhI dravyoM kI taraha pudgala dravya bhI anaMta sAmAnya aura vizeSa gaNoM kA samUha hai| astitva Adi sAmAnya guNa jo sabhI dravyoM meM samAnarUpa-se' pAye jAte haiM, unakI carcA to hama pichale pAThoM meM kara cuke hai| aba hama pudgala dravya ke vizeSa guNoM kI carcA kareMge jo kevala pudgala dravya meM hI pAye jAte haiM jIva Adi anya dravyoM meM nhiiN| isa prakAra pudgala dravya ke yaha vizeSa guNa, pudgala dravya ko jIvAdi anya dravyoM se alaga pahicAna dilAte haiN| anya dravyoM kI taraha hI pudgala dravya ke vizeSa guNa to anaMta haiM lekina yahA~ hama unameM se cAra mukhya guNoM kI carcA kareMge jo ki nimna haiM: 1. sparza touch 2. rasa taste 3. gaMdha smell 4. varNa colour ina guNoM kA kramazaH artha hai ki hara pudgala dravya meM aisI zaktiyA~ maujUda haiM ki hara avasthA meM usakA kucha na kucha sparza, rasa, gaMdha, raMga (varNa) jarUra ho ske| praveza : guNa to ThIka lekina inakI paryAyeM ? samakita : hA~, guNa haiM to paryAya bhI hoMgI hI, kyoMki guNoM kI eka samaya kI avasthA (kArya) ko hI to paryAya kahate haiN| jise hama nimna cArTa ke dvArA samajha sakate haiM: dravya | guNa / paryAya sparza halkA-bhArI, rUkhA-cikanA, kaThora-narama, ThaNDA-garama rasa khaTTA, mIThA, kar3avA, kaSAyalA, caraparA gaMdha sugaMdha-durgaMdha varNa lAla, pIlA, nIlA, kAlA, sapheda isa cArTa meM hamane dekhA ki cikanA-khuradurA Adi sparza guNa kI, mIThA-khaTTA Adi rasa guNa kI, sugaMdha-durgaMdha gaMdha guNa kI va lAlapIlI Adi varNa guNa kI paryAyeM haiM jo hara samaya badalatI rahatI haiN| pudgala 1.equally 2.identity 3.respectively 4.present 5.state 6.smooth-rough Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-5 praveza : yadi hara guNa kI paryAya hara samaya badalatI rahatI hai, to phira to pustaka ke isa peja kA raMga (varNa-guNa kI paryAya) hara samaya badalanA caahiye| lekina aisA to nahIM dikhAyI detA, yaha to hara samaya sapheda hI dikhAyI de rahA hai| samakita : pahalI bAta to yaha hai ki jo hamAre jAnane meM nahIM AtA vaha ho hI na aisA koI niyama to hai nhiiN| dUsarI bAta yaha ki hamArA alpa-jJAna samaya-samaya ke sUkSma-parivartanoM ko pakar3ane meM asamartha hotA hai, lekina sthUla-parivartana ko pakar3ane meM to hamArA alpa-jJAna bhI samartha hai| praveza : kaise? samakita : jarA soco jaba isa pustaka ko pUrA par3hakara tuma alamArI meM rakha doge aura jaba kucha sAloM bAda vApisa nikAloge taba bhI kyA isake peja isI taraha sapheda raheMge? praveza : nahIM, ve kucha pIle se ho jaayeNge| samakita : aba eka bAta batAo jisa samaya tuma vaha pustaka nikAloge, kyA ve peja usI samaya pIle ho jAyeMge? praveza : nhiiN| samakita : vaha to dhIre-dhIre pIle hote haiM lekina sUkSma parivartana ko pakar3ane meM hama alpajJa jIva asamartha haiN| sarvajJa bhagavAna usa sUkSma parivartana ko bhI jAna lete haiM tabhI to unakI vANI meM itane sUkSma-tatva nikalakara Ate haiM aura bhagavAna kI vANI meM Aye huye ina sUkSma tatvoM kI saccI jAnakArI ke binA hama una jaise nahIM bana skte| praveza : aura jIva dravya ke vizeSa guNa ? samakita : Aja nahIM kl| 1.little-knowledge 2.minute-changes 3.incapable 4.broad-changes 5.capable 6.almirah 7.minute-elements 8.knowledge Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva dravya samakita : pichale pATha meM hamane pudgala dravya ke guNa-paryAyoM ko zabdoM se smjhaa| zabdoM se samajhA isalie kaha rahA hU~ kyoMki bhAva-rUpase' to hama inase pahale se hI paricita haiM bhale hI yaha zabda hamane pahalI bAra sune hoM kyoMki rupayA-paisA, makAna-dukAna, sonA-cA~dI yahA~ taka ki hamArA zarIra pudgala dravya kI hI to paryAya hai| basa yadi hama kisI cIja se anAdi kAla se aparicita haiM- vaha hai hama svayaM yAni kI jIva / basa aba hamArI carcA kA viSaya bhI yahI hai| kahane kA matalaba yaha hai ki aba jo carcA zuru hone jA rahI hai vaha hamArI apanI hai, hama sabakI hai| hama yAni ki jIva bhI anya dravyoM kI taraha anaMta sAmAnya aura vizeSa guNoM kA samUha hai| jisa taraha pudgala dravya ke cAra mukhya vizeSa-guNa sparza, rasa, gaMdha varNa haiM usI taraha jIva dravya ke anaMta vizeSa-guNoM meM se cAra mukhya vizeSa guNa nimna haiM: 1. jJAna ability to know 2. zraddhA ability to believe 3. cAritra ability to conduct/to be immersed 4. sukha ability to experience bliss praveza : ina guNoM ke bAre meM vistAra se batAIye n| samakita : padArthoM (cIjoM) ko jAna sakane kI zakti kA nAma hai jJAna guNa, unameM sakane kI zakti kA nAma hai cAritra guNa aura sukhI ho sakane kI zakti kA nAma hai sukha guNa hai| praveza : aisI zaktiyA~ /guNa dravya meM kahA~ pAye jAte haiM ? 1.abstractively 2.aware 3.unaware 4.self 5.soul Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-5 101 samakita : guNa, dravya ke sabhI bhAgoM (pradezoM) va sabhI avasthAoM (paryAyoM) meM pAye jAte haiN| praveza : sabhI avasthAeM (paryAyeM) to samajhA, lekina sabhI bhAgoM (pradezoM) kA kyA matalaba hai? samakita : isakA matalaba hai ki jJAna Adi anaMta guNa jIva dravya ke kisI nizcita sthAna meM nahIM balki pUre jIva dravya meM pAye jAte haiN| ina guNoM kI avasthA hI paryAya hai, jo nirantara badalatI rahatI hai| praveza : kaise? samakita : hama jIva dravya ke guNa-paryAya ke bAre meM nimna cArTa ke dvArA samajheMgeH dravya | guNa __ paryAya azuddha mithyA-jJAna samyaka-jJAna jIva zraddhA mithyA-zraddhA samyaka-zraddhA cAritra mithyA-cAritra samyaka-cAritra sukha duHkha sukha isa cArTa meM hamane dekhA kiH jJAna 1. jIva meM, padArthoM ko jAna sake aisA eka jJAna nAma kA guNa hai lekina vartamAna meM usakI paryAya svaMya ko na jAnakara sirpha dUsaroM (para) ko jAnane rUpa ho rahI hai| yaha jJAna guNa kI azuddha-payoya hai| jJAna guNa kI isa azuddha-paryAya kA nAma hI agRhIta-mithyAjJAna hai| 2. jIva meM, padArthoM meM apanApana kara sake aisA eka zraddhA nAma kA guNa hai jisakI paryAya svaMya meM apanApana na karake dUsaroM meM apanApana karane rUpa ho rahI hai| zraddhA guNa kI isa azuddha paryAya kA nAma agRhItamithyAzraddhA (mithyAdarzana) hai| 3. jIva meM, padArthoM meM lIna ho sake aisA eka cAritra nAma kA guNa hai jisakI paryAya svaMya meM lIna na hokara dUsaroM meM lIna hone rUpa ho rahI hai| cAritra guNa kI isa azuddha paryAya kA nAma agRhIta-mithyAcAritra 1.specific 2.continuously 3.at-present 4.self 5.impure-state 6.inborn-false knowledge 7.inborn-false belief 8.inborn-false immersedness Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 samakita-praveza, bhAga-5 4. inhIM tIna kAraNoM se, jIva meM sukhI (nirAkula) ho sake aisA sukha nAma kA guNa hone ke bAvajUda bhI isa guNa kI azuddha-paryAya' pragaTa ho rahI hai aura isa guNa kI azuddha paryAya kA nAma hai-duHkha (AkulatA) aura duHkha kA hI dUsarA nAma hai- sNsaar| praveza : bhAIzrI ! isakA niSkarSa batAIye n| samakita : isa carcA se hama nimna niSkarSa para pahu~cate haiM: 1. jaba taka jIva ke jJAna, zraddhA, cAritra ina tIna guNoM kI azuddha paryAya pragaTa hotI raheMgI taba taka cauthe sukha guNa kI bhI azuddha paryAya arthAta duHkha hI pragaTa hogaa| 2. duHkha kA kAraNa koI aura nahIM, hamAre hI mithyAjJAna, mithyAdarzana aura mithyAcAritra arthAta hamArA hI mithyA-puruSArtha hai| 3. jaba duHkha kA kAraNa koI aura nahIM to dUsaroM ko doSa denA vyartha hai| 4. yadi duHkha kA kAraNa hamAre aMdara hI hai yAni ki hamArA hI mithyA puruSArtha hai to sukha kA kAraNa bhI hamAre aMdara hI hogA yAni ki hamArA hI samyaka-puruSArtha hogaa| 5. yadi sukha kA kAraNa hamAre aMdara hI hai, to phira dUsaroM kI kRpA se ___ hama sukhI ho jAyeMge isa prakAra dUsaroM ke bharose rahanA ThIka nahIM hai| 5. chaha dravyoM ke samUha kA nAma vizva/loka hai| jIva kI duHkha rUpa azuddha-paryAyoM kA nAma saMsAra hai| 6. duHkha kA mUla kAraNa haiM- mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyaacaaritr| isaliye yaha tIna milakara saMsAra kA mArga hai| praveza : to kyA kudeva, kuzAstra aura kuguru kA sevana Adi mithyAdarzana, mithyAjJAna, mithyAcAritra nahIM hai ? 1.impure states 2.conclusion 3.false-efforts 4.meaningless 5.true-efforts 6.compassion 7.birth-cycle 8.path Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-5 103 samakita : vaha gRhIta mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritra hai| praveza : gRhIta matalaba? samakita : mithyAdarzana-mithyAjJAna-mithyAcAritra do prakAra ke hote haiM: 1. agRhIta' mithyAdarzana-jJAna-cAritra 2. gRhIta mithyAdarzana-jJAna-cAritra agRhIta kA artha hai jise nayA-grahaNa na kiyA gayA ho yAni ki jo anAdi-kA ho aura gRhIta kA artha hotA hai kudeva, kuzAstra, kugurU Adi ke nimitta se jo nayA grahaNa kiyA gayA ho| agRhIta mithyAdarzana- jJAna-cAritra ko nizcaya mithyAdarzana-jJAna-cAritra aura gRhIta mithyAdarzana-jJAna-cAritra ko vyavahAra mithyAdarzana-jJAna cAritra bhI kahate haiN| praveza : agRhIta mithyAdarzana-jJAna-cAritra to duHkha/saMsAra kA mUla kAraNa hai arthAta jIva kA burA karane vAle haiM lekina kyA gRhIta mithyAdarzana jJAna-caritra se bhI jIva kA kucha burA hotA hai ? samakita : gRhIta mithyAdarzana-jJAna-cAritra, agRhIta mithyAdarzana-jJAna-cAritra ko puSTa karane vAle haiM, use surakSA kavaca pradAna karane vAle haiN| gRhIta mithyAdarzana yAni kudeva-kuzAstra-kuguru Adi kA sevana', gRhIta mithyAjJAna yAni asatU zAstroM kA svAdhyAya" va gRhIta mithyAcAritra yAni ki kuliMga Adi asat AcaraNa" ke nimitta se jIva svayaM ko na jAnakara mAtra dUsaro ko jAnane, svaMya meM apanApana na kara dUsaro meM apanApana karane va svayaM meM lIna na hokara dUsaro meM lIna-tallIna-tanmaya hone ke mArga para hI Age bar3hatA jAtA hai aura usakA duHkha/ saMsAra bar3hatA jAtA hai| ataH agRhIta mithyAdarzana-jJAna-cAritra jo duHkha/saMsAra kA mUla kAraNa hai usase chUTane ke liye pahale gRhIta mithyAdarzana-jJAna-cAritra se chUTanA cAhiye jisakI carcA hama vistAra se Age ke pAThoM meM kreNge| 1.inborn 2.newly-adopted 3.newly-adopt 4.inborn 5.actual 6.formal 7.root-cause 8.strong 9.safe-guard 10.association 11.study 12.wrong-practices Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ agRhIta (nizcaya) mithyAdarzana-jJAna-cAritra jaisA ki hamane pichale pATha meM dekhA thA ki svayaM ko na jAnanA vaha agRhIta mithyAjJAna hai| svayaM meM apanApana na karanA vaha agRhIta mithyAdarzana hai va svayaM meM lIna na honA vaha agRhIta mithyAcAritra hai, jo tInoM milakara duHkha/saMsAra kA mUla kAraNa haiN| jaina zAstroM meM duHkha/saMsAra ke kAraNoM ko ginAte huye ina tInoM kI hI carcA alaga-alaga paryAyavAcI zabdoM se kI jAtI hai| ina tInoM ke paryAyavAcI zabda aura unake bhAvArtha se anajAna hone ke kAraNa yaha AsAna sI carcA bhI logoM ko kaThina lagane lagatI hai evaM ve svAdhyAya se dUra bhAgane lagate haiN| svAdhyAya ke binA samyakajJAna kI prApti aura samyakajJAna ke binA samyakacAritra kI prApti aura samyakacAritra ke binA mokSa kI prApti va mokSa ke banA sacce sukha kI prApti asambhava hai| kahA bhI haijo bina jJAna kriyA avagAhe, jo bina kriyA mokSa sukha caahe| jo bina mokSa kahe maiM sukhiyA, so ajAna mUr3hana ko mukhiyaa|| kahane kA matalaba yaha hai ki yadi sacce sukha ko prApta karanA hai to svAdhyAya karanA hI hogA aura ina mUla-zabdoM ke paryAyavAcI zabdoM kI jAnakArI na hone ke kAraNa, hamako svAdhyAya arucikara na lage, isaliye hama ina zabdoM ke paryAyavAcI nimna cArTa ke mAdhyama se samajheMgeH 1.synonyms 2.abstract 3.impossible 4.basic-terms 5.synonyms 6.unpleasant Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-5 105 dravya | guNa azuddha paryAya jJAna mithyAjJAna anAtmajJAna ajJAna kujJAna zraddhA mithyAzraddhA/ moha mithyAtva ulTI mAnyatA mithyAdarzana cAritra mithyAcAritra rAga-dveSa kaSAya azuddha bhAva jIva krodha anaMtAnubaMdhI mAna apratyAkhyAna. mAyA pratyAkhyAna. lobha saMjvalana. sukha duHkha vizeSa-yaha cArTa prAthamika stara ke vidyArthiyoM ko dhyAna meM rakhakara banAyA gayA hai ataH kucha bAteM gauNa kI gayI haiN| 1. agRhIta mithyAjJAna ko anAtmajJAna, ajJAna, kujJAna bhI kahA jAtA hai| 2. agRhIta mithyAdarzana (mithyAzraddhA) ko moha, mithyAtva, ulTI-mAnyatA bhI kahA jAtA hai| 3. agRhIta mithyAcAritra ko rAga-dveSa, kaSAya, azuddha-bhAva bhI kahA jAtA hai| dhyAna rahe yahA~ mithyAdRSTi ke rAga-dveSa, kaSAya, aura azuddha bhAvoM kI carcA cala rahI hai, samyakadRSTi ke rAga-dveSa/kaSAya/azuddha bhAva mithyAcAritra nahIM acAritra kahalAte haiN| praveza : agRhIta mithyAjJAna va mithyAdarzana ke paryAyavAcI to samajha meM A gaye lekina rAga-dveSa, kaSAya Adi agRhIta mithyAcAritra ke paryAyavAcI kisa prakAra haiM ? samakita : jaisA ki hamane dekhA agahIta mithyAcAritra kA artha hotA hai svayaM meM lIna nahIM honaa| svayaM meM lIna nahIM honA yAni dUsaroM meM lIna honaa| dUsaroM meM lIna honA yAni dUsaroM ko apane anusAra calAne (pariNamAne) kA bhaav| Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 samakita-praveza, bhAga-5 saMyogavaza' yadi vaha hamAre anusAra cale to hameM unase rAga hotA hai aura na cale to dvess| isaprakAra svayaM meM lIna na ho kara dUsaroM meM lIna honA hI rAga-dveSa hai| usI prakAra yadi vaha hamAre anusAra cale to hameM mAna hotA hai ki dekho saba kucha mere hisAba se hI calatA hai aura lobha hotA hai ki Age bhI saba kucha mere hisAba se hI calatA rhe| yadi ve hamAre anusAra nahIM calate to krodha hotA hai yA phira kisI bhI taraha se chala-kapaTa karake unako apane anusAra calAne kI mAyA (mAyAcArI) hotI hai| yaha krodha, mAna, mAyA va lobha hI to kaSAya haiN| isataraha svayaM meM lIna na hokara dUsaroM meM lIna honA hI kaSAya hai| praveza : aura yaha azuddha-bhAva kyA hai ? samakita : svayaM meM lIna na ho kara, dUsaroM meM lIna hokara dUsaroM kA kucha karane kA bhAva yAni ki dUsaroM kA acchA karane kA bhAva (zubha-bhAva) yA phira dUsaroM kA burA karane kA bhAva (azubha-bhAva) donoM hI azuddha bhAva haiN| praveza : Apane to zubha aura azubha bhAva, donoM ko eka hI zreNI (azuddha bhAva) meM rakha diyA ? samakita : maiMne nahIM svayaM bhagavAna ne rakhA hai aura kyoM na rakheM ? paramArtha-se donoM bhAva eka hI zreNI ke to haiN| praveza : paramArtha matalaba ? samakita : paramArtha yAni param-artha yAni ki muul-pryojn| mokSArthI kA mUla-prayojana to svayaM meM pUrNa lIna honA hI hai aura vahI pUrNa zuddha-bhAva hai| jabaki zubha-azubha bhAva ke samaya jIva svayaM meM lIna na hokara dUsaroM meM lIna rahatA hai isalie vaha azuddha-bhAva haiN| praveza : phira to hama zubha-bhAva na karake azubha-bhAva hI kareMge? 1.coincidently 2.attachment 3.malice 4.pride 5.greed 6.deceit 7.actually 8.category 9.supreme-purpose 10.completely Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-5 107 samakita : bhAI ! yadi zubha-bhAva, azuddha-bhAva haiM to azubha-bhAva bhI to azuddha-bhAva hI haiN| zubha-bhAva maMda' azuddha-bhAva haiM va azubha-bhAva tIvra azuddha-bhAva haiM lekina haiM to donoM azuddha-bhAva hii| praveza : to phira hama kyA kareM? samakita : zuddha-bhAva ko pragaTa karane kA puruSArtha karo, to zubha-azubha bhAva apane-Apa ghaTa jAyeMge, lekina itanA yAda rakhanA ki mokSArthI jIva jaba taka pUrI taraha se zuddha-bhAva meM nahIM pahu~ca jAtA taba taka vaha apanI bhUmikA anusAra, azubha-bhAva se chUTa kara zubha-bhAva meM lagatA hai| isa prakAra kA bhAva use sahaja-rUpase (haTha binA ke) Aye binA nahIM rhtaa| lekina usakA lakSya mAtra pUrNa zuddha-bhAva prakaTa karane kA hI rahatA hai| praveza : yadi mokSArthI zubhabhAva kA hI lakSya rakhe to? samakita : bhAI ! mokSArthI kA lakSya to mokSa hI hai aura zubha-bhAva kA phala to svarga Adi hI hai aura svarga Adi to saMsAra haiN| jo saMsAra kA kAraNa hai, vaha mokSa kA kAraNa nahIM ho sktaa| isalie mokSa kA kAraNa to sirpha zuddha-bhAva hI hai| jo aMtaraMga-kI yathArtha-ruci pUrvaka zuddhabhAva kA lakSya rakhatA hai usako bhUmikA anusAra zubha-bhAva sahaja-rUpase" hue binA nahIM rhte| yadi na ho to caudaha brahmANDa ko zUnya honA par3e, lekina jinakA lakSya hI zubha-bhAva kA hai unako zuddhabhAva prakaTa hone kA to prazna hI nahIM, balki zubha-bhAvoM para bhI praznacinha' rahatA hai| yadi kadAcit (kabhI) zubha-bhAva hote bhI haiM to halkI-jAti ke hI ho pAte haiN| praveza : jaise? samakita : jaise hama jaba iMjIniyariMga kI taiyArI kara rahe the taba tIna taraha ke eNTresa-ekjAma hote the| sabase ucca stara kA ekjAma thA IIT, madhyama stara kA thA IEEE va nimna stara kA thA PET / jo vidyArthI IIT kI taiyArI karate the unakA IEEE kA ekjAma to sahaja nikala jAtA thA 1.low 2.intense 3.effort 4.reduce 5.deservedly 6.aim 7.cause 8.inner-self 9.keen-interest 10.automatically 11.question-mark 12.low-quality 13.automatically Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 samakita-praveza, bhAga-5 lekina jina kI taiyArI hI IEEE kI hotI thI unakA to PET nikalane para bhI prazna cinha rahatA thA aura yadi kabhI nikala bhI jAye to bamuzkila baoNrDara-mArksa para hI nikalatA thaa| praveza : oha ! aba samajha meM aayaa| samakita : dhyAna rakhanA upadeza hameMzA Upara car3hane ke lie hI diyA jAtA hai, nIce girane ke lie nhiiN| jo bAta jahA~ jisa apekSA' se kahI gaI ho use usa apekSA se samajhanA caahie| mokSArthI ko to anekAnta aura syAdavAda kI hI zaraNa hai| yaha kaSAya/rAga-dveSa/azuddha bhAva cAra prakAra (stara) ke hote haiM: stara-1. anaMtAnubaMdhI kaSAya stara-2. apratyAkhyAnAvaraNIya kaSAya stara-3. pratyAkhyAnAvaraNIya kaSAya stara-4. saMjvalana kaSAya praveza : bhAIzrI ! inakA kyA artha hai ? samakita : jaisA ki tuma jAna hI cuke ho ki svayaM meM lIna nahIM honA hI kaSAya/ rAga-dveSa/azuddha bhAva hai aura vaha kaSAya cAra prakAra (stara) kI hai| samajhane ke liye sarala bhASA meM kahe to svayaM meM pahale stara kI lInatA bhI nahIM ho pAnA anaMtAnubaMdhI kaSAya hai| svayaM meM dUsare stara kI lInatA nahIM ho pAnA apratyAkhyAnAvaraNIya kaSAya hai| svayaM meM tIsare stara kI lInatA nahIM ho pAnA pratyAkhyAnAvaraNIya kaSAya hai aura svayaM meM cauthe stara kI (pUrNa) lInatA nahIM ho pAnA saMjvalana kaSAya hai| praveza : kyA basa yahI inake artha haiM ? samakita : inake kucha vyavahArika artha bhI haiM lekina yahA~ agRhIta (nizcaya) mithyAcAritra kA prakaraNa hone se mAtra inake nizcaya-svarUpa kI hI carcA kI gaI hai| prakaraNa Ane para inake vyavahAra-svarUpa kI bhI carcA kreNge| 1.intention/perspective 2.level 3.formal 4.topic 5.actual-aspect 6.formal-aspect Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRhIta (vyavahAra) mithyAdarzana-jJAna-cAritra pichale pATha meM hamane agRhIta (nizcaya) mithyAdarzana-jJAna-cAritra ke svarUpa kI carcA kii| isa agRhIta mithyAdarzana-jJAna-cAritra ko puSTa' karane vAle gRhIta (vyavahAra) mithyAdarzana-jJAna-cAritra haiN| isaliye gRhIta mithyAdarzana-jJAna-cAritra ke chUTe binA agRhIta mithyAdarzanajJAna-cAritra kA chUTanA asaMbhava hai| ataH hameM sabase pahale buddhi pUrvaka inakA tyAga karanA caahiye| praveza : gRhIta mithyAdarzana-jJAna-cAritra kA svarUpa vistAra se smjhaaiiye| samakita : kudeva-kuzAstra-kuguru kI zraddhA gRhIta-mithyAdarzana hai| praveza : kudeva-kuzAstra-kuguru kise kahate haiM ? samakita : jo vItarAgI aura sarvajJa na hokara mohI, rAgI-dveSI va alpajJa devI devatA haiM unheM kudeva kahate haiN| mohI, rAgI-dveSI va alpajJa kI kalpita vANI ko kuzAstra kahate haiN| mohI, rAgI-dveSI va alpajJoM kI vANI kA anuzaraNa kara kuliMga (viparIta bheSa va tapa) dhAraNa karane vAle va rAga meM dharma mAnane /manavAne vAle guruoM ko kuguru kahate haiN| praveza : kyA tIna mUr3hatA aura chaH anAyatana gRhIta mithyAdarzana nahIM haiM ? samakita : yaha bhI gRhIta mithyAdarzana ke hI bheda haiM jo ki eka prakAra se __ kudeva-kuzAstra-kugurU ke zraddhAna meM garbhita ho jAte haiN| praveza : kaise? samakita : mUr3hatA tIna prakAra kI hai: 1. deva mUr3hatA 2. guru mUr3hatA 3. loka mUr3hatA jo sacce deva nahIM hai aise kudevoM aura adevoM ko pUjanA deva mUr3hatA hai| 1.strong 2.faith 3.adopt 4.include Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 samakita-praveza, bhAga-5 praveza : deva to ThIka, ye adeva kyA hote haiM ? samakita : pazu-pakSI, per3a-paudhe, nadI-tAlAba, tulA-tijorI, vahI-khAte Adi jo ki vItarAgI aura sarvajJa to kyA, devagati ke jIva taka nahIM hai unako adeva kahate haiN| ina adevoM ko pUjanA bhI kudevoM ko pUjane samAna deva mUr3hatA hai| praveza : guru mUr3hatA aura loka mUr3hatA ? samakita : jo vItarAga mArga para calane vAle guru (AcArya-upAdhyAya-sAdhu) nahIM haiM, unako pUjanA guru mUr3hatA hai| loka meM calane vAle aMdhavizvAsa', kuprathAoM Adi meM vizvAsa rakhanA loka mUr3hatA hai| praveza : aura ye chaH anAyatana kyA haiM ? samakita : kudeva-kudharma-kuguru va kudeva-kudharma-kuguru ko mAnane vAloM kI prazaMsA anumodanA karanA chaH anAyatana hai| aba tuma ko samajha meM A gayA hogA ki tIna mUr3hatA aura chaH anAyatana, kudeva-kuzAstra-kuguru ke zraddhAna meM hI garbhita ho jAte haiN| lekina tumane pU~chA, ye acchA kiyA kyoMki sAmAnya-jJAna' se vizeSa-jJAna balavAna hai| praveza : gRhIta mithyAdarzana kA svarUpa to samajha meM A gayA, gRhIta mithyAjJAna kise kahate haiM ? samakita : mohI, rAgI-dveSI va ajJAnI jIvoM dvArA banAye gaye kalpita graMtha, jinameM mithyAtva va kaSAyoM (moha, rAga-dveSa) kA hI poSaNa kiyA gayA ho, unako hI dharma batAyA gayA ho va jo jIva ko ananta saMsAra meM bhaTakAne meM nimitta hoM aise kuzAstroM kA svAdhyAya karanA gRhIta mithyAjJAna kahalAtA hai| 1.superstitions 2.malpractices 3.praise 4.brief-knowledge 5.vast-knowledge 6.false-belief 7.confirmation 8.study Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-5 111 praveza : aura mohI, rAgI-dveSI kuguruoM kI zraddhA gRhIta mithyAcAritra hai ? samakita : nahIM, jaise ki hamane pahale dekhA ki vaha to gRhIta mithyAdarzana hai, gurU mUr3hatA hai| unake dvArA batAye gaye AcaraNa (cAritra, tapa') Adi ko dhAraNa karanA vaha gRhIta mithyAcAritra hai| praveza : gRhIta mithyAdarzana-jJAna-cAritra kA svarUpa to samajha meM A gayA lekina inake buddhipUrvaka tyAga para itanA jora kyoM ? samakita : gRhIta mithyAdarzana-jJAna-cAritra meM pha~sakara jIva kI dRSTi bahirmukha ho jAtI hai| jisa kAraNa se vaha aMtarmukha dRSTi nahIM kara paataa| aMtarmukha dRSTi kiye binA agRhIta mithyAdarzana-jJAna-cAritra se nahIM chUTa pAtA balki vaha aura bhI puSTa (pakke) hote jAte haiN| agRhIta (nizcaya) mithyAdarzana-jJAna-cAritra chUTe binA nizcaya samyakadarzana-jJAna-cAritra prakaTa nahIM ho pAte aura inake binA mokSa kA mArga pragaTa nahIM hotaa| mokSa kA mArga pragaTe binA mokSa nahIM hotaa| mokSa ke binA saccA sukha nahIM hotA aura sacce sukha ko pAnA hI to hama saba kA eka mAtra prayojana hai| yadi yaha prayojana siddha na ho to dharma ke nAma para jo kucha bhI hama kareMge vaha niSphala hogA, isalie hameM pahale meM pahale gRhIta (vyavahAra) mithyAdarzana-jJAna-cAritra kA tyAga karanA caahie| praveza : nizcaya samyakadarzana-jJAna-cAritra ko bhI samajhAIye n| samakita : Aja nahIM kalA darzana zuddhi se hI aatmsiddhi| -gurudevazrI ke vacanAmRta maiM samajhatA hU~ ki aisA honA duSkara hai, to bhI abhyAsa sabakA upAya hai| -zrImad rAjacandra vacanAmRta 1.ascetism 2.achieve 3.purpose 4.fulfil 5.fruitless Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcaya samyakadarzana-jJAna-caritra jaisA ki hamane dekhA kI agRhIta (nizcaya) mithyAdarzana-jJAna-cAritra, duHkha yAni ki saMsAra ke mUla-kAraNa' haiN| aura gRhIta (vyavahAra) mithyAdarzana-jJAna-cAritra unako puSTa karane vAle nimitta-kAraNa haiN| ThIka inake ulaTa nizcaya samyakadarzana-jJAna-cAritra, sukha yAni ki mokSa ke mUla kAraNa haiM aura vyavahAra samyakadarzana-jJAna-cAritra unako puSTa karane vAle nimitta-kAraNa haiN| praveza : nizcaya samyakadarzana-jJAna-cAritra kA svarUpa kyA hai ? samakita : jisa taraha svayaM ko na jAnanA nizcaya mithyAjJAna hai, svayaM meM apanApana na karanA nizcaya mithyAdarzana hai aura svayaM meM lIna na honA nizcaya mithyAcAritra hai, ThIka inake ulaTa svayaM ko jAnanA nizcaya samyakajJAna, svayaM meM apanApana karanA nizcaya samyakadarzana aura svayaM meM lIna honA nizcaya samyakacAritra hai| praveza : kyA nizcaya mithyAdarzana-jJAna-cAritra kI taraha inake bhI paryAyavAcI hote haiM ? samakita : hA~ bilkula ! inako hama nimna cArTa se samajha sakate haiM : dravya zuddha paryAya jJAna samyakajJAna | AtmajJAna jJAna | sujJAna zraddhA | samyaka zraddhA/ | nirmoha | samyaktva sIdhI mAnyatA samyakadarzana cAritra | samyakacAritra vItarAgatA niHkaSAya zuddha bhAva lInatA pada samyaktvAcaraNa stara&1 a. samyakadRSTi deza cAritrasta ra&2 vratI zrAvaka sakala cAritra stara&3 munirAja yathAkhyAta cAritra stara&4 bhagavAna ___pUrNa jJAna saccA sukha vizeSa-yaha cArTa prAthamika stara ke vidyArthiyoM ko dhyAna meM rakhakara banAyA gayA hai ataH kucha bAteM gauNa kI gayI haiN|| 1.root-cause 2.formal-medium 3.actual 4.formal 5.synonyms jIva sukha Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 113 samakita-praveza, bhAga-5 isa cArTa meM bahuta hI spaSTa hai ki zAstroM meM: nizcaya samyakajJAna ko AtmajJAna, jJAna aura sujJAna zabdoM se bhI pukArA jAtA hai| nizcaya samyakadarzana ko nirmohatA, samyaktva aura sIdhI-mAnyatA bhI kahA jAtA hai| nizcaya samyakacAritra ko vItarAgatA, niHkaSAya bhAva aura zuddha-bhAva bhI kahA jAtA hai| praveza : jisaprakAra hamane nizcaya mithyAcAritra/rAga-dveSa/kaSAya/azuddha bhAva ke cAra prakAra (stara)- anaMtAnubaMdhI kaSAya, apratyAkhyAnAvaraNIya kaSAya, pratyAkhyAnAvaraNIya kaSAya va saMjvalana kaSAya dekhe the kyA vaise hI nizcaya samyakacAritra ke bhI cAra prakAra (stara) hote haiM ? samakita : hA~,mithyAcAritra ke cAra bheda-anaMtAnubaMdhI kaSAya, apratyAkhyAnAvaraNI kaSAya, pratyAkhyAnAvaraNIya kaSAya va saMjvalana kaSAya ke abhAva rUpa nizcaya samyakacAritra/vItarAgatA/niHkaSAya-bhAva/zuddha-bhAva ke bhI cAra prakAra (stara) hote haiM: stara-1. nizcaya samyaktvAcaraNa cAritra (anaMtAnubaMdhI kaSAya ke abhAva rUpa) stara-2. nizcaya deza cAritra (apratyAkhyAnAvaraNIya kaSAya ke abhAva rUpa) stara-3.nizcaya sakala cAritra (pratyAkhyAnAvaraNIya kaSAya ke abhAva rUpa) stara-4. nizcaya yathAkhyAta cAritra (saMjvalana kaSAya ke abhAva rUpa) praveza : matalaba? samakita : jaise ki hamane pahale bhI dekhA thA ki hama samajhane ke liye kaha sakate haiM ki anaMtAnubaMdhI kaSAya kA nizcaya (yathArtha) artha hotA hai svayaM meM pahale stara kI lInatA bhI nahIM honA aadi-aadi| ThIka usake ulaTa hama samajhane ke liye kaha sakate haiM kiH nizcaya samyaktvAcaraNa cAritra kA artha hai svayaM meM pahale stara kI lInatA honA yAni ki anaMtAnubaMdhI kaSAya kA abhAva honaa| Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 samakita-praveza, bhAga-5 nizcaya deza cAritra kA artha hai svayaM meM dUsare stara kI lInatA honA yAni ki apratyAkhyanAvaraNIya kaSAya kA abhAva honaa| nizcaya sakala cAritra kA artha hai svayaM meM tIsare stara kI lInatA honA yAni ki pratyAkhyAnAvaraNIya kaSAya kA abhAva honaa| yathAkhyAta cAritra kA artha hai svayaM meM cauthe stara kI (pUrNa) lInatA honA yAni ki saMjvalana kaSAya kA abhAva honaa| dhyAna rahe yahA~ nizcaya samyaktvAcaraNa cAritra, deza cAritra, sakala cAritra aura yathAkhyAta cAritra kI carcA cala rahI hai| inake vyavahAra svarUpa kI carcA agale pATha meM hogii| praveza : nizcaya samyakadarzana-jJAna meM to aise koI bheda nahIM hai phira nizcaya samyaka cAritra meM ye bheda kyoM ? samakita : yaha bahuta acchA prazna hai| svayaM kA jJAna yAni ki nizcaya samyakajJAna aura svayaM meM apanApana yAni ki nizcaya samyakadarzana to cauthe guNasthAna meM hI pUrNa rUpa se ho jAtA haiM lekina svayaM meM lInatA ke stara yAni ki cAritra krama-krama se hI bar3hatA hai| praveza : guNasthAna matalaba ? samakita : abhI to aisA samajho ki saMsAra se mokSa kI tarapha jAne vAlI 14 sIr3hiyoM ko guNasthAna kahate haiN| praveza : isakA matalaba yaha huA ki svayaM meM lInatA eka-sAtha pUrNa rUpa se nahIM hotI? samakita : hA~ bilkula ! praveza : yadi nizcaya samyakadarzana-jJAna-cAritra, sacce sukha kA kAraNa hai to phira pahale stara kI Atma-lInatA (samyaktvAcaraNa cAritra) vAle vyakti se dUsare stara kI Atma-lInatA (deza cAritra) vAle vyakti ko sukha jyAdA hotA hogA? Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-5 115 samakita : hA~ bilkula ! kyoMki samyakadarzana (Atma-zraddhAna) aura samyakajJAna (Atma-jJAna) to sabakA eka sA hI hai, aMtara to mAtra samyakacAritra (Atma-lInatA) meM hI hai isliye| pahale stara kI Atma-lInatA vAloM kA mokSamArga meM cauthA guNasthAna hotA hai, aise jIvoM ko avirat samyakadRSTi kahate haiN| dUsare stara kI Atma-lInatA vAloM kA mokSamArga meM pA~cavA guNasthAna hotA hai unako deza-vratI zrAvaka kahate haiN| tIsare stara kI Atma-lInatA vAloM ke mokSamArga meM chaThaveM se dasaveM taka ke guNasthAna hote haiM unako hama munirAja (sAmAnya) kahate haiN| cauthe stara kI (pUrNa) Atma-lInatA vAloM ke bArahaveM se caudahaveM taka ke guNasthAna aura guNasthAnAtIta (guNasthAnoM se pAra) dazA hotI hai| bArahaveM guNasthAna vAle jIva ko pUrNa vItarAgI kSINa-kaSAya muni, terahaveM-caudahaveM guNasthAna vAle jIva ko arihaMta bhagavAna aura guNasthAnAtIta dazA vAle jIva ko siddha bhagavAna kahate haiN| praveza : aura mithyAdRSTi kA kaunasA guNasthAna hotA hai ? samakita : mithyAdRSTi kA pahalA guNasthAna hotA hai| praveza : aba vyavahAra samyakadarzana-jJAna-cAritra ke bAre meM bhI batA diijiye| samakita : Aja nahIM kl| dravya | paryAya azuddha paryAya zuddha paryAya jJAna | mithyAjJAna anAtmajJAna ajJAna kujJAna samyakajJAna | AtmajJAna jJAna | sujJAna zraddhA mithyAzraddhA// moha mithyAtva ulTI mAnyatA samyakazraddhA/| nirmoha | samyaktva sIdhI mAnyatA mithyAdarzana samyakadarzana cAritra mithyAcAritra | rAga-dveSa kaSAya |azuddha bhAva samyakacAritra vItarAgatA niHkaSAya zuddha bhAva lInatA |pada jIva anaMtAnubaMdhI samyaktvAcaraNa stara-1 a. samyakadRSTi mAna apratyAkhyAna. deza cAritra stara-2 vratI zrAvaka pratyAkhyAna. sakala cAritra stara-3 munirAja saMjvalana. | yathAkhyAta cAritra stara-4 bhagavAna ___pUrNa jJAna saccA sukha vizeSa-yaha cArTa prAthamika stara ke vidyArthiyoM ko dhyAna meM rakhakara banAyA gayA hai ataH kucha bAteM gauNa kI gayI haiN|| Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahArasamyakadarzana-jJAna-caritra samakita : jaisA ki hamane pichale pATha meM dekhA ki svayaM ko jAnanA nizcaya samyakajJAna, svayaM meM apanApana karanA nizcaya samyakadarzana aura svayaM meM lIna honA nizcaya samyakacAritra hai| jaba taka cAritra kI pUrNatA yAni kI pUrNa AtmalInatA/vItarAgatA (zuddhi) nahIM ho jAtI taba taka cAritra guNa kI paryAya meM vItarAgatA ke aMza ke sAtha-sAtha bhUmikA-yogya' zubha-azubha rAga (azuddhi ke aMza) bhI maujUda rahate haiN| isaprakAra jaba taka pUrNa vItarAgatA (zuddhi) na ho taba taka nizcaya samyakadarzana-jJAna-cAritra ke sAtha pAyA jAne vAlA zubha-rAga (azuddhi kA aMza) vyavahAra se samyakadarzana-jJAna-cAritra kahane meM AtA hai| praveza : eka zubha-rAga (cAritra guNa kI AMzika zuddha-paryAya kA azuddha-aMza) ko hI vyavahAra se samyakadarzana, samyakajJAna aura samyakacAritra tInoM kahate haiM ? samakita : hA~, isa nizcaya samyakadarzana-jJAna-cAritra ke sAtha pAyA jAne vAlA sacce deva-zAstra-guru kI zraddhA (bahumAna) kA zubha rAga vyavahArasamyakadarzana, sacce zAstroM ke svAdhyAya kA zubha rAga vyavahArasamyakajJAna aura bhUmikA-yogya bAhya-AcaraNa pAlane kA zubha rAga va kriyA vyavahAra-samyakacAritra kahane meM AtA hai| praveza : bhUmikA-yogya matalaba ? samakita : bhUmikA-yogya kA matalaba hai-mokSamArga ke guNasthAna yogya (laayk)| praveza : mokSamArga ke guNasthAna kauna-kauna se haiM ? samakita : cauthe se bArahaveM tk| praveza : terahaveM-caudahaveM guNasthAna mokSamArga meM nahIM Ate ? 1.deservedly 2.external-conducts 3.physical-activities Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-5 117 samakita : nahIM, terahaveM aura caudahaveM guNasthAna arihaMta bhagavAna ke haiM aura vaha bhAva-mokSa svarUpa haiN| isa apekSA se ve mokSamArga meM nahIM aate| pravez : jaisA Apane pahale batAyA thA ki nizcaya samyakadarzana va samyakajJAna to cauthe guNasthAna meM hI pUrNa ho jAte hai lekina nizcaya samyakacAritra alaga-alaga guNasthAna meM (vRddhi stara kI apekSA se) alaga-alaga prakAra kA hotA hai| to kyA alaga-alaga guNasthAna meM vyavahAra samyakacAritra bhI alaga-alaga prakAra kA hotA hai ? samakita : hA~, jaise avirat-samyakadRSTi ko pahale stara kI AtmalInatA rUpa nizcaya samyaktvAcaraNa cAritra, vratI-zrAvaka ko dUsare stara kI AtmalInatA rUpa nizcaya deza cAritra, sAmAnya munirAja ko tIsare stara kI AtmalInatA rUpa nizcaya sakala cAritra aura pUrNa vItarAgI kSINa-kaSAya muni ko cauthe stara kI (pUrNa) AtmalInatA rUpa yathAkhyAta cAritra hotA hai| vaise hI avirat-samyakadRSTi ko jaghanya zubha-rAga rUpa vyavahAra samyaktvAcaraNa cAritra, vratI-zrAvaka ko madhyama zubha-rAga rUpa vyavahAra deza cAritra aura munirAja ko utkRSTa zubha-rAga rUpa vyavahAra sakala cAritra hotA hai| praveza : phira to pUrNa vItarAgI kSINa kaSAya muni ko vyavahAra yathAkhyAta cAritra bhI hotA hogA? samakita : nahIM, kSINa kaSAya muni pUrNa vItarAgI haiM unakA saMpUrNa' rAga (zubha-azubha) naSTa ho cukA hai aura vyavahAra cAritra to zubha-rAga rUpa hotA hai| isaliye unake mAtra (nizcaya) yathAkhyAta cAritra hotA hai, vyavahAra yathAkhyAta cAritra nhiiN| praveza : nizcaya cAritra ke bhedoM kA AdhAra to bar3hatI huI AtmalInatA (vItarAgatA) hai| vyavahAra cAritra ke bhedoM kA AdhAra kyA hai ? samakita : vyavahAra cAritra ke bhedoM kA AdhAra bar3hatI huI vItarAgatA ke sAtha bar3hatA huA zubha bhAva yAni ki bAkI raha gaye rAga/kaSAya kI bar3hatI huI maMdatA hai| 1.entire 2.classifications 3.base Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 samakita-praveza, bhAga-5 praveza : bAkI raha gaye rAga/kaSAya kA kyA artha hai ? samakita : yaha to hama samajha hI cuke haiM ki avirat samyakadRSTi ko pahale stara kI AtmalInatA/vItarAgatA hai aura zeSa tIna stara kI anAtmalInatA saMbaMdhI rAga bAkI hai| deza vratI zrAvaka ko dUsare stara kI AtmalInatA /vItarAgatA hai aura AkharI do stara kI anAtmalInatA/rAga bAkI hai| sakala vratI munirAja ko tIsare stara kI AtmalInatA/vItarAgatA hai va AkharI eka stara kI anAtmalInatA/rAga bAkI hai| to avirat samyaka dRSTi ke bAkI raha gaye rAga meM zubha rAga kA aMza bahuta kama ora azubha rAga kA aMza jyAdA hotA hai isaliye usako mAtra samyakadarzana ke cAra liMga, ATha aMga pAlane kA aura samyakadarzana meM lagane vAle paccIsa doSoM se dUra rahane kA zubha-rAga sahaja-rUpase Aye binA nahIM rahatA jise vyavahAra samyaktvAcaraNa cAritra kahate haiN| praveza : yaha samyakadarzana ke cAra liMga ATha aMga aura paccIsa doSa kaunase haiM? samakita : samyakadarzana ke cAra liMgaH | 1. | prazama kaSAyoM kI yathayogya maMdatA / | 2. | saMvega saMsAra-zarIra-bhogoM se bhaya va dharma meM ruci | 3. | anukaMpA | jIva-dayA | 4. | Astikya deva-zAstra-guru va tatvoM para aTala-zraddhA / samyakadRSTi nimna paccIsa doSoM se dUra rahatA hai: | 1. AThamada / | 2. | ATha doSa 8 | 3. | tIna mUr3hatA / 3 4. chaH anAyatana 6 kula doSa / 25 1.remaining 2.fraction 3.automatically 4.fear 5.interest 6.compassion 7.firm-belief 8.flaws Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 119 samakita-praveza, bhAga-5 praveza : tIna mUr3hatA aura chaH anAyatana to hama pahale bhI samajha cuke haiN| yaha ATha mada aura ATha doSa kaunase haiM ? samakita : ATha mada- anaMtAnubaMdhI mAna' ko mada kahate haiN| mada eka prakAra se mAna kA murabbA hai| jJAna mada | jJAna kA mada pUjA mada | pratiSThA kA mada kula mada / pitA ke vaMza ke bar3appana' kA mada jAti mada | mAtA ke vaMza ke bar3appana kA mada bala mada | zAririka-bala kA mada Rddhi mada dhana, vaibhava, Rddhi Adi kA md| tapa mada | tapasyA kA mada | 8. | rUpa mada | zarIra kI sundaratA kA mada 1. ATha doSaH zaMkA jinendra bhagavAna ke vacanoM meM zaMkA karanA kAMkSA dharma ke phala meM sAMsarika-sukhoM kI kAmanA karanA vicikitsA dharmAtmAoM ke zarIra ke mala" ko dekha ghRNA" karanA / mUr3hadRSTi sacce aura jhUThe tatvoM kI pahicAna na rakhanA anupagUhana apane guNoM" dUsaroM ke avaguNoM ko ujAgara karanA asthitikaraNa dharma se Digate haye jIva ko dharma meM dRr3ha na karanA avAtsalya sAdharmI para nisvArtha-prIti" na rakhanA aprabhAvanA jina dharma ko kalaMkita karanA, jina-dharma kI zobhA" meM vRddhi na karanA samyakadRSTi ko ina ATha doSoM kA na honA hI samyakadarzana ke ATha aMga haiM jo ki nimna haiM: 1.pride 2.jam 3.prestige 4.superiority 5.physical-strength 6.wealth 7.asceticsm 8.doubt 9.worldly-pleasures 10.wish 11.dirt 12.disguist feeling 13.philosophy 14. qualities 15.faults 16.firm 17.selfless-affection 18.disgrace 19.grace Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 samakita-praveza, bhAga-5 niHzaMkita jinendra bhagavAna ke vacanoM meM zaMkA na karanA niHkAMkSita dharma ke phala meM sAMsarika-sukhoM kI kAmanA na karanA nirvicikitsA dharmAtmAoM ke zarIra ke mala ko dekha ghRNA na karanA amUr3hadRSTi sacce aura jhUThe tatvoM kI pahicAna rkhnaa| upagRhana apane guNoM dUsaroM ke avaguNoM ko ujAgara na karanA sthitikaraNa dharma se Digate huye jIva ko dharma meM dRr3ha karanA vAtsalya sAdharmI para nisvArtha-prIti rakhanA prabhAvanA jina dharma ko kalaMkita na karanA, jina-dharma kI zobhA meM vRddhi karanA praveza : kyA avirat samyakadRSTi anyAya', anIti va abhakSya kA tyAgI hotA hai ? samakita : avirat samyakadRSTi sAmAnya rUpa se sthUla anyAya, anIti, abhakSya kA sevana nahIM karatA, lekina usako inake tyAga kI pratijJA nahIM hotii| praveza : aura deza-vratI zrAvaka ? samakita : isItaraha deza-vratI zrAvaka ko bAkI raha gaye rAga meM zubha va azubha rAga donoM kA aMza barAbara hotA hai| isaliye usako aNuvrata va pratimAyeM Adi pAlane kA sahaja zubha rAga Aye binA nahIM rahatA jise vyavahAra deza cAritra kahate haiN| sakala-vratI munirAja ko bAkI raha gaye rAga sirpha zubha rAga rUpa hai| azubha kA aMza usameM nahIM hai isaliye unako mahAvrata aura mUla guNoM ko pAlane kA zubha rAga Aye binA nahIM rahatA jise vyavahAra sakala cAritra kahate haiN| praveza : AtmalInatA/vItarAgatA ko cAritra kahA, yaha to samajha meM AtA hai lekina zubha rAga ko cAritra kyoM kahA ? Akhira rAga to rAga hI hai bhale hI zubha hI kyoM na ho ? 