Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચાર સ્વાતંત્ર્યનો ઇતિહાસ
ગુજરાત વર્નાક્યુલર સોસાઇટી
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ
9090 20 0 0 0 0 0 0 0 0 0.00 . 0 0
શેઠ સેરાબજી જમશેદજી જીજીભાઇ સ્મારક ગ્રંથ નં. ૨૬
વિચાર સ્વાતંત્ર્યનો ઈતિહાસ
હોઈ0000 ,
.
00
અનુવાદક, • ખુશવદનલાલ ચંદુલાલ ઠાકર, બી. એ,
ભરૂચ,
0.
00
છપાવી પ્રસિદ્ધ કરનાર, ગુજરાત વર્નાક્યુલર સેસાઈટી તરફથી હીરાલાલ ત્રીવનદાસ પારેખ, બી. એ;
આસિ. સેક્રેટરી, અમદાવાદ,
00 000 .00 000 0
આવૃત્તિ પહેલી. સને ૧૯૨૯.
પ્રત ૧૫૦૦ સંવત ૧૯૮૫.
| કિંમત એક રૂપિયે શ6959 60 600 6000666
00 000
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
અમદાવાદ, સલાપાસ રોડ,
ધી ડાયમ ́ડ જ્યુબિલી પ્રિન્ટિંગ પ્રેસમાં પરીખ દેવીદાસ છગનલાલે છાપ્યું.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
શેઠ સેરાબજી જમશેદજી જીજીભાઈ ગ્રંથમાળાને
ઊપઘાત.
ઇ. સ. ૧૮૬૪ માં મુંબઈના મરહુમ શેઠ સેરબજી જમશેદજી જીજીભાઈ અમદાવાદ પધાર્યા હતા, ત્યારે તેમણે ગુજરાતના જુવાન માણસેમાં બુદ્ધિનાં કામ કરવાની હોંશ વધારવાને તથા ગુજરાત વર્નાકયુલર સોસાઇટીનાં ઉપયોગી કામને પુષ્ટિ આપવા સારૂ રૂ. ૨૫૦૦] સોસાઈટીને સોંપ્યા હતા; અને એવી ઈચ્છા જણાવી હતી કે, તેની પ્રોમીસરી નોટો લઈ તેના વ્યાજમાંથી ઈનામ આપી શુદ્ધ ગુજરાતીમાં સારા નિબંધ તથા પુસ્તક રચાવવાં. તે પ્રમાણે આ ફંડમાંથી આજ સુધીમાં નીચેનાં પુસ્તકો તૈયાર કરાવી સાઈટીએ છપાવેલાં છે –
૧. ગુજરાતી ભાષાને ઈતિહાસ (૩ જી આવૃત્તિ). ૨. દૈવજ્ઞ દર્પણ ૩. ગુજરાતના ભિખારીએ. ૪. ભિક્ષુક વિષે નિબંધ. ૫. અર્થશાસ્ત્ર. ૬. સ્ત્રી નીતિધર્મ (પમી આવૃત્તિ). છે. ગુજરાતના ઊત્કર્ષનાં સાધન વિષે નિબંધ. ૮. દુકાળ વિષે નિબંધ. ૯. સેવિંગ બેન્કની અગત્ય વિષે. ૧૦. સ્થાનિક સ્વરાજ્ય. ૧૧. અર્થશાસ્ત્રનાં મૂળતો (૩જી આવૃત્તિ. ૧૨. જ્ઞાન વચન. ૧૩. પ્રાચીન ભરતખંડને મહિમા.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪. પ્રેસિડટ લીંકનનું ચિરત્ર. ૧૫. મેાહિસનીનાં નીતિવચને. ૧૬. માર્કાપાલાના પ્રવાસ.
૧૭. જીવતત્ત્વ.
૧૮. વનસ્પતિ તત્ત્વજ્ઞાન.
૧૯. નવરાશના વખતમાં ગમ્મત અને જ્ઞાન.
૨૦. ખેતર, વાડી અને બગીચાની ઉપજ વધારનારાં ખાતર
વિષે નિબઁધ.
૨૧. બ્રિટિશ હિંદને આર્થિક ઇતિહાસ ભા. ૧.
૨૨. અગ્નિમાંદ્ય.
૨૩. નિરાગી રહેવાના ઉપાય.
૨૪. યજ્ઞ રહસ્ય.
૨૫. સૌન્દ્રય અને લલિતકળા.
૨૬. વિચાર સ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુવાદકની પ્રસ્તાવના.
-
ટેરેન્સ મેસ્વિની કૃત ‘ પ્રિન્સિપલ્સ એજ્ ક્રીડમ ' નું ભાષાંતર કરવાના પ્રયાસમાં સફળતા મળવાથી પરભાષાનાં ઉત્તમ પુસ્તકાના અનુવાદ કરવાની પ્રેરણા જન્મી. એવામાં ગુજરાત વન્ત્ક્યુલર સેાસાઇટિ તરફથી પ્રસિદ્ધ થયેલી ઇનામી પુસ્તકાની યાદી જોવામાં આવી; અને પ્રેા. બરીના History of the Freedom of Thought નામના પુસ્તકનું–વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ—એ નામથી અનુવાદ કરવાની તક પ્રાપ્ત થઈ.
પ્રસ્તુત પુસ્તકમાં અધિકાર અને બુદ્ધિ વચ્ચેની લડત ચર્ચલી છે તથા અતિ સંક્ષેપમાં વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ આલેખ્યાં છે. પુસ્તકમાં આપેલી હકીકત કેવળ પશ્ચિમના સુધારાને લગતી છે. ધણા ટૂંકા સાર રૂપે કહીએ તેા, પ્રાચીન ગ્રીસમાં અને રામમાં ચર્ચાસ્વાતંત્ર્ય તથા વિચારસ્વાતંત્ર્ય કેવાં જેસમાં હતાં; ત્યારપછી ખ્રિસ્તીધમ રૂપે એક અદૃષ્ટ, હઠીલી શક્તિ આવી તેણે મનુષ્યનાં મનને કેવી મેડીએ પહેરાવી, તેના વિચાર પર કુવા અંકુશ મૂક્યા; તેના સ્વાતત્ર્યને કેવી નિય રીતે કચડી નાંખ્યું; નિર્દોષ સ્વતંત્ર વિચારકા તથા ચૂડેલ ગણાતી સ્ત્રીઓ પર ધરક્ષા, રાષ્ટ્રરક્ષા અને સામાજિક હિતના એઠાં તળે ધમ સંસ્થાએ કેવા પારાવાર અને જગતમાં જોટા વિનાને જુલ્મ ગુજાર્યાં; બુદ્ધિની ગતિ ઠિત કરી નાંખી, સત્યાન્વેષણના એક જ અમેાત્ર સાધનરૂપ મનાતા ચર્ચાસ્વાતંત્ર્યને કચડી નાંખી, સત્યની સંહિતાનાં સલિલને પ્રગતિના સાગર પ્રત્યે સતત ઉછાળા મારતાં અટકાવી, તેને સુકવી; સંકુચિત કરી રૂઢિ અને અંધશ્રદ્ધાના અઁધ ખામેાચિયાં પ કેવી રીતે બનાવ્યાં તે તથા ગુમાવેલા અને લગભગ પ્રાણશેષ બનેલા સ્વાતંત્ર્યને કેવાં મેઘાં બલિદાને, કેવાં કારમાં સતત યુદ્ધેા, નવા સંક્ષેાલક વિચારો, તત્ત્વવિચાર, વૈજ્ઞાનિક શોધ અને ઐતિ
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
હાસિક વિવેચન જેવાં સાધનો દ્વારા મનુષ્યોએ કેવી વીરતા અને વૈર્યથી પાછું મેળવ્યું તે હકીકત પ્રસ્તુત પુસ્તકમાં ચર્ચા છે.
આ પુસ્તકમાં આલેખેલા વિચારસ્વાતંત્ર્યનો ઈતિહાસ વિચારતાં ભારતવર્ષમાંના વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઈતિહાસ સહજ જ આંખ આગળ તરી આવે છે. પણ પ્રસ્તાવના ટૂંકી લખવાની એટલે સ્થળસંકેચને લીધે એ બીના વિસ્તારપૂર્વક અહિં ચર્ચાય એમ નથી. પશ્ચિમના દેશમાંના અહિં આલેખેલા ચિત્ર સામે ભારતનું ચિત્ર મૂકતાં હષ અને શેક, અભિમાન અને શરમ એવી મિશ્રિત લાગણી પ્રકટ થાય છે અતિ પ્રાચીન કાળથી ભારતભૂમિમાં અનેક દાર્શનિકે ૫ મ્યા છે, અનેક ધર્મો અને ધર્મપંથે જન્મ પામ્યા છે; એટલું જ નહિ પણ હિંદના અનેક મૂળ ધર્મો ઉપરાંત પારસી, ખ્રિસ્તી, મહમ્મદીય, યહુદિ આદિ પરધર્મો પણ આ ભૂમિ પર આશ્રય અને પિષણ પામ્યાં છે. પ્રાચીન કાળથી આજ સુધીમાં વૈદિક, બ્રાહ્મણ, બૌદ્ધ, જૈન, શૈવ, વૈષ્ણવ, શીખ વગેરે અનેક ધર્મો–આ બધાની શાળાઓનું તે સૂચન માત્ર બસ છે-કાળક્રમે અહિં જગ્યા અને વિકસ્યા છે. છેક નજદિકના કાળમાં બ્રહ્મસમાજ અને તેની વિવિધ શાખાઓ, આર્યસમાજ અને છેવટે બ્રહ્મવિદ્યાવાદી અને આત્મવિદ્યાવાદી સમાજઃ એ સર્વનો પ્રચાર પણ અહિં થયો છે. પણ કહેવાતા શ્રી શંકરાચાર્યે કરેલા બૌદ્ધ ધર્મને નાશ સિવાય કઈ પણ કાળે આ ભૂમિ પર ધર્મરક્ષાને બહાને નિર્દોષનાં લોહી રેડાયાં નથી. પશ્ચિમના દેશો સાથેને આપણે આ વિધ આપણાં હર્ષ અને અભિમાનનું કારણ છે. બીજી બાજૂ, દૂર દૂરના ભૂતકાળથી વારસામાં મળેલાં અંધશ્રદ્ધાવાળી માન્યતાઓ, ધાર્મિક હેમ, વિચિત્ર ગૂગ્રાહ, ચમત્કારની અશ્રદ્ધેય કથાઓ, અયુતિક જડગ્રાહો (Dogmas) અને ધર્મધતિંગોને પ્રગતિશીલ દેશે તત્ત્વવિચાર, વૈજ્ઞાનિક શોધો, ઐતિહાસિક વિવેચન, અને નવા સંક્ષેભક વિચારોના પ્રચાર દ્વારા લગભગ ટાળી શક્યા છે, તથા રહ્યા છે ત્યારે ભારતની નિવૃત્તિ પ્રિય પ્રજા એની પ્રગતિમાં અટકાયત નાંખતી
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ ખાઈઓને એના જુગ જૂના અજ્ઞાનને લીધે ઓળંગી નથી શકી એ આપણાં શેક અને શરમની કથા છે.
આ પુસ્તકના વાચનથી આપણને એ વહેમો વગેરેના દુર્ભાદ્ય દૂર્ગો તેડવાની પ્રેરણા થાય તથા ભારતમાંના વિચારસ્વાતંત્ર્યનો ઈતિહાસ સુવ્યવસ્થિત રીતે લખવાની વૃત્તિ પેદા થાય તે અનુવાદ સફળ થયે માનીશ.
પ્રસ્તુત પુસ્તકના લેખક પ્રો. બૈરી અતિ શિષ્ટ લેખક છે. વાચકને પુસ્તકને પાને પાને એમનાં ઉંડા અભ્યાસ અને વિશાળ વાચનના દર્શન થાય છે. એમની લેખનશૈલી ઘડાયેલી અને પરિપક્વ છે. શબ્દસંક્ષેપ અને અર્થબાહુલ્ય વા અર્થગાંભીર્ય એ આ પુસ્તકમાંનાં વિશિષ્ટ લક્ષણો હોઈ પુસ્તકના અનુવાદનું કાર્ય કઠણ કરવામાં એ બે કારણભૂત બન્યાં છે. આમ છતાં લેખકને અન્યાય ન થાય, મૂળ વિચારોને હાનિ ન પહોંચે એ માટે યથાશક્તિ કાળજી લીધી છે તથા એ વિચારે વાચકને સુગમ્ય થાય તે માટે અનુવાદની ભાષા મૂળ વિચારને અનુરૂપ અને બની તેટલી સરલ રાખવા પ્રયત્ન કર્યો છે. વિષયની વિશિષ્ટતાને લીધે મૂળ પુસ્તકમાં અનેક પારિભાષિક શબ્દો આવ્યા છે. તેમને અનુવાદ કરતી વખતે આધારભૂત શબ્દકેષોને, તથા શ્રીયુત વિ. પ્ર. ભટ્ટના પારિભાષિક શબ્દકોષને સારે આધાર લીધે છે. આ ઉપરાંત જે પારિભાષિક શબ્દો માટે આપણી ભાષામાં રૂઢ પ્રયોગો નથી તેવા કેટલાક માટે યથામતિ નવા શબ્દપ્રયોગો
જ્યા છે. ભાષાને કઢંગી થતી, બન્યું ત્યાં સુધી, અટકાવી છે. છતાં આવાં પુરતોને આપણી ભાષામાં ઉતારવાની મુશ્કેલીને લીધે દષા તો રહી ગયા જ હશે. સુજ્ઞ વાચકે દોષ તરફ દૃષ્ટિ ન કરતાં, મૂળ લેખકના સુંદર વિચારે તરફ વળશે એ જ વિજ્ઞાસ.
આ પુસ્તકનો અનુવાદ કરવામાં મારો ઉત્સાહ ટકાવી રાખવા માટે તથા કેટલીક અગત્યની સૂચનાઓ કરવા માટે શ્રીયુત વિ. મ. ભટ્ટના તથા પ્રે. બળવંતરાય ઠાકોરને આભાર માનું છું.
ખુશવદનલાલ ચં, ઠાકર
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુક્રમણિકા.
પ્રકરણ ૧ લું વિચાર સ્વાતંત્ર અને બાધક શક્તિઓ ...
, ૨ નું બુદ્ધિ સ્વાતંત્ર્ય , ૩ જે બુદ્ધિ નિયંત્રણ , ૪થું છુટકારાની આશા ,, ૫ મું ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્ય ... ... ... ૮૬ , ૬ ઠું બુદ્ધિવાદને વિકાસ ... ... ... ૧૨૪ , ૭ મું બુદ્ધવાદની પ્રર્માત
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યનો ઈતિહાસ.
પ્રકરણ ૧ લું.
વિચારસ્વાતંત્ર્ય અને બાધક શક્તિઓ - વિચાર સ્વતંત્ર છે એવી સામાન્ય ઉક્તિ છે. જ્યાં સુધી મનુષ્ય પિતાના વિચાર જાહેર ન કરે ત્યાં સુધી ગમે તે વિષયનો વિચાર કરતાં તેને કદી અટકાવી શકાય નહિ. એની વિચારસૃષ્ટિને કેવળ બે સીમાબંધને છે-એના અનુભવની મર્યાદા તથા એની કલ્પનાશક્તિ. પણ આમ ગુપ્ત રીતે વિચાર કરવાની સ્વાભાવિક છૂટની કિંમત નહિ જેવી જ છે. એવી સ્વતંત્રતા હોવા છતાં જે વિચારકને તેના વિચારનો પ્રચાર કરતાં અટકાવવામાં આવે તે તેને દુઃખ થાય જ. વિચારસ્વાતંત્રય પર અંકુશ મૂકવાની નીતિને આ એક જ ગેરફાયદો નથી. એ નીતિને લીધે વિચારકને દુઃખ થાય છે એ તે ખરું, પરંતુ તદુપરાંત તેની આજુબાજુના લેકેને એના વિચારો ગુપ્ત રહેવાથી કશે જ લાભ મળતો નથી. વિશેષમાં દઢ પ્રતીતિઓને દાબી રાખવી એ પણ ઘણું મુશ્કેલ વાત છે. જે કઈ માણસને તેની વિચારશ્રેણી તેની આસપાસના માણસના આચારને નિયમિત કરનારા વિચારે કે રિવાજો વિષે શંકા ઉઠાવવાને, તેમની માન્યતાઓને અસ્વીકાર કરવાને અને તેમના જીવનમાર્ગો કરતાં ઉચ્ચતર માર્ગોની ઝાંખી કરવા પ્રેરે તો એ પિતાના વિચારો સાચા છે એવી તેની ખાતરી થઈ ગઈ હોય તે પણ તે મનુષ્ય ચૂપ રહીને, અમુક શબ્દો જાણ્યા અજાણ્યા ઉચારીને કે પછી પોતાના સામાન્ય વલણથી પણ આજૂબાજૂના લોકોથી પોતે ભિન્ન વિચારને છે એવું જણાવ્યા વગર રહી શકે એમ બનવાનું જ નહિ. ભૂતકાળમાં સેક્રે
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર અને બાધક શક્તિઓ. ટિસની માફક કેટલાક માણસોએ પિતાના વિચારોને દાબી રાખવા કરતાં મતને પ્યારું ગણ્યું છે. આજે પણ કેટલાક મતને જ પસંદ કરે. આમ વાણી સ્વાતંત્ર્ય વિચારસ્વાતંત્ર્યમાં સમાયેલું જ છે. વાણી સ્વાતંત્ર્ય વિનાનું વિચારસ્વાતંત્ર્ય નકામું છે.
હાલમાં ઘણું સુધરેલા દેશમાં વાણુસ્વાતંત્ર્ય બહુ સામાન્ય થઈ પડયું છે. એની સાથે આપણે એટલે ગાઢ પરિચય છે કે એ એક કુદરતી હક્ક જ હોય એમ ભાસે છે. પણ આ હક્ક મેળવ્યાને હજુ ઝાઝ વખત થયે નથી, અને લોહીની ઘણી નીકે ઓળંગીને જ એની પ્રાપ્તિના પંથે પળી શકાયું છે. વ્યક્તિગત વિચારોને પ્રસિદ્ધ કરવાની ને સર્વ પ્રશ્નો પર ચર્ચા ચલાવવાની છૂટ અનિષ્ટ નથી, પરંતુ હિતકર જ છે એ વાત સમજુ જનોમાં હૃદયમાં ઠસાવતાં સૈકાઓ લાગ્યાં છે. કેટલાક ખાસ અપવાદો સિવાય સમાજ સામાન્ય રીતે વિચારસ્વાતંત્ર્ય એટલે કે નવા વિચારોની સામે થયો છે. આનું કારણ શોધવું સહેલું છે.
માણસ સ્વભાવથી જ આળસુ હોય છે. માર્ગમાં ઓછામાં ઓછી નડતરે આવે તેવા માર્ગ તરફ તેનું મન વળે છે. શંકા કર્યા વગર સ્વીકારી લીધેલી અને પછીથી ચૂસ્તપણે જીવનમાં અપનાવેલી માન્યતાઓથી જ સામાન્ય મનુષ્યની મનઃસૃષ્ટિ ભરેલી હોય છે. એની આ પરિચિત સૃષ્ટિની કાયમની વ્યવસ્થાને ઉંધી વાળે એવી હર એક વસ્તુ સામે એનો જુસ્સો સ્વાભાવિક ઉછળી ઉઠે છે. જે જે માન્યતાઓ એ ધરાવે છે તેમાંની કેટલીકથી ભિન્ન એવો એકાદ ન વિચાર ઉદભવે કે એને પિતાની માનસિક વ્યવસ્થા પલટવી પડે જ; આ વિચાર પદ્ધતિ ફેરવવાની રીત શ્રમકારક છે, એમાં મગજશક્તિનો
ભારે વ્યય થાય છે. સ્ત્ર થયેલા વિચારે તથા સુસ્થાપિત સંસ્થાઓ વિરુદ્ધના વિચારે કે અભિપ્રાય, એના તથા એના જેવા વિચાર ધરાવનારા સાથીઓને મેટા સમૂહની નજરે અનિષ્ટ લાગે છે, કારણ તે વિચારે) તેમને અનુકૂળ હોતા નથી.
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઈતિહાસ.
- કેવળ માનસિક તન્દ્રાથી નિપજતો કંટાળે બીકની સાક્ષાત લાગણીથી વૃદ્ધિ પામે છે. સમાજના ચાલુ બંધારણમાં કઈ પણ પ્રકારના ફેરફારથી તેના પાયાને ધક્કો લાગે જ એવી પ્રગતિ વિરોધી પ્રેરણા રીઢી થઈને પ્રગતિવિધી સિદ્ધાંતમાં પરિણમે છે. રાજ્યનું હિત તેની સંસ્થાઓ તેમજ સંપ્રદાયમાં અણુમાત્ર પણ ફેરફાર વિનાની સ્થિરતા પર આધાર રાખે છે, એવી માન્યતાને લોકો હજુ આજ કાલજ છોડવા લાગ્યા છે. જ્યાં જ્યાં એવી માન્યતા પ્રચલિત છે ત્યાં ત્યાં નવા વિચારે હાનિકારક અને નડતરકર્તા મનાય છે, અને જે કંઈ મનુષ્ય સ્થાપિત સિદ્ધાંતનાં કારણે વિષે એકાદ પ્રતિકૂળ પ્રશ્ન પૂછે તે તે માણસ ભયંકર લેખાય છે. - પ્રગતિવિધી પ્રેરણા તેમજ તેમાંથી પરિણમતે તેજ સિદ્ધાંત ધર્મ પરના મૂઢ વિશ્વાસથી વધુ દઢ બને છે. જે સર્વ રૂઢિઓ અને વિચારે સમેત સમાજબંધારણને ધાર્મિકમત સાથે ગાઢ સંબંધ હોય તથા તે બંધારણ દૈવી આશ્રયથી ખીલ મનાતું હોય તો એ સમાજવ્યવસ્થાની ટીકા કરવી એ દેવનિંદા બરાબર છે અને ધર્મમતને વડ એ તો દૈવી સત્તાના કેપને સીધું આમંત્રણ આપવા જેવું છે.
ધર્માધિકારીઓ, વર્ણ (caste) અને વર્ગ (class) જેવા સમાજના પ્રતાપી વિભાગે ચાલુ પ્રણાલિકા તથા તેના મૂળભૂત વિચારેના રક્ષણમાં પોતાના લાભ જુએ છે. એ પ્રણાલિકા વિરૂદ્ધના નવા વિચાર સામે તે વિભાગો ઝુંબેશ ઉઠાવે છે, અને એમની લડતને પરિણામે પ્રગતિ વિરોધી વૃત્તિને પુષ્ટિ મળે છે.
દાખલા તરીકે એમ ધારે કે એક પ્રજા એવું માને છે કે સૂર્યગ્રહણ, એ તે અમને ઉપયોગી સંદેશે આપવા માટે અમાસ ઇષ્ટ દેવતાએ કરેલી નિશાની છે, અને કોઈ એક કુશળ માણસ એ ગ્રહણ થવાનું સાચું કારણ શોધી કાઢે છે. એના દેશબંધુઓને પ્રથમ તે એની શેધ. ગમતી નથી, કારણ એમના અન્ય વિચાર સાથે એ
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ વિચારસ્વાતંત્ર્ય અને બાધક શક્તિઓ.
ધને મેળ બેસાડે એ જ કઠિન વાત છે. બીજું, એમની નજમાં સમાજને અત્યંત લાભદાયી નિવડે એવી જણાતી રચનામાં એ
ધથી ઉંધુચતું થવાનો સંભવ હોય છે; આથી એમને એ કુશળ પૃશ્યની શોધ હરકતકર્તા લાગે છે. અંતમાં, એ શેાધ જાણે એમના ઈશ્વરનું અપમાન ન હોય એમ ધારી તેઓ તેનાથી ભડકે છે. દૈવી. ચિહનને અર્થ તથા હેતુ સમજાવવા એ જેમની એક ફરજ છે એવા ધર્માધિકારીઓ એમની સત્તાને જોખમમાં નાંખે એવા સિદ્ધાંતથી ખળભળી ઉઠે છે..
છેક પ્રાચીન સમયમાં આવા સ્વાર્થનું જોર ઘણું ચાલતું હોવાથી પ્રગતિશીલ સમાજોમાં પરિવર્તન થવામાં ઢીલ થઈ હશે અને કેટલાક સમાજે સહેજ પણ પ્રગતિ કરતા અટકયા હશે. પરંતુ આખા ઈતિહાસમાં તેમની ઘેાડી ઘણું અસર તો ચાલુ રહીજ છે. એવા સ્વાર્થી હેતુઓથી જ્ઞાનપ્રાપ્તિ અને પ્રગતિના માર્ગોમાં અંતરાય ઉભાં થયાં છે. છેક આગળ વધી ગયેલા સમાજો સામે એ હેતુઓનું જોર નબળું પડયું છે, તેમના (સમાજોના) વિકાસને રોકવાની કે નવું જૂનું કરે એવા વિચારેને ફેલાવે થતો બંધ કરી દેવાની આજ તેમની શક્તિ નથી, પણ તેવા સમાજમાં યે એ સ્વાર્થની અસર આપણે નિહાળી શકીએ. નવા વિચારને નડતરરૂપ માનનારા આજે પણ ઘણુઓ. આપણું નજરે પડે છે. સમષ્ટિવાદ (Socialism)થી અભડાઈ જનારાઓ પૈકી એવા ઘણું યે છે. તેઓ તેની વિરુદ્ધ યા તરફેણમાં થતી દલીલોને વિચાર સરખો કરતા નથી. પણ એ વિચારથી તેમની માનસમૃષ્ટિમાં વિક્ષેભ ઉત્પન્ન થાય તથા એમની પરિચિત વસ્તુસ્થિતિની સખત ઝાટકણી થવાનો સંભવ હોય છે એટલાજ કારણથી તેઓ સમષ્ટિવાદથી કંટાળાપૂર્વક વિમુખ થાય છે. વળી રખેને ધાર્મિક મંજુરીઆત સાથે સંબંધ ધરાવતા ભૂલભરેલા વિચારસમૂહની હસ્તીને હાનિ પહોંચે એવી બીકથી આપણું અપૂર્ણ લગ્નસંસ્થામાં ફેરફાર કરવાની સૂચના પર વિચાર પણ કરવાની ના પાડનાર
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાત ત્ર્યના ઇતિહાસ.
આજ ઘણાં છે. આમ કરવામાં તે વાજબી હાય અને ન ચે હાય. તે વાજબી જ હેાય તે તેમાં તેમને દોષ નથી. પ્રાચીન સમાજોની પ્રગતિને અંતરાયરૂપ જે કાંઇ સ્વાર્થા હતા તે જ સ્વાર્થોથી તેઓ પણ પ્રેરાયા છે. એક બાજૂ સ્વાતંત્ર્યના વાતાવરણમાં વૃદ્ધિ પામેલી આવી મને વૃત્તિવાળા લેાકેાનું અને બીજી બાજૂ સદા નવા વિચારાની શોધમાં ફુરનારા તથા એવા વધુ વિચારે ફેલાયા નથી એ જોઈ ખેદ પામનારા લેાકેાનું આપણે સમકાલિન અસ્તિત્વ જોઇએ છીએ, ત્યારે જે જે સમયમાં આવા નવીન વિચારને ચાહનારાના અભિપ્રાયથી પ્રજામત ઘડાયેા હતેા તે સમયમાં વિચારને કેવી મેડીએ હતી તથા જ્ઞાનના માર્ગમાં કેટલા બધા અંતરાયા હતા તેની આપણે ઝાંખી કરી શકીએ છીએ.
હવે અધિકાર (Authority) કે પોતાના પાડેાશીના પૂર્વગ્રહા (Prejudices)ની ગણના કર્યાં વગર પેાતાના વિચારાને પ્રસિદ્ધ કરવાની છૂટ ચાલુ સમયમાં જે કે એક ચુસ્થાપિત સિદ્ધાંત સમાન થઈ ગઈ છે તે પણ પેાતાના વિચારને જતા કરવા કરતાં માતને વધાવી લેનારાએમાંથી પેાતાના વિચારાને યુક્તિ:પુરસર અચાવ કરી શકે એવા થોડાક જ હશે, એમ હું માનું છું. વાણીસ્વાતન્ય એ મનુષ્યને સ્વાભાવિક અને વંશાપભાગ્ય જન્મ સિદ્ધ હક્ક છે એવું આપણે માની લઇએ એમ છીએ, તેમજ વાણીસ્વાતંત્ર્ય વિરુદ્ધ જે કાંઇ કહેવામાં આવે એ સર્વ સામે આ જ પૂરતા જવાબ છે, એમ પણ આપણે કલ્પી લઇએ એમ છીએ. પણ આવા હક્ક કેવી રીતે પ્રતિપાદિત કરવે એ જ મુશ્કેલીની વાત છે.
જો માણસને કાઈ પણ ‘કુદરતી હકા’ હાઇ શકે તે તે એજ છેઃ-(૧) પેાતાની જીંદગી ટકાવવાનેા (ઉદર પોષણના માર્ગ રોધવાના) તથા (૨) પ્રજોત્પત્તિ કરવાને. તેપણ સમાજ આ બન્ને હક્કોને અમલ કરવાની બાબતમાં અંકુશ મૂકે છે. ભૂખે મરતા માણસને જાનું અન્ન લેવાની મના હાય છે; વર્ણસંકર પ્રજોત્પત્તિ સામે
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્ય અને બાધક શક્તિઓ. કેટલાક કાયદા તથા રિવાજે રૂપી અટકાયત હોય છે; અને આવા સ્વાભાવિક હકકો પર અંકુશ મૂકવામાં સમાજ ન્યા માર્ગેજ વર્તે છે એમ સૌ કોઈ કબુલ કરે છે; કારણ આ બે અંકુશ સિવાય સમાજમાં સુવ્યવસ્થા અસંભવિત છે. આથી વિચારપ્રસિદ્ધિ એ એક આવો જ હક્ક છે એમ આપણે મંજુર રાખીએ તો તેટલાજ કારણથી તેમાં કાંઈ ડખલગીરી ન જ થાય અગર સમાજ તેના (વિચાર પ્રસિદ્ધિ) પર અંકુશ મૂકે તો તે અન્યાયી જ કહેવાય, એવી વાંધા ભરી દલીલો ઉઠાવાય નહિ. પણ વિચારપ્રસિદ્ધિ એ એવોજ એક હકક છે એટલું કબુલ કરવું એ તે હદ કરતાં મેટી કબુલાત કરી કહેવાય. કારણ (ઉપર આપેલાં) બીજાં ઉદાહરણોમાં સમાજનાં બંધને સૌ કોઈને લાગુ પડે છે, પરંતુ વિચારસ્વાતંત્ર્ય વિષેની મયૉદા તે ક્રાંતિકારક, રૂઢિવિરૂદ્ધ વિચાર ધરાવનારી પ્રમાણમાં નાની સંખ્યા માટે જ છે, કાંઈ બધા જ ને એ મર્યાદા લાગુ પડતી નથી. સત્ય વાત તો એ જ છે કે “કુદરતી હક્કો’ વિષેના ખ્યાલ પર કઈ વાજબી દલીલ મેજી શકાય નહિ. કારણ એમાં સમાજ તથા તેના સભ્યો વચ્ચેના સંબંધ વિષે એક અપ્રતિપાદ્ય તર્ક સમાયેલો છે. * બીજી બાજૂ સમાજના તંત્ર માટે જવાબદાર લેકે એવી દલીલ કરી શકે કે “સમાજ વિરુદ્ધ કર્તવ્ય અટકાવવાની હમારી જેટલી ફરજ છે તેટલી જ ફરજ હાનિકારક વિચારો અટકાવવાની પણ છે. વળી તેઓ એમ પણ કહી શકે કે મનુષ્ય તેના પાડોશીનો ઘોડો ચેરીને કે તેની ધર્મપત્ની સાથે અઘટિત પ્રેમ કરીને સમાજને જેટલી હાનિ કરી શકે તે કરતાં સમાજવિરુદ્ધ વિચારો ફેલાવીને તે વધુ નુકસાન કરી શકે. રાષ્ટ્ર (State)ના હિત માટે તેઓ જવાબદાર છે અને અમુક વિચારના પ્રચારથી સમાજના પાયારૂપ રાજકીય, ધાર્મિક કે નૈતિક ધારણાઓને ધકે પહોંચે એવી તેમને ભીતિ લાગે તો બીજા બધા ભીની માફક તેવા વિચારથી પણ સમાજને ઉગારી લેવાની તેમની ફરજ છે. •
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
. વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઈતિહાસ-
૭ * વિચારસ્વાતંત્ર્યને મર્યાદિત કરવાની જરૂર જણાવતી આવી: દલીલોને સચોટ જવાબ આગળ ઉપર યોગ્ય સ્થળે અપાશે. વિચાર- .
સ્વાતંત્ર્યને કચડી નાખવું એ એક ભૂલ છે એવી વાત ચિરકાળ સુધી કેાઇને સ્પષ્ટ થઈ ન હતી. એ ભૂલ જ છે એવા અનુમાન પર આવતાં વર્ષોનાં વર્ષો વીતી ગયાં, અને હજુ તે દુનિયાના માત્ર એક ભાગની જ એ વિષે ખાતરી થઈ છે. મારી નજરે તે એ અનુમાન સર્વથી વધુ ઉપયોગી છે અને એ અનુમાન આ પુસ્તકમાં ચર્ચલી અધિકાર અને બુદ્ધિ વચ્ચેની લડતનું પરિણામ છે. અધિકાર (Authority) શબ્દ પર જરા વિસ્તૃત વિવેચન કરવાની જરૂર છે.
જે હમે કોઈને પૂછો કે “ભાઈ હમે અમુક વસ્તુ શી રીતે જાણી ?” તે તે કહેશે “એને માટે હારી પાસે સારું પ્રમાણ છે,” અથવા “હે તે ચેપડીમાં વાંચી” કે “એ તો સામાન્ય જ્ઞાનની વાત છે અગર “હું તે નિશાળમાં શીખ્યો.” આ દરેક ઉત્તરનો અર્થ એ જ છે કે તેણે આ જ્ઞાન બીજા પાસેથી મેળવ્યું છે, તેમના જ્ઞાનમાં શ્રદ્ધા રાખી છે, તેમની હકીકતના સાચા જુઠાપણાંની તેણે ખાતરી કરી નથી કે તેમની કરેલી બાબત પર તેણે સ્વતંત્ર વિચાર ચલાવ્યું નથી. ખરેખર, ઘણું માણસનાં જ્ઞાન તથા માન્યતાઓને. મોટો ભાગ આ જ પ્રકાર હોય છે, એટલે કે માતપિતા, શિક્ષક, ઓળખાણ પીછાણવાળાઓ, પુસ્તકો કે છાપાંઓ વગેરેમાંથી ખરાખેટાને વિચાર કર્યા વિના ગ્રહણ કરેલો હોય છે. અંગ્રેજ બાળક ફ્રેન્ચ ભાષા શીખતી વખતે શબ્દોના અર્થો તથા રૂપાખ્યાન શિક્ષકના કહેવાથી કે વ્યાકરણના આધારે ખરાં માની લે છે. નકશામાં અમુક સ્થળે ઘીચ વસ્તીવાળા કલકત્તા નામના નગરનો નિર્દેશ કરવામાં આવ્યો છે એ હકીકત ઘણું લેકાએ બીજાના પ્રમાણ પર સ્વીકારેલી છે. નેપલીઅન અને સીઝર એક સમે હતા એ વાત પણ આવી જ છે. ખગોળવિદ્યાના સુવિદિત સિદ્ધાંતો તે વિદ્યાના ખાસ,
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮ વિચારસ્વાતંત્ર્ય અને બાધક શક્તિઓ. અભ્યાસી સિવાય બીજા તે એજ રીતે જાણે છે. અને આ ખોટું નથી. કારણ જે બીજાના આધારે અમુક જ્ઞાન સ્વીકારવામાં આપણે વાજબી ન ગણતા હોત તો ખરેખર દરેક માણસનું જ્ઞાન છેક જ સંકુચિત હોત એ દીવા જેવું સ્પષ્ટ છે.
પણ અન્યના આધારે અમુક જ્ઞાન સ્વીકારવામાં આપણે એક શરતે જ વાજબી કરીએ છીએ. જે હકીકત આપણે અંદેશા વગર સ્વીકારી શકીએ તે પુરવાર થઈ શકવી જોઈએ. ઉપર આપેલાં દૃષ્ટાંત આવાં છે, અર્થાત સિદ્ધ થઈ શકે એવાં છે. જ્યારે અંગ્રેજ બાળક ફ્રાન્સ જાય અગર તેનામાં ફ્રેન્ચ ભાષાનું એકાદ પુસ્તક વાંચવા પૂરતી શક્તિ આવે ત્યારે તેને ખાતરી થાય જ કે બીજાને આધારે સ્વીકારેલું જ્ઞાન સાચું છે. દિનપ્રતિદિન મહારી સામે એવા પુરાવાઓ ખડા થાય છે કે જો હું મહેનત લઉં તો કલકત્તા શહેરનું અસ્તિત્વ હું જ પુરવાર કરી શકું એમ મહને સિદ્ધ થતું જાય છે. પણ આજ રીતે નેપલીઅન નામને એક વીર નર દુનિયા પર થઈ ગયે એ બાબતની હું ખાતરી કરી ન શકું; છતાં જે મહને એ બાબતમાં શંકા હોય તે માત્ર સાદી વિચારણથી હું એટલી તો ખાતરી પામું જ કે તેની હસ્તીના ઈન્કાર વિરુદ્ધ હજારે હકીકતો મેજુદ છે. પૃથ્વી સૂર્યથી ૯૩,૦૦૦૦૦૦ મેલ દૂર છે એ વિષે મને શંકા નથી. કારણ બધા ખગોળવેત્તાઓ એમ માને છે કે એ હકીકત પ્રયોગસિદ્ધ છે. બધાજ એક મત પર કેમ આવ્યા એ વાત બે રીતે સમજાવી શકાય એમ છે. એક તે, પૃથ્વી અને સૂર્ય વચ્ચેના અત્તરની ગણતરી પ્રયોગસિદ્ધ છે અને બીજું એ કે એ ગણતરી કરવાની જે કઈ તસ્દી લે તે પણ એજ નિર્ણય પર આવે.
પણ આપણો બધે જ માનસિક સરંજામ આ પ્રકારને નથી હોતે. સામાન્ય મનુષ્યોના વિચારો, પ્રતિપાદ્ય તેમજ બીજાને આધારે સ્વીકારેલી હકીકતો તથા અપ્રતિપાદ્ય વિચારે અને માન્યતાઓથી ભરેલા હોય છે. ત્રિમૂર્તિ (Trinity) વિષેની માન્યતા ધર્માધિકારી
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાત’ત્ર્યને ઇતિહાસ.
એના મત પર આધાર રાખે છે અને કલકત્તા નામનું. એક શહેર પૃથ્વીતલ પર છે એ માન્યતાથી તદ્દન જુદાજ પ્રકારની છે. ધર્માધિકારીઓના પ્રમાણ સિવાય પહેલી હકીકત સાબીત કરવાનું આપણી પાસે અન્ય સાધન નથી. છતાં જો આપણે તેને સ્વીકારી લઇએ તા તેનું કારણ એટલું જ હશે કે એવેા મત (ત્રિમૂર્ત્તિ વિષેનેા) દર્શાવનાર વ્યક્તિમાં આપણને ઉંડી શ્રદ્ધા હોય છે અને તેનાં કથને સિદ્ધ કરવા કઠિન હોય છતાં શ્રદ્ધાવશ થઇ આપણે તે કથતેને વજન આપીએ છીએ.
માન્યતા માન્યતા વચ્ચેને આ ભેદ કદાચ એટલેા સ્પષ્ટ ભાસે છે કે તે જણાવવાની ભાગ્યેજ જરુર જણાય. છતાં એ ભેદ છેક સ્પષ્ટ કરી બતાવવા એ અગત્યનું છે. અતિ પ્રાચીન કાળને માણસ તેના પૂન્ને પાસેથી શીખ્યા હતા જે ટેકરીઓમાં રીંછે તથા ભૂત પિશાચે છે. પણ તેણે એક રીંછને જોયો અને તેના પૂર્વજોની કહેલી પહેલી વાતની ખાતરી કરી લીધી. હવે જો તેને કાઇ પણ કાળે ભૂતિપશાચના બેટા થયા ન હોય તે રીંછ અને ભૂતપિશાચ વિષેની તેના પૂર્વજોની કહેલી વાતેામાં ભેદ છે એ વાત તે અદ્ભુતશક્તિવાળા માણસ હાય તેા જ તેને સ્ફુરે, નહિ તે ન સ્ફુરે. એ કદી કશી લીલ કરે તે। આવીજ કરે કે, જેમ રીંછે! વિષેની મ્હારા પૂર્વ કહેલી વાત સાચી હતી તેમ ભૂતપશાચે વિષેની પણ સાચી હાવી જોઇ એ. મ યયુગમાં જે મનુષ્ય બીજાના અનુભવ કે પ્રમાણ અનુસાર એમ માનતા કે કાન્સ્ટાટિનેપલ નામનું એક શહેર (દુનિયામાં) છે તથા ધૂમકેતુ એ ઈશ્વરીકેપ દર્શાવનારાં ચિહ્નો છે. તેને એ એ ખાતા વિષેના પુરાવાના પ્રકારને ભેદ પરખાતે નહિ. હજી પણ કાઇ કાઈ સમય તમે આવી મતલબની દલીલે। સાંભળેા ચે ખરાઃ– “ જ્યારે હું બીજાના આધારે કલકત્તાની હસ્તી બીજાના જ કહેવાથી ભૂતપિશાચની વાતમાં કાર નથી શું ?
સ્વીકારું છું ત્યારે મને અધિ
માનવાને
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦ વિચારસ્વાતંત્ર્ય અને બાધક શક્તિઓ. . હવે હરએક યુગમાં કેવળ લોકમત, (Church) ધર્મસંધ કે ધર્મપુસ્તકના જ આધાર પર અમુક અસિદ્ધ કે અપ્રતિપાદ્ય સિદ્ધાંત લોકોએ સ્વીકારવા એવી તેમને આજ્ઞા કરવામાં આવી છે, અને તેઓ એ ફરમાને માન્ય રાખે એવી તેમની પાસે આશા રાખવામાં આવી છે. આ બાબતમાં ઇતિહાસ સાક્ષી પૂરે છે. કુદરત અને મનુષ્ય વિષે અશાસ્ત્રીય રીતે બાંધવામાં આવેલી માન્યતાઓથી સીધી કે આડકતરી રીતે ધર્મ તથા સમાજનું હિત સધાયું છે; અને આથી જ બુદ્ધિને. ઉપયોગ કરવાની કુટેવવાળા (?) લોકોની ટીકાઓ સામે એ માન્યતાએનું શરીરબળથી રક્ષણ કરવામાં આવ્યું છે. શરીરબળ વાપરી ધમાંધિકારીઓ તથા સમાજના જવાબદાર તંત્રીઓએ એ માન્યતાએને અખંડ રાખવા પ્રયત્ન કર્યો છે. જે પિતાનો એકાદ પાડોશી પ્રતિપાદ્ય વિષયમાં અશ્રદ્ધા બતાવે તે કોઈ માણસ તેથી ખાસ છેડાઈ જતો નથી; એ બીના પર કોઈ લક્ષ આપતું નથી. એક સમે નેપલીઅન નામને નર પૃથ્વી પર હતા તથા પાણી ઓક્ષિજન (પ્રાણવાયુ) તથા હાઇડ્રોજન (અંબુતત્ત્વોનું બનેલું છે, એ બે પ્રયોગદ્વારા સિદ્ધ થઈ શકે એવી બાબતને જે કાઈ નાસ્તિક ઇન્કાર કરે તે તે કેવળ હાસ્યાસ્પદ થાય છે. પણ જે કઈ ઈશ્વરના અસ્તિત્વ વિષે કે આત્માના અમરત્વ જેવા અપ્રતિપાદ્ય સિદ્ધાંતનો અસ્વીકાર કરે તો તે ભારે ઇતરાજી હોરે છે, અને એક સમયે તો તેવાને મોતને શરણ પણ જવું પડયું હોત. મધ્યયુગના આપણે કોઈ મનુજ બંધુએ કેન્સ્ટાટિનેપલની હસ્તી વિષે શંકા ઉઠાવી હોત તે બહુ બહુ તે તેને મૂર્ખ કહેવામાં આવ્યો હોત, પણ જે તેણે ધૂમકેતુ થવાનાં (ધર્માધિકારીઓ બતાવતા હોય તે) કારણો વિષે શંકા ઉઠાવી હોત તે તે તે આફતમાં આવી પડ્યું હોત. જેરુસલેમ વિષે બાઈબલમાં ઉલ્લેખ છે માટે તેની હસ્તીને ઈન્કાર કરવા કોઈએ માથું ઉંચક્યું હોત તે તેને લોક અને ધર્માધિકારીઓ હસી કાઢે એટલેથી વાત પતી ન હોત; એના પર જુલમને પાર રહ્યું ન હોત.
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
૧૧.
મધ્યકાલીન યુગમાં યૂરેાપની માનસિક વૃત્તિ કાંઈ વિચિત્ર જ હતી. જૂના વિચારકેાની જુલમી સત્તાએ લેાકહ્રશ્યમાં જડ ધાલી હતી. એમણે સ્થાપિત કરેલા સિદ્ધાંત યુક્તિપુરઃસર છે એવુંજ હસાવવામાં આવતું. હાય તેનું સમર્થન કરવામાં જ બુદ્ધિને નિર્ણય થતા. સ્વતંત્ર બુદ્ધિને સ્થાન હતુંજ નહિ. પણ બુદ્ધિ કાઈ પણ કાળે આપખુદ અંકુશે કે અંતરાયાને માન્ય રાખેજ નહિ. અને રાખે તે બુદ્ધિ બુદ્ધિ રહી શકે જ નહિ. અનુભવની સૃષ્ટિ એ બુદ્ધિના તાબાને મુલક છે. આથી જે પ્રદેશમાં બુદ્ધિ કમ ન મૂકી શકે તે પ્રદેશ બુદ્ધિને મજુર નથી; એ જૂના વિચારકાના પ્રમાણુરૂપ મનાતા સ્થાપિત વિચારાનાં સત્યાસત્ય ઝીણવટથી તપાસ્યા વગર તે પાતાના એક પણ હક્ક વિચારકાની સત્તાને સ્વાધીન કરે એમ નથી જ.
આમ વિચારન! સમગ્રપ્રદેશમાં પેાતાના નિરશ હકાનું બુદ્ધિ જે છેલ્લા પાટલાનું પ્રતિપાદન કરે છે તેને બુદ્ધિવાદ એવું નામ આપવામાં આવે છે; અને આજને દિને પણ એ નામને જે કાંઇ થાડેા ઘણા બટ્ટો લાગેલા છે તે પરથી બુદ્ધિ અને તેને બાધક શક્તિ વચ્ચે કેવી કડવાશભરી લડત ચાલતી તે આપણે સમજી શકીએ છીએ. બુદ્ધિવાદ શબ્દના પ્રયાગ ખાસ કરીને ધર્મવિદ્યાના (Theology ) ક્ષેત્રમાં થાય છે, કારણ કે એ ધર્મવિદ્યાના ક્ષેત્રમાંજ બુદ્ધિની સત્તાના પ્રતિપાદન સામે તીવ્ર અને હઠીલેા વિરાધ દર્શાવવામાં આવ્યેા હતા. ધર્મવિદ્યાના ક્ષેત્રમાં એક બીજે શબ્દ પણ ઘડી ઘડી વપરાય છે. એ શબ્દ તે સ્વતંત્ર વિચાર' (Free Thought ). સર્વ ખાદ્ય અધિકારની અવગણના કરી, મુદ્ધિ અને અતરના અવાજ અનુસાર વવાની પદ્ધતિને સ્વતંત્ર વિચાર કહી શકાય. અધિકાર અને બુદ્ધિ વચ્ચેની આખી લડતમાં બુદ્ધિ કરતાં અધિકારને વધારે લાભદાયી સંજોગે પ્રાપ્ત થયા હતા. બુદ્ધિસ્વાતંત્ર્ય માટે પ્રાણને પણ ખપાવી દે એવા લાકની સંખ્યા હર એક યુગમાં ઘણી જ ન્હાની હોય છે અને સંભવ છે કે આ દશા ભવિષ્યમાં લાંબા કાળ સુધી ટકે. બુદ્ધિને
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨ વિચારસ્વાતંત્ર્ય અને બાધક શક્તિઓ. કેવળ એકજ શસ્ત્ર વડે યુદ્ધ ખેડવાનું હતું—એ શસ્ત્ર તે લીલ અથવા તર્ક. પરંતુ અધિકારનાં શસ્ત્ર નાનાવિધ હતા–કોઈ વાર શારીરિક કે નૈતિક બળાત્કાર, તે કેહવાર કાયદેસર દમનનીતિ, તે વળી ત્રીજી વાર સામાજીક અસંતોષ; આમ અધિકાર અનેક સાધને કામે લગાડતો. વળી કેટલીક વાર તે શત્રુની તરવાર પણ વાપરતો, પણ પરિણામે તેને પિતાને જ ઘા થતા. બુદ્ધિ અને અધિકાર વચ્ચેના યુદ્ધમાં અધિકારની લડાયક સ્થિતિમાં એક ખામી. એ હતી કે અધિકારના બધા સેનાનીઓ આખરે મનુષ્ય જ હતા અને મને કે કમને તેમને બુદ્ધિના માર્ગો સ્વીકારવા જ પડતા. પરિણામે તેમનું ઘર ફુટતું, તેમની માંહોમાંહે પક્ષે ઉભા થતા. આમ હોવાથી બુદ્ધિને (તો પિતાના વિજય સ્થાપવાની ઉત્તમ) તક પ્રાપ્ત થઈ. જાણે શત્રુની છાવણીમાં
અને તેના હિતમાં જ કામ કરતી ન હોય તેવી દશામાં બુદ્ધિ પિતાના વિજયની બાજી રમ્યા કરતી હતી.
કોઈ કાઈ લોકો કહેશે કે અધિકાર માટે એક અલગ, યોગ્ય પ્રદેશ છે. તેમાં બુદ્ધિને માથું મારવું ઘટતું નથી; અને ઉદાહરણમાં કહેશે કે જે સિદ્ધાંત અનુભવાતીત છે અને તેથી જ પ્રયોગદ્વારા જુદા કે સાચા ઠેરવવા અશકય છે તેવા સિદ્ધાંતમાં તે પ્રાચીન ચિંતકોનાં પ્રમાણમાં શ્રદ્ધા રાખે જ છુટકે. અલબત્ત જુઠા ન ઠરાવી શકાય એવા અગણિત સિદ્ધાતે નવેસરથી યેજી શકાય; જેમનાં હૃદયમાં અનહદ શ્રદ્ધા હોય તેઓ એ સિદ્ધાંત માનવાને સ્વતંત્ર છે; પણ જ્યાં સુધી તેમનું જુઠાણું પૂરવાર નથી થયું ત્યાં સુધી એ બધા જ શ્રદ્ધાપાત્ર છે એવું તે કઈ જ નહિ કહે. જે માત્ર થોડાજ સિદ્ધાંત શ્રદ્ધાપાત્ર હોય તે પછી એ સિદ્ધાંત કયા છે એનો નિર્ણય કરવા માટે બુદ્ધિ સિવાય બીજું કયું સાધન છે? અધિકાર એક સાધન છે, એમ કહેવામાં આવે છે તે નહિ ચાલે. તેમાં એક મોટી મુશ્કેલી આડે આવે છે; કેમકે અધિકાર પર સ્વીકારાયલી ઘણી માન્યતાઓ અંતે જુઠી કરી છે અને સદંતર પડતી.
