________________
બુદ્ધિસ્વાતંત્ર્ય.
મુખ્ય લક્ષણે સામાન્ય હતાં છતાં તેમના સ્વભાવ,રિવાજ અને સંપ્રદાયો ભિન્ન હતા, એ બધું આપણે યાદ રાખવું જોઈએ. કેટલાક, બીજાની સરખામણીમાં, પ્રગતિવિધી, પછાત તથા બુદ્ધિરહિત હતા. આ પ્રકરણમાં “ગ્રીક” એટલે બધાજ ગ્રીક લકે નહિ પરંતુ સંસ્કૃતિના ઇતિહાસમાં અમૂલ્ય ફાળો આપનાર આનીઅન અને એથેનીઅન લેકે એવો જ તે શબ્દનો અર્થ કરે.
એશીઆ માઇનેરમાં આવેલું આ આયોનિઆ વિચારસ્વાતંવ્યનું જન્મસ્થાન હતું. ચૂરેપના વિજ્ઞાન અને તત્વજ્ઞાનના ઈતિહાસની શરૂઆત આનિઆમાંજ થઈ હતી. ઈ. સ. પૂર્વે ૫ મા અને ૬ ઠા સૈકાઓમાં પ્રાચીન તત્ત્વ વિચારકેએ અહિંઆજ પિતાની બુદ્ધિને ઉપયોગ કરી, આ વિશ્વનાં ઉત્પત્તિ અને બંધારણનાં મૂળ ખોળી કાઢવાના યત્નો આદર્યા હતા. તેમના પર પણ પ્રચલિત મંત
ની થેડી ઘણું અસર તો થયેલી પરંતુ તેમણે યથાશાસ્ત્ર (Orthodox) અભિપ્રાય અને ધાર્મિકમતના ખંડનનું કાર્ય તે શરું કર્યું હતું. વિચાર સ્વાતંત્ર્યના અગ્રેસર હિમાયતીઓમાં કનેકેનીઝ (Xenophanes) ખાસ વજનદાર કે સમર્થ ન હોવા છતાં પ્રથમ સ્થાન ભોગવે છે; કારણ કે એનો ઉપદેશ જનસમાજે જે સહિપ્તાથી સાંભળ્યો તે પરથી અગ્રેસરે કેવા સ્વતંત્ર વાતાવરણમાં વિહરતા હતા તે સ્પષ્ટ થાય છે. તે એક શહેરથી બીજે શહેર ભટકત અને નીતિની દૃષ્ટિએ દેવદેવીઓ વિષેની રૂઢ માન્યતાઓ સામે વાંધો ઉઠાવતે અને ગ્રીક લોકો તેમના પિતાના દે પર માનવગુણધર્મોનું આરોપણ કરતા હતા. અર્થાત દે માણસો જેવાં કામ કરતા હતા–એ વાતને તે હસી કાઢતો. “જો બળદને માણસોના હાથ અને માનસિક શક્તિઓ હોત તો તેઓ પિતાના દેવને બળદ-આકારના બનાવત.” આમ પ્રચલિત ધર્મક્રિયા પર કરેલો હુમલો એ ( વાસ્તવિક રીતે ) જૂના કવિઓ અને ખાસ કરીને પુરાણ વિષયમાં સર્વશ્રેષ્ઠ પ્રમાણ