1.injustice 2.immortality 3.fraction Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-5 121 samakita : nizcaya se (vAstava meM) to vItarAgatA hI cAritra hai, rAga nhiiN| lekina AMzika' vItarAgatA ke sAtha pAye jAne vAle zubha rAga ko nimitta-kAraNa (sahacara) jAnakara vyavahAra (upacAra) se cAritra kahane meM AtA hai| kyoMki jo vastu jaisI hai usako vaisA kahanA yaha nizcaya-naya kA kathana hai aura jo vastu jaisI nahIM hai nimitta Adi kI apekSA se use vaisA kahanA yaha vyavahAra-naya (asadbhUta) kA kathana hai| praveza : yaha nimitta-kAraNa kyA hai ? kyA kAraNa bhI kaI prakAra ke hote haiM ? samakita : Age hamArI carcA kA viSaya yahI hai| samyagdarzana koI apUrva vastu hai| zarIra kI khAla utArakara namaka chir3akane vAle para bhI krodha nahIM kiyA- aise vyavahAra cAritra isa jIvane ananta bAra pAle haiM, parantu samyagdarzana eka bAra bhI prApta nahIM kiyaa| lAkhoM jIvoM kI hiMsA ke pApa kI apekSA mithyAdarzana kA pApa ananta gunA hai| samyaktva sarala nahIM hai, lAkhoM karor3oM meM kisI virale jIvako hI vaha hotA hai| samyaktvI jIva apanA nirNaya Apa hI kara sakatA hai| samyaktvI samasta brahmANDa ke bhAvoM ko pI gayA hotA hai|...smyktv koI alaga hI vastu hai| samyaktva rahita kriyAe~ ikAI binA zUnya ke samAna hai| ...hIre kA mUlya hajAroM rupayA hotA hai, usake pahale par3ane se khirI huI raja kA mUlya bhI saikar3oM rUpayA hotA hai usI prakAra samyaktva-hIre kA mUlya to amUlya hai, vaha yadi mila gayA taba to kalyANa ho hI jAyegA parantu vaha nahIM milA taba bhI 'samyaktva kucha alaga hI vastu hai' - isa prakAra usakA mAhAtmya samajhakara use prApta karane kI utkaNThArUpa raja bhI mahAna lAbha detI hai| -gurudevazrI ke vacanAmRta aho ! isa azaraNa saMsAra meM janma ke sAtha maraNa lagA huA hai| AtmA kI siddhi na sadhe taba taka janma-maraNa kA cakra calatA hI rhegaa| aise azaraNa saMsAra meM deva-guru-dharma kA hI zaraNa hai|... -bahinazrI ke vacanAmRta 1.partial 2.actual-perception 3.narration 4.formal-perception Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraNa-kArya samakita : yaha eka sarvasvIkRta-tathya' hai ki kAraNa binA kArya nahIM hotaa| isaliye jaba bhI koI ghaTanA (kArya) ghaTita hotI hai to hama usake kAraNoM para vicAra karate haiM, usake kAraNoM kI carcA karate haiN| aura jaba hama kisI bhI kArya (paryAya) ke kAraNa khojate haiM, taba do taraha ke kAraNa sAmane nikalakara Ate haiN| 1. nimitta kAraNa formal-cause 2. upAdAna kAraNa actual-cause praveza : kRpayA inako vistAra se smjhaaiiye| samakita : jo svayaM kArya rUpa pariNamita (parivartita) nahIM hotA, mAtra kArya kI utpatti meM anukUla hone kA Aropa jisapara AtA hai use nimitta kAraNa kahate haiN| jo svayaM kArya rUpa pariNamita hotA hai use upAdana kAraNa kahate haiN| praveza : jaise? samakita : isako hama nimna cArTa ke mAdhyama se samajheMgeH kArya-ghar3A kAraNa nimitta upAdAna trikAlI anaMtara pUrva kSaNavartI paryAya (miTTI kA piMDa) tatsamaya kI yogyatA (ghar3A) (miTTI) aMtaraMga (kumhAra) udAsIna (dharma dravya) bahiraMga (cakra, daNDa Adi) preraka (kumhAra, cakra Adi) 1.universal-fact 2.cause 3.action 4.transformed 5.favored 6.blame 7.transformed Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-5 123 jaise-eka ghar3A' banane kA kArya huaa| jaba hama isake kAraNa khojane vahA~ jAte haiM jahA~ ghar3A banatA hai to pahalI najara meM jo kAraNa hameM dikhAI par3ate haiM, vaha haiM- kumhAra, cakra, daNDa' aadi| praveza : ye kumhAra, cakra, daNDa Adi upAdAna kAraNa haiM yA nimitta kAraNa ? samakita : jaisA ki hamane paribhASA meM dekhA ki jo svayaM kArya rUpa pariNamita hotA hai use upAdAna kAraNa kahate haiN| kumhAra, cakra, daNDa Adi to ghar3e rUpa pariNamita (parivartita) hote nahIM isaliye ve upAdana kAraNa nahIM ho skte| lekina kumhAra ke yoga aura upayoga aura cakra, daNDa Adi kI kriyA aisI jarUra hai ki ina para ghar3e (kArya) kI utpatti meM anukUla hone kA Aropa A sake isaliye kumhAra, cakra, daNDa Adi ghar3e banane ke kArya ke nimitta kAraNa kahalAte haiN| praveza : yadi ghar3e banane ke kArya meM kumhAra, cakra, daNDa Adi nimitta kAraNa haiM to phira upAdAna kAraNa kyA hai ? samakita : miTTI, ghar3e rUpa pariNamita hotI hai isaliye miTTI ghar3e banane ke kArya kA upAdAna kAraNa hai| praveza : isakA matalaba yaha huA ki upAdAna kAraNa se anukUla nimitta kAraNa ko milAne para kArya hotA hai ? samakita : nhiiN| hamane nimitta kAraNa kI paribhASA meM dekhA ki nimitta kAraNa kArya meM anukUla nahIM hotaa| sirpha kArya ho jAne para usa para kArya meM anukUla hone kA Aropa bhara AtA hai| dasarA, jaba nimittoM kI svayaM kI yogyatA hotI hai tabhI vaha milate haiN| rAgI jIva to mAtra unako milAne kA vikalpa" karatA hai lekina yadi upAdAna kAraNa na ho to kitanA bhI vikalpa karane para kArya meM anukUla sI lagane vAlI yaha sAmagriyA~" nahIM milatI aura yadi kisI taraha mila bhI jAyeM taba bhI upAdAna kAraNa na hone para kArya nahIM hotaa| aura jaba taka kArya nahIM hotA taba taka to kisI bhI sAmagrI para 1.earthen-pot 2.potter 3.potters-wheel4.potters-stick 5.thoughts-words-actions 6.concentration 7.execution 8.defination 9.favored 10.ripeness 11.worries 12.stuffs Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 samakita-praveza, bhAga-5 nimitta kAraNa (anukUla hone) kA Aropa bhI nahIM A sakatA kyoMki ina sAmagriyoM para nimitta kAraNa hone kA Aropa to kArya hone para hI AtA hai| jaise tIrthaMkara ke samavasaraNa meM jina jIvoM ko apane upAdAna kAraNa se kSAyika-samyakadarzana rUpI kArya pragaTa ho jAtA hai, unake liye to tIrthaMkara para nimitta kAraNa hone kA Aropa A jAtA hai| lekina jina jIvoM ko kSAyika-samyakadarzana rUpI kArya pragaTa na ho unake liye to tIrthakara para nimitta kAraNa hone kA Aropa bhI nahIM aataa| meM anAra praveza : jaba nimitta kAraNa, kArya meM anukUla nahIM hotA to phira usa para kArya meM anukUla hone kA Aropa kaise A jAtA hai ? samakita : kyoMki nimitta kAraNa bhI vahI kahalAtA hai ki jisakA svarUpa' kucha aisA ho ki usake Upara kArya meM anukUla hene kA Aropa A ske| jina padArthoM kA svarUpa aisA nahIM ho ki una para kArya meM anukUla hone kA Aropa bhI A sake, ve kArya ke nimitta kAraNa bhI nahIM khlaate| jaise ki ghar3e kI utpatti rUpI kArya meM kumhAra, cakra Adi to nimitta-kAraNa nAma pA jAte haiM kyoMki unake yoga va upayoga Adi kucha isaprakAra ke haiM ki unapara ghar3e kI utpatti meM anukUla hone kA Aropa A sake lekina pAsa meM khar3I kumhAra kI bakarI nimitta-kAraNa nAma nahIM pAtI kyoMki usake yoga aura upayoga aise nahIM hai ki usa para ghar3e kI utpatti meM anukUla hone kA Aropa bhI A ske| praveza : yaha to samajha meM A gayA ki kArya upAdAna kAraNa se hI hotA hai aura jaba upAdAna kAraNa ho tabhI yogya nimitta-kAraNa milate haiM, lekina kArya hotA to tabhI hai na, jaba yogya nimitta milate haiM ? kyoki ghar3e kA upAdAna kAraNa miTTI to hamezA maujUda hai lekina ghar3A banatA to tabhI hai jaba yogya nimitta kumhAra, cakra daNDa Adi milate haiM ? samakita : nahIM aisA nahIM hai| yaha bhrama upAdAna kAraNa ke bheda-prabheda kI parI jAnakArI na hone ke kAraNa paidA hotA hai| 1.nature and execution 2.0ccurance 3.types-subtypes Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-5 125 kyoMki miTTI to ghar3e rUpI kArya kA trikAlI upAdana kAraNa hai| trikAlI upAdAna kAraNa se to sirpha yaha jAnakArI milatI hai ki miTTI hI ghar3e rUpa pariNamita ho sakatI hai, havA-pAnI Adi nhiiN| lekina isase yaha jAnakArI nahIM milatI ki miTTI kaise aura kaba ghar3e rUpa pariNamita hogii| praveza : phira? samakita : lagatA hai tumane cArTa sahI se nahIM dekhaa| upAdAna kAraNa do prakAra ke hote haiM : 1. trikAlI upAdAna kAraNa (dravya) 2. kSaNika upAdana kAraNa (paryAya) aba kSaNika upAdAna kAraNa bhI do prakAra ke hote haiM: 1. anaMtara pUrva kSaNavartI paryAya ke vyaya-rUpa kSaNika upAdana kAraNa (pUrva-paryAya kA vyaya) 2. tatsamaya kI paryAyagata yogyatA-rUpa kSaNika upAdana kAraNa (kArya-utpatti kI yogyatA) isa taraha upAdana kAraNa kula-milAkara tIna taraha ke ho jAte haiM: 1. trikAlI upAdAna kAraNa 2. anaMtara pUrva kSaNavartI paryAya ke vyayarUpa kSaNika upAdAna kAraNa 3. tatsamaya kI paryAyagata yogyatArUpa kSaNika upAdAna kAraNa praveza : oha ! miTTI hI ghar3e rUpa pariNamita ho sakatI hai, pAnI Adi nhiiN| yaha trikAlI upAdana kAraNa batalAtA hai ? samakita : hA~ aura miTTI kaise va kaba ghar3e rUpa pariNamita hogI yaha kSaNika upAdana kAraNa batalAtA hai| vaha kaise ghar3e rUpa pariNamita hogI vaha anaMtara pUrva kSaNavartI paryAyarUpa kSaNika upAdana kAraNa batalAtA hai / 1.transformed 2.end of previous state 3.occurance eligibility of that state Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 samakita-praveza, bhAga-5 aura vaha kaba (kisa-samaya) ghaDe rUpa pariNamita hogI yaha tatsamaya kI paryAyagata yogyatA rUpa kSaNika upAdAna kAraNa batalAtA hai| praveza : kRpayA vistAra se smjhaaiiye| samakita : trikAlI upAdana kAraNa yaha batalAtA hai ki kisa dravya meM yaha kArya hogaa| jaise miTTI hI ghar3e rUpa pariNamita ho sakatI hai| pAnI Adi nhiiN| yaha kArya ke pA~ca-samavAya kAraNoM meM se svabhAva' kA dyotaka hai| kSaNika upAdAna kAraNa batalAtA hai ki kauna sI miTTI ghar3e rUpa pariNamita hogI kyoMki miTTI to pUrI duniyA meM par3I huI hai lekina hara miTTI hara samaya ghar3e rUpa pariNamita nahIM hotii| yaha honahAra (bhavitavyatA) kA dyotaka hai| 1. anaMtara pUrva kSaNavI paryAya kA vyaya rUpa kSaNika upAdana kAraNa yaha batalAtA hai ki kArya hone ke pahale kauna sA kArya hogaa| yAni ghar3A rUpI kArya kaise hogaa| jaise ghar3e kI paryAya ke pahale miTTI ke piMDa kI paryAya hogii| jisa samaya piMDa kI paryAya kA vyaya hogA usI samaya ghar3e kI paryAya pragaTa hogii| yaha eka prakAra ye puruSArtha' kA dyotaka hai| 2. tatsamaya kI paryAyagata yogyatA rUpa kSaNika upAdAna kAraNa yaha batalAtA hai ki jisa samaya kArya honA hogA usI samaya kArya hogaa| jaise ki ghar3e kI paryAya hone ke samaya hI ghar3e kI paryAya (kArya) hogii| na Age na piiche| yaha batalAtA hai ki kaba miTTI ghar3e kI paryAya rUpa pariNamita hogii| isaprakAra ghar3e kI paryAya hI kArya hai va ghar3e kI utpatti kI paryAyagata yogyatA hI kaarnn| yaha kAla-labdhi kA dyotaka hai| isa taraha upAdAna kAraNo meM bhI trikAlI upAdAna kAraNa kArya kA niyAmaka (samartha) kAraNa nahIM hai| kSaNika upAdAna kAraNa hI kArya kA niyAmaka (samartha) kAraNa hai| yAni ki yadi kArya kA yaha samartha' kAraNa maujUda ho to bAkI sabhI prakAra ke upAdAna kAraNa aura nimitta kAraNa maujUda hote hI haiM aura yadi yaha niyAmaka karaNa maujUda na ho to anya sAmagrIyA~ milane para bhI kArya nahIM hotaa| 1.nature 2.destiny 3.mass 4.effort destiny 5.time-quotient 6.regulatory-cause 7.capable 8.stuffs Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-5 127 praveza : jaise? samakita : jaise cakra,daNDa, kumhAra, miTTI Adi saba kucha ho to bhI ghar3A banane kI gAraMTI nahIM rhtii| lekina ghar3A banane kA samaya Ane para ghar3A banane kI va yogya nimitta Adi milane kI pUrI gAraMTI rahatI hai| isaliye tatsamaya kI paryAyagata yogyatA rUpa kSaNika upAdana kAraNa hI kArya kA niyAmaka kAraNa hai| praveza : yadi aisA hai to Agama meM mokSamArga ke prabala nimitta sacce deva zAstra-guru kI saMgati buddhipUrvaka karane kA upadeza kyoM diyA hai? jaba tatsamaya kI paryAyagata yogyatA rUpa kSaNika upAdana kAraNa AyegA taba ina (nimittoM) kI saMgati sahaja ho jAyegI? samakita : yaha jAnate huye bhI ki nimittoM se kArya nahIM hotA, jJAnI mokSamArgI jIvoM ko bhI pUrNa vItarAgatA na hone ke kAraNa mokSamArga meM anukUla pratIta hone vAle sad-nimittoM yAni ki sacce deva-zAstra-guru kI saMgati karane kA aura pratikUla pratIta hone vAle asad-nimittoM yAni ki kudeva-kuzAstra-kuguru kI saMgati buddhipUrvaka chor3ane kA zubha rAga Aye binA nahIM rhtaa| hAlAMki nimitta to hamAre mokSa yA saMsAra rUpI kArya (paryAya) ke kartA nahIM haiN| na hI nimitta hameM prabhAvita karate haiM lekina rAgI-jIva apane rAga ke kAraNa svayaM hI nimittoM se prabhAvita huye binA nahIM rahatA isaliye Agama meM aneka jagahoM para sanimittoM kI saMgati karane kA aura asada-nimittoM kI saMgati chor3ane kA upadeza vyavahAra se diyA gayA hai aura usakI bhI apanI eka upayogitA hai| lekina jo bAta jahA~ jisa apekSA se kahI gayI ho usI apekSA se grahaNa karanI cAhiye varanA ekAMta ho jaayegaa| mokSArthI ko to anekAMta kI hI zaraNa hai| isItaraha jo jIva nizcaya samyakadarzana-jJAna-cAritra ke liye puruSArtha karate haiN| unako sacce deva-zAstra-guru ke prati bahumAna Adi kA zubha rAga sahaja rUpa se Aye binA nahIM rhtaa| sacce deva-zAstra-guru hamAre samyakadarzana-jJAna-cAritra (kArya) rUpa pariNamita nahIM hote isaliye 1.guarantee 2.strong 3.usefulness 4.gratitude Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 samakita-praveza, bhAga-5 hamAre isa kArya ke upAdana kAraNa nahIM haiN| lekina una para hamAre isa kArya meM anukUla hone kA Aropa AtA hai aura Aropa bhI isaliye AtA hai kyoMki unakA svayaM kA pariNamana' bhI isIprakAra kA (smykdrshn-jnyaan-caaritrrup)hai| kudeva-kuzAstra-kuguru kA pariNamana aisA nahIM hai ki una para hamAre kArya meM anukUla hone kA Aropa A sake balki unakA pariNamana to kucha aisA hai ki unake Upara hamAre isa kArya meM pratikUla hone kA Aropa AtA hai| isaliye nizcaya samyakadarzana-jJAna-cAritra kI prApti meM sacce deva-zAstra-guru kA zraddhAna, satzAstroM kA svAdhyAya aura yathAyogya bAhya-AcaraNa Adi ke zubha rAga ko nimitta-kAraNa (sahacara) jAnakara vyavahAra se samyakadarzana-jJAna-cAritra kahane meM AtA hai| yAni ki vyavahAra-naya kAraNa (nimitta) ko hI kArya kaha detA hai| lekina dhyAna rahe nizcaya samyakadarzana-jJAna-cAritra pragaTa hone se pahale vaha zubha-rAga hotA jarUra hai lekina vyavahAra se bhI samyakadarzana-jJAna-cAritra nAma nahIM paataa| yaha nAma vaha nizcaya samyakadarzana-jJAna-cAritra pragaTa hone para hI pAtA hai| kyoMki kArya hone para hI anya padArtha para kAraNa hone kA Aropa A sakatA hai| jaise plAsTika kI DibbI to hara hAla meM plAsTika kI DibbI hI hai lekina kesara kI saMgati hone para vaha plAsTika kI DibbI bhI kesara kI DibbI kahalAne lagatI hai| lekina kesara kI saMgati ke binA vaha plAsTika kI DibbI kesara kI DabbI nahIM kahalAI jA sktii| praveza : bhAIzrI ! yaha to sahacara vyavahAra kI bAta hai lekina pUrvacara vyavahAra to nizcaya dharma pragaTa hone se pahale hI hotA hai ? samakita : nizcaya dharma pragaTa hone se pahale usa jAti kA parvacara zabha-rAga hotA hai lekina vaha pUrvacara zubha-rAga, pUrvacara-vyavahAra dharma nAma to vAstava meM nizcaya dharma pragaTa hone ke bAda hI pAtA hai| hameMzA dhyAna rakhanA naya nirapekSa nahIM hote| praveza : yaha to bahuta acche se samajha meM A gyaa| kyA upAdAna-kAraNa kI taraha nimitta-kAraNa ke bhI aneka bheda hote haiM ? 1.transformation 2.plastic 3.saffron 4.parallel 5.previous 6.irrespective 7.types Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nimitta kAraNa samakita : jaisA ki hamane pichale pATha meM dekhA ki jo svayaM kAryarUpa pariNamita nahIM hotA lekina kArya kI utpatti meM anukUla hone kA Aropa jisapara AtA hai use nimitta kAraNa kahate haiN| yaha nimitta kAraNa bhI mukhya rUpa se cAra prakAra ke hote haiM : 1. aMtaraMga nimitta kAraNa 2. bahiraMga nimitta kAraNa 3. preraka nimitta kAraNa 4. udAsIna nimitta kAraNa kArya-ghar3A kAraNa nimitta upAdAna trikAlI anaMtara pUrva kSaNavartI paryAya (miTTI kA piMDa) tatsamaya kI yogyatA (ghar3A) (miTTI) aMtaraMga (kumhAra) udAsIna (dharma dravya) bahiraMga (cakra, daNDa Adi) preraka (kumhAra, cakra Adi) praveza : kRpayA eka-eka kara ke samajhAIye / samakita : 1. aMtaraMga nimitta kAraNa- tatsamaya kI paryAyagata yogyatA rUpa upAdAna kAraNa ke maujUda hone para jo nimitta niyamarUpa-se maujUda rahatA hai use aMtaraMga nimitta kahate haiN| jaise samajhane ke lie hama kaha sakate haiM ki ghar3A banane kI tatsamaya kI paryAyagata yogyatA rUpa kSaNika upAdAna kAraNa maujUda hone para kumhAra (ghar3A banAne ke yoga aura upayoga vAlA vyakti) vahA~ niyama-rUpase maujUda rahatA hai| kyoMki isaprakAra kA hI nimitta-naimittaka saMbaMdha hai| 1.present 2.compulsorily Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 samakita-praveza, bhAga-5 praveza : yaha nimitta-naimittaka saMbaMdha kyA hotA hai ? samakita : nimitta kAraNa kI apekSA kArya ko naimittika kahate haiM aura upAdAna kAraNa kI apekSA kArya ko upAdeya kahate haiN| jaise kumhAra kI apekSA ghar3A naimittika kahalAyegA aura miTTI Adi kI apekSA upaadey| 2. bahiraMga nimitta- tatsamaya kI paryAya gata yogyatA rUpa kSaNika upAdana kAraNa maujUda hone para jisa nimitta kA niyama-rUpase maujUda rahane kA niyama nahIM hai use bahiraMga nimitta kahate haiN| jaise samajhane ke lie hama kaha sakate haiM ki ghar3A banane kI tatsamaya kI paryAyagata yogyatA rUpa kSaNika upAdAna kAraNa maujUda hone para bahiraMga nimitta cakra, daNDa Adi kI maujUdagI kA niyama nahIM hai| cakra, daNDa Adi ke alAvA koI aura upakaraNa athavA mazInarI bhI bahiraMga nimitta ho sakatI hai| 3.preraka nimitta- jo nimitta (aMtaraMga yA bahiraMga) icchAvAna (jIva) yA kriyAvAna (jIva aura pudgala donoM) hote haiM unheM preraka nimitta kahate haiN| jaise- ghar3e kI utpatti meM aMtaraMga nimitta kumhAra jIva dravya hone icchAvAna aura kriyAvAna donoM hai aura bahiraMga nimitta cakra, daNDa Adi pudgala dravya hone se kriyAvAna haiN| ataH kumhAra, cakra, daNDa Adi sabhI ghar3e kI utpatti meM preraka nimitta kahalAte haiN| praveza : isakA matalaba yaha huA ki bhale hI nimitta kArya rUpa pariNamita nahIM hote, lekina kArya meM preraka to hote hI haiM ? samakita : nhiiN| preraka nahIM hote, una para preraka hone kA Aropa bhara AtA hai kyoMki unakA svarUpa hI kucha aisA hai, yAni ki ve icchAvAna yA kriyAvAna haiN| preraka zabda yaha nahIM darzAtA ki yaha nimitta kArya ke preraka haiM, balki yaha darzAtA hai ki yaha nimitta icchAvAna yA kriyAvAna hai| yAni ki jIva yA pudgala dravya hai| dharma, adharma, AkAza va kAla dravya nhiiN| kArya kI utpatti meM to preraka nimitta bhI vAstava meM dharma, adharma Adi ke samAna udAsIna hI haiN| dhyAna rakhanA nimitta kAraNa kI 1.rule 2.presence 3.willfull 4.dynamic Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-5 131 mUla-paribhASA' sabhI prakAra ke nimitta kAraNoM para samAna-rUpase lAgU hotI hai| icchAvAna yA kriyAvAna nimittoM ko preraka kahanA vyavahAra hai, lekina yathArtha meM preraka mAnanA mithyAtva hai| praveza : aura udAsIna nimitta ? samakita : 4. udAsIna nimitta- jo dravya icchAvAna yA kriyAvAna nahIM hote unheM udAsIna nimitta kahate haiN| yAni ki jIva aura pudgala ko chor3akara bAkI cAra dravya (dharma, adharma, AkAza va kAla) para kisI kArya meM udAsIna nimitta hone kA hI Aropa A sakatA hai| jaise ghar3e kI utpati meM dharma, adharma Adi drvy| praveza : Apane pahale chaha dravyoM meM se jIva aura pudgala dravya ke bAre meM to vistAra se samajhA diyaa| aba kRpayA dharma, adharma, AkAza aura kAla dravya ke bAre meM bhI samajhA diijiye| samakita : vaha maiM tumako kala samajhAtA huuN| lekina abhI pahale ina sabhI prakAra ke kAraNoM ko jIva ke kArya (paryAya) para to ghaTA karake dekha lo| praveza : jI bilkul| asalI-prayojana to vahI hai| samakita : aba hama jIva ke samyakadarzana rUpI kArya ke kAraNa khojate haiN| trikAlI upAdAna kAraNa- cU~ki samyakadarzana, bhavya-jIva ko hI ho sakatA hai isaliye bhavya-jIva samyakadarzana rUpI kArya kA trikAlI upAdAna kAraNa (svabhAva) hai| anaMtara pUrva kSaNavartI paryAya ke vyaya rUpa kSaNika upAdAna kAraNa- cUMki samyadarzana kI paryAya pragaTa hone ke pUrva karaNa-pariNAma hote haiM isaliye karaNa-pariNAma anaMtara pUrva kSaNavartI paryAya ke vyaya rUpa kSaNika upAdAna kAraNa (puruSArtha ) hai| tatsamaya kI paryAyagata yogyatA rUpa kSaNika upAdAna kAraNa- cU~ki jaba taka samyakadarzana kI yogyatA vAlI paryAya ke pragaTa hone kA samaya 1.basic-defination 2.equally 3.motivator 4.apply 5.actual-purpose 6.occur Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 samakita-praveza, bhAga-5 nahIM A jAtA taba taka samyakadarzana nahIM ho sakatA isaliye samyaka darzana hI kArya hai aura samyakadarzana hI tatsamaya kI paryAyagata yogyatA rUpa kSaNika upAdAna kAraNa (kAlalabdhi) hai| yAni ki vAstava meM samyakadarzana kI paryAya hI kArya hai aura samyakadarzana kI paryAya hI niyAmaka' (samartha) kAraNa hai| aMtaraMga nimitta kAraNa- samyakadarzana rUpI kArya kI tatsamaya kI paryAyagata yogyatA rUpa kSaNika upAdAna kAraNa (samartha-kAraNa) maujUda hone para niyama se darzana-mohanIya karma kA kSaya/upazama/kSayopazama hotA hai| isaliye darzana-mohanIya karma kA kSaya/upazama/kSayopazama (anudaya) aMtaraMga nimitta kAraNa kahalAtA hai| bahiraMga nimitta kAraNa- samyakadarzana rUpI kArya hote samaya jinake maujUda hone kA niyama nahIM hai aise sacce deva-zAstra-guru va unakA upadeza Adi bahiraMga nimitta kAraNa kahalAte haiN| preraka nimitta kAraNa- deva kriyAvAna hone se va guru icchAvAna va kriyAvAna donoM hone se unakA upadeza preraka nimitta kahalAtA hai| udAsIna nimitta kAraNa- kAla dravya na to icchAvAna hai aura na hI kriyAvAna isaliye vaha samyakadarzana rUpI kArya meM udAsIna nimitta kahalAtA hai| deva-guru kI vANI aura deva-zAstra-guru kI mahimA caitanyadeva kI mahimA jAgRta karane meM, usake gahare saMskAra dRr3ha karane meM tathA svarUpaprApti karane meM nimitta haiN| -bahinazrI ke vacanAmRta nimitta kI pradhAnatA se kathana to hotA hai, parantu kArya kabhI bhI nimitta se nahIM hotaa| yadi nimitta hI upAdAna kA kArya karane lage to nimitta hI svayaM upAdAna bana jAye, arthAt nimitta, nimitta-rUpa se nahIM rahegA aura upAdAna kA sthAna nimitta ne le liyA isaliye nimitta se bhinna upAdAna bhI nahIM rhegaa| isa prakAra nimitta se upAdAna kA kArya mAnane para upAdAna aura nimitta donoM kAraNoM kA lopa ho jaayegaa| -gurudevazrI ke vacanAmRta 1.regulatory Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-adharma-AkAza-kAla samakita : jIva aura pudgala dravya kI carcA to hama bahuta vistAra se kara cuke haiN| aba hama bAkI cAra dravya yAni ki dharma, adharma, AkAza va kAla dravya kI carcA karane ke liye bhI paripakva ho cuke haiN| isaliye aba hama unakI carcA kreNge| praveza : paripakva ho gaye haiM matalaba ? samakita : ina cAra dravyoM kA svarUpa nimitta-kAraNa kA svarUpa samajhe binA nahIM samajhA jA sktaa| praveza : aisA kyoM ? samakita : kyoMki jo svayaM calate huye jIva aura pudgala ko calane meM nimitta ho use dharma dravya kahate haiN| nimitta kAraNa kI sahI samajha hone ke bAda hI hama isa paribhASA kA bhAvArtha sahI taraha se samajha sakate haiM ki jaba jIva aura pudgala svayaM apanI (kriyAvatI zakti kI) tatsamaya kI yogyatA se calate haiM to unake calane (gamana) meM anukUla hone kA Aropa jisa dravya para AtA hai use dharma dravya kahate haiM kyoMki dharma dravya kA svarUpa hI kucha aisA hai| usItaraha jaba calate huye jIva va pudgala svayaM apanI (kriyAvatI zakti kI) tatsamaya kI yogyatA se ruka jAte haiM taba unake rukane meM anukUla hone kA Aropa jisa dravya para AtA hai use adharma dravya kahate haiN| | guNa paryAya jIva / /jIva jJAna, darzana, zraddhA, cAritra sparza, rasa, gaMdha, varNa gati-nimittatA sthiti-nimittatA avagAhana-nimittatA pariNamana-nimittatA dravya pudgala dharma adharma ajIva AkAza kAla loka aloka 1.remaining2.prepare 3.self 4.motion 5.blame 6.stoppage Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 samakita-praveza, bhAga-5 praveza : maiM to samajhatA thA ki jo jIva aura padagala ko calAye use dharma dravya aura jo calate huye jIva va pudgala ko roke use adharma dravya kahate haiN| samakita : yadi aisA mAneMge to isa vizva (loka) meM dharma aura adharma dravya donoM hI hameMzA maujUda haiN| eka jIva aura pudgala ko calAne kA prayAsa karegA aura usI samaya dUsarA unheM rokane kaa| yAni ki donoM apanI-apanI tAkata' vitarIta-dizA meM lagAyeMge to aise to jIva aura pudgala kI caTanI baTa jaayegii| praveza : hA...hA...hA...! samakita : vAstava meM to jIva aura pudgala donoM dravyoM meM eka kriyAvatI zakti nAma kA guNa pAyA jAtA hai| jaba usa guNa kI gati rUpa paryAya hotI hai to jIva aura pudgala svayaM gati karate haiM aura jaba usa guNa kI sthiti rUpa paryAya hotI hai to calate huye jIva va pudgala svayaM ruka jAte haiN| taba jisa dravya para unake calane meM anukUla hone kA Aropa AtA hai use dharma dravya kahate haiM aura jisa dravya para unake rukane meM anukUla hone kA Aropa AtA hai use adharma dravya kahate haiN| praveza : yadi bAta sirpha Aropa kI hI hai to dharma dravya para hI jIva aura pudgala ke calane meM anukUla hone kA Aropa kyoM AtA hai ? kisI aura dravya para kyoM nahIM? samakita : isake bAre meM carcA hama bAkI raha gaye AkAza aura kAla dravya kI carcA ke bAda kreNge| suno jaba sabhI dravya svayaM apanI yogyatA se isa vizva meM rahate haiM to unake rahane meM anukUla hone kA Aropa jisa dravya para AtA hai use AkAza dravya kahate haiN| evaM jaba sabhI dravyoM kI paryAya apanI (dravyatva zakti kI) yogyatA se prati samaya badalatI hai to usake isa badalAva (pariNamana) meM anukUla hone kA Aropa jisa dravya para AtA hai use kAla dravya kahate haiN| praveza : Apane batAyA thA isa vizva (loka) meM anaMta jIva dravya va anaMtAnaMta 1.force 2.reverse-direction 3.actually 4.motion 5.stoppage 6.blame Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-5 135 pudgala dravya haiM lekina dharma, adharma, AkAza va kAla dravya kitanekitane haiM ? samakita : isa vizva (loka) meM dharma dravya eka hai jo pUre puruSAkAra' loka meM phailA huA hai| adharma dravya bhI eka hai aura vaha bhI pUre puruSAkAra loka meM phailA huA hai| AkAza dravya bhI eka hI hai jo pUre puruSAkAra loka aura loka ke bAhara aloka meM bhI phailA huA hai| praveza : loka ke bAhara bhI AkAza dravya hai ? samakita : hA~, eka akhaMDa AkAza dravya hI pUre loka aura loka ke bAhara aloka meM phailA huA hai| loka ke aMdara ke AkAza dravya ko lokAkAza aura loka ke bAhara ke AkAza dravya ko alokAkAza kahate haiN| praveza : aura kAla dravya ? samakita : kAla dravya kI saMkhyA loka-pramANa asaMkhyAta hai| praveza : yaha loka-pramANa asaMkhyAta kyA hotA hai ? samakita : yaha puruSAkAra loka asaMkhyAta pradezI hai / loka ke eka-eka pradeza para SaTkoNa ke AkAra kA eka-eka kAlANu (kAla-dravya) khacita hai| dUsare dravyoM kI taraha usakI paryAya bhI lagAtAra badalatI rahatI hai| praveza : yaha pradeza kyA hotA hai ? samakita : kSetra kI sabase choTI ikAI ko pradeza kahate haiM yAni ki kSetra kA vaha sabase choTA Tukar3A jisakA phirase Tukar3A na ho ske| yAni ki suI kI noMka se bhI bahuta jyAdA choTA kSetra pradeza kahalAtA hai| praveza : to kyA isa loka (vizva) meM aise asaMkhyAta pradeza haiM ? 1.human-shaped 2.extended 3.integrated 4.uncountable 5.hexagonal 6.fix 7.area 8.unit 9.part 10.further Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 samakita-praveza, bhAga-5 samakita : hA~ vilkula aura pratyeka dravya kA kucha na kucha kSetra jarUra hotA hai yAni ki hara dravya meM kucha na kucha pradeza jarUra hote haiN| kyoMki binA kSetra (pradeza) ke to dravya kI maujUdagI' hI siddha nahIM hogii| vaha eka kAlpanika vastu bana jaayegaa| dravya ke guNa aura paryAyoM kI taraha pradeza bhI dravya kA eka AyAma hotA hai| inhIM AyAmoM ko hama dravya, kSetra, kAla va bhAva ke nAma se jAnate haiN| dravya dravya kSetra / pradeza kAla | paryAya bhAva / guNa praveza : to kaunase dravya meM kitane pradeza hote haiM ? samakita : jIva dravya loka-pramANa asaMkhyAta pradezI hai yAni ki loka meM jitane pradeza haiM utane hI jIva meM haiN| praveza : cIMTI kA zarIra to itanA choTA hotA hai usameM asaMkhyAta pradeza vAlA jIva (AtmA) kaise bana jAtA hai ? samakita : jIva dravya meM eka saMkoca-vistAra nAma kI zakti pAyI jAtI hai| jisa zakti ke kAraNa usake pradeza prApta zarIra ke anusAra saMkacita aura vikasita ho jAte haiN| yaha saMkoca aura vistAra jIva kI saMkoca-vistAra nAma kI zakti (guNa) kI hI paryAya hai| praveza : aura pudgala dravya ? samakita : zuddha pudgala dravya yAni ki eka avibhAgI-pudgala-paramANu eka pradezI (eka pradeza vAlA) hotA hai lekina jaba vaha dUsare pudgala paramANu ke sAtha jur3akara skaMdha banA letA hai to bahupradezI (bahuta pradeza vAlA) ho jAtA hai| yaha usakI azuddha-paryAya hai| 1.existence 2.prove 3.imaginary 4.dimension 5.compress 6.decompress 7.indivisible molecule 8.compound 9.impure-state Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-5 137 dharma dravya aura adharma dravya bhI loka-pramANa asaMkhyAta pradezI haiN| AkAza dravya anaMta pradezI hai| kAla dravya eka pradezI hai| isaliye kAla dravya ko astikAya kI zreNI' se bAhara rakhA gayA hai| praveza : yaha astikAya kyA hotA hai ? samakita : eka se adhika pradeza vAle (bahu pradezI) dravyoM ko astikAya kahate haiN| jIva, pudgala, dharma, adharma aura AkAza dravya bahupradezI hone se astikAya kahalAte haiN| praveza : oha ! kAla dravya eka pradezI hai isaliye vaha astikAya nahIM khlaataa| lekina zuddha pudgala dravya yAni ki avibhAgI pudgala paramANu bhI to eka pradezI hai ? samakita : zuddha avibhAgI pudgala paramANu to eka pradezI hI hai lekina skaMdha rUpa se bahupradezI ho jAtA hai isaliye use upacAra (vyavahAra) se astikAya kI zreNI meM rakhA gayA hai| isataraha jIva, pudgala, dharma, adharma aura AkAza yaha pA~ca astikAya haiN| praveza : yaha to samajha meM A gayA lekina mere pichale prazna kA uttara abhI bhI anuttarita hai| samakita : hA~, mujhe yAda hai| basa aba hamako yahI samajhanA hai ki jaba jIva aura pudgala svayaM apanI yogyatA se hI calate haiM taba dharma dravya para to mAtra unake calane meM anukUla hone kA Aropa basa AtA hai| to yaha Aropa dharma dravya para hI kyoM AtA hai? kisI dUsare dravya para kyoM nahIM? sunoanya (dUsare) dravyoM para yaha Aropa nahIM A sakatA kyoMki - 1. sabhI jIva, padagala aura kAla dravya svayaM AkAza ke sImitapradezoM meM rahate haiM lekina jIva va pudgala kA gamana to pUre lokAkAza meM hotA hai| to phira apanI sImA ke bAhara kisI bhI dUsare jIva aura pudgala ke gamana meM anukUla hone kA Aropa una para kaise Aye? 1.category 2.unanswered 3.limited-area 4.motion 5.boundary of existence Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 samakita-praveza, bhAga-5 2. adharma dravya para calate huye jIva aura pudgala ke rukane' (sthiti) meM anukUla hone kA Aropa AtA hai to unake gamana meM anukUla hone kA Aropa usapara kaise Aye? 3. AkAza dravya loka ke bAhara aloka meM bhI pAyA jAtA hai lekina jIva aura pudgala loka kI sImA ke aMdara lokAkAza meM hI gamana karate haiN| yadi AkAza dravya para jIva aura pudgala ke gamana meM anukUla hone kA Aropa Aye to jIva aura pudgala kA loka ke bAhara aloka meM bhI gamana siddha ho jAyegA jo ki pratyakSa-viruddha hai| isataraha sirpha dharma dravya hI aisA hai jisa para yaha Aropa vyavahAra se ho sakatA hai| isaliye dharma dravya hI svayaM apanI yogyatA se calate huye jIva aura pudgala ke gamana meM nimitta kahalAtA hai| anya dravya nhiiN| isI taraha adharma, AkAza va kAla dravya ke saMbaMdha meM bhI ghaTA lenA caahie| nizcaya se eka dravya dUsare dravya kI kriyA meM anukUla nahIM hai| eka dravya ko dUsare dravya kI kriyA meM anukUla kahanA vyavahAra hai| lekina dhyAna rahe aisA kahanA vyavahAra hai lekina aisA yathArtha mAnanA mithyAtva praveza : kRpayA nizcaya-vyavahAra ke svarUpa ko vistAra se samajhA diijiye| samakita : Aja nahIM kl| zAstra meM do nayoM kI bAta hotI hai| eka naya to jaisA svarUpa hai vaisA hI kahatA hai aura dUsarA naya jaisA svarUpa ho vaisA nahIM kahatA, kintu nimittAdi kI apekSA se kathana karatA hai| AtmA kA zarIra hai, AtmA ke karma haiM, karma se vikAra hotA hai- yaha kathana vyavahAra kA hai, isaliye ise satya nahIM mAna lenA... vyavahAra naya svadravya-para dravya ko va unake bhAvoM ko va kAraNa-kAryAdika ko kisI ko kisI meM milAkara nirUpaNa karatA hai...! -gurudevazrI ke vacanAmRta 1.stoppage 2.boundaries 3.prove 4.non-evident 5.blame 6.ability 7.functioning Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 nizcaya-vyavahAra samakita : nizcaya-vyavahAra, yaha viSaya jinAgama kA atyanta hI mahatvapUrNa viSaya hai| lekina yaha viSaya jitanA jyAdA mahatvapUrNa hai utanA hI jyAdA anasamajhA aura anasulajhA hai| phira bhI yaha eka parama-satya hai ki isa viSaya ko samajhe binA jinAgama ke gUr3ha-rahasyoM ko samajha pAnA muzkila hI nahIM nAmumakina hai| praveza : aisA kyoM? samakita : kyoMki saMpUrNa jinAgama nizcaya-vyavahAra kI zailI meM hI likhA gayA praveza : oha ! samakita : to calo Aja hama isa gUr3ha viSaya ko atyanta saralatA ke sAtha samajhane kA prayAsa karate haiN| sabase pahale jinAgama meM nizcaya-vyavahAra zabda kA prayoga kina-kina saMdarbho meM kiyA jAtA hai unako hama nimna cArTa ke mAdhyama se dekha lete saMdarbha / nizcaya vyavahAra vastu dhruva-aMza paryAya-aMza paryAya zuddha-aMza azuddha-aMza jJAna nizcaya-naya vyavahAra-naya zraddhA nizcaya-dRSTi vyavahAra-dRSTi cAritra nizcaya-cAritra vyavahAra-cAritra kathana yathArtha-kathana upacarita-kathana isa cArTa meM hama dekha sakate haiM kiH 1.extremely-significant 2.un-understood 3.unsolved 4.supreme-fact 5.metaphysical-secrets 6.jain-scriptures 7.actual-formal 8.contexts 9.narration Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 samakita-praveza, bhAga-5 1. yadi nizcaya-vyavahAra zabda kA prayoga vastu ke saMdarbha meM kiyA jAye to vastu meM jo zuddha aura zAzvata guNoM kA samUha zuddha aura zAzvata dhruva-aMza' hai vaha vastu kA nizcaya kahalAtA hai aura jo kSaNika aura zuddha/azuddha paryAya-aMza hai vaha vastu kA vyavahAra kahalAtA hai| zAstrIya bhASA meM inako artha-naya bhI kahate haiN| 2. yadi hama jIva kI eka samaya kI paryAya ko dekheM to paryAya meM jo zuddhatA kA aMza hai, vaha nizcaya aura jo azuddhatA kA aMza hai, vaha vyavahAra kahalAtA hai| 3. yadi hama jIva ke jJAna guNa kI eka samaya kI paryAya ko dekheM, to usa jJAna paryAya kA vaha aMza jo zAzvata aura zuddha dhruva-aMza ko jAnatA hai vaha nizcaya-naya evaM jo aMza kSaNika aura zuddha/azuddha paryAya-aMza ko jAnatA hai use vyavahAra-naya kahate haiN| praveza : isakA matalaba yaha huA ki nizcaya naya aura vyavahAra naya jJAna paryAya ke aMza haiM ? samakita : hA~, yaha samyaka-zrutajJAna paryAya ke aMza haiN| zAstrIya bhASA meM inako jJAna-naya kahA jAtA hai| 4. yadi hama jIva dravya ke zraddhA-guNa kI eka samaya kI paryAya ko dekheM to jisa paryAya ne zAzvata aura zuddha dhruva-aMza meM apanApana kiyA hai use nizcaya-dRSTi kahate haiM aura jisa paryAya ne kSaNika aura zuddha/azuddha paryAya-aMza meM apanApana kiyA hai use vyavahAra-dRSTi kahate haiN| praveza : sunA thA ki zraddhA ekAMtika hotI hai ? yAni ki jisa samaya dhruva-aMza meM apanApana karatI hai usa samaya paryAya-aMza meM nahIM kara sakatI? samakita : bilkula sahI sanA hai| zraddhA samyaka-ekAMtika hotI hai| eka hI samaya meM nizcaya dRSTi aura vyavahAra dRSTi, donoM kA eka sAtha pAyA jAnA asaMbhava hai| kyoMki nizcaya dRSTi vaha samyakadRSTi (samyakazraddhA) hai / 1.eternal-aspect 2.momentary-aspect 3.fraction 4.unilateral Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-5 141 aura vyavahAra dRSTi vaha mithyAdRSTi (mithyAzraddhA) hai| yAni ki zraddhA-guNa kI jisa paryAya ne zAzvata aura zuddha dhruva-aMza (dhruva svabhAva) meM apanApana kiyA hai, vaha kSaNika aura zuddha/azuddha paryAya-aMza meM apanApana nahIM kara sktii| lekina alaga-alaga samaya meM nizcayadRSTi (samyakadRSTi) aura vyavahAradRSTi (mithyAdRSTi) honA saMbhava' hai| cArTa meM donoM saMbhAvanAoM ko darzAyA gayA hai| praveza : nizcayadRSTi aura vyavahAradRSTi kI taraha hI nizcaya-naya samyakajJAna aura vyavahAra-naya mithyAjJAna hotA hai ? samakita : nahIM, nizcaya naya aura vyavahAra naya donoM hI samyaka-zrutajJAna ke aMza haiN| jJAna, zraddhA kI taraha samyaka ekAMtika nahIM hotA balki samyaka anekAMtika hotA hai kyoMki samyakajJAna kA kAma hai-sabako jaannaa| isalie samyaka-zrutajJAna, dhruva-aMza va paryAya-aMza, sva evaM para sabhI ko mukhya-gauNa karake jAnatA hai| isaliye nizcaya naya aura vyavahAra naya donoM hI samyaka-zrutajJAna ke aMza hone se samyakajJAna rUpa hI haiN| lekina zraddhA kA kAma hai-apanApana karanA isaliye dhruva-aMza meM apanApana karane vAlI nizcaya-dRSTi(zraddhA), samyakadRSTi kahalAtI hai aura paryAya-aMza meM apanApana karane vAlI vyavahAra-dRSTi(zraddhA), mithyAdRSTi kahalAtI hai| 5. aba yadi bAta kareM jIva ke cAritra guNa kI paryAya kI, to cAritra guNa kI eka samaya kI paryAya meM jo vItarAgatA kA aMza hai, vaha nizcaya-cAritra kahalAtA hai aura usake sAtha pAyA jAne vAle zubha-rAga kA aMza vaha vyavahAra cAritra kahalAtA hai| 6. aura aMta meM jo jaina Agama ke gUr3ha rahasyoM ko samajhane-samajhAne meM sabase jyAdA upayogI haiM, vaha haiM-kathana ke nizcaya aura vyvhaar| aisA isaliye kyoMki saMpUrNa jinAgama nizcaya-vyavahAra kI zailI" meM hI likhA gayA hai| 1.possible 2.possibilities 3.unilateral 4.multilateral 5.prime-subside 6.fractions 7.fraction 8.useful 9.narration 10.actual-formal 11.genre Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 samakita-praveza, bhAga-5 isaliye kathana ke nizcaya vyavahAra ko samajhe binA jinAgama ke gUr3ha rahasyoM ko samajha pAnA asaMbhava hai| praveza : kyA yahI zabda naya kahalAte haiM ? samakita : hA~, yaha kathana ke naya hI zabda-naya haiN| saMpUrNa jinAgama inhIM nayoM kI bhASA meM nibaddha hai| praveza : kRpayA inakA svarUpa udAharaNa sahita spaSTa kIjiye ? samakita : jo vastu jaisI hai, usako vaisA kahanA yaha nizcaya naya kA kathana kahalAtA hai aura jo vastu jaisI nahIM hai lekina saMyoga, nimittakAraNa Adi kI apekSA use vaisA kahanA yAni ki kisI ko kisI meM milAkara kahanA, kisI kA kisI meM Aropa karake kahanA vaha vyavahAra naya kA kathana kahalAtA hai| jaise kesara kI DibbI yA ghI kA ghdd'aa| yahA~ ghar3A to vAstava meM miTTI kA hai| isaliye miTTI ke ghar3e ko miTTI kA ghar3A hI kahanA yaha nizcaya naya kA kathana hai| miTTI ke ghar3e ko, ghar3e meM rakhe huye ghI kA saMyoga dekhakara, ghI kA Aropa ghar3e para karake, usako ghI kA ghar3A kahanA yaha vyavahAra naya kA kathana hai| yAni ki miTTI kA ghar3A vyavahAra se ghI kA ghar3A kahane meM AtA hai| praveza : kahane meM AtA hai-isakA kyA artha hai ? samakita : isakA matalaba yaha hai ki ghar3A miTTI kA hI hotA hai, ghI kA nhiiN| mAtra saMyoga kI apekSA vyavahAra se ghI kA ghar3A kahane meM AtA hai| ghI kA ghar3A kahanA vyavahAra naya hone samyakajJAna rUpa hI hai, lekina aisA yathArtha mAnanA ulTI-mAnyatA hone se mithyAtva (mithyAdarzana) hai| praveza : yaha to huA laukika udaahrnn| paramArthaM meM isako kisataraha ghaTAyeMge? 1.written 2.example 3.company 4.formal-causes 5.meaning 6.company 7.worldly 8.spiritual-context Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-5 143 samakita : saMyoga' kI apekSA jaise vItarAgatA hI vAstava meM dharma hai| vItarAgatA ko hI dharma kahanA yaha nizcaya naya kA kathana hai| jaba taka pUrNa vItarAgatA na ho taba taka vItarAgatA ke sAtha bhUmikAyogya zubha rAga kA bhI saMyoga pAyA jAtA hai| ataH zubha rAga para vItarAgatA kA Aropa karake zubha rAga ko bhI dharma kaha denA yaha vyavahAra naya kA kathana hai| nimitta-kAraNa kI apekSAsvayaM meM apanApana karanA (AtmazraddhAna) hI vAstava meM samyakadarzana hai| ataH AtmazraddhAna ko hI samyakadarzana kahanA yaha nizcaya naya kA kathana hai| sacce deva-zAstra-guru ke zraddhAna aura nava tatvoM ke vikalpAtmaka nirNaya rUpa zubha rAga, samyakadarzana (kArya) to nahIM lekina samyakadarzana (kArya) meM nimitta-kAraNa hai| lekina kAraNa kA kArya meM Aropa karake, sacce deva-zAstra-guru ke zraddhAna aura nava tatvoM ke vikalpAtmaka nirNaya rUpa zubha rAga ko hI samyakadarzana kaha denA yaha vyavahAra naya kA kathana hai| dhyAna rahe aisA kathana karanA (kahanA) vyavahAra hai lekina aisA yathArtha mAnanA mithyAtva hai| praveza : svayaM meM apanApana karanA nizcaya samyakadarzana, svayaM ko jAnanA nizcaya samyakajJAna aura svayaM meM lIna honA nizcaya samyakacAritra hai aura inake sAtha pAyA jAnevAlA tInaprakAra kA zubha rAga va tatsaMbaMdhI kriyA (1. sacce devAdi kA zraddhAna 2. sacce zAstroM kA svAdhyAya 3. saccA bAhya AcaraNa) vyavahAra se samyakadarzana-jJAna-cAritra kahane meM AtA hai, yaha bAta to samajha meM A gayI lekina yahA~ svayaM zabda kA kyA artha hai ? 1.company 2.actually 3.formal-cause Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 samakita-praveza, bhAga-5 samakita : yaha bahuta acchA prazna puuchaa| svayaM zabda kA svarUpa samajhe binA hama kaise svayaM ko jAneMge, svayaM meM apanApana kareMge va svayaM meM lIna ho sakeMge ? hamArA agalA viSaya jJAna kA jJeya, zraddhA kA zraddheya aura dhyAna kA dhyeya hama svayaM hI haiN| paryAya para dRSTi rakhane se caitanya pragaTa nahIM hotA, dravyadRSTi karane se hI caitanya pragaTa hotA hai| dravya meM anaMta sAmarthya bharA hai, usa dravya para dRSTi lgaao| nigoda se lekara siddha taka kI koI bhI paryAya zuddha dRSTi kA viSaya nahIM hai| sAdhaka dazA bhI zuddha dRSTi ke viSaya bhUta mUla svabhAva meM nahIM hai| dravya dRSTi karane se hI Age bar3hA jA sakatA hai, zuddha paryAya kI dRSTi se bhI Age nahIM bar3hA jA sktaa| dravya dRSTi meM mAtra zaddha akhaNDa dravya sAmAnya kA hI svIkAra hotA hai| jise dravya dRSTi pragaTa huI usakI dRSTi aba caitanya ke tala para hI lagI hai| usameM pariNati eka meka ho gaI hai| caitanya-tala meM hI sahaja dRSTi hai| svAnubhUti ke kAla meM ya bAhara upayoga ho taba bhI tala para se dRSTi nahIM haTatI, dRSTi bAhara jAtI hI nahIM / jJAnI caitanya ke pAtAla meM pahu~ca gaye haiM gaharI-gaharI guphA meM, bahuta gaharAI taka pahu~ca gaye haiM sAdhanA kI sahaja dazA sAdhI huI hai| dravya dRSTi zuddha aMtaHtatva kA hI avalambana karatI hai| nirmala paryAya bhI bahiHtatva hai, usakA avalambana dravya dRSTi meM nahIM hai| zuddha dravyasvabhAvakI dRSTi karake tathA azuddhatA ko khyAla meM rakhakara tU puruSArtha karanA, to mokSa prApta hogaa| -bahinazrI ke vacanAmRta rAga kI bAta to kahA~ raha gaI ? parantu (jaba) paryAya kI ora kA lakSa chor3atA hai taba aMtarmukha huA jAtA hai| -dravya dRSTi jinezvara Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 jJeya-zraddheya-dhyeya (dRSTikA viSaya) jJAna, zraddhA aura cAritra jIva ke guNa hone ke kAraNa anAdikAla se hI jIva ke ina guNoM kA kArya (pariNamana) pratisamaya' hI ho rahA hai| yAni ki jIva niraMtara (lagAtAra) hI kisI na kisI padArtha ko apane jJAna kA jJeya, zraddhA kA zraddheya aura dhyAna kA dhyeya banA rahA hai| lekina usake jJAna ke jJeya, zraddhA ke zraddheya aura dhyAna ke dhyeya svayaM se bhinna (judA) dUsare padArtha hI hone se yaha jIva niraMtara Akulita/ duHkhI ho rahA hai| jisa kAraNa sacce sukha kI jhalaka bhI isa jIva ko Aja taka prApta nahIM ho sakI hai| yadi isa jIva ko AkulatA/duHkha kA abhAva aura sacce sukha kI prApti karanI hai to use apane jJAna kA jJeya, zraddhA kA zraddheya aura dhyAna kA dhyeya dUsaroM se bhinna svayaM ko hI banAnA hogaa| yaha hama samajha hI cuke haiN| lekina yahA~ svayaM zabda kisake liye prayoga kiyA jA rahA hai yaha prazna abhI bhI anuttarita hai| praveza : vahI to| samakita : isa prazna kA uttara hai ki svayaM zabda kA artha hai- jIva tatva yAni ki aatmaa| matalaba AtmA ko jJAna kA jJeya, zraddhA kA zraddheya aura dhyAna kA dhyeya banAne se hI AkulatA/duHkha kA nAza aura nirAkulatA/ sacce sukha kI prApti hotI hai| praveza : AtmA zabda meM AtmA kI kauna-kauna sI cIjeM zAmila haiM ? strI, patra, makAna yA zarIra yA moha, rAga-dveSa athavA jJAna-darzana-cAritra Adi guNa (bhed)| kyoMki ye saba AtmA ke hI to haiM ? samakita : inameM se kucha bhI nhiiN| kyoMki yaha saba kisI na kisI apekSA se 1.continuously 2.glance 3.achieve 4.unanswered 5.soul 6.perspective Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 samakita-praveza, bhAga-5 AtmA ke haiM lekina svayaM AtmA nhiiN| praveza : kisI na kisI apekSA matalaba? samakita : yaha saba vyavahAra-naya kI apekSA se AtmA ke haiM / yAni ki vyavahAra naya se AtmA inakA kartA', bhoktA, jJAtA, dRSTA' kahane meM AtA hai aura yaha vyavahAra naya ke viSaya hamAre jJAna ke jJeya, zraddhA ke zraddheya aura dhyAna ke dhyeya zuddha-AtmA kI sImA se bAhara haiM kyoMki inake jJAna, zraddhAna aura dhyAna se AkulatA/duHkha hI utpanna hotA hai| praveza : kRpayA vistAra se samajhAIye / samakita : usake liye hama nimna cArTa para najara DAleMgeH kra. vyavahAra naya / kartA, bhoktA, jJAtA, dRSTA | 1. upacarita asadbhUta strI, putra, makAna, dukAna Adi 2. | anupacarita asadbhUta | zarIra, dravyakarma Adi | 3. | upacarita sadbhUta moha, rAga-dveSa Adi 4. | anupacarita sadbhUta samyakadarzana-jJAna-cAritra, guNabheda isa cArTa meM hamane dekhA ki - 1. upacarita asadbhUta vyavahAra naya se strI, putra, makAna, dukAna, rUpayA, paisA Adi AtmA ke haiM yAni ki isa naya se AtmA strI, putra, makAna Adi kA kartA, bhoktA, jJAtA, dRSTA kahane meM AtA hai| praveza : upacarita asadbhUta vyavahAra naya, yaha nAma yAda karanA to bahuta kaThina hai ? samakita : ina zabdoM kA artha samajhane para nAma sahaja hI yAda ho jaayegaa| upacarita kA artha hotA hai- dUra ke aura asadbhUta kA artha hai- AtmA meM inakA sadbhAva nahIM hai| yAni ki strI, putra, makAna Adi AtmA se dUra (alaga kSetra meM) rahate haiM, zarIra kI taraha yaha AtmA ke sAtha eka 1.doer 2.consumer 3.knower 4.perceptor 5.boundary 6.existence Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-5 147 kSetra meM nahIM rahate aura AtmA ke dravya-guNa-paryAya meM inakA sadbhAva' nahIM hai| 2. anupacarita asadbhUta vyavahAra naya se zArIra Adi AtmA ke haiM yAni ki isa naya se AtmA zarIra, dravya-karma Adi kA kartA, bhottA, jJAtA, dRSTA kahane meM AtA hai| anupacarita kA artha hotA hai- pAsa ke (eka kSetra meM rahane vAle) aura asadbhUta kA artha hai- AtmA meM inakA sadbhAva nahIM hai| yAni ki zarIra Adi AtmA ke pAsa ke, yAni ki AtmA ke sAtha eka kSetra meM rahane vAle haiM lekina inakA bhI AtmA ke dravya-guNa-paryAya meM sadbhAva nahIM hai| 3. upacarita sadbhUta vyavahAra naya se moha, rAga-dveSa (mithyAdarzanajJAna-cAritra) AtmA ke haiM yAni ki isa naya se AtmA moha, rAga-dveSa Adi kA kartA, bhoktA, jJAtA, dRSTA hai| yahA~ upacarita kA artha hai- dura ke va sadabhUta kA artha hai- AtmA meM inakA sadabhAva hai| yAni ki moha, rAga-dveSa Adi vikAra AtmA ke mUla-svabhAva se dUra ke haiM lekina AtmA kI eka samaya kI paryAya meM inakA sadbhAva hotA hai| 4. anupacarita sadbhUta vyavahAra naya se samyakadarzana-jJAni-cAritra Adi zuddha paryAyeM va jJAna-darzana-cAritra Adi guNa-bheda AtmA ke haiM yAni ki isa naya se AtmA inakA kartA, bhoktA, jJAtA, dRSTA hai| yahA~ anupacarita kA artha hai-pAsa ke aura sadbhUta kA artha hai AtmA meM inakA sadbhAva hai| samyakadarzana-jJAna-cAritra AtmA ke pAsa ke yAni ki svabhAva-bhAva haiM aura AtmA kI eka samaya kI paryAya meM inakA sadbhAva hotA hai| usI taraha jJAna-darzana-cAritra Adi guNa-bheda svayaM hI AtmA ke svabhAva haiM aura AtmA meM inakA sadbhAva hai| 1.existence 2.actual-nature 3.state 4.attributive-distinctions Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 samakita-praveza, bhAga-5 praveza : strI, putra, makAna, dukAna, zarIra Adi AtmA se bhinna hone se aura moha, rAga-dveSa Adi AtmA kI azuddha-paryAya' hone se unako vyavahAra naya se AtmA kA kahakara unako jJeya, zraddheya aura dhyeya zuddhAtmA kI sImA se bAhara rakhanA to samajha meM AtA hai lekina samyakadarzana-jJAna-cAritra Adi zuddha-paryAyoM ko bhI vyavahAra naya se AtmA kA kahakara unheM jJeya, zraddheya aura dhyeya zuddhAtmA kI sImA se bAhara rakhanA kahA~ taka ucita (ThIka) hai ? samakita : samyakadarzana-jJAna-cAritra bhale hI AtmA ke guNoM kI zuddha-paryAya haiM lekina haiM to Akhira paryAya hI aura paryAya eka samaya kI yAni ki kSaNika hone se jJeya, zraddheya, aura dhyeya zuddhAtmA kI sImA se bAhara ke samakita : kyoMki kSaNika/asthira vastu ko jJAna kA jJeya, zraddhA kA zraddheya aura dhyAna kA dhyeya banAne se AkulatA (duHkha) hotI hai| praveza : jaise? samakita : jaise eka vyakti basa ke aMdara sthira pola pakar3akara aura dUsarA asthira heMgara (heDala) ko pakar3akara khar3A hotA hai| DrAyavara dvArA acAnaka breka lagAye jAne para jisa vyakti ne sthira pola kA sahArA liyA hai vaha girane ke duHkha se baca jAtA hai lekina jisa vyakti ne asthira heMgara pakar3A huA hai vaha girakara duHkha pAtA hai| kahane kA matalaba yaha hai ki jo svayaM asthira hai vaha dUsaroM ko kyA sahArA deMge? praveza : bhale hI samyakadarzana-jJAna-cAritra kSaNika (asthira) paryAya hone se jJeya, zraddheya aura dhyeya zuddhAtmA kI sImA se bAhara haiN| lekina jJAna-darzana-cAritra Adi anaMta guNa to zAsvata aura zuddha haiM, AtmA ke sAtha trikAla (hameMzA/sthira) rahane vAle haiN| ina anaMta guNoM kA samUha hI to AtmA hai phira ina guNoM ke bheda ko jJeya, zraddheya aura dhyeya zuddhAtmA kI sImA se bAhara kyoM rakhA gayA hai ? 