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
. વિચારસ્વાતંત્ર્ય ઇતિહાસ, મૂકવામાં આવી છે. આમ છતાં, પ્રચલિત ધર્મવિદ્યા પ્રમાણેને સત્તા વાર ધર્મમત (Theological Doctrine) આપણે જુઠે ન ઠરાવી શકીએ ત્યાં સુધી તેને ઇન્કાર કરવાનો આપણને અધિકાર નથી એમ કેટલાક કહે છે. પણ હું એટલું જ જણાવવા માગું છું કે સિદ્ધાંતને જુઠે સાચો ઠરાવવાને ભાર, શંકા કે ઇન્કાર કરનારને શિર હોતે જ નથી. એ ભાર સિદ્ધાંત પ્રતિપાદન કરનારને શિર છે. આ સંબંધમાં મહને એક વાત યાદ આવે છે. એક સમે વાતવાતમાં એક મનુષ્ય નરક (ના અસ્તિત્વ) સંબંધમાં જરા અનાદરભરી ટીકા કરી. આથી નરક જેવી સંસ્થા છે એવું ચુસ્તપણે માનનાર એક ભાઈ જરા વિજયઘોષ કરી પેલા મનુષ્ય પ્રત્યે બોલી ઉઠયોઃ–પણ ભાઈ વિચિત્ર વાત તો એ છે કે નરક નથી એવું હમે સાબીત નહિ કરી શકે.” વાહ! જે હમને એમ કહેવામાં આવે કે સિરિઅસ તારાની આજૂબાજૂ ફરનારા ગ્રહમાં અંગ્રેજી ભાષામાં વાતચીત કરી જાણનારી તથા (Eugenics) સુપ્રજનનવિદ્યા પર ચર્ચા કરવામાં વખત ગાળનારી ગર્દભ જાતિ વસે છે, મે એ વાત જુઠી ઠરાવી તે ન શકો, પણ તેથી કાંઈ એ હકીક્ત માનવા જેવી તે થોડી જ ઠરે છે? કાઈ હકીકત ફરી ફરી કહેવામાં આવે તે સૂચનાના સબળ બળને લીધે કેટલાક મનુષ્યો તે માનવાને તત્પર થાય પણ ખરા. જાહેર ખબર આપવાની આજની પદ્ધતિ માફક એકને એક વાત ભારપૂર્વક ફરી ફરી જણાવવાથી સૂચનાના બળે કરીને ઘણું પ્રમાણભૂત સિદ્ધાંત સ્થપાયા છે અને ઘણા ધાર્મિક પંથે પ્રચારમાં આવ્યા છે. સભાગે બુદ્ધિ પણ એ મદદનો ઉપયોગ કરવા શકિતમાન થઈ છે.
આ પુસ્તકની હકીક્ત પશ્ચિમના સુધારાને લગતી છે. ગ્રીસ દેશમાં બુદ્ધિની કેવી દશા હતી એ બાબતનું વર્ણન આ ઈતિહાસ (પુસ્તક)માં પ્રથમ આપ્યું છે. પુસ્તકમાં માત્ર ખાસ આકર્ષક મુખ્ય મુખ્ય બનાવે ચર્ચવાનો પ્રયાસ કર્યો છે. હમે બહુ વિસ્તારમાં ઉતર્યા ૧. ત્રણ ઠગ અને બ્રાહ્મણની વાત,
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪ વિચાર સ્વાતંત્ર અને બાધક શક્તિઓ. નથી. આ પુસ્તક એક વિશાળ અને અટપટા વિષયની માત્ર પ્રસ્તાવિના રૂપ છે. એ વિષયની એગ્ય ચર્ચા કરતાં તો ધર્મ, ધર્મર્સ, અનેક પાખંડે, અત્યાચાર વગેરેના ઇતિહાસ ઉપરાંત તત્ત્વજ્ઞાન, ભૌતિક શા અને રાજદ્વારી સિદ્ધાંતના ઇતિહાસને પણ છેડવા પડે. સોળમા સૈકાથી તે ઠેઠ કાન્સના બળવા સુધીમાં જે જે ઉપગી, અતિહાસિક બનાવો બન્યા તે સર્વને વિચારસ્વાતંત્ર્યની લડત સાથે છેડો ઘણો સંબંધ હતો. બુદ્ધિસ્વાતંત્ર્યને અંતરાય કે મદદરૂપ નિવડેલા એવા, જૂને સુધારે નાબુદ થયો ત્યારપછીના, બૌદ્ધિક કે સામાજીક બળોની દિશાઓ અને આંતર્ ક્રિયાઓની પૂરી નેંધ લેતાં આખો જીવનકાળ વીતી જાય અને તેમને વર્ણવતાં ઘણું થોથાંની જરૂર પડે. આવા કે આથી મોટા પુસ્તક દ્વારા કોઈ પણ લેખક બહુ બહુ તો એટલું જ કરી શકે કે બુદ્ધિ અને અધિકાર વચ્ચેની લડતને સામાન્ય ચિતાર આપે; એ લડતના જે જે ખાસ બનાવીને તેણે અભ્યાસ કર્યો હોય તેમને વિસ્તારપૂર્વક ચર્ચો.
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને તિહાસ.
પ્રકરણ ૨ જી.
૧૫
-
બુદ્ધિસ્વાત ત્ર્ય
અર્વાચીન સંસ્કૃતિ ગ્રીક પ્રજાને કેટલી આભારી છે એવે આપણને કાઇ પ્રશ્ન કરે કે તુરતજ જવાબમાં ગ્રીક લેાકેાએ સાહિત્ય અને કળાના ક્ષેત્રામાં જે જે સિદ્ધિ મેળવી તે કુદરતી રીતે આપણને પહેલી સ્ફુરી આવે છે; પરંતુ આ જવાબ સંપૂર્ણ સાચે કહી શકાય નહિ. એ પ્રશ્નને વધારે સાચા જવાબ તે એ કહેવાય કે વિચાર અને વિવેચનની સ્વતંત્રતાના પ્રવત કા તરીકે શ્રીકેાના આપણે અત્યંત ઋણી છીએ. કેવળ તેમના તત્ત્વજ્ઞાનના વિચારે, વિજ્ઞાનના ક્ષેત્રમાંની તેમની પ્રગતિ કે રાજદ્વારી સંસ્થાઓના પ્રયાગેાજ તેમની માનસિક સ્વતંત્રતાના પરિણામ રૂપ હતા એમ નથી, પરંતુ સાહિત્ય અને કળાની તેમની શ્રેષ્ઠતાનું કારણ પણ એજ માનસિક સ્વતંત્રતા હતું. દાખલા તરીકે, જીવનની સ્વતંત્ર ચર્ચા કરતાં તેમને અટકાવવવામાં આવ્યા હેત તે તેમનું સાહિત્ય આજની ઉચ્ચ સ્થિતિમાં ન હોત. પણ એમણે મેળવેલી સિદ્ધિઓની વાત તે! દૂર રહી; મનુધ્ય—ઉદ્યોગના ઘણાખરાં ક્ષેત્રમાં એમણે જે જે અદ્ભુત સિદ્ધિએ મેળવી તે તે તેમણે કદાચ ન મેળવી હેાત તેાપણ એમણે પ્રતિપાદિત કરેલા સ્વતંત્રતાના સિદ્ધાંતને લીધે માનવજાતિના કલ્યાણકારામાં ગ્રીક લેાકેાનું સ્થાન ઉચ્ચજ હાત; કારણ એ પ્રતિપાદન મનુષ્યની પ્રગતિ કરાવનારું સમ કારણ હતું.
ગ્રીક લેાકેાએ વિશ્વ વિશે ઉદાર અને વિશાળ દૃષ્ટિ કેવી રીતે સંપાદિત કરી તથા પોતાના વિવેચન અને શેધકબુદ્ધિના ક્ષેત્ર વિસ્તારને અમર્યાદિત અને અતિવિશાળ રાખવા પુરતાં ઇચ્છા અને હિંમત કેવી રીતે પ્રાપ્ત કર્યા તે સમજાવવા જેટલું તેમના પ્રાચીન ઇતિહાસનું આપણને જ્ઞાન નથી. આપણે ત્રીકેાનું આ લક્ષણ સ્વીકારી લેવાનું ' છે. ગ્રીક પ્રજા ભિન્ન ભિન્ન જાતિની બનેલી હતી અને તે સર્વમાં
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
બુદ્ધિસ્વાતંત્ર્ય.
મુખ્ય લક્ષણે સામાન્ય હતાં છતાં તેમના સ્વભાવ,રિવાજ અને સંપ્રદાયો ભિન્ન હતા, એ બધું આપણે યાદ રાખવું જોઈએ. કેટલાક, બીજાની સરખામણીમાં, પ્રગતિવિધી, પછાત તથા બુદ્ધિરહિત હતા. આ પ્રકરણમાં “ગ્રીક” એટલે બધાજ ગ્રીક લકે નહિ પરંતુ સંસ્કૃતિના ઇતિહાસમાં અમૂલ્ય ફાળો આપનાર આનીઅન અને એથેનીઅન લેકે એવો જ તે શબ્દનો અર્થ કરે.
એશીઆ માઇનેરમાં આવેલું આ આયોનિઆ વિચારસ્વાતંવ્યનું જન્મસ્થાન હતું. ચૂરેપના વિજ્ઞાન અને તત્વજ્ઞાનના ઈતિહાસની શરૂઆત આનિઆમાંજ થઈ હતી. ઈ. સ. પૂર્વે ૫ મા અને ૬ ઠા સૈકાઓમાં પ્રાચીન તત્ત્વ વિચારકેએ અહિંઆજ પિતાની બુદ્ધિને ઉપયોગ કરી, આ વિશ્વનાં ઉત્પત્તિ અને બંધારણનાં મૂળ ખોળી કાઢવાના યત્નો આદર્યા હતા. તેમના પર પણ પ્રચલિત મંત
ની થેડી ઘણું અસર તો થયેલી પરંતુ તેમણે યથાશાસ્ત્ર (Orthodox) અભિપ્રાય અને ધાર્મિકમતના ખંડનનું કાર્ય તે શરું કર્યું હતું. વિચાર સ્વાતંત્ર્યના અગ્રેસર હિમાયતીઓમાં કનેકેનીઝ (Xenophanes) ખાસ વજનદાર કે સમર્થ ન હોવા છતાં પ્રથમ સ્થાન ભોગવે છે; કારણ કે એનો ઉપદેશ જનસમાજે જે સહિપ્તાથી સાંભળ્યો તે પરથી અગ્રેસરે કેવા સ્વતંત્ર વાતાવરણમાં વિહરતા હતા તે સ્પષ્ટ થાય છે. તે એક શહેરથી બીજે શહેર ભટકત અને નીતિની દૃષ્ટિએ દેવદેવીઓ વિષેની રૂઢ માન્યતાઓ સામે વાંધો ઉઠાવતે અને ગ્રીક લોકો તેમના પિતાના દે પર માનવગુણધર્મોનું આરોપણ કરતા હતા. અર્થાત દે માણસો જેવાં કામ કરતા હતા–એ વાતને તે હસી કાઢતો. “જો બળદને માણસોના હાથ અને માનસિક શક્તિઓ હોત તો તેઓ પિતાના દેવને બળદ-આકારના બનાવત.” આમ પ્રચલિત ધર્મક્રિયા પર કરેલો હુમલો એ ( વાસ્તવિક રીતે ) જૂના કવિઓ અને ખાસ કરીને પુરાણ વિષયમાં સર્વશ્રેષ્ઠ પ્રમાણ
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યના ઇતિહાસ.
૧૭
રૂપ મનાયેલા કવિ હેામરના સાચાપણાં સામે ઉઠાવેલી તકરાર જ હતી. જે કામેા મનુષ્યાને હાથે થાય તે પણ ઘણાં શરમપાત્ર કે ધૃણાજનક ગણાય, એવાં કામેા દેવાએ કયા છે એમ મનાવવા ખાતર ઝેનેફેનીઝે (Xenophanes) હેામરની સખ્ત ઝાટકણી કાઢી. આ પ્રકારે વંશપર પરાથી ઉતરી આવેલી માન્યતાઓ સામે તકારાર ઉઠાવતાં કે હેમર દુષ્ટ અને અનીતિમાન હતા એવું તેને શિર કલક લગાડતાં ફ્ઝેનેફેનીઝને કાઇએ અટકાવવાના પ્રયત્ન સરખા કર્યાં હાય એવું આપણી જાણમાં નથી. હેમરનાં કાવ્યેા ઇશ્વરાક્ત વાણી તરીકે કદી પણ મનાતાં ન હતાં એ આપણે યાદ રાખવું જોઈ એ. કવિ હામર ગ્રીક લેાકેાના બાઈબલ રૂપ હતા એવું કહેવામાં આવ્યું છે, પણ આ કથન સત્યથી છેક વેગળુ છે. સદ્ભાગ્યે ગ્રીક લેાકેાને બાઈબલ હતુંજ નહિ અને એ હકીકત તેમના સ્વાતંત્ર્યના ઉદ્ગારરૂપ અને મુખ્ય કારણરૂપ હતી. બાઇબલના અભાવે તેમનામાં વિચાર સ્વાતંત્ર્યના ઉદય થયા. હેામરનાં કાવ્યે સાંસારિક, વ્યાવહારિક હતાં, ધાર્મિક નહિ; અને કાઈ પણ ધાર્મિક પુસ્તકના કરતાં તે કાવ્યામાં એછી અનીતિ, એછી અસભ્યતા, આખું જંગલીપણું છે એ હકીકત લક્ષમાં લેવી ઘટે છે. હેામરનાં કાવ્યેા ભારે પ્રમાણુરૂપ મનાતાં એની તે ના પાડી શકાય નહિ, પણ ધર્મ પુસ્તકાની માફક તે કાવ્યેા પ્રજાને બંધનકારક, પ્રજાના આચાર-વિચારનાં નિયામક ન હતાં; અને આથી બાઈબલ સામે ટીકા કરનારને જેટલી અટકાયત કરવામાં આવતી તેટલી હેામર સામે આક્ષેપ કરનારને કદી કરવામાં આવતી ન હતી.
પ્રસ્તુત વિષય ચતી વેળા સ્વતંત્રતા વધવાનું એક બીજું કારણુ આપણે લક્ષમાં લેવું જોઇએ. એ કારણ તે (The absence of sacerdotalism) પાદરીશાહીના પક્ષપાતને અભાવ-પાદરીએની રીતિ તરફના પક્ષપાતને અભાવ. પેાતાના લાભાર્થે આખા સમાજ પર સિતમ ગુજારે અને રૂઢ માન્યતાઓ વિરૂદ્ધ ઉઠાવવામાં
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
, બુદ્ધિસ્વાતંત્ર્ય. આવતા પિકારને દાબી શકે એટલી બધી સત્તા પાદરીઓ કદીયે પ્રાપ્ત કરી શક્યા ન હતા. જાહેર પ્રજાને સામાન્ય અધિકાર રાષ્ટ્ર સત્તાના (civil authorities) પોતાના હાથમાં હતો. કદાચ કેટલાંક પાદરી કુટુંબ અતિશય લાગવગ ભેગવતાં હશે તે પણ તેમને કાંઈ ખાસ ગજ વાગતો નહિ. સાધારણ નિયમ પ્રમાણે પાદરીઓ રાજ્યના નેકરો હતા અને ધર્મક્રિયાની સાંકેતિક વિગતે સિવાય બીજી કોઈ પણ બાબતમાં તેમના શબ્દોને કઈ માન આપતું નહિં.
હવે પ્રાચીન તત્વવેત્તાઓ વિષે ફરી વિચાર કરીએ. મેટે ભાગે તેઓ જડવાદી હતા. એમના તકને સંગ્રહ બુદ્ધિવાદના ઈતિહાસમાં રસિક પ્રકરણરૂપ છે. આ તસવવેત્તાઓમાંથી હીરેક્લીટસ અને ડિમેક્રિટસ એ બે મહાન વિચારકોનાં નામ પસંદ કરીશું; કારણ કે બીજા બધાં કરતાં એ બેએ કેવળ ઉંડા અને કઠણ મનનને અંતે આ બ્રહ્માણ્ડને રહસ્ય વિષે નવીજ પદ્ધતિએ વિચાર ચલાવવા તથા સામાન્ય અક્કલમાં ન ઉતરે એવા નિર્વિચારે બંધાએલા સિદ્ધાંતો જૂઠા પાડવા સારુ બુદ્ધિને વધારે કેળવી. સ્કૂલ વસ્તુમાત્રમાં જે નિત્યત્વ અને નિશ્વળતા આપણું ઇન્દ્રિયને ભાસે છે તે કેવળ જુઠે ભાસ છે તથા આ વિશ્વ તેમજ ભૌતિક વસ્તુ માત્ર પ્રતિક્ષણ બદલાયા કરે છે એવું હીરેલીટસે જ્યારે પહેલી જ વાર જણાવ્યું ત્યારે લેકે ચમકી ઉઠયા હતા. ડિમેક્રિટસે વિશ્વની ઉત્પત્તિ સંબંધમાં વિચારના ઈતિહાસમાં છેક સામ્પ્રતકાળના પ્રાકૃતિક અને રસાયનિક સિદ્ધાંત સાથે સંબંધ ધરાવતા, ૧૭મા સૈકામાં પુનર્જીવન પામેલા પરમાણુવાદને સ્થાપિત કરીને ખરેખર એક અજબ પરાક્રમ કર્યું. ધર્માધિકારીઓએ સત્ય તરીકે ઠોકી બેસાડેલી વિધેત્તિ વિષેની કલકલ્પિત વાતેથી આ પ્રખર ભેજાઓને કશીયે બંધને નડયાં નહિ.
આ બધા તાત્વિક વિચારેથી સેક્રિસ્ટ તરીકે જાહેર થયેલા શિક્ષણશાસ્ત્રીઓને માર્ગ તૈયાર થયો. પાંચમી સદી અધવારી ગઈ ત્યાર પછી આ લોકો પ્રકાશમાં આવવા લાગ્યા. તેમણે સમસ્ત
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યના ઇતિહાસ.
૧૯
ગ્રીસ દેશમાં પોતાના કયજ્ઞ શરૂ કર્યાં, સતત મુસાફરી કરી અને યુવક વને જાહેર જીવન માટે તાલીમ આપી તથા બુદ્ધિને ઉપયેગ કરવાનું તેમને શિક્ષણ આપ્યું. શિક્ષણશાસ્ત્રીએ તરીકે તેમનાં ધ્યેય વ્યવહારિક હતાં. સ્થૂલ વિશ્વવિષેના પ્રશ્ન છેડીને તે માનવજીવનને લગતા નીતિ અને રાજનીતિના પ્રશ્ના છેડવા લાગ્યા. આ કામમાં તેમને સત્ય અને ભ્રાંતિના વિવેક કરવાની મેાટી મુશ્કેલી નડી, અને તેએમાંના અતિ સમ તત્ત્વવેત્તાઓએ જ્ઞાન, તક શૈલી અને બુદ્ધિના સાધનરૂપ વાણી એ ત્રણેનાં લક્ષણા વિષે સંશાધન ચલાવ્યાં. એમના ખાસ સિદ્ધાંતા ગમે તે હે। પરંતુ તેમની સામાન્ય વૃત્તિ તે સ્વતંત્ર શોધ અને વિવેચન કરવા તરફ હતી. તેમણે સ વસ્તુનું સત્ય બુદ્ધિની કસાટી પર કસવાને પ્રયત્ન આદર્યાં. પાંચમી સદીના ઉત્તર ભાગને આપણે પ્રખેાધકાલ કહી શકીએ.
અહિં એટલે ઉલ્લેખ કરવા જરૂરી જણાય છે કે ગ્રીક લેાકેાએ પરદેશેા સંબંધી જે કાંઈ જ્ઞાન મેળવ્યું હતું તેને પરિણામે અધિકાર સામેની તેમની શંકાશીલ વૃત્તિ વૃદ્ધિંગત થઈ. જ્યાં સુધી મનુષ્યને માત્ર પોતાના દેશના રિવાજોની માહિતી હાય છે ત્યાં સુધી તે તેમને છેક કુદરતી માની લે છે; પરંતુ જ્યારે તે પરદેશગમન કરીને પેાતાના રિવાજોથી તદ્દન ભિન્ન રિવાજો અને જીવનાદર્શી પ્રચારમાં આવેલા જુએ છે ત્યારે રિવાજ અગર ટેવની સત્તા કેટલી પ્રખળ છે તે તેના સમજવામાં આવે છે, અને નીતિ અને ધમ દેશકાળ અનુસાર હૈય છે એવું તે શીખે છે. ગંગા કે યુક્રેટિસ નદીના તટ પરના કાઈ પ્રદેશમાં જન્મવાથી હું જરૂર જુદા ધર્મ સિદ્ધાંતા માનતા હેત એવી જેમ એકાદ ખ્રિસ્તી તરીકે ઉછરેલા મનુષ્યને ખાતરી થવાથી તેનામાં ભિન્ન વિચારા જાગે છે તેમ આવી શોધ અને પ્રતીતિને પરિણામે અધિકારનું ખળ ઢીલું થતું જાય છે અને અશાંતિકારક વિચારે જન્મ પામે છે.
બૌદ્ધિક સ્વતંત્રતાને લગતી આ હિલચાલે!, અલબત્ત, હંમેશ
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
બુદ્ધિસ્વાતંત્ર્ય.
મુજબ, જનસમૂહના માત્ર ન્હાના ભાગેજ હાથ ધરી હતી. આમવ તા જ્યાં જુએ ત્યાં અત્યંત વ્હેમી માલુમ પડતા. દેવાની કૃપા પરજ તેમનાં શહેરાની હસ્તી અને સહિસલામતી અવલખિત હતાં એમ લેાકેા માનતા. સામાન્ય જનતામાં જડ ધાલી બેઠેલા આ (ધાર્મિક) મૂગ્રાહાને ધેાકેા પહેાંચે એવા વિચારાને પ્રચાર થાય તે નવીન તક સિદ્ધાંતના પ્રવકને જીલમના ભાગ થવું પડે એવી સદંતર ભીતિ રહેતી. આવું એથેન્સમાં બનેલુંયે ખરૂં. પાંચમી સદીના મધ્યમાં એથેન્સ થ્રીસનું અત્યંત બળવાન રાજ્ય બન્યું હતું તેમજ કલા અને સાહિત્યનાં ક્ષેત્રમાં ઉચ્ચ સ્થાન ભાગવતું. તે પૂર્ણ પ્રજા સત્તાક રાજ્ય હતું. રાજકીય ચર્ચા ત્યાં છૂટથી થતી હતી. આ સમયે એથેન્સના રાજ્યના સુકાની પેરિકિલસ નામના રાજનીતિનિપુણ પુરૂષ હતા. તે જાતે (free-thinker) નવીન વિચારનેા હતેા અથવા તેના સમયના એકે એક વ્યુત્ક્રાંતિકારક વિચારથી તે સુપરિચિત હતા એમ કહીએ તે પણ ચાલે. આયાનીઆથી એથેન્સમાં ઉપદેશ કવા આવેલા એનેકસેગેારાસ (Anaxagoras) નામના તત્ત્વજ્ઞાની સાથે તેને ખાસ ધરાએા હતા. લૌકિક દેવા સંબંધમાં એનેકસેગેારાસ નર્યાં નાસ્તિક હતા. રાજદ્વારી બાબતેમાં પેરિલિસ સામે મતભેદ ધરાવનારા તેના શત્રુએએ એનેકસેગારાસ પર હુમલેા કરી પેરકલસને પરાક્ષ રીતે ધા કર્યાં. એ વિરાધીઓએ દેવનિંદાને લગતા એક કાયદા રજી કરી, પસાર કર્યાં. આ કાયદાની રૂએ નાસ્તિકા તેમજ સ્વર્ગ સંબંધી સિદ્ધાંતા શીખવનાર વ્યકિતઓ પર કામ ચલાવી શકાતું. એનેકસેગેારાસ તે એવા જ ઉપદેશ કરતા કે દેવા માત્ર કલ્પિત છે અને સામાન્ય એથેનીઅન જે ને સવાર સાંજ પૂજતા તે સૂર્ય ખળતી કાઈ ધાતુના માટેા ગાળાજ છે. આથી તેના પર દેવનિંદક હાવાને આરેાપ પુરવાર કરવા એ ઘણું સહેલું હતું. પેરિકિલસની લાગવગને લીધે એનેકસેગારાસ મૃત્યુના મુખમાંથી ઉગાઁ. પણ તેને ભારે દંડ થયા હતા અને એથેન્સ છેાડી લેમ્પેસેકયુસ
२०
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતત્ર્યને ઇતિહાસ.
૨૧
(Lampesacus) જવું પડયું હતું. આ ખીજે સ્થળે તે સારા આદર સત્કાર પામેલે.
"C
,,
66
ધર્મ વિરૂદ્ધ વિચાર ફેલાવનારને જુલમના ભાગ થવું પડતું એ પુરવાર કરવા માટે ખીજાએ દાખલાઓ છે. પ્રેાટેગેારાસ નામના એક મહાન સાપ્રીસ્ટે “ દેવા વિષે ” એ નામનું એક પુસ્તક પ્રસિદ્ધ કર્યું. દેવા છે કે નહિ એ વાત મુદ્દિદ્વારા કાઇ જાણી શકે નહિ એવું પુરવાર કરવાને એ પુસ્તકના હેતુ હાય એમ ભાસે છે. તેના શરૂઆતના શબ્દો આ મુજબ હતા; દેવા વિષે મને પ્રશ્ન કરવામાં આવે તે તેએ છે કે નથી એ હું કહીશ નહિ. આ મામત આપણે જાણી શકતા નથી તેનાં એકથી વિશેષ કારણે છે. એક તે વિષયજ ગૂઢ છે અને બીજું મનુષ્યજીવન ઘણું ટુંકું છે.” પ્રેટેગેારાસ ઉપર પણ દેવિનંદક હાવાના આરેાપ મૂકવામાં આવ્યા હતા અને તેને પણ એથેન્સ છે।ડવું પડયું હતું. આમ છતાં નવીન વિચારાને ઉગતાજ દાખી દેવા માટે કાઈ ખાસ નિયમિત (દમન) પદ્ધતિ ન હતી. પ્રેાટેગારાસના ગ્રંથની નકલ એકત્ર કરી સળગાવવામાં આવી હતી; પરંતુ જે વિચારે ફેલાવવા ખાતર એનેક્સેગેારાસને શિક્ષા કરવામાં આવી હતી તેજ વિચારાથી ભરેલું એનેક્સેગારાસનું પુસ્તક એથેન્સના ચેાપડીઓવાળાઓની દુકાને સામાન્ય કિંમતે વેચાતું હતું. વળી ડાયેાનીઅસના માનમાં થતાં ઉત્સવા વખતે ભજવાતા નાટય પ્રયાગા ને કે કેવળ ધાર્મિક વિધિએ રૂપજ લેખાતા તેા પણ બુદ્ધિવાદીય વિચારાએ રંગભૂમિ પર પણ આક્રમણ કરવા માંડયું હતું. ચુરીપીડીસ (Euripides) નું હૃધ્ધ આ નવીન વિચારપદ્ધતિથી સંપૂર્ણ ર’ગાયેલું હતું અને તેનાં (Tragedies) કરૂણાંત નાટકનાં વલણ વિષે ભલે ગમે તે અભિપ્રાય બંધાય છતાં તે પેાતાનાં નાટકનાં પાત્રાને મુખે ધણા શાસ્ત્રવિરાધી વિચાર। જાહેર કરાવતા એટલું તે! આપણે કબુલ કરવું જ જોઇએ. એક સુપ્રસિદ્ધ રાજનીતિને તેના પર દેવનિંદા કરવાને આરે પ–મૂકી, ફેાજદારી કરી. પાંચમી
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨
બુદ્ધિસ્વાતંત્ર્ય.
સદીના છેલ્લાં ત્રીસ વર્ષ દરમ્યાન શિક્ષિત વર્ગોમાં પ્રચલિત ધર્મ મત સામે બંડખેર વૃત્તિ ઘણુ ફેલાઈ એમ આપણે માની શકીએ. આ સમયે સ્વતંત્રતા વિરુદ્ધ વ્યવસ્થિત દમનનીતિ ચલાવવી અશક્ય હતી, કારણ કે ભારી લાગવગવાળા બુદ્ધિવાદીઓને એક મેટે વિભાગ એ સમયે હસ્તી ધરાવતે. વળી દેવર્નિદાને લગતા કાયદાની એક મુખ્ય ખામી એ હતી કે તેને ઉપયોગ અંગત અને પાક્ષિક કારણે માટે થઈ શકતો. આપણું જાણમાંની ઘણું ફેજદારીઓ ખરેખર આવાજ હેતુઓથી કરવામાં આવતી હતી. બીજા મુકદમાઓ ખરેખરી ધર્મધતા, ખરેખરા ધર્મઝનૂન અથવા તે રખેને નાસ્તિક વિચાર અતિશિષ્ટ અને નિરુદ્યમી વર્ગો ઉપરાંત બીજા લોકો પર પણ અસર કરે એવી ભીતિથી ઉભા કરવામાં આવ્યા હેય; બાકી ઘણુંખરાં તો અંગત કે પાક્ષિક કારણથી જ ઉભા કરવામાં આવેલા. ગ્રીક પ્રજામાં અને પાછળથી
મન પ્રજામાં એક એવો સર્વમાન્ય સિદ્ધાંત હતો કે સામાન્ય પ્રજા માટે ધર્મ હિતકારી અને આવશ્યક છે. ધર્મના સત્યમાં જે લોકોને શ્રદ્ધા ન હતી તે પણ એક રાજદ્વારી સંસ્થા તરીકેની તેની ઉપયોગિતા સ્વીકારતા અને સાધારણ રીતે તત્ત્વવેત્તાઓ લેકસમૂહમાં સંભક સત્ય ફેલાવવાને યત્ન પણ કરતા નહિ. આજના કરતાં એ સમયે, સ્થાપિત ધર્મમમાં નહિ માનનારા લકે તે મને બાહ્ય રીતે વળગી રહે એ એક રિવાજ વધુ સામાન્ય થઈ પડે. ગ્રીક રાજદ્વારી પુરૂષ અને વિચારકેના જીવનકાર્યક્રમમાં ઉચ્ચ લોક–શિક્ષ
ને સ્થાન ન હતું. એ લેકશિક્ષણને તેમના જીવનકાર્યક્રમમાં સ્થાન અપાયું હેત તો પણ તે શિક્ષણ માટેના પ્રયોગો તે યુગમાં ભાગ્યે જ વ્યવહારસિદ્ધ નિવડયા હેત એવી દલીલ કરનારને સત્યથી બહુ દૂર લેખ ન જાઈએ.
છતાં આથી ભિન્ન વિચાર ધરાવનાર એક સુવિખ્યાત એથેનીયન પાકે. આ એથેનીયન તે તત્ત્વવેત્તા સેક્રેટીસ. એ સૌથી મહાન શિક્ષણશાસ્ત્રી હતા અને ગરીબ હોવા છતાં બીજાઓની માફક પૈસા
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઈતિહાસ. લીધા વગર એ ઉપદેશ આપતે હતે. એ ચર્ચાઠારા ઉપદેશ કરતે. આ ચર્ચાનું ઘણું વાર કાંઈ વાસ્તવિક પરિણામ નહોતું આવતું; પણ અમુક પ્રચલિત વિચાર (received opinion) અપ્રતિપાદ છે, તથા સત્યનો નિર્ણય કર મુશ્કેલ છે, એટલું બતાવવા પૂરતી તો તે ચર્ચાની અસર થતી જ. જ્ઞાન અને સગુણ વિષે સોક્રેટીસ ખરેખર અમુક ચોક્કસ વિચારો ધરાવતો. તત્ત્વજ્ઞાનના ઇતિહાસમાં એ વિચારો અતિ મહત્ત્વના છે, પરંતુ આપણને તો ચર્ચા અને વિવેચનમાં સોક્રેટીસ જે ઉત્સાહ દાખવતે તેટલા પૂરતી જ તેની અગત્ય છે. જે કોઈ તેનું કહ્યું સાંભળતું તેની સાથે સોક્રેટીસ પાત્રાપાત્રને. વિવેક કર્યા વગર વાર્તાલાપમાં ઉતરતે અને દરેક સ્ત્રઢ માન્યતાનું સત્ય બહુમતિના અભિપ્રાય કે આત ગણાતાં પુરૂષોનાં કથન અનુસાર ન કસતાં, નિખાલસ ચિત્તે બુદ્ધિ કે તર્કદ્વારા કસવાને એ સર્વ કેાઈને ઉપદેશ કરત. ટૂંકાણમાં, અમુક અભિપ્રાયનું સત્ય તપાસવા માટે ઘણું લોકેએ જે ધેરણ સ્વીકાર્યું હોય તે સિવાયનાં બીજાં ઘેરો શોધી કાઢવાનું એ લોકોને ઉપદેશ. આગામી જમાનાના તત્ત્વવેત્તાઓ થવાનું જેમના ભાગ્યમાં લખાયેલું હતું તથા એથેન્સના ઇતિહાસમાં જેમણે આગળ પડતો ભાગ ભજવ્યું હતું એવા કેટલાયે યુવકે સોક્રેટીસનું શિષ્યમંડળ ભાવતા.
એથેનીઅન પ્રજાને હાથે એકાદ દૈનિક પત્ર ચાલતું હોત તો પત્રકારોએ સોક્રેટીસને ભયંકર આદમી તરીકે ધિક્કારી કાઢયે હોત. તેઓ એક (comedy) સુખાવસાની નાટક દ્વારા તત્ત્વવેત્તાઓ, સેરીસ્ટ અને તેમના મિથ્યા સિદ્ધાંતને વારંવાર હાસ્યાસ્પદ બનાવતા. એરીસ્ટેફેન્સનાં વાદળ–The clouds of Aristophanes નામના એક નાટકમાં સેક્રેટીસને દેવનિંદાપૂર્ણ અને ધ્વસાત્મક વિચારેના એક લાક્ષણિક હિમાયતી તરીકે નિંદવામાં આવ્યો છે. આ પ્રકારની કનડગતે છતાં એક પણ અનિષ્ટના ભંગ થયા વિના પોતાના બંધુજનને ઉપદેશ આપવાનું સતત કામ કરતા કરતા સેક્રેટીસ વૃદ્ધા
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪
બુદ્ધિસ્વાતંત્ર્ય.
વસ્થાએ પહોંચે. પછી ઈ. સ. પૂર્વ ૩૯૯ની સાલમાં ૭૦ વર્ષની પાકટ ઉંમરે તેના પર નાસ્તિક હોવાના તથા યુવકેની નીતિમાં બગાડ કરવાના આરોપસર ફોજદારી ચાલી તથા તેને મારી નાંખવામાં આવ્યું. એથેનીઅન લેકની દષ્ટિમાં સેક્રેટીસ સમાજને ખરેખર હાનિકર્તા જણાયે હોય તે તે આટલા લાંબા કાળ સુધી તેમણે સેક્રેટીસને નીભાવી લીધે એ મને આશ્ચર્યકારકજ લાગે છે. હું તે નિઃસંશય માનું છું કે તેના પર રાજદ્વારી હેતુઓને લીધે તહેમત મૂકવામાં આવ્યું હતું અમર્યાદિત પ્રજા શાસન (Democracy) રાજ્ય તરફ તેની સહાનુભૂતિ હોય અથવા અજ્ઞ બહુમતિની ઈચ્છા સમાજને કલ્યાણકારક થઈ પડે એ સિદ્ધાંત તેને હોય એ હકીકતે સોક્રેટીસની લાક્ષણિક વિચારપદ્ધતિ જોતાં અસંભવિત હતી. મતાધિકારને મર્યાદિત કરવા ચાહનારા લોકો સાથે તેની કદાચ સહાનુભૂતિ હતી એ મનાતું. સ્થાપિત રાજ્યબંધારણ વિરૂદ્ધ ચાલતી લડતને પરિણામે રાજ્યબંધારણ કેટલીક વાર ઉંધુ પડયા પછી, જ્યારે પ્રજાશાસન ફત્તેહમંદ નિવડયું ત્યારે પ્રજા શાસનને વિષેધ કરનારા સામે કડવાશની તીવ્ર લાગણે ઉભી થઈ અને બીજા કેટલાકની સાથે સેક્રેટીસ પણ એ કડવાશનો ભોગ થઈ પડશે. જે તેની ઈચ્છા હતી તે સોક્રેટીસ સહેલાઈથી શિક્ષા મુક્ત થઈ શકે હેત. ભવિષ્યમાં ઉપદેશ ન કરવાની તેણે બાંહેધરી આપી હોત તો ચોક્કસ તેને લગભગ નિર્દોષજ ઠરાવવામાં આવત. વસ્તુસ્થિતિ એવી હતી કે સોક્રેટીસના મુકદમા માટે ન્યાયાધીશ તરીકે નીમાયેલા ૫૦૧ સામાન્ય એથેનીઅન લોકોમાંના લગભગ અડધા જેટલાએ તેને નિર્દોષ તરીકે છેડી દેવાને અભિપ્રાય દર્શાવ્યો હતો. જે આ ક્ષણે પણ તેણે પિતાની ઉદ્દામ, કડક રીતિ હેજ પલટી હોત તે તે મતની શિક્ષા પાયે ન હોત.
પણ આ મહાન પ્રસંગને પહોંચી વળવા એ કટિબદ્ધ થયા. અને એક અજબ સાંકેતિક ભાષણ દ્વારા ચર્ચાસ્વાતંત્ર્યનો હક્ક તેણે - જુઓ એનસાઈકલોપિડિઆ બ્રિટાનિકાની છેલ્લી આવૃત્તિમાને સેક્રેટિસ પર જેકસનને લેખ.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યના ઇતિહાસ.
૨૫
વ્યાજખી ઠેરવી બતાવ્યેા. સોક્રેટીસના અતિ મુદ્ધિશાળી શિષ્ય અને તત્ત્વચિંતક પ્લેટાએ [ધી એપેલેાજી એવુ સેક્રેટિસ] સેક્રેટીસને બચાવ નામનું પુસ્તક રચ્યું છે. આમાં એના બચાવનું સામાન્ય વલણ બતાવવામાં આવ્યું છે. અન્ય શહેરીએ જે દેવાને પૂજતા તેમને સોક્રેટીસ સ્વીકારતા નહિ . એવે તેના પર આરેાપ મૂકવામાં આવ્યા હતા. તેને તે સતાષકારક જવાબ વાળી શકયેા નથી એમ પ્લેટાના પુસ્તક પરથી સ્પષ્ટ થાય છે. આ આરેપ વિરુદ્ધ તેણે જેજે ખુલાસાએ આપ્યા તે એનાં ભાષણાને ખામીભરેલા ભાગ છે. પણ યુવકેાની નીતિ બગાડવા વિશેના આરેાપના ચર્ચાસ્વાતંત્ર્ય માટેની સુંદર લીલે। આપી તે સચોટ જવાબ વાળી શકયા હતા. આખા ખચાવ (apology) માં આ જ ભાગ અતિ ઉપયેગને છે અને આજ સુધી પણ તે અસલ જેટલેાજ અસરકારક છે. હું ધારૂં છું ત્યાં સુધી તે નીચેના બે મુખ્ય મુદ્દાઓ પર ભાર મૂકે છે.
ܕܕ
66
(૧) એ કહે છે કેઃ—કાઇ પણ માનુષી સત્તા કે અદાલત જબરદસ્તી અગર બળાત્કાર કરે તેા પણ પાતાના અંતઃકરણ વિરૂદ્ધ કાર્ય કરવાની ગમે તે જોખમે બેધડક ના પાડવી એ વ્યક્તિ માત્રની અનિવાર્ય ફરજ છે. અર્થાત્ મનુષ્યકૃત કાયદા કરતાં વ્યક્તિના અંતઃકરણના અવાજનું ચઢીઆતાપણું સેક્રેટીસ પ્રતિપાદિત કરે છેઃ પોતાના તમામ જીવનકાર્યને તે ધાર્મિક શેાધમાં પરાવાયેલા જીવન તરીકે ઓળખાવે છે. તાત્ત્વિક વિવેચનમાં રચ્યાપચ્યા રહેવામાં પાતે અંતરના કાઈ અકળ માદકના અવાજને વશ વ છે એમ તેને પેાતાને ખાતરી થઈ લાગે છે અને પોતાના અંતઃકરણની ઉંડી પ્રતીતિ ટાળી દેવા કરતાં મૃત્યુમુખમાં હોમાવા માટે સેક્રેટીસ વિશેષ તત્પર થાય છે. તે કહે છે કેઃ—એ એથેનીઅન લેાકેા ! હું સત્ય માટેની શેાધના પ્રયત્ના ત્યજી દઉં એ શરતેજ જો તમે મને નિર્દોષ ઠરાવી છેડવા માગતા હૈ। તા, હું આભારપૂર્વક જણાવવાની રજા લઉં છું કે હું તે! ઇશ્વરની આજ્ઞા પાળીશ. તેજ પ્રભુએ–નહિં કે તમે–મને
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
બુદ્ધિસ્વાતંત્ર્ય. મારું જીવનકાર્ય સંપ્યું છે. આથી જ્યાં સુધી મારામાં પ્રાણ અને strength બળ હશે ત્યાં સુધી હું તત્વચિંતન હરગીઝ નહિ છોડું. જેને જેને હું મળીશ તેને ઉદ્દેશીને કહીશ “ભલા આદમી! જ્ઞાનપ્રાપ્તિ, સત્યસંશાધન અને આત્મોન્નતિના માર્ગોની અવગણના કરી, ધન અને માન અકરામ પર આસક્તિ લગાડતાં તને શરમ નથી આવતી શું ?” મેત શી વસ્તુ છે તે હું જાણતો નથી. કદાચ તે સારી વસ્તુ હોય; પણ હું એટલું તે જાણું છું કે હાથે ઉપાડેલી લડત છોડી ભાગી જવું એ તે બુરી વસ્તુ છે, અને જે વસ્તુ બુરી હોવાની મારી ઉડી પ્રતીતિ છે તે વસ્તુ કરતાં જે વસ્તુ સારી નિવડવાનો સંભવ હોય તેને હું વધારે પસંદ કરું છું. (અર્થાત ધર્મલડત પડતી મૂકવા કરતાં મોતને વધાવી લેવું મને વધારે પસંદ છે.)
(Free discussion) ચર્ચાસ્વાતંત્ર્યથી થતા જાહેર લાભો પર સોક્રેટીસ ખાસ ભાર મૂકે છે. લોકોને ઉદ્દેશીને તે લખે છે –“હું કદાચ તમારા આચાર વિચારને કડક અને ઉત્સાહપ્રેરક ટીકાકાર છું, કારણ કે એક ઘડી સમજાવીને તે બીજી ઘડી ઠપકે આપીને હું તમને સત્ય પંથે દેરવવા ખંતપૂર્વક મથું છું, તમારા અભિપ્રાયોની સતત કસોટી કરું છું, અને અમુક વસ્તુનું જ્ઞાન મેળવ્યાનું તમારું મિથ્યાભિમાન, તમારું અજ્ઞાન પુરવાર કરી ઉધાડુ પાડું છું. જે વસ્તુ મારે મુખેથી તમે સાંભળે છે તેની પ્રતિદિન ચર્ચા થાય એમાં માનવજાતિનું સર્વોત્કૃષ્ટ કલ્યાણ સમાયેલું છે. જે જીવનને આવી ચર્ચાની કસેટીથી કસવામાં ન આવે તે એ જીવન જીવવા લાયક નથી.”
આમ વિચારસ્વાતંત્ર્યના વાજબીપણાના આ સૌથી પહેલા એકરારમાં બે મહત્ત્વની બાબતે પ્રતિપાદિત થયેલી આપણને માલુમ પડે છે. (૧) વ્યક્તિના અંતઃકરણને અખંડનીય હકક–જેના પર ભવિષ્યની સ્વાતંત્ર્ય માટેની લડત મંડાવાની હતી તે-અને (૨) ચર્ચા અને વિવેચનની સામાન્ય અગત્ય. પહેલો હક્ક વિવાદસિદ્ધ નથી,
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાત ંત્ર્યને ઇતિહાસ.
૨૭:
કેવળ અંતર્નીન પર ચેાજાયેલા છે. ક્રાઇ એક પ્રકારના દેવતા નૈતિક સિદ્ધાંતના અસ્તિત્વ વિષેની માન્યતા પર એ હક્ક આધાર રાખે છે; અને સેક્રેટીસના જેવા અંગત અનુભવ ન થવાથી એ એમ માનવાના ઈન્કાર કરે છે તેમને માટે સેક્રેટીસની લીલા નકામી છે; પરંતુ ૨૦૦૦થીયે વધારે વર્ષોના અનુભવ બાદ વિચાર—સ્વાતંત્ર્યના વ્યાજબીપણાંના એકરારમાં જણાવેલા વિવેચન સ્વાતંત્ર્યને ખીજો હક્ક, ખુદ સેાક્રેટીસે પણ નહિ કપ્યા હોય એવા ધણાએ સંબંધેામાં વધારે વિસ્તારથી પ્રયેાજી શકાય.
જે સજોગે વચ્ચે સેક્રેટિસના ગુન્હાની તપાસ શરુ થઇ તે પરથી એથેન્સમાં તે સમયે જે મતાંતરક્ષમા તથા અક્ષમા હતાં તે સ્પષ્ટ થાય છે. ચિરકાળ સુધીનું સોક્રેટિસનું મુક્તપણું, આખરે તેના પર રાજદ્વારી અને કદાચ અંગત કારણાસર તહેામત મૂકવામાં આવ્યું હતું તે હકીકત, તેની તરફેણમાં ન્યાયાધીશેા સારી સંખ્યામાં હતા. એ ખીનાઃ- આ બધા પરથી એટલું પ્રતીત થાય છે કે તે સમયે સાધારણ વિચારસ્વાતંત્ર્ય હતું, અને જે અસહિષ્ણુતા ભાસતી તે તેા અંતરે અંતરે આવેશમાં આવતી અને કાંઈ વૃદા જ હેતુ સિદ્ધ કરવા માટે. તત્ત્વચિંતક એરિસ્ટાટલના દાખલા પરથી ઉપરની હકીકત વધારે સ્પષ્ટ થશે. ઉપલા બનાવ બાદ ૭૦ વષે દેવનિંદા કરવાના આરોપસર પેાતાના પર મુકદ્દમા ચાલશે એવી ભીતિથી તેણે એથેન્સનેા ત્યાગ કર્યાં હતા. પણ આ આરોપ તે વિાધી રાજદ્વારી પક્ષના કાઇ એક સભ્ય પર પરાક્ષ રીતે ધા કરવાના હેતુથી કરવામાં આવ્યા હતા. અભિપ્રાયાને કચડી નાંખવા માટે વ્યવસ્થાપૂર્વક મન કદી થયું જ ન હતું.
જગતભરના તત્ત્વજ્ઞા સામાન્ય રીતે હિંસાને વખાડનારા હોય છે; ગમે તેવાં ગંભીર કારણે! હાય છતાં લેાહી રેડવાના પ્રસંગેા ઉભા થાય કે તુરત એમનાં હયાં કંપી ઉઠે છે. જુલમ અથવા સિતમથી, સામાન્ય નિયમ પ્રમાણે, તત્ત્વને સે। ગાઉ દૂર હોય છે.
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
બુદ્ધિસ્વાતંત્ર્ય.
આથી, ગ્રીસ દેશમાં સિતમંગાર પદ્ધતિ કેમ પ્રચાર પામી એ વાતને નિર્ણય કરતી વખતે આપણે ફિલસુફાના ઉલ્લેખ કરવા પડે છે—એ સિતમગાર પદ્ધતિ ગ્રીસમાં પ્રચલિત કરવામાં ફિલસુફાના હાથ હતા એ કહેવું પડે છે–એ કદાચ વિચિત્ર લાગશે. સેક્રેટીસના અતિ મુદ્ધિશાળી શિષ્ય પ્લેટાએ તેની ઉત્તર અવસ્થામાં એક કાલ્પનિંક રાષ્ટ્ર રચનાનું પુસ્તક લખ્યું હતું. એમાં એણે બધા પ્રચલિત ધર્માંથી અત્યંત ભિન્ન ધર્મનું પ્રતિપાદન કર્યું અને જણાવ્યું કે એણે (પ્લેટ એ ) નક્કી કરેલા દેવાને ન માનનારાને કેદ કરવામાં આવશે અથવા મેાતની શિક્ષા કરવામાં આવશે. પ્લેટાની પ્રણાલિકાના આ પેાલાદી ચેાકડામાં ચર્ચાસ્વાતંત્ર્યને ખીલકુલ સ્થાન ન હતું. છતાં આ કાલ્પનિક રાજ્યેાજના ધડવામાં એણે જે વલણુ અંગીકાર કર્યું છે તેમાંની ખાસ રસિક ખીના તા એ છે કે અમુક ધર્મો સાચે છે કે નહિં તે જાણવાની તે બહુ પરવા કરતા નહિ; એ ધર્મની નૈતિક ઉપયેાગિતા છે કે નહિ એટલુંજ વિચારવાની તેને કાળજી રહેતી. વાર્તાઓ દ્વારા નીતિજ્ઞાનને પ્રચાર કરવા તે તૈયાર હતા. મેકપ્રિય ધ કથાઓ અને પુરાણને તે ધિક્કારતા. આનું કારણ, આ કથાએ સત્ય ન હતી એ નથી, પરંતુ એ કથાએથી સાધુતાને પંથે પળવું અશકય હતું તે છે.
૨૮
એથેન્સમાં અપાતી ધણી છૂટનું પરિણામ એ આવ્યું કે સોક્રેટીસના વાર્તાલાપ પર આધાર રાખતી ફીલસુ×ીઓની પરંપરા નીકળી. ઠેઠ સ્વાતંત્ર્યના નવયુગમાં આધુનિક વિજ્ઞાનના જન્મ થયા ત્યાં સુધી માનવજાતિની પ્રગતિ પર પ્લેટા, એરીસ્ટોટલ, (Stoics) તિતિક્ષાવાદી, (Epicureans) સુખવાદી અને (Sceptics) સંશયવાદી તત્ત્વજ્ઞાનીઓના તક પ્રયેાગથી, બીજી કાઇ પણ અખંડ બૌદ્ધિક હીલચાલ કરતાં વધારે ઉંડી અસર થઈ છે.
સુખવાદી, (એપિક્યુરીઅન) તિતિક્ષાવાદી (સ્ટાઈસ) તેમજ સંશયવાદીઓના (સ્ક્રપ્ટિક્સ) સિદ્ધાંતો વ્યક્તિના આત્માને શાંતિ અને
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઈતિહાસ. પ્રેરણા અપાવવા કાજેજ હતા. ઈ. સ. પૂર્વે ૩ જા સૈકાથી સમસ્ત ગ્રીસ દેશમાં તેમનો અત્યંત પ્રચાર કરવામાં આવ્યો હતો અને એ સમયથી માંડીને સુશિક્ષિત ગ્રીક લોકો થોડા ઘણુ પ્રમાણમાં બુદ્ધિવાદી બન્યા હતા એમ આપણે કહી શકીએ. એપીક્યુરસના ઉપદેશમાં ધર્મવિરુદ્ધ સ્પષ્ટ વલણ દૃષ્ટિગોચર થાય છે. એને તે એમજ લાગતું કે હરેક ધર્મનું મૂળ કારણ મનુષ્યના હૃદયમાં વસેલી બીકની લાગણું છે, રખેને ધર્મ તરફ નહિ વળીએ તે કેણ જાણે શું યે થશે એવી બીકથીજ લેકે ખરેખરાં કે પછી માત્ર દેખાદેખીથી ધર્મ તરફ વળે છે. આવી બીકમાંથી માણસનું મન મુક્ત કરવું એ એપીયુરતના ઉપદેશને મુખ્ય હેતુ હતે. એપીયુરસ Materialist જડવાદી હતો તથા વિદ્યોત્પત્તિ સંબંધમાં પરમાણુવાદ વિષેના સિદ્ધાંત માનતો અને આ વિશ્વનો કેઈ દૈવી નિયંતા છે એ વાતનો તે ઈન્કાર કરતો. અલબત્ત તેને દેવાના અસ્તિત્વ વિષે શ્રદ્ધા તો હતીજ પણ મનુષ્ય સાથેનો દેવોનો સંબંધ વિચારવામાં આવે તો એના દેવો હતા તે એ ન હતા જેવાજઃ કારણ કે તેઓ દૂર, સુદૂર આવાસમાં વસતા અને મનુષ્યના કલ્યાણ તરફ જાણે દુર્લક્ષ કરીને શાશ્વત અને શુભ શાંતિ ભગવતા હતા. એ દેવો તે આદર્શ સુખવાદી જીવનના સાક્ષાત ઉદાહરણરૂપ હતા.
અભુત કાવ્યશક્તિવાળો એક કવિ એપીયૂરસની આ ફીલસુણીને એક કાવ્યદ્વારા પ્રચાર કરવા પ્રેરાયો એ ખરેખર એપીક્યુરીઅન ફિલસુફીનું કંઈક ગૂઢ આકર્ષણ જ સમજવું. ઇ. સ. ૧ લા સિકામાં પ્રસિદ્ધ થઈ ગયેલો રેમન કવિ ભુક્રિટિઅસ, એપીયરસને માનવજાતિને ઉદ્ધારક-તારણહાર લેખો અને તેણે On the Nature of the world ઓન ધ નેચર એવુ ધ ઉવલ્ડ નામના કાવ્યમાં એપીક્યુરસની ફિલસુફના જન્મને “શુભ સંદેશક જાહેર કરવાનો નિશ્ચય કર્યો હતે. ધર્મવિષયમાં અત્યંત રસ લેનારા એક
• ખ્રિસ્તી ધર્મના અર્થમાં.
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦
બુદ્ધિસ્વાતંત્ર્ય. પ્રોત્સાહી પુરૂષની ઉત્સુક્તાથી તે ધર્મને વખોડી કાઢે છે. તેની પ્રત્યે વિરોધ, અણગમા અને તિરસ્કારના શબ્દો સાતે સુરમાં ઉચ્ચારે છે અને ધર્મને નામે થયેલાં ઘેર કુકર્મોને ક્રોધાગ્નિથી ધગધગતા શબ્દોમાં તે નિંદી કાઢે છે. નાસ્તિક સેનાના એક સેનાની જેમ તે સ્વર્ગના કિલ્લાની સામે કૂચ કરે છે. શાસ્ત્રીય દલીલો જાણે નૂતન વિશ્વના ઉજજવલ આવિષ્કાર રૂપ ન હોય એમ તે તેમને સમજાવે છે; અને સંપૂર્ણ શાંતિના ધ્યેયયુક્ત સિદ્ધાંત સાથે તેના આવેશયુક્ત ઉત્સાહને અજબ યોગ થાય છે. અગર જે ગ્રીક વિચારકોએ સમસ્ત કાર્ય સાધ્યું હતું અને લ્યુક્રિટિઅસનું લેટીન કાવ્ય અવમાનિત (Prostrate) દેવે પરના વિજયનું ગીત માત્ર હતું, તોપણ વિચારસ્વાતંત્ર્યના ઈતિહાસમાં કાવ્યમાં તરી આવતા નિડર, સહદય જુસ્સાને લીધે એ કાવ્ય સદા ઉચ્ચ સ્થાન ભોગવશે. શાસ્ત્રવિરુદ્ધ વિચાર ધરાવનાર લોકસમૂહને બદલે જે શાસ્ત્રમતાનુસારી જનતા સમક્ષ એ કાવ્ય પ્રસિદ્ધ થયું હોત વિચારસ્વાતંત્ર્યના (free thought) ઈતિહાસમાં એ અધિક રસિક થઈ પડયું હોત. પણ લ્યુઝિટિસના સમયના શિક્ષિત રેમને તે ધર્મની બાબતમાં શંકાશીલ હતા. કેટલાક એપીક્યુરીઅન મત માનતા; અને આથી આપણે એમ માની શકીએ કે ઘણું રેમને અધર્મના ઉદ્દામ હિમાયતી (લ્યુક્રિટિસ)ની ધૃષ્ટતાભરી દલીલથી કશી અસર કે કશે. આઘાત પહોંચ્યાં નહિ હોય.
સ્વાતંત્ર્ય માટેની લડતમાં (સ્ટઈક) તિતિક્ષાવાદીઓને ફાળે ખાસ નોંધવા લાયક છે. ચર્ચાસ્વાતંત્ર્ય વિનાના વાતાવરણમાં એ ફિલસુફી ભાગ્યેજ ખીલી હોત. જાહેર સત્તા વિરૂદ્ધ વ્યકિતના હકકનું એ ફિલસુફી પ્રતિપાદન કરતી. કાયદાઓ અન્યાયી હોઈ શકે અને પ્રજાએ કદાચ ઉંધે માર્ગે ચઢી જાય એ વાતે સોક્રેટીસને ધ્યાનમાં - આવી હતી ખરી, પણ સમાજને માર્ગદર્શક નિવડે એવો એકે સિદ્ધાંત સોક્રેટીસને જ ન હતું. પ્રજાઓના રિવાજો અને લિખિત કાયદાઓ કરતાં પ્રાચીન અને ઉચ્ચતર એ કુદરતને કાનુન
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યનો ઈતિહાસ.
૩૧ (ાઈક) તિતિક્ષાવાદીઓની દષ્ટિએ સમાજને માર્ગદર્શક થઈ પડે એ લાગ્યો અને આ સિદ્ધાંતની અસર (સ્ટોઈ) તિતિક્ષાવાદીઓ ઉપરાંત સમસ્ત રેમન આલમ અને તેને ધારાશાસ્ત્ર પર થઈ - આ ફિલસુફીઓને વિચાર કરતાં આપણે ગ્રીસથી રેમની વાત ઉપર ઉતરી પડયા. અગાઉના રોમન સામ્રાજ્યમાં કે પાછળના રામન પ્રજાસત્તાકમાં વ્યકિતના અભિપ્રાય પર કોઈ પણ પ્રકારના અંકુશ મૂકવામાં આવ્યા ન હતા, અને તેથી જ વ્યકિતના હકકે પ્રથમ ચર્ચનારી આ ફિલસુફીઓ બહોળો ફેલાવો પામી. ઘણું આગેવાન લેકેને Religion of the State સરકારી ધર્મમાં શ્રદ્ધા ન હતી, પરંતુ અશિક્ષિત જનતાને વ્યવસ્થામાં રાખવા માટે તેઓ ધર્મને ઉપયોગી સમજતા. સાધારણ જનતાના કલ્યાણર્થે મૂઢ વિશ્વાસ ઉત્પન્ન કરવાની રોમન પદ્ધતિને એક ગ્રીક ઇતિહાસકાર મુકતકંઠે વખાણે છે. સીસેરેનું આવું જ વલણ હતું. સમાજના હિતાર્થે અસત્ય ધર્મ પણ અનિવાર્ય છે એવી અસલના નાસ્તિકની માન્યતા હતી. એક યા અન્ય રૂપે હાલ પણ એ માન્યતા સામાન્ય છે. ધર્મોને બચાવ તેમનામાંના સત્યને લીધે નહિ પણ તેમની ઉપયોગીતાને લીધે જ કરવામાં આવે છે. રાજને કારભાર વ્યવસ્થિત રહે માટે ધર્મની જરૂર છે અને પિતાને અસત્ય જણાતું હોય એવા ધર્મને પણ નીભાવવો એ રાજકર્તાની ફરજ છે, એમ મેકીઆવેલી ઉપદેશે છે.
હવે બીજા સકામાં પ્રસિદ્ધ થઈ ગયેલા છેલ્લા ગ્રીક સાહિત્યકાર લ્યુશીઅન વિષે કંઈક કહેવાની જરૂર છે. એનાં લખાણની અસર બધા પર થતી. લોકપ્રિય પુરાણ કથાઓને તે છડેચોક નિંદી કાઢતે. શિક્ષિત નાસ્તિકવર્ગને આનંદ આપવા ઉપરાંત એનાં કટાક્ષમય ગીતની બીજી કંઈ અસર થઈ કે કેમ એ કહેવું મુશ્કેલ છે. (Zeus in a Tragedy Port) “ઝીઅસ ઇન એ ટ્રેજેડી પાટ ” એ એનું . સૌથી વધારે અસરકારક ઉપહાસયુકત ગીત છે. જે કોઈ આધુનિક
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨
મુદ્ધિસ્વાત ત્ર્ય.
લેખક નિંદાપૂર્વક ત્રિમૂર્તિની દિવ્યાકૃતિ (પિતા, પુત્ર અને પવિત્ર આત્મા ) તે મહાન સંતા અને પવિત્ર પુીરસ્તા સાથે સ્વર્ગીય ધૂમખંડમાં બેઠા બેઠા ચાલુ યુગમાં ઈંગ્લાંડમાં થયેલા Unbelief અશ્રદ્ધાના ભયે।ત્પાદક પ્રચાર વિષેની ચર્ચામાં પરાવાયેલા અને પછી ટેલીફાન યંત્રની મદદથી લંડન શહેરની જાહેર વ્યાસપીઠ પર નવીન વિચારક અને એકાદ પાદરી વચ્ચે ચાલતા ઝઘડે અનાયાસે સાંભળતા દર્શાવે તેા લુશીઅને જે સ્થિતિ કલ્પી છે તેની ખરાખર સરખામણી થઇ શકે. લુશીઅનના ગીતામાં દેવાને Anthropomorphism માનવલક્ષણારાપણુના સિદ્ધાંતની ખેવકી પર જેટલી આકરી અને સચેટ ટીકા કરવામાં આવી છે એટલી ખીજે કશે કક્રિએ થઇ નથી.
,,
(રામન) સામ્રાજ્યમાં પ્રવર્તેલા બધા ધર્માં, મતા—ને ૫થા તરફ સહિષ્ણુતા દાખવવી એજ રામન રાજ્યપદ્ધતિનું સામાન્ય ધારણ હતું. દેવનિંદા કરવા બદલ એ રાજ્યમાં શિક્ષા કરવામાં આવતી ન હતી. શહેનશાહ ટીએરીઅસના એક સૂત્રમાં આ વાત પ્રકટ કરવામાં આવી છે. “ દેવાનું અપમાન થતું હેાય તે ભલે દેવે જાતે તે વિચારી લે. આમ છતાં ખ્રિસ્તી કામ તરફ ક્ષમાશીલતા દાખવવામાં આવતી ન હતી એ એક અપવાદ રૂપજ ગણાય. આ પાર્વાંત્ય ધર્મ પ્રત્યે ચલાવવામાં આવેલી કડક વર્તણુકને પરિણામે યૂરોપમાં ધાર્મિક જીલમેાના પાયેા નંખાયા એમ કહી શકાય. સમ, માયાળુ અને સ્હેજ પણ ધમઁન્માદ વિનાના શહેનશાહેાએ પણ ખ્રિસ્તી કામ સાથેના સંબંધમાં આ અપવાદરૂપ રીતિ કેમ અંગીકાર કરી એ સમજવું રસિક થઈ પડશે.
ચિરકાળ સુધી બહુ ઘેાડા રામના ખ્રિસ્તીઓને જાણતા હતા અને જે કાઈ તેમને વિષે કંઈ જાણતા તેઓ તેમને યહૂદી પ્રજાના એક પંચ તરીકેજ ગણતા. યહુદી ધર્મના સિદ્ધાંતા અને અસહિષ્ણુતાને લીધે પરધમ પ્રત્યે ક્ષમાશીલતાથી વનારા અખ્રિસ્તી વૃત્તિ
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
૩૩
ધાસ્તી લાગતી
પૂજકે તે ધૂમ તરફ વ્હેમ અને ધૃતરાષ્ટ્રપૂક જોતા. કેટલીક વાર યહુદી ધમ પાળનારાએ અને રામન રાજ્યાધિકારીઓ વચ્ચે અથડાઅથડી થતી હતી અને ખાટી ભંભેરણીથી રામન રાજ્ય યહુદીધમ પર હુમલેા કરતું, તે પણ સામાન્ય રીતે રામન સમ્રાટે એ ધર્મને છેડતા ન હતા અને યહુદીઓની ધમાધતાથી એમના વિરુદ્ધ જે તિરસ્કાર પ્રકટેલા તેમાંથી તેઓને ઉગારી લેવાની કાયમની નીતિ તેઓ અમલમાં મૂકતા હતા. આજન્મ યહુદી લાકમાં જ જ્યાં સુધી યહુદી ધર્મની અસર રહી ત્યાં સુધી તે। રામન લેાકેા તેને સાંખી રહ્યા, પણ એ યહુદી ધર્મો વિશેષ ફેલાવાની ગઈ તેમ તેમ ધામિક પ્રશ્ન નવું સ્વરૂપ પકડવા લાગ્યા. સમસ્ત વિશ્વમાં સ્થાપિત થયેલા અને પરસ્પરની સહાનુભૂતિથી ખીલતા ધ થાથી તદ્ન ભિન્ન તથા મનુષ્યજાતિના શત્રુરૂપ લેખાતા ઘણા અનુયાયીઓવાળા ધમ હેાળા ફેલાવા પામે એ જોઈ રાજકર્તાએ ભડકે, તેમના હૃદયમાં ગંભીર શંકા અને વ્હેમ જાગૃત થાય એ તદ્દન સંભવિત હતું. યહુદી સિવાયની અન્ય પ્રજાએમાં યહુદી ધર્માં ફેલાય તે તે રાજ્યને જરુર ભયરૂપ નિવડે એમ ભાસતું; કારણ એ ધર્મનું તત્ત્વ રામન સમાજના મૂળ અંધારણને તથા સંપ્રદાયાને પ્રતિકૂળ હતું. સમ્રાટ્ટ ડૅામિશિઅન તે। યહુદીધના પ્રચારમાં રામન સામ્રાજ્યનાં નાશનાં બીજ જોતા હતા એમ લાગે છે. આથી તેણે રામન શહેરીઓને પરધર્મીમાં વટલાતાં અટકાવવા માટે ચાંપતા અને આકરા ઈલાજ અમલમાં મૂકયા. યહુદી વિરૂદ્ મંડાયેલાં તેની સત્તાનાં શસ્ત્રાના કેટલાક ખ્રિસ્તી પણ ભાગ થઈ પડયા હશે. એના વન પરથી એમ લાગતું કે યહુદી અને ખ્રિસ્તી વચ્ચેના ભેદ ભાગ્યે જ તેને ખબર હશે, ને વળી તેની દૃષ્ટિમાં એ એમાં કશા તફાવત હતા જ નહિ. યહુદીધમ તથા તેમાંથી જ જન્મેલેા ખ્રિસ્તી ધમ` એ બન્ને રામન સમાજ પ્રત્યે અસહિષ્ણુતા અને વિરાધ દર્શાવવાની ખાખતમાં એક સરખાંજ હતા. એ મે
૩
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪
બુદ્ધિસ્વાતંત્ર્ય. ધર્મોમાં અંતર માત્ર એટલું જ હતું કે યહુદીઓ ઘણા છેડાને સ્વધર્મમાં આણું શકયા ત્યારે ખ્રિસ્તીઓએ ઘણાઓને ધર્મભ્રષ્ટ કરી પિતાના ધર્મમાં દાખલ કર્યા.
ટૂંજન રાજ્ય કરતા હતા ત્યારે “ખ્રિસ્તી થવું એટલે મૃત્યુની શિક્ષાને પાત્ર ગુન્હો કરવો’ એવો સિદ્ધાંત પ્રતિપાદિત થયો હતો. તેના સમયથી ખ્રિસ્તી ધર્મને બીનકાયદેસર લેખવામાં આવ્યું. “ખ્રિસ્તી થનાર મતની શિક્ષા પામશે’ એ મતલબને કાયદે ટ્રેજને કરેલો. પરંતુ વ્યવહારમાં આ કાયદાનું અચૂક દષ્ટિથી અક્ષરશઃ પાલન થતું નહિ. કારણ એમ પણ હોય કે શહેનશાહે લોહીનું એક પણ ટીપું રેડયા વગર ખ્રિસ્તી ધર્મને સમૂળ ઉખેડી નાંખવા માગતા. ટ્રેજને કાઢેલી રાજાજ્ઞા પરથી આ વાત સ્પષ્ટ થશે.
ખાસ પ્રયત્ન પૂર્વક ખ્રિસ્તીઓને વીણી કાઢવા નહિ, તેમના વિરુદ્ધ નનામા આપોની નોંધ કરવી નહિ; જે કઈ ખ્રિસ્તીઓના ગુન્હા વિષે ખબર આપે તેણે તેના પર આરોપ પુરવાર કરે પડશે, નહિ તે જુઠા આરોપ મૂકવાના ગુન્હા માટે જે કાયદાઓ છે તેમની રૂએ તેમને શિક્ષા ફસ્માવવામાં આવશે.” ખ્રિસ્તી લોકો સમજી ગયા કે (Edict) આ અનુશાસન ખરું જોતાં તેમના રક્ષણા
જ છે. બીજા સૈકામાં કેટલાક મુકદ્દમા ચાલ્યા હતા, ઘણાને દેહાંત-દંડ ભેગવ પડે હતે. ખ્રિસ્તીઓ યે ધર્મ શહીદની કીતિને વરવા કાજે કષ્ટોને વધાવી લેતાં. આમ છતાં તેમના પ્રત્યે ખાસ ક્રર વર્તણુક ચલાવવામાં આવતી ન હતી. પકડાયા બાદ તેઓ નાસી જતાં તે સત્તાધીશે જોયું ન જોયું કરતાં એ વિષેના પુરાવા પણ છે. આમ ખ્રિસ્તીઓ પર જુલમ ગુજારવાનું ખરું કારણ તે પરધર્મના પ્રચારથી ભય મુગ્ધ થયેલી મન પ્રજાની ઉશકેરણી હતી. રેમન સત્તાધીશોની ઈચ્છાથી એવા સીતમ વર્ષાતા. નહિદેવ માત્રની ચેક નિંદા કરનારા અને આ વિશ્વના નાશ માટે પ્રાર્થના કરનારા આ ગૂઢ પોર્વાત્ય ધર્મના અનુયાયીઓથી જાહેર
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને કાતહારિ પ્રજા ભડકી જતી. દેવગે કદાચ રેલ આવે કે દુકાળ પડે અને ખાસ કરીને આગ લાગે તે એ બધું ખ્રિસ્તીઓની મેલી વિદ્યાને લીધે જ થાય છે એમ જાહેર પ્રજા માની લેતી.
ખ્રિસ્તી હવાને આરેપ જેને શિર મૂકાતે તેના પર આરોપ સાચે છે કે જુઠો એ બાબતને નિર્ણય કરવા માટે આરોપી પાસે દેવ અગર દેવ (Deified) પંક્તિમાં ગણાતા સમ્રાટેની મૂર્તિઓ સમક્ષ ધૂપ મૂકવાની માગણી કરવામાં આવતી. આરોપી આ માગણું પ્રમાણે વર્તે છે તે નિર્દોષ ઠરી છૂટી જતો. શહેનશાહની મૂર્તિઓની પૂજા સામે ખ્રિસ્તીએ વાંધો ઉઠાવે એજ હકીકત મના (ખ્રિસ્તીઓના) ભયાવહ ધર્મનું એક અતિ અમંગળ ચિહન છે એમ રેમન લોકો માનતા. રોમન શહેનશાહએ પ્રચલિત કરેલી આ પૂજાનો હેતુ ભિન્ન ભિન્ન ધર્મપંથે અને દેવો માનનારી જુદી જુદી પ્રજાનું બનેલું સામ્રાજ્ય એક અને અવિભક્ત છે એમ સૂચવવાને હતે. સંપ અને વફાદારી વધારવાના રાજદ્વારી હેતુથી એ પૂજા શરૂ કરવામાં આવી હતી. આથી એ પૂજાની અવગણના કરનારને આત્મા દેહી છે એવી શંકા ઉત્પન્ન થાય છે તે આશ્ચર્યકારક નથી. પણ કોઈ પણ શહેરીને આ પૂજામાં ભાગ લેવાની ફરજ નહતી એ વાત નોંધમાં લેવી જોઈએ. લશ્કરી કે બીનલશ્કરી અમલદારે તરીકે સમાજને સેવા આપનાર સિવાયની સામ્રાજ્યની બીજી વ્યક્તિઓ પાસે એ પૂજાને ચુસ્તપણે વળગી રહેવાની માગણી કરવામાં આવતી જ નહિ. આ બધાનું પરિણામ એ આવ્યું કે ખ્રિસ્તી લોક લશ્કરી કે અમલદારી નોકરીમાંથી બાતલ રહ્યા.
આ સમયે પ્રસિદ્ધ થયેલા ખ્રિસ્તી ધર્મના બચાવના લેખ જો શહેનશાહએ વાંચ્યા હોત તો ખ્રિસ્તી ધર્મ ભારી રાજદ્વારી આફત
પ હતો એવી તેમને ખાતરી થાત એ લેખની લીટીઓને ભાવાર્થ યથાર્થ સમજવાથી સ્પષ્ટ સમજાત કે ન કરે નારાયણ અને ખ્રિસ્તી લોકનું ચઢી વાગ્યું તો તેઓ રાજ્યના બીજા ધર્મપથને કનડગત
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬
બુદ્ધિસ્વાતંત્ર્ય. કર્યા વિના રહે જ નહિ. ખ્રિસ્તીઓ પિતે જે પરરાજ્યની સંસ્કૃતિમાં જીવનવ્યવહાર ચલાવતા હતા તે પ્રત્યે તેમને અત્યંત તિરસ્કાર હતો. આ હકીકત ખ્રિસ્તી ધર્મનો બચાવ કરનારાઓ થોડે ઘણે અંશે ગુપ્ત રાખવા મથતા પણ ટેટિઅન નામના તત્કાલીન એક લેખકના ગ્રંથમાં એ વાત સ્પષ્ટ તરી આવે છે. જે રાજ્યમાં ખ્રિસ્તી સત્તા જામી હોય ત્યાં અન્ય ધર્મીઓના આધાર તરફ સહિષ્ણુતાને સદંતર અભાવ હોય એવું તે સમયના ખ્રિસ્તી સાહિત્યના વાચકને લાગ્યા વિના રહેશે નહિ. આમ, સર્વ ધર્મ પ્રત્યે ક્ષમાશીલતાથી વર્તનારા શહેનશાહએ ખ્રિસ્તી ધર્મ પ્રત્યે અપવાદરૂપ વર્તણુક ચલાવી તેનું કારણ એટલું જ કે તેઓ બીજા સર્વ ધર્મ પ્રત્યેની ક્ષમાશીલતાનું રક્ષણ કરવા માગતા હતા. (ખ્રિસ્તી ધર્મનો પ્રચાર જેમ જેમ વધતું જાય તેમ તેમ અન્ય ધર્મો પ્રત્યે સહિષ્ણુતા ઘટતી જવાની તેમને દહેશત લાગતી.)
ખ્રિસ્તી ધર્મની મના કરેલી હોવા છતાં, ત્રીજા સૈકામાં તેની ધાર્મિક ક્રિયાઓ ખુલ્લી રીતે સાંખી રહેવામાં આવી. ખ્રિસ્તી ધર્મગુરૂઓએ ખુલ્લી રીતે પિતાના ધર્મદેવળાની વ્યવસ્થા કરવા માંડી. કેઈ પણ પ્રકારની ડખલગીરી વગર પાદરીઓની પરિષદે મળતી. દમનનીતિના બહુ ડાં, ક્ષણિક અને સ્થાનિક છમકલાં થતાં; માત્ર એક જ ગંભીર અત્યાચાર કરવામાં આવ્યો હતો. ( આ જુલમની શરૂઆત 'ડીસીઅસે ઈ.સ. ૨૫૦ માં કરી અને વેલેરીઅને તે જારી રાખી.) પાછળ પાછળથી તે ખ્રિસ્તીઓએ શહીદનું ખાસું પુરાણજે રચ્યું હતું–કૈ હજાર ખ્રિસ્તી ધર્મ માટે મરી ફીટયા હતા–એ ખરું છે તથાપિ વાસ્તવિક રીતે આ આખી ત્રીજી સદીમાં ઘણા થોડા લેકને ધાર્મિક સિતમનો ભોગ બની પોતાના પ્રાણની આહુતિ આપવી પડેલી. જે શહેનશાહોના છત્ર હેઠળ ખ્રિસ્તી ધર્મગુરૂઓ સંપૂર્ણ શાંતિ અને સ્વાતંત્ર્ય ભગવતા તેજ શહેનશાહ પર ઘણા જુલમે ગુજાર્યાનો આરોપ મૂકવામાં આવતે.
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઈતિહાસ પછી તે મુલકી અવ્યવસ્થાને એક લાંબે યુગ ચાલે, એ સમય દરમ્યાન સામ્રાજ્યના પાયા હાલી ઉઠયા હતા, પણ ખરી અણુની વેળાએ શહેનશાહ ડાકલીશીઅને તેને ઉગારી લીધું. રાજ્ય વહીવટમાં તેણે મૌલિક પુનર્ઘટના કરી અને એક વધુ સદી માટે તેણે રેમન સત્તાને સંપૂર્ણતઃ અક્ષત જાળવી રાખી. રેમનત્વને પુનરુદ્ધાર કરી રાજસત્તાની ઉંડી જડ બેસાડવાની તેની નેમ હતી અને તેણે રાજધર્મમાં નવચેતન રેડવાને યત્ન કર્યો. પિતાને હેતુ બર આણવા માટે ખ્રિસ્તીઓની વધતી જતી અસર તેણે અટકાવવા માંડી. ખ્રિસ્તીઓની બહુમતી ન હોવા છતાં તેઓ ઘણી મેટી સંખ્યામાં હતા; આ વસ્તુસ્થિતિ ભવિષ્યમાં ભયકારક નિવડે એવી શંકાથી શહેનશાહે વ્યવસ્થિત દમનનીતિ ચલાવી. એ ઘોર નિર્દય નીતિ ચિરકાળ ટકી. પ્રતિષિદ્ધ ધર્મને કચડી નાખવા માટે એ (દમનનીતિ) સાર્વત્રિક, વ્યવસ્થિત અને સહદય પ્રયાસ હતે. પણ એ પ્રયાસ નિષ્ફળ નિવડ્ય; કારણ, ખ્રિસ્તીઓ એટલા વધી ગયા હતા કે તેમની જડ ઉખેડવી એ દુર્ઘટ હતું. ડાયકલીશીઅનના રાજત્યાગ પછી રોમન સામ્રાજ્યના જુદા જુદા ભાગમાં રાજ્ય કરતો બાદશાહોને ડાયાકલીશીઅનની નીતિ ઉપયોગી કે યોગ્ય લાગી નહિ અને (૩૧૧-૩૧૩ સુધીમાં) ધર્મસહિષ્ણુતાનાં અનુશાસને પણ નીકળ્યાં. દમનનીતિ બંધ થઈ ધર્માસ્વાતંત્ર્યના ઈતિહાસમાં આ અનુશાસન અતિ ઉપયોગી છે. પૂર્વ પ્રાંતમાં પ્રસિદ્ધ થયેલું પ્રથમ અનુશાસન આ મુજબ હતું.
અમે જોયું કે ખ્રિસ્તી લકે ભ્રમમાં પડ્યા છે. તેમના પૂર્વ જેના ધાર્મિક આચાર વિચારેને તેમણે તિલાંજલિ આપી છે, ભૂતકાળની ક્રિયાઓને ઉદ્ધતાઈથી તુચ્છકારી, તેમણે મનના તરંગે અનુસાર અવિચારી ધારાધોરણે અને અભિપ્રાય બાંધ્યાં છે અને અમારા સામ્રાજ્યના જુદા જુદા પ્રાંતોમાંથી એક સેળભેળીઆ સમાજ તેઓ ભેગી કરી બેઠા છે. તેમને આ ભ્રમમાંથી મુક્ત કરી
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
, બુદ્ધિસ્વાતંત્ર્ય. પુનઃ કુદરત અને બુદ્ધિના માર્ગ ચઢાવવા અમે ખાસ ઉત્સુક હતા. ફરજીઆત પૂજા વિષેના અમારા કાયદાથી ઘણું ખ્રિસ્તીઓ ભય સંકટમાં આવ્યા; ઘણા મૃત્યુના મુખમાં હોમાયા; અને પોતાની નિંદ્ય મૂર્ખાઈ જારી રાખનારા બીજા ઘણુઓ કોઈ પણ પ્રકારની જાહેર ધર્મક્રિયા કરી શકતા નહોતા એ પણ અમે જોયું. આથી એવા દુ:ખી જનોને અમારી સ્વાભાવિક કાયમની રહેમદિલી દર્શાવવાની અમને વૃત્તિ થઈફ માટે જે તેવા લોકો સ્થાપિત કાયદા Established law and Government કાનુને અને સરકારને યોગ્ય માન આપી વર્તવા કબુલે તે અમે તેમને તેમનાં ખાનગી ધર્મમત પાલન કરવાની તથા કોઈ પણ પ્રકારની વ્હીક કે કનડગત વગર તેમના દેવળમાં છુટથી એકત્ર થવાની પરવાનગી આપીએ છીએ.
મીલન ( Milan) નું અનુશાસન' ને નામે મશહુર થયેલું, બીજું કોન્ટેન્ટાઈનનું અનુશાસન પણ આજ મતલબનું હતું. સહિણુતા સ્થાપવાના કારણમાં કોન્ટેન્ટાઈને જણાવ્યું હતું કે એ દ્વારા પ્રજાનાં સુખ અને શાંતિ જાળવવાની મહારી અભિલાષા તૃપ્ત થશે અને પરિણામે સ્વર્ગમાં વસેલા ઈશ્વરને શાંત કરવાની મહારી આશા સફળ થશે. આમ મીલનના અનુશાસન' દ્વારા બક્ષવામાં. આવેલી મતાંતરક્ષમાં લોકમાં સુખશાંતિ ફેલાવવાની અને પ્રભુને ખુશ રાખવાની શહેનશાહની અભિલાષા પર વેજાઈ હતી. રોમન સરકાર અને ખ્રિસ્તીઓ વચ્ચેના સંબંધને અંગે વ્યક્તિના અંતઃકરણની સ્વતંત્રતાનો તથા દમનનીતિના વાજબીપણાને પ્રશ્ન ઉપસ્થિત થયો. (નીચેની ઘટના પરથી એ પ્રશ્ન કેવી રીતે ઉપસ્થિત થયે તે સ્પષ્ટ સમજાશે.) હરેક ધર્મમત અને પંથ તરફ ક્ષમાની દૃષ્ટિથી જેનારા અને કેવળ રાજધર્મ પાળનારા રાજ્યને માલુમ પડે છે કે ખુદ તેની વચમાંજ પિતાથી ભિન્ન, એકે એક ધર્મ સંપ્રદાયના હડહડતા શત્રુ સમાન, તથા સત્તા પ્રાપ્ત થયે અન્ય ધર્મ સંપ્રદાયને
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યનો ઈતિહાસ. કચડી નાંખે એવો, સમાજ ઉભે થયો છે. આત્મરક્ષણ સરકાર આવા પરિવર્તનકારક વિચારે ફેલાતા અટકાવવાનો નિર્ણય કરે છે અને તે ધર્મના અમુક સિદ્ધાંત ખાતર નહિ, પરંતુ તે સિદ્ધાંતની સમાજ પર જે અસર થાય તે વિચારીને એવા ધર્મપાલનને એક ગુહા તરીકે ગણે છે. હવે પિતાના અંતરના અવાજને દાબી દીધા વગર અને નરકવાસ વહેરી લીધા વગર આવા સમાજના સભ્યો પિતાને નિરાક (exclusive) સિદ્ધાંત છેડી શકે નહિ. રાજ્ય તરફની બધી ફરજો કરતાં અંતઃકરણના છુટાપણાનો સિદ્ધાંત ચઢીયાત છે. આ છૂટાપણાના નવા હક્ક માટેની લડત પિતાની સન્મુખ ઉભી થયેલી જોઈ રાજ્ય તે હક્ક કબુલવા અસમર્થ નિવડે છે. પરિણામે દમનનીતિ શરૂ થાય છે. (આજ પ્રકારે રેમન સરકાર અને ખ્રિસ્તી ધર્મ વચ્ચેના સંબંધે કરી વ્યક્તિના અંતઃકરણની સ્વતંત્રતા અને તેને દાબી દેવા માટેની દમનનીતિનો પ્રશ્ન ઉભો થયો.)
છેક પ્રાચીનમતાવલંબી અને પૂર્ણચુસ્ત મૂર્તિપૂજકના દષ્ટિબિંદુથી પણ ખ્રિસ્તીઓ પર જે સિતમ ગુજારવામાં આવ્યો તેને બચાવ થઈ શકે એમ નથી, કારણ તેમાં નકામું લોહી રેડાયું. બીજી રીતે કહીએ તો એ દમનનીતિ ખરેખર એક ગંભીર ભૂલ જ હતી; કેમકે તે નિષ્ફળ નીવડી. કારણ જ્યારે જ્યારે નીચેનાં વૈકલ્પિક
અનિટોમાંથી પ્રસંદગી કરવાની હોય છે ત્યારે પત્થર કરતાં ઈટ પિચી એ ન્યાયે બેમાંથી દમનનીતિની પસંદગી કરવામાં આવે છે. આ બે વૈકલ્પિક અનિષ્ટો નીચે મુજબનાં છે (૧) હિંસા, (દમનનીતિની હિમાયત કરનાર કોઈ પણ વિચારશીલ મનુષ્ય અને અનિષ્ટ લેખવામાં આનાકાની નહિં કરે.) અને (૨) હાનિકારક વિચારેને પ્રચાર. બીજું અનિષ્ટ વધારે હાનિકર્તા છે એ બહાને તે અનિષ્ટના નિવારણાર્થે પહેલું અનિષ્ટ પસંદ કરવામાં આવે છે. પણ જે ઈષ્ટ હેતુ સિદ્ધ થાય એવી યુક્તિપૂર્વક દમનનીતિ વ્યવસ્થિત ન થાય તે એકને બદલે બે અનિષ્ટો ઉભાં થાય છે અને ભિન્ન
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
બુદ્ધિસ્વાતંત્ર્ય.
વિચાર ધરાવનારા પર ગુજારેલા જુલમે વાજબી કરી શકતા નથી. ખુદ શહેનશાહો પોતાના દૃષ્ટિબિંદુથી ખ્રિસ્તીઓને સમાજવિરૂદ્ધ અને ભયકારક લેખે તેને માટે તેમની પાસે વાજબી કારણે હતાં, પણ તેમણે તે ખ્રિસ્તી ધર્મનુયાયીઓને બીલકુલ છેડવા ન હતા, અગર છેડયા તે તો ખ્રિસ્તી ધર્મનું મૂળ ઉખેડી નાખવા માટે વ્યવસ્થિત આકરાં પગલાં લેવાં જોઈતાં હતાં. જે શરૂઆતથી જ તેમણે વ્યવસ્થિત રીતે આકરી તપાસ કરી હોત તો કદાચ તેઓ ખ્રિસ્તી ધર્મનું નામનિશાન ભૂંસી શક્યા હોત. કાંઈ નહિ તે આ પગલું મુત્સદ્દીને છાજે એવું તો ગણાતજ પણ અતિ તીવ્ર પગલાં તેમને સૂઝયા પણ ન હતાં અને અનુભવહીણા તે લોકોને તેમના સન્મુખ ખડે થયેલો પ્રશ્ન સમજાય પણ ન હતું. ધમકી અને ડરામણીથી તેમણે ફત્તેહની આશા રાખી. સમાજને હાનિકારક લાગતા ભિન્ન વિચારે દાબી દેવા માટેના તેમના પ્રયાસે અસ્થાયી, ડામાડોળ, ક્ષણિક આવેશવાળા, બીન અસરકારક અને હાસ્યાસ્પદ હતા. ર૫૦ થી ૩૦૩ સુધી જે જુલમ વર્ષાવવામાં આવ્યા તે ફોહમંદ નિવડવાની મુદ્દલ આશા ન હતી. આ સંબંધમાં ખ્રિસ્તી ધર્મને સાહિત્યને દાબી દેવા માટે પ્રયત્ન સરખાયે કરવામાં આવ્યો ન હતો એ બીના ખાસ ધ્યાનમાં લેવી ઘટે છે.
ઈષ્ટ હેતુ સિદ્ધ થાય તો પણ પરધર્મી પર જુલમ ગુજાર એ વાજબી છે કે કેમ એવા અતિ અગત્યના પ્રશ્ન પર તે વિચાર સરખેયે કરાયો ન હતો. વ્યક્તિના અંતઃકરણ અને અધિકાર તથા રાષ્ટ્રના મનાતા હિત વચ્ચેના વિરોધ પર આખી લડત ચાલી રહી હતી. અદશ્ય માલેક પ્રત્યેની આજ્ઞાંકિતતા અને મનુષ્યકૃત કાયદા તરફની પાલનબુદ્ધિને મેળ ન બેસે ત્યારે શું થાય? શું વ્યક્તિના અંતઃકરણને ગમે તે જોખમે માન આપવાની રાજ્યની ફરજ છે ? કે માત્ર મર્યાદામાં ? અને તે કેવી અને કેટલી ? આ પ્રશ્નનો ઉકેલ કરવાનું કામ ખ્રિસ્તીઓએ ઉપાડી લીધું નથી; એમાં તેમને રસ ન
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઈતિહાસ.
૪૧ પડશે. ખ્રિસ્તી ધર્મથી ભિન્ન ધર્મ પાળનારી સરકાર પાસે તેમણે (ખ્રિસ્તીઓએ) કેવળ પિતાને માટે સ્વાતંત્ર્યના હકકને દાવો કર્યો અને જે તે સરકારે ખ્રિસ્તીઓની નિંદા અને તિરસ્કારને પાત્ર બનેલા નાસ્તિક ધર્મને દાબી દીધું હોત તો કદાચ ખ્રિસ્તીઓએ સરકારના કૃત્યને પ્રશંસાપૂર્વક વધાવી લીધું હોત એમ કહી શકાય. ગમે તેમ છે, પણ જે ખ્રિસ્તી રાજ્યસત્તા સ્થપાત તે ખ્રિસ્તીઓ પિતેજ ઉભે કરેલ વ્યક્તિના અંતઃકરણના છુટાપણાને સિદ્ધાંત જરૂર ભૂલી જાત. શહીદ પિતાના અંતઃકરણને જે વાજબી લાગ્યું હતું તેને માટે–પિતાના અંતઃકરણના અવાજને માન આપવા માટે મર્યા; પરંતુ સ્વાતંત્ર્ય માટે–ગમે તે ધર્મના માણસ માત્રના અંતઃકરણના છૂટાપણા માટે–તેઓ મર્યા નથી. રેમન ચર્ચા–સંપ્રદાય પિતાના અમલની બહારનાં આધુનિક રાજ્યો પાસે પિતાના અનુયાયીઓના છૂટાપણાનો દાવો કરે છે, પણ જે પિતાને સત્તા હોય તે તેજ હક્ક બીજાને આપવાની તેમની ફરજ થઈ પડે એ વાત તેઓ કબુલતા નથી. - ગ્રીસ અને રામને પુરાણે ઈતિહાસ આપણે તપાસીશું તે આપણને માલુમ પડશે કે વિચારસ્વાતંત્ર્ય એ શ્વાસોશ્વાસરૂપ હતું. આથી વિચારસ્વાતંત્ર્યના હક્ક પર કઈ કશે વિચાર કરતું જ નહિ. એથેન્સમાં સાત આઠ વિચારકોને (Heterodoxy) બંડર ધર્મમત ધારણ કરવા બદલ શિક્ષા કરવામાં આવી હતી, પણ આ આઠમાંના ઘણું અને કદાચ બધાના સંબંધમાં એવા મત સ્વીકારવાની વાત તો એક બહાના રૂપજ હતી. ( શિક્ષા કે દંડ થવાનું ખરું કારણ તે તે લોકો પ્રત્યેની શ્રેષબુદ્ધિજ હતી.) છતાં એ ઠેષબુદ્ધિથી જ્ઞાનની પ્રગતિના માર્ગમાં કશા અંતરાય ઉભા થયા ન હતા તથા અશાસ્ત્રીય અધિકારના વજનથી વિજ્ઞાન પણ અટકયું ન હતું. એ સામાન્ય વાત ઉપલા મુકદમાઓથી ખેટી ઠરતી નથી. શિક્ષિત ગ્રીકે બુદ્ધિસ્વાતંત્ર્યને ચાહનારા હોવાથી પરધર્મીઓ પ્રત્યે
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર
બુદ્ધિસ્વાતંત્ર્ય. સહિષ્ણુતા દાખવતા. બુદ્ધિનું ટદુ ન ચાલે એવી કોઈ પણ સત્તા ગ્રીકેએ સ્થાપી ન હતી. પૂર્ણ ચર્ચા, વિવેચન કે સમજુતિ આપ્યા સિવાય કોઈ પણ રસ્તે લોકેના મન પર અમુક અભિપ્રાય તેઓ ઠસાવી દેતા ન હતા. જેમાં એક નાનું બાળક બીજાના પ્રમાણ પર “અગોચર ધામ ની વાત માન્ય રાખે છે, તેમ વગર વિચારે સ્વર્ગના જેવી જ કોઈ વાત સ્વીકારી લેવાની કે પિતાને અચૂક મનાવતી સત્તા સમક્ષ તેમની બુદ્ધિ નમાવવાની શિક્ષિત ગ્રીક લેકે બીજાઓ પાસે આશા રાખતા ન હતા.
પણ આ સ્વાતંત્ર્ય કેઈ બુદ્ધિપૂર્વક સ્વીકારેલી નીતિ કે ઉડી પ્રતીતિનું પરિણામ ન હતું, અને તેથી તે અનિયમિત અને અનિસ્થિત રહ્યું. વિચાર સ્વાતંત્ર્ય, ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્ય, ક્ષમા શીલતા વગેરેના અને સમાજ પર ઠસાવવામાં આવ્યા ન હતા. આથી કોઈએ તે પ્રતને ગંભીરપણે વિચારેલા નહિ. રોમન સરકાર સન્મુખ જ્યારે ખ્રિસ્તી ધર્મનો પ્રશ્ન આવી ઉભે ત્યારે ખ્રિસ્તી જેવા એક ન્હાના, અપ્રસિદ્ધ, અને મૂર્તિપૂજક વિચારકની દૃષ્ટિએ અરસિક અને અતિ પ્રતિકૂળ ભાસતા સંપ્રદાય પ્રત્યેની વર્તણૂકમાં એક અતિ ઉપયોગી સામાજીક સિદ્ધાંત સમાયેલું છે એવું કોઈને ભાસેલું નહિં. વિચાર સ્વાતંત્ર્યના સિદ્ધાંતનું દૃઢ પ્રતિપાદન કરવા માટે જુલમના નીતિ અને પ્રયોગ વિષેના લાંબા અનુભવની જરૂર હતી. ખ્રિસ્તી સંપ્રદાયે દમનનીતિની જે કઢંગી નીતિ અંગીકાર કરી અને તેનાં જે પરિણામે આવ્યા, તેને લીધે અંતે બુદ્ધિ પ્રસ્તુત પ્રશ્ન ચર્ચવા પ્રેરાશે તથા બૌદ્ધિક સ્વાતંત્ર્યના વાજબીપણાનાં કારણે તેને શોધી કાઢવાં પડશે. ગ્રીક અને રોમનોની સંસ્કૃતિને તેમના ગ્રંથમાં તરી આવતા આત્મા ઉંડા અંધકારનાં લાંબા કાળ પછી વિશ્વને પુનઃ પરમ તેજથી પ્રકાશિત કરશે અને આજસુધી તેમણે અનાયાસે ભોગવેલા બુદ્ધિના સામ્રાજ્યનું પુનઃ સ્થાપન કરવામાં મદદ રૂપ નિવડશે.
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૩ જુ.
બુદ્ધિનિયંત્રણ.
મધ્યયુગ, મતાંતરક્ષમાનું અનુશાસન નિકળ્યા પછી દશ વર્ષે કેન્સેન્ટાઈને ખ્રિસ્તી ધર્મને સ્વીકાર કર્યો. ધર્મવિષયમાં આ બનાવ અસાધારણ મહત્ત્વનું હતું. એ પ્રસંગથી માંડીને સહસ્ત્રવર્ષ પર્યત બુદ્ધિસ્વાતંત્ર્ય અને વિચારસ્વાતંત્ર્યને દાબી દેવામાં આવ્યાં અને જ્ઞાનની પ્રગતિના માર્ગમાં દુર્ભેદ્ય દિવાલે ઉભી થઈ. પરિણામે જ્ઞાન હતું ત્યાંનું ત્યાં જ અટક્યું એ વસ્તુ સ્થિતિની આપણે આલોચના કરીએ.
જે બે સૈકા દરમ્યાન ખ્રિસ્તી ધર્મ પ્રતિષિદ્ધ લેખાયે હતા તે સિકાઓમાં ખ્રિસ્તીઓ એવી દલીલ કરતા કે કેઈપણ ધર્મનો અંગીકાર કરવો એ મનુષ્યની પોતાની મરજીની વાત છે. અમુક ધર્મ સ્વીકારાવવા માટે કોઈ પણ વ્યક્તિ પર દબાણ થઈ શકે નહિ. આવી દલીલો રજૂ કરી તે સમયે ખ્રિસ્તીઓ ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્યને દાવો કરતા. પરંતુ જ્યારે તેમને પંથ સર્વોપરિ થયો અને રાજ્ય તરફથી પણ ખ્રિસ્તી ધર્મને સંગીન આશ્રય મળે ત્યારે ખ્રિસ્તીઓએ “ધર્મ સ્વીકાર કેવળ ઐચ્છિક વસ્તુ છે” એવા પિતાના જૂના અભિપ્રાયને તિલાંજલિ આપી એટલું જ નહિ, પરંતુ વિશ્વનાં ગૂઢ તો વિષેના મનુષ્યોના અભિપ્રાયોમાં એકતા આણવાનું આશા ભર્યું સાહસ તેમણે ઉત્સાહપૂર્વક ઉપાડયું અને વિચાર સ્વાતંત્ર્યને કચડી નાખવાની વધતી ઓછી વ્યવસ્થિત નિગ્રહનીતિ અમલમાં મૂકી. શહેનશાહ અને સરકારે પણ આ નીતિ કંઈક અંશે રાજકીય કારણોસર સ્વીકારી. અતિ તીવ્ર ધાર્મિક મતભેદે રાજ્યની
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૪
બુદ્ધિનિયંત્રણ.
આબાદી તથા એકતાને અડચણુરૂપ સમજી, તેમણે એ નીતિને અંગીકાર કર્યાં. પણ આ જુલમની નીતિ અમલમાં મૂકવામાં રાજહિતરક્ષણ એ મુખ્ય કારણ ન હતું. ખ્રિસ્તી ધર્માધિકારીએ એમ માનતા કે ખ્રિસ્તીધમ એજ કેવળ મેાક્ષના માગ છે. આ માન્યત્તામાં જ જુલમની વ્યવસ્થિત નીતિ અમલમાં મૂકવા માટેનું મુખ્ય તત્ત્વ સમાયેલું છે. પેાતાની સર્વોપરિ દશામાં ખ્રિસ્તીએએ કેવા વિચાર ખાંધ્યા હતા તે નીચે દૃષ્ટિ નાખવાથી સ્પષ્ટ થશે.
(૧) ખ્રિસ્તીધમ એજ મેાક્ષનું સાધન છે.
(૨) ઈતરધર્મીએ સદાકાળ નરકમાં સડે છે. ખ્રિસ્તીધમ વિરુદ્ધ વન રાખનારને મહાન ગુન્હેગાર લેખી ઈશ્વર આકરી શિક્ષા કરે છે.
(૩) મનુષ્યનું શાશ્વત હિત રક્ષવા માટે આવું વન અટકાવવું જોઈ એ અને એક માત્ર સાચા ખ્રિસ્તી ધર્મ સ` પાસે પળાવવા જોઈએ.
(૪) પાખંડમતધારી અસાધારણ ગુન્હેગાર છે. તેને નરકમાં અતિàાર યાતનાએ ભાગવવી પડશે. એ યાતનાઓમાંથી તેને ઉઞારવા માટે, તેના પાખંડ ધર્મની ઝેરી જ્વાળાથી તેને અસ્પૃષ્ટ રાખવા માટે, તેના પર હિલેાકમાં ગમે તેવા નિય જુલમે। ગુજારવામાં કશી હાનિ નથી; કારણ તેને જે યાતનાએ ભાગવવી પડે તેના પ્રમાણમાં આ શિક્ષા કશી જ નથી.
(૫) માણસ સદ્ગુણી હાય, પણ જે તે વિહિત ધર્મ વિરુદ્ધ વત્ત તે। તે ઈશ્વરને મહાન અપરાધી થાય છે, આથી એના સદ્ગુણા તરફ દૃષ્ટિ કરીને એને એના ગુન્હા મર્દીની શિક્ષામાંથી મુક્ત કરી શકાય નહિ.
(૬) સમાજના સામાન્ય સદ્ગુણે મનુષ્યાત્માની અંતિમ ઉન્નતિની સરખામણીમાં દુગુ ણુ સમાન જ છે.
(૭) જે બાળકા ખ્રિસ્તી ધર્માનુસાર જળસરકાર ( ખાપ્તિઝમ્ )
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઈતિહાસ.
કપ પામ્યા વિના મરણ પામે, તે કયામતના અંતિમ ન્યાયનાદિવસ સુધી નરકમાં રગદોળાયા જ કરે.
ખ્રિસ્તીઓ આવા વિચારો ધરાવતા હોવાથી મતાંતરક્ષમાનું તેમનામાં કેવળ શન્ય હતું. અન્ય ધર્મીઓ પ્રત્યેની તેમની અસહિ
ષ્ણુતા તેમના ઉપરના વિચારે જતાં કાંઈ વિલક્ષણ નિવડે એમાં આશ્ચર્ય નથી. 1 ખ્રિસ્તી ધર્મમાં પરધમ પ્રત્યે અસહિષ્ણુતાનાં તા દાખલ થયાં તેનું કારણ કેવળ સિદ્ધાંતની વાસ્તવિકતા ઠસાવવા માટે ખ્રિસ્તી
એ જે દલીલબાજી ચલાવી તેજ નથી. તેમના ધાર્મિક ગ્રંથનું આંતર સ્વરૂપ પણ કંઈક અંશે આ પરિણામનું ઉત્પાદક છે. પ્રાચીન ખ્રિસ્તીઓએ ઉતરતી ભૂમિકાની સંસ્કૃતિના વિચારે દર્શાવનારાં અને અશિષ્ટતાથી ઉભરાતાં યહુદી લખાણોને પિતાનાં શાશ્વેમાં, દુર્ભાગ્યે, સમાવેશ કર્યો હતો, પ્રાચીન કરારમાં નિર્દયતા, હિંસા અને ધર્મધતાનાં સૂત્રો અને મૃત્યે ઘડી ઘડી વાચકને દૃષ્ટિગોચર થાય છે. એ કરાર ઈશ્વરપ્રેરિત છે એવું શ્રદ્ધાપૂર્વક માનનાર તો એ જાલીમ કૃત્યને યોગ્ય જ લેખે; પણ ખ્રિસ્તીઓના આ ધાર્મિક ગ્રંથનું આંતર સ્વરૂપ અનિષ્ટકારી અને ચિત્તને નીતિભ્રષ્ટ કરનારું છે, કારણ એમાંનાં સૂત્રોથી અને કૃત્યોથી મનુષ્યની નીતિમાં બગાડ થયેલો છે. એ બીગાડને લીધે કેટલી હાનિ થઈ એ ચોકકસ નિર્ણિત કરવું કઠણ છે; છતાં આટલું તે આપણે નિઃસંદેહ કહી શકીએ કે એથી કરીને ધાર્મિક જુલમ વર્ષાવવા માટેના જરૂરી શસ્ત્રાસ્ત્ર તૈયાર થયાં. ધાર્મિક ગ્રંથે નૈતિક અને માનસિક પ્રગતિમાં મહાન અંતરાય રૂપ છે, કારણ કે એવા ગ્રંથોમાં અમુક યુગના વિચારે અને રીતરીવાજો દેવનિર્ણિત, સનાતન અને અનુલ્લંઘનીય છે, એવું પ્રતિપાદન હોય છે. ધાર્મિક ગ્રંથેની આ અસર ખ્રિસ્તીઓના આચાર અને વ્યવહાર પર ઘણું પહોંચી. અતિ પ્રાચીનકાળનાં પુસ્તકેને અક્ષરશઃ
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪≠
બુદ્ધિનિયંત્રણ.
માન્ય રાખી ખ્રિસ્તી ધર્મ માનવવિકાસની ગતિને કુ ંઠિત કરી નાખી. ખ્રિસ્તીઓએ તેમના ધર્મ વિધાનમાંથી હેાવાહને બાતલ કર્યાં હેત અને પ્રાચીન કરારની પ્રેરણાના ઈન્કાર કરી, નૂતન કરારથી સતેાષ માન્યા હોત તેા ઈતિહાસમાં જરુર અતિ મહત્ત્વનું પરિ વન થાત એવી કાઈ માન્યતા ધરાવે તેા તે સ્વાભાવિક છે.