1.impure-states 2.pure-states3.momentary 4.momentary/unstable 5.stable 6.unstable Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-5 149 samakita : hA~, AtmA ke jJAna-darzana Adi anaMta guNa zAzvata va zuddha haiM aura zuddha AtmA ke sAtha trikAla (hameMzA/sthira) rahene vAle haiN| zuddha-AtmA, jJAna-darzana Adi anaMta guNoM kA hI samUha hai yAni ki zuddha-AtmA meM yaha anaMta guNa maujUda haiM lekina (dRSTi ke viSaya) zuddha-AtmA meM ina anaMta guNoM kA bheda maujUda nahIM hai| zuddha-AtmA ina anaMta guNoM kA eka akhaMDa-piMDa' hai| isIliye ina guNoM kA bheda bhI vyavahAra naya kA viSaya hone se zuddhAtmA kI sImA se bAhara hai| kyoMki kisI bhI prakAra ke bheda Adi ko jJeya, zraddheya aura dhyeya banAne se bhI AkulatA (duHkha) hI utpanna hotI hai| praveza : to phira vaha zuddhAtmA kauna hai jo jJeya, zraddheya aura dhyeya hai ? jisake jJAna, zraddhAna aura dhyAna se AkulatA(duHkha)kA nAza aura nirAkulatA (sacce sukha) kI prApti hotI hai ? samakita : strI, putra, makAna, zarIra Adi se bhinna, moha-rAga-dveSa, samyakadarzana jJAna-cAritra Adi paryAya se anya aura jJAna-darzana Adi guNabheda se pAra, paramazuddha nizcaya naya (zuddhanaya) kA viSaya, anaMta zuddha aura zAzvata guNoM kA eka akhaMDa-piMDa, trikAlI-dhruva (hamezA eka jaisA rahane vAlA) bhagavAna-AtmA hI zuddha-AtmA hai, jo jJAna kA jJeya, zraddhA kA zraddheya aura dhyAna kA dhyeya hai yAni ki dRSTi kA viSaya hai| jisake jJAna (samyakajJAna), zraddhAna (samyakadarzana) aura dhyAna (samyakacAritra) se AkulatA (duHkhoM) kA nAza aura nirAkulatA (sacce sukha) kI prApti hotI hai, yAni ki AtmA ko para dravya se bhinna, paryAyoM se anya va guNabheda se pAra jAnane, mAnane va jAnate-mAnate rahane se hI nirAkulatA kI prApti hotI hai| praveza : yadi aisA hai to phira vyavahAra naya ke viSayabhUta AtmA kI bAta zAstroM __meM kI hI kyoM ? basa eka paramazuddha nizcaya naya (zuddhanaya) ke viSayabhUta trikAlI dhruva bhagavAna AtmA (zuddhAtmA) kI hI bAta zAstroM meM karanI cAhiye thI? samakita : isa prazna kA uttara tumako agale pATha meM mila jaayegaa| 1.integrated-mass 2.subject Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAra naya kI upayogitA samakita : pichalA pATha par3hakara hamAre mana meM yaha zaMkA uThanA svAbhAvika hai ki yadi sirpha paramazuddha nizcaya naya ke viSayabhUta trikAlI dhruva bhagavAna AtmA (zuddhAtmA) ke jJAna, zraddhAna aura dhyAna se hI AkulatA (duHkha) miTakara nirAkulatA (sacce sukha) kI prApti hotI hai to phira vyavahAra naya ke viSayabhUta AtmA kI bAta zAstroM meM kI hI kyoM ? sirpha paramazuddha nizcaya naya (zuddhanaya) ke viSayabhUta trikAlI dhruva bhagavAna AtmA (zuddhAtmA) kI hI bAta zAstroM meM karanI cAhiye thii| lekina aisA nahIM hai, zAstra kI koI bhI bAta vyartha meM nahIM hotii| kucha na kucha prayojana sahita hI hotI hai| vyavahAra naya kA bhI apanA eka prayojana hai, upayogitA hai| praveza : kaise? samakita : jisa vyakti ne Ajataka jJAna Adi anaMta guNoM ke eka akhaMDa-piMDa trikAlI-dhruva bhagavAna AtmA (zuddhAtmA) ko jJeya, zraddheya aura dhyeya nahIM banAyA lekina yaha jAnane ke bAda ki aise zuddhAtmA ko jJeya, zraddheya aura dhyeya banAne se hI duHkha miTakara, sacce sukha kI prApti hotI hai, vaha pUrI duniyA ke cappe-cappe meM usa zuddhAtmA ko khoja rahA thaa| taba pahale prakAra ke vyavahAra-naya ne usakI khoja ko strI, putra, makAna Adi taka sImita kara diyA ki jo strI, putra, makAna, dukAna Adi ke bIca meM rahatA hai vaha AtmA hai| usake mana meM yaha prazna uThane para ki ina sabameM se kauna AtmA hai taba dUsare prakAra ke vyavahAra naya ne usakI khoja ko aura adhika sImita kara zarIra taka lA diyaa| phirase prazna uThane para ki zarIra kA kaunasA aMga AtmA hai taba tIsare prakAra ke vyavahAra naya ne usakI khoja ko aura sImita karate huye kahA ki yaha moha, rAga-dveSa ke pariNAmoM ko karane vAlA hI AtmA hai| 1.purposeless 2.purpose 3.utility4.search 5.limited 6.body-part 7.transformations Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-5 151 aise moha, rAga-dveSa se malina (maile) AtmA ko pAkara udAsa va duHkhI hone para usase cauthe prakAra ke vyavahAra naya ne kahA ki jJAnadarzana-cAritra-sUkha Adi anaMta zuddha va zAzvata guNoM vAlA AtmA hai isaprakAra usako anaMta guNoM ke bhedoM ke dvArA abheda-akhaMDa AtmA kA svarUpa samajhAkara, zuddha AtmA kI mahimA batalAkara, zuddhAtmA ko jJeya, zraddheya aura dhyeya banAne kI atizaya ruci utpanna to karA dii| lekina aise guNabheda sahita AtmA kA jJAna, zraddhAna aura dhyAna karane se usakA duHkha (AkulatA) nahIM miTA, usako sacce sukha kI prApti nahIM huI taba phira usako batAyA gayA ki duHkha miTAne va sacce sukha ko pAne ke lie to paramazuddha nizcaya naya ke viSaya trikAlI dhruva bhagavAna AtmA (zuddhAtmA) kA hI jJAna, zraddhAna va dhyAna karanA hogaa| isa prakAra vyavahAra naya kI bhI eka sImA taka upayogitA hai| lekina usa sImA ke bAda vaha anupayogI ho jAtA hai| jaise plena ko AkAza meM ur3ane ke liye rana-ve para daur3anA jarUrI to hai lekina eka (samaya) sImA tk| usake bAda to usa plena ko AkAza meM ur3ane ke lie rana-ve chor3anA hI hogaa| jaise cAya banAne ke liye dUdha meM cAyapattI DAlanA jarUrI hai lekina cAya pIne ke liye cAyapattI ko chAna kara alaga karanA bhI jarUrI hai| praveza : kRpayA isa pUre prakaraNa' ko kisI udAharaNa ke dvArA samajhAIye ? samakita : tuma to jAnate hI ho hara ghara meM eka cAya-premI vyakti jarUra hotA hai| hameMzA usa cAya-premI kI yahI koziza rahatI hai ki ghara ke eka aura vyakti ko cAya kI lata laga jAye tAki usako eka sAthI mila jAye kyoMki usako lagatA hai-eka se bhale do| lekina dUsare vyakti ne na to kabhI cAya pI ho aura na hI pInA cAhatA ho aura yaha cAya-premI usako cAya pIne kI ruci lagAnA cAhatA hai to vaha usase kahatA hai ki isa cAya meM dArjIliMga ke bAgAnoM kI cAyapattI, ilAyacI, kesara Adi masAle, dUdha, zakkara Adi DAlA huA hai, isako pIne se dila aura dimAga taro-tAjA ho jAte haiM aadi-aadi| isaprakAra vaha cAyapremI cAya meM DalI huI aneka sAmagriyoM" aura usakI khUbiyA~ batAkara sAmane vAle vyakti ko cAya pIne kI ruci utpanna karAtA hai| 1.glory2.interest 3.limit 4.utility 5.useless 6.filter 7.topic 8.example 9.habbit 10.fresh 11.ingredients Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 samakita-praveza, bhAga-5 lekina ruci laga jAne ke bAda jaba vaha sAmane vAlA vyakti cAya pIyegA taba cAya kA asalI majA lene ki liye usako cAya meM par3I eka-eka sAmagrI nahIM balki akhaNDa cAya kA svAda lenA hogaa| eka-eka sAmagrI (bheda) ke svAda para jJAna va dhyAna kendrita karane se cAya kA asalI majA nahIM A sktaa| usIprakAra jaba taka akhaNDa-abheda zuddha AtmA kA anubhava (jJAnazraddhAna-lInatA) na ho taba taka aneka khaNDa-khaNDa yAni ki guNabheda Adi ke dvArA zuddhAtmA kA svarUpa samajhakara vicArakara, akhaMDa abheda zaddha AtmA kI mahimA lAnI cAhiye, usakI atizaya ruci lagAnI cAhiye kyoMki ruci palaTe binA upayoga (jJAna-dhyAna) nahIM pltttaa| praveza : matalaba? samakita : isakA matalaba yaha huA ki akhaMDa-abheda zuddhAtmA kA svarUpa samajhane-samajhAne ke liye, usakI mahimA lAne ke liye, usakI atizaya ruci lagAne ke liye akhaNDa-abheda vastu ke svarUpa kA khaNDa-khaNDa aura bhedoM dvArA kathana karane vAlA vyavahAra naya prayojanavAna (upayogI) hai| lekina vyavahAra naya ke kathana ke mAdhyama se akhaMDa-abheda zuddhAtmA kA svarUpa samajhakara, usakI mahimA khyAla meM Akara, usakI atizaya ruci lagane ke bAda usa akhaMDa-abheda zuddhAtmA kA anubhava (jJAna-zraddhAna-lInatA) karane ke liye ekamAtra paramazuddha nizcaya naya (zuddhanaya) hI prayojanavAna (upayogI) hai, jo ki AtmA ko para dravya se bhinna, paryAyoM se anya va guNabheda se pAra jAnatA hai| praveza : oha ! aba samajhameM aayaa| samakita : isIliye hameM jaba taka apane lakSya kI prApti na ho jAye taba taka donoM nayoM ko nahIM chor3anA cAhie kyoMki yadi vyavahAra naya ko chor3oge to bhagavAna ke upadeza kA pracAra-prasAra arthAta usako samajhane- samajhAne kA kArya asaMbhava ho jAyegA aura yadi nizcaya naya ko chor3oge to Atmatatva (tatvajJAna) kI upalabdhi' asaMbhava ho jaayegii| 1.whole/integrated 2.focus 3.achievement Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-5 153 praveza : tatvajJAna kA artha sirpha eka Atma-tatva kA jJAna hai ? hamane to sunA thA tatva (padArtha) nau hote haiM ? samakita : eka hI bAta hai| praveza : kaise? samakita : hamArA agalA viSaya yahI hai| hAthI ke dA~ta dikhAne ke alaga aura cabAne ke alg| dikhAne ke dA~ta bar3e hote haiM aura ve citra-kArI meM tathA zobhA bar3hAne meM kAma Ate haiM cabAne ke dA~ta choTe hote haiM aura ve khAne ke kAma Ate haiN| zAstra to 'dAdAjI' kI ciTThI jaise haiM, unakA Azaya samajhane kI kuzalatA prApta karanI caahiye| zAstra meM vyavahAra ke kathana aneka hote haiM parantu jitane vyavahAra ke aura nimitta ke kathana haiM ve apane guNa (pragaTa karane) meM kAma nahIM Ate kintu paramArtha ko samajhAne meM kAma Ate haiN| AtmA paramArthataH para se bhinna haiM usakI zraddhA karake, usameM lIna ho to AtmA ko mastI cddh'e| jo paramArtha hai vaha vyavahAra meM-samajhane meM kAma nahIM AtA, kintu usake dvArA AtmA ko zAnti hotI hai| yaha pragaTa naya-vibhAga hai| jisa prakAra loka-vyavahAra meM nanihAla ke gA~va ke kisI vizeSa vyakti ko 'mAmA' kahate haiM parantu vaha saccA mAmA nahIM hai, kathana mAtra 'kahane kA mAmA' hai usI prakAra jise AtmA kI zraddhA, jJAna evaM rAmaNatArUpa nizcaya 'dharma' pragaTa huA ho usa jIva ke dayA-dAnAdi zubharAga ko 'kahane kA mAmA' kI bhA~ti vyavahAra se 'dharma' kahA jAtA hai| isa prakAra 'dharma' ke kathana ke nizcaya-vyavahAra una donoM pakSa ko jAnanA usakA nAma donoM nayoM kA 'grahaNa karanA' kahA hai| vahA~ vyavahAra ko aMgIkAra karane kI bAta nahIM hai|... -gurudevazrI ke vacanAmRta jJAnI dravya ke Alambana ke bala se, jJAna meM nizcaya-vyavahAra kI maitrI pUrvaka, Age bar3hatA jAtA hai aura caitanya svayaM apanI adbhutatA meM samA jAtA hai| -bahinazrI ke vacanAmRta Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 prayojanabhUta tatva (padArtha) samakita : aba taka hamane dekhA ki svayaM meM apanApana yAni ki AtmazraddhAna' hI asalI samyakadarzana hai jo ki AtmA ke svarUpa ke yathArtha nirNaya binA prApta honA asaMbhava hai| lekina yahA~ eka prazna hamAre sAmane khar3A hotA hai ki yadi sirpha AtmA kA zraddhAna hI samyaka darzana hai to phira samyakadarzana ke liye prayojanabhUta tatvoM ke yathArtha-nirNaya karane kI bAta zAstroM meM kyoM AtI hai ? sirpha jIva-tatva (AtmA) ke yathArtha nirNaya kA hI upadeza kyoM nahIM diyA gayA ? isa savAla kA javAba yaha hai ki prayojanabhUta tatvoM kA yathArtha nirNaya kaho yA jIva tatva (AtmA) kA yathArtha nirNaya kaho eka hI bAta hai| praveza : lekina yaha donoM to alaga-alaga bAteM haiM ? samakita : hamako ye donoM bAteM alaga-alaga lagatI haiM kyoMki hama prayojanabhUta tatvoM ke nirNaya kA matalaba sahI taraha se nahIM samajha paate| prayojanabhUta tatvoM ke yathArtha nirNaya kA matalaba yahI nirNaya karanA hai ki maiM jIva-tatva (AtmA) hU~ aura ajIva, Azrava, baMdha, saMvara, nirjarA, mokSa, pApa va puNya tatva maiM nahIM huuN| praveza : oha ! samakita : hA~, kyoMki yathArtha zabda kA artha hotA hai- jaisA hai vaisaa| aura yathArtha nirNaya kA artha hotA hai-jo jaisA hai use vaisA hI jAnanA aura maannaa| praveza : acchA ! to prayojanabhUta tatvoM ke yathArtha-nirNaya kA artha ho jAyegA ki prayojanabhUta tatvoM meM jo tatva jaisA hai, usako vaisA hI jAnanA aura maannaa| 1.self belief 2.impossible 3.correct-understanding Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-6 155 samakita : hA~ ! jo maiM hU~, usako maiM rUpa jAnanA va mAnanA aura jo maiM nahIM hU~, usako yaha maiM nahIM aisA jAnanA va mAnanA yAni jIva-tatva (AtmA) maiM hU~ aura ajIva Adi maiM nahIM aisA jAnanA va maannaa| isI bAta ko asti-se kaheM to jIva tatva kA yathArtha nirNaya va nAsti-se kaheM to ajIva Adi tatvoM kA yathArtha-nirNaya evaM astinAsti se kaheM to nava-tatvoM kA yathArtha-nirNaya kahane meM AtA hai| praveza : bhAIzrI ! prayojanabhUta tatva zabda kA kyA matalaba hai ? samakita : tad-bhAva so ttv| yAni ki jisa padArtha kA jo bhAva (svarUpa) hai, vahI usakA tatva hai yAni ki padArtha kA svarUpa hI tatva hai| vaise to duniyA meM anaMta tatva haiM yAni ki anaMta padArtha apane-apane svarUpa (svabhAva) sahita maujUda haiM lekina jaba adhyAtmika kSetra meM tatvoM kI carcA kI jAtI hai to yahA~ tatva kA artha hotA hai-prayojanabhUta ttv| yAni ki aise tatva jinake yathArtha-nirNaya binA hamAre prayojana kI siddhi nahIM ho sktii| praveza : bhAIzrI kaunasA prayojana ? samakita : vahI jo saMsAra ke sabhI jIvoM kA eka mAtra prayojana hai- sukha kI prApti aura duHkhoM se mukti| praveza : isakA matalaba yaha huA ki yadi hamako sukha cAhie, to prayojanabhUta tatvoM kA yathArtha-nirNaya karanA hogA? samakita : hA~ bilkula ! kyoMki pUrNa sukha kI prApti mokSa ke binA asaMbhava hai aura mokSa mahala kI pahalI-sIr3hI samyakadarzana hai aura samyakadarzana prayojanabhUta tatvoM ke yathArtha-nirNaya binA asaMbhava hai| praveza : kyA yaha jIva, ajIva Adi hI prayojanabhUta tatva haiM ? samakita : hA~, tatvArtha-sUtra Adi graMthoM meM sAta prayojanabhUta tatva batalAye haiM: 1.positively 2.negatively 3.spiritual 4.purpose 5.accomplishment 6.first-step Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 samakita-praveza, bhAga-6 1. jIva 2. ajIva 3. Azrava 4. baMdha 5. saMvara 6. nirjarA 7. mokSa ina sAta-tatvoM meM pApa, puNya ko aura jor3a dene para nava-tatva yA nava-padArtha ho jAte haiN| praveza : matalaba? samakita : puNya-pApa, Azrava-baMdha tatva ke hI bheda haiM, isaliye saMkSepa' meM sAta-tatva kahate haiM aura vistAra meM nava-tatva yA nv-pdaarth| praveza : bhAIzrI ! ye prayojanabhUta tatva, dravya haiM yA guNa haiM yA paryAya haiM ? samakita : inameM se pahale do, jIva aura ajIva tatva to dravyarUpa (mUla) tatva haiM bAkI-ke tatva, jIva va ajIva (pudgala) kI paryAyarUpa tatva haiM jo ki nimna cArTa meM darzAyA gayA hai: dravya rUpa tatva 1. jIva tatva | 2. ajIva tatva paryAya rUpa tatva jIva kI paryAya ajIva (pudgala) kI paryAya 3. Azrava tatva bhAva Azrava dravya Azrava | 4. baMdha tatva bhAva baMdha dravya baMdha | 5. saMvara tatva bhAva saMvara dravya saMvara 6. nirjarA tatva bhAva nirjarA dravya nirjarA | 7. mokSa tatva bhAva mokSa / dravya mokSa | 8. pApa tatva bhAva pApa dravya pApa 9. puNya tatva bhAva puNya dravya puNya paraspara nimitta-naimittika saMbaMdha / praveza : jIva-tatva matalaba ? samakita : jIva tatvaH jisameM mere jJAna-darzana Adi anaMta guNa maujUda haiM, aisA maiM svayaM hI jIva-tatva huuN| 1.Brief 2.detail 3.remaining 4.mutual 5.present Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-6 157 praveza : aura ajIva-tatva ? samakita : ajIva tatvaH mujhase judA pudgala, dharma, adharma, AkAza va kAla dravya ajIva-tatva haiN| praveza : jIva-tatva aura ajIva-tatva yaha do to dravya rUpa tatva ho gye| aba paryAyarUpa tatvoM ke bAre meM batAIye na ? samakita : jaisA ki hamane cArTa meM dekhA ki Azrava, baMdha, saMvara, nirjarA, mokSa, pApa va puNya tatva paryAya rUpa tatva haiM aura yaha sabhI jIva aura ajIva (pudgala) kI paryAyeM haiN| praveza : bhAIzrI ! thor3A vistAra se batAIye na ? samakita : ThIka hai ! eka-eka karake batAtA huuN| 1. Azrava tatvaH jIva kI paryAya meM mithyAdarzana-jJAna-cAritra (moha, rAga-dveSa) rUpa azuddhi kA AnA (utpanna honA) bhAva-Azrava hai| vahIM dravya-karmoM (pudgala kI paryAya) kA AnA dravya-Azrava hai| yaha Azrava hI baMdha ke kAraNa haiN| 2. baMdha tatvaH jIva kI paryAya meM azuddhi kA banA rahanA bhAva-baMdha hai| vahIM dravya-karmoM kA jIva ke sAtha eka-kSetra meM banA rahanA dravya-baMdha hai| 3. saMvara tatvaH jIva kI paryAya meM samyakadarzana-jJAna-cAritrarUpa zuddhi kI utpatti yAni ki mithyAdarzana-jJAna-cAritrarUpa azuddhi AnA ruka jAnA (utpanna na honA) bhAva-saMvara hai / vahIM dravya karmoM kA AnA ruka jAnA dravya-saMvara hai| praveza : isakA matalaba hai ki cauthe guNasthAna meM samyakadarzana pragaTa hone se saMvara pragaTa ho jAtA hai ? samakita : hA~, bilkula ! 1.detail 2.impurity 3.common-Space 4.purity 5.occurance 6.occur Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 samakita-praveza, bhAga-6 4. nirjarA tatva : jIva kI paryAya meM zuddhi kI vRddhi aura azuddhi kI AMzika-hAni hote jAnA bhAva-nirjarA hai| vahIM dravya-karmoM kI AMzika hAni hote jAnA dravya-nirjarA hai| 5. mokSa tatvaH jIva kI paryAya meM zuddhi kI pUrNatA yAni ki azuddhi kA sarvathA-nAza honA bhAva-mokSa hai| vahIM dravya-karmoM kA sarvathA nAza honA dravya-mokSa hai| praveza : bhAIzrI ! Apane to mokSa hI karA diyA lekina pApa-puNya to bAkI raha gaye? hamane to sunA thA ki pApa-puNya donoM kA nAza hone para hI jIva mokSa jAtA hai ? samakita : hA...hA...! tumane ekadama sahI sunA hai| Azrava-baMdha (azuddhi) kA sarvathA nAza hone se pApa-puNya kA bhI nAza ho gAyA kyoMki pApa-puNya to Azrava-baMdha ke hI to bheda haiM, isaliye to nava-tatva saMkSepa meM sAtatatva kahe jAte haiN| praveza : pApa-puNya tatva Azrava-baMdha tatva ke bheda kisa taraha haiM ? samakita : jaisA ki hamane dekhA ki bhAva-Azrava kA artha hai-azuddhi kI utptti| aura bhAva-baMdha kA artha hai- azuddhi kA banA rhnaa| azuddhi matalaba mithyAdarzana-jJAna-cAritra yAni ki moha, raag-dvess| iname se moha, azubha-rAga va dveSa, pApa-bhAva haiM aura zubha-rAga, puNya-bhAva hai| praveza : to kyA pApa-puNya tatva bhI do prakAra ke haiM, bhAva pApa-puNya aura dravya pApa-puNya ? samakita : hA~, bilkul| 6. pApa tatvaH jIva kI paryAya meM moha, azubha rAga aura dveSa kA AnA (utpanna honA) va banA rahanA bhAva-pApa tatva hai| vahIM dravya-karmoM kI pApa prakRtiyoM (jJAnA., darzanA., mohanI., aMtarAya, asAtA vedanIya, azubha Ayu, azubha nAma, nimna gotra) kA AnA va jIva ke sAtha eka kSetra meM banA rahanA dravya-pApa tatva hai| 1.increment 2.partial-decrement 3.completely-destroyed 4.types Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-6 159 7. puNya tatvaH jIva kI paryAya meM zubha rAga kA AnA (utpanna honA) va banA rahanA bhAva-puNya tatva hai| vahIM dravya-karmoM kI puNya prakRtiyoM (sAtA vedanIya, zubha Ayu, zubha nAma, ucca gotra) kA AnA va jIva ke sAtha eka kSetra meM banA rahanA dravya-puNya tatva hai| praveza : are vAha ! yaha to bahuta sarala hai| samakita : hA~, isa prakAra hama dekhate haiM ki bhAva Azrava, baMdha, saMvara, nirjarA. mokSa, pApa va pUNya tatva, jIva ke kArya (paryAya) haiM yAni ki jIva inakA kartA hai| dravya Azrava, baMdha, saMvara, nirjarA, mokSa, pApa va puNya tatva, pudgala ke kArya (paryAya) haiM yAni ki pudgala (ajIva) inakA kartA hai| praveza : bhAva-Azrava Adi aura dravya-Azrava Adi ke bIca kyA saMbaMdha hai ? samakita : bhAva-Azrava Adi jIva kI paryAya aura dravya-Azrava Adi pudgala kI paryAya hone se, inameM Apasa meM mAtra nimitta-naimittika saMbaMdha hai, kartA -karma saMbaMdha nhiiN| kyoMki do dravyoM ke bIca sirpha nimitta-naimittika saMbaMdha hI ho sakatA hai, kartA-karma saMbaMdha nhiiN| eka dravya dUsare dravya ke kArya kA kartA nahIM ho sakatA, yaha hama pahale vastutva-guNa ke pATha meM hI dekha cuke haiN| praveza : prayojanabhUta tatva to samajha meM A gaye lekina prayojanabhUta tatvoM ke yathArtha-nirNaya kA kyA artha hai, vistAra se smjhaaiiye| samakita : prayojanabhUta-tatvoM meM jo tatva jaise haiM, unheM vaisA jAnanA va mAnanA prayojanabhUta-tatvoM kA yathArtha nirNaya hai| yAni ki jJeya tatvoM ko jJeya rUpa, heya tatvoM ko heya rUpa aura upAdeya tatvoM ko upAdeya rUpa jAnanA va mAnanA hI ina tatvoM kA yathArtha nirNaya hai| jo ki samyakadarzana yAni ki sacce sukha kI prApti ke upAya meM pramukha kAraNa hai| tatvArtha sUtra meM bhI kahA hai- tatvArtha zraddhAnaM smykdrshn| praveza : bhAIzrI ! yaha jJeya, heya va upAdeya kyA hotA hai ? samakita : basa yahI hamArA agalA viSaya hai| Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJeya-heya-upAdeya samakita : pichale pATha meM hamane dekhA ki prayojanabhUta tatvoM ke yathArtha nirNaya ke binA samyakadarzana yAni ki sacce sukha kI prApti kA upAya nahIM ho sakatA aura prayojanabhUta tatvoM ke yathArtha nirNaya kA artha hai-jJeya tatvoM ko jJeya rUpa, heya tatvoM ko heya rUpa aura upAdeya tatvoM ko upAdeya rUpa jAnanA va maannaa| to sabase pahale hama jJeya, heya va upAdeya zabdoM ke artha ko samajha lete haiN| jJeya kA matalaba hotA hai jAnane yogy| yAni ki vaha saba, jo jAnane meM A sakeM, vaha jJeya tatva haiN| heya kA matalaba hotA hai tyAgane yogya (chor3ane yogy)| yAni ki sukhI hone ke liye jinheM hameM niyama se' chor3anA hogA, vaha heya tatva haiN| upAdeya kA matalaba hotA hai grahaNa karane yogy| yAni ki sukhI hone ke liye jinheM hameM niyama se grahaNa karanA hogA vaha upAdeya tatva haiN| praveza : bhAIzrI ! prayojanabhUta tatvoM meM kaunase tatva jJeya, kauna se tatva heya va kauna se tatva upAdeya haiM ? samakita : sabhI jIva evaM ajIva (pudgala, dharma, adharma, AkAza, kAla) jJeya tatva haiM yAni ki jAnane yogya haiN| matalaba ki yadi ye jAnane meM A jAyeM to jAna lo, inako jAnane mAtra se hamArA koI nukasAna nahIM hotaa| Azrava va baMdha yAni ki mithyAdarzana-jJAna-cAritra (moha, rAga-dveSa Adi) azuddhi hone se va duHkha kA kAraNa hone se heya tatva haiN| saMvara va nirjarA yAni ki samyakadarzana-jJAna-cAritra zuddhi va zuddhikI-vRddhirUpa hone se va sacce sukha kA kAraNa hone se pragaTa karane ke liye AMzika upAdeya tatva haiN| 1.compulsorily 2.adopt/achieve 3.impurity 4.increasing-purity 5.partially Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-6 161 mokSa, zuddhi-kI-pUrNatArUpa' hone se va parama-sukha svarUpa hone se pragaTa karane ke liye sarvathA upAdeya tatva hai| praveza : lekina bhAIzrI ye saMvara, nirjarA, mokSa tatva pragaTa hoMge kaise? samakita : sva (jIva-tatva) kA Azraya yAni ki jJAna, zraddhAna va lInatA karane se| isaliye jIva-tatva Azraya karane ke liye parama upAdeya tatva hai| praveza : bhAIzrI ! pApa-puNya tatva ? samakita : pApa-puNya tatva, Azrava-baMdha tatva ke hI bheda hone se heya tatva haiN| praveza : pApa kI taraha puNya-tatva bhI heya tatva hai ? samakita : haaN| jaise ber3I', lohe kI ho yA sone kI, bA~dhane kA hI kAma karatI hai| vaise hI baMdha, pApa kA ho yA puNya kA, jIva ko saMsAra meM bA~dhane kA hI kAma karatA hai| praveza : aise to loga puNya chor3akara pApa meM laga jAyeMge ? samakita : are bhAI ! puNya ke sAtha-sAtha pApa ko bhI to heya kahA gayA hai to phira puNya chor3akara pApa meM jAne kA savAla hI kahA~ rahA ? / jahA~ puNya bhI heya hai, vahA~ pApa heya kaise nahIM hogA? bhagavAna ne to pApa-puNya rUpa azuddha bhAva (Azrava-baMdha tatva) ko heya kahakara, zuddha-bhAva (saMvara, nirjarA, mokSa tatva) ko pragaTa karane ke liye upAdeya kahA hai| jisakA ekamAtra upAya sva (jIva-tatva) kA Azraya karanA hai| yaha bAta aura hai ki jaba taka pUrNa zuddhi (pUrNa vItarAgatA) na ho taba pariNati (paryAya) meM apanI bhUmikA lAyaka puNya-bhAva (zubha-rAga) huye binA nahIM rahate, yAni ki hote hI hai, lekina nirNaya (jJAna-zraddhAna) meM to vaha unako Azrava bhAva hone ke kAraNa heya hI mAnatA hai| 1.complete-purity 2.supremely 3.types 4.shackle 5.achieve 6.State of conduct Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 samakita-praveza, bhAga-6 praveza : yadi aisA na mAne to? samakita : yadi aisA na mAne to usakA pApa-puNya tatva kA nirNaya yathArtha (sahI) nahIM hogaa| pApa-puNya tatva kA nirNaya ayathArtha (galata) hone se, Azrava-baMdha tatva kA nirNaya ayathArtha hogaa| Azrava-baMdha tatva kA nirNaya ayathArtha hone se, Azrava-baMdha tatva ke virodhI saMvara, nirjarA va mokSa tatva kA nirNaya bhI ayathArtha hogaa| saMvara, nirjarA va mokSa tatva kA nirNaya ayathArtha hone se, jisake Azraya se saMvara, nirjarA va mokSa tatva pragaTa hote haiM, aise jIva-tatva kA aura jIva-tatva se judA' ajIva-tatva kA nirNaya bhI ayathArtha hI hogaa| praveza : oha ! samakita : isa taraha hamane dekhA ki jisakI eka tatva saMbaMdhI bhUla hotI hai usakI niyama se sabhI tatvoM saMbaMdhI bhUla hotI hI hai| praveza : bhAIzrI ! prayojanabhUta tatvoM ke nirNaya saMbaMdhI isa jIva kI (hamArI) aura kyA-kyA bhUla raha jAtI haiM vistAra se smjhaaiiye| samakita : Aja bahuta dera ho gayI hai| kala batAtA huuN| strI, patra, paise Adi meM race-pace rahanA vaha to viSailA svAda hai, sarpakI bar3I bA~bI hai parantu zubha bhAva meM AnA vaha bhI saMsAra hai| parama puruSArthI mahA-jJAnI antara meM aise vilIna hue ki phira bAhara nahIM aaye| -gurudevazrI ke vacanAmRta anaMta kAla se jIva ko azubha bhAva kI Adata par3a gaI hai, isaliye use azubha bhAva sahaja hai| aura zubha ko bArambAra karane se zubha bhAva bhI sahaja ho jAtA hai| parantu apanA svabhAva jo ki sacamuca sahaja hai usakA khyAla jIva ko nahIM AtA, khabara nahIM pdd'tii| upayoga ko sUkSma karake sahaja svabhAva pakar3anA caahiye| __-bahinazrI ke vacanAmRta 1.different 2.misconceptions Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva-ajIva tatva saMbaMdhI bhUla samakita : jaisA ki hamane pichale pAThoM meM dekhA ki prayojanabhUta tatvoM ke yathArtha nirNaya binA samyakadarzana kI prApti asaMbhava hai aura samyakadarzana ke binA sacce sukha kI prApti asaMbhava hai| isa pATha meM hama dekheMge ki ese ina prayojanabhUta tatvoM ke saMbaMdha meM ki isako samyakadarzana pragaTa nahIM hotA yAni ki sacce sukha kI prApti ke mArga kA dvAra nahIM khultaa| praveza : jI bhAIzrI ! samakita : anAdi se to yaha jIva nigoda (sAdhAraNa-vanaspati) meM hI janma-maraNa karatA thaa| kisI vizeSa prakAra kI kaSAya kI maMdatA (zubha-bhAva) ke kAraNa yaha jIva nigoda se bAhara nikalakara trasa paryAya meM AyA usameM bhI asaMjJI (mana-rahita) pA~ca iMdriya jIva huA, so yahA~ taka to usako tatva vicAra-zakti hI pragaTa nahIM thii| praveza : bhAIzrI jaba nigoda meM mana hI nahIM hotA, to zubha-bhAva kaise hue ? samakita : sahaja kAlalabdhi se aura vaise bhI mana jJAna guNa kI paryAya hai va zubha-bhAva cAritra guNa kii| praveza : phira Age ...? samakita : phira bhAgya se saMjJI (mana-sahita) pA~ca iMdriya jIva kI paryAya isako prApta huI, usameM bhI manuSya Ayu , Arya deza, jaina kula, pariNAmoM meM vizaddhi, bhagavAna kI vANI ko sunanA-par3hanA Adi durlabha se durlabha saMyoga isako prApta hue lekina isa sabake bAda bhI Atma kalyANa meM bAdhaka, jo prayojanabhUta tatvoM saMbaMdhI bhUla isakI raha jAtI haiM, ekaeka karake hama una bhUloM kI carcA karate haiM: / 1.impossible 2.inborn 3.thinking-ability 4.thinking-ability 5.automatically Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 samakita-praveza, bhAga-6 1. jIva-ajIva tatva saMbaMdhI bhUlaH yaha jIva, bhagavAna kI vANI meM jo vyavahAra-naya' se jIva kA kathana AyA hai yAni ki jIva aura zarIra Adi ke saMyoga se jo (asamAna jAti dravya) paryAya rUpa trasa-sthAvara, saMjJI-asaMjJI, manuSya-tiryaMca, deva-nArakI Adi rUpa asthAI va para-sApekSa bheda jIva ke batAye haiM unako to jIva tatva jAnanA hai, mAnatA hai lekina nirAkulatA kI siddhi meM kAraNa, nizcaya-naya ke viSayabhUta jJAna-darzana Adi anaMta guNoM kA eka akhaMDa-piMDa, hameMzA eka-jaisA rahane vAlA zAzvata aura zuddha AtmA maiM hU~ aura vahI jIva-tatva kA yAni ki merA asalI va sthAI svarUpa hai aisA na jAnatA hai, na mAnatA hai| yahI isakI jIva tatva saMbaMdhI bhUla hai| praveza : bhAIzrI! bhale hI hama nizcaya-naya ke viSayabhUta jIva tatva ke vAstavika-svarUpa ke bAre meM yaha na mAnate hoM ki yahI maiM hU~ lekina adhyAtma zAstroM se hamane usake bAre meM jAna to liyA hI hai| phira Apane aisA kyoM kahA ki usake bAre meM na hama jAnate haiM, na mAnate haiM? samakita : aisA mAne binA ki yahI zAzvata aura zudvAtmA maiM hU~, sirpha zAstra se usa zAzvata aura zuddha AtmA ke bAre meM jAna-lenA, usako nahIM jAnane jaisA hI hai| AtmA ke bAre meM jAna lenA aura AtmA ko jAna lenA, ina do bAtoM meM bahuta bar3A aMtara hai| kyoMki sirpha AtmA ke bAre meM zabdoM yA vicAroM se jAna lene se samyakadarzana nahIM hotA kyoMki samyakadarzana kahate haiM-zuddhAtmA (svayaM) meM apanApana hone ko| AtmA ko sirpha zAstroM se jAna leM, lekina yahI maiM hU~ aisA anubhavapUrvaka na jAneM, na mAneM, to samyakadarzana kI prApti asaMbhava hai| praveza : to kyA adhyAtma zAstroM ko par3hakara, rAtadina AtmA kI bAteM karanevAle bhI aisA nahIM mAnate ki yahI zuddha-AtmA maiM hU~ ? 1.formal-narration 2.combination 3.unstable 4.actual-narration 5.eternal 6.actual-sapect 7.difference 8.thought-process 9.achievement Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-6 165 samakita : yadi zuddha-AtmA ke anubhavapUrvaka, usameM apanApana karake, zuddhAtmA kI bAte kareM taba to ThIka hai| lekina usake binA sirpha AtmA kI bAtoM hI kA nAma samyakadarzana nahIM hai| aisA vyakti, AtmA kI bAteM aise karatA hai jaise kisI aura kI hI bAteM kara rahA ho| vaha kahatA jarUra hai ki AtmA zuddha aura zAzvata hai, lekina use aMdara se aisA apanApana (pratIti) nahIM, ki vaha zuddha aura zAzvata AtmA (jIva-tatva) maiM hI huuN| balki vaha to aisA mAnatA hai ki yaha zarIra Adi (ajIva-tatva) hI maiM huuN| zarIra kI utpatti se hI merI utpatti aura zarIra ke nAza se hI merA nAza ho jAtA hai| zarIra gaurA aura zaktizAlI hai, to maiM gaurA aura zaktizAlI hU~ va zarIra kAlA aura zaktihIna hai to maiM kAlA aura zaktihIna huuN| zarIra kI kriyAoM (halana-calana Adi) kA kartA maiM hU~ aura zarIra merI kriyAoM (bhAva Adi) kA kartA hai yA phira hama donoM milakara taraha-taraha ke kAryoM ko karate haiN| isa prakAra viparIta (ulTA) jAnatA hai aura mAnatA hai| yAni ki ajIva ke pudgala Adi bheda-prabhedoM ko to zAstroM se jAnatA hai, mAnatA hai lekina yaha saba jIva se yAni ki mujhase judA haiM, aisA na jAnatA hai, na mAnatA hai| yahI isakI ajIva-tatva saMbadhI bhUla hai| praveza : jIva aura ajIva tatva saMbaMdhI bhUla to lagabhaga eka hI hai ? samakita : hA~ ! jIva ko ajIva mAnanA yA phira ajIva kI kriyA (halana-calana) kA kartA mAnanA jIva tatva saMbaMdhI bhUla hai| ajIva ko jIva mAnanA yA phira jIva kI kriyA (bhAva Adi) kA kartA mAnanA ajIva tatva saMbaMdhI bhUla hai| donoM eka hI bAta haiM, basa kathana meM aMtara hai| eka bAta jIva kI tarapha se kahI gaI hai, to dUsarI bAta ajIva kI tarapha se kahI gaI hai| isaliye donoM bhUleM sAtha-sAtha hI pAyI jAtI haiN| praveza : yadi koI zaddha aura zAzvata AtmA (jIva-tatva) kI bAteM aise karatA ho ki maiM hI vaha zuddha aura zAzvata AtmA hU~, to ? 1.occurance 2.destruction 3.fair 4.muscular 5.activities 6.types-subtypes 7.different 8.nearly 9.narration Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 samakita-praveza, bhAga-6 samakita : are bhAI ! AtmA vacana-gocara (zabdoM se kahA jA sake) nahIM, anubhava-gocara' vastu hai| AtmA kA kathana to vacanoM se ho sakatA hai, lekina AtmA meM apanApana (pratIti), AtmA-ke-anubhava hone para hI saMbhava hai| praveza : zuddha AtmA ke anubhava ke liye hameM kyA karanA hogA? gurU : zuddha AtmA ke anubhava ke liye hameM nimna kArya karane hoMgeH 1. sacce deva-zAstra-guru kA nirNaya (zAstra-abhyAsa) 2. prayojanabhUta-tatvoM kA nirNaya 3. sva-para bheda-vijJAna kA abhyAsa isameM se sacce deva-zAstra-guru ke svarUpa kI carcA to hama pahale hI kara cuke haiM aura prayojanabhUta-tatvoM ke yathArtha nirNaya meM hamArI kyA bhUla raha jAtI haiM hama dekha hI rahe haiN| isake bAda sva-para bheda vijJAna ke abhyAsa aura AtmAnubhava ke bAre meM bhI kabhI vistAra se carcA kreNge| praveza : bhAIzrI ! aba Azrava-baMdha tatva saMbaMdhI bhUla aura samajhA diijiye| samakita : Aja nahIM kala !! AtmA ko prApta karane ke liye (gurugama se) zAstroM kA abhyAsa karanA, vicAra-manana karake tatva kA nirNaya karanA aura zarIrAdi se tathA rAga se bheda jJAna karane kA abhyAya krnaa| rAgAdi se bhinnatA kA abhyAya karate-karate AtmA kA anubhava hotA hai| -gurudevazrI ke vacanAmRta zAstroM meM mArga kahA hai, marma nahIM khaa| marma to satpuruSa ke antarAtmA meM rahA hai| -zrImad rAjacandra vacanAmRta 1.experienciable 2.words 3.experience of self Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Azrava-baMdha tatva saMbaMdhI bhala samakita : pichale pATha meM hamane hamArI jIva-ajIva tatva saMbaMdhI bhUla kI carcA kii| aba hamako Azrava-baMdha tatva saMbadhI bhUla kI carcA karanI hai| Azrava-tatva saMbaMdhI bhUlaH azuddhi yAni ki mithyAdarzana-jJAna- caritra (moha, rAga-dveSa) kI utpatti Azrava hai| mithyAdarzana yAni mithyAtva aura mithyAcAritra yAni ki kaSAya ke tIna bheda-avirati, pramAda, kaSAya meM eka yoga ko jor3a dene para Azrava ke kula pA~ca bheda ho jAte haiN| zAstra se yaha jAna lene para bhI ki mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga ke bheda se Azrava pA~ca prakAra kA hai| yaha jIva Azrava ke vAstavika (asalI) svarUpa se anajAna rahatA hai yAni ki Azrava ke bAhya svarUpa ko to jAnatA va mAnatA hai, lekina Azrava ke aMtaraMga svarUpa ko na jAnatA hai, na mAnatA hai| yahI isa jIva kI Azrava-tatva saMbaMdhI bhUla hai| praveza : bhAIzrI ! Azrava bhI do prakAra ke hote haiM ? samakita : Azrava do prakAra ke nahIM hote, Azrava kA kathana do prakAra se hotA hai| eka yathArtha kathana aura dUsarA upacarita kthn| praveza : kRpayA vistAra se smjhaaiiye| samakita : hama eka-eka karake pA~coM prakAra ke AzravoM ke vAstavika (asalI) svarUpa ke saMbaMdha meM jIva kI bhUloM kI carcA kreNge| 1. mithyAtvaH yaha jIva gRhIta mithyAtva yAni ki kudeva, kuzAstra, kugurU Adi ke zraddhAna ko to mithyAtva jAnatA va mAnatA hai, lekina agRhIta-mithyAtva yAni ki zuddhAtmA meM apanApana va kiMcita (jarA) 1.occurance Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 samakita-praveza, bhAga-6 bhI lInatA na honA hI vAstavika mithyAtva hai aisA na jAnatA hai, na mAnatA hai| isaliye use chor3ane kA prayAsa bhI nahIM karatA jabaki gRhIta mithyAtva kA tyAga to yaha jIva pichale bhavoM (janmoM) meM bhI aneka bAra kara cukA hai| lekina agRhIta mithyAtva ko na chor3a pAne ke kAraNa Aja taka saMsAra meM bhaTaka-bhaTaka kara duHkha saha rahA hai| praveza : oha ! samakita : 2. avirati- usI prakAra yaha jIva bAhya-hiMsA' aura indriya-mana ke viSayoM meM pravRtti ko kiMcita (jarA) bhI tyAga na kara pAne rUpa bAhya avirati ko to avirati jAnatA va mAnatA hai, lekina aMtaraMga avirati yAni ki zuddhAtmA meM lInatA kI vRddhi na ho pAnA hI vAstavika avirati hai aisA na jAnatA hai, na mAnatA hai| isI kAraNa bAhya avirati kA tyAga kara mAtra bAhya-zrAvaka Adi pada to isa jIva ne pUrva bhavoM (janmoM) meM bhI aneka bAra dhAraNa kiye haiM, lekina aMtaraMga avirati kA tyAga na karane ke kAraNa saMsAra meM bhaTaka rahA hai| 3. pramAda- yaha jIva, bAhyahiMsA va iMdriya-mana ke viSayoM meM pravRtti ko sarvathA tyAga na kara pAne rUpa bAhya pramAda ko to pramAda jAnatA va mAnatA hai lekina aMtaraMga pramAda yAni ki zuddhAtmA meM pracura lInatA na ho pAnA hI vAstavika pramAda hai, aisA na jAnatA hai, na mAnatA hai| isI kAraNa anaMta bAra bAhyahiMsA va iMdriya-mana ke viSayoM kA sarvathA tyAga kara mAtra bAhya-muni pada dhAraNa karane ke bAda bhI zuddhAtmA ke jJAna-zraddhAna-lInatA binA Aja taka saMsAra meM bhaTaka rahA hai| 4. kaSAya- usI prakAra yaha jIva, bAhya krodha Adi ko hI kaSAya jAnatA va mAnatA hai lekina inake utpanna hone ke jo mUla kAraNa aMtaraMga kaSAya yAni ki zuddhAtmA meM pUrNa lInatA na ho pAnA hI vAstavika kaSAya hai, aisA na jAnatA hai, na mAnatA hai| 1.external-violence 2.indulgence 3.external 4.internal Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-6 169 aura to aura bAhya kaSAyoM meM bhI tIvra-kaSAya yAni ki azubha-rAga (pApa-bhAva) ko to kaSAya jAnatA va mAnatA hai lekina maMda-kaSAya yAni ki zubha-rAga (puNya-bhAva) ko na kaSAya jAnatA hai, na mAnatA hai| jabaki donoM hI azuddha-bhAva rUpa hone se Azrava haiM, baMdha ke kAraNa haiN| isIkAraNa isa jIva ne pUrva meM bhI bAhya kaSAyoM ko dabAne kA yA maMda karane kA puruSArtha to aneka bAra kiyA hai, lekina kaSAyoM ke abhAva yAni ki zuddhAtmA meM lIna hone kA puruSArtha Aja taka na karane ke kAraNa niraMtara' duHkhI aura Akulita ho rahA hai| praveza : are ! aisA to kabhI socA hI nhiiN| samakita : hA~! 5. yoga- yaha jIva dravya mana, vacana va kAya kI ceSTA (kriyA) ko to yoga jAnatA va mAnatA hai, lekina aMtaraMga yoga yAni AtmA ke pradezoM kA kaMpAyamAna (caMcala) honA hI vAstavika yoga hai, aisA na jAnatA hai, na mAnatA hai| praveza : yaha to vAstava meM bahuta bar3I bhUleM haiN| kyA Azrava-tatva saMbaMdhI jIva kI yahI bhUleM raha jAtI haiM yA aura bhI kucha bhUleM haiM ? samakita : mukhya bhUleM to yahI haiM, bAkI inakA vistAra to bahuta hai, lekina abhI ke liye itanA hI kAphI hai| lekina eka jo sabase bar3I bhUla hai vaha yaha hai ki zAstra meM hara jagaha mithyAtva ke doSa ko pahAr3a barAbara (bar3A) aura kaSAya (avirati Adi) ke doSa ko rAI barAbara (choTA) batAyA hai, lekina dharma kSetra meM Akara bhI isa jIva ke sAre prayAsa pahale meM pahale avirati Adi kA abhAva karane para kendrita hote haiM, mithyAtva kA bar3A doSa isako doSa jaisA hI nahIM lgtaa| jabaki saccAI to yaha hai ki mithyAtva kA abhAva yAni ki zuddhAtmA meM apanApana kiye binA, kaSAya (avirati Adi) kA abhAva yAni ki zuddhAtmA meM lInatA ho hI 1.continuously 2.vibrate 3.actual 4.Major 5.detail 6.fault Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 samakita-praveza, bhAga-6 nahIM sktii| vaise bhI jinamata' meM aura loka meM bhI pahale bar3A doSa chur3Akara phira pIche choTA doSa chur3Ane kI paddhati hai| laukika paddhati to isa jIva ko barAbara khyAla rahatI hai, lekina jinamata kI paddhati kA lopa karatA hai| praveza : yaha to sahI hai lekina phira bhI yadi koI jIva mithyAtva ke bar3e doSa ko dUra karane meM asamartha hai, vaha yadi kaSAya Adi kA choTA doSa dUra karane kA prayAsa (koziza) kare to kyA burAI hai ? doSa to jitanA dUra ho, utanA acchA hai| samakita : bAta prayAsa karane yA na karane kI nahIM hai| bAta to yaha hai ki mithyAtva kA doSa dUra huye binA kaSAya (avirati Adi) kA doSa asala meM dUra hotA hI kahA~ hai ? isIliye to karaNAnayoga ke anusAra bhI pahale jIva ke mithyAtva ke abhAva rUpa cauthA guNasthAna pragaTa hotA hai, usake bAda avirati, pramAda, kaSAya va yoga ke abhAva rUpa kramazaH pA~caveM, sAtaveM, bArahaveM aura caudahaveM gaNasthAna pragaTa hote haiN| praveza : aura isIliye mithyAtva ke abhAva rUpa samyakadarzana ko mokSa-mahala kI pahalI sIr3hI kahA hai ? samakita : hA~, jaise pahalI sIr3hI car3he binA dUsarI, tIsarI, cauthI Adi sIr3hiyA nahIM car3hI jA sakatIM vaise hI mithyAtva ke abhAva ke binA avirati, pramAda, kaSAya aura yoga kA abhAva nahIM kiyA jA sktaa| praveza : lekina bahuta se jIvoM ke mithyAtva ke rahate huye bhI kaSAya Adi kA abhAva hotA dekhA jAtA hai ? samakita : vaha kaSAya kA abhAva nahIM, kaSAya kI maMdatA hai| praveza : matalaba? samakita kaSAya kI maMdatA to kinhIM-kinhIM jIvoM ke sahaja hI ho jAtI hai| kaSAya kI ati-maMdatA ke kAraNa hI mithyAdRSTi dravyaliMgI muni navameM 1.jainism 2.social-world 3.system 4.omission 5.respectively 6.step 7.automatically Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-6 171 graiveyaka taka bhI cale jAte haiM aura kaSAyoM ko dabAkara gRhIta mithyAdRSTi anya mata ke sAdhu bhI bArahaveM svarga taka cale jAte haiN| donoM hI nizcaya samyakadarzana-jJAna-cAritra se rahita hone ke kAraNa yAni ki mithyAtva aura kaSAyoM kA abhAva na kara pAne ke kAraNa saMsAra meM hI bhaTakate rahate haiM, mokSa nahIM pAte aura kahA bhI haibhogi puNya phala ho ika iMdrI, kyA isameM laalii| kutabAlI dina cAra vahI phira, khurapA aru jaalii|| praveza : bhAIzrI ! baMdha tatva saMbaMdhI bhUla ? samakita : baMdha tatva saMbaMdhI bhUla- jaisA ki hamane kaSAya ke svarUpa kI carcA meM dekhA ki kaSAya ke aMtaraMga svarUpa ko yaha jIva samajhatA nahIM aura mAtra bAhya krodhAdi ko hI kaSAya mAnatA hai aura bAhya krodhAdi kaSAyoM meM tIvra-kaSAya rUpa azubha-rAga (pApa-bhAva) ko to baMdha kA kAraNa jAnatA hai, mAnatA hai lekina maMda-kaSAya yAni ki zubha-rAga (puNyabhAva) ko na baMdha kA kAraNa jAnatA hai, na mAnatA hai| jabaki hama pahale hI dekha cuke haiM ki ber3I cAhe lohe kI ho yA sone kI, bA~dhane kA kAma donoM hI karatI haiN| yahI isakI baMdha tatva saMbaMdhI bhUla hai| praveza : bhAIzrI ! aura...? samakita : bAkI saMvara, nirjarA va mokSa tatva saMbaMdhI bhUleM hama kala pddh'ege| koI bA~dhane vAlA nahIM hai, apanI bhUla se ba~dhatA hai| jo chUTane ke liye hI jItA hai vaha baMdhana meM nahIM aataa| eka ko upayoga meM lAyeMge to saba zatru dUra ho jaayeNge| zAstroM meM mArga kahA hai, marma nahIM khaa| marma to satpuruSa ke antarAtmA meM rahA hai| __-zrImad rAjacandra vacanAmRta 1.actual 2.external Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMvara, nirjarA va mokSa tatva saMbaMdhI bhUla samakita : Aja hama saMvara, nirjarA va mokSa tatva saMbaMdhI bhUloM kI carcA kreNge| saMvara tatva saMbaMdhI bhUlaH Azrava kA virodhI' saMvara hai| isaliye yadi azuddhi yAni ki mithyAdarzana-jJAna-cAritra kI utpatti Azrava hai, to usakI virodhI zuddhi yAni ki samyakadarzana-jJAna-cAritra kI utpatti hI saMvara hai| praveza : zAstra meM to gupti, samiti, dharma, anuprekSA, pariSaha-jaya Adi ko saMvara kA kAraNa kahA hai ? | samakita : hA~, to ThIka hI to kahA hai| yaha saba samyakacAritra ke hI to bheda haiM aura samyakacAritra, samyakadarzana-jJAna pUrvaka hI to hotA hai| praveza : bhAIzrI ! pApa-citavana na karanA manogupti, mauna dhAraNa karanA vacana -gupti, gamana Adi na karanA kAya-gupti hai, dekhakara calanA-phiranA, khAnA-pInA, uThAnA-rakhanA Adi samiti haiM, sabake prati kSamAbhAva, saralatA Adi rakhanA dharma (dasa-lakSaNa dharma) haiM, saMsAra-zarIra-bhogoM kI kSaNa-bhaMguratA Adi kA vicAra karanA anuprekSA (bAraha bhAvanA) hai aura kaSToM ko maMda kaSAyapUrvaka cupacApa sahana karanA pariSaha-jaya hai| yaha to sabhI jAnate va mAnate haiM, to hamArI saMvara tatva saMbaMdhI kyA bhUla raha jAtI hai ? samakita : jaisA ki hamane pahale dekhA thA ki AtmalInatA dvArA pragaTa huA vItarAga-bhAva vaha nizcaya (yathArtha) samyakacAritra hai aura usa vItarAga-bhAva rUpa nizcaya cAritra ke sAtha Avazyaka-rUpase pAyA jAne vAlA zubha-rAga vyavahAra se samyakacAritra kahane meM AtA hai| isaliye yaha vyavahAra-cAritra, nizcaya-cAritra kA nimitta-kAraNa (sahacara ) kahalAtA hai| 1.opposite 2.wicked-thinking 3.silence 4.physical-activities 5.forgiveness 6.compulsorily 7.parallel-companion Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-6 173 jo gupti Adi kA svarUpa tumane batAyA hai, vaha zubha-rAga rUpa hone se, vyavahAra gupti Adi hone se, vyavahAra samyakacAritra ke bheda haiM isaliye inheM saMvara nahIM, saMvara kA nimitta-kAraNa' (sahacara) kahA gayA hai| vAstavika saMvara to AtmalInatA dvArA pragaTa huA vItarAga-bhAva rUpa nizcaya samyakacAritra yAni ki nizcaya gupti Adi hI haiN| praveza : yaha bAta to ThIka hai lekina yadi hama aisA kaheMge to ajJAnI (anAtma jJAnI) loga vyavahAra cAritra ko bhI chor3a deNge| samakita : vyavahAra-cAritra ko chor3ane kI bAta to taba AyegI jaba ajJAnI ko vyavahAra-cAritra pragaTa huA ho| saccA vyavahAra-cAritra to nizcayacAritra ke sAtha hI pragaTa hotA hai yAni ki jJAnI (AtmajJAnI) ko hI pragaTa hotA hai| kyoMki nizcaya ke binA to saccA vyavahAra hotA hI nhiiN| ajJAnI kA bAhya gupti Adi pAlane kA zubha rAga, vItarAga-bhAva rUpa nizcaya-cAritra ke abhAva meM vyavahAra se bhI samyaka cAritra nAma nahIM paataa| praveza : bhAIzrI ! bhale hI ajJAnI (anAtma-jJAnI) ko vyavahAra cAritra bhI na ho lekina Apane kahA ki bAhya gapti Adi pAlane kA zubha rAga hotA hai| lekina aisA upadeza sunakara to vaha svacchaMdI ho jAyegA, zubha rAga chor3akara azubha rAga meM calA jAyegA? samakita : are bhAI ! vAstava meM to, apane svarUpa va jina AjJA se bAhara vicaraNa karane ke kAraNa mithyAdRSTi jIva svacchaMda to hai hI aura rahI bAta zubha-bhAva chor3akara azubha-bhAva meM jAne kI to upadeza to sirpha Upara car3hane ke liye diyA jAtA hai, nIce girane ke liye nhiiN| yadi koI Upara na car3hakara nIce gire to isameM upadeza kA kyA doSa hai ? / yahA~ to zubha-bhAva se bhI Upara, zuddha bhAva pragaTa karane kA upadeza diyA jA rahA hai| lekina koI zubha-bhAva se zuddha-bhAva meM na jAkara, ulTA zubha-bhAva se bhI nIce azubha-bhAva meM jAye to isameM upadeza kA kyA doSa hai ? 