મહાન કેન્સ્ટેન્ટાઈન અને તેના વારસાના સમયમાં પાખડી ખ્રિસ્તી સમાજો તથા જંગલી મૂર્ત્તિપૂજકા (Pagans) ના દેવે વિરુદ્ધ એક પછી એક ક્રમાન નિકળવા લાગ્યાં. ખ્રિસ્તીઓની આ ક્રર પ્રવૃત્તિ ઇ.પૂ. ૩૬૩ દરમ્યાન ધમ ભ્રષ્ટ જુલીઅને ક્ષણભર અટકાવી પેાતાના એ વર્ષોંના ટૂંકા રાજ્યમાં જૂની વસ્તુ વ્યવસ્થાને પુનર્જીવિત કરવાના હેતુથી તેણે સાર્વત્રિક (ધ`) સ્વાતંત્ર્ય જાહેર કર્યું; પરંતુ ખ્રિસ્તીઓને જાહેરશાળાઓમાં ઉપદેશ આપવાની મનાઈ કરીને એણે અન્યધર્મીઓની સરખામણીમાં ખ્રિસ્તીઓને ગેરલાભ ð. જુલીઅનના આ કૃત્યથી પ્રતિમાપૂજાને નાશ અલ્પકાળ માટે અટકયા. પાખંડી સમાજો ક્ષણિક સ્વાતંત્ર્ય ભાગવતા થયા, તથા ખ્રિસ્તીઓના જુલમમાંથી અતિ ટૂંક સમય માટે ઉગરી ગયા. આખરે ૧ લા થીએડેસીઅસના કડક કાયદાઓના અમલથી જંગલી મૂર્તિ પૂજકોના ધર્મ છિન્ન ભિન્ન થઈ ગયા. થીએડેાસીઅસના સમય પછી બીજી એક સદી સુધી એ ધર્મી એક યા બીજે સ્થળે અને ખાસ કરીને રામ અને એથેન્સમાં ટગુમગુ દશામાં ટકી રહ્યા. તેનું મહત્ત્વ નહિ જેવું હતું. ખ્રિસ્તીઓ મૃતપ્રાયઃ દશામાં પ્રવર્તતી પ્રાચીન સંસ્કૃતિને નિર્મૂળ કરવાને બદલે પરસ્પર સ્પર્ધા કરવામાં રાકાયા હતા. આમ ન હાત તા ઉપર્યુકત ધર્માવિશેષ સત્વર ભસ્મશેષ થયેા હેાત. પણ આવા આકસ્મિક સજોગેની સહાય તેનું અસ્તિત્વ અખંડિત ટકાવી રાખવા સમર્થ ન હતી. ખ્રિસ્તીધમ મેક્ષના મા છે એવા એવા વિચિત્ર વિચારો ધરાવનારા ખ્રિસ્તીઓએ પેાતાના ધર્મી અન્ય પાસે કબૂલાવવા માટે સાધ
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઈતિહાસ
૪
નની કશી મણું રાખી નહિ. પાખંડીઓને મતની શિક્ષા ફરમાવવાનું પણ તેમણે એગ્ય લેખ્યું. ચોથી સદીમાં ખ્રિસ્તીઅન નામના એક પાખંડીને ફાંસી દેવામાં આવી હતી. એ સમયથી માંડીને પાખંડમતધારીઓને દેહાંત શિક્ષા કરવાની પ્રથા શરુ થઈ.
આ યુગના એક અખ્રિસ્તી લેખકને ભિન્ન ભિન્ન ખ્રિસ્તીપથના અનુયાયીઓને પરસ્પર સહાનુભૂતિ દર્શાવવાને સદુપદેશ આપતે જોઈ આપણને આનંદ થાય છે. શહેનશાહ વેલેન્સને કરેલા એક સંબધનમાં થેમીસ્ટીઅમે તેને વિનંતિ કરેલી કે “ શહેનશાહ ! તમારાથી ભિન્ન મત ધરાવનારા ખ્રિસ્તીઓ વિરુદ્ધ કાઢેલાં અનુશાસને રદ કરે, એજ સંબોધનમાં એણે સહિષ્ણુતાના સિદ્ધાંતનું પૂર્ણ વિવેચન કરેલું. આપણે એ સદાસ્મરણીય શબ્દો વાંચીએ.
વ્યક્તિઓની ધાર્મિક માન્યતાઓ એક એવું ક્ષેત્ર છે કે જ્યાં સરકારની સત્તાની ધારી અસર થઈ શકે નહિ. બળાત્કારને વશ થઈ મનુષ્ય કદાચ વિઘમી સરકારની સત્તાને નમતું આપે તો પણ હૃદયપલટે અસંભવિત છે. જુલમને પરિણામે સત્યધર્મને સ્થાને દાંભિક ધર્મપાલન શરુ થાય છે. દરેક ધર્મપંથને તેની ઈચ્છાનુસાર વર્તાવા દેવો જોઈએ. પ્રજા માત્રના સામાન્ય હિત પ્રતિ લક્ષ રાખીને, રાજ્ય વહીવટ કરાવનાર સરકાર-પ્રાચીનમતાવલંબીઓ અને પાખંડીઓ પ્રત્યે એ હિતની વૃદ્ધિ થાય એવું રાજતંત્ર ચલાવવું જોઈએ. ઈશ્વર જાતે એમ સ્પષ્ટ દર્શાવે છે કે –
પૂજાનાં વિવિધ વિધાન હોય એવી મહારી ઈચ્છા છે. ઈશ્વરને પહોંચવાના મનુષ્ય પાસે અનેક માર્ગો છે.
ધર્મ વિષયમાં કોઈ પણ ધર્મગુરુ સંત ઓગસ્ટાઈને કરતાં વધારે વજનદાર લેખાયો નથી. સર્વશ્રેષ્ઠ પ્રમાણુરૂપ આ સંત ઓગસ્ટાઈને ઈસુએ એક વાર્તામાં “તેમને અંદર આવવાની ફરજ પાડે” (બળાત્કારે વિધર્મીઓ પાસે હમારે એક માત્ર સાચો ધર્મ કબૂલાવો) એવા જે શબ્દો વાપર્યો છે તે શબ્દોના આધારે ભાવિ
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
બુદ્ધિનિય ત્રણ.
४८
પ્રજાના અનુસરણાર્થે ધર્મને નામે જુલમ ગુજાવાની નીતિ પ્રતિપાદિત કરી હતી. ૧૨ મા શતકના અંત પર્યંત સંપ્રદાયે પાખ`ડમત ભૂંસી નાખવા માટે આકરા યત્ને આર્યાં હતા. ધર્મને નામે જુલમ ગુજારવામાં આવ્યે; પરંતુ દમનનીતિ વ્યવસ્થિત ન હતી. ધરક્ષા અને ધર્માંન્નતિના કેવળ પરમાર્થિક દૃષ્ટિબિંદુથી તેએએ તે શરુ કર્યાં ન હતા. પાખંડમત ઉન્મૂળ કરવાના પ્રયાસમાં તેઓ પોતાના અહિક લાભારક્ષવાના હેતુથી પ્રેરાયા હતા. અને કાઈ અસત્ય સિદ્ધાંતના પ્રચારથી દેવળની આવક ઘટવાનેા કે સમાજને હાનિ પહોંચવાને ભય લાગતા ત્યારે જ ગુરુએ તીવ્ર પગલાં ભરતાં એ બાબત સપ્રમાણ છે. ૧૨ મા શતકના અંતે ત્રીજો ઈનેાસન્ટ પાપ થયા અને એના અમલ દરમ્યાન પશ્ચિમ ચૂરાપના ખ્રિસ્તીપથી ચર્ચોસંપ્રદાયા સત્તાની પરાકાષ્ઠાએ પહોંચ્યા. ખ્રિસ્તી મુલકમાંથી પાખ ડીએના પગ કાઢવાના માર્ગો એ નેસન્ટ અને એના અનુગામી ધર્મગુરુઓએ યેાજેલે; અને આ યાજનાને નિપણે અમલમાં મૂકવા માટે પણ એજ લેાકેા જવાબદાર છે. ફ્રાન્સના લેગ્વેડેક ગામમાં એલખીજેએઈસ (Albigeois) નામના પાખડી લેાકની મેાટી વસ્તી હતી. આ લેાકેાના વિચાર। . ખાસ કરીને ખ્રિસ્તીધમ પ્રત્યે અપ્રીતિ ફેલાવે એવા ગણાતા. એલ્બીજેએઇસ લુઝના અમીરના ઉદ્યમી અને આબદાર પ્રજાજનેા હતા. પણ એ પાદર વિરાધી ( Anti-clerial ) લેાક પાસેથી ધર્મગુરુઓને જીજ જેવી રકમ મળતી; એટલે નેાસન્ટે ટુલુઝના અમીરને તેના રાજ્યની હદમાંથી એ પાખંડીઓને દૂર કરવાની આજ્ઞા કરમાવી. પણ અમીરે પાષાજ્ઞાને તરછેાડી. તેથી પાપે એલ્બીજેએસ સામે યુદ્ધ જાહેર કર્યું અને એ યુદ્ઘમાં જે કાષ્ઠ ભાગ લે તેને સ` પાપમાંથી મુક્તિ આપવાનું અને તદુપરાંત ધમ યુદ્ધમાં ઝૂઝનારા યાદ્દાઓને સામાન્ય રીતે જે કાંઇ અધ્યા આપવામાં આવતા તે પણ આપવાનું તેણે વચન આપ્યું. પરિણામે, ધાર ખૂનખાર યુદ્ધની
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
જલ ખાસ્સી પરંપરા ચાલી. સાઈમન ડી મેન્ટ નામના અંગ્રેજે તેમાં ભાગ લીધે. આ ધર્મયુદ્ધમાં સેંકડે અને હજારો સ્ત્રી પુરુષ અને બાળકને બાળી મૂકવામાં અને ફાંસીએ ચઢાવવામાં આવ્યાં. ટુલુઝની પ્રજાનો વિરોધ આમ દાબી દેવામાં આવ્યો પણ પાખંડમત નાબુદ કરી શકાય નહિ. આખરે ૧૨૯૯ માં ટુલુઝના અમીરની અપમાનકારક હાર થઈ અને લડાઈ બંધ થઈ. - આ બનાવની મુખ્ય અસર એ થઈ કે ત્યાર પછી ધર્મગુરુએએ યૂરેપના જાહેર કાયદાઓમાં એક એવું નવું તત્ત્વ ઉમેર્યું કે કોઈ પણ સમ્રાટ પિતાના મુલકમાંથી અવિહિત ધર્મસંપ્રદાયને ઉમૂળ કરવાની જવાબદારી આપે તો જ તે ગાદી ભોગવી શકે.
આ ફેરફાર થયા પછી જે પિતાની આજ્ઞા થવા છતાં કેઈ નરેશ પાખંડીઓ પર સિતમ વર્ષાવવાની આનાકાની કરે તે તેના પર સખી હતી. તેના મુલક પરને તેને હક્ક ઝુંટવી લેવામાં આવતે અને તેના પ્રદેશોમાં નિર્દય લૂંટ ચલાવવા માટે ધર્મગુરુઓ ગમે તે માણસને લલચાવતા. આમ પાપોએ ધર્મપાટસ્થસત્તા સ્થાપિત કરી હતી અને એ રાજપ્રણાલિકામાં પાખંડીઓ પર જુલમ વર્ષાવીને ધર્મની 'વિશુદ્ધતા જાળવી રાખવાની મહાન ફરજના મુકાબલામાં અન્ય સર્વ ધર્મો અને લાભે ગૌણ લેખવામાં આવતા.
પણ પાખંડમતનું નિકંદન કરવા માટે તેનાં ગુપ્તમાં ગુપ્ત આશ્રય સ્થાનો શોધી કાઢવાની જરૂર હતી. એબીજેએસીસને કચરી નાખવામાં આવ્યા હતા, પરંતુ તેમના સિદ્ધાંતની ઝેરી અસર ચાલુજ હતી. કેઈ આકરી દમનનીતિ, કોઈ અવિરત કાર્યક્રમ અમલમાં મૂકાય તો જ ખ્રિસ્તી ધર્મગુરુઓનાં ધાર્યો બેય હાંસલ થવાનો સંભવ હતો. આથી આશરે ઈ. સ. ૧૨૩૩માં નવમા ગ્રેગરી નામના પિપે પાખંડીઓને વીણું વીણીને શોધી કાઢવા માટે ઇન્કવીઝીશન (રોમન કેથેલિક ધર્મથી ઉલટું મત ધરાવનાર માણસોની તપાસ કરી તેમને શિક્ષા કરનારી સભા) ને નામે ઇતિહાસ મશહુર થયેલી વ્યવસ્થિત
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦
બુધિનિયંત્રણ, પરિપાટી યોજી કાઢી અને ચોથા અને સને ૧૨૫માં એક ધર્મપત્રિકા (Bull) કાઢી એ સભાની સત્તાને પૂર્ણતાએ પહોંચાડી. આ ધર્મપત્રિકા અનુસાર જુલમના પ્રયોગપ્રબંધો પ્રત્યેક શહેર અને રાજ્યનાં સમાજશરીરનાં મુખ્ય અંગે લેખાયાં. ધર્મ વિષયમાં મનુષ્યનું વિચાર સ્વાતંત્ર્ય દાબી દેવા માટેનું આ અતિ બળવાન યંત્ર (Inquisition) ઇતિહાસમાં અદ્વિતીય છે. - ચર્ચ ઉપાડેલા કામને પાર ઉતારવા માટે ધર્મોપદેશકે અસમર્થ હતા, એથી ખ્રિસ્તી ધર્મની સત્તા નીચેના એકે એક જીલ્લામાંથી ગ્ય સાધુઓની પસંદગી કરી, પાખંડીઓને વીણું વણને શોધી કાઢવા માટે પિપ તરફથી તેમને અખત્યાર આપવામાં આવ્યો. આ તપાસ કરનારાઓની સત્તા અમર્યાદિત હતી. નહિ તેમની કશી જવાબદારી કે નહિ તેમના કાર્યનું કોઇ નિરીક્ષક. પાખંડીઓને દમવાની રોમન કેથલિક ધર્મગુરુઓએ આમ અતિ કડક નીતિ છે. પરંતુ એ ગુરુઓના અનેક પ્રયત્નો છતાં લૌકિક રાજકર્તાઓની વણમાગી મદદ વગર સભા સુસ્થાપિત થાત નહિ. સમકાલીન લૌકિક રાજકર્તાઓએ તદ્દન સ્વતંત્ર રીતે પાખંડમત અટકાવનારાં નિર્દય ધારાધોરણો રચ્યાં હતાં. કોઈપણ શાસ્ત્રને ઇશ્વરક્ત નહિ માનનાર–નવીન વિચારક બીજા ફેડરિકે પણ જર્મની અને ઈટલિમાંના પિતાના વિસ્તારવાળા રાજ્ય માટે એવા કાયદા ઘડ્યા હતા કે પાખંડી માત્રને રાજ્યની હદ બહાર કાઢી મૂકવા; એમનામાંના જેઓ પોતાના સિદ્ધાંતનો ઈન્કાર ન કરે તેમને અગ્નિમાં હેમી દેવા અને જેઓ ઈન્કાર કરે તેમને માત્ર કેદમાં પૂરવા. પણ જેઓ વળી પાછા પિતાના જૂના સિદ્ધાંત પ્રમાણે વર્ત તેમને ફાંસીએ લટકાવવા, તેમની માલમિલ્કત જપ્ત કરવી, તેમનાં ઘરે નષ્ટ કરવા તથા તેમના બાળકો જે પોતાના બાપ કે કઈ બીજા પાખંડીને ઉઘાડા ન પાડે તે તેમને બે પેઢી સુધી સારી આવકવાળી પદવીઓ માટે નાલાયક ગણવાં. - ફેડરિકના રાજકાનુને ઘડાયા ત્યારથી પાખંડીઓને દંડવા
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યના ઇતિહાસ.
૫૧
માટે લી ચાગ્ય શસ્ત્ર ગણાયું. આ અતિ નિય પ્રકારની મેાતની શિક્ષા સૌથી પહેલાં સને ૧૦૧૭માં એક ફ્રેન્ચ શહેનશાહે પાખડીઓને કરી કહેવાય છે. આપણે યાદ રાખવું જોઇએ કે મધ્યયુગમાં અને ત્યારપછી પણ ઘણાં વર્ષોં સુધી દરેક પ્રકારના ગુન્હા માટે અત્યંત નિર્દય સજા ક્રમાવવામાં આવતી. ઉદાહરણ તરીકે ઈંગ્લેંડમાં આઠમા હેન્નીના રાજ્યકાળમાં ઝેર દેનારાઓને મરતાં સુધી ધીકધીકતા પાણીમાં ઉકાળ્યાની વાત છે. પાખંડ અતિદુષ્ટ ગુન્હો લેખાતે હાવાથી તેને નાબુદ કરવાનું કામ નરકના દારુણુદળને જીતવા અરેાબર–નરકનાં દ્વાર સદા માટે બંધ કરવા સમાન ગણાતું. આથી પાખડીઓ વિરુદ્ધ જે જે ધારાધેારણા થયાં તેને જાહેર પ્રજાને મજજીત ટેકા હતા.
ઇન્ક્વીઝીશનની પૂરી સત્તા જામી ત્યારે પશ્ચિમ તરફની ખ્રિસ્તી આલમમાં તેની જાળ એટલી પથરાઈ કે કેાઈ પણ પાખ’ડી ભાગ્યેજ તેમાંથી ઉગરી શકતા. જુદા જુદા પ્રદેશામાં તપાસ કરનારા પરસ્પર સહચારથી વર્ત્તતા અને એકમેકને સવિસ્તર ખબર પૂરી પાડતા. ઇંગ્લેડેતર યુરાપીય પ્રદેશ–Continental Europeમાં પરસ્પર સંબંધ ધરાવતી અનેક અદાલતા ઉભી થઈ હતી. માત્ર ઇંગ્લેંડ મ્હાર રહ્યું હતું; પરંતુ ત્યાં પણ ચેાથા અને પાંચમા હેન્રીના સમયથી એક ખાસ કાનુનદ્વારા પાખંડીને લીએ ચઢાવી પાખંડમત અટકાવવામાં આવતા હતા. ( આ કાયદો ઘડાયા–૧૪૦૦ માં, રદ થયા ૧૫૩૩ માં. મેરીના સમયથી કરી અમલમાં મૂકાયા હતા—છેવટે ૧૬૭૬ માં સદંતર રદ થયા. )
ઇન્ક્વીઝીશનને નામે મશહુર થયેલી ધર્માંસભા મતૈય સ્થાપવાના કાર્યમાં સ્પેઈનમાં સૌથી વિશેષ સફળ નિવડી. ૧૯મા શતક સુધી હયાતી ભાગવતી સ્પેઇનમાંની સભાએ ઘણાં કાર્યો સાધ્યાં; તેમાં, પેાતાના જૂના ઇસ્લામી રીતિરિવાજો અને ધર્મવિચારાને વાદારીથી વળગી રહેલા ભ્રષ્ટ સૂરલેાકેાને સ્પેઇનમાંથી હાંકી કાઢવાનું
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર
બુદ્ધિનિયંત્રણ.
કામ પણ તેણે પાર પાડયું. પણ એ સભાએ સ્પેઈનની કેવળ આટલીજ સેવા કરી નહતી. કહેવાય છે કે એજ સભાએ અનેક પ્રયાસે. કરી સ્પેઈનમાંથી યહુદી ધર્મને નિર્મૂળ કર્યો તથા દેશને પેટેસ્ટંટ ધર્મોપદેશકના આવેશભર્યા આખ્યાનની ઝેરી અસરમાંથી ઉગારી લીધો. પરંતુ સ્પેઇનને પ્રોટેસ્ટંટ મતની અસરમાંથી અણિશુદ્ધ ઉગારી લેવાનું માન પેઈનની તપાસકારિણી સભા (Inquisition)ને ઘટે છે એ કથન સાબીત કરવું અશક્ય છે; કારણ કે પ્રોટેસ્ટંટ મતપ્રચાસ્નાં બીજ પેઈનમાં રોપાયાં હેત તોપણ એ પ્રતિકૂળ પ્રદેશમાં તે બીજે ફળ નહિ. આ જોતાં સ્પેઇનમાંથી પ્રોટેસ્ટંટ મત દૂર કરવાનું માન તપાસકારિણી સભાને અર્પવું અયોગ્ય મનાશે. છતાં એ સભાની સફળતા માટે શંકા લાવી શકાય એમ નથી. પેઈનમાંની સભાના પ્રયાસોથી વિચારસ્વાતંત્ર્યને છેક દાબી દેવામાં આવ્યું હતું એ વાત નિર્વિવાદ છે.
પાખંડીએ એને વિચૂંટી કાઢવા માટે તપાસકારિણી સભાએ અનેક સાધનો યોજ્યાં, એમાં Edict of Faith ધર્માનુશાસન એ સૌથી વધારે અસરકારક સાધન હતું. આ આજ્ઞાપત્ર અનુસાર તપાસકારિણું સભાની સેવા કરવા માટે લેકેનાં નામ નોંધવામાં આવતાં અને પાખંડીઓ સંબંધી ખબર પૂરી પાડવાની માણસ પાસે માગણું કરવામાં આવતી. વધારામાં વખતોવખત અમુક અમુક જીલ્લાની મુલાકાત લેવામાં આવતી અને જે લેકેને પાખંડી વિષે કશી માહિતી હોવાની શંકા લાગતી તેવાઓને તુરત સભા એક ફરમાનદ્વારા આજ્ઞા આપતી કે હમારે સભા સમક્ષ જાતે હાજર થઈ, હમને મળેલી બધી બાતમી જાહેર કરી જવી, નહિતે તમને શિક્ષાએ ફરમાવવામાં આવશે અને લોકિક અને પારમાર્થિક લાભોથી. હમને વંચિત રાખવામાં આવશે. વસ્તુસ્થિતિ આવી ઉભી થઈ હોવાથી,
ધા-મુરલેકે 'ધ મુસ્લિમ, લોહીએ (૧) અરબ (૨) આફ્રિકન (૩) સ્પેનિશ (૪) મિશ્ર ] -
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઈતિહાસ.
૫૩ કઈપણ મનુષ્ય તેના પાડોશીઓના કે કુટુબીઓના પણ વહેમમાંથી મુક્ત રહી શકતો નહિ. આખી પ્રજાને વશ કરવા, તેની બુદ્ધિને કુંઠિત કરી નાખવા અને તેની પાસે અંધપણે ધારી આજ્ઞાએ પળાવવા માટે તપાસકારિણી સભાની સ્થાપના કરતાં વધુ વિચક્ષણ યુકિત કેઈએ શોધી કાઢી નથી. જો કેઈપણ સંસ્થામાં ગમે તે મનુષ્ય પર પાખંડી હોવાને દષારોપ કરે એને ઉચ્ચ ધાર્મિક ફરજ તરીકે ગણવામાં આવ્યું હોય તો તે આ સભાની યોજનામાં શક્ય થયું હતું. એ પરિપાટીમાં જ એવી અનિષ્ટ કૃતિને ધાર્મિક ફરજનું મહત્વ અપાતું હતું.
પેઈનમાં પાખંડીઓની તપાસ ચલાવતી વખતે સત્યનો નિર્ણય કરવા માટે ન્યાયી, સયુક્તિક સાધનોને નાપસંદ કરવામાં આવ્યાં હતાં. વગર પુરાવે કેદીને ગુન્હેગારજ કલ્પવામાં આવતો અને પોતાની નિર્દોષતા પુરવાર કરવાનો ભાર એને શિર રહેતો. એની તપાસ ચલાવનાર ન્યાયાધીશ જ ખરું જોતાં એના પર ફરિયાદ મંડાવનાર હતે. ગમે તેટલા અપ્રતિષ્ઠિત પુષે એની વિરુદ્ધ સાક્ષી તરીકે જેટલા આવે તેટલા કબૂલ રાખવામાં આવતા. ફરીઆદપક્ષ તરફના સાક્ષી સ્વીકારવા માટેના કાયદા બહુ ઢીલા હતા. બચાવપક્ષના સાક્ષીઓ નાપસંદ કરવા માટેના કાયદાઓ કડક, અનુલંધનીય હતા. યહુદીઓ, મૂરલોકો અને નોકરે કેદી વિરુદ્ધ સાક્ષી આપવા છુટા હતા, પરંતુ તેની તરફેણમાં પુરાવો આપવાની તેમને મનાઈ હતી. કેદીના દૂરના સગાસંબંધીઓને પણ આ જ નિયમ લાગુ પાડવામાં આવતા. સભા ન્યાય આપતી વેળાએવા સિદ્ધાંત પાળતી કેએકદાષિત પુરુષ છુટી જાય તેના કરતાં સોનિર્દોષ મનુષ્ય કષ્ટ ભેગવેએ વધારે સારું છે. સભાએ પાથરેલી જાળમાં જે કોઈ શિકાર ફસાવતું, એણે પ્રકટાવેલી ચિતામાં જે કોઈ ઇબ્ધન ઉમેરી આપતું, તેને પપની કૃપાપી બક્ષિસ આપવામાં આવતી. આવાં નિર્દય પગલાં ભરનારી સભાને દંભ પણ જરા જોવા જેવો હતો. સભા તરફના ન્યાયાધીશ
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪
બુદ્ધિનિય ત્રણ.
જાતે ફાંસીની સજા ફરમાવતા નહતા; કારણ કે અહિંસા પરમોષમાં 1 ખ્રિસ્તી ધર્મગુરુઓએ તા હિંસાથી હજાર ગાઉ વેગળા રહેવું જોઇએ. ધર્માસનસ્થ ન્યાયાધીશે એટલુંજ જાહેર કરતા કે કેદી પાખ`ડી છે— એ સુધરે કે શુદ્ધ થાય એવી કશી આશા ભાસતી નથી. આટલા ટૂંકા વિચારા દર્શાવી, ન્યાયાધીશેા રાજકર્તાઓને કેદીએ સ્વાધીન કરી દેતા. પણ તેમને દંભ આટલેથીજ અટકતા નહતા.. ધર્માધ્યક્ષા ગંભીરતાપૂર્વક ફેોજદારી ન્યાયાધીશાને આજ્ઞા કરતા કે કેદીએ પ્રત્યે ધ્યા—કૃપા—દર્શાવવા. કિંતુ કેદીએ પ્રતિ ક્યા દર્શાવવાની આ કેવળ બાહ્યાચારયુક્ત માગણી રાજકર્તાએ વધાવી શકતા નહિ. તેમને તે કેદીઓને માતની શિક્ષા કરમાગ્યેજ છુટકા હતા. એથી અન્યથા વર્ષે તે રાજ્યવહીવટ કરનાર સરકાર પાખંડમતને ટેકા આપે છે એવું વ્હેમી અનુમાન સત્વર બાંધવામાં આવતું અને પરિણામે એ સરકારાની પણ પાખડીઓ જેવી જ વળે થતી. તપાસકારિણી સભા તરથી સાંપવામાં આવેલા કેદીઓને કાઇ રાજકુંવર કે અમલદાર યેાગ્ય શિક્ષા ન કરમાવે તે તેને ખ્રિસ્તી ધર્મ મંડળમાંથી બાતલ કરવાની કેનન લા (રામન કેથલિક સ્મૃતિ )માં સ્પષ્ટ આજ્ઞા હતી. આવી ધર્માના અને આવા કાયદાએ હાવાથી પાખડીઓને ખૂબ દમવામાં આવતા; નિરાધાર વૃદ્ધ પુરુષા, નિઃસહાય અબળા અને નિર્વિવેકી, નિર્દોષ બાળકાને શૈલી પર ચઢાવવામાં આવતાં. આમ છતાં રામન કેથલિક ધથી ઉલટું મત ધરાવનાર માણસે ની તપાસ કરી તેમને શિક્ષા કરનારી ઇન્ક્વીઝીશન નામની સભાની ક્રૂરતા વિષે આપણે આવેશમાં તે આવેશમાં અયેાગ્ય મત બાંધવું ન જોઇએ. આપણે એટલું ધ્યાનમાં રાખવું જોઇએ કે પ્રજાજનાએ ફાંસીને લાકડે ચઢેલા લેાકેાની સંખ્યા વિષે અતિશયેાક્તિ ભરેલી કલ્પના ચલાવી છે, છતાં એ સભાની કાયપ્રથાથી, તથા લગભગ મેાત જેવી નિય સજાએથી લેાકને જે જે યાતનાએ ભાગવવી પડેલી તેનું વર્ણન યથા છે.
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
૫૫ રોમન કેથલિક ધર્મગુરુઓએ તપાસકારિણું સભાએ વીણું કાઢેલા પાખંડીઓને દમવા માટે જે ન્યાયરીતિ અમલમાં મૂકી તેનાથી ઈગ્લેંડેતર યુરોપીય પ્રદેશના ફોજદારી કાયદાશાસ્ત્ર પર ઘણી માઠી અસર થઈ. લી નામનો ઇતિહાસકાર કહે છે કે તપાસકારિણી સભાની સ્થાપનાથી થયેલાં અનિષ્ટોમાંનું સૌથી ગંભીર એ હતું કે ઠેઠ ૧૮મી સદીના અંત સુધી યુરોપના ઘણાખરા દેશમાં પાખંડમત નિમૂળ કરવા માટે એ સભાએ જે પદ્ધતિ સ્વીકારી હતી તે ગમે તે પ્રકારના આરોપીની તપાસ ચલાવવા માટે આદર્શ મનાવા લાગી. એ જ પદ્ધતિસર દરેક ગુન્હાની તપાસ કરવાને ધારે પડી ગયો.
આ સભાના સભ્યોને ઉદ્દેશી ગીબેન કહે છે કે તેઓ બેવકુફી ભરેલી, ક્ષુલ્લક વાતોનું નિદય આચરણથી રક્ષણ કરતા હતા. આ સભાસદોને ઘણીવાર અતિ ક્રૂર, રાક્ષસી પ્રકૃતિના લેખવામાં આવ્યા છે છતાં એમની અને એમની ઈચ્છાનુસાર વર્તનારા રાજકર્તાઓની તરફેણમાં એટલું કહી શકાય ખરું કે આદિકાળમાં દેવતાઓને મનુષ્યના ભેગે આપનારા ધર્મગુરુઓ અને શહેનશાહે કરતાં તેઓ જરા પણ દુષ્ટતર ન હતા. પવન પિતાને અનુકૂળ થાય એવી ઈચ્છાથી દેવને પ્રસન્ન કરવા માટે પિતાની પુત્રી ઈશજીનીઆની આહૂતિ આપનાર ગ્રીક રાજા એગેમેમન અત્યંત પ્રેમી પિતા હશે અને એવી આહૂતિ આપવાની તેને સલાહ આપનાર ધર્મગુરુ પણ વણે પવિત્ર અને પ્રમાણિક પુરુષ હશે. પણ એમનાં કૃત્યો કેવાં જાલીમ છે! એગેમેગ્નન અને તેના ગુરુની માફક જ મધ્યયુગમાં અને ત્યાર પછી ઘણાં વર્ષો સુધી દયાળુ પ્રકૃતિના અને નીતિનિયમના પાલન માટે વિશુદ્ધ પ્રેમ ધરાવનારા માણસો પણ પાખંડીઓની ગંધ આવતાં જ પિતાને મૂળ સ્વભાવ ભૂલી, દયાહીન થતા. તેમની માન્યતાઓ જ તેમને જાલીમ કૃત્યો કરવા પ્રેરતી. એગેમેક્સન અને તેના ગુરુને આપણે ક્રૂર લેખ્યા નથી તે પછી તપાસકારિણું સભાના સભ્યોને આપણે જુલમગાર કેમ લેખીએ? દોષ માન્યતાનો હતા, માન્યતા ધરાવનારને
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
પદ
મુદ્ધિનિય ત્રણ.
નહિ. ખ્રિસ્તીઓના નિરાસક મેાક્ષના સિદ્ધાંતમાંથી જ પાખ ડમત પ્રત્યે ક્રૂર તિરસ્કાર જન્મેલે. એ તિરસ્કાર એક જાતના ચેપી જંતુ જેવા હતા. પરિણામે સભ્યામાં પાખડીઓની ઊંડી સૂગ પેદા થઈ અને એમની માન્યતાએએ એમને અતિક્રૂર કર્યો કરવા પ્રેર્યાં.
આ સિદ્ધાંત વિષે એવા પણ ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યા છે કે એને લીધે મનુષ્યના સત્ય માટેના આગ્રહ ઓછા થઈ ગયા. ખ્રિસ્તી ધ પ્રમાણે ન વવાથી મનુષ્યનું શાશ્વત ભાવિ જોખમમાં આવી પડે એમ હાવાથી કાઈ પણ પ્રકારે,−પછી કપટ કે જુઠાણું પણ ચાલેએ ખ્રિસ્તીમત સ પાસે કબૂલાવવા એ અનિવાય અને વાજબી કવ્ય મનાતું. નીતિમાં વૃદ્ધિ કરે એવી કલ્પિત વાતે અને ચુમકારાની કથાએ તદ્દન નવી જ કલ્પી કાઢતાં કાઈ અચકાતું ન હતું. આમ એ સિદ્ધાંતના પરિણામે મનુષ્યની સત્યબુદ્ધિના લેપ થયા હતા. સત્તરમી સદીના સમારંભ સુધી નિઃસ્વાર્થી સત્યપ્રેમને સદંતર અભાવ હતા. સત્યને કેવળ સત્ય માટે જ પ્રેમ એ સદી પહેલાં લાકહૃદયમાં પ્રકટે એવી આશા પણ ન હતી.
આમ ખ્રિસ્તીધમના નિરાસક મેાક્ષને સિદ્ધાંત અને તેની સાથે સબંધ ધરાવતા પાપ, નરક અને અંતિમ ન્યાય વગેરેના સિદ્ધાંતથી આવાં ગંભીર પરિણામા આવ્યાં, તે ખ્રિસ્તીધર્મના બીજા સિદ્ધાંતા અને તેમના આનુષંગિક સિદ્ધાંતાનું પરિણામ એ આવ્યું કે તેમને લીધે મધ્યયુગમાં જ્ઞાનની પ્રગતિના માર્ગમાં એક મદ્યુત ાિલ ઉભી થઈ. વિજ્ઞાનશાસ્ત્રની વૃદ્ધિનાં દ્વાર બંધ થયાં તથા ઠેઠ એગણીસમી સદીના મધ્યકાળ સુધી વિજ્ઞાનની પ્રગતિમાં અનેક અંતરાયે ઉભા થયા કર્યા. વૈજ્ઞાનિક શે!ધનાં પ્રત્યેક અગત્યના ક્ષેત્રમાં ખાટા વિચારાને ખૂબ ફેલાવા થયા હતા અને રામન કેથલિક ધ ગુરુ આબિલનું અચૂક પ્રમાણ આપી એ વિચારાને સાચા જાહેર કરતા. આઇબલમાંનું બધુંજ સાચું, બાઈબલ હારનું અને વિરુદ્ધનું સ કાંઈ જુદું. અને તેથીજ દંડપાત્ર, એવી શ્રદ્ધાજન્ય માન્યતા મધ્ય
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યના ઇતિહાસ.
યુગમાં સુપ્રચલિત હતી. ધણાં શાસ્ત્રાની સ્વતંત્ર શોધ કરવાની મના હતી. મનુષ્યેાનાં પાપેા માટે ઇસુએ કબ્જેા સહ્યાં અને પરિણામે મનુધ્યે। પાપમુક્ત થયા એવા ખ્રિસ્તીઓના પાપમુક્તિના સિદ્ધાંત અને તેની સાથે અવિચ્છિન્ન રીતે સંકળાયલી વિશ્વાત્તિ અને ખાવા આદમના પતનની યહુદી કથાએ એને આધારે ભૂસ્તરવિદ્યા, પ્રાણીવિદ્યા અને મનુષ્યશાસ્ત્રને આંગળી અડકાડવાની મના હતી. ત્રણેનું સ્વતંત્ર સત્યાન્વેષણ કરવાને પ્રતિબંધ હતા. બાઇબલના લખાણને અક્ષરસઃ અ કરતાં સૂર્ય પૃથ્વીની આજૂબાજૂ કરે છે એવું સત્ય તેમાં દૃષ્ટિગેાચર થાય છે; પણ એ સત્ય વિજ્ઞાનની દૃષ્ટિએ અપ્રતિપાદ્ય હાય તો યે તેને માન્યે જ છુટકા. (Antipodes) પાતાળ વિષેના સિદ્ધાંતને રામન ધર્મગુરુઓ જુડા માનતા, તરછોડી કાઢતા. ( કારણ આઇબલને એ સિદ્ધાંતને ટેકા નથી. ) ખાઇલ મ્હારને કે વિરુદ્ધને વિચાર દર્શાવે તેના ભાગજ લાગતા. સેાળમા શતકમાં જેને અગ્નિમાં હેમવામાં આવ્યા હતા તે સર્વેટસ પર એક એવા આરેાપ મૂકવામાં આવ્યા હતા કે બાઇબલમાં જેને રસકસથી ઉભરાતી ભૂમિ તરીકે વર્ણવી છે તે જીડી (Judea)ની ભૂમિ તદ્દન વેરાન છે એવા એક ગ્રીક ભૂગાળવેત્તાના કથનને તે ( સર્વેસ ) વિશ્વાસપૂર્વક માનતા. હિપોક્રેટિસ Hippocrates નામના ગ્રીક વૈદે અનુભવ અને પદ્ધતિસર શેાધ એ એના પાયાપર વૈદ્યવિદ્યાનાં અધ્યયન અને રાગચિકિત્સા ચેાજ્યાં હતાં. પણ અનુભવ અને પદ્ધતિસર શેાધ મધ્યયુગને ક્યાંથી પાલવે ? મધ્યયુગનાં મનુષ્યા પાછા અસંસ્કારી યુગના પ્રાચીન વિચારા માનવા લાગ્યા હતા. શેતાનની દુનતા કે ઈશ્વરી કાપ જેવાં ગૂઢ કારણાથી રાગાદિ શારીરિક પીડાઓના ઉદ્ભવ મનાતા; સંત આગસ્ટાઈન કહેતા કે ખ્રિસ્તીઓમાં રાગે ફેલાયા એનું કારણ ભૂતપિશાચેા અને તેમની 'મેલીવિદ્યા, તે લૂથર કે શ્વેત એ રાગાનું મૂળ કારણ શેતાન, શેતાન ને શેતાન. જનસમાજમાં આવી આવી માન્યતા પ્રચલિત થઇ હોવાથી, પ્રકૃતિબાહ્ય કાર
૫૭
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
બુદ્ધિનિય ત્રણ.
૫૮
ણેાનાં કાર્યો દૂર કરવા માટે અલૌકિક ઉપાયેા ચેાજાય એ સયુક્તિક જ હતું. એટલે ચમત્કારાનું ધતીંગ ઉભું થયું, કહે કે, ચમત્કારાના વ્યાપાર શરુ થયા; અન્તે કેથલિક ચર્ચોની ત્રિજોરીએ! સારી આવકથી ઉભરાવા લાગી. વૈદ લેાકેા જાદુગરા અને અશ્રદ્ધાળુ નાસ્તિક છે એવા વારંવાર તેમના પર શક જતા. શરીર (છેદન) શાસ્ત્રની મના કરવામાં આવી હતી. મૃતશરીરના પુનરુત્થાન વિષેના ખ્રિસ્તીઓના સિદ્ધાંત કદાચ આ મના કરાવવામાં કારણભૂત હતા. ૧૮ મી સદીમાં ધર્મોપદેશકાએ શીતળા કઢાવવાના ધારાના વિરાધ કર્યાં હતા એ હકીકત શું પુરવાર કરે છે ? એ જ કે મધ્યયુગમાં રાગનાં મૂળ કારણા વિષે મનુષ્યેાના જે વિચારા હતા તે ૧૮ મી સદી સુધી વધતે ઓછે અંશે જીવંત જ હતા. રસાયણશાસ્ત્ર અનિષ્ટકારી લેખાતું અને ૧૩૧૭ માં ધમગુરુ પાપે તેને તિરસ્કારી કાઢ્યું હતું. પેાતાને પ્રાચીન મતના અતિ ઉત્સાહી અનુયાયી તરીકે ઓળખનાર તથા શાસ્ત્રના પ્રાચીનમતને પ્રતિકૂળ વૈજ્ઞાનિક શોધ માટેની સહજમુદ્ધિથી વિભૂષિત થયેલા રાજર એકનને ચિરકાળ પર્યંત કારાવાસમાં સડવું પડયું હતું એ બીના મધ્યકાલીન પ્રજાને વિજ્ઞાનની કેટલી સૂગ હતી તેના ઉદાહરણરૂપ છે.
આપણે ઉપર જોયું કે ધાર્મિક માન્યતાઓથી વિજ્ઞાન પ્રત્યે જનતામાં તિરસ્કાર ઉભેા થયા હતા, પરંતુ આમ ન થયું હાત તે પણ પ્રાકૃતિકવિજ્ઞાન જ્ઞાન ભાગ્યેજ કશી પ્રગતિ કરી શક્યું હોત એ વાત સંભવિત છે, કારણ ખ્રિસ્તીધર્મની સત્તા ઉંડી જામી ત્યાર પહેલાંના ૫૦૦ વમાં શ્રીકેાના વિજ્ઞાનશાસ્ત્રમાં નવી શેાધેને ખીલકુલ ઉમેરા થયા ન હતા. ઇ. સ. પૂર્વે લગભગ ૨૦૦ ની સાલ પછી એક પણ અગત્યની શોધ થઇ ન હતી. આ ગતિસ્તમ્ભનું કારણ સમજાવવું સહેલું નથી છતાં એનું મૂળ ગ્રીક અને રામન રાજ્યાની સામાજીક સ્થિતિમાં શેાધ્યું શેાધાય એમ છે, એટલું આપણે ખાતરીપૂર્વક કહી શકીએ. તદનુસાર, જનસમાજના માટા ભાગ પર દૃઢ સત્તા જમાવી બેઠેલી ખ્રિસ્તીએની ધાર્મિક માન્યતાઓનું વિઘ્ન વિજ્ઞાનના
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઈતિહાસ.
૫૯ માર્ગમાંથી દૂર થયું હોત તો પણ મધ્યકાળની સામાજીક દશા વિજ્ઞાનપ્રેમ–વસ્તુના સત્યની તટસ્થ રીતે શેધ કરવાની વૃત્તિ–ને પ્રતિકૂળ નિવડી હોત એમ આપણે અનુમાન બાંધી શકીએ. તેમ ૧૩ મી સદીમાં દૃષ્ટિગોચર થતી નવી સામાજીક સ્થિતિ કંઈક પરિપક્વતાએ પહોંચતા સુધી ગમે તે સંજોગોમાં વિજ્ઞાનને પુનઃજન્મ મુલતવી જ રહ્યા હેત એવી અટકળ પણ કરી શકીએ. આમ ધાર્મિક માન્યતાએના વિધ્રના અભાવે પણ સામાજીક દુર્દશાને લીધે વિજ્ઞાનની પ્રગતિ અટકી હોત. મધ્યયુગમાં વિજ્ઞાનની પ્રગતિ અટકાવવાનું એક અને અદ્વિતીય કારણ ધાર્મિક માન્યતાઓને પ્રચાર એ જ હતું એવું પ્રતિપાદન કરવું વધારે પડતું લેખાશે. કિંતુ મધ્યયુગ પછી પણ જે ધાર્મિક પૂર્વગ્રહ અસ્તિત્વમાં હતો તેનાથી કદાચ મુખ્યત્વે જ્ઞાન પ્રચારના કાર્યને હાનિ પહોંચી હોય. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તે, પ્રાચીન અને અર્વચીન સંસ્કૃતિની વચમાંના અજ્ઞાનાંધકારમય યુગમાં ખ્રિસ્તી ધર્મસિદ્ધાંતોથી વિજ્ઞાનની પ્રગતિમાં જે અડચણે પહોંચી તેના કરતાં તે એ સિદ્ધાંતના અસ્તિત્વ છતાં વિજ્ઞાન જ્યારે પુનર્જીવન પામ્યું તથા ફરી પાછું કદી નિર્મૂળ ન થાય એવી સબળ દશાએ પહોંચ્યું તે સમયે એ સિદ્ધાંતથી વિજ્ઞાનની પ્રગૈતિમાં જે અંતરાયે ઉભાં થયાં તે કદાચ વધારે હાનિકર્તા નિવડયાં.
ભૂતપિશાચ, જાદુ અને ડાકણવિદ્યા વિષેની માન્યતાઓ મધ્યયુગે પ્રાચીનકાળ પાસેથી વારસામાં મેળવી હતી. પરંતુ એ માન્યતાઓએ મધ્યયુગમાં વધુ ઉગ્ર અને ઘેર સ્વરૂપ ધારણ કર્યું હતું. પરિણામે અખિલ વિશ્વમાં ત્રાસ ત્રાસ વર્તાઈ રહ્યું હતું. દુનિયા ભયંકર બની હતી અને ચારે બાજુથી ખાવા ધાતી હોય એવી ભાસતી હતી. ““અમારી ચોમેર ભૂતપિશાચો ઘૂમે છે'; “તેઓ અમને ઈજા કરૂ વાની તક શોધ્યા કરે છે: “ગ, તોફાન, ગ્રહણ, દુષ્કાળ આદિ ઉપદ્રો શેતાનની જ લીલા છે.” ” એવું એવું તે સમયના લોકે પરમ શ્રદ્ધાપૂર્વક માનતા. પણ તેમની દઢ શ્રદ્ધા આટલેથી જ અટકી
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
* * બુધિનિયંત્રણ. નહિ. સાથે સાથે તેઓ એટલીજ શ્રદ્ધાથી એમ પણ માનતા કે એ બધા ઉપદ્રવો રૂપી શત્રુઓને પહોંચી વળવા માટે ધર્મગુરુઓ સમર્થ હતા–એ ઉપદ્રનો અંત આણવા માટે તેમની ક્રિયાઓ સબળ હતી. કેટલાક પ્રાચીન ખ્રિસ્તી શહેનશાહએ જાદુવિરુદ્ધ ધારાધોરણે જ્યાં હતાં, છતાં ચૂડેલવિદ્યાને નિર્મૂળ કરવા માટે કઈ વ્યવસ્થિત પ્રયાસ કરવામાં આવ્યો ન હતો. એ જ સદીમાં એક એવો ભયંકર બનાવ બન્યો કે મનુષ્યના હદયમાં ઘર કરી બેઠેલી ભૂતપિશાચ અને શેતાન વિષેની બીક વધુ દૃઢ બની. આ બનાવ તે આખા યુરેપને નિર્જન, વેરાન કરી નાખનાર બ્લેક ડેથ (Black Death) ને નામે પ્રસિદ્ધ થયેલી મહા મરકી, મંત્રતંત્ર, કૂડકામણના આરોપસર રોજ રોજ વધુને વધુ તપાસ ચાલવા માંડી અને ૩૦૦ વર્ષ સુધી ચૂડેલવિદ્યાની શેધ કરી, એ વિદ્યાના ઉપયોગ કરનારા મુખ્યત્વે સ્ત્રીઓ–નો નાશ કરે એ જ યુરોપીય સંસ્કૃતિનું દૃઢ અથવા સ્થાયી લક્ષણ થઈ પડયું. ચૂડેલવિદ્યાના અસ્તિત્વ વિષે બાઈબલ (ધર્મગ્રંથોમાં પ્રમાણ હતું અને એ વિદ્યાના પ્રચારને અટકાવવા માટે જુલમ ગુજારનારને ધર્મગ્રંથને ટેકો હતા. “હારે ચૂડેલને જીવતી રહેવા ન દેવી’ એવી સર્વશ્રેષ્ઠ અધિકારીની સ્પષ્ટ આજ્ઞા હતી. આઠમા ઇનોસન્ટ નામના પપે આ વિષય પર ૧૪૮૪ માં એક ધાર્મિક ફરમાન કાઢયું હતું. તેમાં તેણે એવું પ્રતિપાદિત કરેલું કે મરકી અને તોફાને એ બધાં ચૂડેલનાં જ કારસ્તાન છે. તાજુબીની વાત એ છે કે સમર્થ બુદ્ધિશાળી પુરુષો પણ ચૂડેલ સ્ત્રીઓ પાસે શેતાની, પૈશાચી સત્તા છે એવું માનતા. મધ્યયુગને જનસમાજ ખરેખર અત્યંત વહેમી અને અંધશ્રદ્ધાળુ હતા.
ચૂડેલે (ગણતી સ્ત્રીઓ) પ્રત્યે જે નિર્દય વર્તણુક દાખવવામાં આવી હતી તેનાથી વધુ કરણ, હૃદયદ્રાવક કથા બીજી કોઈ છે જ નહિ અને ઇંગ્લેંડ અને સ્કેટલેંડમાં જુલમની જે ઝડી વર્ષ તેની તેલે આવે એ જુલમ બીજા કોઈ દેશમાં વર્ષાવવામાં આવ્યો ન હતો. હું આ હકીકતને ઉલ્લેખ કરું છું તેનાં બે કારણે છે. એક
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્રને ઇતિહાસ. ૬૧ તે, આ બધે જુલમ ધાર્મિક સિદ્ધાંતનું જ પરિણામ હતું, ધર્મને નામે જ ગુજારવામાં આવેલો એ દર્શાવવાનું અને બીજું બુદ્ધિવાદના પ્રચારથી જ જુલમની એ પરંપરાને અંત આવ્યો એ વાચકના હદય પર ઠસાવવાનું
આમ, જેટલો વખત ખ્રિસ્તી ધર્મની સત્તા સર્વોપરિ હતી તેટલો વખત મનુષ્યના હૃદયક્ષેત્રની ચારે બાજૂ ખ્રિસ્તી ધર્મ કારાગૃહની જે દિવાલ ચણ હતી તે વચ્ચે બુદ્ધિ શંખલામાં જકડાઈ પડી હતી. અલબત્ત, આ સમયમાં બુદ્ધિ છેક નિષ્ક્રિય, પ્રવૃત્તિહીન થઈ ગઈ ન હતી, પરંતુ તેની પ્રવૃત્તિ પાખંડમતમાં રૂપાંતર પામી હતી. અથવા ઉપરનું કારાગૃહનું રૂપક કાયમ રાખીને કહીએ તે જે લોકો ખ્રિસ્તીધર્મ સિદ્ધાંતની દઢ શંખલા તેડી શક્યા તેઓ ઘણે ભાગે એ કારાગૃહની દિવાલોને કૂદવાને અસમર્થ હતા. તેમનામાં અમુક માન્યતાઓ નવેસરથી બાંધવા પૂરતું જ સ્વાતંત્ર્ય આવ્યું હતું, પરંતુ તેમની આ માન્યતાઓ પણ પ્રાચીન–મતની જેમ ખ્રિસ્તી ધર્મની દેવકથાઓને આધારે જ ઘડાયેલી હતી. અલબત્ત, કેટલાક અપવાદ પણ હતા. ૧૨ મી સદીના અંતકાળે પરભૂમિ તરફથી ઉત્તેજન મળવા લાગ્યું હતું. એરિસ્ટલની ફિલસુફી પશ્ચિમના ખ્રિસ્તી પ્રદેશોના વિદ્વાનને વિદિત થવા લાગી હતી. આ વિદ્વાનોના ગુરુઓ યહુદીઓ અને ઈસ્લામી હતા. પ્રાચીન ગ્રીક તત્ત્વવિચારના જ્ઞાનથી ઈસ્લામીમાં અમુક અંશે વિચાર સ્વાતંત્ર્ય જાગૃત થયું હતું. અને એરિસ્ટોટલની ફિલસુફીને આધારે લખાયેલા નાસ્તિક Free-thinker એવોસ ( બારમી સદીમાં ) ના ગ્રંથાએ ખ્રિસ્તી મુલકમાં બુદ્ધિવાદનું અલ્પ માં વહેતું કર્યું હતું. આ એવોસ જડ પદાર્થોની શાશ્વતતાને માનનારે હત; અમરત્વને સિદ્ધાંત એને અગ્રાહ્ય હતે. એવરેસના સામાન્ય વિચારેને આપણે સર્વ બ્રહ્મમયવાદ (Pantheism) તરીકે વર્ણવી શકીએ. (પણ) ઇસ્લામના પ્રાચીનમતાવલંબી ધર્માધિકારીઓ સાથેની ખટપટ દૂર કરવાના હેતુથી એણે “Áધ સત્ય” ને સિદ્ધાંત પ્રતિપાદિત કર્યો
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૨
બુદ્ધિનિયંત્રણ. હતે; એટલે કે (૧) દાર્શનિક અને (૨) ધાર્મિક એવાં બે સ્વતંત્ર અને પરસ્પર વિરોધી તત્ત્વોના સહવર્તનને સિદ્ધાંત તેણે પ્રતિપાદિત કર્યો હતો. આમ છતાં સ્પેઈનના ખલિફાના દરબારમાંથી એને દૂર થવું પડયું હતું. પણ એની સેવા છેક નિષ્ફળ ન નિવડી. પેરિસના વિશ્વવિદ્યાલયમાં એના ઉપદેશથી નાસ્તિકોને એક પંથ ઉભે થયો હતું. તેઓનું માનવું એવું હતું કે વિકત્પત્તિ, ઈસુના પુનરૂત્થાન અને બીજા અગત્યના સિદ્ધાંત ધર્મની દૃષ્ટિએ સાચા હોઈ શકે, પરંતુ બુદ્ધિની કસેટી પર તેમનાં સત્ય કરતાં એ સિદ્ધાંતે જુઠા ભાસે છે. સરળ ચિત્ત પુરુષને આ માન્યતા આત્માના અમરત્વને સિદ્ધાંત રવિવારે સાચે છે અને અન્ય દિવસેએ જુઠે છે અથવા આદિપ્રચારનું મંતવ્ય દિવાનખાનામાં જુઠું અને રસોડામાં સાચું છે એવું કોઈ કહે તેના જેવી લાગશે. ૨૧ મા જેન નામના પિપે આ હાનિકારક પ્રવૃત્તિને નષ્ટ કરી તથા “ધ સત્ય”ના સંરક્ષક સિદ્ધાંતને તિરસ્કારી કાઢયો. એવરેસના તેમજ તેવા બીજા સિદ્ધાંતોને પ્રચાર થવાથી, એક અતિ સૂક્ષ્મ વિચારક અને સંશયવાદ પ્રત્યે સ્વાભાવિક માનસિક વલણ ધરાવનારા દક્ષિણ ઈટલીના એફવીનો ગામના ટોમસ નામના વતનીએ પિતાનું ધર્મવાદનું પુસ્તક બહાર પાડયું. એના સમય પર્યત નાસ્તિકતાના ઉપદેશક અને નાસ્તિકના નાયક તરીકે ગણાયેલા એરિસ્ટોટલને ટોમસે પ્રાચીન મતાવલંબી તરીકે ઓળખાવ્યો અને આજની ઘડીએ પણ રેમિક ચર્ચોમાં પ્રમાણભૂત મનાતી ઘણી વિચક્ષણ ફિલસુણી જી કાઢી. પણ ધર્મને એરિસ્ટોટલ અને બુદ્ધિ બને ભયપ ચિત્ર છે. એરિસ્ટોટલના વિચારે જોતાં એને પ્રાચીનમતાવલંબી ગણુંવાય અને ધર્મમાં શ્રદ્ધા ઉપરાંત બુદ્ધિનું તત્ત્વ ઉમેરાય તે ધર્મસત્તા વધુ જામવાને બદલે શિથિલ થવાની ભીતિ છે; અને ટોમસે પિતાના નિબંધમાં જે કેટલાક પ્રશનોને ઉકેલ કર્યો છે તેથી શંકાશીલ આત્માના સંદેહો શાંત થવા કરતાં એ જ નિબંધમાં એણે સચોટ રીતે ઉભી કરેલી શંકાઓથી શ્રદ્ધાળુ હૃદય પણ ડામાડોળ થવાનો. વધારે સંભવ લાગે છે.
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યના ઇતિહાસ.
૬૩
હરએક યુગમાં આમતેમ વેરાયલી છાનીછપની અશ્રદ્દા તે હશે જ, પછી ભલે તેનાં પિરણામે ગંભીર ન આવ્યાં હેાય. માસીઝ, ઈસુખ્રિસ્ત અને મહમદ એ ત્રણ ધૂર્તોએ આખી દુનિયાને છેતરી એવી દેવનિંદાત્મક વાત તેરમી સદીમાં પ્રચલિત હતી. અર્વાચીન યુગના પ્રથમ પુરુષ તરીકે લેખાતા સ્વતંત્રવિચારક ખીજા ફ્રેડરિક પર આ વાત ઉભી કર્યોને આરેાપ આવ્યું। હતા. ઉપરના જ વિચાર જરા નમ્ર સ્વરૂપમાં એટલાજ જૂના કાળની ત્રણ વીંટીવાળી વાતમાં પ્રદર્શિત કરવામાં આવ્યા છે. એ વાત નીચે મુજબ છે. એક તવગર યહુદી પાસેથી પૈસા કઢાવવાના હેતુથી એક મુસલમાન બાદશાહે તેને પોતાના દરબારમાં હાજર થવાનું તેડું મેાકલ્યું અને તેને ફસાવવા માટે જાળ પાથરી. બાદશાહે તે યહૂદિને કહ્યું કે “દોસ્ત, મ્હેં સાંભળ્યું છે કે તું ધણા ડાહ્યા માણસ છે, તે કહે કે યહુદિ, ઈસ્લામી અને ખ્રિસ્તી એ ત્રણ ધર્મોમાં ત્હને કયા સૌથી વધારે સાચેા લાગે છે ? યહૂદિ સમજી ગયા કે બાદશાહે જાળ બીછાવી છે. આથી તેણે નીચે પ્રમાણે આડકતરા જવાબ આપ્યા.
66
· શહેનશાહે આલમ ! એક સમે એક અતિ ધનવાન મનુષ્ય હતા. તેના ખજાનામાં એક બહુ કિંમતી વીંટી હતી. આ વીંટી તેના વંશજોના અમર વારસામાં મૂકી જવાની એની અભિલાષા હતી. આથી તેણે એવું વસીઅતનામું બનાવ્યું કે મ્હારા મૃત્યુ પછી આ વીંટી જેની પાસે હાય તેને મ્હારી મિલ્કતના વારસ સમજવા. નિકે જેને એ વીંટી આપી તે પુત્ર પણ પેાતાની રીતિ અનુસાર વર્તો અને આમ એ વીંટી એક પછી એક બીજાને એમ કરતાં ઘણાંને હાથ ગઈ. આખરે તે એક એવા મનુષ્યના હાથમાં ગઈ જેને ત્રણ પુત્ર! હતા અને જે ત્રણે પર તેને સમાન પ્રીતિ હતી. · મ્હારા મૃત્યુ પછી મ્હારે એ વીંટી કાને સાંપવી યાગ્ય છે, એ વિષયા નિય કરવા આ મનુષ્ય અસમ નિવડયાથી તેણે ત્રણે પુત્રાને ખાનગીમાં એ વીંટી આપવાનું વચન આપ્યું; અને તે ત્રણેને સંતાષવા માટે
6
"9
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૪
બુદ્ધિનિયંત્રણ.
તેણે સાનીને ખેલાવી પેલી વીંટીના જેવી જ બીજી એ વીંટીએ કરાવી. એ મનુષ્ય પાતે મૂળ વીંટી કયી અને નવી એ કયી તે પરખી શક્યા નહિ. પેાતાના અંતકાળે મરણ શય્યા પર પડયા પડયા તેણે પુત્રાને એક પછી એક એલાવી દરેકને એકે એક વીંટી આપી; આથી ત્રણે જણાં તેના મૃત્યુબાદ પેાતાને હક્કદાર વારસ સમજવા લાગ્યા. પરંતુ વીંટીઓમાં રિતમાત્ર પણ ફેરફાર ન હોવાથી એક પણ પુત્ર પેાતાના હક્ક પુરવાર કરી શક્યા નહિ; અને કાણુ સાચા હક્કદાર એ ચર્ચા આજ સુધી અનિર્ણિત ઉભી જ છે. નામદાર શહેનશાહ! શ્ર્વરે ત્રણ જુદી જુદી પ્રજાને આપેલા આ ત્રણ યહુદિ, ઇસ્લામી અને ખ્રિસ્તીધમ વિષે પણ તેમજ સમજવું. દરેક ધર્મના અનુયાયીઓ પાતાના જ ધમ સાચા લેખે છે, પરંતુ વસ્તુતઃ કયા ધર્મ સૌથી વધારે સાચા છે એ પ્રશ્ન હજુ ઉભા છે, પેલી ત્રણ વીંટીઓની માફક એ પ્રશ્નાને હજી નિણૅય થઈ શક્યા નથી. ૧૮ મી સદીમાં જર્મન કવિ લેસિંગે અસહિષ્ણુતાની અવાસ્તવિકતા દર્શાવવાના હેતુથી. ઉપર્યુક્ત કથાને આધારે નાથન ધ સેજ' Nathan the Sage નામનું નાટક રચ્યું તે સમયે એ કથા અતિ પ્રસિદ્ધ થઈ હતી.
??
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
પ્રકરણ ૪ ભુ.
પ
છુટકારાની આશા.
જે બૌદ્ધિક અને સામાજીક પ્રવૃત્તિને પ્રભાવે મધ્યયુગના અંધકાર વિલીન થવાના હતા અને મુદ્દિને આખરે તેના કારાવાસમાંથી છેડાવનારાને માગ સરળ થવાના હતા તે પ્રવૃત્તિ ઈટલિમાં, ૧૩મી સદીમાં શરુ થઇ હતી. અતિ શ્રદ્ધા અને બાળાભેાળાપણાને લીધે મનુષ્યના અંતરાત્મામાં અજ્ઞાનને જે ધૂસર પડદા ઉભા થયા હતા અને જેને લીધે તેઓ પેાતાનું સ્વરૂપ તેમજ વિશ્વ સાથેના તેમને સંબંધ સમજવાને અશક્તિમાન નિવડયા હતા તે પડદા ધીરે ધીરે ખસી જવા લાગ્યા હતા. માણસને પેાતાના સ્વતંત્ર વ્યક્તિત્વનું ભાન થવા લાગ્યું હતું. દેશ કે કામથી તદ્દન સ્વતંત્ર રીતે પેાતાની પણ કંઈક કિંમત છે એવી તેને ચેતના પ્રકટી હતી અને મધ્યયુગને અજ્ઞાનાંધકાર વિલીન થતાં તેને નવયુગના અરુણાક્યનું દર્શન થવા લાગ્યું હતું. આ પરિવતન, કેટલાંક પ્રજાસત્તાક અને કેટલાંક એકહથ્થુ અને જુલમી રાજસત્તાવાળાં ન્હાનાં ન્હાનાં રાજ્યાની રાજદ્વારી અને સામાજીક પરિસ્થિતિનાં પરિણામરૂપ હતું.
આમ સ્વતઃ પ્રાદુર્ભાવ પામતી નવીન માનવસૃષ્ટિને પોતાના મનેરથેની સિદ્ધિ માટે ઉપયાગ કરવા ઈચ્છનાર વ્યક્તિને એ સૃષ્ટિને માટે કાઇ પ્રેરકની જરુર જણાઈ અને રામ અને ગ્રીસના પ્રાચીન સાહિત્યમાં તેને ઈપ્સિત પ્રેરણાનું ખીજ જણાયું. મધ્યયુગના અજ્ઞાનાંધકારમાંથી મુક્ત થયેલી આ નવસૃષ્ટિ એ પ્રાચીન સાહિત્યમાંથી ચેતન અને પ્રેરણા પામી તેથી ઈંટેલિમાં શરુ થઈ જે નવજીવન યુરોપના ઠેઠ ઉત્તર પ્રદેશામાં પણ ફેલાયું તેને Renaissance રૈનામાં અથવા પુનઃ પ્રત્યેાધકાલને નામે ઓળખવામાં આવે છે. પ્રાચીન સાહિત્ય માટે આમ પ્રબુદ્ધ થયેલી અભિરુચિથી નવીન પ્રવૃત્તિનું સ્વ
૫
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
છુટકારાની આશા.
રૂપ સ્પષ્ટ થયું તથા તેની પ્રગતિને વધુ ઝાક મળ્યા. નવા આદર્શો પણ જાગૃત થયા તેમ નવાં દૃષ્ટિબિંદુ પણ સૂચિત થયાં; છતાં એ અભિરુચિ તા ચૌદમા સકામાં જે ભાવ–પરિવર્તન દૃષ્ટિગાચર થવા માંડયું હતું તેનું માત્ર બાહ્ય સ્વરૂપજ હતું. એ પરિવતને કાઈ ખીજાં સ્વરૂપ પણ ધારણ કર્યું હોત. એનું ખરું નામ Humanism –સંસ્કારી સહૃદયતા છે.
પરંતુ પોતે સંસ્કૃતિના નવીન યુગમાં સંક્રમણ કરે છે એવું લોકાને તે સમયે લાગેલું નહિ, તેમ રૅનાસાંથી થયેલા બુદ્ધિવિકાસને લીધે પ્રાચીન મતા વિરુદ્ધ જાહેર કે સાર્વત્રિક બૌદ્ધિક ખળવા પણ જાગેલા ન હતા. મધ્યકાલીન પ્રાચીનમતાના શિક્ષણની અસરમાંથી દુનિયા ક્રમશઃ મુક્ત થતી હતી અને એ શિક્ષણ વિના જ ભાવ ધારણ કરતી જતી હતી; પરંતુ આ વિરાધ એકાએક નિકળ્યા નહતા. સત્તરમી સદીના સમારંભ સુધી અધિકાર અને બુદ્ધિ વચ્ચે વ્યવસ્થિત વિગ્રહ શરુ થયા ન હતા. Humanists–સંસ્કારી સહૃદ્યતાવાદીઓને–ધમ શાસ્ત્રીએ કે ધર્મના અયુક્તિક સાંપ્રદાયિક મતા સામે ખાસ કશા વિરાધ ન હતા, પરંતુ આ વિશ્વ પરત્વે તેમનામાં કેવળ માનુષી જિજ્ઞાસા જાગૃત થયેલી અને તેમાંજ તેમનું લક્ષ પરાવાયેલું. મધ્યકાલીન દષ્ટિકાણ કરતાં એમને દષ્ટિકાણુ જૂદો હતા. અનીતિના વિચારાથી—અથવા ખ્રિસ્તીઓની માન્યતા અનુસાર કહીએ તે ઝેરી જંતુઓથી—ભરપૂર એવા (Pagan) જંગલી મૂર્તિપૂજકાના સાહિત્યને તેઓ આદરપૂર્વક અભ્યાસ કરતા હતા. શિક્ષણની વ્યાવહારિક ખજૂં જ અતિ અગત્યની ગણાવા લાગી હતી અને ધમ તથા ઈશ્વરવિદ્યાને જુદાં જ ખાનાંમાં મૂકવામાં આવ્યાં હતાં. એ એ પર ખાસ ધ્યાન અપાતું ન હતું. આમ પ્રાચીન ધર્મ અને નવા વિચારા વચ્ચે ક્રમશઃ વિરાધ જામતા જતા હતા. એ વિરાધનું જેમને ભાન હતું એવા વિચારશીલ પુરુષો પ્રાચીનધમ અને નવા વિચારાના મેળ બેસાડવાના યત્ન આદરતા હતા. પરંતુ રેનામાંના જમાનાના વિચારકાનું
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
૬૭ સામાન્ય વલણ એ બેનાં ક્ષેત્રો નેખાં રાખવા તરફ અને બુદ્ધિપૂર્વક ધર્મમતને ખરેખર અધીન થયા વગર માત્ર બહારથી, ઉપર ઉપરથી તેને વળગી રહેવા તરફ હતું.
રેનાસાની આ દ્વિમુખતા મેન્ટેનને દાખલો આપી હું પુરવાર કરીશ. એના નિબંધમાં બુદ્ધિવાદ તરફ સ્પષ્ટ વલણ દષ્ટિગોચર થાય છે, પરંતુ પ્રાચીન કેથલિક મત એને ગ્રાહ્ય હતું એવું દર્શાવનારાં વચને એ નિબંધમાં વારંવાર માલુમ પડે છે. બે ભિન્ન દષ્ટિબિંદુઓને મેળ બેસાડવાને એ નિબંધામાં પ્રયાસ થયો નથી; વસ્તુતઃ ધર્મ અને બુદ્ધિને સંકલનારે કઈ સેતુ જ નથી એવું સંદિગ્ધ મત મોન્ટેન જાહેર કરે છે. ઈશ્વરવિદ્યાના પ્રદેશમાં માનવબુદ્ધિને પ્રવેશ થઈ શકેજ નહિ અને ધર્મને એટલું ઉચ્ચ સ્થાન અપાવું જોઈએ કે બુદ્ધિ ત્યાં પહોંચી શકે જ નહિ, કે કશી ડખલગીરી કરી શકે જ નહિ. ધમને નમ્રતાપૂર્વક સ્વીકાર થ જોઈએ. આવા તેના વિચારે હતા. પણ તે નમ્રતાપૂર્વક ધર્મને સ્વીકારતે. છતાં તેના આત્મા પર પ્રચલિત ધર્મનું પ્રભુત્વ ન હતું. સિસેરે, સેનેકા અને લુટાર્ક જેવા પ્રાચીન કાળના તત્ત્વવેત્તાઓ અને સુજ્ઞપુરુષ એની માનસિક સૃષ્ટિ રચતા હતા. મૃત્યુને પ્રશ્ન ચર્ચતી વખતે તે ખ્રિસ્તી ધર્મમાંનાં સાત્વનોને આધાર શૈધ ન હતો, પરંતુ સિસેરે વગેરેના વિચારોનો આશ્રય લેતે. ફ્રાન્સના જે ધાર્મિક વિગ્રહ તેણે જાતે જોયેલા તે વિગ્રહો અને સંત બાર્થેલોમ્યુના દિવસે થતે સંહાર જોઈને મેન્ટેનને સંશયવાદમાં વધુ ઉડી શ્રદ્ધા બેઠી. ધાર્મિક જુલમે વિષે એના જે વિચારો હતા તે નીચેની ટીકા પરથી સ્પષ્ટ સમજાય છે.
પિતાના અભિપ્રાયને લીધે બીજાઓને જીવતાં શેકવાં એ પિતાનાં મતની ઉંચી કિંમત આંકવા બરાબર છે.”
મોન્ટેનના સંશયવાદનાં નિગમનો (Logical Results) એના મિત્ર ચેરેને (Charron) ૧૬૦૧ની સાલમાં પિતાના “ડહાપણ વિષે” On wisdom નામક ગ્રંથમાં જાહેર કર્યા હતાં.
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
}e
છુટકારાની આશા.
આ પુસ્તકમાં એમ ઉપદેશવામાં આવ્યું છે કે ખરી નીતિનું મૂળ ધ નથી; અને ગ્રંથકાર ખ્રિસ્તીધમ ને લીધે જે અનિષ્ટા ઉત્પન્ન થયાં તે દર્શાવવા માટે તે ધર્મોના ઇતિહાસનું અવલેાકન કરે છે. આત્માના અમરત્વના સિદ્ધાંત વિષે તે લખે છે કે એ સિદ્ધાંત સૌથી વધુ માન્ય થયેલા છે, જનહિતાર્થે એ સિદ્ધાંતમાંની શ્રદ્ધા અત્યંત શ્રેયસ્કર છે, પરંતુ માનવબુદ્ધિ અને તસિદ્ધ દલીલેાથી કસીએ તેા એ ખીલકુલ સંગીન લાગતા નથી. પણ ગ્રંથકારે આ અભિપ્રાય તથા ખીજા કેટલાક ફકરાએ બીજી આવૃત્તિમાંથી કાઢી નાંખ્યા હતા. ચેરેશનના સમયના એક જેઝુટે (Jesuit) અતિભયંકર અને દુષ્ટ અનીશ્વરવાદીઓમાં ચેરેાનની ગણના કરાવી છે. ખરું જોતાં ચેરેાન કેવળેશ્વરવાદી હતા, પરંતુ તે જમાનામાં અને ત્યાર પછી પણ ચિરકાળ સુધી ખ્રિસ્તેતર કેવળેશ્વરવાદીને અનીશ્વરવાદી તરીકે એળખાવતાં કેાઈ અચકાતું નિહ. જો ચેરેાનને ચેાથા હેત્રીને આશ્રય ન હેાત તે તેના પુસ્તકને જપ્ત કરવામાં આવ્યું હાત અને તેના પર પણ ગુજરી હોત. એ પુસ્તક આપણને રેનાસાંયુગ–જેને મેન્ટેન પ્રતિનિધિરૂપ હતા તેના વાતાવરણમાંથી વધતે એછે અંશે આક્રમણશીલ બુદ્ધિવાદના નવયુગમાં લઈ જતું હાવાથી ખાસ અગત્યનું છે.
૧૪, ૧૫ અને ૧૬મા શતકમાં પહેલવહેલાં ઈટાલિમાં અને પછી ખીજા દેશમાં Humanism સરકારી સહ્રયતાના પ્રચારથી બુદ્ધિસ્વાતંત્ર્યની શરુઆત થાય અને જ્ઞાન પુનઃ પ્રગતિ કરી શકે એવું વાતાવરણ ઉપસ્થિત થયું તથા ભવિષ્યમાં થનારા અધિકારના પરાજયમાં અત્યંત મદદગાર નિવડનારી મુદ્રણકળાની અને પૃથ્વીના કેટલાક નવા ભાગેાની શેાધે થઈ.
પણ સ્વાતંત્ર્યને વિજય કેવળ મુદ્ધિથી જ થઈ શકે એમ ન હતું. એ વિજય ખીજા કારણેા પર પણ અવલંબિત હતા. પાપની સત્તાની પડતી, રામ ધમ રાજ્યની અવનતિ, અને જે રાજ્યામાં સાંસારિક લાભાની દૃષ્ટિએ ધર્માધિકારીઓની રીતિનીતિ નિર્માંતી અને
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ. નિશ્ચિત થતી તથા જેમાં આધુનિક રાજ્યનાં ઉત્પત્તિ અને વિકાસનું બીજ હતું તેવાં મજબુત રાજ્યને ઉદ્ભવ–એ બધા સમયના મુખ્ય રાજદ્વારી બના હતા. આ સંજોગોને લીધે ધર્મસુધારણ (Reformation)ની પ્રવૃત્તિ ફત્તેહમંદ નિવડવાનો સંભવ પેદા થયે. જર્મનીના ઉત્તર પ્રદેશમાં એ પ્રવૃત્તિને વિજય મળ્યો તેનું કારણ એ હતું
કે ત્યાંના રાજાઓની દૃષ્ટિ સાંસારિક લાભ તરફ હતી અને ચર્ચના . કબજાની જમીન જપ્ત કરવામાં તેમને લાભ હતે. ઈંગ્લેંડમાં લેકેએ
આ હિલચાલ ઉપાડી લીધી ન હતી, પણ રાજ તરફથી પિતાના લાભાર્થી ફેરફાર દાખલ કરવામાં આવ્યો હતે.
ધર્મસુધારણાની પ્રવૃત્તિ શરુ થવાનું મુખ્ય કારણ ચર્ચની ભ્રષ્ટતા અને તેની અતિઘોર દમનનીતિ એ હતું. ચર્ચને વહીવટ સાંસારિક લાભોની દૃષ્ટિએ ચાલતું હોવાથી, ચર્ચની ધાર્મિક સત્તાને, સાંસારિક હિતે વધારવાના ઉપયોગમાં લઈ લૌકિક ઐશ્વર્ય પ્રાપ્ત કરવું એજ ચિરકાળ સુધી રેમન આચાર્યોની ઉચ્ચતમ નેમ હતી. યુરેપનાં બધાં રાજ્યએ પિતાને નયવ્યવહાર આ જ માન્યતા પર યે હતે. ચૌદમી સદીથી દરેક જણ ચર્ચમાં સુધારો કરવાની આવશ્યકતા કબુલતું હતું અને સુધારાનાં વચને પણ અપાયાં હતાં, પરંતુ વસ્તુસ્થિતિ એર બગડી અને બળ કરે એજ એક માર્ગ રહે. લૂથરના નેતૃત્વ નીચે જે બળવો જાગે તે અયુક્તિક જડગ્રાહે (Dogmas) સામેની બુદ્ધિની લડતનું પરિણામ ન હતું, કિંતુ તે સમયના સૌથી મહાન અનર્થ તરીકે મનાતું મેક્ષાપત્રિકાઓનું વેચાણ કરી ધર્મગુરુઓએ પૈસા કઢાવવાની જે રીતિઓ સ્વીકારી હતી અને તેમ કરી લેકમાં પિતાના વિરુદ્ધ જે લાગણી પ્રકટાવી હતી તે પાદરીવિરોધી લાગણીનું પરિણામ હતું. પિપ, મનુષ્યને તેના પાપમાંથી ખરેખર મુક્ત કરી શકે કે કેમ એ-પોપની મોક્ષપત્રિકાઓમાં સમાયેલા સિદ્ધાંતનાપ્રશ્નને લૂથરે પુરે અભ્યાસ કર્યો હોવાથી, વિહિત સંપ્રદાયમાં તેને શ્રદ્ધા રહી નહિ અને તે અવિહિત, પાખંડી મત ધરાવતો થયો.
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૦
છુટકારાની આશા. | (લથરે ઉપાલી) ધર્મસુધારણાની પ્રવૃત્તિથી ધાર્મિકસ્વાતંત્ર્ય તથા આત્મનિર્ણયને હક્ક પ્રતિપાદિત થયાં એ માન્યતા મૂળમાં જ ભ્રમયુક્ત છે; છતાં જેમણે ઈતિહાસ માત્ર ઉપર ઉપરથી જ વાંચો છે એવા ઘણા મનુષ્યો એજ કથન ખરું માને છે. આ પ્રવૃત્તિથી સીધું ધામિકસ્વાતંત્ર્ય મળ્યું જ નથી. એને પરિણામે માત્ર એવા નવા રાજદ્વારી અને સામાજીક સંગે ઉભા થયા કે એ સંજોગોમાં અંતે ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્ય મેળવવાનું શક્ય બન્યું અને એ પ્રવૃત્તિની સ્વસિદ્ધાંતવિરુદ્ધતાને લીધે એનાં એવાં પરિણમે આવ્યા કે એ સુધારાની હિલચાલના નેતાઓ પણ એ પરિણામે જોઈને કકળી ઉઠયા હત. પરંતુ આગેવાન સુધારકોના હદયમાંથી મતાતંરક્ષમાં જેટલી દૂર હતી એટલી દૂર ભાગ્યે જ બીજી કઈ વસ્તુ હશે. પોતાનાથી વિરુદ્ધ વિચારે એમનાથી લેશ માત્ર પણ ખમાતા ન હતા. તેમણે એક અધિકારને ઉથાપી તેને સ્થાને બીજે સ્થાપિત કર્યો. રોમન કેથલિક ધર્માધિકારીઓની સત્તાને ઠેકાણે તેમણે બાઈબલની સત્તા સ્થાપી, અને એ બાઈબલમાંનાં લખાણને અર્થ લૂથર કે કૅલ્વિનના વિચારે અનુસાર નક્કી થત; એટલે વસ્તુતઃ કેથલિક ધર્માધિકારીઓને બદલે લૂથર અને કેલ્વિનને અમલ શરુ થયો. અસહિષ્ણુતાની બાબતમાં તે જૂના અને નવાં ચર્ચે એક એકથી ગાંત્યાં જાય એવાં ન હતાં –બેમાં કેણ જરા નરમ એ કહેવું કઠણ હતું. ધાર્મિક યુદ્ધ થયાં તે કાંઈ સ્વાતંત્ર્ય–સાચા, સર્વત્રિક સ્વાતંત્ર્યની સ્થાપના માટે નહેતાં થયાં, પરંતુ અમુકજ સિદ્ધતિ માટે ખેડાયાં હતાં, અને જે ફ્રાન્સમાં પ્રેટેસ્ટંટ લોક ફત્તેહમંદ નિવડયા હોત તે કાલિકોએ તેમને જે હકકે આપ્યા હતા તેથી વધારે હકે પ્રોટેસ્ટંટ લેક ન આપત–પ્રોટેસ્ટ પણ કૅથલિક સંબંધમાં વધુ ઉદાર નીતિ અખત્યાર ન કરત-એ વાત નિઃસંદેહ છે.
વ્યક્તિના અંતઃકરણની સ્વતંત્રતા અને પૂજાસ્વાતંત્રને લૂથર પાકો વિરોધી હતો, કારણ શાસ્ત્રને અર્થ એ જે રીતે સમજતા અને કરતા હતા તે મુજબ પૂજાસ્વાતંત્ર્ય અને અંતઃકરણની સ્વતંત્ર
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યના ઇતિહાસ.
૭૧
ત્રતાના સિદ્ધાંતા શાસ્ત્રથી અસંગત હતા. જ્યારે એ અને એના પક્ષના માણુસા દમનનીતિના ભાગ થઇ પડવાને ભય રહેતા ત્યારે દમનનીતિના અને પાખંડીઓને ખાળી મૂકવાની પ્રથાને લૂથર તીવ્ર વિરાધ કરતા ખરો, પરંતુ જ્યારે તેની સ્થિતિ સહિસલામત થઈ અને તેની સત્તા જામી ત્યારે તેણે પાતાના ખરા અભિપ્રાય નીચે પ્રમાણે જણાવ્યા હતા.
પાખંડમત તિરસ્કારપાત્ર છે માટે તેને નિર્મૂળ કરી, પ્રજા પાસે સાચા સિદ્ધાંત પળાવવાની રાષ્ટ્રની રજ છે; જેમ ખીજી (લૌકિક) ખાબામાં પ્રજા રાષ્ટ્રની આજ્ઞા પૂર્ણપણે પાળે છે તેમ ધાર્મિક ખાતામાં પણ પ્રજાજનાએ બેહદ રાજભક્તિ દાખવવી જોઈ એ. ધર્મની રક્ષા કરવી એ રાષ્ટ્રનું અંતિમ ધ્યેય છે. જળસંસ્કાર (ખાસીઝમ)ની ક્રિયાને વિરાધ કરનારાઓ ( Anabaptists ) પર તલવાર ચલાવવી જોઇએ.
અમારા જ સિદ્ધાંતાનાં પાલનથી મેાક્ષ મળી શકે એવા જે નિરાસક મેાક્ષના સિદ્ધાંત પ્રેટેસ્ટટ અને કૅથલિક લેાકેા લઇ બેઠા હતા તેનું પરિણામ બન્નેની બાબતમાં એક સરખું જ આવ્યું.
અસહિષ્ણુતાને લીધે ક્રુથ્વિનની કીર્તિ કાજળથીયે કાળી છે. તે, લૂથરની માકૅ, રાજકર્તાને નિરંકુશ સત્તા આપવાના હિમાયતી ન હતા, કિંતુ ધમ પાટસ્થ રાજસત્તા સ્થાપવાની તરફેણમાં હતે, અને એણે જીનીવામાં ધમ પાટસ્થ રાજસત્તા સ્થાપી હતી. અહિં સ્વતંત્રતાને છેક કચડી નાખવામાં આવી હતી, ખેાટા સિદ્ધાંતા ફેલાવનારને કેદ, દેશનિકાલ કે મેાતની સજા કરીને તેણે એવા સિદ્ધાંતા દાખી દીધા હતા. સર્વેટસને એણે જે શિક્ષા કરી એ પાખંડમત વિરુદ્ધ કૅલ્વિને જે ઝુંબેશ ચલાવી તેમાંનું સૌથી વધારે યશસ્વી પરાક્રમ છે. આ સર્વેટસ સ્પેઈનને વતની હતા અને એણે ત્રિમૂર્તિવાદ વિરુદ્ધ લેખ લખ્યા હતા તેથી (કંઈક અંશે કૅલ્વિનની ખટપટથી) એને (Lyons) લીન્સમાં કેદ કરવામાં આવ્યા હતા. ત્યાંથી ના’સીને તે ઠેઠ જીનીવા
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૨
છુટકારાની આશા..
પહોંચ્યા હતા. જોકે કાયાની દૃષ્ટિએ જીનીવાને એના પર મુકમા ચલાવવાના કશા અધિકાર ન હતા તાપણુ પાખંડી હાવાના તહેામતસર ત્યાં એના પર મુકદમા ચલાવવામાં આવ્યે અને ૧૩૫૩ માં અગ્નિમાં તેની આહુતી આપવામાં આવી. ધાર્મિક જુલમના નિયમે જુલમની આખી રિપાટીયેાજી કાઢનાર Melanchthon મેલેકથાને આ કાય વધાવી લીધું અને એ ભાવિ પ્રજાએ ખાસ અનુસરવા જેવું છે એમ કહી, તેની સ્તુતિ કરી. પરંતુ ભવિષ્યની પ્રજાને તે એક દિવસ એ “ અનુકરણીય કાર્ય”થી શરમાવું પડયું. જીનીવાના કૅલ્વિન ૫થીઓને ૧૯૦૩માં પશ્ચાત્તાપમાં એક સ્મારક ઉભું કરવું પડયું. આ સ્મારક નીચે લખ્યું છે કેઃ—
"
· એના સમયની અઠ્ઠ
આપણા મહાન્ સુધારક ’કૅલ્વિને સામાન્ય થઈ પડેલી ભૂલ કરવાના ગુન્હા કર્યાં.
( આમ સમય પર દોષ ઢાળી દઈ કૅલ્વિનનેા બચાવ કરવાને, તેને નિર્દોષ ઠરાવવાના, પ્રયાસ કરવામાં આવ્યા છે, છતાં કૅલ્વિનિસ્ટને જ એના કૃત્યથી કમકમાં આવતા એ વાત ઢંકાઇ જતી નથી–ઉલટી એ સ્મારકના લખાણમાંથી તે પરાક્ષ રીતે ઉપર તરી આવે છે. )
આમ (રામન ધર્મ સંસ્થા) ચર્ચથી છુટા પડનારા સુધારા પણ ધર્મ સ્વાતંત્ર્ય સ્થાપવાની જરા પણ પરવા કરતા ન હતા. તેઓ તે માત્ર ‘સત્ય’એમની દૃષ્ટિએ જે સત્ય લાગે તેની જ દરકાર કરતા હતા. રામન ધર્માધિકારીઓનું ધ્યેય દુનિયામાંથી પાખંડીનું નામનિશાન ભૂંસી નાંખવાનું હતું, ત્યારે પ્રોટેસ્ટ ંટાના હેતુ પ્રોટેસ્ટંટ મુલકામાંથી વિપક્ષીઓને હાંકી કાઢવાના હતા. બધી પ્રજા એક જ વાડામાં ગાંધાય, એક પંથમાં દાખલ થાય, અને રાજા કહે તે ધર્મનું પાલન કરે એવા આશય રાખવામાં આવતા હતા. આજ સિદ્ધાંત કૅથલિક શહેનશાહ અને જર્મનીના પ્રેટેસ્ટંટ રાજાએ વચ્ચેની લડતના અંત આણનારી સંધિમાં (૧૫૫૫) પ્રતિપાદિત કરવામાં આવ્યા હતા. કેથેરાઇન ડિ મેડીસીએ ફ્રેન્ચ ગ્રેટેસ્ટટાના સંહાર કરીને, અને હારી ઈચ્છા હાય
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
૭૩
તે તું પણ ઈંગ્લેંડના કેથલિકપક્ષ પ્રત્યે તેવી વર્તણુક ચલાવ' એવું રાણી ઇલિઝાબેથને સૂચન કરીને, ઉપલા સિદ્ધાંત પેાતાને માન્ય હતા એવું ખતાવી આપ્યું હતું.
વળી પ્રોટેસ્ટંટ ધર્મમાં જ્ઞાન કે સંસ્કારને ઉદ્દીપ્ત કરે એવાં તત્ત્વ ન હતાં. ઇંગ્લેડેતર દેશેામાં પ્રવર્તેલી ધમસુધારણાની પ્રવૃત્તિ જેટલી સ્વાતંત્ર્યને પ્રતિકૂળ હતી તેટલી જ પ્રખેાધ થવામાં અંતરાયરૂપ હતી. આઈબલમાં દૃર્શાવેલા વિચારોથી વિરુદ્ધ વૈજ્ઞાનિક શેાધ કરનાર જેમ પાપના ધાર્મિક જીલમમાંથી ઉગરવા મુશ્કેલ હતા તેમ લૂથરના હાથે પણ બચવા અશક્ય હતા. બાઈબલનાં શાસ્ત્રીય કથનાને રામન ધર્માચાર્યોં તેમજ પ્રોટેસ્ટટ લેાકેા એવા અર્થ કાઢતા કે ખાઇમલ ચૂડેલ ગણાતી સ્ત્રીઓને પ્રાણઘાતક નિવડયું. બાઈબલનાં કથનેાને આધારે એવી સ્ત્રી પર પારાવાર જુલમ વષૅવવામાં આવ્યા. જમ્મૂનીમાં પ્રેટેસ્ટટ ધર્મના પ્રચાર થવાથી વિદ્યાવિકાસની પ્રવૃત્તિ લાંબા કાળ સુધી પાછી હરી હતી.
ધર્મ સુધારણાની પ્રવૃત્તિથી સીધી રીતે વિચારસ્વાતંત્ર્ય સ્થપાયું નથી તેમ એ પ્રવૃત્તિથી પ્રજાજનને જ્ઞાનસંસ્કાર પ્રાપ્ત થયા નથી; પણ સુધારકાની અનિચ્છા છતાં એ પ્રવૃત્તિથી સ્વાતંત્ર્યની લડતને પુષ્ટિ મળી હતી. એ પ્રવૃત્તિનું પરિણામ અગ્રગણ્ય સુધારકોએ ઈચ્છેલું તેથી ભિન્ન આવ્યું પણ તે આડકતરી રીતે અને ચિરકાળ વીત્યા પછી જ. પ્રથમ તે પશ્રિમના ખ્રિસ્તી પ્રદેશામાં જે મેટા પક્ષેા ઉભા થયા હતા તથા એક સર્વોપરિ ધર્માધિકારીને સ્થાને અનેક ધર્માધિકારીઓ પોતપોતાની ધસત્તા જમાવી બેઠા હતા—એક દેવને બદલે અનેક દેવેની પૂજા દાખલ કરી બેઠા હતા—તેથી સાધારણ રીતે ધર્મ ગુરુએની સત્તા ઢીલી થઈ. ધાર્મિક સંપ્રદાય છિન્નભિન્ન થઈ ગયા. બીજું, પ્રોટેસ્ટટ રાજ્યમાં સર્વોપરિ ધાર્મિક સત્તા રાજાને સેાંપવામાં આવી હતી; રાજાને ધ સંસ્થાનું હિત રક્ષવા ઉપરાંત અન્ય લાભા પણ સંભાળવાના હતા; અને રાજદ્વારી કારણેાસર ધાર્મિક અસહિષ્ણુતાના
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४
છુટકારાની આશા. સિદ્ધાંત તેને વહેલો મેડે સહેજ ઢીલે કરે જ પડે એ ચેખું હતું. રાજહિત રક્ષવાની બાબત ઉભી થાય ત્યારે તેનાથી, ધર્મગુરુઓ જેમ વિપક્ષીઓ પ્રત્યે અસહિષ્ણુતા દર્શાવતા હતા તેમ, બની શકે નહિ; કારણ તેમ કરે તે તેનાં રાજદારી પેંતરા માર્યા જાય. આજ પ્રમાણે કેથલિક રાજ્યને પણ પાખંડીઓનું નિકંદન કરવાની તેમની ધર્મફરજને સહેજ જતી કરવી પડી હતી. ફ્રાન્સમાં જે ધાર્મિક વિગ્રહ થયા તેમને પરિણામે પ્રોટેસ્ટંટને અમુક મર્યાદામાં ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્ય પ્રાપ્ત થયું હતું. જર્મનીમાંની પ્રોટેસ્ટંટ લડતને ટેકે આપનાર રિશેલ્યુ નામના ધર્મગુરુએ જે નીતિ (Policy) સ્વીકારેલી હતી તે સાંસારિક લાભો ધર્મરક્ષાના કાર્યમાં કેવા પ્રતિબંધક હતા તેની દષ્ટાંતરૂપ છે.
વળી, ચર્ચ સામે પ્રોટેસ્ટંટએ જગાડેલા બળવામાં આત્મનિર્ણયના હક્કનું અથવા ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્યના સિદ્ધાંતનું પ્રતિપાદન થયું હોવાથી એ બળવાનું વાજબીપણું બુદ્ધિની દૃષ્ટિએ પુરવાર થતું હતું, પરંતુ સુધારકેએ ધર્મસ્વાતંત્ર્યના હક્કનું પ્રતિપાદન કેવળ પિતાને માટે જ કર્યું હતું અને પિતાના ધર્મકાનુને ઘડી લીધા પછી તેમણે વસ્તુતઃ તેને તિલાંજલિ આપી હતી. કેટેસ્ટંટ પક્ષની આ એક મહાન સ્વસિદ્ધાંતવિરુદ્ધતા હતી. એક વાર ફરીથી, પ્રેટેસ્ટંટ મતની સ્થિતિ ડામાડોળ થવા માંડી, ન્યાય કે તર્ક દ્વારા એ મતને બચાવ થઈ શકે એમ ન હતું. પ્રોટેસ્ટ ટના ટાંટીઆ ટેસ્ટના જ ગલામાં પેસે એવી વસ્તુસ્થિતિ ઉત્પન્ન થઈ. જે આપણને બીજાના કહેવાથી અમુક સત્ય કે ધર્મ માનવાને હોય તે રોમન ચર્ચના પૂજ્ય અધિકાર કરતાં એમ્બર્ગ આગળ લૂથરે કરેલી કબુલાત અથવા અંગ્રેજી (પ્રોટેસ્ટન્ટ મતના ) ૩૯ સિદ્ધાંતને શા માટે વધારે વજન આપવું જોઈએ ? આપણે રેમન ચર્ચ કે ત્યાંના ધર્માધિકારીઓ વિરુદ્ધ નિર્ણય કરીએ તે આપણે બુદ્ધિવિવેકથી જ તેમ કરવું જોઈએ. પણ જે આપણે ધર્મવિષયમાં એકવાર બુદ્ધિનો ઉપયોગ શરુ કરીએ તે તે પછી લૂથ,
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
૭૫ કેલ્વિન કે એવા બીજા કોઈ બંડખેરે જ્યાં બુદ્ધિને ઉપયોગ કરવાનું છેડી દીધું હોય ત્યાં આપણે શા માટે બુદ્ધિવિચાર બંધ કરવો જોઈએ? અલબત્ત, આપણે તે કોઈને દેવાંશી ક૫તા હોઈએ તો તે જુદી વાત. જે આપણે એમણે ત્યજેલા સર્વ ધાર્મિક વહે ત્યજી દઈએ તો ખુદ તેમના પિતાના શબ્દપ્રમાણ સિવાય બીજું એ કે અધિકાર નથી જે આપણને લૂથર વગેરેએ માન્ય રાખેલા બધા કે થેંડા ધાર્મિક વહેમ છેડી દેતાં અટકાવે. (પ્રજાજનમાં ઉપર પ્રમાશેના વિચારનું મંથન શરુ થયેલું અને પ્રોટેસ્ટંટ મતનું પ્રાબલ્ય સહેજ ઘટતું જતું હતું.) આ ઉપરાંત, પ્રોટેસ્ટંટએ શરુ કરેલી બાઈબલપૂજાથી પણ તેમણે નહિ ધારેલાં પરિણામેં નિવડયાં. સવમતેના આધારરૂપ એવું ઈશ્વરપ્રેરિત બાઇબલનું લખાણ હવે બધાજ વાંચી શકતા. જો કે ઓગણીસમી સદી સુધી હેનું સાર્વત્રિક વાંચન શરુ થયું કહી શકાય નહિ તોપણ આ સમયે પ્રજાનું એ લખાણ તરફ અપૂર્વ ધ્યાન દોરાયું. એ ગ્રંથના અભ્યાસને પરિણામે તેના પર ટીકા થવા માંડી; બાઈબલ ગ્રંથ ઈશ્વરપ્રણિત છે એ સિદ્ધાંત પ્રતિપાદિત કરવામાં જે મુશ્કેલીઓ નડતી તેમની વાસ્તવિકતા હવે સમજાવા લાગી; અને બાઈબલનું એવું કઠેર અને સૂક્ષ્મ પરીક્ષણ શરુ થયું કે બુદ્ધિમાન શ્રદ્ધાળુ જનની નજરમાં કંઈ નહિ તો બાઇબલના. અધિકારના પ્રકારમાં ભેદ જણાવા લાગે છે. બાઈબલ વિષે ચર્ચા કરવાની આ હિલચાલ પ્રોટેસ્ટંટ વાતાવરણમાં જ ચાલી અને ધર્મસુધારણાની પ્રવૃત્તિથી બાઈબલ જે નવી સ્થિતિમાં મૂકાયું હતું તે સ્થિતિને પણ કંઈક અંશે એ પ્રવૃત્તિ શરુ થવામાં કારણભૂત લેખવી જોઈએ, અથવા બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો, બાઈબલની સ્વતંત્ર ચર્ચા કરવામાં ધર્મસુધારણાની પ્રવૃત્તિ અંશતઃ કારણભૂત છે. આવી રીતે પેટેસ્ટંટ ધર્મ બુદ્ધિવાદની પ્રગતિ સરળ કરી આપી તથા સ્વાતંત્ર્યની લડતમાં પિતાની સેવા અર્પી.
પરંતુ આ સ્વાતંત્ર્યની લડતને તે ધર્મસુધારણાની વાત કરતી
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
છુટકારાની આશા. વખતે ઘણું લોકે જેમને વિચાર સરખોયે કરતા નથી અને જેને બીજા બધાં સુધારક મંડળો દેવનિંદક લેખતા એવા સેસાઈનીઅન નામના સુધારક મંડળે પિતાને સીધે અને દઢ ટેકે આપી બહુ જ આગળ ધપાવી હતી. એ સેસાઇનીઅન સુધારકેની બહોળી અસર વિષે આવતા પ્રકરણમાં ઉલ્લેખ કરવામાં આવશે.
ધર્મસુધારણાની હિલચાલના એક બીજા પરિણામ વિષે હજુ આપણે કંઈક લખવાનું છે. એ હિલચાલથી રોમન ચર્ચની હસ્તી જોખમમાં આવી પડી હતી. તેનું અસ્તિત્વ ટકાવી રાખવા માટે તથા ધર્મસુધારણાની વિરોધી પ્રવૃત્તિને પહોંચી વળવા માટે ચર્ચાને કચરો સાફ કરી,–અર્થાત તેને સડે દૂર કરી તેનું નવવિધાન કે તેની પુનર્ઘટના કરવાની ધર્માધિકારીઓને આવશ્યકતા જણાઈ. કેથલિક ધર્માચાર્યોએ ઉપાડેલી ચર્ચાના નવવિધાનની આ પ્રવૃત્તિ એ ધર્મસુધારણાની હિલચાલનું પરોક્ષ પરિણામ હતું. પિપ પાલ ત્રીજાથી માંડીને જે નવા પિપે આવ્યા તે ખરા મનથી ધર્મરક્ષા કરવા ઉત્સુક હતા. એમણે પોપની રેમન કેથલિક ધર્માચાર્યની ગાદી તથા તેની સાધન સંપત્તિની એક સૈકા સુધી રક્ષણાત્મક લડત ખેડી શકાય એવી રીતે પુનર્વ્યવસ્થા કરી. જેસ્યુઈટ પંથની સ્થાપના, તપાસસમિતિની સ્થાપના, ટેન્ટની સભા, મુદ્રણનિયંતાની નિમણુંક –આ બધાં રેમન ધર્માચાર્યોમાં જે નવચેતન પ્રકટયું હતું તેના આવિષ્કાર રૂપ જ હતાં, અને એ સર્વે ધર્મસુધારણાની પ્રોટેરરંટ પ્રવૃત્તિથી ઉભી થયેલી નવી વસ્તુ સ્થિતિને પહોંચી વળવાનાં સાધન જ હતાં. રોમન કેથલિક ધર્માચાર્યની (Papacy) ગાદીમાં જે કંઈ સુધારે કરવામાં આવ્યો તે રોમની ધર્મસંસ્થામાં શ્રદ્ધા રાખનારનું સદ્ભાગ્યે જ ગણાય. પરંતુ આપણે આ બાબત સાથે કશે સંબંધ નથી. રોમન કેથલિક પોપેએ જે આત્મસુધારણાની હિલચાલ ઉપાડી લીધેલી તેને મુખ્ય હેતુ તે (વિચાર) સ્વાતંત્ર્યને વધુ સફળતાથી દાબી દેવાનો હતે. આપણે આલેખવા માંડેલા વિષયની ચર્ચામાં આ વાત
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
७७
વિચારસ્વાતંત્ર્યના ઇતિહાસ.
આપણને કંઈક ખપની છે; એજ ખાખત સાથે આપણા કઇ પણ સંબંધ છે. સેવાનેરાલાએ ક્લારેન્સમાં પ્રમાણિક જીવન જીવવાને ઉપદેશ કરેલા તે બદલ જાણીતા લંપટ ૬ઠ્ઠા એર્લેકઝાન્ડર પેાપના અમલ દરમ્યાન તેને ફ્રાંસી દેવામાં આવી હતી. આ સેવાનેરાલા જો નવયુગમાં જીવતા હોત તે! તેને કદાચ સંતની પંક્તિમાં બેસાડવામાં આવ્યેા હાત, પરંતુ ગિઆડેના બ્રુનાને તે જીવતા ખાળવામાં આવ્યા હતા.
યુનેએ વિશ્વની અનંતતાને એપીકયુરસને સિદ્ધાંત સ્વીકારી કંઈક અંશે એપીકયુરસની ફિલસુફીના આધારે એક નવી ધાર્મિક ફિલસુફી યેાજી હતી. પરંતુ ઇશ્વર દૃશ્ય જડ વસ્તુ માત્રને આત્મા છે એ સિદ્ધાંત પ્રતિપાદિત કરીને બ્રુનેએ એપીકયુરસના જડવાદને વિશ્વેશ્વરવાદને લગતા અગમ્યવાદમાં ફેરવી નાંખ્યા. પૃથ્વી સૂર્યની આજૂબાજૂ ગાળ ફરે છે એવી કેથલિક તેમજ પ્રોટેસ્ટંટ ધર્મોનુયાસીએએ ખાટી માની અવગણેલી કાપરનીકસની તેજ સમયે થયેલી શેાધ તેણે ખરી માની અને વધારામાં, સ્થિર તારાઓ માત્ર પાત પેાતાના ઉપગ્રહાયુક્ત જુદા જુદા સૂર્ય છે એ વાત માનવાનું એક પગલું આગળ ભર્યું. ખાઈખલ ગ્રંથ ગ્રામ્ય લેાક માટે લખાયા છે અને તેથી એ ગ્રંથને એવા લેાકના વિચારદાષાને અનુકૂળ થવું પડતું એમ બ્રુને માનતા. એની ઉપરની એ માન્યતાએ બાઇબલના લખાણનું ખંડન કરનારી હતી, છતાં બ્રુનેએ બાઈબલ સાથે તેમને મેળ બેસાડવાના યત્ન કર્યાં. પણ તેના પર પાખંડી હોવાના શક એકે અને તેથી તે ઈટલિ છેાડીને અનુક્રમે સ્વિટ્રઝડ, ફ્રાન્સ, ઈંગ્લેંડ અને જર્મનીમાં જઈ રહ્યા. આખરે ૧૫૯૨ ની સાલમાં તેના એક વિશ્વાસધાતી મિત્રે તેને વેનીસમાં પાછા ફરવા માટે લલચાબ્યા, જ્યાં તપાસ સમિતિની આજ્ઞાથી તેને પકડવામાં આવ્યે. તેને રેશમમાં સજા ફરમાવવામાં આવી અને કેમ્પા ડિઝીઆરીમાં ૧૬૦૦ સાલમાં તેને અગ્નિમાં હામી મારી નાંખવામાં આવ્યું. એની
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
છુટકારાની આશા.
આ મરણભૂમિ પર જ થાડા વર્ષોં પર એનું એક સ્મારક ઉભું કરવામાં આવ્યું છે, જે જોઇને રામન કેથલિક ધર્માંચાર્યોં મનમાં બળતરાં કર્યાં કરે છે.