1.formal-cause 2.actual 3.preachings 4.fault Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 samakita-praveza, bhAga-6 praveza : oha ! samakita : jisaprakAra mizrI to auSadhi hai lekina yadi koI gadhA mizrI khAne kA tarIkA na jAnakara mizrI kI bar3I DalI gale meM phasAkara mara jAye to usameM doSa gadhe kA hai, mizrI kA nhiiN| usIprakAra yaha upadeza to saMsAra-roga ko nAza karane vAlI auSadhi hai, lekina koI mUrkha isako sunakara artha kA anartha kara, svacchaMdI ho hokara apanA burA kare to isameM upadeza kA nahIM, usakA svayaM kA hI doSa hai| praveza : lekina yadi hama mizrI bA~Tate hI nahIM to gadhA marane se baca jAtA ? samakita : yadi hama mizrI nahIM bA~Tate to gadhA marane se baca jAtA, isa bAta kI koI gAraMTI ho yA na ho, lekina aisA karane se ve rogI jarUra mara jAte, jinakA roga mizrI khAne se ThIka ho gyaa| usI prakAra yadi hama yaha upadeza nahIM deMge, to jisako chala hI grahaNa karanA hai vaha svacchaMda hone se baca jAtA isa bAta kI koI gAraMTI ho yA na ho, lekina isa bAta kI pUrI gAraMTI hai ki aisA karane se ve jIva jarUra mokSamArga se vaMcita ho jAyeMge jinakA uddezya chala grahaNa karanA nahIM, balki Atma-kalyANa karanA hai, mokSa kI prApti hai| praveza : hA~, sahI hai| koI jIvana-rakSaka davAI kucha vyaktiyoM ko nukasAna kara jAye, isa kAraNa se use baina nahIM kiyA jA sktaa| samakita : haaN| praveza : aura nirjarA evaM mokSa tatva saMbaMdhI bhUla ? samakita : nirjarA tatva saMbaMdhI bhUlaH zAstra meM tapa ko nirjarA kA kAraNa kahA hai| so yaha jIva kAyakleza Adi zarIra-Azrita bAhya-tapa ko to tapa jAnatA hai, mAnatA hai lekina AtmalInatA kI vRddhi (zuddhi kI vRddhi) rUpa nizcaya-tapa hI vAstavika tapa hai, aisA na jAnatA hai, na mAnatA 1.medicine 2.guarantee 3.deprived 4.aim 5.life saving 6.side effect Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-6 175 mokSa tatva saMbaMdhI bhUlaH usI prakAra mokSa ke bhI vAstavika svarUpa ko na hI jAnatA hai, na hI mAnatA hai| kahatA hai ki mokSa meM svarga se anaMta-gunA' sukha hai, jabaki svarga kA sukha to AkulatA vAlA hone se sukhAbhAsa hai, iMdriya-janita hai, parAdhIna' va kSaNika hai| vAstava meM duHkha hI hai| jabaki mokSa sukha to AkulatA binA kA hone se saccA sukha hai, atIMdriya hai, svAdhIna aura zAzvata hai, paramAnaMda hai, lekina yaha ajJAnI jIva to yahA~ taka bhUla karatA hai ki svarga aura mokSa donoM hI kA kAraNa zubha-bhAva ko mAnatA hai| yaha vicAra nahIM karatA ki eka hI bhAva kA phala saMsAra aura mokSa donoM kaise ho sakate haiM ? jabaki, zubha-azubha bhAva dAnoM hI saMsAra ke kAraNa haiM aura mokSa kA kAraNa to zuddha-bhAva (vItarAgatA) hai| praveza : yaha to samajha meM A gayA ki zuddha (vItarAga) bhAva hI saMvara, nirjarA aura mokSa kA kAraNa hai, lekina aneka zAstroM meM zubha bhAvoM kA bhI upadeza AtA hai, to Akhira kaunasI bAta sahI hai aura hamako kyA karanA hai, yaha ulajhana khar3I ho jAtI hai ? samakita : yaha ulajhana cAra anuyogoM kA svarUpa, prayojana va unakA artha nikAlane kI paddhati" na Ane ke kAraNa khar3I hotI hai| hamArA agalA pATha isI saMbaMdha meM hai| jJAnI ke abhiprAya meM rAga hai vaha jahara hai, kAlA sA~pa hai| abhI Asakti ke kAraNa jJAnI thor3e bAhara khar3e haiM, rAga hai, parantu abhiprAya meM kAlA sA~pa lagatA hai| jJAnI vibhAva ke bIca khar3e hone para bhI vibhAva se pRthak haiM, nyAre haiN| -bahinazrI ke vacanAmRta 1.infinite-times 2.delusion of bliss 3.sensual 4.dependent 5.momentary 6.beyond-senses 7.independent 8.eternal 9.blissful 10.confusion 11.technique Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAra-anuyoga samakita : jaisA ki hama jAnate haiM ki jinavANI cAra anuyogoM meM ba~TI huI hai : 1. prathamAnuyoga(kathAnuyoga) 2. karaNAnuyoga(gaNitAnuyoga) 3. caraNAnuyoga 4. dravyAnuyoga yaha cAroM hI anuyoga jinendra bhagavAna kI vANI haiM aura jinendra bhagavAna vItarAgI haiM isaliye cAroM hI anuyoga vItarAgatA ke poSaka (preraka) haiN| yAni ki cAroM anuyogoM kA sAra vItarAgatA hI hai| aisA hone para bhI cAroM anuyogoM kI zailI va viSayavastu alagaalaga hai| praveza : matalaba? samakita : jahA~ dravyAnuyoga kI viSayavastu mukhyarUpa-se dravya-guNa-paryAya va nava-tatvoM meM chupI huI Atmajyoti yAni ki zuddhAtmA aura usakA jJAna, zraddhAna va dhyAna (lInatA) hai,to vahIM caraNAnuyoga kI viSayavastu dravyAnuyoga ke anusAra zuddhAtmA ko jAnane, mAnane va usameM lIna hone vAle, yAni ki vItarAga mArga para calane vAle jIvoM ko hone vAlA bhUmikA yogya (pUrvacara-sahacara-uttaracara) zubha-rAga va bAhya kriyA hai| praveza : caraNAnuyoga kI viSaya vastu to bAhya-AcaraNa hai na ? samakita : are bhAI ! caraNAnuyoga batAtA hai ki zuddhAtmA ko jAnane, mAnane va usameM lIna hone vAle samyakadRSTi vratI-zrAvaka va munirAja, yAni ki vItarAga mArga (mokSamArga) para calane vAle jIvoM ko kisa prakAra kA vrata Adi bAhya AcaraNa pAlane kA zubha-rAga va bAhya kriyA hue binA nahIM rahatI, hotI hI hai| 1. divisions 2.essence/summary 3.genre 4.theme 5.mainly Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-6 177 isa taraha caraNAnuyoga bhI vItarAgatA kA hI poSaka hone se, usameM bhI rAga karane kA upadeza nahIM hai| basa AMzika vItarAgiyoM ko hone vAle bhUmikA pramANa zubha-rAga va kriyA rUpa vyavahAra dharma kA jJAna karAyA hai, lekina poSaNa to vItarAgatA kA hI kiyA hai, kyoMki prayojana to vItarAgatA ke poSaNa kA hI hai| samakita : karaNAnuyoga kI viSaya-vastu mukhyarUpa se dravya-karma haiM yAni ki jo jIva dravyAnuyoga ke anusAra svayaM ko jAnate, mAnate va usameM lIna hote haiM. aise vItarAga mArga meM calane bAle jIvoM ke dravya-kamoM kI sthiti kaisI hotI hai aura jo aisA nahIM karate, aise saMsAra mArga meM calane vAle jIvoM ke dravya karmoM kI sthiti kaisI hotI hai, yaha jJAna karaNAnuyoga meM karAyA hai| praveza : isakA matalaba yaha huA ki bhale hI karaNAnuyoga kI viSaya-vastu mukhya rUpa se dravya-karma Adi haiM lekina poSaNa to usameM bhI vItarAgatA kA hI kiyA gayA hai, yAni ki karaNAnuyoga kA sAra bhI vItarAgatA hI hai| samakita : hA~, bilakula ! prathamAnuyoga kI viSaya vastu mukhyarUpa se mahApuruSoM kI kahAniyA~ haiM yAni ki jo jIva dravyAnuyoga ke anusAra zuddhAtmA ko jAnate, mAnate va usameM lIna hote haiM, aise vItarAga mArga para calane vAle jIvoM kA jIvana kaisA hotA hai isakA jJAna prathamAnayoga (kathAnayoga) meM karAyA hai| yAni ki prathamAnuyoga meM bhI preraNA vItarAgatA kI hI dI hai| matalaba prathamAnuyoga kA sAra bhI vItarAgatA hI hai| praveza : are vAha ! cAroM anuyogoM kA sAra vItarAgatA hai, cAroM anuyogoM meM vItarAgatA kA hI poSaNa aura preraNA hai| yaha to kabhI socA hI nahIM thaa| samakita : hA~ aura isakA kAraNa yaha hai ki hama cAroM anuyogoM kA svAdhyAya to karate haiM lekina cAroM anuyogoM kA prayojana, zailI va artha nikAlane kI paddhati ko nahIM smjhte| praveza : cAroM anuyogoM kA prayojana, zailI va artha nikAlane kI paddhati kA kyA matalaba hai? 1.partial 2.confirmation 3.position 4.genre 5.technique Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 samakita-praveza, bhAga-6 samakita : cU~ki cAroM anuyogoM kA sAra to vItarAgatA hI hai lekina zailI va viSaya-vastu alaga-alaga hai| isaliye cAroM anuyogoM kI viSaya-vastu kA samyakajJAna karate hue bhI preraNA' to hamako sArabhUta vItarAgatA kI hI lenI cAhiye yAni ki cAroM anuyogoM ke viSaya jAnane lAyaka haiM, lekina pragaTa karane lAyaka to eka vItarAgatA hI hai| praveza : jaise? samakita : jaise caraNAnuyoga kA viSaya vItarAga mArga para calane vAloM kA bAhya AcaraNa pAlane kA zubha-rAga hai, vaha jAnane lAyaka hai kI kisaprakAra kA bhUmikA yogya zubharAga va kriyA vItarAga mArgiyoM ko hotI hI hai| lekina vItarAgatA to pragaTa karane lAyaka hai yAni ki caraNAnuyoga meM bhI rAga karAne kA prayojana nahIM hai| prayojana to vahA~ bhI vItarAgatA kA hI hai| praveza : yaha to ThIka hai, lekina caraNAnuyoga meM sabhI jagaha zubha-rAga aura vrata Adi bAhya AcaraNa kA upadeza hI to diyA gayA hai ki yaha karanA cAhiye, yaha karanA cAhie, aNuvrata aise pAlane cAhiye, mahavrata aise pAlane cAhiye? samakita : caraNAnuyoga upadeza kI zailI meM likhA gayA hai tAki maMda buddhi jIvoM kA bhI upakAra ho jAye yAni ki jo loga dravyAnuyoga kI zuddhAtmA kI bAta nahIM samajha sakate, svayaM ko jAnakara, mAnakara va lIna hokara vItarAgatA nahIM pragaTa kara sakate, lekina ajJAna-dazA meM hI mAtra bAhya vrata Adi dhAraNa karake unameM doSa lagAkara pratijJA-bhaMga' jaise mahApApa kA baMdha kara rahe haiM, to kama-se-kama caraNAnuyoga ke upadeza ke anusAra apane bAhya vrata Adi (AcaraNa) ko sudhArakara pratijJA bhaMga ke mahA-pApa se to baca jAyeMge, hAlAMki isase kucha vizeSa kArya (mokSa) kI siddhi nahIM hotii| 1. inspiration 2.adoptable 3.unenlightened-state 4.pledge-dissolution 5.atleast Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-6 179 praveza : to kyA dravyAnuyoga anusAra zuddhAtmA ko jAnane, mAnane va usameM lIna hokara vItarAgatA pragaTa karane vAle jIvoM ko caraNAnuyoga anusAra bAhya AcaraNa nahIM pAlane par3ate ? samakita : unako jabarana nahIM pAlane par3ate, balki unake to sahaja-rUpase nirdoSa-pane pala jAte haiN| kyoMki unako bhUmikA yogya vratAdi bAhya AcaraNa pAlane kA zubha rAga va tatsaMbaMdhI bAhaya kriyA sahaja-rUpase huye binA nahIM rhtii| praveza : sahaja matalaba ? samakita : binA-upAdeyabuddhi-ke, binA-haTha-ke aura binaa-khiiNctaan-keN| praveza : bhUmikA-pramANa matalaba ? samakita : avrata samyakidRSTi, vratI zrAvaka aura munirAja sabakI bhUmikA meM alaga-alaga prakAra kA zubha-rAga hotA hai| jaise-cauthe guNasthAnavartI avratI samyakadRSTi ko ATha aMga Adi pAlane kA zubha rAga hotA hai| hAlAMki usakI pratijJAyeM nahIM hotii| pA~cave guNasthAnavartI vratI zrAvaka ko gyAraha-pratimAyeM (pratijJAyeM), aNuvrata aura dainika SaTkarma Adi pAlane kA zubha-rAga sahaja hotA hai va vyavahAra se mokSamArga bhI kahane meM AtA hai| praveza : kyA mithyAdRSTi yAni ki jisako vItarAgatA kA aMza bhI nahIM pragaTA usako isaprakAra ke zubha-rAga nahIM ho sakate haiM ? samakita : ho to sakate haiM, lekina vyavahAra se bhI mokSamArga kahane meM nahIM aate| praveza : caraNAnuyoga kI carcA to vistAra se ho gyii| prathamAnuyoga, dravyAnuyoga aura karaNAnuyoga ke bAre meM bhI visAtara se samajhAIye na? samakita : ThIka hai suno| 1.automatically 2.flawlessly 3.without assuming them adoptable 4.without-stubborness 5.unforcibly Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 samakita-praveza, bhAga-6 prathamAnuyoga meM kahIM-kahIM prAthamika (nicalI) bhUmikA vAle jIva ko dharma meM lagAne ke liye laukika icchA (kAmanA) se pUjA-bhakti Adi karane vAloM kI bhI prazaMsA kara dete haiM, jabaki laukika kAmanA se pUjA-bhakti Adi karane se samyaktva ke niHkAMkSita aMga kA nAza hotA hai aura yaha nidAna nAma kA Arta-dhyAna bhI hai, lekina prathamAnayoga meM nicalI bhUmikA vAle jIvoM ko kudeva Adi kI zaraNa meM jAne se rokane ke liye aisA karane vAloM kI prazaMsA kara dI jAtI hai, lekina isa kAraNa se Atma-kalyANa ke icchuka jIvoM ko laukika kAmanA pUrvaka dharma ArAdhAnA' karanA ThIka nahIM hai| dharmAtmAoM ko to dharma kAryoM meM hameMzA vItarAgatA kI prApti kI bhAvanA hI bhAnI caahiye| jaisA ki hamane dekhA ki dravyAnayoga kI mukhya viSaya-vastu zuddhAtmA aura usakA anubhava (jJAna-zraddhAna-lInatA) hai| usake liye prayojanabhUta-tatvoM kA yathArtha nirNaya va sva-para bhedavijJAna atyaMta Avazyaka (jarurI) hai isaliye prayojanabhUta-tatva aura sva-para bheda vijJAna bhI dravyAnuyoga kA viSaya hai| dravyAnuyoga meM AjJA kI nahIM parIkSA-tarka, hetu', dRSTAMta va svAnubhava kI pradhAnatA hai| kyoMki dravyAnayoga kA uddezya prayojanabhUta tatvoM meM kauna se tatva jJeya haiM, kauna se tatva heya haiM aura kauna se tatva upAdeya haiM, yaha nirNaya karAnA hai tAki yathArtha zraddhAna ho, sva-para bheda vijJAna kA abhyAsa ho aura AtmAnubhUti pragaTa ho| dravyAnuyoga meM AtmAnubhava (zuddha bhAva/vItarAga bhAva) kI mahimA batalAte haiM aura bAhya vrata, tapa, zIla, saMyama aura zubha rAga (azuddhabhAva) ko gauNa karate haiM tAki jo jIva sirpha bAhya-vrata, tapa Adi krayiAoM aura zubha rAga (azuddha bhAva) meM hI magna haiM va AtmAnubhava (vItarAgatA/zuddha bhAva) kA puruSArtha nahIM karate, unakA kalyANa ho aura ve sacce mArga ko pahicAne, lekina dhyAna rahe ki yahA~ zubha-bhAva ko gauNa azubha-bhAva meM le jAne ke liye nahIM karate haiM balki vItarAga bhAva (zuddha-bhAva) meM le jAne ke liye karate haiN| 1.practice 2.logic 3.motive 4.examples 5.self-realization 6.practice 7.subside 8.satisfied Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-6 181 isaprakAra dravyAnuyoga kA viSaya jIva tarka, hetu, dRSTAMta va svAnubhava' Adi ke mAdhyama se samajha sake aisA sthUla buddhigocara hai| praveza : aura karaNAnuyoga? samakita : karaNAnuyoga kA viSaya sUkSma kevalIgamya hotA hai| isameM tarka kAma nahIM krtaa| isameM to bhagavAna kI AjJA kI pradhAnatA hai| jaise-pudgala paramANu Adi sUkSma-padArtha, jIva ke abuddhipUrvaka hone vAle pariNAma Adi aMtarita-padArtha va sumerU parvata Adi dUrastha-padArtha / praveza : sUkSma kevalIgamya matalaba ? samakita : jina sUkSma, aMtarita va dUrastha padArthoM (cIjoM) ko hama apane alpa jJAna se nahIM jAna sakate, sirpha kevalI bhagavAna kA pUrNa-jJAna hI jinako jAna sakatA hai ve padArtha sUkSma kevalIgamya kahalAte haiN| jaisecauthe Adi guNasthAnoM meM jaba nizcaya dharma-dhyAna hotA hai taba jIva zuddha-bhAva kA vedana" karatA hai lekina vahA~ abuddhipUrvaka zubha-bhAvarUpa sUkSma rAgAMza (bAkI rahA rAga) bhI hotA hai, jo usa samaya usa jIva ke jJAna (upayoga) kA viSaya nahIM banatA lekina kevalI ke jJAna meM vaha barAbara" jAnane meM AtA hai| aise sUkSma kevalIgamya pariNAmoM kI bAta karaNAnuyoga meM AtI hai| praveza : to kyA isIliye karaNAnuyoga, cauthe Adi guNasthAnoM meM hone vAle nizcaya dharma-dhyAna ko zubha-rAga rUpa batAtA hai aura dravyAnuyoga (adhyAtma graMtha) zuddha-bhAva rUpa ? samakita : hA~, bilakula ! isI apekSA se dravyAnuyoga kA viSaya sthUla hai| kyoMki sUkSma kevalIgamya pariNAmoM kI bAta usameM nahIM AtI, vaha to sirpha usa sthUla pariNAma kA kathana karatA hai jisakA jJAna/vedana jIva kara sakatA hai| 1.self-realization 2.experiencable 3.unexperiencable 4.logic 5.instruction 6.molecule 7.micro-substances 8.subconscious-thoughts 9.internal-substances 10.remote-substances 11.experience 12.properly 13.thoughts Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 samakita-praveza, bhAga-6 cauthe Adi guNasthAnoM meM hone vAle nizcaya dharma-dhyAna ke samaya jIva zuddha-bhAva kA vedana kara rahA hotA hai isaliye dravyAnuyoga ina hai aura jo jIva ke jJAna (upayoga) kA viSaya nahIM banatA, aise zubha-bhAva rUpa sUkSma rAgAMza (bAkI rahA rAga) jo ki kevalIgamya hone se, karaNAnuyoga kA viSaya hai, ataH karaNAnuyoga ina guNasthAnoM meM hone vAle nizcaya dharma-dhyAna ko zubha-bhAva rUpa batAtA hai| praveza : dono meM se saccA kathana kaunasA hai ? samakita : apanI-apanI apekSA donoM hI kathana' sacce haiN| jainI ko to anekAMta aura syAdvAda kI hI zaraNa hai, lekina ekAMtavAdI yA to karaNAnuyoga kI bAta kA ekAMta (pakSa) kara letA hai yA phira dravAyAnuyoga kI bAta kaa| karaNAnuyoga kA pakSapAtI cauthe Adi guNasthAnoM meM hone vAle dharma-dhyAna meM zuddha-bhAva kA sarvathA abhAva mAnane lagatA hai aura dravyAnuyoga kA pakSapAtI vahA~ abuddhipUrvaka hone vAle sUkSma zubha-rAgAMza kA sarvathA abhAva mAnane lagatA hai| donoM hI ekAMtavAdI mithyAdRSTi praveza : oha ! cAra anuyogoM kI viSaya-vastu aura kathana zailI kA jJAna na hone ke kAraNa jIva kA kitanA nukasAna hotA hai yaha bAta Aja samajha meM AyI hai| isIliye aneka zAstroM ke jAnakAra bhI cAra anayogoM kA artha nikAlane kI paddhati se anajAna hone ke kAraNa ekAMtavAdI bane rahate haiN| svayaM bhI kumArga meM lagate haiM aura dUsaro ko bhI lagAte haiN| samakita : hA~ ! calo aba bahuta dera ho cukI hai| tumane jo pA~caveM guNasthAna vAle zrAvaka kI pratimAoM ke bAre meM pUchA hai, vaha kala smjhaauuNgaa| tIrthaMkara deva kI divyadhvani jo ki jar3a hai use bhI kaisI upamA dI hai ! amRta vANI kI miThAsa dekhakara drAkSe zaramAkara vanavAsa meM calI gaI aura aura ikSu abhimAna chor3akara kolhU meM pila gayA ! aisI to jinendra vANI kI mahimA gAyI hai phira jinendra deva ke caitanya kI mahimA kA to kyA kahanA ! -bahinazrI ke vacanAmRta 1.narration 2.completely 3.unaware Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pA~cave guNasthAna vAle zrAvaka kI pratimAyeM samakita : Aja hama pA~cave guNasthAna vAle yAni ki svayaM ko jAnakara, mAnakara va svayaM meM dUsare stara kI lInatA karane vAle vratI-zrAvaka kI pratimAoM kI carcA kreNge| praveza : yaha pratimAyeM kyA hotI haiM ? samakita : mana, vacana, kAya (3) kRta, kArita, anumodanA (3) aisI nau (3x3=9) koTi se pAlI jAne vAlI pratijJAoM ko pratimA kahate haiN| praveza : kyA yaha pratimAyeM sirpha pA~caveM guNasthAna vAle zrAvaka ko hI hotI haiM ? samakita : saccI to unako hI hotI haiM aura unhIM kI yaha nau koTi se pAlI jAne vAlI pratijJAyeM vyavahAra se mokSamArga kahalAtI haiN| praveza : mithyAdRSTi kI pratimAoM kA kyA phala hotA hai ? samakita : mithyAdRSTi kI vrata, pratimAyeM saccI nahIM hotii| hA~ yadi vaha inako maMdakaSAya aura nirdoSa-rIti-se' pAleM to puNya kA baMdha hone se usake phala meM svargAdi prApta hote haiM aura yadi tIvra kaSAya yAni ki AkulatA pUrvaka va sadoSa pAlate haiM to pratijJA bhaMga hone se pApa kA baMdha hI hotA hai aura usake phala meM vaha durgati ko prApta hote haiN| praveza : saccI pratimAoM kA svarUpa kyA hai ? samakita : jaisA ki hamane pahale dekhA hai ki cauthe guNasthAna vAle avirata samyakadRSTi kI AtmalInatA pahale stara kI rahatI hai aura vaha usa AtmalInatA (vItarAgatA) ko bar3hAne kA prayAsa hameMzA karatA rahatA hai| usake tIvra puruSArtha ke kAraNa jaba usakI AtmalInatA bar3hakara pA~caveM guNasthAna lAyaka hone vAlI ho taba usako bAhya pratijJA dhAraNa karane kA zubha rAga sahaja rUpa se Aye binA nahIM rahatA yAni ki AtA hI 1.flawlessly Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 samakita-praveza, bhAga-6 hai| ataH vaha bAhya pratijJA dhAraNa karatA hai aura apane AtmalInatA ke tIvra puruSArtha ke mAdhyama se dUsare stara kI AtmalInatA (zuddhi) bhI pragaTa kara letA hai aura sAtha meM bAhya pratijJAyeM bhI palatI rahatI haiN| usakI pA~caveM guNasthAna lAyaka AtmalInatA (vItarAgatA) nizcaya pratimA hai aura sAtha meM sahaja rUpa se rahane vAlA bAhya pratijJA ko pAlane kA zubha rAga vyavahAra pratimA va tatsaMbaMdhI' bAhya-kriyA vyavahAra se vyavahAra pratimA haiM, kyoMki jIva ke bhAvoM aura bAhya kriyA ke bIca nimitta-naimittika saMbaMdha hotA hai| praveza : vratI zrAvaka kI kitanI pratimAyeM hotI haiM ? samakita : zrAvaka kI eka ke bAda eka gyAraha pratimAyeM hotI haiN| praveza : hara pratimA ke sAtha AtmalInatA (vItarAgatA), bAhya pratijJA pAlane kA zubha rAga va tatsaMbaMdhI bAhya kriyAeM bhI bar3hatI calI jAtI hogI? samakita : hA~ bilkula ! jaise mAna lo ki cauthe guNasthAna vAle jIva kI Atma lInatA baDhakara dUsare stara kI hone vAlI ho taba usako vyavahAra samyakadarzana ke aMgoM kA nirdoSa pAlana, aSTamUla guNa pAlana aura sapta-vyasana ke tyAga kI pratijJA lene kA zubha rAga sahaja rUpa se Aye binA nahIM rahatA aura vo pratijJA dhAraNa kara letA hai va apane tIvrapuruSArtha ke bala se dUsare stara kI AtmalInatA bhI prApta kara letA hai aura sAtha meM pratijJA bhI palatI rahatI hai| paMcama guNasthAna vAle zrAvaka kI dUsare stara kI AtmalInatA (vItarAgatA) nizcaya darzana-pratimA hai aura vyavahAra samyakadarzana ke aMgoM kA nirdoSa pAlana, aSTamUla guNa pAlana aura sapta-vyasana tyAga kI pratijJA pAlane kA zubha-rAga vyavahAra darzana-pratimA hai va tatsaMbaMdhI bAhya-kriyA vyavahAra se vyavahAra darzana-pratimA hai| praveza : oha ! darzana-pratimA pahalI pratimA hai ? 1. related 2.physical-activities 3.intense-efforts Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-6 185 samakita : hA~, darzana-pratimA pahalI pratimA hai aura dUsarI pratimA hai- vrata prtimaa| praveza : vrata-pratimA ke bAre meM batAIye n| samakita : mAnalo pahalI darzana-pratimA vAle zrAvaka kI AtmalInatA (vItarAgatA) 50 DigrI hai jaba usakI AtmalInatA bar3hakara mAnalo 50.1 DigrI hone vAlI ho taba usako bAraha prakAra ke vratoM kI pratijJA lene kA zubha-rAga Aye binA nahIM rahatA aura vaha pratijJA le letA hai aura apane tIvra puruSArtha ke bala se 50.1 DigrI AtmalInatA bhI prApta kara letA hai aura sAtha meM pratijJA bhI palatI rahatI hai| paMcama guNasthAna vAle zrAvaka kI 50.1 DigrI AtmalInatA (vItarAgatA) nizcaya vrata pratimA hai aura bAraha prakAra ke vrata pAlane kA zubha-rAga vyavahAra darzana pratimA hai va tatsaMbaMdhI bAhya-kriyA vyavahAra se vyavahAra darzana pratimA hai| isI prakAra Age ke pratimAoM ke bAre meM bhI smjhnaa| basa yaha bAta dhyAna rakhane jaisI hai ki Age ke pratimA meM pahale kI pratimA kI pratijJAyeM bhI zAmila rahatI haiN| praveza : bAraha-vrata kauna-kauna se haiM ? samakita : pA~ca aNuvrata, tIna guNavrata aura cAra zikSAvrata milAkara bAraha vrata ho jAte haiN| jinakI carcA hama Age ke pAThoM meM kreNge| pratimA | nizcaya svarUpa vyavahAra svarUpa pahalI 50deg AtmalInatA | aSTamUla guNa Adi kI pratijJA dUsarI / 50.1deg AtmalInatA | bAraha vrata kI pratijJA jJAna-vairAgyarUpI pAnI aMtara meM sIMcane se amRta milegA, tere sukha kA phavvArA chUTegA rAga sIMcane se duHkha milegaa| isaliye jJAna-vairAgyarUpI jalakA siMcana karake mukti sukha rUpI amRta prApta kr| -bahinazrI ke vacanAmRta Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pA~cave guNasthAna vAle zrAvaka ke aNuvrata samakita : jaisA ki hamane pichale pATha meM dekhA ki pA~caveM guNasthAna vAle vratI zrAvaka kI bhUmikA yogya AtmalInatA (vItarAgatA) nizcaya vrata pratimA hai aura usake sAtha pAyA jAne vAlA bAraha prakAra ke vratoM ko pAlane kA zubha rAga, vyavahAra vrata pratimA va tatsaMbaMdhI bAhaya kriyA vyavahAra se vyavahAra vrata pratimA kahane meM AtI hai| nizcaya vrata-pratimA yAni ki vItarAgatA to eka hI prakAra kI hai lekina vyavahAra vrata-pratimA yAni ki zubha-rAga bAraha prakAra kA hotA hai|aaj hama vyavahAra vrata-pratimA yAni ki bAraha vratoM kI carcA kreNge| pahalI pratimA vAle zrAvaka ko aSTamUla guNa pAlana aura saptavyasana tyAga kI pratijJA hai| sthUlarUpa-se' pA~ca aNuvrata inameM zAmila ho jAte haiN| ataH pahalI pratimA vAle zrAvaka ko upacAra se aNuvrata kahane meM Ate haiN| praveza : kaise ? samakita : aSTamUla guNa pAlana yAni ki tIna-makAra aura pA~ca udambara phaloM ke tyAga meM sthUla ahiMsANuvrata A gayA va sapta-vyasana ke tyAga meM sthUla rUpa se satyANuvrata, acauryANuvrata, brahmacaryANuvrata A gayA aura inake tyAga meM lobha kaSAya kI maMdatA huI to parigraha-parimANa vrata bhI A gyaa| isaliye pahalI pratimA meM bhI upacAra se pA~ca aNuvrata kahe gaye hai| asala rUpa meM to dUsarI vrata pratimA se hI aNuvrata palate haiN| praveza : acchA! samakita : dUsarI pratimA se pA~ca aNuvrata, tIna guNavrata aura cAra zikSAvrata, pratijJA pUrvaka palateM haiM, jo ki nimna haiM : 1. roughly 2.include Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-6 187 pA~ca aNuvrataH 1. ahiMsANuvrata 2.satyANuvrata 3.acauryANuvrata 4.brahmacaryANuvrata 5. parigraha-parimANa vrata tIna guNavrataH 1. digvrata 2. dezavrata 3. anarthadaMDa-tyAgavata cAra zikSAvrataH 1. sAmAyika vrata 2. proSadha-upavAsa vrata 3.bhoga-upabhoga parimANa vrata 4. atithi-saMvibhAga vrata praveza : kRpayA samajhAIye ? samakita : aNuvrataH dUsarI pratimA vAle zrAvaka kI bhUmikA yogya AtmalInatA hone se utanI to vItarAgatA hai aura zeSa anAtmalInatA saMbaMdhI rAga bAkI' hai| isa bAkI raha gaye rAga meM zubha aura azubha rAga donoM kA aMza barAbara hai isaliye vyavahAra hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla, parigraha rUpa pA~ca pApoM kA pUrI taraha se tyAga karane meM kAbila na hone ke kAraNa aNurUpa-se inakA tyAga karatA hai| isI ko aNuvrata kahate haiN| munirAja saMpUrNarUpa-se ina pA~ca pApoM kA tyAga karate haiM, isaliye unake mahAvrata hote haiN| 1. ahiMsANuvrataH vyavahAra hiMsA cAra prakAra kI hotI hai: (a) saMkalpI hiMsAH saMkalpa-pUrvaka kI gayI hiMsA (jIva-ghAta) saMkalpI hiMsA hai| aisI hiMsA binA krUra pariNAmoM ke nahIM ho sakatI jaise-cUhe mArane kI davAI rakhanA, kaoNkaroca spre chir3akanA aadi| udyogI hiMsAH vyApAra Adi kAryoM meM bahuta sAvadhAnI vartane ke bAda bhI jo hiMsA ho jAtI hai use udyogI hiMsA kahate hai| dhyAna rahe hiMsaka cIjoM kA vyApAra udyogI nahIM, saMkalpI hiMsA meM zAmila hai| 1. remaining 2.fraction 3.equal 4.partially 5.completely 6.intentionally 7.precausions Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 samakita-praveza, bhAga-6 (sa) AraMbhI hiMsAH gRhasthI-ke-kAryoM meM bahuta sAvadhAnI vartane ke bAda bhI jo hiMsA ho jAtI hai vaha AraMbhI hiMsA hai| virodhI hiMsAH apanI, apane parivAra, dharma, samAja va deza kI rakSA ke liye binA icchA ke majabUrI meM kI gayI hiMsA virodhI hiMsA hai| dUsarI pratimA se zrAvaka saMkalpI hiMsA kA to pratijJA pUrvaka tyAgI hotA hai, bAkI tInoM prakAra kI hiMsA se bhI jitanA ho sake utanA bacane kA prayAsa karatA hai| praveza : yaha zrAvaka saMkalpI hiMsA kA pratijJApUrvaka tyAgI hai, virodhI hiMsA kA nhiiN| jabaki virodhI hiMsA meM to saMjJI pA~ca indriya manuSyoM kA prANa ghAta hotA hai, jo saMkalpI hiMsA meM zAyada hI hotA ho| samakita : hiMsA aura ahiMsA kA saMbaMdha kriyA se nahIM, abhiprAya aura pariNAmoM (bhAvoM) se hai| saMkalpI hiMsA meM abhiprAya aura pariNAma mArane ke haiM jabaki virodhI hiMsA meM mukhyarUpa se bacAne (rakSA) ke| 2. satyANuvrataH vyavahAra asatya mukhya rUpa se cAra prakAra ke haiM: (a) satU kA apalApaH jo hai, usako nahIM hai aisA kahanA sat kA apalApa hai| asat kA udbhAvanaH jo nahIM hai, usako hai aisA kahanA asat kA udbhAvana hai| (sa) anyathA prarUpaNaH kucha kA kucha kahanA, anyathA prarUpaNa hai| (da) garhita vacanaH Agama-viruddha, niMdanIya, kalahakAraka, para par3IkAraka, hiMsA-poSaka, para-apavAda kAraka Adi vacanoM ko garhita vacana kahate haiN| yaha zrAvaka sabhI prakAra ke asatyoM kA aNu (AMzika /ekadeza) rUpa se tyAgI hotA hai|atH isake isa vrata ko satyANuvrata kahate haiN| 1.household-tasks 2.cheap 3.provoking 4.hurting 5.violent 6.rumourous Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-6 189 3. acauryANavataH kisI bhI cIja ko usake mAlika' kI AjJA binA le lenA yA kisI ko de denA vyavahAra corI hai| aisI corI kA tyAga acauryANavata hai| praveza : yaha to mahAvrata ho gayA, kyoMki pUrI taraha se corI kA tyAga ho gyaa| samakita : nahIM, yaha zrAvaka pAnI va miTTI ko binA pUche hI le letA hai isalie aNu (AMzika/ekadeza) rUpa se hI corI kA tyAgI hone se, isakA yaha vrata acauryANuvrata kahalAtA hai| 4. brahmacaryANavataH parastrI-sevana kA tyAga brahmacaryANuvrata hai| yaha zrAvaka abhI sva-strI sevana ke tyAga meM sakSama nahIM hai lekina parastrI sevana kA pUrNa rUpa se tyAgI hai isaliye isa vrata ko sva-dAra saMtoSa (sva-patnI saMtoSa) vrata bhI kahate haiN| 5. parigraha parimANa vrataH caubIsa prakAra ke parigraha kA AMzika rUpa se tyAga parigraha parimANa vrata hai| yaha zrAvaka pUrI taraha se parigraha kA tyAga nahIM kara sakatA lekina parigraha ko sImita kara letA hai yAni ki AMzika rUpa se parigraha kA tyAgI hai| aMtaraMga-parigrahoM meM isa zrAvaka kA mithyAtva parigraha kA to pUrI taraha se tyAga hai va krodha Adi kaSAya rUpa parigraha kA bhI bhUmikA yogya tyAga hai evaM bahiraMga-parigraha jamIna-makAna, dhana-dhAnya, naukara-naukarAnI, kapar3A-vartana, yAna-zayanAsana Adi ko bhI sImita kara liyA hai| praveza : guNavrata aura zikSAvrata ? samakita : vaha bAda meN| Aja ke liye itanA hI kAphI hai| yathArtha ruci sahita zubhabhAva vairAgya evaM upazama-rasa se sarobora hote haiM, aura yathArtha ruci binA, vaha ke vahI zubha bhAva rUkhe evaM caMcalatA yukta hote haiN| -bahinazrI ke vacanAmRta 1.owner 2.capable 3.possessions 4.limited 5.internal-possessions 6.external-possessions 7.wealth-eatables 8.vehicle&furniture Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNa-vrata aura zikSA-vrata samakita : pichale pATha meM hamane dUsarI pratimAdhArI zrAvaka ke bAraha vratoM meM se pA~ca aNuvrata dekhe| Aja hama bAkI rahe tIna guNavrata aura cAra zikSAvratoM kI carcA kreNge| guNavrata : guNa-vrataH aNuvratoM kI rakSA aura unameM vRddhi ke liye tIna guNavrata hote haiN| guNoM kI rakSA aura vRddhi karane vAle hone ke kAraNa hI inheM guNavrata kahate haiN| yaha tIna prakAra ke haiM: 1. digvataH dUsarI pratimA meM rAga (kaSAya) kI maMdatA adhika ho jAne se yaha zrAvaka dazoM dizAoM meM Ane-jAne kI sImA jIvana-bhara ke liye nizcita kara letA hai| jaise pUrva dizA meM sammedazikhara se, pazcima meM giranAra se, uttara meM aSTApada se aura dakSiNa meM jainabadrI se Age nahIM jAU~gA aadi| 2. dezavrataH digvrata meM bA~dhI gayI sImA ko sthAna, samaya Adi kI mayodA pUrvaka aura bhI sImita kara lenaa| jaise giranAra meM bhI phalAnA maMdira yA phalAnI galI, bAjAra taka hI jAU~gA, usase Age nhiiN| udhara bhI rukU~gA to itane dina yA itane dhaMTe hI rakU~gA, usase jyAdA nhiiN| 3. anarthadaNDa-tyAga vrataH anartha yAni ki binA matalaba (pryojn)| binA matalaba hI pApa kAryoM ko karanA anarthadaNDa hai| anarthadaNDa kaI prakAra ke hote haiM, unameM se kucha nimna haiM: a) apadhyAna anarthadaNDaH binA matalaba hI kisI kI barbAdI, hArajIta Adi kA vicAra karate rhnaa| 1.directions 2.limit 3.life-time 4.fix 5.limit Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-6 191 ba) pApopadeza anarthadaNDaH binA matalaba hI hiMsAdi pApa vAle vyApAra' aura khetI Adi kI salAha dUsaroM ko dete rhnaa| sa) pramAda-caryA anarthadaNDaH binA-matalaba-hI jamIna khodanA, pAnI phailAnA, Aga jalAnA, paMkhA calAnA, per3a-paudhe phUla-pattI Adi tor3anA yAni sthAvara jIvoM kI hiMsA krnaa| da) hiMsAdAna anarthadaNDaH dUsaroM ko hiMsaka upakaraNa jaise cAkU, talavAra, baMdUka, hala Adi denaa| i) duHzruti anarthadaNDaH rAga-dveSa paidA karane vAlI vikathA, upanyAsa' yA vAsanA paidA karane vAlI kathAoM ko sunnaa-dekhnaa| dUsarI pratimA vAlA zrAvaka aise aneka prakAra ke anarthadaNDa kA tyAgI hotA hai| usakI isa pratijJA ko anarthadaNDa-tyAga vrata kahate haiN| zikSAvrataH mahAvratoM kI zikSA yAni ki mahAvratoM ke abhyAsa rUpa zikSA vrata hote haiN| yaha cAra hote haiM: 1. sAmAyika vrataH samatA-bhAva hI sAmAyika hai| AtmalInatA hone para sabhI vastuoM meM rAga-dveSa samApta hone se samatA-bhAva pragaTa ho jAtA hai| AtmalInatA ke binA rAga-dveSa ke abhAva rUpa saccA samatA-bhAva pragaTa nahIM ho sktaa| isaliye AtmalInatA ke binA saccI sAmAyika nahIM ho sktii| yaha zrAvaka pratidina niyamarUpa se subaha, dopahara aura zAma ekAMta-sthAna meM kama se kama do ghar3I (48 miniTa) sAmAyika karatA hai| yahI usakA sAmAyika zikSA vrata hai| 2. proSadha-upavAsa vrataH upa yAni pAsa" aura vAsa yAni tthhrnaa| kaSAya, viSaya aura AhAra ke tyAga pUrvaka AtmA ke pAsa (samIpa) ThaharanA hI upavAsa hai| AtmA ke pAsa Thaharane yAni ki AtmAlInatA hone para kaSAya, pA~ca iMdriyoM ke viSayoM ko bhogane kA bhAva aura AhAra (bhojana) karane kI icchA kA na utpanna honA hI saccA upavAsa hai| dUsarI pratimA se zrAvaka parva (aSTamI, caturdazI Adi) ke dinoM meM 1. business 2.farming 3. advise 4.purposelessly 5.equipments 6.nonsense-talks 7.nobel8.eroticism 9.stories 10.practice 11.close 12.stay Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 samakita-praveza, bhAga-6 niyama-pUrvaka' sabhI prakAra ke AraMbha(gRhakArya Adi) se nivRtta hokara, ekAMta sthAna meM sAmAyika karatA rahatA hai| yaha usakA proSadha-upavAsa vrata hai| proSadha-upavAsa tIna prakAra se kiyA jAtA hai: (a) uttama' (ba) madhyama (sa) jaghanya (a) uttamaH parva ke eka-dina-pahale aura eka dina bAda kaSAya, viSaya kA tyAga kara ekAsana-pUrvaka va parva ke dina pUrI taraha se AhAra ko chor3akara, AraMbha (gRhakArya Adi) se nivRtti lekara ekAMta sthAna meM sAmAyika karate rahanA uttama praSodha-upavAsa hai| (ba) madhyamaH kevala parva ke dina kaSAya, viSaya va AhAra ko pUrI taraha se ko chor3akara, AraMbha (gRhakArya Adi) Adi se nivRtti lekara ekAMta sthAna meM sAmAyika karate rahanA madhyama proSadha-upavAsa hai| (sa) jaghanyaH parva ke dina kaSAya, viSaya ke tyAga aura ekAsana-pUrvaka, AraMbha (gRha kArya Adi) se nivRtti lekara ekAMta sthAna meM sAmAyika karate rahanA, jaghanya proSadha-upavAsa hai| 3. bhoga-upabhoga parimANa vrataH parigraha-parimANa vrata meM jo parigraha sImita kiyA thA usa sImita parigraha meM bhI bhoga aura upabhoga kI sImA kara lenA bhoga-upabhoga parimANa vrata hai| jina cIjoM kA sevana ekabAra kiyA jA sake unheM bhoga sAmagrI kahate haiM, jaise-bhojana Adi aura jina cIjoM kA sevana bAra-bAra kiyA jA sake unheM upabhoga sAmagrI kahate haiM, jaise-vastra aadi| 4. atithi-saMvibhAga vrataH svayaM ke liye banAye gaye zuddha, prAsuka aura maryAdita bhojana meM se vibhAga(hissA)karake satpAtroM" ko vidhi-pUrvaka" dAna denA atithi-saMvibhAga vrata hai| satpAtra tIna prakAra ke hote haiM: 1.pledgedly 2.household-tasks etc 3.free 4.high-level 5.medium-level 6.low-level 7.previous-day8.next-day9.limited 10.consumption 11.deserved-one 12.systematically Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-6 193 1. uttama pAtra : munirAja 2. madhyama pAtra : vratI zrAvaka 3. jaghanya pAtra : avirata samyakadRSTi praveza : bhAIzrI ! kupAtra...? samakita : mithyAdRSTi jIva kupAtra hai| kupAtra ko dAna dene kA phala kubhoga bhUmi hai| jo pAtra nahIM aise jIva apAtra haiM, unako dharma buddhi se dAna dene kA phala naraka hai| dhyAna rahe ! avirata samyakadRSTi aura dazavI pratimA taka ke vratI zrAvaka ke uddezya se bhojana banAyA jA sakatA hai lekina gyArahavIM pratimAdhArI zrAvaka, AryikA aura munirAja ke uddezya se bhojana nahIM banAyA jA sakatA kyoMki unakA uddiSTa bhojana kA tyAga hai / isaprakAra nizcaya vrata-pratimA (bhUmikA yogya AtmalInatA) ke sAtha bAraha prakAra ke bAhya vrata pAlane kA sahaja zubha-rAga vyavahAra pratimA kahalAtA hai aura tatsaMbaMdhI bAhya kriyA vyavahAra se vyavahAra pratimA kahalAtI hai, kyoMki jIva ke bhAvoM aura bAhya kriyA ke bIca nimittanaimittika saMbaMdha hotA hai| nizcaya vrata ke sAtha jo bAhya vratAdi pAlane kA zubha rAga va bAhya kriyA hai vahI sacce vyavahAra vrata haiM kyoMki nizcaya ke binA saccA vyavahAra nahIM hotaa| praveza : bAraha vratoM kA svarUpa to acchI taraha se samajha meM A gayA aba paMcama guNasthAna vAle zrAvaka ke dainika' SaTkarma ke bAre meM aura samajhA diijiye| samakita : Aja nahIM kl| 1.day-to-day 2.six-practices Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pA~cave guNasthAna vAle zrAvaka ke dainika karma samakita : Aja hama paMcama guNasthAna vAle zrAvaka ke dvArA pratidina avazyarUpa se kiye jAne vAle dainika karmoM kI carcA kreNge| praveza : ve dainika karma kaunase haiM ? samakita : jo roja karane lAyaka hoM unheM dainika karma kahate haiN| nizcaya-se to roja karane lAyaka eka hI karma hai aura vaha hai-svayaM ko jAnanA, svayaM meM apanApana karanA va svayaM meM lIna honaa| praveza : yaha to tIna ho gaye ? samakita : yaha tInoM kArya eka hI samaya meM yAni ki eka hI sAtha hote haiN| tIna bheda to mAtra samajhAne ke liye kiye jAte haiN| praveza : isakA matalaba yaha huA ki svayaM ko jAnanA, svayaM meM apanApana karanA aura svayaM meM lIna honA yAni ki eka abheda-ratnatraya hI nizcaya dainika karma hai ? samakita : hA~, bilkula aura isa nizcaya dainika karma ke sAtha pratidina avazya rUpa se hone vAlA chaha prakAra kA zubha rAga vyavahAra se dainika karma kahane meM AtA hai va tatsaMbaMdhI bAhya kriyA vyavahAra se vyavahAra dainika karma kahane meM AtI hai| praveza : ve pratidina hone vAle chaH prakAra ke vyavahAra dainika karma kauna-kauna se haiM ? samakita : 1. devapUjA 2. guru-upAsanA 3. svAdhyAya 4. saMyama 5. tapa 6. dAna 1. devapUjAH pA~cave guNasthAna yogya AtmalInatA rUpa nizcaya pUjA ke sAtha honevAlA sacce-deva yAni ki vItarAgI aura sarvajJa jinendra / 1.essentially 2.actually Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-7 195 deva kI pUjA karane kA zubha rAga va kriyA vyavahAra deva pUjA hai| vyavahAra deva pUjA bhI do prakAra kI hai: vyavahAra 1.bhAva-pUjA 2.dravya-pUjA sacce deva kA svarUpa samajhakara unake vItarAgatA-sarvajJatA Adi guNoM kA bhAvapUrvaka stavana karanA bhAva-pUjA hai aura yahI kArya vidhipUrvaka zuddha aura prAsuka dravyoM kA avalaMbana (sahArA) lekara karanA dravya-pUjA praveza : aura guru kI vaiyAvRtti karanA yaha guru upAsanA hai ? samakita : 2. guru-upAsanAH guru yAni ki aatmaa| AtmAkI upAsanA (lInatA) rUpa nizcaya guru-upAsanA ke sAtha sacce guru (AcArya, upAdhyAya aura sAdhu) kA svarUpa samajha kara unake batAye hue mArga para calakara unakI vaiyAvRtti Adi karanA vyavahAra guru upAsanA hai| 3. svAdhyAyaH sva kA adhyayana (lInatA) rUpa nizcaya svAdhyAya ke sAtha jinendra bhagavAna ke dvArA kahe gaye vItarAgatA kA poSaNa karane vAle satu zAstroM kA paThana-pAThana, adhyayana-manana Adi karanA vyavahAra svAdhyAya hai| vyavahAra svAdhyAya ke pA~ca bheda haiM: 1. vAcanA- vItarAgI sat zAstroM ko svayaM par3hanA aura dUsaroM ko pddh'aanaa| 2. pRcchanA- zaMkA-samAdhAna ke liye prazna krnaa| 3. anuprekSA- svAdhyAya ke viSaya (vastu-svarUpa) kA ciMtana-manana krnaa| 4. AmnAya- zAstra-pAThoM aura gAthAoM ko zuddhi-pUrvaka pddh'naa| 1.systematically 2.service 3.doubt-clearance 4.chanting Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 samakita-praveza, bhAga-7 5. dharmopadeza- pravacana, vacanikA, dhArmika-kakSA Adi lenaa| praveza : aura saMyama ? samakita : 4. saMyamaH svayaM meM saMyamita (lIna) hone rUpa nizcaya saMyama ke sAtha yathAyogya indriya-saMyama' aura prANI-saMyama ko pAlane kA zubha rAga va kriyA vyavahAra saMyama kahalAtA hai| chaH kAya (pRthvI, jala, agni, vAyu, vanaspati aura trasa kAya) ke jIvoM kI hiMsA ke tyAga kA zubha rAga va kriyA chaH prakAra kA prANI saMyama hai| pA~ca iMndriya aura mana ke viSayoM kA tyAga karane kA zubha rAga va kriyA chaH prakAra kA iMdriya saMyama hai| donoM milAkara saMyama kala bAraha prakAra kA ho jAtA hai| pA~cave guNasthAvartI zrAvaka ina bAraha prakAra ke saMyama ko AMzika rUpa se pAlate haiM, jabaki munirAja isako saMpUrNa rUpa se pAlate haiN| 5. tapaH isI prakAra Atma-svabhAva meM pratapana yAni kI lInatA baDhAne ke ugra puruSArtha rUpa nizcaya tapa ke sAtha bAraha prakAra kI zarIra-Azrita tapasyA karane kA zubha rAga va kriyA vyavahAra tapa hai| praveza : bAraha prakAra ke vyavahAra-tapa kauna-kauna se haiM ? samakita : 1. anazana 2. avamaudarya 3. vRtti-parisaMkhyAna 4. rasa-parityAga 5. kAya-kleza 6. vivikta-zayyAsana 7. prayAzcita 8. vinaya 9. vaiyAvRtya 10. svAdhyAya 11. vyutsarga 12. dhyAna inameM zuru ke chaH tapa bahiraMga-vyavahAra tapa hai aura bAda ke chaH tapa aMtaraMga-vyavahAra tapa haiN| praveza : aisA kyoM? samakita : zuru ke chaH anazana Adi tapoM kA svarUpa kucha aisA hai ki inako karane vAlA vyakti bAhara se dekhane vAloM ko tapasvI lagatA hai isaliye inheM bahiraMga tapa kahA hai| 1.sensual-control 2.violence-control 3.total 4.physical 5. ascetic 6.external Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-7 197 bAda ke