७८
અનેા જગતના પ્રસિદ્ધ પુરુષોમાંના એક હાવાથી એનું માત હતું તેના કરતાં વધુ દારુણ માનવામાં આવ્યું છે. એ યુગમાં ઇટલિએ જે પ્રસિદ્ધ બલિદાન આપ્યું તેવું ખીજા કાઇ દેશે આપ્યું ન હતું. પરંતુ બીજા દેશામાં ચે પાખંડમતા ધરાવવા માટે શ્રુને જેવી જ નિર્દોષ વ્યક્તિઓનું લેાહી રેડવામાં આવ્યું હતું. ચેાથા હેત્રીનાં, ખીજાં રાજ્યાની સરખામણીમાં ( સાપેક્ષ દૃષ્ટિએ ), ક્ષમાવત ગણાતાં રાજતંત્ર દરમ્યાન તથા રિશલ્યૂ અને મેઝેરીનના રાજકારભારમાં ઠેઠ ૧૬૬૦ સુધી અન્ય સ્થળેા કરતાં ફ્રાન્સમાં વિચાર સ્વાતંત્ર્યને વધુ પ્રમાણમાં અવકાશ હતા. પણ એ ફ્રાન્સના ટુલુઝ શહેરમાં ૧૬૧૯ ની સાલમાં લ્યુશીલીએ વેનીની નામના વિદ્વાન ઇટા લિઅન જે બ્રુનેની માફક આખા યુરેાપમાં ભટકતા હતા તેને અનીશ્વરવાદી અને દેવનિંદક તરીકે ગુન્હેગાર ઠરાવવામાં આવ્યા હતા. તેની જીભ ખેંચી કાઢવામાં આવી હતી અને તેને સળગાવવામાં આવ્યા હતા. ઇલિઝાબેથ અને ૧ લા જેમ્સના સમયનું પ્રેટેસ્ટ ટ ધર્મ પાળનારું ઈંગ્લેંડ પણ વિધર્મી પ્રત્યે જુલમ ગુજારવાની આખતમાં રામની તપાસ સમિતિની હાડમાં ઉતરે એવું હતું. પરંતુ એના જુલમની ભાગ બનેલી વ્યક્તિએ વિશ્વવિખ્યાત ન હોવાથી ધર્માંની બળે કળે, જોર જુલમે, રક્ષા કરવા માટેની ઈંગ્લેંડની તીવ્ર ઉત્કંઠા અયેાગ્ય રીતે ભૂલી જવામાં આવી છે. આમ છતાં જે એક અકસ્માત ન થયા હોત તે ઈંગ્લેંડને શિરે પણ નિદાન અનેા જેટલા જગપ્રસિદ્ધ પાખંડીને પુરા કરવાનું કલંક ચોંટત. કવિ માલે† (Marlowe) પર અનીશ્વરવાદી હાવાના આરેાપ મૂકવામાં આવ્યા હતા પણ સરકારી કામ ચાલવાના પ્રસંગ એના માથા પર ઝઝૂમતા હતા એવામાં એક તુચ્છ તકરાર માટે પીઠામાં એનું ખુન
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઈતિહાસ થયું. કિડ નામને બીજે નાટયકાર જે એ ગુન્હામાં સામેલ ગણુતે તેને અતિ દુઃખ દેવામાં આવ્યું હતું. એજ સમયે સર વૅલ્ટર રેલે પર પણ પ્રચલિત ધર્મમાં અશ્રદ્ધા રાખવાના ષસર કામ ચલાવવામાં આવ્યું હતું. પરંતુ તેને ગુન્હેગાર ઠરાવી સજા ફરમાવવામાં આવી ન હતી. બીજાઓ આટલા ભાગ્યશાળી ન હતા. ઈલિઝાબેથના રાજ્યમાં નર્વિચમાં ખ્રિસ્તી ધર્મ વિરુદ્ધ સિદ્ધાંતે પાળવા માટે ત્રણ ચાર માણસેને અગ્નિમાં હોમવામાં આવ્યા હતા. આ પૈકી કેરપસ ક્રિસ્ટી, કેમ્બ્રીજને સભાસદ ફ્રાન્સીસ કેદ્ર પણ હતા, ધર્મને નામે વિપક્ષી પર જુલમ ગુજારવાની બાબતમાં જાતે રસ લેનારા પહેલા જેમ્સના રાજ્યમાં પોપના એલચી બાર્થેલોમ્યુ પર પ્રજાની નીતિને બગાડે એવા હાનિકારક વિચારો ફેલાવવાનો આરોપ મૂકવામાં આવ્યો હતો. રાજાએ તેને પિતાની રુબરુમાં બોલાવ્યો હતો અને “તું ઈસુખ્રિસ્તની રોજ પ્રાર્થના કરે છે કે નહિ ?” એવો તેને પ્રશ્ન કર્યો હતે. બાર્થેલેમ્યુએ જવાબ આપ્યો હતો કે “હું અજ્ઞાન હતા ત્યારે મેં તેની પ્રાર્થના કરેલી પરંતુ છેલ્લાં સાત વર્ષમાં મેં તેમ કર્યું નથી.” એટલે જેસે તેને એક લાત મારીને કહ્યું હતું કે “એ દુષ્ટ, નરાધમ ! દૂર થા ! જેણે સામટા સાત વર્ષમાં એક પણ દિવસ અમારા તારણહારની પ્રાર્થના કરી નથી તેવો મનુષ્ય મહાર મહેલમાં રહે છે, રે ! ક્ષણભર પણ થંભે છે, એવું કહેવાય એ હું સાંભળવામાં માગતો નથી.’ બાથી મ્યુને થોડા સમય ન્યુગેટમાં કેદ કરવામાં આવ્યો હતો અને પછી તેને કઈ દિવસ પણ ઠેકાણે ન આવે એવા નઠેર પાખંડી તરીકે જાહેર કરીને ૧૬૧૨ ની સાલમાં સ્મીથફિલ્ડમાં બાળી મૂકવામાં આવ્યો હતો. બરાબર એક મહિના પછી કેનિટ્રના ધર્માધ્યક્ષે ઉલ્હીટમેન (Wightman) નામના માણસને પાખંડમત ધારણ કરવા માટે બાળી મૂકાવ્યો હતે. અશ્રદ્ધાને કારણે ઈગ્લેંડમાં આ ભેગે સૌથી છેલ્લા જ લેવામાં આવ્યા હતા. અલબત્ત, પરધમસહિષ્ણુ યુરિટન
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
- છુટકારાની આશા. (ચેખલીઆ') ધર્માધ્યક્ષોએ ૧૬ ૩૮ માં એક એવો કાયદો કાઢયો. હતો કે જે કઈ ત્રિમૂર્તિવાદ ઇસુની દિવ્યતા, બાઈબલનું જ્ઞાન ઈશ્વર પ્રેરિત છે એ મત અથવા મરણોત્તર દશાને સિદ્ધાંત ઈન્કારશે તે મતની શિક્ષાને પાત્ર થશે અને આ ઇન્કાર કરવાને પાખંડ સિવાયના બીજા પાખંડમતે ધરાવવાને જેઓ ગુન્હ કરશે તેમને કારાવાસની શિક્ષા થશે. પરંતુ આ કાયદા અનુસાર કોઈને દેહાંત શિક્ષા ફરમાવવામાં આવી ન હતી. .
નાસાના યુગમાં અર્વાચીન વિજ્ઞાનના ઉદ્દભવનાં પ્રથમ ચિહને દૃષ્ટિગોચર થયાં હતાં ખરાં, પરંતુ પ્રાકૃતિક શેપ વિરુદ્ધ મધ્યયુગમાં જે ભૂલભરેલા હેમી વિચારે અસ્તિત્વ ધરાવતા હતા તે સત્તરમી સદી પૂર્વે નાબુદ થયા ન હતા અને ઇટલિમાં તે ત્યાર પછી પણ એ વિચારનું પ્રભુત્વ કાયમ રહ્યું હતું. કોપરનિકસે ૧૫૪૩ માં પૃથ્વીની ગતિ સંબંધી સત્ય પ્રકટ કરનારે પિતાને ગ્રંથ પ્રસિદ્ધ કર્યો તે સમયથી અર્વાચીન ખગોળવિદ્યાને ઇતિહાસ શરુ થાય છે. વિચાર સ્વાતંત્ર્યના ઇતિહાસમાં આ ગ્રંથની પ્રસિદ્ધિ ઘણું અગત્યની છે કારણ કે એ ગ્રંથ (ધર્મ) શાસ્ત્ર અને વિજ્ઞાન (શાસ્ત્ર) વચ્ચે એક અતિસ્પષ્ટ વિવાદવિષય ઉભો કર્યો હતે. એ પુસ્તક પ્રસિદ્ધ કરવાથી જાહેરમાં ઘણે ઉહાપેહ થશે એવું લાગવાથી એને પ્રકટ કરતી, વખતે એઝીએન્ડરે પ્રસ્તાવનામાં તદન જુદું જ લખ્યું કે પૃથ્વી ફરે છે એ હકીકત માત્ર અટકળ રૂપે મૂકવામાં આવી છે, નિર્ણયપે નહિ. કેથલિક અને સુધારકેએ એ સિદ્ધાંતને તરછોડી કાઢો અને ઈશ્વરવિદ્યાને લગતા ધાર્મિક વહેમની જેમનામાં ગંધ સરખીયે ન હતી એવા બેકન જેવા મનુષ્યને પણ એ સિદ્ધાંતનું સત્ય ગળે ઉતર્યું નહિ. ઈટાલિઅન ખગોળવેત્તા ગેલીલીઓએ યંત્રદ્વારા આકાશી પદાર્થોનાં જે અવલોકન કર્યો તે પરથી કેપનિકસના સિદ્ધાંતનું સત્ય નિર્વિવાદ ઠર્યું. એ :ગેલીલીઓના દુર્બિનથી બહસ્પતિના ઉપગ્રહની શોધ થઈ. અને સૂર્યમાં એણે જે ધાબાં અવલોક્યાં તે
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ. પરથી પૃથ્વી ગોળ ફરે છે એ કપરનિકસના સિદ્ધાંતને પુષ્ટિ મળી. ઍન્ડ ડયૂકના રક્ષણ નીચે તે ફરેન્સમાં રહેતો હતો તે સમયે ત્યાંની વ્યાસપીઠ પરથી ગેલીલીઓની સંભક શોધનો તીવ્ર વિરોધ કરવામાં આવ્યો હતો. પછી બે મીનિકન સાધુઓએ તપાસસમિતિની ધર્મસભાને ગેલીલીઓ શિક્ષાપાત્ર છે એવી ખબર આપી. રેમમાં તેની શોધે ઉપર વિચાર ચલાવાતે હતા એવી તેને ખબર મળતાં “ત્યાંના ધર્માધિકારીઓના મનમાં કોપરનિકસના સિદ્ધાંતની ખુલ્લી સત્યતા ઠસાવવાને હું સમર્થ નિવડીશ,’ એવી શ્રદ્ધામાં ને શ્રદ્ધામાં તે ત્યાં ગયો. પણ ઈશ્વરવિદ્યાવિદ શું શું કરવાને સમર્થ હતા તેને તેને ખ્યાલ આવ્યો ન હતે. ૧૬૧૬ના ફેબ્રુઆરી માસમાં ધર્મસભા એવા નિર્ણય પર આવી કે કોપરનિકસને સિદ્ધાંત સ્વભાવતઃ અયુક્ત છે અને શાસ્ત્રની દૃષ્ટિએ વિચારતાં, પાખંડમત ફેલાવનારે છે. પપના આદેશને અધિન થઈ બેલામિન નામના ગુએ ગેલીલીઓને પોતાની સમક્ષ બોલાવી મંગાવ્યો અને અધિકારી તરીકે તેને સલાહ આપી કે તમારે અભિપ્રાય છેડી દે અને તેને પ્રચાર કરવાનું બંધ કરે; નહિ તે તમારા વિરુદ્ધ કામ ચલાવાશે. ગેલીલીઓએ એ ફરમાન પાળવાનું વચન આપ્યું. કોપરનિકસના પુસ્તકને એક પ્રતિષિદ્ધ પુસ્તકમાં ગણવામાં આવ્યું. આ સંબંધમાં એવી ટીકા કરવામાં આવી છે કે ગેલીલીઆના Solar spots “સૂર્યમાં ધાબાં’ એ પુસ્તકમાં શાસ્ત્રનું સહેજ પણ નામ લેવામાં આવ્યું નથી અને એ પુસ્તક સંબંધમાં (મનાઈ) હુકમ કાઢીને ધર્મસભાએ ધર્મપ્રશ્રને નહિ પરંતુ વિજ્ઞાનને લગતા પ્રશ્નને ચુકાદો આવે છે. (તાત્પર્ય એ જ કે ધર્મસભાએ પિતાની મર્યાદા ઓળંગી છે અને પિતાના અધિકાર બહારની વાત કરી છે.)
અલ્પકાળ માટે ગેલીલીઓ ચૂપ રહે પરંતુ એ સદાકાળ મૌન પકડે એ વાત અસંભવિત હતી. આઠમા અર્બન નામના નવા પાપની ધર્મસત્તા દરમ્યાન તેને વધુ સ્વાતંત્ર્ય મેળવવાની આશા બંધાઈ, કારણ પિપના મંડળમાં તેના પ્રત્યે સહાનુભૂતિ દર્શાવનારાની સારી સંખ્યા
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૨
છુટકારાની આશા.
હતી. પ્રાચીન અને અર્વાચીન સિદ્ધાંતાની તરફેણુની લીલે। પર કશે! નિણૅય આપવાના ડેાળ કર્યાં સિવાય તેમને એક જ પુસ્તકમાં સાથે સાથે મૂકવાની યુક્તિ અજમાવી ધર્માધિકારીઓ સાથેના ઝધડામાંથી બચી જવાની તેણે આશા બાંધી. એ આશામાં એણે ટાલેમિક અને કાપરનિકસ એ બન્નેની સરણી પર સંવાદરુપે એક પ્રબંધ લખ્યા અને તેની પ્રસ્તાવનામાં લખ્યું કે આ પ્રબંધને હેતુ બન્નેના વિચારેશની વિરુદ્ધની કે તરફેણની લીલા સમજાવવાના છે. આમ શબ્દોમાં ભલે તટસ્થવ્રુત્તિ જાળવવામાં આવી પરંતુ શબ્દના અંતરમાં રહેલા ભાવા પરથી સ્પષ્ટ જણાય છે કે લેખકનું વલણ કોપરનિકસની સરણી તરફ છે. એ પ્રબંધ પ્રકટ કરવા માટે તેને રિકાર્ડી નામના ગુરુની ચાક્કસ પરવાનગી મળી એમ તેણે માની લીધું અને એ પ્રબંધ ૧૯૩૨ માં પ્રસિદ્ધ થયા. પરંતુ પાપને એ ખુચ્યા. નિયુક્ત અધિકારીઓ દ્વારા પુસ્તકનું પરીક્ષણ કરવામાં આવ્યું અને ગેલીલીઓને તપાસસમિતિ સમક્ષ ખેલાવવામાં આવ્યે.. ગેલીલીએ વૃદ્ અને અસ્વસ્થ હતા અને તપાસસમિતિ સમક્ષ એને જે પારાવાર યાતના ભોગવવી પડી તેની કથા બહુ કરુણાજનક છે. જો તપાસ સમિતિની અદાલતમાં વિજ્ઞાનનું શિક્ષણ પામેલે! (Macolano) મેકાલેના નામને એક ડામીનિકન સભાસદ તરીકે ન હેાત તેા ગેલીલીએ પર કદાચ વધારે સિતમ ગુજાઁ હોત. અદાલતમાં તપાસ દરમ્યાન ગેલીલીએ નામુક્કર ગયા કે સંવાદોમાં મેં પૃથ્વી ફરે છે એ સિદ્ધાંતને પુષ્ટિ આપી જ નથી અને એણે કહ્યું કે પોતાના સિદ્ધાંત ખરા ઠરાવવા માટે કોપરનિકસે જે કારણેા અથવા તાર્કિક મુદ્દાઓ રજૂ કર્યાં છે તે નિયાત્મક નથી એટલુંજ મ્હેં એ સંવાદોમાં પ્રતિપાદિત કર્યું છે. ગેલીલીએને આ બચાવ એના પ્રબંધની પ્રસ્તાવનામાં લખેલી હકીકતને મળતા હતા, પરંતુ એના ઉંડા ઉંડા અંતઃકરણની પ્રીતિથી વિરુદ્ધ હતા. તપાસ સમિતિની આવી વિવેક વિચારશૂન્ય, માધ અદાલત સાથે બાથ ભીડવાના પ્રસંગ ઉભા થાય ત્યારે જે
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
૮૩
મનુષ્ય વીર ન હોય તે ગેલીલીએને જ માગ અનુસરે. અદાલતની જી એઠક વખતે ગેલીલીએએ અણુછાજતી રીતે કમુલ કર્યું કે કાપનિકસની તરફેણુની કેટલીક દલીલે! જરા વધારે ભારપૂર્વક રજૂ કરવામાં આવી હતી અને વળી કૈાપરનિકસના સિદ્ધાંતનું ખંડન કરવાની તત્પરતા દર્શાવી. એની છેલ્લી તપાસ વખતે એના પર અસફ્ અત્યાચાર વર્ષાવવાની ધમકી આપવામાં આવી હતી. ત્યારે તેણે કહ્યું હતુ કે ૧૬૧૬ ના હુકમ બહાર પડતાં પહેલાં હું કોપરનિકસની પદ્મતિનું સત્ય પ્રમાણેાથી પ્રતિપાદિત કરી શકાય એવું ધારતા, પરંતુ તે સમયથી તે મ્હને ટાલેમિની સરણી સાચી લાગી છે. ખીજે દિવસે તેણે પોતેજ પ્રતિપાદિત કરેલું વૈજ્ઞાનિક સત્ય ગેલીલીઓએ જાહેરમાં તિરસ્કારી કાઢ્યું. આટલી બધી કમુલતાના ખલામાં તેને તેના વતનમાં જવાની પરવાનગી મળી, પણ તે એવી શરતે કે ત્યાં તેણે કાષ્ઠને મળવું નહિ. એની જીંદગીના છેલ્લા દિવસેામાં ગેલીલીએએ તેના એક મિત્રને નીચે મુજબ લખ્યું હતું.
66
· કાપરનિક્સના સિદ્ધાંતના જૂઠાપણાં વિષે ખાસ કરીને આપણે કૈલિક લેાકેા કરી શકા ઉઠાવી શકીએ નહિ. શાસ્ત્રાના અખંડનીય અધિકાર અનુસાર તેનું ખંડન કરવામાં આવ્યું છે. કેપરનિકસ અને તેનાં શિષ્યાનાં અનુમાના, એકજ સંગીન લીલથી ઉડાવી દેવામાં આવ્યાં હતાં કે સર્વશક્તિમાન પ્રભુ અગણિત જુદી જુદી રીતે પેાતાની કાર્યશક્તિ પ્રદર્શિત કરી શકે, આપણાં અવલેાકનને પરિણામે કાઈ એક વસ્તુ આપણને અમુક રીતે બનતી માલુમ પડે તે તેથી કાંઇ ઈશ્વરની સત્તા પર આપણે કશે! અંકુશ મૂકવા જેઇએ નહિ અને જેથી ભવિષ્યમાં આપણે છેતરાઇએ એવી એક પણ વસ્તુનું સમર્થન કરવું જોઇએ નહિ. ”
આ લખાણની ઉલટ વાણી સ્પષ્ટ છે.
અઢારમી સદીને લગભગ મધ્ય ભાગ વીતી જતાં સુધી સ મંડળ સંબંધી સત્ય સિદ્ધાંતા શીખવવાની રામમાં મના કરવામાં
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૪
છુટકારાની આશા.
આવી હતી. અને ૧૮૩૫ ની સાલ સુધી ગેલીલીએનાં પુસ્તકાને પ્રતિષેધ કરવામાં આવ્યા હતા. આ મનાઇ હુકમને લીધે ઇટલિમાં વિજ્ઞાનના અભ્યાસમાં ઘણી ખલેલ પહોંચી હતી.
રામના ધર્માધ્યક્ષાએ બહિષ્કૃત પ્રકાશનની જે યાદી કરી હતી તે વિચારસ્વાતંત્ર્યની લડતમાં મુદ્રણકળાની શેાધ કેટલી અગત્યની હતી એ વાત આપણને યાદ કરાવે છે. એ શેાધને લીધે નવા વિચારાના મ્હાળેા ફેલાવા કરવાનું કામ સહેલું થયું. અધિકાર અને મુદ્િ વચ્ચેની લડતમાં આ કળાની શોધ બુદ્ધિને અત્યંત મદદગાર નિવડે અને તેથી ચ-સંપ્રદાય ધણું જોખમમાં આવી પડે એ વાત ધર્માધિકારી કળી ગયા; એટલે એમણે એ નવી શોધ પર પોતાની સત્તાની રૂઇએ બનતાં અંકુશ મૂકવાનાં પગલાં લેવાં માંડયાં. વગર પરવાનગીએ પ્રસિદ્ધ કરેલાં લખાણી વિરુદ્ધ પેાતાનું ધાર્મિક ફરમાન કાઢીને સને ૧૫૦૧ માં ૬ એલેક્ઝાન્ડર પાપે મુદ્રણનિયતા નીમવાની શરુઆત કરી. કાન્સમાં બીજા હેન્રીએ અધિકારીની પરવાનગી વગર પુસ્તક પ્રકટ કરનારાને માતની શિક્ષા કરવાના હુકમ કાઢવે. જર્મનીમાં ૧૫૨૯ ની સાલમાં મુદ્રણનિયંતાની પછી નિકળી. ઇંગ્લેંડમાં, ઇલિઝામેથના સમયમાં, રાજ્યપરવાનગી વગર પુસ્તકા છાપી શકાતાં નહિ અને લંડન, એક્ષફ અને કેમ્બ્રીજ સિવાય બીજે કાઇ પણ સ્થળે છાપખાનાં કાઢવા દેવામાં આવ્યાં ન હતાં. છાપખાનાંને લગતાં કાયદાકાનુને ધડવા વગેરેને બધા વહીવટ સ્ટાર ચેમ્બર નામની સભાને હાથ હતે!. એગણીસમી સદી સુધી યુરેાપમાં કાઇ પણ સ્થળે છાપખાનાં ખરૂં સ્વાતંત્ર્ય ભાગવતાં નહતાં.
ધર્મ સુધારણાની પ્રવૃત્તિ તેમજ રામનચની પુનઃઘટનાની પ્રવૃત્તિ જો કે પુનઃ પ્રમેાધકાલને પ્રત્યાધાત રૂપ હતી છતાં રેનાસાંને પરિણામે વ્યક્તિવાદ, વિશ્વ પ્રત્યે નવુંજ બૌધિક વલણુ, અને લૌકિક જ્ઞાનની ખીલવણી જેવા જે અતિ અગત્યના ફેરફારા થયા તે સનાતન હતા અને કેથલિક અને પ્રેટેસ્ટંટ ધર્મીઓની પ્રતિસ્પર્ધી અસ
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારવાતંત્ર્યને ઇતિહાસ હિષ્ણુતા છતાં સ્વાતંત્ર્ય અંતિમ લક્ષ્ય પર દેરવાને સરજાયા હતા. બુદ્ધિથી અને જ્ઞાનની વૃદ્ધિથી ઈશ્વરવિદ્યાવિદેની સત્તાને પાયે કેવી રીતે ખોદાયે તે આપણે આગળ વર્ણવીશું. તત્ત્વવિચાર, એતિહાસિક વિવેચન તથા વિજ્ઞાન એ ત્રણેએ જેમાં પોતપોતાનો ભાગ ભજવ્યો છે એવી આ પ્રવૃત્તિમાં પદે પદે બુદ્ધિ અને શ્રદ્ધા (Faith) વચ્ચેનો વિરેાધ તીવ્રતર થતો ગયો છે. સ્પષ્ટ, અસ્પષ્ટ શંકા વધતી ગઈ; અને Humanism સંસ્કારી સહદયતાના પ્રચારને લીધે ઉત્પન્ન થયેલા તથા ગુપ્ત વા પ્રકટ સંશયવાયુક્ત ઐહિકવાદ (Secularism)ના ફેલાવાથી પારલૌકિક સુખને બદલે ઐહિક સુખની વૃદ્ધિ કરવામાં લોક રસ લેવા લાગ્યા. આ સ્થિર બુદ્ધિવિકાસની સાથે સાથે મતાંતરક્ષમા વધતી ગઈ અને વિચારસ્વાતંત્ર્યના હિમાયતી સંખ્યામાં વધવા લાગ્યા. દરમ્યાન રાજકીય પરિસ્થિતિબળને અધીન થઈ રાજસત્તાઓને એકજ ધર્મમતની રક્ષા કરવાની પિતાની નીતિ નરમ કરવી પડતી તથા બીજા ખ્રિસ્તી પંથેનું દુઃખ નિવારણ કરનારા કાયદા ઘડવા પડતા. આમ ઐહિક અને રાજકીય હિત વધારવાના કારણસર વિધર્મનિષેધ અથવા નિરાસક ક્ષને સિદ્ધાંત ખંડન કરવામાં આવ્યું હતું. ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્ય એ સંપૂર્ણ વિચારસ્વાતંત્ર્યના માર્ગે ચઢવાનું અતિ ઉપયોગી પગથયું હતું,
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
- પ્રકરણ પ મું.
ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્ય. ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્યનાં જન્મ, પ્રતિપાદન અને પ્રચારને ઈતિહાસ આલેખતાં આપણું ધ્યાન પ્રથમ ભારતવર્ષ તરફ વળે છે. ઈ.સ. પૂર્વે ત્રીજા સૈકામાં ધર્મપ્રિય અને ક્ષમાશીલ પ્રકૃતિને અશોક રાજા રાજ્ય કરતા હતા. તે સમયે બૌદ્ધ અને બ્રાહ્મણ એ બે પર
સ્પર વિરોધી ધર્મો વચ્ચે ધર્મ-કલહ પ્રવર્તાતે હતે. એક પણ ધર્મ -પંથને અન્યાય ન થાય એવી તીવ્ર ઈચ્છાથી ભૂષિત થયેલા ક્ષમાશીલ અશેકે તે બને ધર્મોને પોતાના રાજ્યમાં સમાન અધિકાર અને સન્માન આપ્યાં તથા ધર્મસ્વાતંત્ર્ય આપનારાં અનુશાસન કાઢયાં. ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્યનાં જે જે ફરમાને હાલમાં મળી આવે છે તે સર્વમાં અશકનાં અનુશાસને પ્રથમ હોવા તરીકે સુપ્રસિદ્ધ છે. યુરોપ તરફ દૃષ્ટિ માંડતા રેમન બાદશાહનાં અનુશાસને આપણું નજરે ચઢે છે. એ અનુશાસને પરિણામે ખ્રિસ્તીઓના ધાર્મિક જુલમને અંત આવ્યો અને ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્યના સિદ્ધાંતનું યોગ્ય પ્રતિપાદન થયું.
સોળમા શતકમાંના ધાર્મિક કલહને પરિણામે આ ધર્મસ્થાતંત્રને પ્રશ્ન તેના આધુનિક સ્વરૂપમાં ઉપસ્થિત થયે; અને સદીઓ સુધી એ પ્રશ્ન રાજનીતિને મુખ્ય વિચારવિષય તથા અનેક તકરારી પત્રિકાઓને વિવાદવિષય થઈ પડેલે, મતાંતરક્ષમા એટલે અપૂર્ણ ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્ય, આવા સ્વાતંત્ર્યના અનેક ક્રમ છે. આ ક્ષમા અમુક જ ખ્રિસ્તી ધર્મમાં અથવા તો બધા જ ખ્રિસ્તી પંથે પ્રત્યે દર્શાવાય, પરંતુ ખ્રિસ્તેતર ધર્મો પ્રત્યે નહિ; વળી બધા ધર્મો પ્રત્યે સહિષ્ણુતા દાખવવામાં આવે પણ નાસ્તિકમત સહન કરવામાં ન આવે; અથવા કેવળેશ્વરવાદી ક્ષમાપાત્ર ગણાય
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
કિંતુ અનીશ્વરવાદી નહિ જ. મતાંતરક્ષમાની દૃષ્ટિએ નાગરિકના અમુક હકકાની છૂટ આપવામાં આવે, પણ બધાની નહિ; અથવા તેા શાસક સત્તા શાસિત વિધર્મી પ્રત્યે ક્ષમા દર્શાવે એટલે તેમનાં ધર્માનુષ્ઠાનમાં શાસક તરફથી કશી કનડગતા ઉભી કરવામાં ન આવે પરંતુ વિધર્મી હાવાને કારણે તેઓને જાહેર પદવી કે અમુક મુકરર ધંધાઓના અધિકાર ન જ મળે. આમ મતાંતરક્ષમામાં સમાયલા ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્યના અનેક ક્રમ છે અને એ સ્વાતંત્ર્ય અપૂર્ણ છે. પશ્ચિમના દેશામાં હાલ જે ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્ય ભાગવાય છે તે મતાંતરક્ષમાના અનેક ક્રમાદ્વારા પ્રાપ્ત થયું છે.
८७
મતાંતરક્ષમાના આધુનિક સિદ્ધાંતના ઉદ્ભવ માટે આપણે ત્રિમૂર્તિ વાદનું ખંડન કરી એકમૂત્તિવાને જન્મ આપનાર ઇટાલિઅન સુધારકમંડળના આભારી છીએ. ધર્મ સુધારણા ( Reformation ) ની પ્રવૃત્તિને પ્રચાર ઈંટેલિમાં થયા હતા, પરંતુ રામ એ પ્રવૃત્તિને દાખી દેવામાં કૂત્તેહમદ નિવડયું હતું. રામની દમનનીતિને લીધે ધણા પાખંડમતધારીએ સ્વીટ્ઝર્લેન્ડ ન્હાસી છુટેલા. કૅલ્વિનની અસહિષ્ણુતામાંથી ઉગરી જવા માટે ત્રિમૂર્ત્તિવાદનું ખંડન કરનાર એકમૂત્તિવાદી મંડળને ટ્રાન્સિલ્વેનીઆ અને પોલેંડ ન્યાસી જવાની ફરજ પડેલી, જ્યાં જઈ તેમણે પેાતાના સિદ્ધાંતાના પ્રચાર કર્યો હતા. સાસીનસ તરીકે સુપ્રસિદ્ધ થયેલા ફેસ્ટો સાઝિન ઉપર્યુક્ત એકમૂત્તિવાદના પ્રયાજક હતા. એણે પોતાના પંથની પ્રશ્નાત્તરીમાં વિધી પર જુલમ ગુજારવાની નીતિને વખાડી કાઢી છે. ધર્મના હિત માટે પશુબળને ઉપયેાગ જરુરી નથી એ માન્યતા સાસીનસના સિદ્ધાંતના પ્રચારનું જ પરિણામ છે. લૂથર અને કૅલ્વિને શાસ્ત્રાર્થ કરવામાં વ્યક્તિના સ્વતંત્ર વિચારને કશું સ્થાન આપ્યું ન હતું ત્યારે સાસાનીઅનેાએ એ વિચારને એટલું બધું વિશાળ સ્થાન આપ્યું હતું કે ખીજા પાસે સાસાઈનીઅન સિદ્ધાંત સ્વીકારાવવા એ તેમના સિદ્ધાંતથી વિરુદ્ધ ગણાત. ખીજા શબ્દોમાં કહીએ તેા ત્રિમૂર્ત્તિવાદનું સમ
*
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
re
ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્ય.
ન કરનારા ધ મતેામાં બુદ્ધિવાદના તત્ત્વના સદંતર અભાવ હતા તે આ એકમૂત્તિવાદી સાસાઈનીઅનેામાં એ તત્ત્વ માટા પ્રમાણુમાં હતું.
સેવાયના (રહીશ) Castellion કેસ્ટિલીઅને એક પત્રિકાઠારા સર્વેટસને ખાળવાના કામને વખાડી કાઢીને મતાંતરક્ષમા માટે જાહેર પાકાર ઉઠાવ્યા અને તેમ કરી કૅલ્વિનને તીવ્ર વિરાધ વ્હોરી લીધા. એ બધી સેાસાનીઅન સિદ્ધાંતાની જ અસર હતી. સર્વેટસે ત્રિમૂર્ત્તિવાદના ઈન્કાર કરી ધમ ગુરુઓની નજરે જે ધાર્મિક પ્રમાદ કોં ગણાતા તે સંબંધમાં કૅસ્ટિલીઅને સર્વેટસને નિર્દોષ લેખ્યા. કારણ, ભ્રાંતિ એ દોષાસ્પદ નથી એવું તે કહેતા. પ્રારબ્ધવાદ તથા ત્રિમૂર્ત્તિવાદ જેવા ગૂઢ પ્રશ્નને ધમગુરુઓ જે અગત્ય આપતા તેને તે હસી કાઢતા. “ યહુદી સ્મૃતિ અને ખ્રિસ્તીધર્મશાસ્ત્ર વચ્ચેના અથવા તે વગર માગ્યે પાપાની માફી આપવાના કૃત્ય અને એકની પવિત્રતા બીજાને અપ`વાની ક્રિયા એ એ વચ્ચેને તફાવત ચા એ તે રાજા ધાડેસ્વાર થઈને આવશે કે રથારૂઢ થઈ, અથવા તે। શ્વેત વસ્ત્ર ધારણ કરીને આવશે કે લાલ,-એવા પ્રશ્નાની કાઈ ચર્ચો કરે એના જેવું છે. જો જુલમ ગુજારવા એ ધર્મનું અનિવાર્ય અંગ ગણાતું હેાય તેા ધર્મ, ધર્મ નથી, પણ શાપરૂપ છે.
ચિરકાળ સુધી માત્ર સાસાનીઅન લોકેા અને પેલે ડમાંથી અહિકૃત થતાં સાસાઇનીઅનેાના જર્મની અને હાલેડમાં વસ્યા બાદ તેમની અસર પામેલા લેકે જ મતાંતરક્ષમાની હિમાયત કરનારા હતા. એમની પાસેથી ( Anabaptists ) જળસંસ્કારવિરાધીઆએ એ સિદ્ધાંત ગ્રહણ કર્યાં. આમ હાલેડમાં મતાંતરક્ષમાની હિમાયત શરુ થઇ. પરંતુ એ શરૂઆત ઉપર્યુકત મતાંતરક્ષમાના સિદ્ધાંતના સ્વીકાર કરવા પૂરતી જ ન હતી. હાલેંડમાં તે આ સિદ્ધાંત ઉપરાંત વ્યક્તિના અંતઃકરણના સ્વાતંત્ર્યને સિદ્ધાંત પણુ પ્રતિપાદિત થયા. ‘આંતર વિગ્રહ’ અને ‘પ્રજાતંત્ર’ (Commonwealth)
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
ના ઈતિહાસમાં મુખ્ય ભાગ ભજવનારા ઈંગ્લેંડના (સધવાદીએ) Congregationalists ના પંથના સ્થાપકે અંતઃકરણ—સ્વાતંત્ર્યના સિદ્ધાંત હાલેડમાં દાખલ કર્યાં હતા.
સેાસીનસનું માનવું એવું હતું કે આ સિદ્ધાંત ચ પરની રાજ્યની સત્તા દૂર કર્યાં વગર–ચ અને રાજ્યનાં ક્ષેત્ર ખાં પાડયા વગર—પણ સિદ્ધ કરી શકાય. રાજસત્તા અને ધમસત્તાને જેમાં સુયેાગ થાય અને રાજધવિરાધી પથા પ્રત્યે જેમાં પૂણ સહિ ષ્ણુતા દર્શાવાય એવી યેાજના ઘડી કાઢવાને એના વિચાર હતા. આ પ્રકારની યાજનાથી જ× યુરેાપીય રાજ્યેામાં ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્ય સિદ્ થયું છે. પરંતુ આ યેાજના કરતાં એક બીજી વધારે સરળ યેાજના છે;–રાજસત્તા અને ધસત્તાનાં ક્ષેત્ર તેાખાં કરવાની તથા પ્રત્યેક ધર્માંને સમાન સ્થિતિમાં મૂકવાની. જળસંસ્કારવિરાધીઓને કદાચ આજ યાજના વધારે પસંદ પડી હોત. તેમને રાજ્ય પ્રત્યે તિરસ્કાર હતા અને ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્યને સિદ્ધાંત તેમની નજરે બહુ કિંમતી ગણાતા નહતા. જળસંસ્કારવિરોધી ધમ પાટસ્થ સત્તા (anabaptist) Theocracy) ની સ્થાપના એ જ એમની આદર્શ રચના ગણાઈ હાત. પરંતુ એને અભાવે રાજસત્તા અને ધમસત્તાનાં ક્ષેત્રે નેખાં કરવાની યેાજના એમને સાપેક્ષ દૃષ્ટિએ શ્રેષ્ઠ લાગતી.
યુરોપમાં રાષ્ટ્ર અને ચર્ચનાં કાર્યક્ષેત્રે ભિન્ન કરવા તરફ લેાકમત જોઇએ તેટલા કેળવાયલા ન હતા; કારણ કે મેટાં મોટાં ધ મંડળે. એકસરખી રીતે એમ માનતાં કે વિધર્મી પ્રત્યે ક્ષમા દર્શાવવી એ ધર્મની દૃષ્ટિએ ધાર પાપ છે. પરંતુ આ યેાજના સત્તરમા શતકમાં અમેરિકાના એક ન્હાના ખુણામાં અમલમાં મૂકાઈ. જે યૂરિટન ( ચેાખલીઆ ) લેાકેા ઇંગ્લેંડના ચ` અને રાષ્ટ્રની અસહિ
•
× નોંધ—આ યોજનાને · જ્યુરિસ્ટિક્ષત / પદ્ધતિ કહે છે, આ પદ્ધન તિમાં રાષ્ટ્રને માન્ય એક ચ ઉપર રાષ્ટ્રની પુરી હકુમત હોય છે અને બીજા ચર્ચાને પૂર્ણ સ્વાતંત્ર્ય હાય છે.
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્ય. ષ્ણુતાથી ત્રાસીને ન્યુ ઇગ્લેંડમાં જઈ વસેલા તેઓ જાતે એંગ્લીકન અને કેથલિક તેમજ બેખિસ્ટ અને કકર પંથે પ્રત્યે અસહિsણુતા દર્શાવવામાં ઈગ્લેંડના ચર્ચ અને રાજ્ય કરતાં કઈ રીતે ઉતરતા ન હતા. એમણે પરદેશમાં ધર્મપાટસ્થ સત્તા સ્થાપના કરી હતી અને તેમાંથી વિધર્મીઓને બાતલ કર્યા હતા. એક રોજર વિલિઅપ્સ નામના માણસે હેલેંડના આર્જિનિયન પક્ષના માણસને રાજ્યસત્તાથી ધર્મસત્તા નોખી કરવાને સિદ્ધાંત ગ્રહણ કર્યો હતે. મ્યુરિટન લોકેને રેજર વિલિઅમ્સના આ નવા વિચારે ચા નહિ. પાખંડમત ફેલાવવાના તેહમતસર તેને મેસેગ્યુસેટ્સમાંથી બહિષ્કૃત કરવામાં આવ્યો એટલે રોજર વિલિઅન્સે મૂરિટન (ચેખલીઆ) સંસ્થાનવાસીઓના જુલમના ભંગ થયેલા માણસેના આશ્રય માટે પ્રેવિડન્સ સંસ્થાનની સ્થાપના કરી. આ સંસ્થાનમાં તેણે બહુશાસન રાજપદ્ધતિ (Democratic constitution) દાખલ કરી. અને આ પદ્ધતિ અનુસાર માજીસ્ટ્રેટેને અધિકાર કેવળ રાજકીય અને સાંસરિક બાબતેને નિકાલ કરવા પૂરતો રહ્યો, ધાર્મિક બાબતમાં તેઓ માથું મારી શકતા નહિ. રેડ (Rhode)ના ટાપુમાં પ્રવિડન્સ ઉપરાંત બીજાં શહેરે સત્વર સ્થપાયાં; રાજા બીજા ચાર્લ્સ એક (Charter) શાસન તંત્રને પટે આપી રજરના રાજ્ય બંધારણને હાલી આપી અને આ રાજપદ્ધતિમાં ગમે તે ખ્રિસ્તી પંથમાં માનનારા શહેરીઓને બધા રાજદ્વારી હક્કા બક્ષવામાં આવ્યા. અહિં ખ્રિસ્તી ધર્મતર પ્રજાને કશી કનડગત કરવામાં આવતી ન હતી, પરંતુ ખ્રિસ્તીઓની માફક તેમને નાગરિકના બધા હકકે આપવામાં આવ્યા ન હતા. આટલે અંશે, આ નવા રાજ્યમાં પૂર્ણ સ્વાતંત્ર્યની ખામી હતી, છતાં યહુદિઓને તુરતજ નાગરિકના પૂર્ણ હકકે બક્ષવામાં આવ્યા હતા એ હકીકત રેડના ટાપુમાંનું વાતાવરણ કેવું સ્વતંત્ર હતું તેની સાક્ષી પૂરે છે. વિધમી પ્રત્યે ક્ષમાશીલ અને ધર્મતંત્રમાં રાજ્યની સત્તા દૂર કરવાના સિદ્ધાંતનું અક્ષરશઃ પાલન કરનારું પ્રથમ આધુનિક રાજ્ય સ્થાપન કરવાનું માન આમ રેજર વિલિઅમ્સને ઘટે છે.
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યના ઇતિહા
રામન કૅથલિકાના મેરિલેડ સંસ્થાનમાં
પણ મતસ્વાતંત્ર્યનો સિદ્ધાંત પ્રતિપાદિત થયા હતા, પરંતુ ઉપરના કરતાં જુદીજ રીતે. લેડ આલ્ટિમેારની લાગવગને લીધે ૧૬૪૯માં ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્યના પ્રથમ ફરમાન તરીકે સુપ્રસિદ્ધ થયેલા અને ધારાસભાના સભ્યાની સંમતિથી પસાર થયેલેા તથા બધા ખ્રિસ્તીઓને પૂર્ણ સ્વાતંત્ર્ય આપનારા મતાંતર ક્ષમાના કાયદા' નિકળ્યેા. જે કાઈ માણસ ઈસુ ખ્રિસ્તને માને તેને તેના ધમ પાલનમાં કાઈ પણ રીતે હેરાન કરવામાં આવતા ન હતા. પરંતુ ખ્રિસ્તીઓના વાડા બ્હારના પથાના સંબંધમાં એ કાયદો ઘણા કડક હતા. જે કાષ્ઠ દેવનિંદા કરે કે ત્રિમૂર્ત્તિવાદને અસત્ય ઠરાવવા પ્રયાસ કરે અથવા તે ત્રણમાંથી ગમે તે એકને નિંદે તેને મેાતની સજા કરવાની એ કાયદામાં ધમકી હતી. મેરિલે ડમાંના આ મતાંતરક્ષમાના કાયદાથી વનીઆમાં વસેલા પ્રોટેસ્ટંટ સસ્થાનવાસીએ એટલા બધા આકર્ષાયા કે ટૂંક સમયમાં મેરિલેંડમાં પ્રોટેસ્ટંટ લેાકેાની મેટી વસ્તી થઈ; અને રાજદ્વારી ખાતામાં તેમને પ્રાધાન્ય મળ્યું કે તુરત તેમણે પેપિસ્ટ (પાપપથી ) અને પ્રેલેટિસ્ટ લેાકેાનું મતસ્વાતંત્ર્ય ઝુંટવનારા કાયદો દાખલ કર્યાં. (૧૬૫૪) વળી. પાછી ૧૬૬૦ની સાલમાં બાલ્ટિમેારના અનુયાયીઓના હાથમાં સત્તા આવી, પરંતુ ૭ જો વિલિઅમ ગાદી પર આવ્યેા કે તુરત ફરી પ્રેાટેસ્ટંટાની સત્તા જામી, અને મેરિલેડમાં કેથલિકાએ જે મતસ્વાતંત્ર્ય સ્થાપિત કર્યું હતું તેના અંત આવ્યા.
૯૧
પણ રા’ડના ટાપુમાં તેમજ મેરિલેડમાં જે સ્વાતંત્ર્ય સ્થપાયું તે પૂર્ણ ન હતું. પરંતુ સાસીનસના સિદ્ધાંતના આધારે પ્રતિપાતિ કરવામાં આવેલું રે’ડ ટાપુમાંનું સ્વાતંત્ર્ય મેરિલે ડમાંના સ્વાતંત્ર્ય કરતાં વધુ વ્યાપક અને વધુ અગત્યનું હતું. ઈંગ્લેંડના પારત ંત્ર્યમાંથી સદંતર મુક્ત થયા પછી સંસ્થાનાએ જે સંયુક્તરાજ્યબંધારણ Federal Constitution ઘડયું તે કેવળ સાંસારિક બાબતને લગતું હતું. છતાં ઉપર્યુક્ત સંયુક્ત રાજ્યબંધારણ સાથે જોડાયલાં ભિન્ન
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર '
ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્ય ભિન્ન સંસ્થાને રાજ્ય અને ધર્મનાં ક્ષેત્ર માં રાખવાં કે નહિ એ વિષેનો નિર્ણય કરવામાં સ્વતંત્ર હતાં. અમેરિકન રાજ્યમાં બન્ને ક્ષેત્રે પરસ્પર અસંબદ્ધ રાખવાને લગભગ નિયમજ થઈ પડે એનું ખાસ કારણ કદાચ એ છે કે એ સિવાય કોઈ અન્ય પરિપાટિમાં પંથ પંથ વચ્ચે પરસ્પર સહિષ્ણુતા સ્થાપવી મુશ્કેલ થઈ પડત. અમેરિકન રાજ્યમાં જે કે મેટે ભાગે મતસ્વાતંત્ર્ય અને ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્ય સ્થપાયાં છે, ગમે તે પંથ પિતાના અંતરના અવાજને પ્રમાણ ગણું યથેચ્છ ન્યાય વ્યવહાર ચલાવી શકે છે, છતાં સર્વ પંથને રાજદ્વારી હકેકા કે નાગરિક તરીકેના હકકા સરખા મળ્યા નથી. મેરિલેંડ અને કેટલાંક દક્ષિણનાં રાજ્યમાં અનીશ્વરવાદીઓને હજુ પણ રાજ્યની પદવીઓ માટે લાયક ગણવામાં આવ્યા નથી.
હવે ઈગ્લેંડ તરફ વળીએ. ઇંગ્લેન્ડમાં પણ જે ઈન્ડિપેન્ડન્ટ પક્ષનું ધાર્યું થયું હતું તે પ્રજાતંત્ર (Commonwealth) ના સમયમાં (ત્યાં પણ) રાજ્ય અને ધર્મનાં ક્ષેત્રે ખાં કરવાને અખતરે અજમાવાયો હેત. પરંતુ મલે પોતાના અધિકારના બળે એ પદ્ધતિ અમલમાં આવવા દીધી નહિ. નવા પ્રજાકીય ચર્ચામાં પ્રેક્ષ્મી ટેરિઅન ઇન્ડિપેન્ડન્ટ અને Bapists (જળસંસ્કારવાદીઓ) સર્વને
સ્થાન હતું પરંતુ રોમન કેથલિક અને ઍપ્લિકન સિવાયના ખ્રિસ્તી પંથને પૂજાસ્વાતંત્ર્ય આપવામાં આવ્યું હતું. પાર્લામેન્ટ (પ્રતિનિધિ સભા) ને અધિકાર હેત તે આ અપૂર્ણ સ્વાતંત્ર્યને પણ તેણે માત્ર નામનું જ કરી નાંખ્યું. હેત, પ્રેઅિટેરિઅન લોકે મતાંતરક્ષમાને શેતાનનું કાર્ય લેખતા અને શક્ય હેત તે તેમણે -ઈન્ડિપેન્ડન્ટ પક્ષને રંજાડવામાં બાકી રાખ્યું ન હોત. પરંતુ કેમલના આપખુદ રાજતંત્રમાં એંગ્લિકન પક્ષના માણસે પણ શાંતિથી રહેતા અને યહુદી પ્રત્યે પણ સહિષ્ણુતા દાખવવામાં આવતી. પ્રસ્તુત સમથમાં દશે દિશામાંથી સામાન્ય કારણોસર મતાંતર ક્ષમા અને ધર્મ સ્વાતંત્ર્ય પ્રતિપાદિત કરવાની હિમાયત કરનારા પોકારે ઉઠતા હતા.
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યનો ઈતિહાસ એ પિકામાં કવિ મિટન જે ધર્મ અને રાજ્યનાં ક્ષેત્રે ભિને કરવાની તરફેણમાં હતો તેને પોકાર ઘણે પ્રબળ હતે. મતાંતર ક્ષમાના ચુસ્ત હિમાયતી તરીકે મિલ્ટન સુપ્રસિદ્ધ છે.
- - રાજાજ્ઞા વગર પ્રકટ થનારા લેખે પર કઈ પણ પ્રકારનાં બંધન ન રાખવાની માગણી કરનારા Areopagitika એરિઓપ. ગાઈટિકા નામના પિતાના ગ્રંથમાં મિલ્ટને છાપખાનાના સ્વાતંત્ર્ય. માટે તીવ્ર ઝુબેશ ઉઠાવી છે. છાપખાનને છૂટ આપવા માટે એણે વાક્યાતુર્યયુક્ત જે જે દલીલે રજુ કરી છે તે સામાન્યતઃ હરેક પ્રકારના વિચારસ્વાતંત્ર્ય માટેની મજબુત દલીલો છે. એ ગ્રંથમાં એણે બતાવી. આપ્યું છે કે છાપખાનાં પર મુકનિયંતી નીમવાથી મનુષ્ય પોતાને સુવિજ્ઞાત જ્ઞાનના પ્રદેશમાં પિતાની બુદ્ધિ વાપરતે અટકશે એટલું જ નહિ. (તેની બુદ્ધિ એ સખ્તીને પરિણામે સ્થૂલ થતી જશે એટલુંજ નહિ, પરંતુ ધાર્મિક અને વ્યવહારિક ક્ષેત્રમાં જ્ઞાનની પ્રગતિ અટકી જશે, બન્ને ક્ષેત્રમાંનાં સત્યના અન્વેષણમાં બુદ્ધિની ગતિ કુંઠિત થશે, સર્વ પ્રકારની વિદ્યાને અદ્ય પર્યત મળતું ઉત્તેજન બંધ થશે અને સત્યની શોધ સદંતર અટકી જશે, આમ અનર્થની પરંપરા ઉભી થશે. નવા નવા અભિપ્રાયે પ્રકટ કરવાથીજ સત્યની પ્રગતિ થઈ શકે છે; સ્વતંત્ર ચર્ચાથી જ સત્યાન્વેષણ થઈ શકે છે; એ સત્યે આપણે અવગણવાં ન જોઈએ. સત્યની સરિતાનાં સલિલ પ્રગતિના સાગર પ્રત્યે સતત ઉછાળાં મારતાં નહિ વહે તો તે સૂકાઈ સંકુચિત થઈને રૂઢિ અને અંધશ્રદ્ધાના કાદવવાળા બંધ ખાબોચિયાં રૂપ થઈ જશે. પુસ્તકપ્રસિદ્ધિના કાર્ય પર જે આચાર દષ્ટાને કડક ડોળો ફરતેજ રહે તે કોઈ પણ ક્ષેત્રમાં પ્રગતિ કરવાની આશા આકાશકુસુમવત છે. બેકન પણ કહે છે કે મુદ્રણનિયંતાની પસંદગીથી પ્રકટ થતાં પુસ્તકે માત્ર પ્રચલિત સમયના વિચારોના વાહક હોય છે, એમનાં દ્વારા પ્રગતિનો માર્ગ સરળ થતો નથી. જે જે દેશમાં મુદ્રણનિયંતા નીમવાની પદ્ધતિનું કડક પાળને કરવામાં આવ્યું છે તે તે દેશના.
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૪
ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્ય. દાખલા પરથી આપણે જોઈ શકીએ છીએ કે એ પદ્ધતિ પ્રજાની નીતિમાં વૃદ્ધિ કરવામાં ઉપયોગી નિવડી નથી. “ઇટલિ અને પેઈન તરફ દૃષ્ટિ કરે અને જુઓ કે જ્યારથી પુસ્તકો પર તપાસની સખ્તી શરુ થઈ છે ત્યારથી એ બેમાંથી કોઈ રતિ માત્ર પણ વધારે સારું, વધારે પ્રામાણિક, વધારે જ્ઞાનયુક્ત કે વધારે પવિત્ર થયું છે? જરા યે નહિ) હા, સ્પેઇન કદાચ એમ કહી શકે કે અહિની પ્રજા વધારે રૂઢિચૂસ્ત થઈ છે. પણ તેથી શું? નીતિ વિષયમાં એની જરા પણ પ્રગતિ થઈ જ નથી. મુદ્રણનિયંતા નીમવાની પ્રથા કલ્પવામાં આવતા તે ફાયદા કરતી નથી જ, બલ્ક હાનિ કરે છે. મિલ્ટન તે રાષ્ટ્રિય સ્વાતંત્ર કરતાં પણ વિચાર સ્વાતંત્ર્યને વધારે ઉંચું સ્થાન આપે છે. બીજાં બધાં સ્વાતંત્ર્યો કરતાં મહને મહારા અંતઃકરણના અવાજ અનુસાર જ્ઞાન મેળવવાની, બોલવાની અને સ્વતંત્ર ચર્ચા કરવાની છૂટ આપો.” એજ મહને સર્વથી પ્રિય છે.
પ્રજાતંત્ર (Commonwealth) ના અંત પછી રાજાશાસન (Monarchy) પુનર્જીવન પામ્યું અને એંગ્લિકન ચર્ચ (Church) ફરીથી સત્તારૂઢ થયું. આ સમયમાં (Dissenters) ડિસેન્ટર્સ વિરુદ્ધ દમનનીતિ શરુ થયું, કાયદાઓ ઘડાયા અને ધાર્મિક સ્વાતંવ્યનું નામનિશાન ભૂસાઈ ગયું. પછી બળ જાગે અને એ બળવાને પરિણામે ૧૬૮૯ ની સાલમાં મતાંતરક્ષમાને કાયદો પસાર થયો. આજની ઘડીએ ઈગ્લેંડ જે ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્ય ભગવે છે તે એ કાયદાનું મિષ્ટ ફળ છે. આ કાયદાની રુઈએ પ્રેઅિટેરિઅન, (Congregationalists) સંઘવાદીઓ, જળસંસ્કારવાદીઓ અને કકરને પૂજાસ્વાતંત્ર્યને અધિકાર મળ્યો. પરંતુ કેથલિકે અને એકમૂર્તિવાદીઓ (Unitarians) ને ઇરાદાપૂર્વક બાતલ રાખવામાં આવ્યા હતા. બીજા ચાર્લ્સના સ્વાતંત્ર્યને કચડી નાંખનારા કાયદાઓ એ બે પંથે વિરુદ્ધ કાયમ જ રહ્યા. આ મતાંતર ક્ષમાને કાયદે” અંગ્રેજી મુત્સદ્દીગીરીનું લાક્ષણિક ઉદાહરણ છે. ન્યાય દૃષ્ટિથી જોતાં એ કાયદો અયુક્તિક,
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
૯૫ અસંગત અને અયોગ્ય હતો. ક્ષમા અક્ષમાનું તેમાં મિશ્રણ હતું, છતાં તે સમયના લોકોના મત અનુસાર અને સંજોગોને તદ્દન અનુરૂપ હતો.
એજ ૧૬૮૯ ના વર્ષમાં જહોન લેંકને પહેલો સુપ્રસિદ્ધ મતાંતરક્ષમાને લગતે પત્ર” પ્રકટ થયો. ત્યાર પછી બીજા ત્રણ પત્ર પ્રસિદ્ધ થયા, જેમાં તેના સિદ્ધાંતને પૂર્ણ વિસ્તારથી સમજાવવામાં આવ્યો છે. આ નિબંધની મુખ્ય દલીલ એવા સિદ્ધાંત પર જાયેલી છે કે પૌરસરકારનું કાર્યક્ષેત્ર ધર્મનાં કાર્યક્ષેત્રથી તદન ભિન્ન છે, રાજને ધર્મવિષયમાં માથું મારવાને વાજબી અધિકાર નથી; રાજ્ય
એ તે પિતાના સભ્યોનાં અંદગી, માલમિલ્કત, આરોગ્ય અને સ્વાતંત્ર્ય રક્ષનારે એક સમાજ જ છે. સામાજીક ઉન્નતિ કરવી એ રાજધર્મની પરાકાષ્ઠા છે. બીજા માણસોની જેમ રાજ્યના ન્યાયાધીશને પણ વ્યક્તિની નૈતિક કે આધ્યાત્મિક ઉન્નતિ સાધવાનું કામ સંપાયેલું નથી. એ કર્તવ્ય ધર્મગુરુઓનું છે. ફેજદારી ન્યાયાધીશ તે માત્ર બહારની સત્તા, સ્થૂલ સત્તા વાપરી શકે, પરંતુ સદ્ધર્મનું લક્ષણ એ છે કે તેની અંતરાત્માને પ્રતીતિ થવી જોઈએ. અંતરિન્દ્રિયને જેમાં વિશ્વાસ ઉત્પન્ન થાય તે જ સાચે ધમ, ઉપરચેટિયા કબુલાત અને અંતરમાં ઉંડી ઉડી શંકા એ પાખંડ ધર્મ-સગવડીએ ધર્મ-કાયરનો ધર્મ, સાચો ધર્મ નહિજ ધર્મનાં સત્ય મનમાં ઠસવાં જોઈએ. પણ મન પ્રભુએ એવું ઘડ્યું છે કે બળાત્કાર, જુલમ કે દબાણથી તે વશ થઈ શકે નહિ. ફોજદારી ન્યાયાધીશેની સખી આમનિષ્ફળ નિવડે છે. વળી અમુક ધર્મ સર્વ પાસે કબુલાવવા માટે રાષ્ટ્ર કાયદાઓ ઘડે એ પણ અગ્ય છે, મૂખામી ભરેલું છે. કારણ શિક્ષા વિના કાયદા નકામા અને શિક્ષા પ્રતીતિજનક ન હોવાથી શિક્ષા ફરમાવવી એ અયોગ્ય અને અસભ્ય પગલું ગણાય.
વળી, શિક્ષાથી મનુષ્યની માન્યતાઓ ફેરવી શકાતી હોય તે
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૬
ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્ય. પણ એ માર્ગે મેક્ષ સાધવ અસંભવિત છે. જે બધા જ અંધ શ્રદ્ધાથી રાજ્યકર્તાઓની ઈચ્છાને વશ થાય અને રાજધર્મ સ્વીકારે તે શું ? નરક્યાતના અને ઐહિક દુઃખમાંથી વધુ માણસો ઉગરી શકે એવી ચક્કસ આશા બાંધી શકાય ? કદી નહિ. કારણ આ. દુનિયાના રાજકર્તાઓના ધર્મ જુદા જુદા છે; આથી સાચો ધર્મ તે કેવળ એક જ રાજ્યમાં પ્રચલિત હોય. પરિણામે બીજા રાજ્યની પ્રજાઓ “જેનિક નાયમાન સભા એ ન્યાયે અસત્ય ધર્મમાં માનનારા રાજાને અનુસરીને પાયમાલ થઈ જાય. અહા ! આ પ્રથાથી મહાન વિનિષ્ટ ઉપજે. અંધશ્રદ્ધાથી રાજધર્મને અનુસરવામાં આ એક જ હાનિ નથી. એ પદ્ધતિ પ્રચારમાં આવવામાં મનુષ્યના સુખ દુઃખને આધાર તેમના ઈષ્ટ દેવ દેવીઓ પર ન રહેતાં તેમની જન્મ ભૂમિ પર રહેશે. આ તેમની દેવભાવના કેટલી અજુગતી લાગે છે! બળાત્કારે પ્રજા પાસે રાજધર્મ સ્વીકારાવવામાં મનુષ્યને આત્મદ્ધાર અશક્ય છે. લૈંક પોતાના નિબંધમાં આવી જ મતલબની દલીલ પર ભાર મૂકે છે. જે પ્રજાજનો પાસે રાજધર્મ બળાત્કારે સ્વીકારાવવામાં રાજ્યને વાજબી લેખીશું તે પરિણામ એ આવશે કે જે એક બે રાજ્યમાં સાચે ધર્મ પ્રવર્તત હશે તે સિવાયનાં બધાં જ રાજ્યોની પ્રજાને અસત્ય ધર્મ ગ્રહણ કરવાની ફરજ પડશે, રાજકમના વાજબીપણની દલીલના બળે જે ઈગ્લેંડમાં પ્રેટેસ્ટટ ધર્મને ઉત્તેજન આપવામાં આવે તે એ નિયમાનુસાર કાન્સમાં કેથલિક ધર્મને પ્રચાર કરવામાં આવશે. જે ઇગ્લેંડમાં યોગ્ય, સાચું અને કલ્યાણ કારક લેખાય તે રેમ, ચીન અને જીનીવામાં પણ સાચું લેખાશે. આમ અનેક અસત્ય પાખંડમતે રાજ્યસત્તાને પરિણામે પ્રચારમાં આવશે. અસહિષ્ણુતાથી આવી વસ્તુસ્થિતિ ઉપસ્થિત થાય છે, અને આથી વધુ બુરી દશા શી હોઈ શકે ? માટે મતાંતરક્ષમા અવશ્ય સ્વીકાર્ય છે; કારણ એના વાતાવરણમાં જ સત્યધર્મને સુપ્રચલિત થવાની ઉત્તમ તક પ્રાપ્ત થાય છે. '
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાત ત્ર્યને ઇતિહાસ.
લાક મૂર્ત્તિ પૂજકાને-ઉત્તર અમેરિકાના ઈન્ડીઅનાપૂર્ણ સ્વાતંત્ર્ય આપવાના મતને છે, અને જે ધર્મગુરુઓએ ધ ઝનુનથી ઉશ્કેરાઇ એ નિર્દોષ મૂર્ત્તિપૂજકાને તેમનેા પ્રાચીનધમ ત્યજવાના ખળાત્કાર કર્યાં હતા તેમની તે સખ્ત ઝાટકણી કાઢે છે. પણ ખ્રિસ્તી ધર્માંના વાડા બ્હારના પથાને પણ સ્વાતંત્ર્ય આપવાની લાક હિમાયત કરે છે. છતાં એ જે સ્વાતંત્ર્ય પ્રતિપાદિત કરવા માગે છે તે પૂર્ણ નથી. પ્રથમ તો એ રેશમન કેથિલકાને ધર્માં સ્વાતંત્ર્ય આપવાની વિરુદ્ધ છે. લાક એમને ખાતલ રાખવાની હિમાયત કરે છે એનું કારણુ કાંઇ રામન કેથલિકાના ધર્મસિદ્ધાંતા નથી. લાક કહે છે કે રામન કેલિકા—
૯૭
(૧) પાખડમતધારીએ ( એમનાથી જુદા ધમમતના માણસા) વિશ્વાસ રાખવા લાયક નથી; માટે એમને નાશ કરવા જોઇએ.
(૨) રાજાને ધ પંથમાં બહિષ્કૃત કરી શકાય અને પથભ્રષ્ટ કરવામાં આવેલા રાજાના અધિકાર એની રાજગાદી પરથી કાઢી નાંખી, એનાં રાજ્ય અને ગાદી જપ્ત કરવાં જોઈએ:
એવું ઉપદેશે છે; તથા ત્રીજું, તે
પરદેશી રાજા–પેપ–તે આશ્રય શેાધે છે અને તેની સેવા ઉડાવે છે,-માટે એમને ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્યથી વંચિત રાખવા જોઈએ. આવાં ત્રણ કારણેાસર લેાક રામન કેશિલકાને ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્યમાંથી બાતલ રાખવાની હિમાયત કરે છે. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તેા લાક કેથલિકાને રાજ્યને નુકસાનકર્તો લેખે છે અને તેથી તેમને સ્વાતંત્ર્ય આપવા તૈયાર નથી. ખીજે નંબરે, તે અનીશ્વરવાદીને સ્વાતંત્ર્ય આપવાની વિરુદ્ધ છે. એનું કહેવું એવું છે કે જે કાઈ ઇશ્વરનું અસ્તિત્વ જ સ્વીકારતા ન. હાય તેના આચારવિચારે તરફ ક્ષમાદષ્ટિ રાખવી યાગ્ય નથી. અનીશ્વરવાદીઓને તે। દયે જ છુટકા. એમને તે સખાય જ કેમ ? વચન, કરાર કે સાગંદનામાં જેવાં સામાજીક બંધને અનીશ્વરવાદીને કાઈ રીતે બંધનકારક થાય જ નહિ, જે ઈશ્વરને ધેાળી પીએ તે વચના,
७
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
er
ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્ય.
કરાર કે સેાગ ંદનામાને શું માન્ય રાખશે? વળી, જેઓ પાતાના અનીશ્વરવાદથી ધમ માગને ઉન્મૂળ કરે તેમને ધર્મને ક્હાને મત સ્વાતંત્ર્યના હક્કના દાવા કરવાના અધિકાર નથી. અનીશ્વરવાદની રક્ષા થવી જોઇએ એવી કદાચ માગણી થાય તેા પણરાજ્યે તે તરફ આંખ આડા કાન કરવા જોઇએ. અનીશ્વરવાદ એ ધર્મ નથી પણ ધના અભાવ છે; અને એવા ધ શૂન્ય મતની રક્ષા કરવા રાજ્ય અઁધાયલું નથી. લાકના સ્વાતંત્ર્યના વિચાર આટલે અંશે મર્યાદિત હતા.
ધર્મ સ્વાતંત્ર્યના અધિકારીએમાં કૅથલિક અને અનીશ્વરવાદીને લાર્ક અપવાદરૂપ ગણ્યા એ પરથી પ્રતીત થાય છે કે લાક તેના સમયના પૂર્વગ્રહોની અયેાગ્ય અસરમાંથી મુક્ત ન હતા. લાકની દૃઢ માન્યતા હતી કે જે વસ્તુએ મનુષ્યની શક્તિથી પર હેાય તે વિષે કાયદાનાં બંધને ઉભા કરી સખ્તી ગુજારવી એ કેવળ મૂર્ખામી છે. એક કે અન્ય વસ્તુને સત્ય માનવી એ આપણી ઇચ્છા હારની વાત છે. તેની આ માન્યતામાં રહેલું તત્ત્વ જેમ રામન કેથેલિક પથને તેમ પ્રેટેસ્ટટ પંથને અને જેમ અનીશ્વરવાદીઓએ તેમજ કેવળેશ્વરવાદીઓને સરખી રીતે લાગુ પડે છે. આમાંના ગમે તે મતને સત્ય માનવા મનાવવામાં મનુષ્યેચ્છા કે કાયદાનાં બંધને નકામાં છે. કાઇ ઉચ્ચ, અગમ્ય સત્તા, અંતઃકરણના કાર્દ ગૂઢ પ્રેરિત ભાવેા, એક અથવા બીજા ધર્મના સત્ય તરફ મનુષ્યાને પ્રેરે છે. રામન કેલિકા અને અતીશ્વરવાદીઓને અપવાદરૂપ ગણવામાંલાકે પોતાના દૃઢ મતને પ્રતિકૂળ વલણ સ્વીકાર્યું હતું, પણ કદાચ લાક એમ માનતા હતા કે અનીશ્વરવાદીઓના તત્ત્વવિચાર વાદીઓની ઇચ્છાનુસાર ઘડાયા હતા; અને તેની આવી માન્યતા હોવાથી તેણે અનીશ્વરવાદીઓને અપવાદરુપ ગણવાની હિંમત કરી હાય. એના સમકાલીન સ્પાઇનેઝા વસ્તુતઃ અનીશ્વરવાદી ન હતા છતાં સાકાર ઇશ્વરમાં તેને શ્રદ્દા ન હાવાથી તે ( સ્પાઇનાઝા) અનીશ્વરવાદી લેખાતા. એટલા માટે લેક તેને પેાતાના રાજ્યમાં પેસવા જ ન દેત.
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
૯૯
ગમે તેમ હા; લાકના સ્વાતંત્ર્ય વિચાર મર્યાદિત છે, છતાં એનું ‘મતાંતરક્ષમા’નું પુસ્તક અતિ ઉપયેગી અને અમૂલ્ય છે . અને એ ગ્રંથમાંની લીલાને આધારે ખુદ ગ્રંથના કતાં ધારતા હતા તેથી વધારે આગળ આપણે મતાંતરક્ષમા અને બુદ્ધિવાદના ક્ષેત્રમાં પ્રગતિ કરી શકયા છીએ. વિરાગને બદલે રાગવૃત્તિને એ ગ્રંથમાં પ્રાધાન્ય આપવામાં આવ્યું છે અને ધર્મ સંસ્થામાં ઉથલપાથલ કરવાની તેમાં ભલામણ છે. ચર્ચ –ધમસ પ્રદાય એ તે માત્ર સ્વતંત્ર અને યાદચ્છિક સમાજ છે. એ સમાજને કાઈ પણ મ્હાને વિધર્મી પર બળાત્કાર કરવાના અધિકાર નથી. લાકના વિચારા સ્પષ્ટ સમજવા માટે આપણે એણે કરેલા એક ઉલ્લેખ લક્ષમાં લઇએ. જો નાસ્તિકેાને મળજોરીથી વટલાવવાના હોય તો કાઇ પણ ચર્ચ–ધમ સંપ્રદાયના કાઇ પણ ધર્મ ગુરૂ પેાતાનાં અપાર સત્તા અને સૈનિકદળને ખળે તે કામ કરી શકે તેના કરતાં પેાતાના સ્વગીય સૈનિકેાની સહાયથી તે કામ સહેલાઇથી કરવાને ઇશ્વર વધારે સમર્થ છે.’ શહેનશાહ ટીએરિયસે ઉચ્ચારેલા-દેવાનું અપમાન થતું હાય તે! ભલે દેવા વેર વાળવાને વિચાર કરી લે ’–એ વાક્ય અને લાકના કથનમાં ખાસ ફેર નથી. ફેર માત્ર પ્રમાણને છે. લાકનું કથન ટીમેરિઅસના કથન કરતાં સહેજ નમ્ર છે. બન્નેનું તાત્પ એકજ છેઃ—અસત્ય અને પાખંડીમતાના સ્થાપન કે પ્રચારથી ઈશ્વર નારાજ થતા હોય તે તે મતાને દાખી દેવાનું કામ ઈશ્વરનું છે, કાઈ ધ સંસ્થાનું નથી.
ઉદ્દામ Anglicans એપ્લિકનેને Nonconformists નેન્કેન્કેમિસ્ટ પ્રત્યે સહિષ્ણુતા દર્શાવાય એ સમૂળગું રુચતું ન હતું. આથી ૧૮ મી સદીના આરંભમાં એગ્લિકન પક્ષ ભારે લાગવગ ધરાવતા થયા ત્યારે નેન્કન્ફમિસ્ટની સ્વતંત્રતા જોખમમાં આવી પડી. આવી ભયકારક વસ્તુસ્થિતિથી ઉશ્કેરાઇ ફેશ નામના એક ચુસ્ત નેન્કન્યૂમિ સ્ટે મતાંતરક્ષમાના સિદ્ધાંત પર વક્રાક્તિયુક્ત હુમલા કરનારું (The shortest way with the Dissenters ધ શેશટેસ્ટ
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦
ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્ય. વે ઉવીથ ધ ડિસેન્ટર્સ નામનું લઘુ પુસ્તક લખ્યું. ડિસેન્ટર્સ ધર્મ વિષયમાં અતિ રીઢા બંખોર છે, તેમના પ્રત્યે નમ્ર નીતિથી વર્તવું નિરર્થક છે, એમની ખાનગી સભાઓના એકેએક ઉપદેશક વક્તાને ફાંસીને લાકડે લટકાવવો જોઈએ તથા એવી ધર્મદ્રહી સભાઓમાં હાજરી આપનારાને પણ દેશનિકાલ કરવા જોઈએ, એવી એવી ડિસેન્ટર્સ વિરુદ્ધ માર્મિક, કરડાકીભરી સૂચનાઓ એ ગ્રંથમાં કરવામાં આવી છે. આ માર્મિક શબ્દમાં ડિફેને એંગ્લિકન પક્ષના અસહિણું વિચારેની જે ઉંડી સૂગ હતી તે સ્પષ્ટ થાય છે. પ્રથમ તે એંગ્લિકન પક્ષના વિચારોના આ અતિરમુજી પરંતુ ગંભીર સત્યમય તાદશ ઠઠ્ઠાચિત્રથી ડિસેન્ટર્સ બીચારા ભયગ્રસ્ત થયેલા, કિંતુ એંગ્લિકન ચર્ચાને ધર્મગુરુઓ ડિફેના પુસ્તકની વકૅકિત બાબર કળી ગયા, અને કેધાવેશમાં આવી જઈ તેમણે ડિફેને દંડ કર્યો, તેને ત્રણવાર જાહેરમાં અપમાનિત કર્યો અને ન્યુડેંટના કારાગૃહમાં મેકલ્ય.
પરંતુ ઈગ્લેંડના ટેરિ–સંરક્ષણવાદી પક્ષે મતાંતરક્ષમાને જે વિરોધ કર્યો તેની અસર અલ્પસ્થાયી નિવડી. અઢારમા શતકમાં ખ્રિસ્તી ધર્મપથના અનુયાયીઓનાં હદયો મતાંતરક્ષમાની ઉચ્ચ ભાવનાથી અલ્પાધિક રંગાવા લાગ્યાં હતાં અને નવા પંથની સ્થાપના પણ થવા માંડી હતી. અધિકારાધર્માધિકારીઓ ઓછા ધમધ થયા હતા અને ચર્ચના ઘણું આગેવાન ધર્મગુરુઓ પર બુદ્ધિવાદની અસર પહોંચી હતી. વસ્તુસ્થિતિ એટલી બધી પલટાઈ હતી કે જે ત્રીજા જ્યોર્જ રાજા આડા ન આવ્યા હોત તે ૧૮ મી સદીના અંત પહેલાં કેથલિકની બધી અપાત્રતા દૂર થઈ ગઈ હત. એ લેકેને ઉચ્ચાધિકાર માટે નાલાયક ઠરાવનારાં કારણે દૂર કરવાને કાયદો પસાર કરવા માટે બનેં ઉત્તમ વાકચાતુર્ય વાપર્યું હતું, અને પિટ પણ એ સુધારો જોવા અતિ ઉત્સુક હતું, છતાં ૧૮૨૯ ની સાલ સુધી એ કાયદો પસાર થયો નહિ અને થયે તે પણ આયલેંડમાં બળ
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ
જાગવાની ભીતિ ઉત્પન્ન થઈ ત્યારે જ. દરમ્યાન ૧૮૧૩ની સાલમાં એકમૂત્તિવાદીઓને કાયદાનું રક્ષણ આપવામાં આવ્યું હતું, છતાં તેમની પૂરેપૂરી અપાત્રતા તે ૧૮૪૦-૫૦ વચ્ચેના વર્ષોમાંજ દૂર થઈ હતી. યહુદિઓને તે ઠેઠ ૧૮૫૮ સુધી નાગરિકના પૂર્ણ હકકે મળ્યા ન હતા.
' ૧૯મા શતકમાં ઈગ્લેંડ જે ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્ય ભગવતું થયું એ મુખ્યતઃ ઉદારમતવાદીઓના સસ્ત પ્રયાસનું જ પરિણામ હતું. ઉદાર મતવાદીઓ (Liberals) નું અંતિમ ધ્યેય ધર્મસત્તાને રાજ્ય અને પ્રજાના કલ્યાણાર્થે ઉપયોગ કરવાને તથા રાજસત્તા અને ધર્મસત્તાનાં ક્ષેત્રે ખાં કરવાનું હતું. આ વિચારે કૈંકના પૌતંત્રને લગતા સિદ્ધાંતના પરિપાક રૂપ હતા. ૧૮૬૯ની સાલમાં આયલેંડમાંના ચર્ચામું સમૂળું પરિવર્તન કરીને ઉદારમતવાદીઓએ પોતાનું ધ્યેય અંશતઃ સિદ્ધ કર્યું હતું અને પછી ૪૦ વર્ષ બાદ એજ નીતિ વેલ્સમાં લાગુ પાડવાને તેમણે યત્ન આદરેલો. આમ પ્રચલિત વસ્તુસ્થિતિમાં કટકે કટકે પરિવર્તન કરવાની પ્રથા અંગ્રેજોની રાજનીતિ અને એમની મનોદશાનું વિશિષ્ટ લક્ષણ સૂચવે છે. બ્રિટિશ સામ્રાજ્યના બીજ દેશમાં (ધર્મસત્તા અને રાજસત્તાની) અલગ રાખવાની પદ્ધતિ System of separation.” પ્રચલિત છે; ત્યાં રાજ્ય અને કેાઈ પણ સંપ્રદાયને કશે સંબંધ નથી અને ચર્ચા માત્ર યાદચ્છિક સમાજ જ છે. ચર્ચાને અધિકાર માત્ર તેના સભ્યો પર જ છે અને ધર્મ ગુરુઓ બીજી કોઈ પણ બાબતમાં માથું મારી શકતા નથી. પરંતુ રાજ્ય અને ચર્ચાને જ્યાં સંબંધ છે ત્યાં ( ઐહિકવાદ) લોક કલ્યાણાર્થે ધર્મસત્તાનો ઉપયોગ કરવાની પ્રથા ઉત્તેજન પામતી નથી એવું માનવાને કારણ નથી. રાજ્ય તરફથી ચર્ચાને વહીવટ કરવાની પદ્ધતિથી પણ વૈરાગ્યને બદલે રાગવૃત્તિ ખીલી છે અને ઐહિકવાદ પ્રગતિ પામ્યો છે. આના સમર્થનમાં ૧૮૭૦માં પસાર થયેલા કેળવણીના કાયદાને તથા ૧૮૭૧માં શારદાપીઠમાં ધાર્મિક પરીક્ષાઓ લેવાની પ્રથા બંધ
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્ય.
થઇ હતી એ વાતના ઉલ્લેખ કરી સતાષ પામીશું. બીજા પ્રકરણમાં બુદ્ધિવાદની પ્રગતિને ઇતિહાસ આલેખતી વખતે ઉપર કથા સિવાયની બીજી જે જે છૂટ મળી તે તે દર્શાવીશું.
ફ્રાંસ
ફ્રાંસ દેશમાંની સત્તરમા અને અઢારમા શતકમાંની ધમ સબંધી વસ્તુસ્થિતિ સરખાવતાં માલુમ પડે છે કે એ શતકામાં ઇંગ્લેંડમાં જે વિકાસ થયેલ તેના કરતાં ફ્રાન્સની સ્થિતિ છેક વિપરીત હતી. ઇંગ્લેંડમાં ધાર્મિક સ્વાત ંત્ર્યની દિન પ્રતિદિન પ્રગતિ થતી જતી હતી ત્યારે ફ્રાન્સમાં તે હતું એટલું સ્વાતંત્ર્ય પણ અધિકાધિક ઘટતું જતું હતું. ૧૬૭૬ની સાલ સુધી તે કેથલિકધમ પ્રધાન ફ્રાન્સ દેશમાં ગ્રેટેસ્ટ ટ હ્યુજેનેટ્સ ( Hugenots ) સુખ શાંતિથી રહી શકતા. એમના ભિન્ન ધ મતને સહન કરવામાં આવતા. પરંતુ ત્યાર પછીના સે વર્ષો સુધી તેમને રાજ રક્ષણમાંથી બહિષ્કૃત કરવામાં . આવ્યા હતા. ૧૫૯૮માં નીકળેલા (Nantes) નેસના અનુશાસનથી તેમને સ્વાતંત્ર્ય મળેલું ખરું' પણ તે અપૂર્ણ અને અમર્યાદિત હતું. ઉદાહરણ તરીકે, લશ્કરી અમલદારી નાકરી માટેના અધિકારમાંથી તેમને ખાતલ કરવામાં આવેલા અને પેરિસ તેમજ ખીજા શહેર અને જીલ્લામાં વસવાની તેમને મના હતી. વળી જે કાંઈ સ્વાતંત્ર્ય મળેલું તે આ હ્યુજેનેટ્રસ (Huguenots) ને જ મળેલું, બીજા ૫થાને એનાથી વચિત રાખવામાં આવ્યા હતા. પરંતુ ફ્રાન્સના પ્રોટેસ્ટંટ લોકેા પર ષણ ભાગ્યદેવીનાં હાસ્ય પુષ્પો ચિરકાળ સુધી વેરાયાં ન હતાં. ૧૩મા અને ૧૪મા લુઇના સમયમાં ફ્રાન્સના રાજતંત્રના સુકાની ધર્મોપદેશકે! રિાવ્યુ અને મેઝેરને તે ૧૫૯૮ના નેસ Nantesના અનુશાસનનું અક્ષરશઃ પાલન કરી ફ્રેંચ પ્રોટેસ્ટંટને મત સ્વાતંત્ર્ય ભાગવવા દીધું. પરંતુ ૧૬૬૧માં ૧૪મા લુઇએ રાજ્યની લગામ પેાતાના હાથમાં લીધી કે તુરત પ્રોટેસ્ટંટ વિરુદ્ધ કાયદાની પરપરા શરુ ચ; તે એટલી ચાલી કે પરિણામે ૧૬૭૬ની સાલમાં ૧૫૯૮ની
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઈતિહાસ.
૧૦૩ રાજાજ્ઞા રદ કરવામાં આવી અને પ્રોટેસ્ટ ટ પર જુલમ વર્ષાવવાની નીતિને પાયે ચણાવા લાગ્યો.
પ્રેટેસ્ટંટ પર જુલમ વર્ષાવવાની નીતિને કાંસના ધર્મગુરુઓ “તેમને અંદર આવવાની ફરજ પાડે” અર્થાત (ભિન્ન મતવાળાઓને હમારા પંથમાં ભળવા માટે બળાત્કાર કરો). એ મશહુર કૃતિને આધારે તથા સંત ઓગસ્ટાઈનના અભિપ્રાયના આધારથી વાજબી કરાવવા લાગ્યા.રામન કેથોલિક ધર્મગુરુઓની કઢંગી દલીલોથી હેલેંડમાં જઈ છુપાયલ બેઇલ નામને એક ફેન્ચ પ્રોટેસ્ટંટ છેડા અને તેણે ૧૬૮૬માં “તેમને અંદર આવવાની ફરજ પાડે.” એ શ્રુતિપર તાત્વિક વિવેચન” એ નામનો ગ્રંથ પ્રકટ કર્યો. આ ગ્રંથ તે જ સમયે ચાયેલા લોકના ગ્રંથ જેટલો જ ઉપયોગી છે. અને લેખકોની ઘણી દલીલ એક સરખી છે. એક જ સરખાં કારણેસર બને મન કેથલિકને ધર્મસ્વાતંત્ર્યથી વંચિત રાખવાની હિમાયત કરે છે. Bayle બેઈલના પુસ્તકનું વિશિષ્ટ લક્ષણ નીચે મુજબ છે. એ એવી સંશયાત્મક દલીલ કરે છે કે ધર્મબ્રાંતિ (કરનારા)ને બળાત્કારે ઠેકાણે લાવવાને સિદ્ધાંત ગ્ય પ્રમાણુએ તેપણ ધર્મનું કોઈ પણ સત્ય ભાગ્યે જ એટલું બધું સંદેહરહિત હશે કે આપણે ભ્રાંતિને બળાત્કારે અટકાવવાને સિદ્ધાંત ન્યાયપુર:સર અમલમાં મૂકી શકીએ. બુદ્ધિવાદની પ્રગતિમાં આ વિદ્વાન ગ્રંથકર્તાને ફાળો આપણે બીજા પ્રકરણમાં સેંધીશું.
લુઈએ બળાત્કાર અને જુલમ વર્ષાવવામાં કશી મણું ન રાખી, અને પ્રોટેસ્ટંટ ક્રાન્સમાંથી ન્હાસી નિકળ્યાં, છતાં રાજ્યમાંથી પાખંડમતને નિર્મૂળ કરવાની લુઇની યોજના નિષ્ફળ નિવડી. ૧૮મા શતકમાં ૧૫મા લુઈના રાજ્યમાં પ્રોટેસ્ટંટને રાજ્ય રક્ષણમાંથી બાતલ કરવામાં આવ્યા હતા છતાં તેમનાં દર્શનથી તેને ઝેર વ્યાપતું ન હતું. તે પ્રોટેટોને પોતાના રાજ્યમાં રહેવા દેતે. અલબત્ત, પ્રેટેસ્ટેટની લગ્નક્રિયાઓ કાયદાની દષ્ટિએ યોગ્ય મનાતી ન હતી અને
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०४
, , ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્ય. ગમે તે ઘડીએ તેમના પર જુલમના શસ્ત્રોની ઝડી વર્ષવાને સંભવ હિતે. શતકના મધ્યમાં એ દલિત ધર્મપંથના ઉદ્ધારણાર્થે મુખ્યતઃ બુદ્ધિવાદીઓએ લેખો અને પત્રિકાઓ દ્વારા હિલચાલ ઉપાડી, પરંતુ આખરે સુશિક્ષિત કેથલિકેએ પણ એ હિલચાલને ટેકો આપે. આ પ્રવૃત્તિને પરિણામે ૧૭૮૭ની સાલમાં “મતાંતર ક્ષમાનો કાયદો નિકળ્યો અને કેટલાંક જીવનક્ષેત્રે એ પ્રોટેસ્ટંટ માટે બંધ જ રહ્યા છતાં તેમનાં ઘણાં દુઃખો હલવાં થયાં તેમની સ્થિતિ કંઇક સુધરી.
અસહિષ્ણુતા સામેની ઝુંબેશમાં વૈજોર સૌથી પ્રચંડ અને ઉત્સાહી ધો હતો; અને ધર્મને નામે ગુજરતા અન્યાયી જુલમના ચેકખા દાખલા ઉઘાડા પાડીને તેણે સામાન્ય દલીલોથી વળી શકયું તેના કરતાં વધારે અંશે અસહિષ્ણુતા નાબુદ કરી, મતસ્વાતંત્ર્ય સ્થાપિત કરવાનું કામ પાર ઉતાર્યું. આવા અન્યાયી દાખલાઓમાં સૌથી વિશેષ અન્યાયી મુકર્દમે ટુલૂઝના પ્રોટેસ્ટંટ વ્યાપારી પર હતા. એનું નામ ઇન કેલે (Jeean Calais) હતું. એના પુત્રે આપઘાત કર્યો હતો. કેલેના આ પુત્રના મૃત્યુ સંબંધે એવી અફવા ઉડાવવામાં આવી હતી કે એ યુવક કેથલિક ધર્મ અંગીકાર કરવા ચાહતે હતે. પરંતુ એના પ્રોટેસ્ટંટ ધમ માબાપ અને ભાઈએ ધર્મ ઝનુનથી પ્રેરાઈ એક મિત્રની સહાયથી એને ઘાટ ઘડ્યો. આવા આરોપસર, કઈ પણ વાજબી પુરાવા વગર, ધર્મધપણાથી તેમણે એવું કામ કર્યું હેવું જોઈએ એવી માત્ર અટકળથી જ એ ત્રણેને ઝાંઝર પહેરાવવામાં આવ્યા, તેમના પર મુકદમો ચાલ્યો અને આખરે તેમને શિક્ષા થઈ. જીન કેલેના શરીરના ચક્ર પર ચૂરેચૂરા કરવામાં આવ્યા, એના પુત્ર પુત્રીને ધર્મમઠમાં મૂકવામાં આવ્યા અને એની પત્નીને નિરાધાર દશામાં ભૂખે મારવામાં આવી. આ સમયે વૈજોર જીનીવામાં રહેતા હતો. તેણે પ્રયાસ કરી કેલેની વિધવાને પેરિસ જવા સમજાવી, જ્યાં એ સ્ત્રીને સારે સત્કાર કરવામાં આવ્યો અને મોટા પ્રખ્યાત વકીલોની એને મદદ મળી. કેલેના ગુહાની ન્યાયપુર:સર તપાસ કરવામાં
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
૧૫
આવી. પરિણામે લૂઝની સજા રદ કરવામાં આવી; અને રાજાએ જુલમની ભાગ થઈ પડેલી વ્યક્તિઓને પેન્શન બાંધી આપ્યા. આ અનાવ વિષે વાત્તેર લખે છે કે આવા જુલમેા પ્રાંતમાંજ સંભવિત હતા. મુખ્ય રાજધાની પેરિસમાં ધર્માધપણું ગમે તેટલું સબળ હતું છતાં વિવેકબુદ્ધિને પ્રધાનસ્થાન હતું. વગર વિવેકે માત્ર આંધળી ધ – ભક્તિથી જુલમે! ગુજારવા પેરિસમાં અશકય હતા.
સિવૅન સામેના મુકમાનું પરિણામ ઉપર જેટલું કરુણ ન હતું છતાં એને અને કેલેના મુકદમા એકજ પ્રકારના હતા. સિવેનના મુકમામાં પણ અન્યાયી સખ્તી વાપરવા માટે ટુલૂઝની સરકાર જવાબદાર હતી. તેના પર તેની પુત્રીને કેથલિક થઇ જતી અટકાવવા માટે ડૂબાડી દેવાને આરેાપ મૂકવામાં આવ્યા હતા અને તેને તથા તેની પત્નીને માતની સજા ફરમાવવામાં આવી હતી. સદ્ભાગ્યે સિવે ન સહકુટુંબ સ્વીટ્રેઝલેંડ ાસી છૂટયા અને ત્યાં જઇ વાલ્હેરના હૃદયમાં પેાતાની નિર્દોષતા હસાવી શકયા. વાતેરને એ સા રદ કરાવતાં નવ વ` લાગ્યાં અને આ સમયે ટુલૂઝમાં જ સજા રદ થઈ. વાસ્તેર ૧૭૭૮માં પેરિસ ગયા ત્યારે લેાકેાના ટાળાંઓએ તેને કેલે અને સિવેનના પ્રાણદાતા' તરીકે જય જયકાર કર્યાં અને હર્ષોંના પાકારાથી તેને વધાવી લીધેા, વાસ્તેરે કેલેના હિસ્સાના સંબંધમાં મતાંતરક્ષમા નામના પ્રબંધ લખ્યા છે; પરંતુ તેના કરતાં ધાર્મિક જીલમ વિરુદ્ધ તેણે જે નિઃસ્વાર્થી અને વ્યવહારુ પ્રવૃત્તિ ઉપાડી તે વધુ ઉપયેગી હતી. લાક અને (Bayle ) મેઇલના ગ્રંથાને મુકામલે વાસ્તેરને ગ્રંથ નકામા છે. એ ગ્રંથમાં વાસ્તેર જે સ્વાતંત્ર્યની હિમાયત કરે છે તે મર્યાદિત પ્રકારનું છે અને જાહેર અધિકારની નાકરીએ અને ઉચ્ચ પછી state religion રાજધમ પાળનારાઓનેજ અપાવી જોઇએ એવા એને (વાસ્તેરનું) મત હતા.
આપણે ઉપર જોયું તે મુજમ્મુ વાસ્તરે મત સ્વાતંત્ર્ય સંબંધી પેાતાના પુસ્તકમાં જે વ્યવસ્થા બતાવી હતી તે મર્યાદિત હતી. આમ
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૬
ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્ય.
છતાં એના સમકાલીન સે નામના લેખકે જે ધર્મપ્રણાલિકાની હિમાયત કરી હતી તેની સરખામણીમાં વૈતેરની પરિપાટી વધારે વિશાળ હતી. સે જન્મથી સ્વિસ હોવા છતાં, ઈતિહાસ અને સાહિત્યની દૃષ્ટિએ કાન્સને હતે. તેની આદર્શ સંસ્થા ધર્મપાટસ્થ સરકારના કરતાં ભાગ્યે જ કંઇક વધારે સારી નિવડી હેત. એને હેતુ સાંસારિક ધર્મ સ્થાપિત કરવાને હ–અર્થાત જેમાં ખ્રિસ્તીધર્મના બધાં સિદ્ધાંત અંધશ્રદ્ધાથી પળાતા ન હોય એવી ધર્મપ્રણાલિકા પ્રચલિત કરવાનો હતો. આમ છતાં એની ધર્મ સંસ્થામાં ખ્રિસ્તી ધર્મના એની નજરમાં સમાજને પ્રાણરૂપ ગણાતા કેટલાક સિદ્ધાંત-જેવા કે ઈશ્વર છે, પુરુષોને પ્રાણને સુખપ્રાપ્તિ અને દુર્જનને દુઃખપ્રાપ્તિ થાય છે, ધર્મના મુખ્ય મુખ્ય નિયમો સ્વીકારનારા મનુષ્ય પ્રત્યે સહિષ્ણુતા દાખવવી એ આપણી ફરજ છે વગેરે સિદ્ધાંતે વગર ચૂકે પળાવા જોઈએ; અને એવા અનિવાર્ય સિદ્ધાંતને અવગણનારને દેશનિકાલની સજા કરવી જ જોઈએ એ તેને (સેન) આગ્રહ હતે. એ યોજેલી ધર્મ પ્રણાલિની તરફેણમાં એમ કહી શકાય ખરું કે એ પ્રણાલિ સ્વીકારનાર રાજ્યમાં બધા- ખ્રિસ્તી પશે અને કેવળેશ્વરવાદીઓને પણ સ્થાન મળી શકતછતાં એ પરિપાટીથી મતરવાતંત્ર્ય પૂર્ણપણે સ્થાપિત થઈ શકત નહિ. રૂસ (એની નજરે જણાતા) કેટલાક અનિવાર્ય સિદ્ધાંતોનું અચૂક પાલન થવું જોઈએ એ આગ્રહ દર્શાવીને મતાંતરક્ષમાને અસ્વીકાર કરે છે. ધર્મપ્રણાલિકાની આ ગંભીર ખામી છે. અમુક સિદ્ધાંત સમાજ પર બળાત્કારે લાદી તે પરોક્ષ રીતે મનુષ્યનું ધર્મસ્વાતંત્ર્ય ઝુંટવી લે છે. પરંતુ ફ્રાન્સના વિપ્લવ સમયે ધર્મનીતિના જે અનેક અખતરા થયા તેમને એક સેની ધર્મપ્રણાલિકાના આધારે અજમાવવામાં આવ્યો હતો એટલી અસના મતની અસર આપણે કબુલવી જોઈએ.
કાન્સના પ્રચંડ વિપ્લવને પરિણામે ત્યાં ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્ય
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
૧૦૭ સ્થાપિત થયું. કાન્સને બળવો જગાડનારામાંના ઘણા નેતાઓ અ૮ એટલે નવીન વિચારો ધરાવતા હતા. ૧૮ મી સદીમાં પ્રચલિત થયેલા બુદ્ધિવાદના વિચારોની સ્પષ્ટ અસર એ નેતાઓના હદયપટ પર પડેલી હતી. એમને બુદ્ધિવાદ ૧૮ મી સદીમાંના બુદ્ધિવાદને મળતું હતું. આ રીતે કાન્સને વિપ્લવ બુદ્ધિવાદને ઉત્પાદક અથવા સહાયક થઈ પડ્ય, સને ૧૭૮૯ માં જાહેર કરવામાં આવેલા (Declaration of Rights) હક્ક પત્રિકાની પ્રસ્તાવનામાં “પરમાત્માના સાન્નિધ્યમાં અને એમની છાયા નીચે' એ શબ્દોમાં કેવળેશ્વરવાદ પ્રતિપાદિત કરવામાં આવ્યો હતો. એ ઢંઢેરામાં એક એવી કલમ હતી કે જ્યાં સુધી કોઈ પણ મનુષ્ય જાહેર પ્રજાનાં સુખ શાંતિમાં ખલેલ ન પહોંચાડે ત્યાં સુધી તેના ગમે તેવા ધર્મમત ખાતર તેને રંજાડી શકાય નહિ. સર્વમત પ્રત્યે સહિષ્ણુતા દર્શાવવી જોઈએ. વળી એ ઢંઢેરા અનુસાર કેથલિક ધર્મને રાજ્યના મુખ્યધર્મ તરીકે કાયમ રાખવામાં આવ્યો હતો અને પ્રોટેસ્ટંટો (યહુદિ નહિ,). ને જાહેર અધિકારની પદવીઓ આપવામાં આવી હતી. એ કાલના એક સર્વશ્રેષ્ઠ રાજનીતિજ્ઞ પુરુષ મીરાબે (Mirabeau) એ પૂત ઢંઢેરામાંના “સહિષ્ણુતા” અને “મુખ્ય” એ બે શબ્દોને સખ્ત વિરોધ કર્યો. મીરાબાએ તે સમયે કહેલું કે;–
સંપૂર્ણ નિરંકુશ ધર્મસ્વાતંત્ર્ય એ મનુષ્ય માત્રને એવો પવિત્ર હક છે કે એ સ્વાતંત્ર્યને “મતાંતરક્ષમા” એવા શબ્દથી પ્રદર્શિત કરવું એ મને એક પ્રકારને જુલમ જ ભાસે છે; કારણ કે જે સત્તા રાજધર્મ વિરુદ્ધ મત ધરાવનારાઓ પ્રત્યે સહિષ્ણુતા દર્શાવે તે જ અસહિષ્ણુતા પણ દર્શાવી શકે. મીરાબાએ “મતાંતરક્ષમા દર્શાવી સંપૂર્ણ સ્વાતંત્ર્ય આપવાનો દાવો કરનારાની દલીલોની પિકળતા ઉઘાડી પાડનારા ઉપરના અસરકારક શબ્દો ઉચ્ચાર્યા ત્યાર પછી બે વર્ષે ટોમસ પેઈન નામના લેખકે “મનુષ્યના હકકે” (રાઈસ એવમેન) એ નામના પોતાના પુસ્તકમાં ઢંઢેરામાંના “સહિષ્ણુતા અને
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮
ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્ય.
મુખ્ય' શબ્દો સામે મીરાબેના જેવા જ વિરાધ ઉઠાવ્યેા. આપણે પેઈનના શબ્દો ટાંકીએ.
મતાંતરક્ષમા એ અક્ષમાના અભાવ (અક્ષમાના વિરાધી શબ્દ) નથી પણ વ્યાજક્ષમા છે. બન્ને જીલમા જ છે. અક્ષમાશીલ સરકાર ભિન્ન મતવાળાઓને ધર્મ સ્વાત’ત્ર્યથી વંચિત રાખવાને અધિકાર સમજે છે, ક્ષમાશીલ સરકાર વિધર્મીને ધ સ્વાતંત્ર્ય અક્ષવાના પેાતાના અધિકાર પ્રમાણે છે.” પેઈન ચુસ્ત કેવળેશ્વરવાદી હતા. એણે ઉપરનાં વાક્યામાં નીચેના શબ્દો ઉમેર્યાં છે, “ધારા કે કાછ સભ્ય પાર્લામેન્ટ (પ્રતિનિધિસભા) માં એવા ઠરાવ રજુ કરે કે
આ હેરાથી સર્વ શક્તિમાન પ્રભુને યહૂદિ કે તુર્કની પૂજા સ્વીકારવાની સ્વતંત્રતા આપવામાં આવે છે અથવા તે સર્વશક્તિમાન્ પ્રભુને તેમ કરવાની મના કરવામાં આવે છે,' તે બધા લેાકેા ખળભળી ઉઠશે અને એ ઠરાવ રજુ કરનાર પર દેવનિંદા કર્યાંના આરોપ મૂકશે. આથી સભામાં ભારે હાહા થશે અને એ દ્વારા ધાર્મિક વિષયેામાં ‘મતાંતરક્ષમા' દર્શાવવાના વિચારની પાકળતા એ સમયે દીવા જેટલી સ્પષ્ટ થઈ જશે.”
ફ્રાન્સના વિપ્લવની શરુઆત તે સુ ંદર થઈ, પરંતુ મીરાબાના વિચારાની અસર ઠેઠ ખળવાના અંત સુધી પ્રબળ ન રહી. ૧૭૮૯ થી ૧૮૦૧ સુધીના વર્ષોમાં ધર્મનીતિમાં ગંભીર ઉથલપાથલ થયા કરી. એ ઉથલપાથલના પરિણામે થયેલા ફેરફારા આપણને પ્રસ્તુત ચર્ચામાં અતિ ઉપયેાગના છે; કારણ, એ ફેરફારા પરથી સ્પષ્ટ સમજાય છે કે જે લેાકેા અક્ષમાશીલ સરકારને ઉથલાવી નાંખી અસહિષ્ણુતાને નાશ કર્યોના દાવા કરતા હતા તે લેાકેા પર જ અંતઃકરણ સ્વાતત્ર્યના સિદ્ધાંત ઉંડી અસર કરી શકયા ન હતા. ૧૭૯૦ ની સાલમાં પાદરીઓએ સરકારી ચ` State Church ની પુનઃ વસ્થા કરી. એ ફેરફારની રુએ ફ્રાન્સના શહેરીએને પાપની સત્તા માન્ય કરવાની મના થઈ અને ધર્માધ્યક્ષેાની નિમણુક કરવાની સત્તા (ધર્માંની
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
૧૦૯ ભિન્ન ભિન્ન) શાખાના નિયોજક ગણને સોંપવામાં આવી. આમ ખરે અધિકાર રાજ્યના હાથમાંથી પ્રજાના હાથમાં ગયો. પરંતુ આ ૧૭૯૦ ના બંધારણથી ધર્માસ્વાતંત્ર્ય અને પૂજાવિધિમાં કશો ફેરફાર કરવામાં આવ્યો ન હતો. પછી ૧૭૯૨-૯૫ સુધીમાં એક રાજશાસનપદ્ધતિ નાબુદ થઈ અને લકરાજ સ્થપાયું ત્યારે પણ ૧૭૯૦ નું બંધારણ તે કાયમ જ રહ્યું. પરંતુ કાન્સમાંથી ખ્રિસ્તીધર્મને જડમૂળથી ઉખાડી કાઢવાની પ્રવૃત્તિ મંડાઈ અને પેરિસના Commune (સંધે ) બધા ધર્મના અને બંધ કરવાનો હુકમ કાઢો. કેથલિક ધર્મની પૂજનવિધિ અનુસાર બુદ્ધિની પૂજા પેરિસ અને પ્રાંતમાં શરુ થઈ. સરકાર કેથલિક મતની સખ્ત વિરોધી હતી પણ પ્રચલિત ધર્મને કચરી નાખવા માટે પશુબળ વાપરવાની તેણે દરકાર કરી નહિ. સીધો જુલમ ગુજારવાથી રાષ્ટ્ર રક્ષણની શક્તિ કમ થઈ જાત અને પૂરપને એબ લાગત. પાખંડમત ક્રમે ક્રમે નાબુદ થશે એમ સરકાર ભેળપણથી માનતી હતી. કાન્સ દેશમાંથી ખ્રિસ્તી ધર્મનું મૂળ ઉખેડવાની નીતિને રબપીઅરે વિરોધ કર્યો અને ૧૭૯૫ ના એપ્રિલમાં એ સત્તારૂઢ થયે ત્યારે એણે પરમાત્માની પૂજા રાજધર્મ તરીકે સ્થાપિત કરી. ફ્રેન્ચ લોકેએ આત્માના અમરત્વના અને પરમાત્માના અસ્તિત્વના સિદ્ધાંતો સ્વીકાર્યા. ખ્રિસ્તી ધર્મના સિદ્ધાંતનો સ્વીકાર કરાવી રસ્પીઅરે એ ધર્મને કોન્સમાંથી નિમૂળ ન થવા દીધો. રેબલ્પીઅર સત્તારૂઢ હતો ત્યારે ખ્રિસ્તી ધર્મના બધા સિદ્ધાંતોનું પાલન અંધશ્રદ્ધાથી થતું ન હતું, કિંતુ આવશ્યક સિદ્ધાંતને તેણે સર્વ પાસે સ્વીકાર કરાવેલો. રાજધર્મથી વિરુદ્ધ ધર્મપંથના અનુયાયીઓનું સ્વાતંત્ર્ય ઝુંટવી લેવામાં આવ્યું ન હતું. આમ, કેટલાક મહિના સુધી રુસેના વિચાર થોડા ઘણા અમલમાં મૂકાયા હતા. વસ્તુતઃ અસહિષ્ણુતા જ પ્રવર્તતી. અનીશ્વરવાદ એ દુર્ગુણ લેખાતે અને રેઇસ્પીઅરથી જુદા વિચાર ધરાવનારા અનીશ્વરી લેખાતાએટલે, રેબલ્પીઅરથી જુદા જુદા વિચાર ધરાવનારા દુર્ગુણને પ્રચાર. કરનારા હોઈ, હાઈ કુદરતી રીતે અસહિષ્ણુતાના ભંગ બનતા.
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્ય.
૧૭૯૫ થી ૧૭૯૯ સુધીમાં સમસ્ત પ્રજાસત્તાક રાજ્યને સ્થાને મધ્યમવર્ગનું પ્રજાશાસન શરુ થયું. આ સરકારની નીતિ કાઇ પણ ધર્મપથની સત્તા અસાધારણ થતી અટકાવી, સ ધ પ થાને સમાન ભૂમિકા પર આણવાની હતી. છતાં રાજના અલિષ્ઠ કેથલિક ધ પ થજે ખીજા ધર્મોને ડૂબાડી દે તથા મધ્યમલેાકસત્તાક સરકારના પાયા પણ હચમાવી મૂકે એવા ભયરૂપ લાગતા તે–વિરુદ્ધ મધ્યમવર્ગ ના પ્રજાસત્તાક રાજ્યનાં શસ્ત્રો ખાસ મંડાયાં હતાં. કેથલિક પથને મુકાબલે અન્યપથા તરફ સરકાર કંઈક પક્ષપાત બતાવતી. બુદ્ધિવાદમાં માનનારા જે નવા પથા ઉભા થતા હતા તેને ઉત્તેજન આપવાને તથા સાંસારિક શિક્ષણપરિપાટી શરુ કરી, ઈશ્વરાકત ધમના પાયા ખાદી નાંખવાની યેાજના હતી. તદનુસાર, ૧૭૯૫ ના બંધારણની રુએ રાજ્ય અને ધર્મનાં ક્ષેત્ર તેખાં કરવામાં આવ્યાં, સધ પ ંથાનું ધર્મ સ્વાતંત્ર્ય પ્રતિપાદિત કરવામાં આવ્યું અને આજસુધી રાજની ત્રિજોરીમાંથી કેથલિક ધર્મગુરુઓને જે પગા મળતા તે બંધ કરવામાં આવ્યા. પ્રાથમિક શાળાઓના અધિકાર મધ્યમવર્ગના લેાકેાને સોંપવામાં આવ્યા. શિક્ષણ વિષયમાં, આમ, ધર્મગુરુઓને સ્થાને મધ્યમવર્ગના લેાકેાનું તંત્ર શરુ થયું. શાળાએ માં (હક્ક પત્રિકા) The Declaration of Rights, ૧૭૯૫ ના રાજબંધારણના કાનુને અને (Republican Morality) પ્રજાસત્તાકને પાયે! દૃઢ થાય એવા નીતિ નિયમેાનું શિક્ષણ અપાવા માંડયું. શિક્ષણનીતિમાંની આ ઉથલપાલ જોઈને એક ઉત્સાહી પુરુષ એવા ઉદ્ગાર કાઢેલા કે અલ્પકાળમાં સોક્રેટિસ, માર્કસ એરિલિઅસ અને સિસેરાને! ધર્મ એ સમસ્ત વિશ્વના ધર્મ ગણાશે.