prayAzcita Adi chaH tapoM kA svarUpa kucha aisA hai ki inako karane vAlA vyakti bAhara se dekhane vAloM ko tapasvI nahIM lagatA, isaliye inheM aMtaraMga' tapa kahA gayA hai| yahA~ aMtaraMga aura bahiraMga donoM hI tapa zubha-rAga rUpa hone se vyavahAra-tapa haiN| praveza : inakA svarUpa samAjhAIye na ? samakita : ThIka hai! 1. anazana tapa- sabhI prakAra ke AhAra kA tyAga anazana tapa hai| 2. avamaudarya tapa- bhUkha se kama AhAra lenA avamaudarya (Unodara) tapa hai| 3. vRtti parisaMkhyAna tapa- bhojana saMbaMdhI vRttiyoM ko aTapaTe niyamoM dvArA sImita kara lenA vRtti parisaMkhyAna tapa hai| 4. rasa parityAga tapa- eka, do yA sabhI rasoM kA tyAga karake bhojana lenA rasa-parityAga tapa hai| 5. kAya kleza tapa- zarIra ke prati nirmohatA' kI parIkSA karane ke liye zarIra ko taraha-taraha kI pratikUlatAe~ denA kAya-kleza tapa hai| 6. vivikta zayyAsana tapa- bAdhA rahita, ekAMta va prAsuka sthAna meM eka hI Asana meM zarIra ko vizrAma denA vivikta-zayyAsana tapa hai| 7. prayAzcita tapa- pramAda" vaza vratoM meM lagane vAle doSoM kA parimArjana karanA prayAzcita tapa hai| 8. vinaya tapa- darzana, jJAna va cAritra meM apane se jyeSTha" va zreSTha guNI janoM kA Adara karanA vinaya tapa hai| 9. vaiyAvRtya tapa- bAla, vRddha va rogI sAdhu va zrAvakoM kI sevA-suzruSA" yA paricaryA karanA vaiyAvRtya tapa hai| 10.svAdhyAya tapa- vItarAgI zAstroM kA svAdhyAya karanA svAdhyAya tapa hai| 1.internal 2.diet 3.instincts 4.regulations 5.limited 6.taste 7.detachment 8.rough-treatment 9.disturbance 10.posture 11.carelessness 12.senior 13.eminent 14.deserving 15.service 16.care-taking Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 samakita-praveza, bhAga-7 praveza : svAdhyAya ko param tapa kahA gayA hai, aisA kyoM ? samakita : kyoMki svAdhyAya tapa ke mAdhyama se hI sabhI prakAra ke tapoM kA vAstavika (asalI) svarUpa samajhA jA sakatA hai| jaba taka hama tapa ke asalI svarUpa ko samajheMge nahIM, taba taka sacce tapa ko kareMge kaise ? isIliye sacce tapa ko karane ke liye svAdhyAya tapa karanA atyaMta Avazyaka hai| isaliye ise hI param tapa kahA gayA hai| 11. vyutsarga tapa- zarIra Adi se upayoga haTA kara AtmA meM lagAne kA abhyAsa karanA vyavahAra-vyutsarga tapa hai| zarIra Adi se upayoga haTakara AtmA meM laga jAnA yaha nizcaya-vyutsarga hai| vyutsarga ko kAyotsarga bhI kahate haiN| dhyAna rahe aMgulI para maMtrAdi ginanA kAyotsarga meM lagane vAlA aMgulI-cAlana nAma kA doSa hai| 12. dhyAna tapa- citta ko AtmA meM ekAgra karane kA abhyAsa vyavahAra-dhyAna tapa hai| AtmA meM ekAgra ho jAnA nizcaya-dhyAna hai| pA~cave guNasthAnavartI zrAvaka ko ina bAraha prakAra ke tapoM ko apanI zakti anusAra karane kA zubha-rAga Aye binA nahIM rhtaa| praveza : aura dAna? samakita : 6.dAnaH svayaM ko zuddha bhAvoM kA dAna (AtmalInatA) rUpa nizcaya dAna ke sAtha hone vAlA cAra prakAra ke bAhya dAna dene kA zubha rAga vyavahAra dAna kahalAtA hai| vyavahAra dAna cAra prakAra ke hote haiM jo ki nimna haiM: 1. AhAra dAna 2. auSadhi dAna 3. abhaya dAna 4. jJAna dAna 1. AhAra dAna- pahale batAye hue tIna prakAra ke satpAtroM ko vidhipUrvaka zuddha, prAsuka aura maryAdita AhAra (bhojana) denA AhAra dAna hai| 1.essential 2.practice 3.fingers 4.fault 5.zconcentrate 6.capability 7.medicine Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-7 199 2. auSadhi dAna- tIna prakAra ke satpAtroM ko zuddha, prAsuka aura maryAdita auSadhi' denA auSadi dAna hai| 3. abhaya dAna- apane vyavahAra dvArA sabhI jIvoM ko bhaya-rahita karanA athavA prANa dAna denA abhaya dAna hai| 4. jJAna dAna- pAtra jIva ko dekhakara vItarAgI tatva-jJAna pradAna karanA jJAna dAna hai| yaha the pA~cave gaNasthAna vAle zrAvaka ke dainika krm| dhyAna rahe nizcaya dainika karma ke binA yaha chaH prakAra kA zubha-rAga va kriyA pUNya baMdha kA kAraNa to hai lekina vyavahAra se bhI sacce dainika karma yA dharma nAma nahIM paataa| isaliye hameM nizcaya dainika karma ko karane kA prayAsa avazya karanA caahiye| tabhI hamAre pUjA Adi karma sacce vyavahAra dainika karma khlaayeNge| praveza : yaha saba to bahuta acche se samajha meM A gyaa| kRpayA pUjA kA svarUpa aura vistAra se samajhAIye kyoMki pUjA to hama roja hI karate haiM, to kyoM na usakA sahI svarUpa samajhakara kreN| samakita : hamArA agalA viSaya yahI hai| nizcaya pUjA (AtmAlInatA) vyavahAra pUjA (jinendra guNa stavana) bhAva-pUjA (dravya rahita) dravya-pUjA (dravya sahita) 1.medicine 2.fearless/relaxed 3.preachings 4. effort Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2 pUjA jaisA ki hamane pichale pATha meM dekhA ki pUjA do prakAra kI hotI hai: 1. nizcaya pUjA 2. vyavahAra pUjA aura vyavahAra pUjA bhI do prakAra kI hotI hai: 1. bhAva pUjA 2. dravya pUjA praveza : matalaba, bhAva-pUjA meM bhAvoM kI pradhAnatA' hai aura dravya-pUjA meM dravya (pUjA-sAmagrI) kI ? samakita : nhiiN| donoM hI pUjA meM bhAvoM kI hI pradhAnatA hai| praveza : yadi donoM meM bhAvoM kI hI pradhAnatA hai, to phira dravya kI jarUrata hI kyA samakita : U~cI-dazA vAle jIvoM ko bhAva TikAne ke liye avalambana (sahAre) kI jarUrata nahIM par3atI, lekina jo jIva nicalI-dazA meM haiM unheM bhAvoM ko TikAne ke liye avalaMbana (sahAre) kI jarurata par3atI hai isaliye vaha dravya kA avalaMbana lete haiN| lekina yaha avalaMbana bhI bhAvoM ke liye hI hai| isaliye pradhAnatA to dravya-pUjA meM bhI bhAvoM kI hI hai| bhAva binA kI kriyA kucha bhI phala nahIM detii| praveza : dravya (pUjA sAmagrI) kisa prakAra avalaMbana hai ? samakita : pUjA ke samaya, jaba upayoga AtmA-paramAtmA kI bhakti se bAhara bhaTake to dravya ko dekha phira se bhakti meM laga jAtA hai kyoMki jala-phala Adi dravya AtmA-paramAtmA ke guNoM ke pratIka svarUpa haiN| jaise 1.significance 2.attention 3.symbol Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-7 201 jala nirmalatA' kA pratIka hai| paramAtmA paryAya meM nirmala aura AtmA svabhAva se nirmala hai| caMdana zItalatA kA pratIka hai| paramAtmA paryAya meM zItala aura AtmA svabhAva se zItala hai| akSata akhaMDatA kA pratIka hai| paramAtmA paryAya meM akhaMDita aura AtmA svabhAva se akhaMDita hai| puSpa komalatA/saralatA kA pratIka hai| paramAtmA paryAya meM sarala aura AtmA svabhAva se sarala hai| naivedya rasa-paripUrNatA kA pratIka hai| paramAtmA paryAya meM AnaMda rasa se paripUrNa aura AtmA svabhAva se AnaMda rasa se paripUrNa hai| dIpaka sva-para prakAzakatA kA pratIka hai| paramAtmA paryAya meM pUrNa svapara prakAzaka ho gaye haiM aura AtmA svabhAva se sva-para prakAzaka hai| dhUpa Urdhvagamana (Upara kI ora jAnA) kA pratIka hai| paramAtmA kA paryAya meM Urdhvagamana ho gayA hai aura AtmA Urdhvagamana svabhAvI hai| phala upalabdhi (suphala) kA pratIka hai| paramAtmA ne paryAya meM mokSa rUpI upalabdhi (suphala) ko prApta kara liyA hai| AtmA svabhAva se mukta (mokSa svAbhAvI) hai| isaprakAra jaba pUjaka ke bhAva, pUjya (AtmA-paramAtmA) se haTakara bAhara jAte haiM to sabase pahale hAtha meM lI huI dravya para jAte haiN| jise dekhakara use phira se AtmA-paramAtmA kA smaraNa ho jAtA hai| praveza : kyA ye ATha hI pUjA ke dravya haiM ? samakita : vartamAna paraMparA meM to yaha ATha dravya hI pracalita haiN| zakti-anusAra kama yA jyAdA bhI ho sakate haiM, lekina jitane bhI hoM sabhI zuddha, prAsuka, maryAdita aura ahiMsaka hone caahiye| azuddha, aprAsuka, 1.purity 2.calmness 3.integrity 4.simplicity 5.bliss 6.illuminancy 7.upright-motion 8.achievement 9.remembrance 10.according to capability Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 samakita-praveza, bhAga-7 bAjAru, amaryAdita aura hiMsaka dravyoM se pUjA karane se pApa kA baMdha hotA hai kyoMki anya kSetra meM kiyA huA pApa to dharma kSetra meM naSTa ho jAtA hai lekina dharma kSetra meM kiyA huA pApa kahA~ jAkara naSTa hogA? vaha to vajralepa ke samAna majabUta ho jAtA hai| use naSTa karanA muzkila ho jAtA hai| praveza : pUjA kI vidhi kyA hai ? samakita : sabase pahale chane jala se snAna karake, dhule huye zuddha, sUtI, sAdA, sapheda evaM pAraMpArika-vastra' pahinakara, tilaka lagAkara, vinaya sahita, vidhi-vidhAna pUrvaka jinendra deva kI pUjA karanI caahiye| praveza : sunA hai ki rezamI-vastra pahinakara pUjA karanI cAhiye ? samakita : bilkula nahIM ! Ajakala rezama bahuta hI hiMsA se banatA hai| eka mITara rezama kA kapar3A banAne ke liye hajAroM rezama ke kIr3oM ko mArA jAtA hai isaliye rezama to pUjA meM kyA kabhI bhI pahinane lAyaka nahIM hai| usako to chUne meM bhI pApa hai| isI prakAra hiMsaka sauMdarya prasAdhana-sAmagrI, paraphyUma, spre Adi lagAkara aura camar3e ke baiga meM rakhe vastra pahinakara pUjA nahIM karanI caahiye| praveza : pUjA karate samaya aura kina-kina bAtoM kA dhyAna rakhanA cAhiye ? samakita : pUjA ke liye plAsTika Adi ke upakaraNa, sTIla ke bartanoM kA upayoga nahIM karanA caahiye| pItala", tA~bA", cA~dI', sonA" Adi ucca dhAtuoM" ke bartana hI pUjA ke lAyaka haiN| praveza : aura ? samakita : bAkI kalA 1.traditional-wear 2.modesty 3.systematically 4.silk-fabric 5.silk 6.silkworms7.cosmetics 8.plastic 9.equipments 10.utensils 11.brass 12.to copper 13.silver 14.gold 15.good-metals Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjA ke prakAra aura usakA phala praveza : kyA pUjA kaI prakAra kI hotI hai ? samakita : hA~, pUjA kA vargIkaraNa' aneka AdhAroM para kiyA gayA hai| avasara ke AdhAra para pUjA ke pA~ca prakAra haiM: 1. nityamaha pUjAH pratidina kI jAnevAlI puujaa| isako sadArcana pUjA bhI kahate haiN| 2. caturmukha pUjAH mukuTabaddha rAjAoM dvArA kI jAne vAlI mhaapuujaa| 3. kalpadruma pUjAH cakravartI rAjA dvArA kimicchika-dAna dekara kI jAne vAlI puujaa| 4. aSTAhnki pUjAH ATha dina ke parva meM kI jAne vAlI puujaa| 5. aindradhvaja pUjAH indroM dvArA kI jAne vAlI puujaa| praveza : aura? samakita : nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla va bhAva nikSepa ke AdhAra para bhI pUjA ke bheda kiye gaye haiM: 1. nAma pUjAH arihaMta Adi kA nAma smaraNa karate hue puSpa kSepaNa karanA nAma pUjA hai| 2. sthApanA pUjAH yaha do prakAra kI hotI hai: __ sthApanA pUjA tadAkAra sthApanA pUjA atadAkAra sthApanA pUjA (pratimA maujUda hone para) (pratimA maujUda na hone para) 1.categorization 2.basis 3.occasion 4.daily 5.desired-donations 6.festival 7.lords of heaven 8.shower Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 samakita-praveza, bhAga-7 tadAkAra-sthApanA pUjAH arihaMta bhagavAna ke AkAra' jaisI pratimA (mUrti) meM unake guNoM kI vidhipUrvaka sthApanA karake pUjA karanA tadAkAra sthApanA pUjA hai| yAni ki pratiSThita pratimA kI pUjA karanA tadAkAra sthApanA pUjA hai| isa pUjA meM pratiSThita pratimA sAmane hone se puSpAdi meM arihaMtAdi kA AhvAnan, sthApan, sannidhikaraNa aura visarjana karane kI jarUrata nahIM rhtii| atadAkAra-sthApanA pUjAH arihaMta bhagavAna ke AkAra se rahita pUSpAdi meM unakI sthApanA karake pUjA karanA atadAkAra sthApanA pUjA hai| cUMki isa pUjA meM arihaMtAdi kI pratiSThita pratimA sAmane nahIM hotI isaliye puSpAdi meM arihaMtAdi kA AhvAnana, sthApan, sannidhikaraNa aura pUjA ke bAda unakA visarjana karanA Avazyaka hotA dhyAna rahe atadAkAra pUjA arihaMta bhagavAna kI pratiSThita pratimA na hone para hI kI jA sakatI hai| vartamAna huNDAvasarpiNI kAla meM anyamatI bhI apane kudavoM kI isI prakAra kI atadAkAra sthApanA karake pUjA karate haiN| jinendra deva aura kudevoM kI sthApanA meM aMtara banA rahe isaliye hameM atadAkAra sthApanA pUjA se bacanA caahiye| praveza : yaha to patA hI nahIM thaa| pUjA ke aura bhI prakAra haiM kyA ? samakita : hA~, pUjya ke AdhAra para bhI pUjA kA vargIkaraNa kiyA gayA hai jo ki nimna haiH 1. sacitta pUjAH sAkSAt samavasaraNa meM virAjamAna jIvaMta (sacitta) rihata bhagavAna kI pUjA karanA sacitta pUjA hai| 2. acitta pUjAH arihaMta bhagavAna kI pratimA kI pUjA karanA acitta pUjA hai| 3. mizra pUjAH samavasaraNa meM virAjamAna jIvaMta (sacitta) arihaMta bhagavAna va pratimA (acitta) kI eka sAtha pUjA karanA mizra pUjA hai| 1.shape 2.false-believers Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-7 205 praveza : Apane kahA ki bhAva binA kI kriyA phala nahIM detii| to bhAva sahita kI gayI pUjA kA phala kyA hai ? samakita : pUjya yAni ki arihaMta bhagavAna (jinendra) jaise guNoM kI prApti hI bhAva' sahita kI gayI jina-pUjA kA phala hai| praveza : jina-pUjA to zubha-bhAva hai| usase kaise jinendra jaise guNoM (vItarAgatA) kI prApti hotI hai ? samakita : jinendra kI pUjA karate samaya hameM unake jaise guNoM kI prApti karane kI va unake batAye hue mArga para calane kI preraNA milatI hai aura saccI vyavahAra pUjA ke sAtha to nizcaya pUjA (vItarAgatA) bhI hotI hI hai, kyoMki nizcaya pUjA ke binA saccI vyavahAra pUjA ho hI nahIM sktii| praveza : ye to huA pUjA kA pAramArthika phl| para pUjA se kucha laukika phala bhI milatA hai yA nahIM ? samakita : jinendra bhagavAna ke sacce bhakta ko to pUjA karate samaya eka mokSa kI hI icchA rahatI hai| laukika phala kA to usako vicAra taka nahIM aataa| hA~, yaha bAta jarUra hai ki aisI niSkAma (nichika) va sahaja bhakti karane vAle bhakta ko kaSAya kI maMdatA hone se sahaja sAtizaya puNya kA baMdha hotA hai jisake phala meM use laukika anukUlatA aura mokSamArga meM sAdhaka nimittoM kI prApti sahaja hI ho jAtI hai| lekina jo pUjA karate samaya laukika phala kI bAMchA rakhate haiM unheM lobha kaSAya kI tIvratA hone se sAtizaya puNya kA baMdha nahIM hotaa| praveza : lekina laukika bA~chA (kAmanA) rakhakara pUjA karane vAloM ko bhI to anukUlatAe~ prApta hotI dekhI jAtI haiM ? samakita : vaha unake pUrva meM kiye huye puNya kA phala hotA hai lekina vaha usako vA~chA (kAmanA) ke sAtha kI huI pUjA kA phala mAnakara apane mithyAtva ko aura adhika puSTa kara lete haiN| 1.conscience 2.path 3.spiritual 4.worldly 5.desireless 6.extra-ordinary 7.favored-halvings 8.favored Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 samakita-praveza, bhAga-7 praveza : pA~caveM guNasthAna vAle zrAvaka kI pratimAyeM, vrata, dainika SaTa-karma to acchI taraha se samajha meM A gye| aba kRpayA chaThaveM-sAtaveM guNasthAna meM jhUlane vAle munirAjoM ke mahAvratoM kA svarUpa aura samajhA dIjiye? samakita : hamArA agalA viSaya yahI hai| zrAvaka to hamezA devapUjA kare, deva arthAta sarvajJadeva, unakA svarUpa pahacAnakara unake prati bahumAnapUrvaka roja-roja darzana-pUjana kre| pahale hI sarvajJa kI pahacAna kI bAta kahI thii| svayaM ne sarvajJa ko pahacAna liyA hai aura svayaM sarvajJa honA cAhatA hai vahA~ nimitta rUpa meM sarvajJatA ko prApta arahaMta bhagavAna ke pUjana-bahumAna kA utsAha dharmI ko AtA hai| jina mandira banavAnA, usameM jinapratimA sthApana karavAnA, unakI paMcakalyANaka pUjA-abhiSeka Adi utsava karanA, aise kAryoM kA ullAsa zrAvaka ko AtA hai, jo usakA niSedha kare to mithyAtva hai aura mAtra itane zubharAga ko hI dharma samajhe to usako bhI saccA zrAvakapanA hotA nahIM-aisA jaano| sacce zrAvaka ko to pratyeka kSaNa pUrNa zuddhAtmA ke zraddhAnarUpa samyakatva vartatA hai, aura unake AdhAra se jitanI zuddhatA prakaTa huI use hI dharma jAnatA hai| aisI dRSTipUrvaka vaha deva pUjA Adi kAryoM meM pravartatA hai| jinendra kI mUrti sAkSAt jinendra tulya vItarAga bhAvavAhI hotI hai| jisa apekSA se kahA ho vaha apekSA jAnanI caahiye| jina pratimA hai, usakI pUjA, bhakti saba hai| jaba svarUpa meM sthira nahIM ho sakatA taba, azubha se bacane ke liye aisA zubha bhAva Aye binA nahIM rhtaa| 'aisA bhAva AtA hI nahIM' aisA jo mAne use vastu svarUpa kI khabara nahIM hai, aura AyeM isaliye 'usase dharma hai'- aisA mAne taba bhI vaha barAbara nahIM hai|..... deva-zAstra-guru kI bhakti, pUjA, prabhAvanAdi ke zubha-bhAva jaise jJAnI ko hote haiM vaise ajJAnI ko hote hI nhiiN| -gurudevazrI ke vacanAmRta Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThave-sAtave guNasthAna vAle munirAja ke mahAvrata svayaM meM tIsare stara kI AtmalInatA se pragaTa vItarAgatA hI chaThaveM-sAtaveM guNasthAna vAle munirAja kA nizcaya mahAvrata hai| nizcaya mahAvrata ke sAtha Avazyaka rUpa se pAyA jAne vAlA pA~ca pApoM ke saMpUrNarUpa-se' tyAga rUpa zubha-rAga va bAhya kriyA vyavahAra se mahAvrata kahane meM Ate haiN| praveza : isa zubha-rAga kA kAraNa kyA hai ? samakita : muni ko bAkI-raha-gayA rAga mAtra zubha-bhAva rUpa hotA hai| zrAvaka kI taraha zubha-azubha donoM ke aMza rUpa nhiiN| praveza : vyavahAra aNuvrata kI taraha vyavahAra mahAvrata bhI pA~ca prakAra ke hote hoMge? samakita : hA~, vyavahAra hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla va parigraha ke saMpUrNa rUpa se tyAga rUpa pA~ca mahAvrata hote haiM jo ki nimna haiM: 1. ahiMsA mahAvrata 2. satya mahAvrata 3. acaurya mahAvrata 4. brahmacarya mahAvrata 5. aparigraha mahAvrata pA~caveM guNasthAnavartI zrAvaka kI pratimAoM aura vratoM kI taraha munirAja bhI apane mahAvratoM kA nau-koTi se pAlana karate haiN| praveza : nau-koTi ke bAre meM DITela meM samajhAIye n| samakita : nau-koTi kA matalaba hai mana, vacana, kAya se kRta, kArita, anumodanA pUrvaka koI kArya krnaa| munirAja ne nau-koTi se pA~ca pApoM ke tyAga kI pratijJA kI hai yAni ki ve nau-koTi se kisI bhI prakAra kA pApa nahIM kareMge jo ki isa prakAra hai: 1.completely 2.remaining 3.fraction Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 samakita-praveza, bhAga-7 1. mana meM pApa karane kA vicAra nahIM karanA 2. mane meM dUsaroM se pApa karAne kA vicAra nahIM karanA 3. mana meM popa kI anumodanA nahIM karanA 4. vacana se svayaM pApa karane kA nahIM kahanA 5. vacana se dUsaroM ko pApa karane kA nahIM kahanA 6. vacana se popa kI anumodanA nahIM karanA 7. kAya se pApa nahIM karanA 8. kAya se (izAre Adi se) dUsaroM ko pApa karane kA nahIM kahanA 9. kAya se (izAre Adi se) popa kI anumodanA nahIM karanA dhyAna rahe apanI bhUmikA se nIce kA puNya kArya bhI pApa kI zreNI meM AtA hai| praveza : matalaba? samakita : jaise zrAvaka ke liye nau-koTi se dravya-pUjA karanA puNya kArya hai kyoMki usake aNuvrata hone se hiMsA kA saMpUrNa rIti se tyAga nahIM hai| lekina munirAja ke liye dravya-pUjA karanA pApa kArya hai, kyoMki unake mahAvrata hone se hiMsAdi kA saMpUrNa rUpa se va nau-koTi se tyAga hai| usIprakAra zrAvaka ke liye nau-koTi se maMdira, tIrtha Adi kA nirmANa karanA puNya kArya hai lekina munirAja ke liye vaha pApa kArya hai| yahA~ jo sabase jarUrI bAta yaha hai ki eka koTi TUTane se sabhI koTi TUTa jAtI haiN| kyoMki ve Apasa meM bhAvAtmaka rUpa se jur3I huI haiN| praveza : kRpayA pA~coM mahAvrata ke bAre meM eka-eka karake samajhAIye ? samakita : ThIka hai ! 1. ahiMsA mahAvrataH nau-koTi se chaH kAya yAni pA~ca sthAvara aura trasa jIvoM kI hiMsA kA sarvathA tyAga vyavahAra ahiMsA mahAvrata hai| 1.thought 2.approval 3.completely Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-7 209 nizcaya se to tIsare stara kI AtmalInatA ke bala se tIsare stara taka ke rAgAdi kI utpatti nahIM hone denA yAni ki tIsare stara kI vItarAgatA hI ahiMsA mahAvrata hai aura vahI satya, acaurya, aparigraha aura brahmacarya mahAvrata hai| munirAja ahiMsA mahAvrata kA itanI bArIkI se pAlana karate haiM ki prANa jAye lekina apane uddezya se banA huA AhAra-jala taka nahIM lete kyoMki AhAra Adi banAne meM hiMsA hotI hai| aura yadi vaha unake uddezya se banAye jAyeM to unako usameM hone vAlI hiMsA kI anumodanA kA doSa laga jAtA hai| 2. satya mahAvrataH sat svarUpI AtmA meM lInatA hI nizcaya satya mahAvrata hai| nau-koTi se cAroM prakAra ke jhUTha (asatya) kA sarvathA tyAga vyavahAra satya mahAvrata hai| munirAja svapna meM bhI sat kA apalApa, asat kA udbhAvana, anyathA prarUpaNa aura niMdanIya, kalahakAraka, parapIr3AkAraka, hiMsApoSaka, para-apavAdakAraka evaM Agama viruddha Adi garhita-vacana va ubhaya-vacana nahIM bolte| vaha to adhikatara mauna hI rahate haiM aura jaba bolate haiM to hita (hitakArI), mita (nape-tule), aura priya-vacana hI bolate haiN| yAni ki munirAja satya (hitakArI) to bolate haiM lekina vaha napA-tulA hone se kar3avA nahIM hotA balki mIThA (priya) hI hotA hai| 3. acaurya mahavrataH para-dravya meM lIna na hokara sva-dravya (AtmA) meM tIsare stara kI lInatA honA nizcaya acaurya mahAvrata hai| nau-koTi se corI kA sarvathA tyAga vyavahAra acaurya mahAvrata hai| munirAja miTTI va pAnI bhI binA diye nahIM lete aura jo vastu unake yogya nahIM hai usako dene para bhI nahIM lete| yahI munirAja kA vyavahAra acaurya mahAvrata hai| 1.strength 2.minutely 3.purpose 4.approval 5.disguise-words 6.half truth 7.silent 8.pleasant-words 9.bitter 10.suitable Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 samakita-praveza, bhAga-7 4. brahmacarya mahAvrataH nizcaya se to brahma (AtmA) meM caryA (tIsare stara kI AtmalInatA) karanA hI brahmacarya mahAvrata hai| nau-koTi se abrahma (kAma sevana) kA sarvathA tyAga vyavahAra brahmacarya mahAvrata hai| munirAja nau-koTi aura nau-bAr3o sahita aThAraha hajAra prakAra ke akhaMDa brahmacarya (zIla) kA pAlana karate haiN| munirAja brahmacarya kA pAlana itanI sUkSmatA se karate haiM ki dIkSA Adi vizeSa-prasaMgoM ko chor3akara strI se sAta hAtha dUra rahate haiN| praveza : yaha nau-bAr3e kyA hotI haiM ? samakita : jaise kisAna apane kheta ko surakSita karane ke liye bAr3a lagAtA hai usIprakAra munirAja aura brahmacArI loga apane brahmacarya ko surakSita rakhane ke lie nau-bAr3oM kA pAlana karate hai jo ki nimna haiM: 1. striyoM ke bIca meM na rahanA 2. unako rAga bharI dRSTi se na dekhanA 3. chupakara bAta yA patrAcAra Adi na karanA 4. pahale bhogeM hue bhogoM ko yAda nahIM karanA 5. kAma-vAsanA bar3hAne vAlA gariSTha-bhojana nahIM karanA 6. zrRMgAra" nahIM karanA 7. striyoM ke Asana, palaMga Adi para na baiThanA, na sonA 8. vAsanA bar3hAne vAlI kahAniyA~, nATaka, gIta Adi na sunanA, na dekhanA 9. bhUkha se adhika bhojana nahIM karanA praveza : aura aparigraha mahAvrata ? samakita : 5. aparigraha mahAvrataH nizcaya se to mithyAtva aura kaSAya rUpa ___ aMtaraMga parigraha kA tyAga hI aparigraha mahAvrata hai| nau-koTi se bAhya parigraha kA sarvathA tyAga vyavahAra aparigraha mahAvrata 1.special occassions 2.females 3.protect 4.fencing 5.females 6.sight 7.communicate 8.physical-pleasures 9.eroticism 10.heavy-diet 11.make-over 12.over-eating Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-7 211 manirAja kA aMtaraMga parigraha meM mithyAtva kA to pUrI taraha se tyAga (abhAva) hai aura tIsare stara taka kI kaSAya kA tyAga (abhAva) hai yAni ki munirAja kA apane meM apanApana pUrNarUpa se hai aura lInatA tIsare stara taka kI hai yahI unakA nizcaya aparigraha mahAvrata hai| bahiraMga parigraha meM muni yogya upakaraNoM ko chor3akara sabhI parigraha kA tyAga hai| upakaraNoM ke alAvA ve tila-tuSa mAtra bhI parigraha nahIM rkhte| praveza : bhAIzrI ! yadi ina pA~ca mahAvratoM meM se koI eka bhaMga ho jAye to? samakita : yathArtha meM to eka mahAvrata bhaMga hone se pA~coM mahAvrata bhaMga ho jAte haiM kyoMki bhAvAtmaka-rUpa-se sabhI eka hI haiN| AtmA meM rAgAdi bhAvoM kI utpatti hI hiMsA hai, vahI jhUTha, corI, kuzIla va parigraha saMgraha hai| bheda to sirpha samajhAne ke liye vyavahAra se kiye gaye haiN| praveza : bhAIzrI ! mahAvrata kA svarUpa to samajha meM A gyaa| aba munirAja kI pA~ca samitiyoM kA svarUpa aura samajhA diijiye| samakita : Aja nahIM kl| dhanya vaha nirgrantha munidazA ! munidazA arthAt kevala jJAna kI tlhttii| muni ko aMtara meM caitanya ke anaMta guNa-paryAyoM kA parigraha hotA hai, vibhAva bahuta chUTa gayA hotA hai| bAhya meM zrAmaNyaparyAya ke sahakArI kAraNabhUtapane se dehamAtra parigraha hotA hai| pratibaMdha-rahita sahaja dazA hotI hai, ziSyoM ko bodha dene kA athavA aisA koI bhI pratibaMdha nahIM hotaa| svarUpa meM lInatA vRddhiMgata hotI hai| muni eka-eka antarmuhUrtameM svabhAvameM DubakI lagAte haiN| aMtarameM nivAsa ke liye mahala mila gayA hai, usake bAhara AnA acchA nahIM lgtaa| muni kisI prakArakA bojha nahIM lete| andara jAyeM to anubhUti aura bAhara AyeM to tattvaciMtana aadi| sAdhakadazA itanI bar3ha gaI hai ki dravyase to kRtakRtya haiM hI parantu paryAyameM bhI atyanta kRtakRtya ho gaye haiN| -bahinazrI ke vacanAmRta 1.abstractively Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ munirAja kI pA~ca samiti nizcaya se AtmA meM gamana (lInatA) karanA samiti hai| aisI nizcaya samiti ke sAtha AvazyakarUpa-se' hone vAlA jIvoM ko pIr3A se bacAne kA zubha rAga aura usase saMbaMdhita sAvadhAnI (yatnAcAra) pUrvaka kI jAne vAlI kriyAyeM vyavahAra se samiti kahane meM AtI hai| munirAja kA apanI zuddhAtmA meM tIsare stara kI lInatA honA nizcaya samiti hai aura zeSa raha gaye jIva-rakSA saMbaMdhI zubha-rAga aura usake liye atyaMta sAvadhAnI-pUrvaka kI jAne vAlI kriyAyeM vyavahAra samiti praveza : nizcaya samiti to eka hI hai, vyavahAra samiti kitane prakAra kI hotI samakita : vyavahAra samiti pA~ca prakAra kI hotI haiM: 1.IryA samiti 2.bhASA samiti 3.eSaNA samiti 4.AdAna-nikSepaNa samiti 5.pratiSThApanA samiti praveza : yaha nAma to bahuta kaThina haiM ? samakita : thor3I dera meM sarala lagane lageMge, suno ! 1. IryA samitiH jIva-jantu rahita prAsuka-mArga meM dina ke prakAza meM hI cAra hAtha bhUmi ko dekhakara calanA IryA samiti hai| 2. bhASA samitiH dUsaroM ko pIr3A pahucAne vAle, kAnoM ko cubhane vAle, dUsaroM kI ha~sI ur3Ane vAle, dUsaroM kI niMdA va apanI prazaMsA karane vAle, kalahakAraka, para-apavAda kAraka, vikathA Adi zabdoM ko tyAga 1.essentially 2.carefully 3.disinsected-route 4.day-light 5.land Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-7 213 kara hita (sabakA bhalA karane vAle), mita (nape-tule), priya (mIThe) satya va anubhaya' vacana sAvadhAnI pUrvaka bolanA yA mauna rahanA bhASA samiti 3. eSaNA samitiH vidhi va sAvadhAnI pUrvaka chiyAlIsa-doSa va battIsa-aMtarAya TAlakara nirdoSa va prAsuka AhAra (gocarI) lenA eSaNA samiti hai| 4. AdAna-nikSepaNa samitiH pustaka Adi upakaraNoM ko pratilekhana karake sAvadhAnI pUrvaka uThAnA va rakhanA AdAna-nikSepaNa samiti hai| 5. pratiSThApanA samitiH jIva jantu rahita prAsuka sthAna meM sAvadhAnI pUrvaka pratilekhana karake mala-mUtra Adi chor3anA va uThanA-baiThanA Adi pratiSThApanA samiti hai| praveza : kyA munirAja ko yaha samitiyA~ pAlanA jarUrI haiM ? samakita : hA~, ina pA~ca samitiyoM ko niraticAra (binA doSa lagAya) pAlane para hI unakA ahiMsA mahAvrata pala sakatA hai| praveza : pA~ca samitiyoM meM lagane vAle doSa kaunase haiM ? samakita : maiM eka-eka karake pA~coM samitiyoM ke doSa batAtA huuN| 1. IryA samiti meM lagane vAle doSa (aticAra): sUraja kI rozanI maMda hone para yA rAta meM gamana krnaa| binA dekhe paira rakhanA yA clnaa| vicAra karate-karate,koI aura kAma, bAta-cIta Adi karate-karate clnaa| dUsaroM ko calane ke liye kahanA Adi mana, vacana, kAya, kRta, kArita, anumodanA aise nau-koTi pUrvaka lagane vAle doss| 2. bhASA samiti meM lagane vAle doSa (aticAra): 1.formal 2.silent 3.46-flaws 4.32-obstructions 5.equipments 6.broom 7.waste 8.flaws 9.dim 10.walk Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 samakita-praveza, bhAga-7 * binA soce-vicAre bolnaa| * kisI bAta kI saccAI jAne binA bolnaa| * bIca meM bolnaa| * dharma kA svarUpa samajhe binA bolanA Adi mana, vacana, kAya, kRta, kArita, anumodanA pUrvaka lagene vAle doss'| 3. aiSaNA samiti meM lagane vAle doSa (aticAra): * apane uddezya se banAyA huA yA chaH kAya ke jIvoM meM se kisI ko bhI pIr3A pahu~cAkara banAye hue AhAra (gocarI) ko lenA, aise adhaHkarma Adi solaha udgm-doss| * zrAvaka kI prazaMsA karake liyA gayA AhAra, aise dhAtrI Adi solaha utpaadn-doss| yaha bhojana mere lAyaka nahIM hai aisI zaMkA ho jAne para bhI AhAra le lenA, aise zakti Adi dasa ashn-doss| * acitta meM sacitta ko milAkara banAyA huA AhAra lenA, aise saMyojana Adi praagessnnaa-doss| * gariSTha yA adhika bhojana lenaa| isake alAvA nikRSTa (nIca) AcaraNa vAle gRhastha, vaizyA, vyabhicAriNI', kaMjUsa, daridrI", vyasanI", nirmAlya (deva-dravya) sevana karane vAle, hiMsaka vyApAra karane vAle, gRhIta mithyAtvI Adi ke ghara kA AhAra lenaa| evaM jahA~ a~dherA ho, gIlA ho, sacitta puSpa Adi bikhare hoM ,trasa-jIva, mala-mUtra, bhUsA, per3a-paudhe, patthara, gobara Adi par3e hoM, adhika sajAvaTa kI gayI ho, yajJazAlA, dAnazAlA, zAdI kA ghara, sunasAna" meM banA ghara, phArmahAusa, per3a-paudhoM aura beloM se ghirA ghara, nATakazAlA, gAyanazAlA Adi sthAnoM para AhAra lenA Adi nau-koTi se lagane vAle aneka doSa haiM lekina abhI sabhI kI carcA kara pAnA asaMbhava hai| 1.flaws 2.purpose 3.origin-flaws 4.gain-flaws 5.doubt 6.meal-flaws 7.combination-flaws 8.prostitute 9.loose-character 10.deprived 11.addict 12.isolation 13.creepers Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 215 samakita-praveza, bhAga-7 4. AdAna-nikSepaNa samiti meM lagane vAle doSa (aticAra): * jo upakaraNa' uThAnA yA rakhanA hai usako binA sAvadhAnI ke, binA pratilekhana ke uThAnA yA rkhnaa| * jisa sthAna para upakaraNa rakhanA yA uThAnA hai vahA~ binA sAvadhAnI ke, binA pratilekhana ke rakhanA yA uThAnA Adi nau-koTi pUrvaka lagane bAle doss| 5. pratiSThApanA samIti meM lagane vAle doSa (aticAra): * jisa sthAna para mala-mUtra Adi chor3anA hai, uThanA-baiThanA hai vahA~ binA sAvadhAnI ke, binA pratilekhana kiye mala-mUtra Adi chor3a denA yA uThanA-baiThanA Adi nau-koTi se lagane vAle doss| praveza : bhAIzrI ! aticAra aura anAcAra meM kyA aMtara hai ? samakita : pramAda athavA ajJAna se jo doSa vratoM meM laga jAte haiM unheM aticAra kahate haiN| jo doSa jAna-bUjhakara yA phira pA~ca iMdriyoM ke viSayoM-kI-icchA se kiye jAyeM unheM anAcAra kahate haiN| yaha vrata ke mUla svarUpa ko hI samApta kara dete haiN| dhyAna rahe bAra-bAra lagAyA jAne vAlA aticAra, anAcAra bana jAtA hai| praveza : aticAra aura anAcAra donoM kA prayAzcita kiyA jAtA hai ? samakita : aticAra ke to sAdhAraNa prayAzcita ho jAte haiM lekina anAcAra ke liye eka hI prayAzcita hotA hai aura vaha hai-mUla prayAzcita yAni ki dIkSA-cheda (dIkSA smaapti)| praveza : kRpayA munirAja kI tIna gupti aura pA~ca-iMdriya vijaya (nigraha) kA svarUpa aura samajhA diijiye| samakita : hA~, hamArA alagA pATha yahI hai| 1.equipments 2.carelessness 3.unknowingly 4.knowingly 5.materialistic-desires 6. atonement Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ munirAja kI tIna gupti aura pA~ca-indriya vijaya (nigraha) samakita : gaptiH zaddhAtmA meM gupta (lIna) ho jAnA vaha nizcaya gapti hai| nizcaya gupti hone para mana-vacana-kAya kI sabhI zubha-azubha ceSTAeM svayaM hI ruka jAtI haiN| zuddhAtmA meM se upayoga' bAhara Ane para mana-vaca-kAya kI azubha ceSTAoM (kriyAoM) se dUra rahanA vyavahAra gupti hai| praveza : bhAIzrI ! isIliye vyavahAra gupti tIna prakAra kI haiM ? samakita : hA~, mano-gupti, vacana-gupti, kAya-gupti yaha tIna prakAra kI vyavahAra gupti haiN| praveza : kRpayA smjhaaiiye| samakita : dhyAna se suno! vyavahAra manogupti- moha, azubha-rAga, dveSa Adi pApa (azubha) bhAvoM kA parihAra (dUra rahanA) vyavahAra mano-gupti hai| vyavahAra vacanagupti- asatya, para-pIr3AkAraka, niMdanIya, kalahakAraka, hiMsApoSaka, vikathA Adi azubha vacanoM se dUra rahanA vyavahAra vacana gupti hai| vyavahAra kAya gupti- hiMsA Adi pApa-rUpa (azubha) zarIra kI kriyAoM se dUra rahanA vyavahAra kAya gupti hai| praveza : aura pA~ca indriya vijaya (nigraha) ? samakita : indriya vijayaH AtmalInatA dvArA svayaM hI pA~ca indriyoM ke viSayoM kI icchA uptanna nahIM honA nizcaya iMdriya-vijaya hai| 1.attention Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-7 217 aise nizcaya iMdriya vijaya ke sAtha pA~ca iMdriya ke viSayoM-kI-icchAoM se dUra rahanA vyavahAra se iMdriya-vijaya (nigraha) kahane meM AtA hai| vyavahAra iMdriya-vijaya (nigraha) pA~ca prakAra kA hai: 1. sparzana iMdriya nigrahaH sparzana iMdriya kA viSaya sparza hai| yaha mukhya rUpa ke ATha prakAra kA hotA hai: halkA-bhArI, rukhA-cikanA, kaThora-narama, tthnnddaa-grm| tatvoM ke ciMtavan (vicAra) dvArA ina viSayoM kI icchAoM se dUra rahanA vyavahAra sparzana-iMdriya-nigraha kahalAtA hai| 2. rasanA iMdriya nigrahaH rasanA iMdriya kA viSaya rasa hai| yaha mukhya rUpa se pA~ca prakAra kA hotA hai: khaTTA, mIThA, kar3avA, kaSAyalA va crpraa| tatvoM ke citavana dvArA ina viSayoM kI icchAoM se dUra rahanA vyavahAra rasanA-iMdriya-nigraha hai| 3. ghrANa iMdriya nigrahaH ghrANa iMdriya kI viSaya gaMdha hai| yaha do prakAra kI hotI hai: sugaMdha aura durgaMdhI tatvoM ke citavana dvArA ina viSayoM kI icchAoM se dUra rahanA vyavahAra ghrANa-iMdriya-nigraha hai| 4. cakSu iMdriya nigrahaH cakSu iMdriya kA viSaya varNa hai| yaha mukhya rUpa se pA~ca prakAra kA hai: kAlA, nIlA, pIlA, lAla va sphed| tatvoM ke citavan dvArA ina viSayoM kI icchAoM se dUra rahanA vyavahAra cakSu-iMdriya-nigraha hai| 5. zrotra (karNa) iMdriya nigrahaH karNa iMdriya kA viSaya zabda hai| yaha mukhya rUpa se do prakAra kA hai: susvara va duHsvr| tatvoM ke citavana dvArA ina viSayoM kI icchAoM se dUra rahanA vyavahAra karNa-iMdriya-nigraha hai| praveza : yahA~ tatvoM ke citavana kA kyA matalaba hai ? samakita : mukhya rUpa se do hI tatva haiM- eka jIva aura dUsarA ajiiv| munirAja jaba AtmA meM lIna yAni ki sAtaveM guNasthAna meM rahate hai taba to unako zubha aura azubha dAnoM prakAra ke viSayoM ke sevana kI icchA 1.materialistic-desires 2.touch 3.taste 4.smell 5.colour 6.sound Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 samakita-praveza, bhAga-7 utpanna hI nahIM hotii| lekina jaba unakA upayoga' AtmA se bAhara rahatA hai yAni ki jaba vaha chaThaveM guNasthAna meM rahate haiM to unako tatvoM kA citavana (vicAra) calatA rahatA hai ki-maiM jIva tatva hU~ aura yaha sparza, rasa, gaMdha, varNa, zabda Adi to pudgala (ajIva) ke guNa haiN| yaha mere nahIM, mujhe hitakArI nhiiN| inako apanA mAnanA mithyAdarzana hai aura inameM lIna-tallIna-tanmaya rahanA yAni ki inameM rAga karanA mithyAcAritra (acAritra) hai, jo ki duHkha rUpa hai va saMsAra meM bhaTakane kA kAraNa hai| munirAja ko aise tatva ciMtavan (vicAra) ke kAraNa chaThaveM guNasthAna meM bhI pA~ca-iMdriya ke viSayoM-kI-icchA rUpa azubha-rAga (pApa-bhAva) utpanna nahIM hotaa| praveza : dhanya muni dazA ! munirAja jo sAkSAt calate-phirate siddha haiN| samakita : hA~, siddhoM kI zreNI meM Ane vAlA jinakA nAma hai, jaga ke una saba munirAjoM ke merA namra praNAma hai ! praveza : bhAIzrI ! kRpayA chaH Avazyaka kA svarUpa aura smjhaaiiye| samakita : ThIka hai kala ! munirAja kahate haiM:-caitanyapadArtha pUrNatAse bharA hai| usake andara jAnA aura AtmasampadA kI prApti karanA vahI hamArA viSaya hai| caitanya meM sthira hokara apUrvatA kI prApti nahIM kI, avarNanIya samAdhi prApta nahIM kI , to hamArA jo viSaya hai vaha hamane pragaTa nahIM kiyaa| bAhara meM upayoga AtA hai taba dravya-guNa-paryAyake vicAroM meM rukanA hotA hai, kintu vAstava meM vaha hamArA viSaya nahIM hai| AtmA meM navInatAoM kA bhaNDAra hai| bhedajJAna ke abhyAsa dvArA yadi vaha navInatA-apUrvatA pragaTa nahIM kI, to munipane meM jo karanA thA vaha hamane nahIM kiyaa| -bahinazrI ke vacanAmRta | 1.attention 2.beneficial 3.materialistic-desires Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaH Avazyaka samakita : AvazyakaH avaza (svAdhIna') hone ke liye avazya rUpa se karane lAyaka kAryoM ko Avazyaka kahA jAtA hai| svAdhInatA kA artha hai sva meM lIna honA aura yahI avazya rUpa se karane lAyaka kArya hai| isaliye nizcaya se to AtmalInatA hI ekamAtra Avazyaka hai| aise AtmalInatA rUpa nizcaya Avazyaka ke sAtha chaH prakAra kA zubha rAga va kriyA vyavahAra se Avazyaka kahane meM Ate haiM, yAni ki vyavahAra Avazyaka haiN| praveza : ye vyavahAra Avazyaka kauna-kauna se haiM ? samakita : vyavahAra Avazyaka chaH hote haiM: 1. sAmAyika 2. caturviMzati stava 3. vaMdanA 4. pratikramaNa 5. pratyAkhyAna 6. kAyotsarga (vyutsarga) praveza : kRpayA smjhaaiiye| samakita : ThIka hai ! 1. sAmAyikaH jaise ki hama pahale bhI carcA kara hI cuke hai ki sAmAyika kA artha hai-samatA bhaav| yAni ki AtmAlInatA dvArA samasta para dravyoM meM rAga-dveSa kA abhAva hokara samatA-bhAva pragaTa honA hI nizcaya sAmAyika hai| nizcaya se vahI stava, vaMdanA, pratikramaNa, pratyAkhyAna aura kAyotsarga hai| 1.independent 2.practices 3.essential Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 samakita-praveza, bhAga-7 rAga-dveSa ko choDakara sabhI kAryoM meM samatA-bhAva rakhanA aura jina-sUtra (jinavANI) meM upayoga' ko lagAkara AtmanIlatA kA prayAsa karanA vyavahAra sAmAyika hai| nizcaya sAmAyika zuddha-bhAva rUpa hai aura vyavahAra sAmAyika zubha-bhAva rUpa hai| praveza : sAmAyika karane kA samaya kauna-sA hai ? sAmAyikaH pratidina subaha, dopahara va zAma yAni ki tInoM saMdhi kAloM meM kama se kama do ghar3I (48 minaTa) vyavahAra sAmAyika kI jAtI hai| nizcaya sAmAyika to kabhI bhI kara sakate haiN| praveza : kyA sAmAyika aneka prakAra kI hotI hai ? samakita : sAmAyika aneka prakAra kI nahIM hotI, sAmAyika kA kathana aneka prakAra se hotA hai| nizcaya se AtmalInatA aura vyavahAra se AtmalInatA kA prayAsa samAyika hai| lekina nimitta, saMyogAdi kI apekSA se sAmAyika ke nimna bheda batAye gaye haiM: 1. nAma sAmAyikaH acche yA bure nAma meM rAga-dveSa kA tyaag| 2. sthApanA sAmAyikaH kisI bhI acche yA bure citra, pratimA Adi meM rAga-dveSa kA tyaag| 3. dravya sAmAyikaH sabhI dravyoM meM rAga-dveSa kA tyaag| 4. kSetra sAmAyikaH anukUla yA pratikUla sthAna meM rAga-dveSa kA tyaag| 5. kAla sAmAyikaH kisI bhI anukUla yA pratikUla mausama, mahInA, vAra (dina) Adi meM rAga-dveSa kA tyaag| 6. bhAva sAmAyikaH nirmala AtmajJAna-zraddhAna-lInatA dvArA mithyAtva (moha) aura kaSAya (rAga-dveSa) kA tyAga bhAva (nizcaya) sAmAyika hai| bhAva (nizcaya) sAmAyika hone para hI nAma, sthApanA, dravya, kSetra va kAla sAmAyika saccI sAmAyika kahalAtI hai| 1.concentration Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-7 221 praveza : aura caturviMzati stava ? samakita : 2. caturviMzati stavaH jaise ki nAma se hI samajha meM A rahA hai-caubIsa tIrthaMkaroM kA vidhipUrvaka stavana karanA hI caturviMzati stava hai| yaha bhI chaH prakAra kA hai: 1. nAma stavaH caubIsa tIrthaMkaroM kA 1008 nAmoM ke dvArA stavana karanA 2. sthApanA stavaH caubIsa tIrthaMkaroM kI pratimA kA stavana krnaa| 3. dravya stavaH samavasaraNa meM virAjamAna caubIsa tIrthaMkaroM ke svarUpa kA stavana krnaa| 4. kSetra stavaH caubIsa tIrthaMkaroM kI kalyANaka bhUmiyoM kA smaraNa karate hue stavana krnaa| 5. kAla stavaH caubIsa tIrthaMkaroM kI kalyANaka tithiyoM kA smaraNa karate huye stavana karanA 6. bhAva stavaH caubIsa tIrthaMkaroM jaise guNoM (svabhAva) kA svayaM meM anubhava karanA bhAva (nizcaya) stava hai| stava bhI sAmAyika kI taraha hI dina meM tIna bAra, tInoM saMdhi kAloM (subaha-dopahara-zAma) meM kiyA jAtA hai| praveza : aura vaMdanA? samakita : 3. vaMdanAH kisI eka tIrthakara, jina pratimA, jina maMdira, AcArya parameSThI va jina tIrtha Adi kI vidhipUrvaka bhakti karanA vaMdanA hai| vaMdanA bhI sAmAyika va stava kI taraha hI dina meM tIna bAra, tInoM saMdhi kAloM meM kI jAtI hai| stava kI taraha isake bhI chaH prakAra smjhnaa| Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 samakita-praveza, bhAga-7 sAmAyika, stava aura vaMdanA ko sAmUhika rUpa se kRtikarma kahate haiN| ye tInoM saMdhi kAloM meM karane lAyaka karma haiN| praveza : aura pratikramaNa meM kisakI bhakti karate haiM ? samakita : 4. pratikramaNaH pratikramaNa meM kisI kI bhakti nahIM balki apane vratoM meM lage hue doSoM kI samIkSA kara una doSoM kA nirAkaraNa (tyAga) karate haiM yaha eka taraha kA kanphaisana hai| yaha pratidina do bAra (subaha-zAma) kiyA jAtA hai| nizcaya se to vibhAva (zubha-azubha bhAva) se svabhAva (zuddha-bhAva) meM vApisa lauTanA hI pratikramaNa hai| praveza : kyA pratikramaNa bhI aneka prakAra kA hotA hai ? / samakita : hA~, usakI carcA vistAra se agale pATha meM kreNge| abhI to vyavahAra pratyAkhyAna aura kAyotsarga ke svarUpa ko samajhate haiN| 5. pratyAkhyAnaH vyavahAra pratikramaNa meM, vratoM meM lage doSoM kI samIkSA to kara lI jAtI hai, lekina yaha doSa bhaviSya meM nahIM lagane dagA isa pratijJA kA nAma vyavahAra pratyAkhyAna yAni ki tyAga hai| isaliye pratikramaNa, pratyAkhyAna ke binA adhUrA hai kyoMki hara galatI ke liye hama pratikramaNa karate jAyeM yAni ki galatI ko svIkAra karate jAyeM aura usake liye kSamAyAcanA karate jAyeM lekina usa galatI ko sudhAre nahIM, yAni ki bhaviSya meM vaha galatI na hone dene kI pratijJA (pratyAkhyAna) na kareM, to isa taraha galatI ko svIkArane aura kSamA yAcanA (pratikramaNa) karane kA koI artha nahIM raha jaataa| vaha mAtra aupacArikatA bana ke raha jAtI hai| jaise koI bAra-bAra kisI galatI ke liye saoNrI bole aura bAra-bAra vahI galatI dohraaye| saoNrI kI sArthakatA sirpha galatI svIkAra karake usake liye kSamAyacanA karane meM nahIM hai balki aisI galatI maiM dobArA nahIM doharAU~gA aisA vAyadA karane meM hai| 1.analysis 2.confession 3.future 4.formality 5.sorry 6.usefulness 7.commitment Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-7 223 praveza : pratyAkhyAna kitanI taraha kA hotA hai ? samakita : vaise to pratyAkhyAna kaI taraha kA hotA hai lekina mukhya bheda to nimna hai: 1. nAma pratyAkhyAnaH galata aura gaMde nAmoM kA uccAraNa nahIM kruuNgaa| 2. sthApanA pratyAkhyAnaH rAgI aura alpajJa kudevoM kI pratimA Adi kI vinaya aura jinedra deva kI pratimA Adi kI avinaya nahIM kruuNgaa| 3. dravya pratyAkhyAnaH jo pada ke lAyaka nahIM hai aise bhojana, vasatikA', pustaka va upakaraNa Adi cIjoM kA kisI bhI kAraNa se grahaNa nahIM kruuNgaa| 4. kSetra pratyAkhyAnaH jo jAne lAyaka nahIM hai aise gaMde, hiMsA-poSaka, mithyAtva-poSaka saMyama meM bAdhaka va tIvra-kaSAya meM nimitta sthAna para nahIM jaauuNgaa| 5. kAla pratyAkhyAnaH akAla meM bhojana, gamana, zayana va svAdhyAya Adi nahIM kruuNgaa| 6. bhAva pratyAkhyAnaH zubha-azubha (azuddha) bhAvoM kA tyAga yA kaho ki zuddha-bhAvoM ko pragaTa karanA bhAva (nizcaya) pratyAkhyAna hai| 6. kAyotsarga (vyutsarga): kAya-Adi kA utsarga (tyAga) kAyotsarga hai| zAririka-kriyAoM ko baMda kara zarIra meM apanApana aura lInatA chor3akara AtmA meM apanApana aura lInatA karanA nizcaya kAyotsarga hai aura aise nizcaya kAyotsarga kA prayAsa karanA vyavahAra kAyotsarga hai| nizcaya kAyotsarga zuddha-bhAva rUpa hone se saMvara-nirjarA kA kAraNa hai va vyavahAra kAyotsarga zubha-bhAva rUpa hone se puNya-baMdha kA kAraNa hai| kAyotsarga kA jaghanya kAla 108 zvAsa-ucchvAsa hai| praveza : kAyotsarga kI vidhi kyA hai ? 1.shelter 2.reason 3.obstructive 4.inappropriate-time 5.walk 6.sleep 7.body-etc 8.physical-activities 9.effort 10.minimum Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 samakita-praveza, bhAga-7 samakita : ekAMta sthAna meM pUrva yA uttara dizA kI tarapha yA jina-pratimA athavA jina-maMdira kI tarapha mu~ha karake khar3e hokara, donoM hAtha laMbe chor3akara, donoM pairoM ke bIca cAra-aMgula kA aMtara rakhakara, zarIra kI kriyAoM (halana-calana Adi) ko baMda kara va upasarga-pariSaha ko jItakara kAyotsarga kiyA jAtA hai| praveza : yaha kaba kiyA jAtA hai ? samakita : pratikramaNa Adi AvazyakoM ke samaya evaM AhAra, vihAra, nihAra va svAdhyAya Adi kriyAoM ke bAda niyamapUrvaka kAyotsarga kiyA jAtA hai| bAkI kala..! zuddha-upayoga va azuddha-upayoga ke kAla meM jIva ke jJAna, zraddhA va cAritra guNa kA pariNamanaH jIva zuddha-upayoga ke kAla meM - azuddha-upayoga ke kAla meM / guNa | paryAya - sva meM | para meM sva meM para meM | upayoga | V jJAna labdha zraddhA apanApana | / / / cArita / upayoga | | pariNati AMzika/ AMzika pahale dhyAna saccA nahIM hotaa| pahale jJAna saccA hotA hai ki maiM ina zarIra, varNa, gaMdha, rasa, spArzAdi sabase pRthak hU~, aMtarameM jo vibhAva hotA hai vaha maiM nahIM hU~, U~ce se U~ce jo zubhabhAva vaha maiM nahIM hU~, maiM to sabase bhinna jJAyaka huuN| gRhasthAzrama meM vairAgya hotA hai parantu munirAja kA vairAgya koI aura hI hotA hai| munirAja to vairAgya-mahala ke zikhara ke zikhAmaNi haiN| -bahinazrI ke vacanAmRta | 1.direction 2.four-fingers 3.gap 4.calamities-distractions Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratikramaNa pratikramaNa ke sAmAnya-svarUpa' kI carcA to hama pichale pATha meM hI kara cuke haiN| aba hameM pratikramaNa ke bhedoM kI carcA karanI hai| pratikramaNa ke bheda aneka AdhAroM para kiye gaye haiN| jaise1. pAtra (pratikramaNa karane vAle) ke AdhAra para 2. nikSepa ke AdhAra para 3. samaya ke AdhAra para 4. prayojana ke AdhAra para praveza : eka-eka karake samajhAIye n| samakita : ThIka hai ! 1. pAtra ke AdhAra para pratikramaNa ke bhedaH a) yati pratikramaNaH muni (AcArya, upAdhyAya, sAdhu) ke dvArA kiyA jAne vAlA prtikrmnn| ba) zrAvaka pratikramaNaH zrAvaka ke dvArA kiyA jAne vAlA prtikrmnn| 2. nikSepa (nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla, bhAva) ke AdhAra para pratikramaNa ke bhedaH a) nAma pratikramaNaH gaMde nAmoM ke uccAraNa ke liye pratikramaNa kara pratyAkhyAna krnaa| ba) sthApanA pratikramaNaH rAgI-dveSI aura alpajJa devI-devatA kI pratimA Adi kI vinaya ho jAne yA phira vItarAgI aura sarvajJa jinedra deva kI pratimA Adi kI avinaya ho jAne para pratikramaNa kara pratyAkhayAna krnaa| 1.general-aspect 2.basis 3.purpose 4.pronounciation 5.honour 6.dishonour Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 samakita-praveza, bhAga-7 sa) dravya pratikramaNaH jo apane grahaNa karane lAyaka nahIM haiM aise bhojana, vasatikA va upakaraNa Adi ko grahaNa kara lene para pratikramaNa kara pratyAkhyAna krnaa| da) kSetra pratikramaNaH jo apane jAne lAyaka nahIM hai aise gaMde, hiMsA-poSaka, mithyAtva-poSaka va saMyama meM bAdhaka sthAna meM cale jAne para pratikramaNa kara pratyAkhyAna krnaa| Da) kAla pratikramaNaH asamaya (ayogya samaya) meM gamana Adi karane yA phira Avazyaka kriyAoM ke samaya gamAnAdi karane ke liye pratikramaNa kara pratyAkhyAna krnaa| pha) bhAva pratikramaNaH samasta zubha-azubha bhAvoM kA pratikramaNa kara pratyAkhyAna (tyAga) karanA yAni ki zuddha-bhAvoM ko pragaTa karanA bhAva (nizcaya) pratikramaNa hai| bhAva pratikramaNa hone para hI sabhI pratikramaNa sacce kahalAte haiM aura dhyAna rahe pratikramaNa binA pratyAkhyAna ke sArthaka nahIM hotaa| praveza : samaya ke AdhAra para pratikramaNa ke bheda kone se haiM ? samakita : 2. samaya ke AdhAra para pratikramaNa ke bhedaH a) daivasika pratikramaNaH pUre dina meM lage doSoM ke lie pratikramaNa kara pratyAkhyAna krnaa| ba) rAtrika pratikramaNaH pUrI rAta meM lage doSoM ke liye pratikramaNa kara pratyAkhyAna krnaa| sa) sAptAhika pratikramaNaH pUre satpAha meM lage doSoM ke liye pratikramaNa kara pratyAkhyAna krnaa| da) pAkSika pratikramaNaH pUre paMdraha dina (pakSa) meM lage doSoM ke liye pratikramaNa kara pratyAkhyAna krnaa| 1.accept/adopt 2.meaningfull 3.week Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-7 227 i) mAsika pratikramaNaH pUre mahIne meM lage doSoM ke liye pratikramaNa kara pratyAkhyAna krnaa| ja) cAturmAsika pratikramaNaH pUre cAra mahIne meM lage doSoM ke liye pratikramaNa kara pratyAkhyAna krnaa| ka) vArSika pratikramaNa (sAMvatsarika)H pUre sAla bhara meM lage doSoM ke liye pratikramaNa kara pratyAkhyAna krnaa| la) yuga pratikramaNaH pUre pA~ca sAla meM lage huye doSoM ke liye pratikramaNa kara pratyAkhyAna krnaa| praveza : yaha viSaya to bahuta hI rocaka hai| pratikramaNa ke itane bheda ho sakate haiM yaha to maiMne kabhI socA bhI nahIM thaa| samakita : aura suno! 3. prayojana ke AdhAra para pratikramaNa ke bhedaH a) IryA-patha pratikramaNaH IryA samiti pUrvaka gamana karane para bhI jo doSa laga jAte haiM unake liye pratikramaNa kara pratyAkhyAna krnaa| ba) bhaktapAna pratikramaNaH AhAra-caryA (gocarI) meM lagane bAle doSoM ke liye pratikramaNa kara pratyAkhyAna krnaa| sa) jJAnAcAra pratikramaNaH zAstra-svAdhyAya meM lage doSoM ke liye pratikramaNa kara pratyAkhyAna krnaa| da) uttamArtha pratikramaNaH sallekhanA (saMthArA) lete samaya, dIkSA se lekara taba taka lage doSoM ke liye pratikramaNa kara pratyAkhyAna krnaa| i) sarvAticArika pratikramaNaH pUrI dIkSA paryAya meM lage huye doSoM ke liye jIvana ke upAntya-samaya meM pratikramaNa kara pratyAkhyAna krnaa| praveza : yaha sunakara to hameM bhI dIkSA lene ke bhAva paidA ho gye| 1.interesting 2.purpose 3.second-last Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 samakita-praveza, bhAga-7 samakita : isase acchI bhAvanA aura kyA ho sakatI hai| lekina samyakacAritra (chaThavA~-sAtavA~ guNasthAna) pragaTa' karane ke liye samyakadarzana (cauthA guNasthAna) pragaTa karanA atyaMta Avazyaka hai| aura samyakadarzana ke liye aatmaanubhuuti| AtmAnubhUti ke liye sva-para bheda vijJAna va bhedavijJAna ke liye tatva-nirNaya aura sacce vItarAgI deva-zAstra-guru kA nirNaya karanA atyaMta Avazyaka hai evaM yaha saba cAroM anuyogoM ke kramika va vyavasthita svAdhyAya ke binA nAmumakina hai| isIliye pUrI niSThA ke sAtha cAroM anuyogoM ke eka-eka zabda kI sahI apekSA samajhakara, yogya-zikSaka ke mArgadarzana meM svAdhyAya karanA atyaMta Avazyaka hai| praveza : anAtmajJAnI mithyAdRSTi kA pahalA guNasthAna, AtmajJAnI avirata samyakadRSTi kA cauthA guNasthAna, AtmajJAnI vratI-zrAvaka kA pA~cavA guNasthAna, AtmajJAnI munirAja kA chaThaveM se bArahavA~ guNasthAna, arihaMta bhagavAna kA terahavA-caudahavA~ guNasthAna hotA hai va siddha bhagavAna guNasthAnAtIta hote haiN| yaha bAta to Apa pahale hI batA cuke haiM lekina kRpayA vistAra se guNasthAnoM kA svarUpa btaaiiye| samakita : hamArA agalA viSaya yahI hai| jo kevalajJAna prApta karAye aisA antima parAkASThA kA dhyAna vaha uttama pratikramaNa hai| ina mahA munirAjane aisA pratikramaNa kiyA ki doSa punaH kabhI utpatra hI nahIM hue; TheTha zreNI lagA dI ki jisake pariNAma se vItarAgatA hokara kevalajJAna kA sArA samudra uchala par3A ! antarmukhatA to aneka bAra huI thI, parantu yaha antarmukhatA to antimase antima koTikI! AtmAke sAtha paryAya aisI jur3a gaI kI upayoga aMdara gayA so gayA, phira kabhI bAhara AyA hI nahIM / caitanyapadArtha ko jaisA jJAnameM jAnA thA, vaisA hI usako paryAyameM prasiddha kara liyaa| -bahinazrI ke vacanAmRta 1.achieve 2.extremely 3.self-experience 4.essential 5.sequential 6.systematic 7.dedication 8.intention 9.capable-teacher 10.guidance Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ deva-stuti sakala jJeya jJAyaka tadapi, nijAnaMda rasalIna / so jineMdra jayavaMta nita, ari-raja-rahasa vihiin|| 1 / / jaya vItarAga vijnyaanpuur| jaya mohatimira ko harena suur|| jaya jJAna anaMtAnaMta dhAra / dRga-sukha-vIrajamaMDita apaar||2|| sArAMza- jinendra deva kI stuti karate hue paNDita daulatarAmajI kahate haiM ki- he janendra deva ! Apa samasta jJeyoM (lokAloka) kA jJAna hone para bhI apanI AtmA ke Ananda meM lIna rahate ho| cAra ghatiyA karma haiM nimitta jinake aise moha, rAga-dveSa va ajJAna Adi vikAroM se rahita ho| prabho ! ApakI jaya ho / / 1 / / Apa moha, rAga-dveSarUpa aMdhakAra' kA nAza karanevAle vItarAgI sUrya ho| ananta jJAna ke dhAraNa karane vAle ho, ataH pUrNajJAnI (sarvajJa) ho tathA anaMta darzana, anaMta sukha aura anaMta vIrya se bhI suzobhita ho| he prabho ! ApakI jaya ho / / 2 / / jaya paramazAMta mudrA smet| bhavijana ko nija anubhUti heta / / bhavi bhAgana vacajoge vazAya / tuma dhuni hai suni vibhrama nazAya / / 3 / / tuma guNa ciMtata nija-para viveka / IgaTai vighaTai Apada aneka / / tuma jagabhUSaNa duussnnviykt| saba mahimAyukta vikalpamukta / / 4 / / aviruddha, zuddha, cetn-svruup| paramAtma param pAvana anUpa / / 1.darkness 2.infinite 3. adorned Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 samakita-praveza, bhAga-7 zubha-azubha vibhAva abhAva kIna / svAbhAvika pariNatimaya achIna / / 5 / / aSTAdaza doSa vimukta dhiir| sva-catuSTayamaya rAjata gaMbhIra / / muni gaNadharAdi sevata mahaMta / na~va kevala labdhiramA dharaMta / / 6 / / tuma zAsana seya ameya jIva / ziva gaye jAhiM jaihaiM sadIva / / bhavasAgara meM duHkha chAra vaari| tArana ko aura na Apa TAri / / 7 / / yaha lakhi nija duHkhagada haraNakAja / tumahI nimitta kAraNa ilAja / / / jAne tAteM maiM zaraNa meM zaraNa aay| ucaro nija duHkha jo cira lahAya / / 8 / / sArAMza- bhavya jIva ApakI param zAntamudrA' ko dekhakara apanI AtmA kI anubhUti prApta karane kA lakSya karate haiN| bhavya jIvoM ke bhAgya se aura Apake vacanayoga se ApakI divyadhvani hotI hai, usako zravaNa kara bhavya jIvoM kA bhrama naSTa ho jAtA hai / / 3 / / Apake guNoM kA citavana karane se sva aura para kA bheda-vijJAna ho jAtA hai aura mithyAtva-dazA meM hone vAlI aneka ApattiyA~ (vikAra) naSTa ho jAtI haiN| Apa samasta doSoM se rahita ho, saba vikalpoM se mukta ho, sarva prakAra kI mahimA dhAraNa karane vAle aura jagata ke bhUSaNa (suzobhita karanevAle) ho||4|| he paramAtmA ! Apa samasta upamAoM" se rahita, parama-pavitra, zuddha va cetana (jJAna-darzana) maya ho| Apa meM kisI bhI prakAra kA virodha bhAva nahIM hai| Apane zubha aura azubha donoM prakAra ke vikArI-bhAvoM kA abhAva kara diyA hai aura svabhAva-bhAva se yukta ho gaye ho, ataH kabhI bhI kSINa" dazA ko prApta hone vAle nahIM ho||5|| 1.peaceful-posture 2. self-experience 3.aim 4.fortune 5.sermons 6.delusion 7.false-belief 8.flaws9.worries 10.glory 11.compassion 12.adverse 13.inferior Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-7 231 Apa aThAraha doSoM se rahita ho aura anaMta catuSTaya yukta virAjamAna ho| kevalajJAnAdi nau prakAra ke kSAyika-bhAvoM ko dhAraNa karane vAle hone se mahAna muni aura gaNadhara devAdi ApakI sevA karate haiM / / 6 / / Apake batAye mArga para calakara aMnata jIva mukta' ho gaye haiM, ho rahe haiM aura sadAkAla hote rheNge| isa saMsAra rUpI samudra meM duHkha rUpI athAha khArA-pAnI bharA huA hai| Apako chor3akara aura koI bhI isase pAra nahIM utAra sakatA hai / / 7 / / isa bhayaMkara duHkha ko dUra karane meM nimitta kAraNa Apa hI ho, aisA jAnakara maiM ApakI zaraNa meM AyA hU~ aura anaMta kAla se jo duHkha pAyA hai, use Apase kaha rahA hU~ / / 8 / / maiM bhramyo apanapo visari aap| apanAye vidhi phala pUNya-pApa / / nija ko para kA karatA pichAna / para meM aniSTatA iSTa ThAna / / 9 / / Akulita bhayo ajJAna dhaari| jyoM maga magataSNA jAni vAri / / tana-pariNati meM Apo citAra / kabahu~ na anubhavo svapadasAra / / 10 / / tamako bina jAne jo kleza / pAye so tuma jAna jineza / / pazu, nAraka, nara, suragati ma~jhAra / bhave dhara-dhara maryo anaMta bAra / / 11 / / aba kAlalabdhi balateM dayAla / tuma darzana pAya bhayo khuzAla / / maeNna zAMta bhayo miTi sa~kala dvNdv| cAkhyo svAtama-rasa dukha-nikaMda / / 12 / / 1.liberate 2.forever 3.immeasurable 4.hard-water 5.shelter Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 samakita-praveza, bhAga-7 tAteM aba aisI karahu~ naath| bichurai na kabhI tuva caraNa sAtha / / tuma guNagaNa ko nahiM cheva dev|| jaMga tArana ko tuva virada eva / / 13 / / Atama ke ahita viSaya-kaSAya / inameM merI pariNati na jAya / / maiM rahU~ Apa meM Apa liin|| so karo hoU~ jyoM nijAdhIna / / 14 / / mere na cAha kachu aura iish| ratnatraya nidhi dauje munIza / / mujha kAraja ke kAraNa su Apa / ziva karahu~ harahu~ mama mohatApa / / 15 / / sArAMza- maiM apanI jJAnasvabhAvI AtmA ko bhUlakara apane Apa hI saMsAra meM bhramaNa' kara rahA hU~ aura maiMne karmoM ke phala puNya aura pApa ko apanA mAna liyA hai| apane ko para kA kartA mAna liyA hai aura apanA kartA para ko mAna liyA hai / / 9 / / aura para-padArthoM meM se hI kucha ko iSTa mAna liyA hai aura kacha ko aniSTa' mAna liyA hai| pariNAma svarUpa ajJAna ko dhAraNa karake svayaM hI Akulita huA hU~, jisaprakAra ki hiraNa mRgatRSNA vaza bAlU ko pAnI samajhakara apane ajJAna se hI duHkhI hotA hai| usI prakAra maine bhI zarIra kI dazA ko hI apanI dazA mAnakara apane pada (Atma-svabhAva) kA anubhava nahIM kiyA aura duHkha pAyA / / 10 / / he jineza ! Apako pahicAne binA jo daHkha maiMne pAye haiM. unheM Apa jAnate hI haiM / tiryaMca gati, naraka gati, manuSya gati aura deva-gati meM utpanna hokara ananta bAra maraNa kiyA hai / / 11 / / aba kAlalabdhi ke Ane para Apake darzana prApta hue haiM, isase mujhe bahuta hI prasannatA hai| merA antardvandva samApta ho gayA hai aura merA mana zAnta ho gayA hai aura maiMne duHkhoM ko nAza karane vAlI AtmAnubhUti ko prApta kara liyA hai / / 12 / / 1.wander 2.favored 3.unfavored 4.restless 5.sand 6. experience 7.confusion Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-7 233 ataH he nAtha ! aba basa yahI bhAvanA hai kI Apake caraNoM ke sAtha kA viyoga' na ho| tAtparya yaha hai ki jisa mArga (AcaraNa) dvArA Apa pUrNa sukhI hue haiM, maiM bhI vahI prApta kruuN| he deva ! Apake guNoM kA to koI anta nahIM hai aura saMsAra se pAra utArane kA to mAno ApakA virad hI hai / / 13 / / pA~coM indriyoM ke viSayoM meM lInatA aura kaSAyeM AtmA kA ahita karane vAlI haiN| he prabho ! maiM cAhatA hU~ ki inakI ora merA jhukAva na ho / maiM to apane meM hI lIna rahU~, jisase maiM pUrNa svAdhIna ho jAU~ / / 14 / / mere hRdaya meM aura koI icchA nahIM hai, basa eka ratnatraya nidhi hI pAnA cAhatA huuN| mere hita rUpI kArya ke nimitta kAraNa Apa hI ho / merA moha-tApa naSTa hokara kalyANa ho, yahI bhAvanA hai / / 15 / / zazi zAMtikarana tapaharana het| svayameva tathA tuma kuzala deta / / pIvata pIyUSa jyoM roga jaay| tyoM tuma anubhavateM bhava nazAya / / 16 / / tribhuvana tiha~kAla ma~jhAra koy| nahi~ tuma bina nija sukhadAya hoya / / mo ura yaha nizcaya bhayo Aja / dukha-jaladhi utArana tuma jahAja / / 17 / / tuma guNagaNamaNi gaNapati, gaNatana pAvahiM paar| daula svalpamati kima kahai, namU triyoga saMbhAra / / 18 / / sArAMza- jaise candramA svayameva garmI kama karake zItalatA pradAna karatA hai, usIprakAra ApakI stuti karane se svayameva hI Ananda prApta hotA hai| jaise amRta ke pIne se roga calA jAtA hai, usI prakAra Apake samAna apanI zuddhAtmA kA anubhava karane se saMsAra-rUpI roga calA jAtA hai / / 16 / / 1.seperation 2.fame 3.harm 4.inclination 5.independent 6.treasure 7.naturally 8.coolth 9.medicine Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 samakita-praveza, bhAga-7 tInoM lokoM aura tInoM kAloM meM Apase sukhadAyaka (sanmArga-darzaka) aura koI nahIM hai| Aja mujhe aisA nizcaya ho gayA hai ki Apa hI duHkharUpI samudra se pAra utArane vAle jahAja haiM / / 17 / / Apake guNa-rUpI maNiyoM' ko ginane meM gaNadhara deva bhI samartha nahIM hai, to phira maiM (daulatarAma) alpabuddhi unakA varNana kisa prakAra kara sakatA huuN| ataH maiM Apako mana, vacana aura kAya ko saMbhAla kara bAra-bAra namaskAra karatA hU~ / / 18 / / ajJAna mUla / anaMta | apUrNatA/azuddhatA uttara | nava kSAyika ghAtiyA karma | catuSTaya | ghAtiyA karma | labdhiyA~ | ajJAna | jJAnAvaraNa karma | anaMta jJAna | jJAnAvaraNa karma | kSAyika jJAna / adarzana | darzanAvaraNa karma | anaMta darzana| darzanAvaraNa karma | kSAyika darzana moha mithyAtva darzana moha.karma | kSAyika samyakatva mohanIya karma | anaMta sukha | rAga-dveSa | kaSAya / cAritra moha.karma | kSAyika cAritra rahasa sAmarthyahInatA| asamarthatA | aMtarAya karma | anaMta vIrya | dAnAMtarAya karma | kSAyika dAna lAbhAMtarAya karma | kSAyika lAbha bhogAMtarAya karma | kSAyika bhoga upabhogAMtarAya karma| kSAyika upabhoga vIryAMtarAya karma | kSAyika vIrya ari svabhAva kI bAta sunate hI sIdhI hRdaya para coTa laga jaay| 'svabhAva' zabda sunate hI zarIra ko cIratA huA hRdaya meM utara jAya, roma-roma ullasita ho jAya-itanA hRdaya meM ho, aura svabhAva ko prApta kiye binA caina na par3e, sukha na lage, use lekara hI chodd'e| yathArtha bhUmikA meM aisA hotA hai| -bahinazrI ke vacanAmRta 1.pearls 2.narration 3.focus Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caudaha guNasthAna siddha zilA 14. ayoga-kevalI 13. sayoga-kevalI 12. kSINa-kaSAya kSapaka-zreNI 10. sUkSma-sAmparAya upazama-zreNI 11.upazAMta-kaSAya 9. anivRttikaraNa 10.sUkSmasAmparAya 9.anivRttikaraNa 8. apUrvakaraNa 7. apramatta-saMyata 6.pramatta-saMyata muni muni 5.dezavista zrAvaka gRhastha 4. avirata samyaktva IA 3. mizra 2. sAsAdana 1. mithyAtva Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAna samakita : guNa kA artha hai jIva ke bhAva yAni ki pryaay| jIva kI paryAyoM ke tAratamya' se jo caudaha sthAna banate haiM, unheM caudaha guNasthAna kahate praveza : yahA~ jIva ke kauna se guNoM kI paryAya lenA ? samakita : mukhya-rUpa-se jIva ke zraddhA, cAritra aura yoga guNa kI paryAya lenA, kyoMki pahale se cauthe guNasthAna taka kA kathana zraddhA guNa kI mukhyatA se hai| pA~caveM se bArahaveM guNasthAna taka kA kathana cAritra guNa kI mukhyatA se hai aura terahaveM-cauhadaveM guNasthAna kA kathana yoga guNa kI mukhyatA se hai| praveza : ve caudaha guNasthAna kauna-kauna se haiM ? samakita : ve nimna haiM: 1. mithyAtva (mithyAdarzana) 2. sAsAdana 3. mizra (samyaka-mithyAtva) 4. avirata samyakadarzana (samyaktva) 5. dezavirata (deza-saMyata) 6. pramatta-saMyata 7. apramatta-saMyata 8. apUrvakaraNa 9. anivRttikaraNa 10. sUkSma-sAmparAya 11. upazAMta-kaSAya 12. kSINa-kaSAya 13. sayoga-kevalI 14. ayoga-kevalI 1. sequence 2. positions 3.majorly 4.prominance Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 237 samakita-praveza, bhAga-8 praveza : kRpayA eka-eka kA svarUpa vistAra se smjhaaiiye| samakita : ThIka hai ! 1. mithyAtva (mithyAdarzana) guNasthAnaH mithyA kA artha hai ayathArtha / vipriit| isa gaNasthAna vAle jIva ko na to sacce deva-zAstra-guru ke svarUpa kI aura na hI unake dvArA batAye gaye jIva Adi prayojana bhUta tatvoM kI yathArtha-zraddhA hotI hai| yAni ki yaha jIva AtmAnubhava pUrvaka ajIva Adi tatvoM se bhinna jIva tatva (zuddhAtmA) kI pratIti (apanApana) nahIM krtaa| pahale guNasthAnavartI mithyAdRSTi jIva do prakAra ke hote haiM: 1. anAdi mithyAdRSTi 2. sAdi mithyAdRSTi anAdi mithyAdRSTi jIva ve haiM jinheM anAdikAla se Aja taka apane zuddhAtmA kI AtmAnubhava pUrvaka pratIti yAni ki samyakadarzana huA hI nhiiN| sAdi mithyAdRSTi jIva ve haiM jinheM samyakadarzana hokara chUTa gayA hai aura ve phira se mithyAdRSTi ho gaye haiN| praveza : eka bAra samyakadarzana hokara chUTa jAtA hai ? kaise? samakita : hA~, aba hama yahI dekhane vAle haiM kaise| isIliye dUsare va tIsare guNasthAna se pahale hama cauthe guNasthAna (avirat samyakadarzana) ke bAre meM smjheNge| 4. avirata samyakadarzana (samyaktva): jo jIva sacce deva-zAstra-guru kA svarUpa samajhakara unake batAye hue jIva Adi prayojanabhUta tatvoM kA yathArtha-nirNaya kara AtmAnubhava yAni ki zuddhAtmA ko jAnakara, usameM apanApana kara darzana-mohanIya (mithyAtva) kA anudaya karatA hai aura sAtha hI sAtha zuddhAtmA meM pahale stara kI lInatA kara AnaMtAnubaMdhI kaSAya kA anudaya karatA hai, use 1.opposite 2.right-belief 3.belief 4.un-rise Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 samakita-praveza, bhAga-8 cauthA avirat samyakadarzana guNasthAna pragaTa hotA hai| jaba anAdi mithyAdRSTi jIva isa prakAra mithyAtva aura AnaMtAnubaMdhI kaSAya kA anudaya kara avirata samyakadarzana pragaTa karatA hai to usake darzana-mohanIya (mithyAtva) ke tIna Tukar3e ho jAte haiM: 1. mithyAtva prakRti 2. mizra (samyaka-mithyAtva) prakRti 3. samyaktva prakRti samyakadarzana pragaTa hone se adhikatama eka aMtarmuhUrta taka ina tInoM Tukar3oM kA udaya nahIM hotaa| isa dazA ko prathamopazama (prathamaupazama) samyaktva kahate haiN| yadi yaha aMtarmuhUrta (prathamopazama-samyaktva) kA samaya pUrA na ho pAye aura usako vApisa AnaMtAnubaMdhI kaSAya kA udaya A jAye to vaha jIva samyaktva kI asAdanA karake dUsare sAsAdana guNasthAna meM gira jAtA hai| praveza : yadi prathamopazama-samyaktva kA aMtarmuhUrta pUrA ho jAye to ? samakita : aMtarmuhUrta pUrA hone ke bAda nimna saMbhAvanAe~ banatI haiM: 1. yadi aMtarmuhUrta pUrA hone para mithyAtva prakRti kA udaya A jAye to jIva pahale mithyAtva guNasthAna meM gira jAtA hai| 2. yadi aMtarmuhUrta pUrA hone para mizra (samyaka-mithyAtva) prakRti kA udaya A jAye to vaha jIva tIsare mizra (samyaka-mithyAtva) guNasthAna meM gira jAtA hai| 3. aura yadi aMtarmuhUrta pUrA hone para samyaktva prakRti (mithyAtva kA tIsarA Tukar3A) kA udaya A jAye, to vaha jIva rahatA to cauthe avirat samyaktva guNasthAna meM hI hai, lekina prathamopazama samyakadRSTi se kSAyopazamika samyakadRSTi ho jAtA hai| yaha kSAyopazamika samyakadRSTi hotA to samyakadRSTi hI hai lekina isako kucha kevalI ke jJAnagamya cala-mala-agAr3a doSa lagate rahate haiN| 1.parts 2.less than 48 minutes 3.arise 4.state 5.dishonour 6.flaws Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 239 samakita-praveza, bhAga-8 praveza : aura kSAyika samyakadarzana ? samakita : yadi yaha kSAyopazamika samyakadRSTi tIvra-puruSArtha' karake darzana mohanIya (mithyAtva) ke tInoM Tukar3oM ko jar3a se naSTa kara de to kSAyika samyakadRSTi ho jAtA hai yAni ki anaMtakAla taka samyakadRSTi hI rahatA hai aura kabhI-bhI cauthe guNasthAna se nIce nahIM giratA balki Upara hI Upara uThatA hai| kSAyika samyakadarzana se pahale aupazamika va kSAyopazamika samyakadRSTi ke mithyAtva ke tInoM Tukar3e maujUda to the lekina vaha unakA yathAyogya udaya nahIM Ane de rahe the magara kSAyika samyakadRSTi ne apane tIvra puruSArtha dvArA una tInoM Tukar3oM ko jar3a mUla se naSTa kara diyA hai| praveza : tIvra puruSArtha matalaba ? gurUjI : svayaM ko jAnane, svayaM meM apanApana karane va svayaM lIna hone kA tIvra purussaarth| praveza : darzana-mohanIya (mithyAtva) ke tIna Tukar3e mithyAtva, samyaka-mithyAtva va samyaktva prakRti haiN| tIsare Tukar3e ko samyaktva kyoM kahA gayA hai ? samakita : hamane dekhA na ki samyaktva nAma ke Tukar3e kA udaya Ane para jIva kA samyaktva chUTatA nahIM basa aupazamika se kSAyopazamika ho jAtA hai| isaliye darzana-mohanIya (mithyAtva) ke Tukar3e ko bhI yahA~ upacAra-se samyaktva prakRti kaha diyA gayA hai| praveza : darzana-mohanIya (mithyAtva) Tukar3oM meM ba~Ta gayA isakA matalaba yahI matalaba hai na ki mithyAtva tIna zreNiyoM meM ba~Ta gayA hai: eka tIvra dUsarI madhyama aura tIsarI jaghanya ? samakita : hA~, aisA samajha sakate haiN| praveza : yaha to bahuta hI rocaka viSaya hai| dUsare va tIsare guNasthAna ke bAre meM bhI batAIye nA 1.intense-efforts 2.destroy 3.infinity 4.arise 5.formally 6.intensities 7.high 8.medium 9.low 10.interesting Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 samakita-praveza, bhAga-8 samakita : 1. sAsAdana guNasthAnaH jaisA ki hamane dekhA ki cauthA guNasthAna pragaTa' hone para prathamopazama samyaktva kA aMtarmuhUrta pUrA na ho pAye aura anaMtAnubaMdhI kaSAya kA udaya A jAye to jIva samyaktva kI asAdanA (virAdhanA) kara cauthe avirata samyakadarzana guNasthAna se dUsare sAsAdana guNasthAna meM A jAtA hai yAni ki usakA samyaktva chUTa jAtA hai| praveza : dUsare guNasthAna meM vaha jIva kitane samaya taka rahatA hai ? samakita : jitanA samaya prathamopazama samyaktva kA aMtarmuhUrta pUrA hone meM bAkI raha gayA thA utane samaya taka vaha jIva dUsare sAsAdana guNasthAna meM rahatA hai| praveza : usake bAda? samakita : usake bAda vaha niyama se pahale gaNasthAna meM A jAtA hai| jaise koI chipakalI chata se gire to bhale hI kucha dera havA meM rahe lekina AnA to use jamIna para hI hai| praveza : isa udAharaNa ke hisAba se chipakalI hai-jIva, chata hai-cauthA guNasthAna, havA hai-dUsarA guNasthAna aura jamIna hai- pahalA guNasthAna ? samakita : hA~ bilakula sahI phcaanaa| aba Age suno ! 3. mizra (samyaka-mithyAtva) guNasthAnaH jaisA ki hamane dekhA ki cauthA guNasthAna pragaTa hone para prathamopazama samyaktva kA aMtarmuhUrta para hone ke bAda yadi mizra (samyaka-mithyAtva) prakRti kA udaya A jAye to jIva cauthe avirat samyakadarzana guNasthAna se girakara tIsare mizra guNasthAna meM A jAtA hai| praveza : isa guNasthAna kA nAma samyaka-mithyAtva kyoM hai ? samakita : kyoMki yahA~ na samyaktva hI hai aura na mithyAtva hii| koI tIsarA hI kevalI ke jJAna gamya pariNAma hai| jaise dahI aura gur3a ko milA diyA jAye to phira vaha mizraNa na khaTTA hI hotA hai aura na mIThA hii| koI 1.occur 2.arise 3.remaining 4.ceiling 5.occur 6.state 7.mixture Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-8 241 tIsare hI jAtyAMtara (judA) svAda vAlA hotA hai| lekina eka bAta to pakkI hai ki vaha samyaktva se to chUTa hI gayA hai| praveza : isa tIsare guNasthAna meM jIva kitane samaya taka rahatA hai ? samakita : aMtarmuhUrta tk| praveza : usake bAda? samakita : yadi isa aMtarmuhUrta ke bhItara vaha dobArA zuddhAtmA kI pratIti' meM sthira ho jAye to vApisa cauthe avirat samyakadarzana guNasthAna meM pahu~ca jAtA hai aura yadi vaha aisA na kara sake to pahale mithyAtva guNasthAna meM A jAtA hai| praveza : acchA ! aba samajha meM AyA ki isIliye cauthe guNasthAna taka kA kathana zraddhA guNa kI apekSA se hotA hai kyoMki yahA~ mithyAzraddhA aura samyakazraddhA kI mukhyatA se hI bAta hai| samakita : hA~ bilkul| aba pA~cave guNasthAna se cAritra guNa kI mukhyatA se bAta hogii| suno! 5. dezavirat (dezasaMyata) guNasthAnaH cauthe guNasthAna meM avirat samyakadRSTi ko mithyAtva aura anaMtAtabaMdhI kaSAya kA anudaya hai| yAni ki usane AtmA ko jAnakara (anubhava kara), usameM apanApana kiyA hai aura usameM pahale stara kI lInatA kI hai| jaba vaha apanI isa alpa Atma-lInatA ko bar3hAkara dUsare stara kI kara lete haiM to unako pA~cavA dezavirat guNasthAna pragaTa hotA hai cauthe gaNasthAna meM jaba yaha jIva AtmalInatA ko pahale stara se bar3hAkara dUsare stara kI karane kA puruSArtha kara rahe hote haiM taba unako dezavrata va pratimAoM kI pratijJA lene kA sahaja zubha rAga AtA hai aura vaha apane yogya pratimA ko dhAraNa kara lete haiM evaM apanI AtmA meM 1.belief 2.stable 3.narration 4.prominance 5.minor 6.occur 7.effort 8.pledge Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 samakita-praveza, bhAga-8 dUsare stara kI lInatA kara avirat samyakadRSTi se pA~cavA deza-virati guNasthAna pragaTa' kara lete haiN| praveza : inako deza-virati, deza (AMzika) vrata hone ke kAraNa hI kahate haiM na? samakita : hA~, kyoMki sakala (saMpUrNa) vrata munirAja ko hI hote haiN| yahI deza-virati zrAvaka jaba apanI AtmanIlatA ko dUsare stara se se bar3hAkara tIsare stara kI karane kA puruSArtha karate haiM to unako mahAvrata Adi lene kA sahaja zubha-rAga AtA hai aura vaha muni dIkSA dhAraNa kara lete haiM va AtmA meM tIsare stara kI lInatA kara sAtaveM apramatta saMyata guNasthAna ko pragaTa kara lete haiN| praveza : pA~cave guNasthAna se sIdhA sAtavA~ guNasthAna ? phira chaThavA~ ? samakita : suno! 7. apramatta saMyataH isa sAtaveM guNasthAna meM to munirAja ko AtmA meM tIsarI stara kI lInatA hai| yaha guNasthAna zuddha-bhAvoM (zuddhopayoga) kA hai| yAni ki tIsare stara taka kI kaSAya (rAga) kA to anudaya hai, bAkI raha gaI cauthe stara kI kaSAya(rAga) bhI bahuta hI maMda hai yAni ki isa guNasthAna meM munirAja ko jarA bhI pramAda nahIM hai| isaliye isa guNasthAna kA nAma apramatta saMyata hai| sAtaveM guNasthAna kA samaya aMtarmuhUrta hai| aMtarmuhUrta pUrA hone para yahA~ se girakara munirAja chaThaveM pramatta-saMyata guNasthAna meM A jAte haiN| 6. pramatta-saMyataH jaba sAtaveM guNasthAna meM munirAja kA bAkI rahA kaSAya (rAga) jo ki bahuta hI maMda thI vaha thor3I-tIvra ho jAtI hai taba munirAja zuddha-bhAvoM (zuddha-upayoga) se zubha-rAga (zubha-upayoga) meM, yAni ki alpa pramAda vAle isa pramatta-saMyata nAma ke chaThaveM guNasthAna meM A jAte haiM aura apane vyavahAra mahAvrata, mUlaguNa Adi ko nirdoSa 1.achieve 2.partial 3.complete 4.automatic 5.achieve 6.un-rise 7.low 8.in-cautiousness 9.little-high 10.flawlessly Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-8 243 praveza : bhAIzrI ! munirAja ko AhAra, vihAra, nihAra va svAdhyAya Adi kI kriyA isI guNasthAna meM hotI hai ? samakita : hA~, dekho zubha-upayoga bhI azuddha-upayoga hI hone se use yahA~ pramAda kahA hai aura isIliye isa guNasthAna kA nAma bhI pramatta-saMyata hai| praveza : chaThaveM guNasthAna kA kAla' (samaya) kitanA hai ? samakita : chaThaveM guNasthAna kA samaya bhI aMtarmuhUrta hai| lekina aMtarmuhUrta bhI kaI taraha ke hote haiN| chaThaveM guNasthAna kA aMtarmuhUrta sAtaveM guNasthAna se dogune samaya kA hai| munirAja aMtarmuhUrta sAtaveM guNasthAna (zuddhopayoga) aura aMtarmuhUrta chaThaveM guNasthAna (zubhopayoga) meM rahate haiN| isa prakAra munirAja pUre dina chaThaveM-sAtaveM guNasthAna meM jhUlate rahate haiN| yahA~ eka bAta yAda rakhanA ki guNasthAna saMbaMdhI yaha sArA kathana pAramArthika dRSTikoNa va sthUla tarIke se kiyA jA rahA hai| vizeSa jAnane ke lie Agama kA abhyAsa krnaa| praveza : dhanya haiM munirAja ! ve to sAkSAt paramAtmA ke putra haiM ! samakita : bilkula ! hama to aise munirAjoM ke dAsAnudAsa haiN| zeSa Age ..... akhaNDa dravyako grahaNa karake pramatta-apramatta sthiti meM jhUle vaha munidazA ! munirAja svarUpameM niraMtara jAgRta haiM, munirAja jahA~ jAgate haiM vahA~ jagata sotA hai, jagata jahA~ jAgatA hai vahA~ munirAja sote haiN| 'munirAja jo nizcayanayAzrita, mokSakI prApti kreN| nirvikalpa dazA meM 'yaha dhyAna hai, yaha dhyeya hai' aise vikalpa TUTa cukate haiN| yadyapi jJAnI ko savikalpa dazA meM bhI dRSTi to paramAtmatattva para hI hotI hai, tathApi paMca parameSThI, dhyAtA-dhyAna-dhyeya ityAdi sambandhI vikalpa bhI hote haiM, parantu nirvikalpa svAnubhUti hone para vikalpajAla TUTa jAtA hai, zubhAzubha vikalpa nahIM rhte| ugra nirvikalpa dazA meM hI mukti hai| aisA mArga hai| -bahinazrI ke vacanAmRta 1.period 2.double 3.slave of slaves Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upazama aura kSapaka zreNI aba taka hamane sAtaveM guNasthAna taka kI carcA kii| sAtavA guNasthAna do prakAra kA hai: 1.svasthAna' 2.sAtizaya jisa sAtaveM guNasthAna se girakara munirAja chaThaveM guNasthAna meM A jAte haiM aura isIprakAra chaThaveM se sAtaveM va sAtaveM se chaThaveM guNasthAna meM jhUlate rahate haiM, usa sAtaveM guNasthAna ko svasthAna apramatta-saMyata guNasthAna kahate haiN| jisa sAtaveM guNasthAna se munirAja AThaveM guNasthAna meM car3hane kA puruSArtha zurU kara dete haiM, usa sAtave guNasthAna ko sAtizaya apramatta-saMyata guNasthAna kahate haiN| yahA~ adhaH pravRtta-karaNa (vizeSa AtmalInatA) kI prakriyA hotI hai| jisakA kAla aMtarmuhUrta hai| praveza : sAtaveM se AThaveM guNasthAna meM munirAja kaise pahu~cate haiM ? samakita : isa prakriyA ko zreNI-ArohaNa kahate haiN| isameM munirAja apanI tIsare stara kI AtmalInatA ko bar3hAkara cauthe stara kI (pUrNa) karane kA puruSArtha zuru kara dete haiM aura svayaM (zuddhAtmA) meM aura gahare-gahare utarate jAte haiN| yaha puruSArtha sAtaveM guNasthAna se hI zurU hotA hai isaliye isako sAtizaya apramatta-saMyata guNasthAna kahate haiN| zreNI-ArohaNa kI prakriyA do prakAra kI hotI hai: 1. upazama zreNI 2. kSapaka zreNI upazama zreNI car3hane vAle munirAja AtmalItA bar3hAkara (adhaHpraktakaraNa pariNAma kara) sAMtaveM se AThaveM, AThaveM se nauveM, nauveM se dasaveM aura dasaveM se gyArahaveM guNasthAna guNasthAna meM pahu~ca jAte haiN| vahA~ aMtarmuhUrta ke liye cauthe stara kI (pUrNa) AtmalInatA (vItarAgatA) kA anubhava karate haiM yAni ki aupazamika (nirdoSa lekina asthAI) 1. regular 2.extra-ordinary 3.effort 4. process 5.period 6.level-ascent 7.suppressing 8.abolishing 9.experience Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-8 245 cAritra prApta karate haiM, lekina aMtarmuhUrta pUrA hote hI gyArahaveM guNasthAna se vApisa dasaveM phira nauveM phira AThaveM phira sAtaveM aura phira chaThaveM guNasthAna meM pahu~ca jAte haiN| kabhI-kabhI to koI-koI munirAja pahale guNasthAna meM taka pahu~ca jAte haiN| hAlAMki yaha bahuta kama hI hotA hai| lekina isakI saMbhAvanA hai| praveza : aisA kyoM hotA hai ki gyArahaveM guNasthAna meM jIva cauthe stara kI (pUrNa) AtmalInatA/vItarAgatAkA anubhava kara vApisa gira jAtA hai va pahale jaisI tIsare stara kI AtmalInatA/vItarAgatA vAlA ho jAtA hai ? samakita : kyoMki upazama zreNI car3hane vAle munirAja kI AtmalInatA se kaSAya jar3a se naSTa nahIM ho pAtI hai sirpha upazamita hI ho pAtI hai| jo cIjeM upazamita kI jAtI haiM vaha ukhar3atI jarUra haiN| praveza : aura kSapaka zreNI ? samakita : kSapaka-zreNI car3hane vAle munirAja AtmalInatA bar3hAkara (adhaH pravRttakaraNa pariNAma kara) sAtaveM se AThaveM phira nauveM phira dasaveM aura va kaSAyoM ko jar3a se naSTa karate huye dasaveM se sIdhe bArahaveM guNasthAna meM pahu~cakara pUrNa AtmalInatA (vItarAgatA) kA anubhava karate haiM aura hameMzA ke lie aise hI ho jAte haiM yAni ki kSAyika (nirdoSa va sthAI) cAritra prApta karate haiM aura phira kabhI nIce nahIM girte| hameMzA pUrNa vItarAgI rahate haiN| praveza : kyA, jaise cauthe guNasthAna meM kSAyika samyakadRSTi jIva kI zraddhA guNa kI paryAya hameMzA ke liye pUrNa zuddha ho gayI thI vaise hI yahA~ bArahaveM guNasthAna meM kSINa-kaSAya muni kI cAritra guNa kI paryAya hameMzA ke samakita : hA~ bilkula ! isIliye kSAyika (nirdoSa aura sthAI) samyakadRSTi hI kSapaka zreNI car3ha sakate haiN| aupazamika (nirdoSa lekina asthAI) yA kSAyopazamika (doSa sahita va asthAI) samyakadRSTi nhiiN| 1.although 2.possibility 3.root 4. abolish 5. suppress 6. flawless & stable Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 samakita-praveza, bhAga-8 praveza : aura upazama zreNI ? samakita : upazama zreNI to kSAyika aura aupazamika donoM hI samyakadRSTi car3ha sakate haiN| kSAyopazamika samyakadRSTi donoM meM se koI bhI zreNI nahIM car3ha sakate haiN| praveza : yadi koI sAtaveM guNasthAna vAle munirAja kSAyopazamika samyakadRSTi hoM to phira ve kaise zreNI car3heMge? samakita : sAtizaya apramatta-saMyata guNasthAna kI vizeSa-AtmalInatA' dvArA unakA samyakadarzana kSApozamika se aupazamika yA phira kSAyika ho jAtA hai| kSAyika samyakadarzana prApta karane ke bAda ve donoM meM se koI bhI zreNI car3ha sakate haiM lekina aupazamika samyakadarzana prApta karane para mAtra upazama zreNI hI car3ha sakate haiN| praveza : yaha adhaHpravRtta-karaNa kI prakriyA kyA hotI hai ? samakita : adhaHpravRtta karaNaH sAtizaya apramatta guNasthAna meM pratisamaya jIva kI anaMtaguNI' AtmalInatA (vizuddhi) bar3hate rahane ko adhaHpravRttakaraNa pariNAma kahate haiN| ina pariNAmoM kA kAla bhI aMtarmuhUrta hai| eka jIva kI apekSA dekheM to adhaHpravRtta-karaNa sthita jIva ko hara samaya anaMtaguNI vizuddhi bar3hatI jAtI hai| jaise mAna lo ki adhaHpravattakaraNa kA aMtarmuhUrta bIsa samaya kA hai| to kisI munirAja kI pahale samaya meM jo vizuddhi hai, usase anaMtaguNI vizuddhi dUsare samaya meM hogii| alaga-alaga jIvoM kI apekSA dekheM to adhaHpravRttakaraNa ke aMtamuhUrta meM Age-Age ke samaya vAle jIvoM ke pariNAma aura pIche-pIche ke samaya vAle jIvoM ke pariNAma (vizuddhi), eka-jaiseM bhI ho sakate haiM aura alaga-alaga bhI ho sakate haiN| 1.special-self-immersedness 2. only 3.every-moment 4.infinite-times 5.period 6.involved 7.purity 8. different 9. similar 10. different Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-8 247 jaise mAna lo ki adhaHpravRttakaraNa kA aMtarmuhUrta bIsa samaya kA hai| to koI munirAja adhaHpravRttakaraNa ke pA~caveM samaya meM hai aura koI munirAja adhaHpravRttakaraNa ke tIsare samaya meM haiN| to donoM ke pariNAma (vizuddhi) eka-jaise bhI ho sakate haiM aura alaga-alaga bhii| praveza : aura AThavA~ guNasthAna ? samakita : 8. apUrvakaraNa guNasthAnaH isa guNasthAna meM aura bhI vizeSa AtmalInatA' (vizuddhi) hotI hai jise apUrvakaraNa pariNAma kahate haiN| isakA kAla bhI aMtarmuhUrta hai| eka jIva kI apekSA, apUrvakaraNa sthita jIva ko bhI hara samaya anaMtaguNI vizuddhi bar3hatI jAtI hai| jaise mAna lo ki apUrvakaraNa kA aMtarmuhUrta dasa samaya kA hai| to kisI munirAja kI pahale samaya meM jo vizuddhi hai, usase anaMtaguNI vizuddhi dUsare samaya meM hogii| alaga-alaga jIvoM kI apekSA, Age-Age ke samaya vAle jIvoM ke pariNAma pIche-pIche ke samaya vAle jIvoM ke pariNAma se vizeSa vizuddhi vAle (apUrva) hI hote haiM aura eka hI samaya vAle jIvoM ke pariNAma eka jaise bhI ho sakate haiM aura alaga-alaga bhii| jaise mAna lo apUrvakaraNa kA aMtarmuhUrta dasa samaya kA hai| koI munirAja apUrvakaraNa ke pA~caveM samaya meM hai aura koI munirAja tIsare samaya meN| to pA~caveM samaya vAle munirAja kI vizuddhi tIsare samaya vAle munirAja kI vizuddhi se adhika (vizeSa) hI hogii| lekina mAnalo yadi do munirAja pA~caveM samaya meM hI haiM to unakI vizuddhi eka jaisI bhI ho sakatI hai aura alaga-alaga bhii| 9. anivRttikaraNa guNasthAnaH isa guNasthAna meM aura bhI adhika AtmalInatA (vizuddhi) hotI hai jise anivRttikaraNa pariNAma kahate haiN| anivRtti kA artha hotA hai-asmaan| anivRttikaraNa guNasthAna kA kAla bhI aMtarmuhUrta hai| 1. special-self-immersedness 2.period 3.involved 4.purity Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 samakita-praveza, bhAga-8 eka jIva kI apekSA, anivattikaraNa sthita jIva ko bhI hara samaya anaMtaguNI vizuddhi bar3hatI jAtI hai| jaise mAna lo ki anivRttikaraNa kA aMtarmuhUrta pA~ca samaya kA hai| to kisI munirAja kI pahale samaya meM jo vizuddhi hai, usase anaMtaguNI vizuddhi dUsare samaya meM hogii| alaga-alaga jIvoM kI apekSA, Age-Age samaya vAle jIvoM ke pariNAma pIche-pIche ke samaya vAle jIvoM ke pariNAma se alaga hI hote haiM aura eka hI samaya vAle jIvoM ke pariNAma hameMzA eka jaise hI hote haiN| isakA artha yaha huA ki anivRttikaraNa guNasthAna ke hara samaya ke pariNAma asamAna (anivRtti vAle) hI haiN| jaise mAna lo ki anivRttikaraNa kA aMtarmuhUrta pA~ca samaya kA hai| jitane bhI munirAja anivRttikaraNa ke tIsare samaya meM hoMge una sabhI ke pariNAma dUsare samaya vAle munirAjoM se alaga (vizeSa) aura adhika vizuddhi vAle hI hoMge lekina tIsare samaya vAle sabhI munirAjoM ke pariNAma eka-jaise hI hoNge| praveza : aura dasavA~ guNasthAna ? samakita : 10.sUkSma sAmparAya guNasthAnaH yahA~ taka Ate-Ate bar3hatI huI Atma lInatA (karaNa pariNAmoM) ke dvArA munirAja ko mAtra sUkSma-lobha (sAmparAya) kA hI udaya bAkI' rahatA hai| praveza : itanI U~cI dazA meM jAkara munirAja ko kisa cIja kA lobha raha jAtA hai ? samakita : zuddha-upayoga ke samaya jina bhI kaSAyoM (rAga) kA udaya hotA hai vaha saba abuddhipUrvaka hI hotA hai yAni ve kaSAyeM jIva ke jJAna (upayoga) kA viSaya nahIM banatI kyoMki jIva ke jJAna (upayoga) kA viSaya usa samaya zuddhAtmA hai| cAhe cauthe aura pA~caveM guNasthAna meM hone vAlA zuddha-upayoga ho yA sAtaveM, AThaveM, nauveM va dasaveM guNasthAna meM hone vAlA shuddh-upyog| 1.remaining 2. state 3.greed 4. subconsciously 5.subject Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-8 249 yaha bAta aura hai ki cauthe aura pA~caveM guNasthAna meM zuddha-upayoga kabhI-kabhAra' aura kama tallInatA vAlA hI hotA hai aura sAtaveM, AThaveM, nauveM va dasaveM Adi guNasthAna to zuddha-upayogamaya hI haiN| yahA~ dasaveM guNasthAna meM lobha kaSAya abuddhipUrvaka hone ke sAtha-sAtha atyaMta sUkSma bhI hai| 11.upazAMta kaSAya guNasthAnaH jaise maile pAnI meM phiTakarI DAlane se usakA maila nIce baiTha jAtA hai aura pAnI bilkula sApha dikhane lagatA hai lekina jarA sI hala-cala se vaha maila phira se Upara Akara pAnI ko phira se gaMdA kara detA hai| usI prakAra isa guNasthAna meM kaSAya upazamita ho gayI hai, lekina isa guNasthAna kA aMtarmuhUrta kAla pUrA hone para vaha phira se ukhar3a jAtI hai aura jIva niyama-se vApisa nIce ke guNasthAnoM meM gira jAtA hai| yahA~ jIva kI kaSAya upazamita (dabI-huyI) hai isaliye isa guNasthAna kA nAma upazAMta-kaSAya muni hai| 12. kSINa-kaSAya guNasthAnaH mithyAtva (darzana mohanIya) kA pUrNarUpa se nAza to kSAyika samyakadarzana hone para hI ho jAtA hai aura aba dasaveM guNasthAna ke aMtima samaya meM munirAja kaSAya (cAritra-mohanIya) ko bhI pUrNarUpa se, jar3a se naSTa kara dete haiM aura bArahavAM guNasthAna yAni kSAyika cAritra pragaTa karake hameMzA ke liye pUrNa vItarAgI ho jAte haiN| kaSAyoM kA kSaya (kSINatA) ho jAne se isa guNasthAna kA nAma kSINakaSAya muni hai| mithyAtva (darzana mohanIya) aura kaSAya (cAritra mohanIya) yAni ki saMpUrNa mohanIya karma se rahita kSINa-kaSAya muni haiN| isaprakAra pA~caveM guNasthAna se bArahaveM guNasthAna taka kA kathana" cAritra guNa kI mukhyatA se hai| 1.rarely 2.less-immersedness 3.minute 4.alum 5.dirt 6.disturbance 7.suppress 8. period 9. compulsorily 10.abolishment 11. last 12.narration Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 samakita-praveza, bhAga-8 praveza : ina aupazamika aura kSAyika Adi bhAvoM ko vistAra se samajhAIye na? samakita : abhI nhiiN| abhI to yoga gaNa kI makhyatA se jina AkhirI do guNasthAnoM kA kathana hotA hai aise terahaveM aura caudahaveM guNasthAna ke bAre meM hamako samajhanA hai| 13.sayoga-kevalI guNasthAnaH mithyAtva (darzana mohanIya) aura kaSAya (cAritra mohanIya) yAni ki sampUrNa mohanIya karma se rahita pUrNa vItarAgI bArahaveM guNasthAnavartI munirAja, bArahaveM guNasthAna ke aMtima samaya meM ajJAna (jJAnAvaraNa karma), adarzana (darzanAvaraNa karma) aura asamarthatA (aMtarAya karma) aise tInoM ghAtiyA karmoM kA nAza kara anaMta sukha, anaMta jJAna, anaMta darzana aura anaMta vIrya svarUpa terahavA~ sayoga-kevalI guNasthAna yAni ki arihaMta dazA pragaTa kara lete haiN| isa gaNasthAna meM moha (mithyAtva aura kaSAya) kA nAza hokara anaMta sukha, ajJAna kA nAza hokara anaMta jJAna (kevala jJAna), adarzana kA nAza hokara anaMta darzana (kevala darzana) aura asamarthatA kA nAza hokara anaMta sAmarthya (anaMta vIrya) to pragaTa ho gaye haiM, lekina yoga guNa kA abhI bhI azuddha pariNamana (paryAya), yAni ki AtmA ke pradezoM meM kaMpana cala rahA hai| Atmapradeza sthira nahIM raha pA rahe haiN| yAni ki yoga (kaMpana) sahita hai| sAtha hI dravyamana (pudgala kI racanA), vacana aura kAya kI ceSTAyeM svayaM cala rahI haiN| vihAra, upadeza Adi ke kAma bhI bhagavAna ke bhAvoM (icchA) ke binA hI svayaM cala rahe haiM kyoMki bhagavAna kA bhAva-mana (jIva ke vikalpa) samApta ho cukA hai| ve pUrNa vItarAgI aura sarvajJa ho cuke haiN| yAni ki binA unakI icchA yA koziza ke unake jJAna kA viSaya to tInoM loka aura tInoM kAla ke samasta dravya-guNa-paryAya bana rahe haiM, lekina moha, rAga-dveSa kA abhAva ho jAne ke kAraNa vaha prabhAvita kisI se bhI nahIM hote| 14.ayoga-kevalI guNasthAnaH isa guNasthAna meM bhagavAna ke AtmapradezoM kA kaMpana sahaja va svayaM ruka jAtA hai yAni ki yoga guNa kA zuddha pariNamana (paryAya) zuru ho jAtA hai| sAtha hI kAya (zarIra) kI 1.vibration 2. stable 3.activities 4.automatically 5.effort 6. entire 7.affected 8. vibration Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 251 samakita-praveza, bhAga-8 sakSma ceSTAyeM (yoga) bhI sahaja va svayaM ruka gayI haiN| bhagavAna ke Atma-pradeza aura zarIra Adi svayaM sthira ho gaye haiN| isa guNasthAna kA samaya a i u R la ina pA~ca hrasva svaroM ke uccAraNa ke samaya ke barAbara hai| isa guNasthAna ke aMta meM bhagavAna Ayu pUrNa kara zarIra Adi se rahita hokara yAni ki vedanIya, Ayu, nAma va gotra aise cAra aghAti karmoM kA abhAva kara avyAbAdhatva, avagAhanatva, sUkSamatva aura agurulaghutva guNa pragaTa karake guNasthAnAtIta siddha dazA ko prApta karate haiM aura Urdhvagamana svabhAva pragaTa hone se loka ke agra (sabase UparI) bhAga meM jAkara aMtima vAtavalaya (siddhAlaya) meM virAjamAna ho jAte haiM aura vahA~ anaMtakAla taka anaMta atIMdriya sukha kA vedana karate rahate haiN| isa prakAra yaha caudaha guNasthAna hameM bahirAtmA se paramAtmA banane kA krama batAlAte haiN| praveza : paramAtmA to ThIka, yaha bahirAtmA kyA hotA hai ? samakita : yaha maiM tumheM kala smjhaauuNgaa| muni asaMgarUpase AtmAkI sAdhanA karate haiM, svarUpagupta ho gaye haiN| pracura svasaMvedana hI munikA bhAvaliMga hai| prathama bhUmikAmeM zAstrazravaNa-paThana-manana Adi saba hotA hai, parantu aMtara meM usa zubha bhAva se saMtuSTa nahIM ho jAnA caahiye| isa kArya ke sAtha hI aisA khaTakA rahanA cAhiye ki yaha saba hai kintu mArga to koI alaga hI hai| zubhAzubha bhAva se rahita mArga bhItara hai-aisA khaTakA to sAtha hI lagA rahanA caahiye| -bahinazrI ke vacanAmRta 1. vowels 2.pronounciation 3.devoid 4.achieve 5.part 6. seated 7. infinity 8. beyond-senses 9.experience 10. sequence Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bahirAtmA-aMtarAtmA-paramAtmA samakita : pichale pATha meM hamane caudaha guNasthAnoM yAni ki jIva kI saMsAra se lekara mokSa taka kI caudaha avasthAoM kI carcA kii| ina caudaha avasthAoM ko hama tIna samUhoM meM bA~Ta sakate haiM: 1. bahirAtmA 2. aMtarAtmA 3. paramAtmA praveza : kaise? samakita : bahirAtmA kA matalaba hai-mithyAdRSTi jIva, jo ki saMsAra meM bhaTaka rahA aMtarAtmA kA matalaba hai-samyakadRSTi jIva, jo ki mokSamArga meM lagA huA hai| paramAtmA kA artha hai-mukta jIva yAni ki jisa jIva ne mokSa ko pA liyA hai| praveza : oha ! yaha to bahuta AsAna hai| samakita : hA~, pahale guNasthAna vAle jIva mithyAdRSTi va saMsAra-mArgI hone se bahirAtmA haiN| cauthe se bArahaveM guNasthAna vAle jIva samyakadRSTi aura mokSamArgI hone se aMtarAtmA haiM aura terahaveM-caudahaveM guNasthAna vAle arihaMta bhagavAna aura guNasthAnAtIta siddha bhagavAna, mukta jIva hone se paramAtmA haiN| dUsare va tIsare guNasthAna vAle jIvoM kI carcA kabhI samaya milane para kreNge| praveza : siddha bhagavAna to mukta haiM yAni ki mokSa prApta kara cuke haiM lekina arihaMta bhagavAna ko mokSa kahA~ huA hai ? samakita : arihaMta bhagavAna ko bhI bhAva mokSa to ho hI cukA hai kyoMki ve pUrNa vItarAga aura sarvajJa ho cuke haiN| unake AtmA ke svabhAva (guNoM) kA ghAta (nukasAna) karane vAle ghAtiyA karmoM kA nAza ho cukA hai, anaMta 1.states 2.groups Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-8 253 catuSTaya pragaTa ho cuke haiN| praveza : lekina arihaMta dazA meM aghAtiyA karma to bAkI rahate haiM ? samakita : aghAtiyA karma kahA~ AtmA ke svabhAva (anujIvI guNoM) kA ghAta (nukasAna) karate haiM ? unake nimitta se to zarIra Adi milate haiN| lekina zarIra Adi ke hote hue bhI arihaMta bhagavAna to pUrNarUpa-se svayaM meM lIna haiM, vItarAgI haiM, zarIra Adi se unako kucha lenA-denA hI nahIM hai| zarIra Adi ke bIca meM rahakara bhI ve unase judA haiN| zarIra Adi apanI yogyatA se apanA kAma karate rahate haiN| praveza : zarIra to pudgala hai, vaha svayaM kaise apanA kAma karatA hai ? samakita : kyoM, pudgala kyA dravya nahIM hai ? kyA usameM vastutva nAma kA guNa nahIM hai ki vaha apanA prayojanabhUta kArya svayaM kara sake ? are ! bhagavAna kA zarIra kyA, hamArA zarIra bhI apanA kAma svayaM hI karatA hai| basa aMtara itanA hai ki hama apane moha, rAga-dveSa ke kAraNa yaha mAnate rahate haiM ki zarIra Adi mere haiM, unakI kriyAoM kA kartA maiM hU~ yA jaisA maiM cAhatA hU~ vaise hI zarIra Adi calate haiN| vahIM arihaMta bhagavAna pUrNa vItarAgI hone se aisA na mAnate haiM aura na hI aisA karane kA socate haiN| praveza : hama hAtha hilAne kA socate haiM isIliye to hAtha hilatA hai na ? samakita : yadi aisA hai to pairelisisa (lakavA) ke marIja kA bhI hAtha hilanA caahiye| usakI icchA to hamase bhI jyAdA tIvra hotI hai hAtha-paira hilAne kI, calane kI, daur3ane kii| praveza : bhAIzrI ! isakA matalaba yaha huA ki zarIra Adi kI yogyatA jaba calane kI hotI hai taba vaha svayaM calate haiM aura nahIM calane kI hotI taba vaha svayaM nahIM calate haiN| hama bekAra meM hI vikalpa kara-kara ke apane bhrama ko puSTa karate rahate haiN| 1. completely 2. seperate 3. ability 4.intended 5.self 6.activities 7.doer 8.patient 9.intense 10.strong Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 samakita-praveza, bhAga-8 samakita : hA~, isI bhrama (moha) kA nAma to saMsAra hai, yahI to duHkha kA mUla kAraNa hai| praveza : bhAIzrI ! bahirAtmA, aMtarAtmA va paramAtmA ke bAre meM aura vistAra se samajhAIye n| guru : isako hama nimna cArTa kI madada se samajha sakate haiM: jJAna paryAya azuddha paryAya zuddha paryAya bahirAtmA ____ aMtarAtmA paramAtmA / (4) (5-11) (12) | anaMta jJAna 7 (13,14) (guNasthAnAtIta) mi. jJAna sa. jJAna anaMta darzana mi. zraddhA | sa. zraddhA Ljaghanya madhyama utkRSTha | LanaMta sukha / sakala Lnikala aMtarAtmA aMtarAtmA | aMtarAtmA | |paramAtmA | paramAtmA cAritra | mi. cAritra | sa. cAritra samyaktvAcaraNa (avirata | (zrAvaka, | (kSINa (arihaMta) | (siddha) samyaka | muni) kaSAya sakala dRSTi) _ muni) yathAkhyAta anaMta vIrya zraddhA deza avyAbAdhatva avagAhanatva sUkSmatva agurUlaghutva cArTa meM hamane dekhA ki pahale guNasthAna vAle jIva mithyAdRSTi hone se bahirAtmA haiN| isI prakAra cauthe se bArahaveM guNasthAna taka ke jIva aMtarAtmA hai| aMtarAtmA ko tIna bhedoM meM bA~TA gayA hai: 1. jaghanya aMtarAtmAH svayaM ko jAnakara, mAnakara va svayaM meM pahale stara kI lInatA karane vAle cauthe guNasthAna vAle avirat samyakadRSTi jIva jaghanya aMtarAtmA hai| isa dazA se mokSamArga zuru ho jAtA hai| 1.detail 2. help 3.stage Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-8 255 2. madhyama aMtarAtmAH svayaM ko jAnakara, mAnakara, svayaM meM dUsare stara kI lInatA karane vAle pA~caveM guNasthAna vAle vratI zrAvaka aura tIsare stara kI lInatA karane vAle chaThaveM guNasthAna se lekara gyArahaveM guNasthAna vAle munirAja madhyama aMtarAtmA haiN| 3. uttama aMtarAtmAH svayaM ko jAnakara, mAnakara, svayaM meM cauthe stara kI (pUrNa) lInatA karane vAle pUrNa vItarAgI kSINa kaSAya muni uttama aMtarAtmA haiN| praveza : gyArahaveM gaNasthAna vAle upazAMta kaSAya muni bhI to bArahaveM gaNasthAna vAle kSINa kaSAya muni kI taraha svayaM meM pUrNarUpa se lIna haiM phira unako madhyama aMtarAtmA meM kyoM rakhA, jabaki bArahaveM guNasthAna vAle kSINa kaSAya muni ko uttama aMtarAtmA meM rakhA hai ? samakita : gyArahaveM gaNasthAna vAle upazAMta kaSAya mani bhale hI svayaM meM parNarUpa se lIna haiM, pUrNa vItarAgI haiM lekina unakI yaha lInatA/vItarAgatA asthAI hai| jabaki bArahaveM guNasthAna vAle kSINa kaSAya muni kI pUrNa lInatA/vItarAgatA sthAI hai| yaha tInoM hI prakAra ke aMtarAtmA mokSamArga meM calane vAle haiN| zIghra hI aMtarAtmA se paramAtmA bana jAyeMge yAni ki mokSa ko pA leNge| praveza : aura paramAtmA ? samakita : arihaMta bhagavAna yAni ki terahaveM gaNasthAna vAle sayoga-kevalI jina va caudahaveM guNasthAna vAle ayoga-kevalI jina aura guNasthAnAtIta siddha bhagavAna paramAtmA haiN| isaprakAra paramAtmA ke do bheda ho jAte haiM: 1. sakala paramAtmA 2. nikala paramAtmA 1. sakala paramAtmAH kala kA matalaba hotA hai-shriir| isaprakAra sakala sayoga aura ayoga kevalI jina yAni ki arihaMta bhagavAna zarIra sahita hone se sakala paramAtmA haiN| 1.temporary 2. permanent Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 samakita-praveza, bhAga-8 2. nikala paramAtmAH nikala kA matalaba hotA hai-zarIra rhit| guNasthAnAtIta siddha bhagavAna zarIra rahita hone se nikala paramAtmA haiN| are vAha ! inakA svarUpa samajhakara to bahuta AnaMda aayaa| samakita : yadi aisA hai to batAo ki isa pATha se kyA sIkha milI ? praveza : yahI ki bahirAtmapanA heya (chor3ane lAyaka) hai, aMtarAtmapanA pragaTa karane ke liye ekadeza (AMzika') upAdeya (grahaNa karane lAyaka) hai aura paramAtmapanA pragaTa karane ke liye sarvathA (pUrNarUpa-se) upAdeya (grahaNa karane lAyaka) hai| samakita : aura..? praveza : aura kyA bhAIzrI ? samakita : yaha ki, jisake Azraya (jJAna-zraddhAna-lInatA) se aMtarAtmapanA aura paramAtmapanA pragaTa hotA hai, vaha zuddhAtmA Azraya karane ke liye param upAdeya hai| praveza : are hA~ ! yaha to jJeya, heya va upAdeya ke pATha meM bhI par3hA thaa| kyA isako aisA bhI kaha sakate ho ki pahale se tIsare guNasthAna heya haiM, cauthe se bArahaveM guNasthAna pragaTa karane ke liye ekadeza upAdeya haiM, terahaveM-caudahaveM guNasthAna va siddha dazA pragaTa karane ke liye sarvathA upAdeya hai aura zuddhAtmA Azraya (jJAna-zraddhAna-lInatA) karane ke liye param upAdeya hai ? samakita : hA~ bilkula shii| praveza : Apane kala kahA thA ki aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika Adi bhAvoM ke bAre meM bAda meM samajhAyeMge ? samakita : Aja nahIM kalA 1. partial 2.completely 3.supremely Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pA~ca-bhAva samakita : bhAva zabda kA artha dravya, guNa (svabhAva) va paryAya tInoM hotA hai| yahA~ pA~ca bhAvoM meM cAra bhAva paryAya rUpa haiM aura pA~cavA bhAva guNa (svabhAva) rUpa hai| praveza : ye pA~ca bhAva kauna se dravya ke guNa (svabhAva) aura paryAyoM se saMbaMdhita samakita : ye pA~ca bhAva jIva dravya ke guNa (svabhAva) aura paryAyoM se saMbaMdhita haiM yAni ki yaha hamAre hI asAdhAraNa bhAva haiN| praveza : asAdhAraNa bhAva matalaba ? samakita : matalaba yaha pA~ca-bhAva jIva ke alAvA kisI dUsare dravya meM nahIM pAye jAte haiN| praveza : ve pA~ca bhAva kauna-kauna se haiM, kRpayA karake smjhaaiiye| samakita : ve pA~ca bhAva haiM: 1. audayika bhAva 2. aupazamika bhAva 3. kSAyopazamika bhAva 4. kSAyika bhAva 5. pAriNAmika bhAva ina pA~ca bhAvoM ko hama nimna cArTa kI madada se samajheMgeH 1.related 2.uncommon Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 samakita-praveza, bhAga-8 nAma 'bhAva - nimitta / nAma | bheda / bhAva azuddha karma kA udaya | audayika 4 gati, 4 kaSAya, 3 veda, 6 lezyA | mithyAtva, ajJAna, asaMyama, asiddhatva (21) asthAyI karma kA upazama aupazamika | aupazamika samyaktva | aupazamika cAritra (02) ekadeza | karma kA kSAyopazamika 4 jJAna, 3 mithyAjJAna, 3 darzana | kSayopazama |5 kSAyopazamika labdhiyA~, kSAyo. samyaktva | kSAyo. cAritra, saMyamAsaMyama (18) sthAyI zuddha karma kA kSaya | kSAyika |9 kSAyika labdhiyA~ (09) pAriNamika nirapekSa pAriNAmika jIvatva, bhavyatva, abhavyatva (03) | jaise ki cArTa meM atyaMta spaSTa hai kiH 1. audayika bhAvaH jIva kI azuddha-paryAya' ko audayika bhAva kahate haiN| jIva kI azuddha paryAya kA mApa aura kathana dravya (pudgala) karma ke udaya ke mAdhyama se kiyA jAtA hai, isaliye jIva kI azuddha paryAyoM ko (nimitta apekSA) audayika bhAva kahate haiN| mithyAtva, ajJAna, asaMyama, asiddhatva, 4 kaSAya, 4 gati, 3 veda, 6 lezyA yaha saba jIva kI azuddha paryAyeM hone se audayika bhAva kahalAte praveza : jIva kI azuddha paryAyoM (bhAvoM) kA mApa aura kathana pudgala karma ke udaya ke mAdhyama se kyoM kiyA jAtA hai ? gocara nahIM haiN| yAni ki unako anubhava to kiyA jA sakatA hai lekina zabdoM se nahIM kahA jA sktaa| isaliye jinheM zabdoM se kahA jA sakatA hai aise pudgala karmoM pudgala ke gaNita ke mAdhyama se jIva ke pariNAmoM kA mApa va kathana hotA hai| 1. impure-states 2. scale 3.narration 4.through 5.experienceable 6. narratable 7. experience 8.calculation Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-8 259 jaise bukhAra' kA anubhava to kiyA jA sakatA hai lekina zabdoM se usakA bayAna nahIM kiyA jA sktaa| isaliye usakA mApa aura kathana karane ke liye tharmomITara ke pAre-ke-gaNita kA sahArA liyA jAtA hai| praveza : kyA ThIka vaise hI jaise A~kha kI kamajorI anubhava to kI jA sakatI hai, lekina zabdoM se nahIM kahI jA sktii| isaliye usakA mApa aura kathana karane ke liye cazme ke naMbara kA sahArA lete haiM ? samakita : hA~ bilkul| 2. aupazamika bhAvaH jIva kI asthAI zuddha-paryAyoM ko aupazamika bhAva kahate haiN| jIva kI ina asthAI zuddha paryAyoM kA mApa aura kathana dravya-karma ke upazama ke mAdhyama se kiyA jAtA hai| isaliye jIva kI asthAI zuddha paryAyoM ko (nimitta apekSA) aupazamika bhAva kahate haiN| aupazamika samyakadarzana va aupazamika cAritra jIva kI asthAI zuddha paryAya hone se aupazamika bhAva kahalAte haiN| praveza : acchA aba samajha meM aayaa| tabhI cauthe gaNasthAna meM pragaTa hone vAlA prathama-upazama samyakatva pUrNa nirdoSa hone para bhI aMtarmuhUrta meM chUTa jAtA hai aura kSAyopazamika (AMzika zuddha) meM badala jAtA hai yA phira jIva nIce ke guNasthAnoM meM gira jAtA hai evaM gyArahaveM guNasthAna meM aupa- zamika cAritra pUrNa nirmala (zuddha) hone para bhI aMtarmuhUrta meM chUTa jAtA hai aura jIva gyArahaveM guNasthAna se nIce gira jAtA hai kyoMki kSAyo- pazamika bhAva pUrNa zuddha to hai lekina asthAI bhI hai| samakita : hA~ bilkula sahI smjhe| 3. kSAyopazamika bhAvaH jIva kI AMzika zuddha paryAyoM ko kSAyopazamika bhAva kahate haiN| jIva kI AMzika (ekadeza) zuddha paryAyoM kA mApa aura kathana dravya-karma ke kSayopazama ke mAdhyama se kiyA jAtA hai isaliye jIva kI AMzika zuddha paryAyoM ko (nimitta apekSA) kSAyopazamika bhAva kahate haiN| 1.fever 2. express 3.mercury-level 4. weakness 5.unstable 6.suppression 7. completely-flawless 8.unstable 9. partial Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 samakita-praveza, bhAga-8 cAra prakAra ke samyakajJAna, tIna prakAra ke mithyAjJAna, tIna prakAra ke darzana, pA~ca kSAyopazamika labdhiyA~, kSAyopazamika samyakatva, kSAyopazamika cAritra, saMyamAsaMyama (deza cAritra) yaha saba jIva kI AMzika zuddha paryAya yAni ki kSAyopazamika bhAva haiN| praveza : are vAha ! yaha to bahuta sarala hai| samakita : hA~, dhyAna se sunane para saba sarala ho jAtA hai| duniyA meM jisa kAma meM hameM apanA phAyadA' dikhatA ho to phira vaha kitanA bhI kaThina kyoM na ho hama use sIkha hI lete haiN| to yaha tatvajJAna to hameM sabase jyAdA phAyadA pahuMcAne vAlA hai| ise to kaise bhI karake sIkha hI lenA caahiye| 4. kSAyika bhAvaH jIva kI sthAI pUrNa zuddha paryAyoM ko kSAyika bhAva kahate haiN| jIva kI ina sthAI va pUrNa zuddha paryAyoM kA mApa aura kathana dravya-karmoM ke kSaya ke mAdhyama se kiyA jAtA hai| isaliye jIva kI sthAI pUrNa zuddha paryAyoM ko (nimitta apekSA) kSAyika bhAva kahate haiN| kSAyika (anaMta) jJAna, kSAyika darzana, kSAyika sukha, kSAyika cAritra, kSAyika dAna, kSAyika lAbha, kSAyika bhoga, kSAyika apabhoga aura kSAyika vIrya yaha nau kSAyika labdhiyA~ jIva kI sthAI pUrNa zuddha paryAya yAni ki kSAyika bhAva haiN| praveza : pAriNAmika bhAva jIva kI kaunasI paryAya haiM ? samakita : are! pahale batAyA thA na ki zuru ke cAra bhAva paryAya rUpa haiM aura AkhirI pA~cavAM bhAva guNa (svabhAva) rUpa hai| praveza : are hA~ ! samakita : 5. pAriNAmika bhAvaH pAriNAmika bhAva jIva ke svabhAva ko kahate haiN| jIva kA svabhAva hone se vaha hamezA (trikAla) zuddha, zAzvata (dhruva), eka-rUpa rahane vAlA hai| 1. benefit 2.tough 3. stable 4. abolishment Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-8 261 praveza : pAriNAmika bhAva kA mApa aura kathana dravya-karma ke udaya, upazama, kSayopazama aura kSaya meM se kisase hotA hai ? samakita : inameM se kisI se nahIM kyoMki pAriNAmika bhAva jIva kA mUla-svabhAva' hone se nirapekSa hai, yAni ki usa para koI apekSA lAgU nahIM pdd'tii| praveza : kyA pariNAmika bhAva bhI kaI prakAra ke haiM ? samakita : pAriNAmika bhAva ke tIna bheda haiM : 1. jIvatva 2. bhavyatva 3. abhavyatva isa prakAra jIva ke asAdhAraNa pA~ca bhAvoM ke kula milAkara 53 (21 +2+18+9+3) bheda ho jAte haiN| praveza : kyA ye pA~coM bhAva sabhI jIvoM meM hameMzA pAye jAte haiM ? samakita : nahIM, eka pAriNAmika bhAva hI hai jo sabhI jIvoM (saMsArI aura siddha) meM hameMzA pAyA jAtA hai kyoMki yaha to jIva kA guNa (svabhAva) hai aura svabhAva ke binA koI dravya nahIM hotA aura svabhAva kahate hI use haiM jo zAzvata aura zuddha ho| audayika bhAva sabhI saMsArI jIvoM ke pAye jAtA hai lekina siddhoM ke nhiiN| kSAyopazamika bhAva bhI na to siddhoM ke hotA hai aura na hI saMsAra jIvoM meM terahaveM-caudahaveM guNasthAna vAle arihaMta bhagavAna ke| kSAyika bhAva sabhI siddhoM ke to hotA hai lekina sabhI saMsArI jIvoM ke nhiiN| kyoMki mithyAdRSTi saMsArI jIvoM ke to kSAyika bhAva hotA hI nahIM bAkI samyakadRSTi aura samyaka cAritravAna saMsArI jIvoM meM bhI sirpha kSAyika samyakadRSTi va kSAyika cAritravAna (bArahaveM guNasthAna vAle kSINa kaSAya muni) evaM arihaMta bhagavAna ke hI pAyA jAtA hai| 1.actual-nature 2.absolute/irrespective 3.eternal 4.pure Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 samakita-praveza, bhAga-8 aupazamika bhAva siddhoM ke to hotA hI nahIM, saMsArI jIvoM meM bhI sirpha aupazamika samyakadRSTi va cAritravAna jIvoM ke hI pAyA jAtA hai| praveza : arihaMta bhagavAna ko saMsArI jIvoM meM kyoM ginA ? Apane to kahA thA ki unakA bhAva mokSa ho cukA hai ? samakita : hA~, ThIka hI to kahA hai| unakA bhAvoM kI apekSA to mokSa ho cukA hai lekina dravya (zarIra Adi) kI apekSA abhI bhI vaha madhyaloka (manuSya loka) meM haiM, siddha loka (siddhAlaya) meM nhiiN| saMsAriyoM ke bIca meM maujUda rahane kI apekSA yAni ki aghAtiyA karmoM kA saMbaMdha bAkI rahane kI apekSA se unako saMsArI kahA hai| vahA~ apekSA alaga thI, yahA~ alaga hai| jainI ko to anekAMta aura syAdvAda kI hI zaraNa hai| praveza : kauna se bhAva heya haiM aura kauna se bhAva upAdeya haiM ? samakita : jIva kI azuddha paryAya hone se audayika bhAva heya (chor3ane lAyaka) haiN| jIva kI AMzika zuddha paryAya hone se kSAyopazamika bhAva pragaTa karane ke liye AMzika upAdeya (grahaNa karane lAyaka) haiN| jIva kI zuddha paryAya hone se aupazamika aura kSAyika bhAva pragaTa' karane ke liye sarvathA upAdeya haiN| jIva kA mUla-svabhAva hone se pAriNAmika bhAva Azraya (jJAna, zraddhAna va lInatA) karane ke liye parama upAdeya haiN| pAriNAmika bhAva (nija svabhAva) kA Azraya karane se hI kSAyopazamika, aupazamika aura kSAyika bhAva pragaTa hote haiN| pUrNa guNoMse abheda aise pUrNa Atmadravya para dRSTi karanese ,usIke Alambana se, pUrNatA pragaTa hotI hai| isa akhaNDa dravyakA Alambana vahI akhaNDa eka paramapAriNAmika bhAva kA Alambana hai| jJAnI ko usa AlaMbana se pragaTa hone vAlI aupazamika, kSAyopazamika aura kSAyikabhAvarUpa paryAyoM kA, vyakta hone vAlI vibhUtiyoM kA vedana hotA hai parantu unakA Alambana nahIM hotA-una para jora nahIM hotaa| jora to sadA akhaNDa zuddha dravya para hI hotA hai| kSAyikabhAvakA bhI Azraya yA Alambana nahIM liyA jAtA kyoMki vaha to paryAya hai, vizeSa bhAva hai, dhruvake Alambanase hI nirmala utpAda hotA hai| isaliye saba chor3akara, eka zuddhAtmadravya ke prati-akhaNDa paramapAriNAmika bhAva ke prati-dRSTi kara, usI ke Upara nirantara jora rakha , usI kI ora upayoga Dhale aisA kr| -bahinazrI ke vacanAmRta 1.present 2.remaining 3.achieve 4.achieve 5.actual-nature Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAMta aura syAdavAda samakita : kala Apane anekAMta aura syAdvAda ke bAre meM pUchA thaa| Aja hama anekAMta aura syAdvAda ke svarUpa kI carcA kreNge| anekAMta zabda do zabdoM se milakara banA huA hai: 1. aneka 2. aMta aneka kA artha hotA hai-eka se adhika yAni ki do se lekara anaMta' taka kI saMkhyA ko aneka kahate haiN| aMta kA artha hotA hai-guNa yA dhrm| jaba hama aneka kA artha do karate haiM taba aMta kA artha kiyA jAtA hai-dhrm| isa prakAra anekAMta kA artha ho jAtA hai-do dhrm| jaba hama aneka kA artha anaMta karate haiM taba aMta kA artha kiyA jAtA hai-gunn| isaprakAra anekAMta kA artha ho jAtA hai-anaMta gunn| praveza : bhAIzrI ! yaha anekAMta zabda kisake do dharmoM yA anaMta guNoM ko batAtA samakita : pratyeka vastu ke| pratyeka vastu anekAMtAtmaka hai yAni ki pratyeka vasta meM do virodhI' se lagane vAle dharmoM ke anaMta jor3e va anaMta guNa pAye jAte haiN| praveza : jaise? samakita : jaise jIva ko hI leM / jIva meM jJAna, zrRddhA, cAritra va sukha Adi anaMta guNa pAye jAte haiM yA kaho ki ina anaMta guNoM kA samUha hI jIva hai| praveza : aura dharma ? samakita : jIva meM virodhI se lagane vAle nitya-anitya Adi dharmoM ke anaMta jor3e pAye jAte haiN| 1.infinite 2.quantity 3. object 4. opposite 5. attributes 6.pair 7.collection Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 samakita-praveza, bhAga-8 praveza : yaha dharma to Apasa meM virodhI hI haiM, phira virodhI na kahakara virodhI se lagane vAle kyoM kahA? samakita : kyoMki jIva ke zAzvata' dhruva-svabhAva kI apekSA se vastu nitya dharma vAlI hai aura kSaNika paryAya-svabhAva kI apekSA se anitya dharma vAlI nitya kA artha hotA hai sthAI aura anitya kA artha hai asthaaii| praveza : to? samakita : to yaha ki zAzvata dhruva-svabhAva kI apekSA se hI jIva nitya aura usI apekSA se anitya hotA to jIva ke yaha donoM dharma (nityaanitya) virodhI' khlaate| lekina jIva nitya alaga apekSA se hai aura anitya alaga apekSA se| praveza : jaise? samakita : jaise rAjA zreNika, pahale naraka kA nArakI va bhaviSya ke pahale tIrthaMkara yaha eka hI jIva kI tIna paryAya haiN| rAjA zreNika kI paryAya naSTa hokara nArakI kI paryAya huI aura nArakI kI paryAya naSTa hokara tIrthaMkara kI paryAya pragaTa' hogii| lekina tInoM paryAyoM meM jIva to vahI kA vahI rhaa| yA jaise bacapana, javAnI va bur3hApA eka hI vyakti kI tIna paryAyeM haiN| bacapana kI paryAya naSTa hokara javAnI kI paryAya pragaTa hotI hai aura javAnI kI paryAya naSTa hokara bur3hApe kI paryAya pragaTa hotI hai| lekina tInoM paryAyoM meM vyakti to vahI kA vahI rhaa| ataH jIva dhruva svabhAva kI apekSA nitya hai va paryAya svabhAva kI apekSA anitya hai| praveza : to vastu meM yaha guNa-dharmoM kI anekatA hI vastu kA anekAMta hai ? 1.eternal 2.perception 3.stable 4.momentary 5.unstable 6.perception 7.opposite 8. future 9.states 10.destroy 11.occur 12.individual 13.states 14.eternal 15.momentray 16.diversity Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-8 265 samakita : hA~, yaha vastu kA anekAMta hai| yaha guNa-dharma vastu ke aMta' (aMza) haiN| ina aMzoM se milakara hI vastu banI huI hai| praveza : to kyA vastu ke anekAMta ke alAvA bhI anekAMta hotA hai ? samakita : hA~, vastu ko jAnane vAle jJAna kA anekaaNt| jaise vastu meM guNa-dharma nAma ke aneka aMza haiM vaise hI vastu ko jAnane vAle jJAna meM bhI naya nAma ke aneka aMza haiN| jisa prakAra vastu kI aMza (guNa-dharma) rUpa anekatA vastu kA anekAMta hai, vaise hI vastu ko jAnane vAle jJAna kI aMza (naya) rUpa anekatA jJAna kA anekAMta hai| jJAna, aneka guNa-dharma rUpa vastu ko sampUrNarUpa-se jAnatA hai| isI samyakajJAna ko pramANa bhI kahate haiN| praveza : samyakajJAna (pramANa) to vastu ko sampUrNarUpa se jAnatA hai, naya kisako jAnate haiM ? samakita : samyakajJAna (pramANa) vastu ko sampUrNarUpa-se jAnatA hai aura naya (jJAna kA eka aMza) vastu ke eka aMza (dharma) ko jAnatA hai| praveza : matalaba, jJAna ke eka-eka naya se vastu ke eka-eka dharma jAne jAte haiM? samakita : hA~, samyakajJAna ke eka naya se vastu kA eka dharma jAnA jAtA hai, yAni ki pUrI vastu ko usI dharma rUpa jAnA jAtA hai| praveza : jaise? samakita : jaise sItA meM putrI, patnI va mA~ ye tInoM dharma haiN| janaka kI apekSA se sItA putrI, rAma kI apekSA se patnI aura lava-kuza bhI apekSA se mA~ hai| yaha to huA sItA (vastu) kA anekaaNt| aba sItA ko sampUrNa rUpa se jAnane vAle samyakajJAna (pramANa) ke aMza naya haiM, jo sItA ke eka-eka dharma ko jAneMge yAni ki pUrI sItA ko usa eka-eka dharma rUpa hI jaaneNge| 1.fractions 2.fractions 3.completely Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 samakita-praveza, bhAga-8 jaise putrI naya pUrI sItA ko putrI dharma rUpa yAni ki putrI hI jAnegA, patnI naya pUrI sItA ko patnI hI jAnegA aura mA~ naya pUrI sItA ko mA~ hI jaanegaa| isa prakAra nayoM kA samUha hI jJAna (pramANa) hai| naya samyaka-ekAMta haiM aura nayoM kA samUha samyakajJAna (pramANa) samyaka-anekAMta hai| kucha paryAyavAcIH pramANa : samyakajJAna, samyaka-anekAMta duSpramANa : mithyAjJAna, mithyA anekAMta naya : sunaya, samyaka-ekAMta | durnaya : kunaya, mithyA-ekAMta praveza : ekAMta bhI samyaka hotA hai ? samakita : hA~ bilkul| naya pUrI vastu ko eka dharma rUpa hI jAnatA hai| isaliye ekAMta hai| lekina dUsare dharmoM kA abhAva nahIM karatA basa prayojanavaza' unako gauNa kara detA hai| isaliye samyaka-ekAMta hai| isa prakAra samyaka-ekAMta (nayoM) kA samUha, samyaka-anekAMta (pramANa) kahalAtA hai| praveza : to phira to mithyA-ekAMta aura mithyA anekAMta bhI hote hoMge? samakita : hA~ kyoM nhiiN| jo ekAMta vastu ke dUsare dharmoM ko gauNa nahIM balki unakA abhAva' hI kara detA hai, usa ekAMta ko mithyA-ekAMta kahate haiN| aura mithyA-ekAMta (durnaya) kA samUha hI mithyA anekAMta (duSpramANa) hai praveza : bhAIzrI ! ina sabhI ko udAharaNa se samajhAIye nA samakita : janaka kI apekSA sItA putrI hI hai, rAma kI apekSA sItA patnI hI hai, lavakuza kI apekSA sItA mAtA hI hai| yaha samyaka-ekAMta yAni ki naya (sunaya) hai| 1.purposefully 2.subside 3.collection 4.abolishment Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-8 267 aura sItA kisI apekSA putrI hai, kisI apekSA patnI hai, kisI apekSA mA~ hai| isaprakAra sItA ko samagra (saMpUrNa) rUpa se jAnane vAlA samyaka-anekAMta yAni ki pramANa (samyakajJAna) hai| va isase viparIta' sItA sarvathA putrI hI hai yA phira sarvathA patnI hI hai yA phira sarvathA mA~ hI hai yaha mithyA ekAMta yAni ki durnaya (kunaya) hai| aura sItA sarvathA putrI bhI hai, sarvathA patnI bhI hai va sarvathA mA~ bhI hai isaprakAra sItA ke samagra svarUpa ko anirNaya-pUrvaka jAnane vAlA mithyA-anekAMta yAni ki duSpramANa (mithyAjJAna) hai| praveza : jJAna kA jJeya, zraddhA kA zraddheya aura dhyAna kA dhyeya, pramANa kA viSaya saMpUrNa AtmA na hokara parama zuddha nizcaya naya (zuddhanaya) kA viSaya zuddhAtmA kyoM hai ? samakita : are bhAI ! paramazuddha nizcaya naya, saMpUrNa (paripUrNa) AtmA ko hI nitya Adi dharma (dhruva-svabhAva) rUpa jAnatA hai| lekina AtmA ke anitya Adi dharmoM (paryAya-svabhAva) kA abhAva nahIM karatA basa unako prayojanavaza gauNa kara detA hai| isaliye samyaka-ekAMta hai| praveza : kyoM ? samakita : kyoMki saMpUrNa AtmA ko, anitya Adi dharma (paryAya-svabhAva) rUpa jJAna kA jJeye, zraddhA kA zraddheya aura dhyAna kA dhyeya banAne se vikalpa (AkulatA) nahIM mitttaa| nirvikalpatA (nirAkulatA) nahIM aatii| jabaki saMpUrNa (paripUrNa) AtmA ko, nityAdi dharma (dhruva-svabhAva) rUpa jJAna kA jJeya, zraddhA kA zraddheya aura dhyAna kA dhyeya bAnAne se vikalpa (AkulatA) miTa jAtA hai aura nirvakalpatA (nirAkulatA) pragaTa ho jAtI hai| AkulatA yAni ki duHkha aura nirAkulatA yAni ki saccA sukha aura duHkha miTA ke saccA sukha pAnA hI to hamArA mukhya prayojana hai| praveza : are vAha aura syAdvAda? samakita : anekAMta kA kathana karane vAlI zailI kA nAma hI syAdvAda hai| 1.opposite 2.only 3.entire 4.undeterminingly 5.subject 6.main-purpose 7.narration 8.genre Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 samakita-praveza, bhAga-8 syAta yAni kathaMcita (kisI apekSA se) aura vAda yAni kathana krnaa| yAni ki kathaMcita (kisI apekSA se) zabda lagAkara vastu kA kathana karanA hI syAdvAda hai| praveza : jaise? samakita : jaise janaka kI apekSA se sItA putrI hai, rAma kI apekSA-se patnI hai aura lavakuza kI apekSA-se mA~ hai| praveza : are vAha ! isaprakAra se kathana karane se to vastu kA saMpUrNa svarUpa hara koNa' se samajha meM A jAyegA aura sAre jhagar3e hI samApta ho jaayeNge| samakita : isIliye to kahA thA ki jainI ko to anekAMta aura syAdvAda kI hI zaraNa hai| isIliye jaina zAstroM kA hara vacana syAt pada se mudrita hotA hai| yAni ki kisI apekSA se hI hotA hai| praveza : kaise? samakita : jaise hama apane duHkhoM ke liye hamezA dUsaroM ko hI doSa dete rahate haiM taba zAstra kahate haiM ki isameM dUsaroM kA koI doSa nahIM hai, hamAre karmoM kA hI doSa hai| to phira hama karmoM ko doSa dene lagate haiM taba zAstra kahate haiM ki dravya-karma to jar3a (pudgala) haiM, kucha jAnate nahIM, vaha hamAre duHkhoM kA kAraNa kaise ho sakate haiM ? hama svayaM (dravya) hI apane duHkhoM (paryAya) ke kAraNa haiM yAni dravya svayaM hI apanI paryAya kA kartA hai, pudgala karma Adi anya dravya nhiiN| to hama trikAlI dhruva aMza ko hI azuddha aura aparAdhI mAnane lagate haiM taba zAstra kahate haiM ki trikAlI dhruvaM aMza to zuddha aura zAzvata hai, niraparAdha hai| paryAya hI paryAya kI kartA hai| praveza : are yaha to pahalI bAra sunA hai ! vistAra se samajhAIye ? samakita : Aja nahIM kl| kala hamArA viSaya SaTkAraka hI hai| 1.angle 2.solve 3.narration 4.stamped 5.blame 6.cause 7.doer 8.faulty 9.faultless Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTkAraka samakita : Aja hamArI carcA kA viSaya SaTkAraka hai| jo kisI na kisI rUpa meM kriyA' kA janaka hotA hai use kAraka kahate haiN| kAraka chaha hote haiM: 1. kartA 2. karma 3. karaNa 4. sampradAna 5. apAdAna 6. adhikaraNa praveza : yaha kartA Adi kyA haiM ? samakita : jo svAdhInatA se apane kArya ko karatA hai use kartA kahate haiN| kartA jisa kArya ko prApta karatA hai use karma kahate haiN| kArya ke utkRSTa-sAdhana' ko karaNa kahate haiN| kArya jisake liye kiyA jAtA hai use sampradAna kahate haiN| kArya jisa dhruva (sthira) vastu meM se kiyA jAtA hai vaha apAdAna hai| kArya jisake AdhAra se kiyA jAtA hai use adhikaraNa kahate haiN| praveza : yaha to bahuta kaThina hai| kAraka / prayoga nizcaya dravya paryAya kartA kumhAra miTTI karma ghar3A miTTI ghar3A karaNa miTTI ghar3A ke lie panihArina miTTI ghar3A TokarI miTaTI ghar3A adhikaraNa | ke AdhAra se / pRthvI miTTI 1.process 2.producer/sponser 3.factor 4. independently 5.achieve vyavahAra ghaDA cakra sampradAna apAdAna ghar3A 6.task 7. supreme-mean 8.stable 9.basis Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 samakita-praveza, bhAga-8 samakita : ciMtA mata kro| abhI sarala ho jaayegaa| jarA pichale cArTa ko dekhoH praveza : yaha vyavahAra aura nizcaya kAraka kyA hote haiM ? samakita : jaba chahoM kAraka alaga-alaga (bhinna-bhinna') hote haiM taba unheM vyavahAra yA bhinna kAraka kahate haiN| jaba chahoM kAraka samAna (abhinna) hote haiM unheM nizcaya yA abhinna kAraka kahate haiN| praveza : jaise? samakita : jaise cArTa meM hamane ghar3e banane kI kriyA ke vyavahAra kAraka meM dekhA ki kumhAra ne ghar3e ko, cakra se, panihArina ke liye, TokarI meM se miTTI lekara, pRthvI (dharatI) ke AdhAra se bnaayaa| yahA~ kartA-kumhAra, karma-ghar3A, karaNa-cakra (cAka), sampradAnapanihArina (pAnI bharane vAlI), apAdAna-TokarI, adhikaraNa-pRthvI (dharatI) hai| yAni ki chahoM kAraka alaga-alaga haiN| isaliye ye bhinna yAni ki vyavahAra kAraka haiN| praveza : hamane pahale dekhA thA ki jisa vastu kA svarUpa jaisA hai vaisA hI kahanA nizcaya naya aura jisa vastu kA svarUpa jaisA nahIM hai vaisA kahanA yAni kisI kA svarUpa kisI meM milAkara kahanA yA kaho ki nimitta Adi kI apekSA kahanA vyavahAra naya hai| samakita : hA~, isIliye nizcaya naya kA kathana' yathArtha aura vyavahAra naya kA kathana upacarita (Aropita) hotA hai| isIliye vyavahAra kAraka yathArtha yAni ki sacce kAraka nahIM haiM, upacarita kAraka haiN| yAni ki nimitta hone ke kAraNa unake Upara kAraka hone kA Aropa" bhara AtA hai, kyoMki unakA svarUpa kucha aisA hai| 1. different 2.same 3.process 4.basket 5. potter 6.potters-wheel 7. narration 8.actual 9. formal 10.blamed 11.blame Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 271 samakita-praveza, bhAga-8 praveza : kaise? samakita : jaise vyavahAra kArakoM meM pahale kartA kAraka ko hI dekho| kartA kI paribhASA hai-jo svAdhInatA-se apane kArya ko kare use kartA kahate haiN| lekina kumhAra to ghar3A banAne ke kArya ko karane meM svAdhIna nahIM hai use miTTI, cakra Adi caahiye| dUsarA, jo svayaM kArya rUpa pariNamita hotA hai use kartA kahate haiN| lekina yadi hama ghar3e banane ki kriyA ke vyavahAra kAraka dekheM to kumhAra (kartA) to ghar3e (kArya) rUpa pariNamita nahIM hotA isaliye vaha ghar3e rUpI kArya kA vAstavika (saccA) kartA nahIM ho sktaa| vaha to mAtra upacarita (Aropita) kartA hai| kArya meM nimitta hone kI apekSA usa para kartA hone kA Aropa bhara AtA hai kyoMki usake yoga (mana-vacana-kAya kI ceSTAyeM) va upayoga (vikalpa) ghar3A banAne ke haiN| praveza : to phira ghar3e (kArya) kA yathArtha (saccA) kartA kauna hai ? samakita : jo ghar3e (kArya) rUpa pariNamita hotA hai vahI ghar3e kA yathArtha (saccA) kartA hai| tuma batAo kauna ghar3e rUpa pariNamita huA hai ? praveza : ghar3e rUpa to miTTI piraNamita huI hai| samakita : hA~, to basa miTTI hI ghar3e kI yathArtha (saccI) kartA hai| yathArtha kartA ko hI nizcaya kartA kahate haiN| isI taraha bAkI cAra kArakoM ko bhI samajhanA? praveza : hA~, jaise cakra ghar3e rUpI kArya kA utkRSTa-sAdhana hai yAni ki usake binA ghar3A bana hI nahIM sktaa| samakita : kyoM, hAtha se bhI to ghar3A bana sakatA hai yA kisI nayI mazIna se| praveza : phira? 1. independently 2.independent 3.transformed 4.process 5.blame 6.thoughts 7.clay 8.remainig 9. supreme-mean Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 samakita-praveza, bhAga-8 samakita : are bhAI ! hara cIja ke binA ghar3A bana sakatA hai yAni ki hara cIja kA dUsarA vikalpa ho sakatA hai lekina miTTI ke binA ghar3A nahIM bana sakatA isaliye nizcaya se miTTI hI ghar3A banane kI kriyA kA karaNa kAraka hai aura to aura nizcaya se vahI sampradAna, apAdAna va adhikaraNa kAraka bhI hai| isaprakAra kisI bhI kriyA ke nizcaya kAraka alaga-alaga nahIM hote, eka hI hote haiM isaliye inako abhinna kAraka kahate haiN| praveza : cArTa meM nizcaya kAraka ke bhI to do bheda kiye haiM, dravya ke SaTkAraka va paryAya ke SaTkAraka ? samakita : hA~, kisI apekSA dravya ke SaTkAraka alaga va paryAya ke SaTkAraka alaga hote haiN| praveza : kaise? samakita : jaba isa bAta kA niSedha' karanA ho ki kumhAra ghar3e kA kartA hai taba dravya ke nizcaya kAraka kA sahArA lekara kahate haiM ki ghar3e kA kartA kumhAra nahIM, miTTI hai| lekina jaba dravya ko akartA batAnA ho, paryAya ko gauNa karanA ho, taba kahate haiM ki vAstava meM (zuddhanaya-se) to miTTI bhI ghar3e kI kartA nahIM hai| miTTI to miTTI kI hI kartA hai kyoMki ghar3A bhI to AkhirakAra miTTI hI hai| vaha koI pAnI thor3I ho gyaa| praveza : to phira ghar3e kA kartA kauna hai ? samakita : yahI bAta to paryAya ke SaTkAraka meM batAI hai ki paryAya kI kartA svayaM paryAya hI hai yAni ghar3e kA kartA svayaM ghar3A hI hai| na kumhAra (para-dravya) hai, na miTTI (sva-dravya) hai| kyoMki kumhAra to paradravya hai aura eka dravya dUsare dravya kA kartA ho hI nahIM sakatA kyoMki do dravyoM kA Apasa meM atyaMtAbhAva hai| aura miTTI 1.prohibition 2.ultimately Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-8 273 bhale hI svadravya hai lekina vAstava meM (zuddhanaya se) to svadravya bhI apanI paryAya kA kartA nahIM ho sakatA kyoMki dravya apariNAmI (nahIM badalane vAlA) aura niSkriya (kucha bhI kriyA na honA) aura akartA (kucha na karane vAlA) hotA hai lekina paryAya pariNAmI (badalane vAlI) aura kriyAzIla hotI hai| isaliye paryAya hI paryAya kI kartA hai| paryAya ke SaTakAraka paryAya meM hI maujUda rahate haiN| paryAya ko apane kAraka bAhara khojane nahIM jAne par3ate kyoMki paryAya bhI eka samaya kA sat hai va sata nirapekSa hotA hai| use dUsare sata kI apekSA nahIM hotI yAni ki paryAya ke pAsa vo sArI vyavasthA hai ki vaha svAdhInatA-se apane karma ko kara sake isaliye paryAya hI paryAya hI yathArtha (nizcaya) kartA hai| praveza : yaha atyaMtAbhAva kyA hotA hai ? samakita : vaha maiM kala btaauuNgaa| praveza : yaha bAta laoNjika se to samajha meM A gayI lekina isakA upayoga kyA hai, kyoM itanI magajamArI karanI ? samakita : are bhAI aMta meM jAkara to isI kA upayoga karanA hai kyoMki akartA, niSkriya aura apariNAmI dravya ke Azraya (jJAna-zraddhAna-lInatA) se hI to sacce sukha (nirAkulatA) kI prApti hotI hai, mokSa kA mArga prAraMbha hotA hai, mokSa hotA hai| praveza : jarA vistAra se btaayeN| samakita : kala batAyA thA na ki jaba hama apane duHkhoM kA kartA dUsaroM ko mAnate haiM taba zAstra kahate haiM ki dUsare hamAre duHkhoM ke kartA nahIM haiM, hamAre karma hI hamAre duHkhoM ke kartA haiN| phira jaba hama dravya-karmoM ko doSa dene lagate haiM taba zAstra kahate haiM ki dravya-karma to jar3a haiM, hama svayaM hI apane duHkhoM ke kartA haiN| phira jaba hama apane trikAlI dhrava aMza ko hI doSI mAnane lagate haiM taba zAstra kahate haiM ki trikAlI dhruva aMza to nirdoSa hai, apariNAmI, niSkriya aura akartA hai| duHkha kI paryAya kI kartA to vaha paryAya svayaM hai| 1.independent 2.dependency 3.means 4.independently 5.intended-task 6.blame 7.faulty 8.faultless 9. non-transforming Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 samakita-praveza, bhAga-8 isaliye dUsaroM kI, karmoM kI aura yahA~ taka ki apanI paryAyoM kI tarapha bhI dekhanA chor3o kyoMki paryAya to eka samaya kI (kSaNika') hai, pariNamanazIla hai, nizcita hai| lekina tumhArA mUla svabhAva to trikAlI' dhruva (zAzvata) hai, apariNAmI hai, niSkriya hai, akartA hai va zuddha (nirdoSa) hai| praveza : isase kyA hogA? samakita : basa apane ko aisA jAnanA hI samyakajJAna hai, aisA mAnanA hI samyakadarzana hai aura aisA hI jAnate-mAnate rahanA hI dhyAna yAni ki samyakacAritra hai| aura ina tInoM kI ekatA yAni ki ratna-traya' hI mokSa yAni ki sacce sukha kI prApti kA mArga hai aura saccA sukha pAnA hI to hama sabakA eka mAtra uddezya hai| jIvana AtmAmaya hI kara lenA caahiye| bhale hI upayoga sUkSma hokara kArya nahIM kara sakatA ho parantu pratIti meM aisA hI hotA hai ki yaha kArya karane se hI lAbha hai, mujhe yahI karanA hai, vaha vartamAna pAtra hai| jo prathama upayoga ko palaTanA cAhatA hai parantu aMtaraMga ruci ko nahIM palaTatA, use mArga kA khyAla nahIM hai| prathama ruci ko palaTe to upayoga sahaja hI palaTa jaaygaa| mArga kI yathArtha vidhikA yaha krama hai| sahaja dazA ko vikalpa kara ke nahIM banAye rakhanA pdd'taa| yadi vikalpa karake banAye rakhanA par3e to vaha sahaja dazA hI nahIM hai| tathA pragaTa huI dazA ko banAye rakhane kA koI alaga puruSArtha nahIM karanA par3atA, kyoMki bar3hane kA puruSArtha karatA hai jisase vaha dazA to sahaja hI banI rahatI hai| -bahinazrI ke vacanAmRta 1.momentary 2. transforming 3.certain 4.eternal 5.non-transforming 6.unity 7. three-jewels 8.salvation 9.aim Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAra abhAva samakita : eka padArtha kA dUsare padArtha meM na-honA abhAva kahalAtA hai| eka padArtha kA dUsare padArtha meM abhAva honA yAni ki unake bIca vyApya-vyApaka saMbaMdha kA abhAva honaa| sarala bhASA meM kahe to unakA eka dUsare kA hissA na honA aura jahA~ vyApya-vyApaka saMbaMdha kA abhAva hotA hai, vahA~ kartA-karma saMbaMdha kA bhI abhAva hotA hai| yAni ki jo padArtha eka-dUsare kA hissA nahIM hote ve eka-dUsare kA kucha bhI nahIM kara skte| praveza : jaise? samakita : jaise ApakA koI mitra' Apako apanI koI pArivArika samasyA sunAtA hai to Apa suna to lete haiM lekina Akhira-meM yahI kahate haiM ki yaha tumhAre parivAra kA aMdarUnI-masalA hai aura cU~ki maiM tumhAre parivAra kA hissA nahIM hU~ isaliye maiM isameM kucha bhI nahIM kara sktaa| yAni ki kisI bhI padArtha meM kucha bhI karane ke liye hameM usakA hissA honA jarUrI hai yAni ki do padArthoM ke bIca kartA-karma saMbaMdha hone ke liye vyApya-vyApaka saMbaMdha honA jarUrI hai| praveza : acchA matalaba ye cAra abhAva, do padArthoM ke bIca meM vyApya-vyApaka aura kartA-karma saMbaMdhoM kA abhAva batalAte haiM ? samakita : hA~ bilkul| praveza : kauna-kauna se padArthoM ke bIca ? samakita : bhAva zabda kI taraha padArtha zabda kA prayoga bhI dravya-guNa-paryAya tInoM ke liye kiyA jAtA hai| cAra abhAva meM pahale tIna abhAva, do paryAyoM ke bIca meM abhAva batalAte haiM va cauthA abhAva, do dravyoM ke bIca meM abhAva batalAtA hai| 1.substance 2.absence 3.absent 4.relation 5.part 6.absence 7.friend 8.family-problem 9.at the end 10.internal-issue 11.member/part 12.states 13.objects Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 samakita-praveza, bhAga-8 praveza : ve cAra abhAva kauna-kauna se haiM ? samakita : ve cAra abhAva haiM : 1. prAgbhAva 2. pradhvaMsAbhAva 3. anyonyAbhAva 4. atyaMtAbhAva 1. prAgabhAvaH kisI bhI dravya kI vartamAna-paryAya' kA usI dravya kI bhUtakAla-kI-paryAya meM abhAva prAgabhAva hai| jaise gorasa kI tIna paryAya eka-ke-bAda-eka hotI haiM: 1. dUdha 2. dahIM 3. chAcha / yadi hama dahI ko vartamAna-paryAya kI taraha dekheM to dahI kA dUdha meM abhAva prAgbhAva hai| 2. pradhvaMsAbhAvaH kisI bhI dravya kI vartamAna-paryAya' kA usI dravya kI bhaviSya-kI-paryAya meM abhAva pradhvaMsAbhAva hai| jaise dahI kA chAcha meM abhAva pradhvaMsAbhAva hai| praveza : anyonyAbhAva aura atyaMtAbhAva ? samakita : 3. anyonyAbhAvaH eka pudgala dravya kI vartamAna-paryAya" kA dUsare pudgala dravya kI vartamAna-paryAya meM abhAva anyonyAbhAva hai| jaise haldI ke pIlepana kA dUdha kI saphedI meM abhAva anyonyAbhAva hai| praveza : isakA matalaba yaha huA ki prAgabhAva aura pradhvaMsAbhAva eka hI dravya kI bhUta, vartamAna va bhaviSya paryAyoM meM lAgU hotA hai jabaki anyonyAbhAva do alaga-alaga pudgala dravya kI vartamAna paryAyoM meM lAgU hotA hai ? samakita : hA~ bilkula shii| aba suno atyaMtAbhAva jo kala tumane pUchA thaa| 4. atyaMtAbhAvaH eka dravya kA dUsare dravya meM abhAva atyaMtAbhAva hai| jaise jIva dravya (AtmA) kA pudgala dravya (zarIra) meM abhaav| 1.present-state 2.past-state 3.absense 4.serially 5.milk 6.curd 7.buttermilk 8.present-state 9.present-state 10.future-state 11.present-state 12.apply Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-8 277 praveza : para AtmA to zarIra meM hI rahatA hai ? samakita : AtmA aura zarIra ke bIca eka-kSetra-avagAha' saMbaMdha hai yAni ki ve donoM eka hI kSetra (sthAna) meM rahate haiM lekina unake bIca vyApyavyApaka saMbaMdha nahIM hai aura cUMki unake bIca vyApya-vyApaka saMbaMdha nahIM hai isaliye kartA-karma saMbaMdha bhI nahIM hai yAni ki AtmA aura zarIra eka-dUsare ke hisse nahIM hai isaliye ve eka-dUsare kA kucha bhI nahIM kara sakate haiN| praveza : lekina hama (AtmA) hAtha-paira (zarIra) hilAte to haiM ? samakita : hama (AtmA) hAtha-paira hilAne kA bhAva karate haiN| hAtha-paira to svayaM apanI (zarIra kI) yogyatA se hilate haiM aura jaba unameM hilane kI yogyatA nahIM hotI taba nahIM hilate haiN| jaise pairAliTika (lakavAgrasta) vyakti hAtha-paira hilAne ke kitane bhI bhAva kare lekina hAtha-paira ke hilane kI yogyatA na hone se ve nahIM hilte| praveza : are maiM to socatA thA ki hama jaisA zarIra ko calAnA cAhate haiM vaisA hI zarIra calatA hai| samakita : nahIM, batAo kauna zarIra ko sIr3hiyoM se giranA cAhatA hai ? koI nahIM caahtaa| lekina zarIra kI girane kI yogyatA hotI hai to giratA hI hai| praveza : ThIka hai ! AtmA', zarIra ko hilAne-calAne vAlA nahIM hai para zarIra to AtmA ko calAne vAlA hai na ? kyoMki zarIra sIr3hiyoM se giratA hai to AtmA ko bhI sAtha meM giranA hI par3atA hai ? samakita : nahIM, bhale hI AtmA kI icchA nahIM hai girane kI, lekina AtmA kI kriyAvatI zakti kI girane (gati) rUpa paryAya (yogyatA) hone se AtmA giratA hai aura zarIra (pudgala) apanI kriyAvatI zakti kI girane rUpa paryAya (yogyatA) hone se giratA hai| donoM ke bIca meM mAtra nimittanaimittika saMbaMdha hai yAni ki donoM kA pariNamana apanI-apanI (tatsamaya kI) yogyatA ke anusAra samAnAMtara' to hai lekina eka-dUsare ke kAraNa nhiiN| 1. common-space residence 2.space 3.part 4.ability/ripeness 5.stairs 6.ability 7.soul 8.body 9.wish 10.transformation 11.parallel Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 samakita-praveza, bhAga-8 jaise roDa para calane vAlI kAra aura paTarI' para calane vAlI Trena donoM samAnAMtara to calatI haiM lekina svayaM apane-apane kAraNa se calatI haiM, eka-dUsare ke kAraNa nahIM aura eka-dUsare ke Treka para bhI nhiiN| praveza : are vAha ! yaha to adbhuta hai| samakita : atyaMtAbhAva ko to hamane AtmA para ghaTA kara dekha liyaa| aba batAo anyonyAbhAva ko AtmA para kaise ghaTAoge? praveza : nahIM, anyonyAbhAva ko AtmA para nahIM ghaTAyA jA sakatA kyoMki anyonyAbhAva to do pudgala dravya kI vartamAna paryAyoM ke bIca meM hI ghaTatA hai| samakita : bahuta acchA ! matalaba dhyAna se suna rahe the| ThIka hai to do pudgala dravya kI vartamAna paryAya para isako ghaTAkara batAo? praveza : jaise chata aura paMkheM ke bIca meM abhAva anyonyAbhAva hai| kyoMki yaha alaga-alaga pudgaloM kI paryAyeM haiN| samakita : bahuta bar3hiyA ! aba batAo ki chata aura paMkhe ke bIca meM vyApya vyApaka saMbaMdha kA abhAva hogA yA nahIM ? praveza : bilkula hogaa| samakita : inake bIca meM vyApya-vyApaka saMbaMdha kA abhAva hone se inameM kartA-karma saMbaMdha kA abhAva bhI hogA hii| yAni ki chata aura paMkhA eka-dUsare kA kucha bhI karane vAle nahIM haiM yAni ki chata paMkhe ko sahArA dene vAlI nahIM hai| praveza : phira paMkhA kisake sahAre se hai ? samakita : apane khuda ke sahAre se| praveza : aisA kaise mumakina hai ? 1. railway-track 2.parallel 3.wonderful 4.apply 5.ceiling 6.fan 7. support 8.possible Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-8 279 samakita : kyoM yaha caudaha rAjU kA loka (vizva) kisake sahAre se hai ? ye siddha-zilA, ye svarga, ye pRthvI', ye narka Adi kisake sahAre se haiM ? ye tAre, gRha va nakSatra Adi kisake sahAre se haiM ? yaha saba kaunasI chata se laTake-huye haiM yA Tebala para rakhe hue haiM ? jaba itanA bar3A loka khuda ke sahAre se ho sakatA hai taba yaha choTA sA paMkhA kyoM nahIM ? praveza : oha ! aisA to kabhI vicAra hI nahIM kiyaa| samakita : vicAra nahIM kiyA isIliye to Ajataka saMsAra meM bhaTaka-bhaTaka kara anaMta duHkha bhoga rahe haiM aura bhagavAna isako svIkAra karake isa bhaTakana aura duHkha se mukta ho gaye haiN| praveza : lekina aisA kahate to haiM ki chata se paMkhA laTakA hai ? samakita : aisA kahanA vyavahAra hai lekina aisA yathArtha mAnanA mithyAtva hai| vyavahAra naya jaisA hai vaisA kathana nahIM karatA nimitta Adi kI apekSA se kisI ko kisI meM milAkara kathana karatA hai| vyavahAra naya apekSA sahita hone se samyakajJAna kA hI aMza hai isaliye aisA kahanA vyavAhara naya hone se samyaka hai, lekina aisA yathArtha mAnanA ulTI mAnyatA hone se mithyAtva" hai, anaMta saMsAra va duHkha kA kAraNa hai| praveza : matalaba yaha vyavahAra" calAne ke liye kahane va samajhane-samajhAne kI bAta hai, yathArtha mAnane kI nahIM ? samakita : hA~, jo paramArtha /yathArtha (parama-satya) ko nahIM jAnatA aise ajJAnI ko samajhAne ke liye vyavahAra naya kA sahArA liyA jAtA hai isaliye isa apekSA se vyavahAra naya bhI upayogI hai| praveza : bhAIzrI ! prAgbhAva aura pradhvaMsAbhAva ko AtmA para kaise ghaTAyeMge? 1.earth 2. stars 3. planets 4.constellations 5.hanged 6.universe 7.accept 8. intention 9.fraction 10. correct 11.false-belief 12. formality 13. supreme-truth 14.help 15.useful Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 samakita-praveza, bhAga-8 samakita : cU~ki prAgbhAva kahatA hai ki hamArI vartamAna paryAya kA pUrva paryAya meM abhAva hai| yAni ki donoM ke bIca vyApya-vyApaka saMbaMdha kA abhAva hone se kartA-karma saMbaMdha kA bhI abhAva hotA hai| yAni ki hamArI vartamAna paryAya, pUrva paryAya meM kucha bhI nahIM kara sakatI aura pUrva paryAya vartamAna paryAya meM bhI kucha nahIM kara sktii| asara', madada, preraNA Adi kucha bhI nhiiN| isaliye pUrva meM hamane kitane bhI pApa kiye hoM lekina yAdi vartamAna meM hama sahI puruSArtha kara mokSamArga (samyakadarzana-jJAna-cAritra) ko pragaTa kara sakate haiN| isaprakAra prAgabhAva hameM AzAvAdI banAtA hai| nayA puruSArtha karane kI preraNA detA hai| praveza : aura pradhvaMsAbhAva ? samakita : pradhvaMsAbhAva kahatA hai ki hamArI vartamAna paryAya kA bhaviSya kI paryAya meM abhAva hai| yAni ki hamArI vartamAna paryAya bhaviSya kI paryAya meM kucha bhI nahIM kara sakatI, yAni ki Aja hama kitane bhI pAmara (azuddha) kyoM na hoM lekina kala sahI puruSArtha karake paramAtmA bana sakate haiN| isaprakAra pradhvaMsAbhAva hamako pAmara se paramAtmA banane kI preraNA detA hai| samajha meM AyA? praveza : bahuta acche se| samakita : to batAo belana se roTI banatI hai, aisA yathArtha mAnane vAle ne kaunasA abhAva nahIM mAnA? praveza : anyonyAbhAva, kyoMki belana aura roTI alaga-alaga pudgaloM kI paryAya haiN| samakita : bahuta bar3hiyA ! aba batAo dravya-karmoM ne hamako saMsAra meM bA~dha kara rakhA hai aisA yathArtha mAnane vAle ne kaunasA abhAva nahIM mAnA? praveza : atyaMtAbhAva, kyoMki hama jIva dravya haiM aura dravya-karma pudgala dravya haiN| 1.effect 2. help 3.inspiration etc 4.efforts 5.achieve 6.optimistic 7.inspiration 8.bind Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-8 281 samakita : are vAha ! phalAnA vyakti bahuta pApI hai use kabhI bhI mokSa nahIM ho sakatA aisA mAnane vAle ne kaunasA abhAva nahIM mAnA ? praveza : aisA mAnane vAle ne pradhvaMsAbhAva nahIM maanaa| samakita : usako maiM bahuta pahale se jAnatA hU~, usakA Treka-rikaoNrDa' bahuta hI kharAba rahA hai vo, sudhara kabhI hI nahIM sakatA, aisA mAnane vAle ne kaunasA abhAva nahIM mAnA ? praveza : praagbhaav| samakita : bahuta acchA ! lekina eka bAta yAda rakhanA jisataraha belana se roTI banatI hai aisA bolanA mithyAtva nahIM hai, aisA yathArtha mAnanA mithyAtva hai| aisA samajhakara bolanA to vyavahAra naya hone se samyaka hI hai| usI taraha dravya-kamoM ne hamako saMsAra meM bA~dha rakhA hai yA hamane dravya-karmoM ko bA~dha rakhA hai aisA bolanA mithyAtva nahIM hai, aisA yathArtha mAnanA mithyAtva hai| praveza : to phira kisane hamako saMsAra meM bA~dha rakhA hai aura rAta-dina hama kisase baMdhate rahate haiM ? samakita : hamAre moha, rAga-dveSa Adi bhAva karmoM ne hI hamako saMsAra meM bA~dha kara rakhA hai aura hama ina bhAva karmoM se hI dina-rAta ba~dhate rahate haiM va duHkhI hote rahate haiN| dravya-karma to becAre jar3a haiM, unako to kucha jJAna nahIM hai aura na hI unakA koI doSa hai| kahA bhI hai kama becAre kauna, bhUla merI adhikaaii| praveza : ThIka hai, phira aisA bolanA bhI kyoM ki hamako dravya karmoM ne bA~dha rakhA hai yA hama dravya karmoM ko bA~dhate haiM ? samakita : kyoMki hamAre bhAva-karma (pariNAma) kA hama anubhava to kara sakate haiM lekina unako zabdoM meM bayAna nahIM kara sakate isaliye jinakA pariNamana' hamAre pariNamana (bhAva-karma) ke samAna hai, aise dravya-karmoM ke gaNita se hama apane bhAva-karmoM (pariNAmoM) kA mApa aura kathana (bayAna) karate haiN| 1.track-record 2.correct 3.bind 4.fault 5.experience 6.express 7.transformation 8.calculation 9.scale 10.narration Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 samakita-praveza, bhAga-8 praveza : kathana karane kI jarUrata hI kyA hai ? samakita : samajhane-samajhAne ke liye| hamane dekhA thA nA ki ajJAnI ko samajhAne ke liye ajJAnI kI bhASA yAni ki vyavahAra naya kA sahArA liyA jAtA hai| kahA bhI hai-anArya' ko anArya kI bhASA meM samajhAyA jAtA hai lekina brAhmaNa ko anArya bana jAnA ThIka nahIM hai| praveza : matalaba? samakita : jaise koI videzI vyakti, kisI sAdhu-mahAtmA ke pAsa aayaa| sAdhu mahAtmA ne use AzIrvAda diyA-dharmalAbha ! lekina videzI kI bhASA iMgliza hone ke kAraNa usako kucha bhI samajha meM nahIM AtA aura sAdhu-mahAtmA kI bAta usa taka pahu~catI hI nhiiN| lekina yadi sAdhu-mahAtmA usa videzI kI bhASA meM yAni ki iMgliza meM use AzIrvAda de to vaha videzI vyakti usa AzIrvAda ko samajha jAtA hai yAni ki sAdhu-mahAtmA kI bAta usa taka pahu~ca jAtI hai| praveza : yAni ki kisI bhI vastu ke satya (nizcaya) svarUpa ko samajhane samajhAne ke liye vyavahAra naya upayogI hai lekina Azraya karane ke liye, usako pakar3a ke baiThane ke liye nahIM ? samakita : bilkula ! ThIka usI prakAra jaise plena ko ur3ane ke liye rana-ve para dauDanA jarUrI to hai, lekina rana-ve para hI daur3ate rahane ke liye nhiiN| yadi vaha rana-ve para na daur3e to bhI nahIM ur3a sakegA aura rana-ve para hI daur3atA rahe, use chor3e nahIM, to bhI nahIM ur3a skegaa| lekina Aja samasyA yaha hai ki kucha loga rana-ve para daur3anA hI nahIM cAhate, to kucha loga rana-ve ko chor3anA nahIM cAhate yAni ki usa para hI daur3ate rahanA cAhate haiN| 1.foreigner 2.blessing 3.foreigner 4.running Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-8 283 ye donoM hI nahIM ur3a skeNge| dhyAna rahe plena kI garimA ur3ane meM hai rana-ve para daur3ane meM nhiiN| use ur3ane ke liye majabUrI meM rana-ve para daur3anA par3atA hai| samajhe ? praveza : hA~, ur3anA jarUrI hai, daur3anA majabUrI hai| samakita : bahuta khUba ! praveza : bhAIzrI ! kala hamAre yahA~ rAmanavamI kI chuTTI hai| hamane sunA hai ki rAma bhagavAna apane yahA~ bhI pUjya haiM ? samakita : hA~, pUjya to haiM lekina rAgI nahIM, vItarAgI aura sarvajJa svarUpa meN| praveza : matalaba? samakita : matalaba yaha ki jaina dharma meM vyakti kI nahIM, vItarAgatA-sarvajJatA Adi guNoM kI pUjA hotI hai| jaba vyaktiyoM meM yaha guNa pragaTa ho jAte haiM tabhI ve pUjya hote haiM, usase pahale nhiiN| praveza : to kyA rAma bhagavAna ne yaha guNa pragaTa kara liye the? samakita : hA~, AtmAnubhavI, kSAyika samyakadRSTi to vaha pahale se hI the phira unhoMne munidazA dhAraNa kara, kSapaka zreNI car3akara, vItarAgatA-sarvajJatA yAni ki arihaMta dazA prApta kara lI thI aura phira aMta meM Ayu pUrI kara siddha ho gaye the| praveza : are vAha ! kRpayAM pUrI kahAnI sunAIye ? samakita : Aja nahIM kl| eka naya kA sarvathA pakSa grahaNa kare to vaha mithyAtva ke sAtha milA huA rAga hai aura prayojana ke vaza eka naya ko pradhAna karake usakA grahaNa kare to vaha mithyAtva se rahita mAtra asthiratA kA rAga hai| __-gurudevazrI ke vacanAmRta 1. individual 2.attributes 3.venerable 4. achieve 5.last 6. please Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAnarAma samakita : Aja hama bhagavAna rAma ke jIvana ke bAre meM carcA kreNge| rAjakumAra rAma kA janma ayodhyA ke rAjA dazaratha kI rAnI kauzalyA ke garbha se huA thaa| praveza : bhAIzrI ! lakSmaNa, bharata aura zatrughna ? samakita : rAjA dazaratha kI tIna rAniyA~ aura thI-sumitrA, kaikayI aura suprabhA, jinameM sumitrA se lakSmaNa kA, kaikayI se bharata kA aura suprabhA se zatrughna kA janma huA thaa| praveza : yaha kaba kI bAta hai ? samakita : yaha bIsaveM tIrthaMkara munisuvrata svAmI ke samaya kI bAta hai| praveza : bhagavAna rAma tIrthaMkara to the nahIM, to kyA ve sAmAnya kevalI hue the ? samakita : hA~, ve sAmAnya kevalI hue the, lekina ve balabhadra jarUra the| praveza : yaha balabhadra kyA hote haiM ? samakita : balabhadra, tresaTha (63) zalAkA puruSoM meM Ate haiN| balabhadra ke choTe bhAI nArAyaNa hote haiM va inake zatru' ko pratinArAyaNa kahate haiN| pratinArAyaNa bharata kSetra ke tIna khaMDa kA svAmI (samrATa) hotA hai| pratinArAyaNa ke durAcAra ke kAraNa nArAyaNa usako mAra DAlate haiM aura tIna khaMDa ke svAmI (samrATa) yAni ki arddhacakravartI (samrATa) bana jAte haiN| praveza : tresaTha (63) zalAkA puruSa ? samakita : yaha tresaTha mahAna puNyazAlI samyakadRSTi jIva hote haiN| inameM se kucha samyakadarzana pUrvaka samyakacAritra kI pUrNatA kara mokSa cale jAte haiM, kucha samyakadarzana pUrvaka maraNa karake svarga cala jAte haiM aura kucha samyakadarzana se bhraSTa hokara naraka cale jAte haiN| 1.enemy 2.sections 3.emperor 4.misconduct 5.completeness 6.corrupt Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-8 285 24 tIrthaMkara, 12 cakravartI, 9 balabhadra, 9 nArAyaNa, 9 pratinArAyaNa aise kula 63 zalAkA puruSa hote haiN| ye saba tIrthaMkara kI taraha hI cauthe-kAla (Are) meM thor3e-thor3e samaya ke aMtara se eka ke bAda eka hote haiN| praveza : ye bharata kSetra aura cauthA-kAla (ArA) kyA hotA hai ? samakita : vo bAda maiM kabhI btaauuNgaa| praveza : 63 zalAkA puruSoM ke nAma batAIye na ? samakita : 24 tIrthaMkara ke nAma to tumako patA hI haiN| bAkI maiM batAtA huuN| 12 cakravartIH bharata, sagara, maghavA, sanatkumAra zAMtinAtha, kuMthunAtha, aranAtha, subhauma, padma, hariSeNa, jayasena aura brahmadatta 9 nArAyaNaH tripRSTha, dvipRSTha, svayaMbhU, puruSottama puruSasiMha, puNDarIka, datta, lakSmaNa aura zrIkRSNa 1 balabhadraH vijaya, acala, sudharma, suprabha, sudarzana, naMdI, naMdimitra, rAmacandra va baladeva 9 pratinArAyaNaH azvagrIva, tAraka, meraka, madhu-kaiTabha, nizuMbha, bali, praharaNa, rAvaNa va jarAsandha praveza : acchA, to zrIrAma AThaveM balabhadra, lakSmaNa AThaveM nArAyaNa aura rAkSasa rAvaNa AThavA~ pratinArAyaNa thA ? samakita : are rAvaNa koI rAkSasa nahIM thaa| vaha to samyakadRSTi aura mahAvidvAna vidyAdhara (aneka vidyAoM kA dhArI) manuSya aura arddhacakravartI (samrATa) thA, mAtra usake vaMza (kula') kA nAma rAkSasa-vaMza thaa| hA~ yaha bAta jarUra hai ki bAda meM usakA samyakatva chUTa gayA thA aura vaha sItA haraNa jaisA mahApApa kara baiThA thaa| 1.clan 2. kidnapping Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 samakita-praveza, bhAga-8 praveza : sItA haraNa? sItA ke sAtha huA thaa| unake vivAha ke bAda zrIrAma ke pitA rAjA dazaratha ke dIkSA lene ke bhAva hue aura rAma ke bhAI bharata ke bhI dIkSA lene ke pariNAma hone lge| rAjA dazaratha ne zrIrAma ko rAjA banAne kA nirNaya liyaa| lekina... praveza : lekina ? samakita : rAnI kaikaI ko lagA ki pati aura putra (bharata) donoM hI dIkSA le leMge taba merA kyA hogaa| ataH bharata ko dIkSA lene se rokane ke liye usane rAjA dazaratha se rAma kI jagaha bharata ko rAjA banAne kI mA~ga kara dii| praveza : to rAjA dazaratha mAna gaye? samakita : hA~, majabUrI meM mAnanA par3A kyoMki rAjA dazaratha ne kaikaI ko vacana' de rakhA thA ki jaba jo icchA ho vo mA~ga lenA, maiM manA nahIM karU~gA isaliye unako kaikaI kI mA~ga svIkAra karanI pdd'ii| praveza : phira rAma? samakita : rAma bahuta samajhadAra the| maiM prajA ko bahuta priya hU~, mere rahate huye bharata ko koI rAjA nahIM mAnegA aura rAjya vyavasthA caupaTa ho jAyegI, aisA praveza : vaha ayodhyA chor3akara cale gaye? / samakita : hA~, ve to gaye hI, patni sItA aura bhAI lakSmaNa bhI unake sAtha vana meM cale gye| praveza : phira ve kahA~ aura kaise rahe hoMge? gurU : ve koI sAmAnya vyakti nahIM, mahA-puNyazAlI balabhadra aura nArAyaNa the| unake puNya ke udaya se vana meM bhI unake rahane kI sArI vyavasthAyeM ho 1.promise 2.public 3.arise Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-8 287 gayIM aura unheM koI takalIpha nahIM huI lekina pApa ke udaya meM devI sItA ke apaharaNa ne unako bhayAnaka parezAnI meM DAla diyaa| praveza : acchA matalaba rAvaNa sItA kA apaharaNa karake apanI rAjadhAnI laMkA meM le gayA, lekina kyoM ? samakita : kyoMki lakSmaNa ne gusse meM Akara rAvaNa kI bahina candranakhA (sUpanakhA) kA apamAna kara diyA thaa| usakA badalA lene ke liye rAvaNa ne yaha khoTA kAma kiyA aura bhraSTa ho gyaa| hAlAMki usane sItA ko chuA taka nahIM lekina apane bhAva (pariNAma) to kharAba kara hI liye the aura pariNAmoM se baMdha hai, pariNAmoM se mokSA praveza : phira? samakita : phira kyaa| rAma-lakSmaNa ne hanumAna, sugrIva Adi kI madada se laMkA para car3AI (hamalA) kara dii| praveza : to kyA hanumAna jI Adi bhI baMdara (vAnara) nahIM the| unake bhI vaMza (kula) kA nAma vAnara vaMza thaa| samakita : hA~ bilkul| ve sabhI to sarvAMga sundara vidyAdhara rAjA the aura hanumAna jI to saMsAra ke sabase suMdara puruSa the| praveza : phira? samakita : zrIrAma-lakSmaNa aura hanumAna jI Adi sabhI vidyAdharoM ne rAvaNa kI senA se sAtha bhISaNa yuddha kiyA aura rAvaNa mArA gyaa| zrIrAma, devI sItA ko laMkA se vApisa ayodhyA le aaye| praveza : calo acchA huaa| samakita : acchA kyA huA ? pApa ke udaya meM jIva kahIM bhI sAtA se nahIM raha sktaa| parama pavitra devI sItA ko kucha mUrkha logoM ne sirpha isa bAta para badanAma karanA zuru kara diyA ki vaha itane mahInoM taka rAvaNa ke yahA~ laMkA meM rahakara AyIM haiN| bhale hI rAvaNa ne unako kabhI sparza bhI Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 samakita-praveza, bhAga-8 na kiyA ho aura sItA ne rAvaNa kI tarapha A~kha uThAkara bhI na dekhA ho| badanAmI ke Dara se aura rAjA kA kartavya nibhAne ke liye zrIrAma ne phira se garbhavatI sItA ko vanavAsa bheja diyaa| praveza : sItA ne kucha nahIM kahA ? samakita : devI sItA ne zrIrAma ko basa yahI kahalavAyA ki jisa taraha badanAmI ke Dara se mujhe chor3a diyA, usI taraha badanAmI ke Dara se sacce dharma ko mata chor3a denaa| praveza : phira? samakita : pApA yA puNya ke udaya sthAI nahIM rhte| sItA jI ke puNya kA udaya AyA aura ghora viyAvAna-vana meM bhI unako sahAyatA mila gyii| puNDarIkapUra ke rAjA vajrajaMgha sItA ko apanI bahina banAkara apane ghara le gye| unakI patnI ne garbhavatI sItA kI khUba dekha-bhAla kI aura vahIM devI sItA ne lava-kuza nAma ke do jur3avA-putroM ko janma diyaa| ve donoM bhI zrIrAma-lakSmaNa jaise zUravIra huye| praveza : ve apane pitA zrIrAma se kabhI nahIM mile ? samakita : eka bAra aisA saMyoga banA ki anajAne meM pitA-putroM ke bIca meM yuddha __ ho gyaa| lekina yuddha ke bIca meM hI unheM Apasa meM patA calA gayA ki hama pitA-putra haiN| taba zrIrAma ne unheM gale se lagA liyaa| praveza : calo una saba ke duHkho kA aMta huaa| samakita : pUrNa vItarAgI huye binA kisI ke duHkho kA aMta nahIM ho sktaa| praveza : kyoM aba kyA huA ? zrIrAma, devI sItA ko vApisa ayodhyA nahIM le gaye? samakita : zrIrAma ne devI sItA ko ayodhyA le jAne se pahale agni-parIkSA pAra karane kI zarta rakha dii| Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-8 289 devI sItA ne agni-parikSA pAra bhI kara lii| devI sItA ke puNyodaya se unake praveza karate hI agni kA kuNDa pAnI ke tAlAba meM badala gyaa| devI sItA kI jaya-jayakAra hone lgii| praveza : phira kyA dikkata huI ? samakita : aba devI sItA ne ayodhyA jAne se manA kara diyA / saMsAra kI asAratA' kA vicAra kara unako vairAgya A gayA aura pRthvI AryikA se dIkSA lekara AtmasAdhanA meM lIna ho gyii| praveza : phira zrIrAma va lava-kuza Adi kA kyA huA? samakita : kucha samaya ke bAda zrIrAma ne bhI saMsAra kI asAratA kA vicAra kara, bAraha bhAvanAoM kA ciMtavana kara, dIkSA dhAraNa kara lI aura Atma sAdhanA kI pUrNatA kara mokSa cale gye| hanumAna jI va lava-kuza Adi bhI samaya Ane para dIkSA dhAraNa kara AtmasAdhanA kI pUrNatA kara mokSa cale gye| praveza : yaha bAraha bhAvanA kyA hotI haiM ? samakita : vaha maiM kala btaauuNgaa| praveza : to hama bhI zrIrAma va hanumAna jI Adi kI pUjA karate haiM ? samakita : hA~, karate to haiM lekina unakI rAgI nahIM balki vItarAgI aura sarvajJa (arihaMta) avasthA kii| praveza : maiMne to unakI vItarAgI pratimAyeM kabhI nahIM dekhI ? samakita : tIrthaMkara arihaMtoM kI pratimA meM hI sabhI sAmAnya kevalI arihaMtoM kI kalpanA kI jAtI hai| praveza : kyA isa kahAnI ke sAre pAtra mokSa cale gaye ? samakita : nahIM, AryikA sItA samAdhimaraNa karake svarga meM pratIMdra huii| rAvaNa 1.blankness 2.imagination Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 Adi samyakatva se bhraSTa aura tIvra kaSAya ho jAne ke kAraNa naraka cale gye| praveza : hamane to sunA thA jo eka-bAra samyakadarzana prApta kara letA hai vaha kabhI na kabhI mokSa jarUra jAtA hai| anaMta kAla taka saMsAra meM nahIM rhtaa| samakita : hA~, sahI sunA hai| lakSmaNa aura rAvaNa bhI bhaviSya meM tIrthaMkara hokara mokSa jAyeMge aura AryikA sItA kA jIva rAvaNa ke jIva kA gaNadhara hokara mokSa jaayegaa| praveza : are vAha ! hama to kucha aura hI socate the| samakita : isIliye to kahA hai-svAdhyAya paramaM tapaH yAni svAdhyAya sabase bar3A tapa hai| svAdhyAya se satya-asatya kA nirNaya hotA hai| bhrAMtiyA~ (gatalaphahamI) dUra hotI haiN| bharata cakravartI, rAmacandrajI, pAMDava Adi dharmAtmA saMsAra meM the, parantu unheM nirAle nija Atmatatva kA bhAna thaa| dUsare ko sukhI-duHkhI karanA, mAranA-jilAnA vaha AtmA ke hAtha meM nahIM hai aisA ve barAbara samajhate haiM tathApi asthiratA hai isaliye yuddha ke prasaMga meM jur3a jAne Adi ke pApabhAva tathA dUsaroM ko sukhI karane, jilAne evaM bhakti Adi ke puNyabhAva | puruSArtha kI nirbalatA se hote haiN| svarUpa meM lInatA kA puruSArtha karake, avaziSTa rAga ko -gurudevazrI ke vacanAmRta caitanya kI bhAvanA kabhI niSphala nahIM jAtI, saphala hI hotI hai| bhale hI thor3A samaya lage, kintu bhAvanA saphala hotI hI hai| cAhe jaise saMyoga meM AtmA apanI zAnti pragaTa kara sakatA hai| Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAraha bhAvanA samakita : Aja hama bAraha bhAvanA kI carcA karane jA rahe haiN| nizcaya se bhAvanA kA artha hotA hai cAritra yAni ki aatmliintaa| ataH AtmalInatA hI nizcaya bhAvanA hai| nizcaya bhAvanA kI bhAvanA bhAnA (zubha rAga) vyavahAra bhAvanA hai| samyakadRSTi zrAvaka nizcaya bhAvanA sahita vyavahAra bhAvanA bhAte haiM yAni ki bAraha prakAra se saMsAra-zarIra-bhogoM se virakta hokara AtmalInatA bar3hAne kI, munidazA pragaTa karane kI bhAvanA bhAte haiN| praveza : kyA bAraha-bhAvanA sirpha samyakadRSTi hI bhA sakate haiM ? samakita : nahIM aisA nahIM hai| mithyAdRSTi bhI samyakadarzana yAni ki AtmajJAna, zraddhAna va lInatA pragaTa karane ke liye bAraha bhAvanA bhAte haiM lekina saccI vyavahAra bAraha-bhAvanA to nizcaya bhAvanA hone para hI hotI haiN| praveza : vaha bAraha-bhAvanA kauna-kauna sI haiM ? samakita : 1. anitya bhAvanA 2. azaraNa bhAvanA 3. saMsAra bhAvanA 4. ekatva bhAvanA 5. anyatva bhAvanA 6. azuci bhAvanA 7. Azrava bhAvanA 8. saMvara bhAvanA 9. nirjarA bhAvanA 10. loka bhAvanA 11. bodhidurlabha bhAvanA 12. dharma bhAvanA, ye bAraha bhAvanA haiN| praveza : anityatA (kSaNabhaMguratA),azaraNatA', saMsAra kI asAratA, azucitA aura Azrava kI bhAvanA bhAne se to duHkha hI hogA? samakita : vAstava meM to bAraha bhAvanAoM meM anityatA, azaraNatA, saMsAra, azucitA aura Azrava kI bhAvanA nahIM, mAtra unakA jJAna va unase vairAgya utpanna karAyA gayA hai| bhAvanA (dRSTi va lInatA saMbaMdhI) to nitya (zAzvata), zaraNabhUta, saMsArAtIta, param-zuci (param-pavitra) aura nirAzravI (moha, rAga-dveSa se rahita) zuddhAtmA kI hI bhAyI gayI 1.world-body-physical pleasures 2.detached 3.momentariness 4.shadowlessness 5.impurity Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 samakita-praveza, bhAga-8 praveza : kRpayA bAraha-bhAvanAoM ko samajhAIye na ? samakita : ThIka hai, eka purAne kavirAja kI bAraha-bhAvanAe~ hama dekhate haiM: anitya dravya rUpa kari sarva thira, parajaya thira hai kauna / dravya dRSTi ApA lakho, parajaya naya kari gauna / / azaraNa zuddhAtama aru paMca guru, jaga meM saranau doya / mauha udaya jiya ke vRthA, Ana kalpanA hoya / / saMsAra para dravyana taiM prIti jo, hai saMsAra abodha / tAko phala gati cAra meM, bhramaNa kahyo zruta zodha / / ekatva paramAratha taiM AtamA, eka rUpa hI joya / karma nimita vikalapa ghane, tina nAse ziva hoya / / anyatva apane apane satvakU~, sarva vastu vilasAya / aise citavai jIva taba, parateM mamata na thAya / / azuci nirmala apanI AtamA, deha apAvana geha / jAni bhavya nija bhAva ko, yAsoM tajo saneha / / Atama kevala jJAnamaya, nizcayadaSTi nihAra / saba vibhAva pariNAmamaya, AsravabhAva viDAra / / Amrava saMvara nija svarUpa meM lInatA, nizcaya saMvara jAni / samiti gupti saMjama dharama, kareM pApa kI hAni / / vairAgya utpatti kAla meM bAraha bhAvanAoM kA ciMtavana karanevAle jJAnI AtmA isaprakAra vicAra karate haiM: anitya : dravya-dRSTi' se dekhA jAya to sarva jagat sthira hai, para paryAya-dRSTi se kucha bhI sthira nahIM hai, ataH paryAyArthika naya ko gauNa karake dravyadRSTi se eka nitya AtmA kI anubhUti hI karane yogya kArya hai| azaraNa : isa vizva meM do hI zaraNa haiN| nizcaya-se to nija zuddhAtmA hI zaraNa 1. static-perception 2.stable 3.dynamic-perception 4.experience 5.actually Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakita-praveza, bhAga-8 293 hai aura vyavahAra-se' pNcprmesstthii| lekina moha ke kAraNa yaha jIva anya-padArthoM ko zaraNa mAnatA hai| saMsAra : nizcaya se para-padArthoM ke prati moha, rAga-dveSa bhAva hI saMsAra hai| isI kAraNa jIva cAroM gatiyoM meM duHkha bhogatA huA bhramaNa karatA hai| ekatva : nizcaya se to AtmA jJAnAdi anaMta guNoM kA eka akhaMDa-piMDa aura zuddha hI hai| karma ke nimitta kI apekSA kathana karane se aneka vikalpa (moha Adi) maya bhI use kahA jAtA hai| ina vikalpoM ke nAza se hI mukti prApta hotI hai| anyatva : pratyeka padArtha apanI-apanI sattA meM hI vikAsa kara rahA hai, koI kisI kA kartA-hartA nahIM hai| jaba jIva aisA ciMtavana karatA hai to phira para padArtha meM mamatva nahIM hotA hai| azuci : apanI AtmA to nirmala hai, para yaha zarIra mahAn apavitra hai, ataH he bhavya jIvoM ! apane zuddha-Atma svabhAva ko pahicAna kara isa apAvana deha se mamatva chodd'o| Asrava : nizcaya-dRSTi se dekhA jAya to AtmA kevala-jJAnamaya hai| vibhAva bhAvarUpa pariNAma to AzravabhAva haiM, jo ki nAza karane yogya haiN| saMvara : nizcaya se AtmasvarUpa meM lIna ho jAnA hI saMvara hai| vyavahAra naya se usakA kathana samiti, gupti aura saMyama rUpa se kiyA jAtA hai, jise dhAraNa karane se pApoM kA nAza hotA hai| nirjarA saMvaramaya hai AtamA, pUrva karma jhaDa jaay| nija svarUpa ko pAyakara, loka zikhara jaba thAya / / loka loka svarUpa vicArike, Atama rUpa nihAra / paramAratha vyavahAra guNi, mithyAbhAva nivAri / / bodhidurlabha bodhi ApakA bhAva hai, nizcaya durlabha naahiN| bhava meM prApati kaThina hai, yaha vyavAhara kahAhiM / / 1.formally 2.other-substances 3.integrated-mass 4.existence 5.oneness 6.impurity Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 samakita-praveza, bhAga-8 dharma darza-jJAnamaya cetanA, Atamadharma bakhAni / dayA-kSamAdika ratanatraya, yAmeM garbhita jAni / / nirjarA : jJAnasvabhAvI AtmA hI saMvara (dharma) maya hai| usake Azraya se hI pUrva-upArjita' karmoM kA nAza hotA hai aura yaha AtmA apane svabhAva ko prApta karatA hai| loka : loka (cha:-dravya) kA svarUpa vicAra karake apanI AtmA meM lIna honA caahie| nizcaya aura vyavahAra ko acchI taraha jAnakara mithyAtva bhAvoM ko dUra karanA caahie| bodhidurlabha : jJAna AtmA kA svabhAva hai, ataH vaha nizcaya se durlabha nahIM hai| saMsAra meM AtmajJAna ko durlabha to vyavahAra naya se kahA gayA hai| dharma : AtmA kA svabhAva jJAna-darzanamaya hai| ahiMsA, kSamA Adi dazalakSaNa dharma aura ratna-traya saba isameM hI garbhita ho jAte haiN| 'jise lagI hai usI ko lagI hai'.... parantu adhika kheda nahIM krnaa| vastu pariNamana zIla hai, kUTastha nahIM hai, zubhAzubha pariNAma to hoNge| unheM chor3ane jAyegA to zUnya athavA zuSka ho jaayegaa| isaliye ekadama jaldabAjI nahIM krnaa| mumukSu jIva ullAsa ke kAryoM meM bhI lagatA hai, sAtha hI sAtha andara se gaharAI meM khaTakA lagA hI rahatA hai, saMtoSa nahIM hotaa| abhI mujhe jo karanA hai vaha bAkI raha jAtA hai-aisA gaharA khaTakA niraMtara lagA hI rahatA hai, isaliye bAhara kahIM use saMtoSa nahIM hotA aura andara jJAyakavastu hAtha nahIM AtI, isaliye ulajhana to hotI hai, parantu idhara-udhara na jAkara vaha ulajhana meM se mArga DhU~r3ha nikAlatA hai| mumukSu ko prathama bhUmikA meM thor3I ulajhana bhI hotI hai, parantu vaha aisA nahIM ulajhatA ki jisase mUr3hatA ho jaay| use sukhakA vedana cAhiye hai vaha milatA nahIM aura bAhara rahanA posAtA nahIM hai, isaliye ulajhana hotI hai, parantu ulajhana meM se vaha mArga DhU~r3ha letA hai| jitanA puruSArtha uThAye utanA vIrya aMdara kAma karatA hai| AtmArthI haTha nahIM karatA ki mujhe jhaTapaTa karanA hai| svabhAva meM haTha kAma nahIM aatii| mArga sahaja hai, vyartha kI jaldabAjI se prApta nahIM hotaa| -bahinazrI ke vacanAmRta zuddha buddha caitanyaghana, svayaMjyoti sukhadhAma / bIjUM kahiye keTaluM ? kara vicAra to pAma / / -Atmasiddhi 1.pre-earned 2.rare 3.include Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (vidvAnoM ke abhimata paM. zrI rAjakumAra jI zAstrI, zAzvatadhAma udayapura (rAja.) likhate haiM: pro. punIta jI jaina maMgalavardhinI dvArA Adhunika bhASA zailI meM likhita "samakita-praveza" pustaka kA vihaMgAvalokana karane kA avasara prApta huaa| bhAI punIta jI bahuta hI utsAhI, tatva premI va tatva pracAra-prasAra ke lie sannaddha haiN| Apane Adhunika pariveza meM bAla-kizora-yuvA varga ko dhyAna meM rakhate hue vibhinna pAThoM kA saMkalana kiyA hai jisameM cAroM anuyogoM ke atyAvazyaka viSayoM ko saMjoyA gayA hai| aisA nahIM hai ki yaha viSaya anyatra prApta nahIM hote paraMtu naye pariveza ke anusAra unakA prastutikaraNa bhI naye prakAra se honA cAhie isalie yaha pustaka naye pAThakoM ke lie upayogI siddha hogii| yaha pustaka jaina darzana ke prAraMbhika jJAna ko karAne evaM samakita meM praveza karAne meM sArthaka hogI isI bhAvanA ke sAtha lekhaka ko hArdika shubhkaamnaaeN| DaoN. saMjIva godhA, aMtarrASTrIya khyAti prApta vidvAna, jayapura likhate haiM: pro. punIta maMgalavardhinI dvArA yuvA vaya meM tatvapracAra kA mahAna kArya saMpAdita kiyA jA rahA hai| paramAgama oNnarsa kakSAoM ke mAdhyama se pUre bhopAla meM va bhopAla ke bAhara digaMbara va zvetAMbara saMpUrNa jaina samAja meM unakA dharma prabhAvanA kArya sarAhanIya hai aura AgAmI pIr3hI ko dharma mArga meM dRNa karane ke liye mIla kA patthara sAbita hogaa| Apake dvArA eka bilkula nayI paddhati meM jo "samakita-praveza" pustaka kI racanA huI hai use dekhakara nizcita taura para kahA jA sakatA hai ki yaha pustaka kisI bhI vyakti ko jaina darzana kI bArIkiyoM ko samajhane ke liye bahuta hI upayogI siddha hogI kyoMki isameM jaina darzana ke samasta mUlabhUta siddhAMtoM va cAroM anuyogoM ke mahatvapUrNa viSayoM ko samAhita kara liyA gayA hai| isa pustaka kI eka vizeSatA yaha bhI hai ki isameM kaThina saiddhAMtika zabdoM ko phuTanoTa ke mAdhyama se iMgliza meM bhI prastuta kiyA gayA hai ataH jo hamArA Aja kA iMgliza mAdhyama se zikSA prApta yuvA varga hai vaha bhI isa pustaka kA pUrA-pUrA lAbha le skegaa| sarasarI najara se avalokana karane para yaha pustaka mujhe bahuta hI vyavasthita va saTIka pratIta huI hai| yadi bhUla se koI bhUla raha bhI gayI hogI to nizcita hI usako AgAmI saMskaraNo meM parimArjita kara liyA jaayegaa| saMpUrNa jaina samAja isa pustaka kA lAbha leve isa bhAvanA ke sAtha maiM bhAI zrI punIta jI ko yaha pustaka samAja ko samarpita karane hetu sAdhuvAda preSita karatA huuN| Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. pravINa kumAra zAstrI, prAyArya-AcArya akalaMka deva jaina nyAya mahAvidyAlaya dhruvadhAma, bA~savAr3A (rAja.) likhate haiM: pro. punIta jI se merA vyAktigata paricaya khaniyA~dhAnA prazikSaNa zivira ke daurAna huA, usa prathama paricaya meM jo tatva carcA huI usase hI isa yuvA aura utsAhI vyaktitva kI aMtaraMga bhAvanA aura tatva ke prati samarpaNa kI jhalaka spaSTa ho gaI thii| punIta jI dvArA likhita "samakita-praveza" jainAgama ke besika rahasyoM ko udghATita karane vAlI Adhunika hiMgliza (hindI+aMgrajI) pIr3hI ke pAThakoM ke lie Adarza prastuta kregii| yadyapi pUrNataH isa kRti ko nahIM par3ha pAyA, kintu bAnagI ko dekhakara uttama mAla kA paricaya sahaja ho gyaa| jitanA maiM jAnatA hU~, punIta jI kA Agamika aura adhyAtmika adhyayana vyavasthita, spaSTa aura prAyogika hai| sabhI prakAra ke bAla, yUvA va vRddhajanoM se anurodha hai ki isa kRti ke adhyayana kA lAbha uThAyeM va jana-jana kA viSaya bnaayeN| lekhaka ko isa uttama kAma ke lie zubhakAmanA aura dhanyavAda ! DaoN. vipina zAstrI, prAcArya zrI mahAvIra vidyAniketana, nAgapura (mahA.) likhate haiM: jaba pUrI duniyA~ meM bhautikatA kI cakAcauMdha kA bolabAlA ho taba aisA lagatA hai ki patA nahIM AgAmI pIr3hI ke pAsa tattvajJAna pahu~cegA bhI yA nhiiN| lekina jaba pro. punIta jI jaise yuvA isa kSetra meM Age Akara kAma karate haiM to mana ko prasannatA hotI hai| hAla hI meM unake dvArA likhI gayI pustaka "samakita-praveza" ko sarasarI najara se dekhane kA avasara prApta huA jisameM bhASA kI durUhatA ko dUra karate hue sarala bhASA meM viSaya ko parosA gayA hai jisake kAraNa Adhe aMgreja, Adhe hiMdI vAle pAThakoM ko bhI sulabhatA se viSaya spaSTa ho sakatA hai| vibhinna pAThoM ke mAdhyama se kramika viSaya vastu nirUpaNa pustaka ko rocaka banAtA hai| jinAgama kI bAta kahIM bhI, koI bhI kahe cU~ki mUla granthakartA sarvajJa paramAtmA hone se usakI upayogitA para kisI bhI prakAra kA saMdeha nahIM kiyA jA sakatA hai| AzA hai ki lekhaka va pAThaka isa prayAsa se vItarAgI nirAkula mArga kI ora agrasara hoNge| zrI pradIpa mAnoriyA azokanagara likhate haiM: sAdharmI bhAI punIta jI dvArA racita prakAzya pustaka "samakita-praveza" kA eka svAdhyAyI ke nAte adhyayana karane kA avasara prApta huaa| prakAzya pustaka meM jina zAsana ke mUlabhUta siddhAMto ko atyaMta rocaka rIti se sarasa aura sAragarbhita carcA ke dvArA prastuta kiyA hai| sabhI siddhAMto ke pratipAdana kA krama atyaMta vyavasthita rIti se isa prakAra samAhita kiyA gayA hai saba hI viSaya Age Age sambaddhatA se guthe huye haiM ataeva vaha kramAnusAra nirUpita hone se vaha nirUpaNa durUhatA se dUra rahate huye sarasa aura saralatA ko prApta huA hai| pustaka kI yaha bhI eka vizeSatA hai ki samasta hI vivecanA meM yathArtha dRSTikoNa kI mukhyatA rakhI gaI hai jisase vyavahAra ke viSayoM kA bhI paramArtha pakSa spaSTa ujAgara huA hai| AzA hI nahIM apitu pUrNa vizvAsa hai ki yaha pustaka naI pIr3hI ke yuvA varga ko atyaMta lAbhaprada siddha hogii| vartamAna meM pUjya gurudevazrI kAnajI svAmI dvArA jinAgama ke yathArtha bhAva kA udghATana huA hai usakI dhArA avirala pravAhita rahe aisI maMgala bhAvanA hai| Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. paMkaja kumAra jaina, prAdhyApaka jaina darzana, rASTriya saMskRta saMsthAna bhopAla, (ma.pra.) likhate haiM: "samakita-praveza" eka asAdhAraNa kRti hai| isa kRti meM jainadharma-darzana ke ati mahatvapUrNa viSayoM kI prastuti Adhunika aura rocaka zailI meM kI gayI hai| isase jaTilatama viSaya bhI saralatA se hRdayaMgama ho jAte haiN| isa kAraNa yaha upayogI kRti pratyeka mokSamArgI svAdhyAyI jIva ke lie atyanta upayogI siddha hogI aura ghara-ghara meM zAstra kI taraha samAdRta hogii| isa kRti ke lekhaka zrI punIta jI maMgalavardhinI jainadharma-darzana aura adhyAtma ke gahana adhyetA haiM aura ApakI viSaya pratipAdana kI zailI anupama hai| Apane jisa abhinava zailI meM isa kRti kA lekhana kiyA hai vartamAna meM usakI atyadhika upAdeyatA hai| isa hetu Apa badhAI ke pAtra haiN| zrI pratApa zAstrI,adhyakSa-jaina darzana vibhAga, rASTriya saMskRta saMsthAnam bhopAla, likhate haiM: 'zAstrasaMrakSaNe sv-prhitm'| "samakita-praveza" pustakamidaM pro. punIta jaina mahodayasya samIcIna jJAnasya suparicayaM prddaati| pustake asmin caturNAm anuyogAnAM jainadarzanasya mUla siddhAntAnAMca zobhanaM varNanaM kRtm| yuvA viduSaH idaM pustakaM viziSTA zobhanA ca prastutirUpeNa jJAnakSetre raajte| prArakAle vartamAne bhaviSye ca sarvadA jainasiddhAntAnAM prAsaMgikatvaM vilsti| tasmina ca prAsaMgikatve anupamaM mahanIyaM ca yogadAnaM mahodasya vrtte| pustakena anena jJAna gaMgAyAH aviralagatiH sampoSitA samvardhitA ceti| asmAMka jIvane jinavANyAH mahatvaM sarvaviditameva tathA ca jinavANyAH upAsakena mahAdayena pro. punIta jainena sarveSAM jJAnavardhanAya hitAya ca pustakamidaM vircitm| anena ca tasya svasya hitamapi nizcayena bhaviSyati iti me maMlakAmanA, mNlvrdhnaam| apanI bhUmikA ke yogya hone vAle vikArI bhAvoM ko jo chor3anA cAhatA hai, vaha apanI vartamAna bhUmikA ko nahIM samajha sakA hai, isalie usakA jJAna mithyA hai, aura jise vartate hue vikArI bhAvoM kA niSedha nahIM AtA parantu miThAsa kA vedana hotA hai, to vaha bhI vastusvarUpa ko nahIM samajhA hai, isalie usakA jJAna mithyA hai| jJAnI ko rAga rakhane kI bhAvanA tathA rAga ko TAlane kI AkulatA nahIM hotii| -dravya dRSTi jinezvara 'maiM hI paramAtmA hU~' aisA nizcaya kara 'maiM hI paramAtmA hU~' aisA nirNaya kara 'maiM hI paramAtmA hU~' aisA anubhava kr| vItarAga sarvajJadeva trilokanAtha paramAtmA sau indroM kI upasthiti meM samavasaraNa meM lAkhoM-karor3oM devoM kI maujUdagI meM aisA pharamAte the ki 'maiM paramAtmA hU~ aisA nizcaya kr'| "bhagavAna ! Apa paramAtmA ho, itanA to hameM nizcita karane do" ! vaha nizcaya kaba hogA ? ki jaba 'maiM paramAtmA hU~' aisA anubhava hogA, taba 'yaha (bhagavAna) paramAtmA haiM' aisA vyavahAra tujhe nizcita hogaa| nizcaya kA nirNaya hue binA vyavahAra kA nirNaya nahIM hogaa| -gurudevazrI ke vacanAmRta Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (pustaka ke lAbhArthI 5000 1. zrImatI kamalAbAI lIDara haste zrI saurabha-nehA jaina, bhopAla 25000 Rs 2. zrI amita jaina, haidarAbAda 25000 Rs 3. zrI sunIla-razmi jaina, bhopAla 15000 Rs 4. zrI paramAgama Anarsa vidyArthIgaNa, lalitapura 13000 Rs 5. zrI cau. sanata kumAra-kiraNa jaina, gurasarAMya (u.pra.) 11000Rs 6. zrI zailendra-pArUla jaina, bhopAla 11000 7. zrImatI zIlAbAI jaina, vidizA haste zrImatI ArAdhanA jaina, bhopAla 11000 8. zrI mumukSu mahilA maMDala, bhopAla 11000 9. zrI rAjIva-nITU kauzala, bhopAla 10000 10. zrI svAdhyAya maMDala 1100 kvATarsa, bhopAla 6500 11. zrI mohita devendra bar3akula, bhopAla 5100 12. guptadAna 5000 13. | zrI esa pI jaina-maMjU jaina, bhopAla 14. guptadAna 15. zrI komalacaMda prasanna kumAra bAnonI TrasTa, lalitapura (u.pra.) 16. sI.e. zubhAnI-zanila jaina, bhopAla 17. sva. paM. surezacaMdra jI siMghaI (DaoN. zarada va aMkura siMghaI) bhopAla 18. zrImatI rekhA jaina, bhopAla 19. zrImatI prajJA modI, bhopAla 20 zrI rAkeza kumAra-raMjanA jaina, gaurajhAmara (sI.e. rohita jaina, ruci lAIpha, bhopAla) 21. zrI iMdrANI TrasTa haste zrI komalacaMda jI bAnonI, lalitapura (u.pra.) 22. zrI dhanyakumAra-nIlama jaina, maharaunI (u.pra.) 23. zrI rUpama jaina, bhopAla 24. zrImatI sAgarikA-sacina karAr3e, kolhApura (mahA.) 25. zrI rAkeza kumAra-maMjU jaina ror3A vAle, lalitapura (u.pra.) 26. zrI devendra jaina-saritA jaina, bhopAla 27. zrImatI kusuma bhATI, bhopAla 28. zrI satyendra-latA jaina (satIza jaina hainA) akalatarA (cha.ga.) 29. zrImatI sImA jaina, ratalAma (ma.pra.) 30. zrImatI kavitA kAsalIvAla, haidarAbAda 31. zrI rAjendra-subhadrA jindAnI, bhopAla 32. zrI nirmala mAnoriyA, bhopAla 33. guptadAna 34. zrI digaMbara parivAra, paMcazIla nagara, bhopAla | 35. zrImatI abhilASA jaina, paMcazIla nagara, bhopAla 36. zrImatI ritu jaina, paMcazIla nagara, bhopAla 37. zrImatI nehA RSabha jaina, bhopAla 38. zrI sanata kumAra-basaMtI jaina, bhopAla | 39. zrI narendra-mAdhurI samaiyA, bhopAla 2121 Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Notes . ...... . .......... .......... .......... ......... ..... .. ......... .. . ***************** ................................. ........ ........... ........ Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekhaka kA paricaya) nAma maMgalavardhinI punIta jaina janma 12-02-1990, jhA~sI mAtA-pitA zrImatI madhukAMtA jaina (zAsakIya adhyApikA) zrI pavana kumAra jaina (maMgalavardhinI arthamUvarsa) patA 'suvarNapurI' oNliva-212, rucilAIpha skepa, hozaMgAbAda roDa, bhopAla (ma.pra.) 462026 saMparka sUtra : 7415111700 zikSA bI.I.,ema.Teka.,ema.e.-saMskRta sAhitya, AcArya-jaina darzana (a.) vyavasAya phaikalTI, bI.yU.AI.TI., bhopAla padastha 1. saha-nirdezaka, zrI jJAnodaya jaina siddhAMta mahAvidyAlaya, dIvAnagaMja-bhopAla 2. zikSaka, paramAgama oNnarsa, bhopAla kRtiyA~ 1.samakita-praveza 2. Avazyaka-praveza AgAmI kRtiyA~ 1. tatvArtha-praveza 2. samaya-praveza (00 Page #308 -------------------------------------------------------------------------- _