૧૧૦
વળી, Theophilanthropy થિક્િલેનથ્રોપિ નામનો એક નવા બુદ્ધિવાદી ધમ દાખલ કરવામાં આવ્યા હતા. એ ધમ તે ૧૮ મી સદીના કવિએ અને તત્ત્વજ્ઞાનીઓને, વાસ્તેર અને ઈંગ્લેંડના કેવળેશ્વરવાદીઓને નૈસર્ગિક ધમ' હતા—નહિ કે સેાના વિશુદ્ધ
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઈતિહાસ.
૧૧૧ ખ્રિસ્તી ધર્મ અને તે ખ્રિસ્તી ધર્મથી પૂર્વ અને ચઢતે ધર્મ હતો. ટૂંકાણમાં એ નવા ધર્મના સિદ્ધાંતે આ મુજબ હતા. ઈશ્વરનું અસ્તિત્વ, આત્માનું અમરત્વ, ભ્રાતૃભાવ, માનવદયા, વિધમી પર હુમલો કરવાને પ્રતિબંધ, સર્વ ધર્મ પ્રત્યે માન અને આદર નીતિના આચરણ માટે ઉત્તેજન આપવાના હેતુથી ઘર કે દેવળમાં સભાઓ ભરવી વગેરે. સરકાર આ નવા ધર્મની કોઈ વાર ઉઘાડી તે કોઈ વાર ગુપ્ત રક્ષા કરતી અને એ શિષ્ટ બુદ્ધિશાળી લોકવર્ગમાં સહેજ ફતેહમંદ નિવડે હતે.
આ રાજ્યમાં Lay state ઐહિકતા–પ્રધાન રાષ્ટ્ર સ્થાપવાને વિચાર જનતામાં અતિપ્રિય થઈ પડ્યો હતો અને ૧૮ મી સદીના અંત સમયે કાન્સ દેશમાં ખરું જોતાં ધાર્મિક શાંતિ સ્થપાઈ હતી. ૧૭૯૯ના વર્ષથી consulate “કાન્સીલગીરીના અમલમાં એજ પદ્ધતિ કાયમ રાખવામાં આવી હતી. પરંતુ નેપોલિઅને થિઓફિલેનથ્રોપિને આશ્રય આપ્યો નહિ. ચાલુ રાજવ્યવસ્થાથી લોકમાં સહેજ પણ અસંતોષ ન હતો છતાં ૧૮૦માં નેપોલિઅને ચાલુ રાજ્યપદ્ધતિ ઉથલાવી નાંખી, વળી પાછો પિપને સત્તા પર આણવાનો નિર્ણય કર્યો. એના અમલ દરમ્યાન કેથલિક ધર્મ ફરી પાછો પ્રજાની મોટી વસ્તીએ સ્વીકાર્યો. એ ધર્મને રાજ્યનું રક્ષણ મળ્યું. પ્રજાના પૈસામાંથી ખ્રિસ્તી ધર્મગુરુઓને ફરી પગાર અપાવા માંડ્યા અને મુકરર મર્યાદામાં વળી પાછો ધર્મામંદિર પર પોપને અધિકાર મનાવા લાગ્યા. અન્ય ધર્મ પ્રત્યે સહિષ્ણુતા કાયમ રાખવામાં આવી. આ બધું કાન્સના પ્રજાસત્તાક રાજ્ય અને પિપ વચ્ચે ધર્મસંબંધી જે કરાર થયા તેનું પરિણામ હતું. એક અતિ વજનદાર વ્યક્તિનું કહેવું છે કે જે આ ફેરફારો કરતાં પહેલાં પ્રજાની સંમતિ લેવામાં આવી હતી તે પ્રજા ફેરફાર કરવા વિરુદ્ધ અભિપ્રાય દર્શાવત. આ વજનદાર વ્યક્તિનું અનુમાન સાચું હશે કે કેમ એવી કોઈ શંકા કરીયે શકે. છતાં અમને એટલું તો લાગે છે કે નેપેલિઅને ધર્મવિષયમાં ઉપર પ્રમા
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૨
ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્ય.
ણેના ફેરફારા કરાવી, પાપને પુનઃ સત્તા અપાવવાના પ્રયાસ કર્યો; એમાં એના હેતુ પાપને પેાતાનું શસ્ત્ર બનાવી, પરાક્ષ રીતે લાક પર પેાતાની ધમ`સત્તા જમાવી, સામ્રાજ્ય સ્થાપવાનું પોતાનું ધ્યેય સહેલાઇથી સિદ્ધ કરવાના હાવા જોઇએ.
ફ્રાન્સના બળવાના કાળમાં ધર્મગુરુઓને લગતી જે ધર્મનીતિ પ્રચારમાં આવી અને બુદ્ધિવાદી વિચારકાના સિદ્ધાંતાના આધારે નવા ધર્મપથા સ્થાપવાના જે અખતરાએ અજમાવવામાં આવ્યા તે સને અવગણીએ તાપણ ખુદ ફ્રાન્સના બળવાજ આપણી પ્રસ્તુત ચર્ચામાં અતિ ઉપયોગના છે; કારણ કે એ બળવા બુદ્ધિને નામે ભિન્ન મતવાળાં પ્રત્યે અક્ષમા દર્શાવનારા સ્વાતંત્ર્ય, ભ્રાતૃભાવ અને સમાનતાના સિદ્ધાંતવાદી ફ્રેન્ચ બળવાખોરાએ જે બુદ્ધિનિગ્રહ અને સખ્તી ચલાવ્યાં તેનાં ઉદાહરણરૂપ છે.
(બળવાના) આગેવાન એમ માનતા હતા કે ફ્રાન્સમાં અમુક સિદ્ધાંતા લાગુ પાડી તેએ ફ્રાન્સને પુનરુદ્ધાર કરી શકે તથા માનવજાતિનું શાશ્વત કલ્યાણ પ્રાપ્ત કરવાને માગ દુનિયાને દર્શાવી શકે. એમણે પેાતાની પ્રવૃત્તિ બુદ્ધિને નામે ચલાવી, પરંતુ એમના સિદ્ધાંતા વાસ્તવિક રીતે ધસિદ્ધાંતા જેવા જ હતા. કાઇ પણ અલૌકિક, ઇશ્વરપ્રેરિત ધર્મોંમતના સિદ્ધાંતાની માફક એમનાં સૂત્રેા પણ એટલાં જ અવિવેકથી અને એટલીજ અંધ શ્રદ્ધાથી સ્વીકારવામાં આવ્યાં હતાં. એમના આવા સિદ્ધાંતેામાંને એક તેા સેાને પેલેા ખાટે સિદ્ધાંત કે મનુષ્ય સ્વભાવથી જ સન અને ન્યાય તથા વ્યવસ્થાને ચાહનારું' પ્રાણી છે એ હતેા. કુદરતથી બધાં મનુષ્યા સમાન છે એવા ભ્રાંતિમય તેમને બીજો સિદ્ધાંત હતા. એ લેાકેામાં એક એવી છેાકરમુદ્ધિવાળી માન્યતા ધુસી ગયેલી કે ધારાધેારણા યાછ કાઢવાથી ભૂતકાળની બધી અસર નાબુદ કરી શકાય તથા સમાજનું સ્વરૂપ મૂળથી પલટાવી શકાય. આદિપ્રચારકના મંતવ્ય ( The Creed of the Apostles) ની માફક · સ્વતંત્રતા, સમાનતા
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઈતિહાસ.
૧૧૩ અને ભ્રાતૃભાવ” એ બળવાખેરેને ધર્મ, અનુલ્લંધનીય ધર્મ જ હતો. જેમ આદિ પ્રચારકોના મંતવ્યથી લકે મંત્રમુગ્ધ થતા તેમ આ બળવાખોરોએ પિતાના ત્રિગુણાત્મક સિદ્ધાંતની જનસમાજ પર ભુરકી નાંખી હતી; અને એ સિદ્ધાંતના પ્રચાર કાર્યમાં, જેમ ખ્રિસ્તી ધર્મ અને પ્રોટેસ્ટંટ ધર્મના પ્રચારમાં થયું હતું તેમ, બુદ્ધિ કે વિવેકને ભાગ્યે જ સ્થાન હતું. પિતાના સિદ્ધાંતને પ્રચાર કરવા માટે બુદ્ધિના એ ધર્મઝનુની અને મનુષ્યસ્વભાવથી અજ્ઞાત પ્રચારકોએ જે નીતિ અંગીકાર કરી હતી એ તેમના ત્રિગુણાત્મક સિદ્ધાંતને અનનુરૂપ હતી અને ખાસ કરીને “સ્વતંત્રતા’ને તેમાં અભાવ હતે. ધર્મ પ્રચાર માટેના સર્વ કાળના સામાન્ય શસ્ત્ર–ત્રાસ અથવા બળાત્કારનો ફ્રાન્સના બળવા સમયે જેટલો ઉપયોગ થયો એટલો કોઈ કાળ થયે નથી. બળવાખાના સિદ્ધાંતના સત્યની કોઈ શંકા કરે છે તે પાખંડ મતવાદી લેખાતે અને એની દશા પણ પાખંડમતવાદી જેવી જ થતી. દરેક ધર્મપ્રવૃત્તિમાં બને છે તેમ આ “સ્વતંત્રતા, સમાનતા અને ભ્રાતૃભાવ” ધર્મ ફેલાવનારી બળવાખોર પ્રવૃત્તિમાં શાંત અને ઓછા અવિવેકી પુરુષ ધર્માન્ત પ્રચારકેને વશ થયા. બુદ્ધિને નામે પિતાના સિદ્ધાંતને પ્રચાર કરનારા અને પોતે બુદ્ધિનું રાજ્ય સ્થાપે છે એવું માનનારા આ બળવાર આગેવાનોને હાથે બુદ્ધિનું પવિત્ર નામ જેટલું કલંકિત કરવામાં આવ્યું હતું તેટલું કોઈ કાળ કેાઈને હાથે થયું ન હતું.
છતાં આ બળવામાંથી બીજાં ઘણું શુભ પરિણામની સાથે સાથે ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્ય પણ જન્મ પામ્યું. ધર્મ અને રાષ્ટ્રનાં કાર્યક્ષેત્ર માં કરવાની પદ્ધતિમાં ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્યનાં પ્રથમ દર્શન થયાં. અને પછીથી કાન્સના પ્રજાસત્તાક રાજ્ય અને કેથલિક ધર્મગુરુ પિપ વચ્ચે જે કરાર થયા તેથી ધર્મસ્વાતંત્ર્ય સ્થાપિત થયું હતું. એક શતકસુધી એકશાસન તેમજ બહુશાસન રાજ્યપદ્ધતિ દરમ્યાન એ કરાર પળાયા. પરંતુ ૧૯૦૫ના ડિસેમ્બર માસમાં વળી પાછી રાજ્ય અને ધર્મનાં ક્ષેત્રો નેખાં કરવાની પદ્ધતિ દાખલ થતાં કરાર રદ થયા.
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪
ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્ય. . હવે આપણે જર્મની તરફ વળીએ. જર્મન સંસ્થામાં સ્થપાયેલા ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્યના ઇતિહાસને ફ્રાન્સમાંના ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્ય સાથે અનેકવિધ વિરોધ છે, છતાં કાન્સના સ્વાતંત્ર્ય વિકાસ સાથે જર્મન સંસ્થાનેમાંના ધર્મવાતંત્ર્યના ઈતિહાસનું એટલું સામ્ય છે કે શઆતમાં જર્મન સંસ્થામાં પણ યુદ્ધ દ્વારાજ મર્યાદિત સ્વાતંત્ર્ય
સ્થપાયું હતું. સત્તરમા શતકના પ્રથમાધમાં જર્મન સંસ્થાનેમાં “ત્રીશ વર્ષની લઢાઈથી પક્ષાપક્ષી ઉભી થઈ હતી અને ઇંગ્લેંડના આંતરવિગ્રહની માફક આ લઢાઈ પણ રાજદ્વારી અને ધાર્મિક કારણસર ઉપસ્થિત થઈ હતી. છેવટે ૧૬૪૮ની વૅસ્ટફેલિઆની સબ્ધિથી એ વિગ્રહને અંત આવ્યો. ૧૬૪૮ના આ કાયદાની એ (The Holy Roman Empire) પવિત્ર રેમન સામ્રાજ્ય કેથલિક મત, લૂથર મત તથા પુનર્ધાટિત મતને કાયદેસર પ્રમાણ્યાં અને ત્રણેને સમાન ભૂમિકા પર મૂક્યાં. ઈતર સર્વ ધર્મને બાતલ કરવામાં આવ્યા હતા. છતાં સામ્રાજ્યનાં જર્મન સંસ્થાને અન્ય ધર્મ પ્રત્યે ક્ષમા, અક્ષમા દર્શાવવાના વિષયમાં સ્વતંત્ર હતાં –એટલે કે ગમે તે સંસ્થાનનો રાજકર્તા પિતાની પ્રજા પાસે ઉપર્યુક્ત ત્રણ ધર્મો પૈકી ગમે તે એક પળાવે અને બીજા ધર્મોને પિતાના પ્રાંતમાં રક્ષણ આપવાની કે સહન કરવાની ના પાડી શકે; અથવા તેની ઈચ્છા હોય તે બાકીના બેમાંથી એક યા બનેનું તે પિતાના રાજ્યમાં નિરંકુશ પાલન થવા દે અને આ ધર્મમત ત્રિપુટિથી ઈતરમતવાદીઓને પણ પોતાના રાજ્યમાં આશ્રય આપે, તેમજ તેમની વિશિષ્ટ ક્રિયાઓનું તેમના ઘરમાં ખાનગી રીતે વગર દડે આચરણ કરવાની છૂટ પણ આપે. આમ પ્રત્યેક સંસ્થાનની નીતિ અનુસાર ધર્મસ્વાતંત્ર્યમાં ભેદ હત; કોઈમાં વધતું તે કઈમાં એાછું, કેઈમાં એ ત્રણમાંથી ગમે તે એક, બે કે ત્રણેને તે વળી કઈ સંસ્થાનમાં એ ત્રણથી ભિન્ન ધર્મમને પણ સરક્ષણ આશ્રય મળત.
અન્ય સ્થળોની માફક જર્મનીમાં પણ અને ખાસ કરીને પ્રશિ
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રમતાંતરક્ષમાને.
adva બીજ
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
૧૧૫ આમાં-રાજકીય લાભ પ્રાપ્ત કરવાના વિચારથી મતાંતરક્ષમાને. પ્રચાર વૃદ્ધિગત થતે ગયે અને બીજાં બધાં સ્થળોની માફક અહિં પણ Theoretical advocates પ્રયોગ શૂન્ય સિદ્ધાંતની હિમાયત કરનારાઓની પ્રજાજને પર મેટી અસર થઈ પણ પ્રસ્તુત વિષયમાં જર્મનીની નીતિ કાન્સ અને ઈગ્લેંડની નીતિથી છેક વિલક્ષણ હતી. ઈગ્લેંડે અને કાજો નૈતિક અને બૌદ્ધિક કારણે સર મતસ્વાતંત્ર્ય માટે પોકાર ઉઠાવે ત્યારે જર્મનીએ કાયદાની દષ્ટિએ મતસ્વાતંત્રની હિમાયત કરેલી. જર્મનીના મતસ્વાતંત્ર્યવાદીઓ ધર્મસ્વાતંત્ર્યના પ્રશ્નને કાયદાને પ્રશ્ન લેખતા અને તેથી તેઓ એ પ્રશ્નની ચર્ચા રાજ્ય અને ધર્મસંસ્થા વચ્ચેના કાયદાને લગતા સંબંધની દૃષ્ટિએ જ કરતા. ચિરકાળ પૂર્વે ૧૩ મા સૈકામાં મશહુર થયેલાપિડુઆના માર્સિલિએસ નામના અપૂર્વ ઇટાલિઅન વિચારકે આ પ્રશ્રને આવીજ દષ્ટિએ વિચારે. ચર્ચાને પશુબળ વાપરવાને કશે જ અધિકાર નથી એવું એ પ્રતિપાદન કરતા અને કહે કે અધિકારીઓ પાખંડીઓને કોઈ ધર્મસિદ્ધાંત અથવા દેવી ફરમાનના ઈન્કાર ખાતર નહિ, પરંતુ જે રાજ્ય પિતાના પ્રદેશમાંથી પાખંડીઓને દૂર કરતું તે રાજ્યના કાયદાને ભંગ કરવાના ગુન્હાને લીધેજ શિક્ષા કરતા હતા.
Thomasius ટોમેસિઅસને ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્યનું મૂળ કાયદાની યથાર્થ સમજમાં રહેલું છે એ સિદ્ધાંતના અગ્રગણ્ય પ્રતિપાદક તરીકે ગણી શકાય. ૧૬૯૩ થી’ ૯૭ સુધી નિયમિત રીતે અનેક પત્રિકાઓ દ્વારા તેણે જાહેર કર્યું કે રાજકર્તા જેને એકલાને જ નિગ્રહ કરવાની સત્તા છે તેને આધ્યાત્મિક બાબતમાં માથું મારવાનો હક નથી; તેમ જે ધર્મગુરુઓ પણ સાંસારિક વિગતેમાં માથું મારે અથવા તે ઉપદેશ કે શિક્ષણ સિવાયના કોઈ પણ માર્ગે પિતાના ધર્મની રક્ષા કરવા પ્રેરાય તે તેઓ પિતાની મર્યાદાનું ઉલ્લંઘન કરે છે એમ સમજવું. પાખંડીઓને દમન કરવામાં રાજ્યાધિકારી પિતાની
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૬
ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્ય.
ધમ મર્યાદા ઓળંગે છે; કારણ ટામેસિયસ કહે છે કે પાખંડમત જ્યાં સુધી કાયદેસર ગુન્હા ન લેખાય ત્યાં સુધી પાખડીએને કનડવાને રાજ્યાધિકારીને Legal right કાયદેસર અધિકાર નથી, અને પાખંડમતનું પાલન એ કાંઈ કાયદેસર ગુન્હા નથી, પરંતુ માત્ર ભ્રાંતિ છે, કારણ એવા મતનું પાલન કરવાની વાત મનુષ્યની ઈચ્છા બહારની છે. ખરી વસ્તુસ્થિતિ આમ હાવાથી રાજ્યાધિકારીને ઇતરધર્માં સામે દમન ચલાવવાને લેશ માત્ર અધિકાર નથી. વળી ટામેસિયસ એવા અભિપ્રાય દર્શાવે છે કે મતકતા અને પ્રજા કલ્યાણને કા કારણ જેવા કશા સબંધ નથી; રાજ્યમાં એક જ સરખા ધર્મ પળાતા હોય તેા જ પ્રજાકલ્યાણ સાધી શકાય એવા કાંઇ અનિવાયૅ નિયમ નથી. રાજ્યની કોઇ વ્યક્તિ જ્યાં સુધી રાજ્યને વફાદાર હોય ત્યાં સુધી તે ગમે તે ધર્મમત પાળતી હોય છતાં રાજ્યની સ્થિતિને તે કશી અસર કરતી નથી. આવા ઉદ્દામ વિચારે દર્શાવી ટામેસિઅસ મતાંતરક્ષમાની સુંદર હિમાયત કરે છે. છતાં એણે સૂચવેલું મતસ્વાતંત્ર્ય પણ પૂર્ણ નથી. એના સમકાલીન લેખક લાકના ગ્રંથાની એના પર ધણી અસર થયેલી અને તેથી જ લાકે નાયાલક ગણાવેલા ૫થાને ટામેસિઅસ પણ મતસ્વાત ંત્ર્યની લહાણીમાં ખાતલ રાખવાની સૂચના કરે છે.
ધર્મ સ્વાતંત્ર્યના પ્રચારમાં ( કાયદા શાસ્ત્રીએની ) (Jurists) જે અસર થઇ તે આપણે અવલેાકી; પરંતુ વિશેષમાં આપણે ભગતપંચ (જર્મનીમાં ઉભા થયેલા પ્રોટેસ્ટંટ પંથના એક ઉપપથ અથવા ફાંટા ) ની હિલચાલની નોંધ લેવી ઘટે છે. આ હિલચાલ ધર્માંત્સાહથી રંગાયલી હતી, જે ધર્મોત્સાહ લૂથરપથી ધર્મગુરુઓની બાહ્યાચારવાળી ઇશ્વરવિદ્યાને પ્રત્યાધાત રૂપ હતા; અને ૧૮મી સદીના ઉત્તરામાં ઘણા સાહિત્યકારોએ ખાસ કરીને લેસિંગે–ભગતષ થીઓની લડતને ઉત્તેજન આપ્યું હતું.
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
૧૧૭
જર્મનીમાં ધમ સ્વાતંત્ર્ય સ્થાપિત કરવામાં Jurists કાયદાશાસ્ત્રીઓ તેમજ ભગતપથીઓને ફાળે ખરેખર પ્રશંસનીય હતા. પરંતુ જનીમાં સત્વર ધર્મ સ્વાતંત્ર્ય સ્થાપિત થવાનું સર્વોત્કૃષ્ટ કારણ તેા કદાચ પ્રશિના સિંહાસન પર મહાન ફ્રેડરિક જેવા બુદ્ધિવાદી વિરાજ્યા એ હતું. ૧૭૪૦માં ફ્રેડરિક સિંહાસનસ્થ થયા ત્યાર પછી ઘેાડે મહિને રાજ્યના એક કાગળમાં (State paper ) તેણે ધર્મનીતિના પ્રશ્નની ચર્ચા જોઇને કાગળના હાંસિઆમાં એવી ટીકા લખી કે દરેક માણસને તેને પેાતાને યેાગ્ય લાગે તે માગે સ્વપ્રાપ્તિનાં સાધના યોજવાની છૂટ હોવી જોઇએ. નીતિ ધર્મ પર અવલંબતી નથી અને તેથી દરેક ધર્મોંમતમાં નીતિનુ અસ્તિત્વ સ'ભવે છે. જો પથમાં નીતિમત્તા હાય તેા અનુયાચી સારા નાગરિક થઇ શકે છે. અને પ્રજાજના ચેાગ્ય નાગરિકા નિવડે એથી વધુ અપેક્ષા રાજ્ય રાખી શકે નહિ પ્રજાજનો કયા ધર્મ પાળે છે એ રાજ્યના વિચાર વિષય નથી. ફ્રેડરિકના આવા વિચારનું સયુક્તિક પરિણામ એ આવ્યું કે જમન સંસ્થાનમાં પૂર્ણ ધર્મ સ્વાતંત્ર્ય સ્થપાયું. કેથલિક પથીને ચઢાવીને પ્રેટસ્ટટાની સમાન કરવામાં આવ્યા અને વેસ્ટફાલિઆની સન્ધિના ભંગ કરી પ્રત્યેક પ્રતિષિદ્ધ ધર્મ પથ પ્રત્યે પૂણ સહિષ્ણુતા દર્શાવવામાં આવી. ફ્રેડિરકે તે મુસલમાન સંસ્થાનવાસીઓને પણ પેાતાના રાજ્યના કેટલાક ભાગેામાં Mahomedan settlers મુસલમાન રહીશાને આશ્રય આપવાને વિચાર ઘડેલે. કયાં ત્રીજા જ્યાના સમયનું ઈંગ્લેંડ, ૧૫મા લુઇ વખતનું ફ્રાન્સ તથા પાપાની છાયામાં ઉછરતું ઇટલિ અને કયાં પ્રશિઆના સિંહાસનસ્થ મહાન ફ્રેડરિકના સમયનું જની ? આધુનિક યુરાપના કાઇ પણ દેશમાં પૂર્ણ ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્ય તા દેવનિંદક’ વાસ્તેરના મિત્ર, અને નાસ્તિક, બુદ્ધિવાદી રાજા ફ્રેડરિકના રાજતંત્ર દરમ્યાન સ્થાપિત થયું હતું એ મીના જોઇએ એટલા ભારપૂર્વક પ્રદર્શિત કરવામાં આવી નથી, કિંતુ ધર્મ સ્વાતંત્ર્યના ઇતિહાસમાં એ મીના અતિ ઉપયાગી છે.
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮
ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્ય.
૧૭૯૪માં તૈયાર કરવામાં આવેલા Prussian Territorial Code પ્રશિઆના રાષ્ટ્રીય કાયદા સંગ્રહમાં ફેડરિકની નીતિ અને એના સિદ્ધાંત કાયદા રૂપે મૂકવામાં આવ્યા હતા. આ કાયદાની
એ સર્વને અનિયંત્રિત અંતઃકરણસ્વાતંત્ર્ય બક્ષવામાં આવ્યું હતું તથા કેથલિક, લૂથર અને પુનર્ધાટિત એ ત્રણે ધર્મપથને સમાન ભૂમિકા પર મૂકવામાં આવ્યા હતા. ત્રણે પંથના અનુયાયીઓ એકજ સરખા હકકો ભેગવતા. પ્રશિઆની આ નવી પરિપાટી jurisdictinal ‘જ્યુરિસ્કિલનલ’ હતી. ફેર માત્ર એટલે કે ઇંગ્લેંડમાં માત્ર એંગ્લિકન ધર્મગુરુઓ જે અધિકાર ભોગવે છે તે અહિં ત્રણ પંથના અધિકારીઓ ભેગવે છે. પણ જર્મનીમાં બીજાં સંસ્થાને પ્રશિઆએ દર્શાવેલી દિશામાં ઘણા કાળ સુધી પળ્યાં નહિ. છેવટે
જ્યારે (Holy Roman Empire) પવિત્ર રેમન રાજ્યના છેલ્લાં કાનોમાંના એકથી ૧૮૦૩માં વેસ્ટફીલિઆની સધિમાં સુધારા વધારા થયા ત્યારેજ એ સંસ્થાનોએ પ્રશિઆએ પાડેલા ચીલે ચાલવા માંડયું. ૧૮૭૦માં સામ્રાજ્યની સ્થાપના થઈ ત્યાર પહેલાં આખા જર્મનીમાં ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્ય સ્થપાયું હતું.
ઓસ્ટ્રિયામાં, જોસેફ બીજાએ ૧૭૮૧માં મતાંતરક્ષમાનું ફરમાન કાઢયું, તે સમયના કેથલિક રાજ્યનું આ કર્તવ્ય ખરેખર ઉદાર (Broad) લેખાય. જોસેફ ચુસ્ત કેથલિકપંથી હતું પરંતુ પિતાના સમયના સંસ્કારી, જ્ઞાનેદ્દીપક વિચારથી પોતે છેક અલિપ્ત રહે એવા સંકુચિત સ્વભાવને તે ન હતું. તે ફ્રેડરિકને પ્રશંસક હતા અને ૧૬૮૯માં ઈગ્લેંડમાં પસાર થયેલા મતાંતરક્ષમાના કાયદાની માફક જોસેફના અનુશાસનમાં ક્ષમાના તત્વને અભાવ ન હતું. એનું અનુશાસન પ્રત્યેક ધર્મપંથ પ્રત્યેની સાચી સહિષ્ણુતાથી પ્રેરાયું હતું. આ અનુશાસન અનુસાર કેવળ લૂથરપંથી, પુનર્ધાટિત ચર્ચાના અનુયાયીઓ તથા રેમની ધર્મસંસ્થા સાથે જોડાયેલા ગ્રીક ધર્મપંથને ધર્મ સ્વાતવ્ય મળેલું. આટલે અંશે આ અનુશાસન અપૂર્ણ હતું. એનાથી પ્રતિ
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
૧૧૯ પાદિત કરવામાં આવેલું સ્વાતંત્ર્ય મર્યાદિત હતું. ૧૮૬૭ની સાલ સુધી પૂર્ણ ધાર્મિક સ્વાતંત્ર સ્થાપિત થયું ન હતું.
જોસેફનું અનુશાસન ઇટલિમાંનાં ઓસ્ટ્રિઅન સંસ્થાનેને લાગુ પાડવામાં આવ્યું હતું, અને પરિણામે ઇટલિમાં પણ ધાર્મિક સ્વાતંવ્યને વિચાર ઉત્પન્ન થયું. પરંતુ ઇટલિમાં ૧૮મા શતકમાં મતાંતર ક્ષમાની હિમાયત કરનારે પુરુષ બુદ્ધિવાદી કે તત્ત્વજ્ઞાની ન હતા, કિંતુ “On Ecclesiastical and Civil toleration” “એન ઇકલેસિએસ્ટિકલ એન્ડ સિવિલ ટેલરેશન” નામના ગ્રંથનો લેખક અને ટેમ્યુરિનિ નામને કેથલિક પંથને એક ધર્મગુરુ હતે એ હકીકત નેધવા લાયક છે. એના ગ્રંથમાં રાજ્ય અને ધર્મસંસ્થાનાં ક્ષેત્રનાં કાર્યોની ભિન્નતાને સ્પષ્ટ નિર્દેશ કરવામાં આવ્યો છે. તપાસકારિણિ સભાનાં કાર્યોને તથા જુલમને નિંદી કાઢવામાં આવ્યાં છે. બળાત્કારે કોઈની પાસે તેના અંતઃકરણ વિરુદ્ધ કર્તવ્ય કરાવવાની નીતિને સાચા ખ્રિસ્તીને ન છાજે એવું કર્તવ્ય ગણાવ્યું છે; અને રાજાને જ્યારે જ્યારે લોકકલ્યાણને હાનિ પહોંચવાની ભીતિ લાગે ત્યારે ત્યારેજ સખી કરવાની છૂટ આપવામાં આવી છે. લોકની માફક, લેખક ટેમ્યુરિનિ માને છે કે અનીશ્વરવાદી ખરેખર જુલમને પાત્ર છે.
નેપોલિઅને ઇટલિમાં જે નવાં રાષ્ટ્ર ઉભાં કર્યાં હતાં તેમનામાં જુદાં જુદાં પ્રમાણમાં મતાંતરક્ષમા દૃષ્ટિગોચર થતી હતી. પરંતુ ખરું સ્વાતંત્ર્ય તો સૌથી પહેલાં ૧૮૪૮ ની સાલમાં (Cavour) કેવુરે (Piedmont) પીડમેન્ટમાં દાખલ કર્યું હતું. આ પગલાને પરિણામે ૧૮૭૦ માં સ્થપાયેલા ઈટલિનાં રાજ્યમાં પ્રથમ ફળરુપ પૂર્ણ સ્વાતંત્રની સ્થાપના સરળ થઈઆ ઈટલિના રાષ્ટ્રની સ્થાપના એ આધુનિક રાષ્ટ્ર વિષેના વિચારને (મન) ખ્રિસ્તી ચર્ચના સામ્રદાયિક વિચારો પર જે વિજય થયો તે વિજયનું સુંદર અને અદભુત કાર્ય હતું. ખ્રિસ્તી ચર્ચના સામ્પ્રદાયિક વિચારને ચુસ્ત
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૦
ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્ય.
પણે વળગી રહેનારા રોમન ધર્મગુરુઓએ ૧૯ મી સદીમાં યુરોપના ખુણે ખુણામાં ફેલાયેલો ઉદારમતવાદી વિચારે સામે દઢ અને વીરતાભર્યો વિરોધ દર્શાવ્યો છે. ચિરકાલ પૂર્વે સ્થાપિત થયેલું, અપરિવર્તનશીલ અને કદી કાલાતીત ન થાય એવું મનાતું રેમન ચર્ચ ઉદારમતના પ્રચારથી કેટલું જોખમમાં આવી પડે એ વાત ચર્ચાના સુકાનીઓ સારી પેઠે પામી ગયા. ફ્રાન્સમાંના કેટલાક કેથલિકમતના જુવાનીઆઓ પ્રચલિત ઉદારમતને આધારે ચર્ચામાં પરિવર્તન કરવાની મીઠી કલ્પનાઓ કરતા હતા તેમને ઠપકે આપવાના હેતુથી ૧૬ મા ગ્રેગરીએ ૧૮૩૨ માં એક જગોધક પ્રકાશપત્ર (Encyclical Letter) પ્રસિદ્ધ કર્યો અને તેમાં તેણે પ્રચલિત ઉદારમત સામે વિરોધ દર્શાવી, સ્વાતંત્ર્ય સામે અધિકારનું સમર્થન કર્યું અને આધુનિક આદર્શ સામે મધ્યકાલીન આદર્શને બચાવ કર્યો એ કહે છે કે –“એકે એક માણસને અંતકરણસ્વાતંત્ર્ય અપાવું જોઈએ એવો વિચિત્ર અને ભ્રાંતિકારક સિદ્ધાંત અથવા ગાંડપણતિરસ્કરણય છે. આ અંતઃકરણસ્વાતંત્ર્ય અથવા આત્મનિર્ણયને અનિષ્ટકારી સિદ્ધાંત પેલા ચર્ચના અને રાષ્ટ્રના દુર્ભાગ્યે અતિ પ્રચારમાં આવેલા અને જેને કેટલાક લોકો બેહદ ઉદ્ધતાઇપૂર્વક ધર્મવિષયમાં બહુ હિતકારી માને છે એવા, અનિયંત્રિત વિચારસ્વાતંત્ર્યના સિદ્ધાંતને લીધે જ ઉભો થયો છે અને આવા આવા અનિષ્ટકારી વિચારે ફેલાવાથી યુવકવર્ગમાં ભ્રષ્ટાચાર શરુ થયો છે, ધર્મ અને પૂજનીય ધારાઓ પ્રત્યે કંટાળો ઉત્પન્ન થાય છે, સૃષ્ટિના માનસમાં પરિવર્તન થયું છે –ટૂંકમાં કહીએ તે-સમાજને સપ્ત સાટકે લાગ્યો છે. કારણ, ઇતિહાસના અનુભવ પરથી જણાય છે કે જે જે રાષ્ટ્રો ધન, સત્તા અને કીર્તિથી પ્રકાશતાં હતાં તે જ રાષ્ટ્ર માત્ર આ જ અનિષ્ટઅમિત વિચારવાતંત્ર્ય, ફાવે તેવો અમર્યાદિત વાર્તાલાપ અને નવીનતાને પ્રેમ–ને લીધે નાશ પામ્યાં છે. આ અનિષ્ટ સાથે વળી એક બીજું અનિષ્ટ અર્થાત ગમે તે પ્રકારનું ગમે તેવું લખાણ પ્રકટ કર
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને
વાની છૂટ,-એ સંજાયેલું છે. આ પુસ્તક પ્રકટનના કાર્યની સ્વતંત્રતા કેટલાક લોકે ઘણા ઉત્સાહ અને ઘંઘાટથી વખાણે છે, છતાં એ સ્વતંત્રતા એવી વિનાશક અને દુષ્ટ છે કે એને આપણને જેટલો કંટાળો છૂટે તેટલો ઓછો.” ૧૯ મી સદીમાં પ્રસરેલા ઉદારમત પ્રત્યેના લોકોના વલણ વિરુદ્ધ કેવળ ૧૬ મા ગ્રેગરીએ જ વિરોધવચન ઉચ્ચારેલાં એવું નથી. એના પછી માત્ર એક પેઢી જેટલાં અંતરે ૯ મા પિઅસે એવા જ પ્રકારનું જાહેરનામું–ચાલુ જમાનાના ભ્રાંતિમય વિચારેનું ટિપ્પણ–૧૮૬૪ માં પ્રકટ કરી, જગતને જરા ભડકાવ્યું હતું. આમ ૧૯ મી સદીમાં પ્રસરેલા ઉદારમત સામે રેમન ધર્માચાર્યોને તીવ્ર વિરોધ હતે. એ ઉદારમતના પ્રચારને લીધે રોમનચર્ચા જોખમમાં આવી પડ્યું હતું. પણ, આધુનિક સંસ્કૃતિના આગળ પડતા વિચારે તથા ચર્ચાના સિદ્ધાંત વચ્ચે મૌલિક તફાવત હતો છતાં પોપની ગાદી Papacy હજુ માનપૂર્વક અને સબળ રીતે ટકી રહી છે –અને તે પણ જે સ્થળેએ પાપોએ તિરસ્કારેલા વિચારેનું ઘણું પ્રાબલ્ય છે અને જ્યાં એ વિચારે છવન વ્યવહાર માટે આવસ્યક લેખાયા છે તે સ્થળોએ જ-એ ખાસ બેંધવા જેવી બીના છે.
૧૫ મી સદીમાં પ્રવર્તતી મતૈિક્તાની પરિપાટિથી ૧૯ મા શતકમાં નિયમ૫ બનેલી (મત) સ્વાતંત્ર્યની પરિપાટિ સુધી પશ્ચિમની પ્રજાઓએ જે પ્રગતિ કરી તે ઘણું મંદ, દર્દભરી, અયુક્તિક અને અસ્થિર હતી. આ પ્રગતિ થવામાં રાજદ્વારી જરૂરીઆતે કારણભૂત છે. મતૈક્તા કરતાં મતસ્વાતંત્ર્યની શ્રેષ્ઠતાની ઉંડી પ્રતીતિ થવાને કારણે ભાગ્યે જ એ પ્રગતિ થઈ હશે. કાયદાની દૃષ્ટિએ જોતાં “જ્યરિસ્ડિક્ષન’ પદ્ધતિ અને (રાષ્ટ્ર અને ચર્ચાને નખાં કરવાની) પૃથકકરણ પદ્ધતિ એ બે દ્વારા ધર્મસ્વાતંત્ર્ય પ્રાપ્ત થયું છે એ આપણે જોયું. પણ કાયદાની દૃષ્ટિએ જે કૃત્ય ગુન્હ ગણતું ન હોય તેને વ્યવહારની રીતે સમાજ ગુન્હ લેખે, અને કાયદાની છૂટ હોય છતાં સમાજ અમુક વ્યક્તિને તેના અમુક કાર્ય માટે કનડગત કરે તે
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૨
ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્ય. સામે કાયદાનું કશું ચાલે નહિ. દાખલા તરીકે, જે કઈ મનુષ્ય અસ્વીકૃત (Unorthodox) વિચારે પ્રદર્શિત કરે તે મુલ્કી અધિકારની નોકરી તેને ન મળે એમ બને, અને કદાચ એની પ્રગતિ થતી પણ અટકે. કાયદો તે કાર્યનું કે વિચારનું પૂર્ણ સ્વાતંત્ર્ય બક્ષતે હોય પણ સમાજ એ સ્વાતંત્ર્યમાં કાપકૂપ કરે એમ બને. હવે, ક્ષમાયુક્ત સામાજીક વાતાવરણ ઉત્પન્ન કરવા માટે “જ્યુરિચ્છિક્ષનલ પદ્ધતિ કે પૃથક્કરણપદ્ધતિ વધારે અનુકૂળ છે એ પ્રશ્ન પૂછવામાં આવ્યો છે. ફિનિ (જેના ધમસ્વાતંત્ર્ય' નામના ઉત્તમ ગ્રંથને આધારે મહે આ પ્રકરણનો મોટો ભાગ રચ્યો છે તે) “ક્યુરિસ્ડિક્ષને પદ્ધતિ વધારે પસંદ કરે છે. એ કહે છે કે “ક્યુરિસ્ડિક્ષન પદ્ધતિની ચોજના વિચારસ્વાતંત્ર્યના સાચા હિમાયતી સોસીનસે ઘડી અમલમાં મૂકવાનો નિશ્ચય કર્યો હતો, ત્યારે પૃથક્કરણ પદ્ધતિને આશ્રય આ સહિષ્ણુ પ્રકૃતિના જળસંસ્કાર વિરોધીઓએ લીધે હતું. આ ઉપરથી “યુરિસ્ડિક્ષન પદ્ધતિ વધારે પસંદ કરવા ગ્ય છે એ પુરવાર થશે. “જ્યુરિસ્ટિક્ષન” પદ્ધતિની તરફેણમાં બીજી દલીલ એ છે કે ઈંગ્લેંડ, જર્માનિ અને ઇટલિ જેવા દેશે જ્યાં બલિષ્ટ ચર્ચે રાષ્ટ્રની હકમત નીચે ચાલે છે ત્યાં પૃથક્કરણ પદ્ધતિના પ્રચારવાળાં અમેરિકાનાં સંસ્થાને કરતાં વધુ સ્વાતંત્ર્ય અને વધુ મતાંતરક્ષમાં પ્રવર્તી છે. અમેરિકાના સ્વાતંત્ર્યના સંગ્રામમાં અમેરિકાની ઉત્તમ સેવા બજાવનાર ટોમસ પેઈન પ્રત્યે અભિપ્રાય દર્શાવનારું પુસ્તક પ્રકટ કરવા માટે અમેરિકાના લેકેએ કમકમાં ઉપજાવે એવી નીચ કૃતઘતા દર્શાવી હતી. હજુ પણ ઘણાંખરાં વિશ્વવિદ્યાલયમાં સ્વતંત્ર વિચાર ધરાવનાર અમેરિકનને ઘણું ખમવું પડે છે અને એના બધા
૧. ઉ. ત. ૧. પુનર્વિવાહ ૨. આંતરલગ્ન અને ૩. પરધર્મ સ્વીકાર ની કાયદેસર છૂટ હોય છે પણ સમાજ છૂટ આપતું નથી. આ ત્રણેમાંનું કોઈપણું કૃત્ય કરનારાને સમાજ કનડે છે.
(ઉ. ત. ખ્રિસ્તી-મણિશંકર રત્નજી ભટ્ટ
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
૧૨૩
માર્ગો બંધ થઈ જાય છે. આ બધા પરથી પુરવાર થાય છે કે પૃથકરણપદ્ધતિ સહિષ્ણુતાનું અને ક્ષમાનું વાતાવરણ ઉત્પન્ન કરનારું અમોઘ સાધન નથી. એ પદ્ધતિ અમેરિકન સંસ્થામાં હોવાથી ત્યાંની પ્રજાના વિચારે સહિષ્ણુતાના વાતાવરણને પ્રતિકૂળ છે એવું નિગમન
ફિનિના ઉપરના વિચારમાંથી નિકળે છે. પરંતુ પ્રજાસત્તાક રાષ્ટ્રસંઘે (Federal Republic) જ્યુરિસ્ડિક્ષન પદ્ધતિને સ્વીકાર કર્યો હોત તે પણ અમેરિકાની પ્રજાના વિચારો પલટાત એવી કલ્પના કરવા માટે કશું કારણ જણાતું નથી, કશે આધાર મળતે. નથી. બેમાંથી ગમે તે પદ્ધતિ ભલે પ્રચારમાં છે, અને કાયદાની દષ્ટિએ ભલે લોકોને સ્વાતંત્ર્ય બક્ષવામાં આવે પરંતુ મારે કહેવું જોઈએ કે મતાંતરક્ષમાનું વાતાવરણ સમાજની દશા ઉપર તથા કેળવણી પામેલા વર્ગના સુસંસ્કાર ઉપર આધાર રાખે છે.
આ ટૂંકા લેખ પરથી સ્પષ્ટ થશે કે ધાર્મિક પુનર્ઘટનાની પ્રવૃત્તિ દ્વારા ચર્ચામાં કુસંપ પેસવાથી જે રાજદારી સંજોગે અને જરૂરિઆતે ઉભાં થયાં તેમને લીધે જ સ્વાતંત્ર્ય જન્મ પામ્યું. પણ આને અર્થ એટલે જ થઈ શકે કે જે સંસ્થાનમાં માતંત્ર અપાતું ત્યાં (governing class) શાસક વર્ગના મોટા સમૂહનું મન એ પરિવર્તન ઝીલવા પરિપકવ થયું હતું. આવું નવું માનસિક વલણ શાથી ઉત્પન્ન થયું એ વિચારીશું તે ખાતરી થશે કે રેનાસાંની પ્રવૃત્તિથી સુપ્રચલિત થયેલા, અને પ્રાચીનમતેને ચૂસ્તપણે વળગી રહેનારા ઘણું માણસના મન પર જાણે અજાણે સચોટ અસર કરનારા, સંશયવાદ અને બુદ્ધિવાદ એ બેને લીધે જ લોકનું વલણ પલટાતું હતું. સુચનાનું બળ આટલું બધું અસરકારક છે. હવે પછીનાં બે પ્રકરણમાં શ્રદ્ધા (faith) ને ભોગે બુદ્ધિની ૧૭, ૧૮ અને ૧૯ મી સદીમાં જે પ્રગતિ થઈ તેને ઇતિહાસ આલેખવામાં આવશે.
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૪
બુદ્ધિવાદને વિકાસ.
પ્રકરણ ૬ .
The growth of Rationalism બુદ્ધિવાદને વિકાસ
(૧૭, ૧૮ અને ૧૯) ગત ત્રણ શતકથી બુદ્ધિ મંદ પરંતુ અવિરત ગતિએ ખ્રિસ્તી ધર્મની પૌરાણિક કથાઓ, (ખ્રિસ્તીઓનાં દેવદેવીઓનાં આખ્યાને )ની અવાસ્તવિક્તા પ્રકટ કરી, તથા ખ્રિસ્તી ધર્મને ઈશ્વરેક્ત ધર્મ હવાને દંભ ખુલ્લો પાડી, એ ધર્મની ખોટી મહત્તા ભૂંસી નાંખવાનું કામ આદરી રહી છે. બુદ્ધિવાદની પ્રગતિને ઈતિહાસ બે કાળમાં વહેંચાઈ ગયું છે. (૧) ૧૭–૧૮ મા શતકને કાળ અને (૨) ૧૯મા શતકને. ખ્રિસ્તી ધર્મ સાચે અને ઈશ્વર પ્રેરિત હોવાનું જે કાંઈ પ્રમાણે છે તેમાં ૧૭–૧૮ શતકના વિચારને અનેક અસંગત ઉક્તિઓ, અત્યંત વચન વિરોધ અને વિચિત્ર, મૂખમી ભરેલી વાત જણાઈ તેથી, તથા ખ્રિસ્તી પંથના પાલનમાં તેમને કેટલીક નૈતિક મુશ્કેલીઓ ભાસી તેથી, તે વિચારકેની ખ્રિસ્તી ધર્મ પરની આસ્થા ઉઠી ગઈ; અને તેઓ ખ્રિસ્તી ધર્મશાસ્ત્ર તથા તેના આધારભૂત ગ્રંથને સ્વીકારતા અટક્યા. આ ઉપરાંત, તે શતકમાં પ્રતિપાદિત થયેલાં અને સર્વેની જાણમાં આવેલાં વૈજ્ઞાનિક સત્યો પણ ખ્રિસ્તી ધર્મગ્રુતિની યથાર્થતા વિશે શંકા ઉપજાવવામાં સહાયભૂત થયાં. આ પ્રમાણે ૧–૧૮ શતકમાં ખ્રિસ્તી ધર્મમાં પ્રમાણુરૂપ મનાતી પૌરાણિક કથાની સત્તા વિચારને અસ્વીકાર્ય થવા માંડી હતી, અને બુદ્ધિવાદ ધીર, સ્થિર ક્રમથી પ્રગતિ કરતા તે હતે. ૧૯મા શતકમાં અનેક ક્ષેત્રમાં વૈજ્ઞાનિક શોધ થઈ; પરિણામે અસંસ્કારી અને અજ્ઞાનના યુગમાં અતિ શ્રદ્ધાળુ જનતાએ ઉભી કરેલી ખ્રિસ્તી ધર્મની કાચી ઈમારત પર વૈજ્ઞાનિક શોધ રૂપી ગેળીઓને મારે ચાલ્યો, તથા અત્યાર સુધી જે પવિત્ર લેખ (Sacred documents)
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યના ઇતિહાસ.
૧૨૫
ની સખ્ત છતાં માત્ર અવ્યવસ્થિત ટીકા થતી હતી તે લેખાનું ઐતિહાસિક વિવેચન કરવામાં આવ્યું અને વ્યવસ્થિત ઐતિહાસિક વિવેચનથી એ પ્રમાણભૂત લેખાની મહત્તા તેાડી પાડવામાં આવી.
સત્યાના કેવળ નિઃસ્વાર્થ પ્રેમ એ સત્યાના પેાતાની આશાએ, શકાઓ, કે પોતાના ભાવિ સાથે ગમે તેવા સંબંધ હોય છતાં તેના સબંધ લક્ષમાં લીધા વગર સત્યાને સત્યા માટેજ તદ્દન તટસ્થ પ્રેમ, એ દરેક યુગના વિરલ સદ્ગુણ છે—અને સાચેજ ઠેઠ પ્રાચીન રામ અને ગ્રીસના સમયથી એવા તટસ્થ પ્રેમ પ્રત્યેક યુગને વિરલ ગુણજ રહ્યા છે. આનેજ વૈજ્ઞાનિક આદશ કહી શકાય. એ વિરલ ગુણનું અસ્તિત્વ આપણે ૧૦મા શતકમાં જોઈ શકીએ છીએ. પ્રાકૃતિક શાસ્ત્રના આધુનિક (પદ્ધતિએ ) અભ્યાસ વાસ્તવિક રીતે એ શતકથી શરૂ થયેા કહી શકાય. એ અગાઉ પણ કેટલાંક પૂર્વ ચિન્હા પ્રાકૃતિક શાસ્ત્રના અભ્યાસની શરૂઆતની આગાહી કરી રહ્યા હતા. આપણે તેમની અવગણના કરતા નથી, પરંતુ સાચા અભ્યાસ તે ૧૭ મા શતકથીજ શરૂ થયેા કહેવાય, એ યુગમાં સત્યના કેવળ નિઃસ્વા પ્રેમથી પ્રેરાયેલા અનેક સુવિખ્યાત ચિંતા હતા. અતિ કુશાગ્ર બુદ્ધિવાળા આ ચિંતકેામાંના કેટલાક લેાકેા ખ્રિસ્તી ધર્મની વિશ્વ સંબંધી ચેાજના અયુક્તિક છે એ અનુમાન પર આવ્યા અને પોતપેાતાના સ્વભાવ પ્રમાણે એ યેાજનાના ઇન્કાર કરવા લાગ્યા, ત્યારે ખીજા કેટલાકે મહાન્ ફ્રેન્ચ નર પાસ્કલની માફક બુદ્ધિ કરતાં શ્રદ્દાને માટી ગણી. આપણે થાડાં ઉદાહરણ લઇએ. એકન પેાતાને પ્રાચીનમતાવલખી તરીકે ઓળખાવતા પરંતુ અંતરથી તે ખરેખરા કેવળશ્વરવાદી હતા; ગમે તેમ હા, પરંતુ એના લેખામાં ઉંડી નજર નાંખતાં માલુમ પડે છે કે સત્યના વૈજ્ઞાનિક અન્વેષણને તે ઘણું ઉત્તેજન આપતા અને તેમાંથી અધિકારને દૂર કરવા તે ચાહતા. આધુનિક અધ્યાત્મશાસ્ત્રના પ્રણેતા તરીકે સુવિખ્યાત થએલા ડેકાટ ( Descartes ) સ્વભાવને ભીરૂ હોવાથી, ભલે એના લેખા દ્વારા અધિકારારૂઢ ધર્મગુરૂઓને
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૬
બુદ્ધિવાદને વિકાસ. પ્રસન્ન કરવાને પ્રયાસ કરતે હેય પરંતુ એની તાત્વિક પદ્ધતિ બુદ્ધિવાદના વિચારને અત્યંત ઉત્તેજન આપનારી હતી. આ યુગનાં ઉચ્ચ બુદ્ધિવાળાં બધાંજ માણસની સામાન્ય વૃત્તિ અધિકાર અને શ્રદ્ધાને ભેગે બુદ્ધિની મહત્તા વધારવા તરફ હતી, અને ઈગ્લેંડમાં લકે અધિકાર કરતાં બુદ્ધિની મહત્તા એવી દઢ રીતે સ્થાપિત કરી હતી કે આખા અઢારમા સૈકામાં ચાલેલા શાસ્ત્રાર્થમાં ઈગ્લેંડમાંના બંને પક્ષો બુદ્ધિનેજ આશ્રય લેતા અને કઈ પણ વજનદાર ઈશ્વરવિદ્યાવાદી શ્રદ્ધાને બુદ્ધિથી ઉચ્ચ શક્તિ તરીકે સ્વીકારતે નહિ.
ધર્મક્ષેત્રમાં શ્રદ્ધાના રાજ્ય પર બુદ્ધિશાંત અને ચોક્કસ આક્રમણ કરી જતી હતી. ડાકણવિદ્યા (Witchcraft) સંબંધી જાહેર પ્રજાના વિચારોમાં સત્તર, અઢારનાં શતકમાં જે ભારે પરિવર્તન થયું હતું તે ઉપરની વાતનું સમર્થન કરે છે. પહેલા જેસે “તું એક પણ ડાકણને રહેવા દઈશ નહિ” એવી બાઈબલની આજ્ઞાનું અક્ષરશઃ પાલન કરવાના જે પ્રયત્ન કરેલા તે સુવિખ્યાત છે. એના પછી પ્રજાતંત્રના સમયમાં યુરિટન લેકે શયતાન સાથે વ્યવહાર રાખનારી, દુષ્ટ અને કામણ વિદ્યામાં કુશળ મનાતી વૃદ્ધ સ્ત્રીઓને ત્રાસ આપવામાં જેમ્સને પણ ટપી ગયા હતા, પરંતુ પુનઃ સ્થાપના (Restoration) પછી શિક્ષિત વર્ગની કામવિદ્યા વિષેની માન્તા ઘટતી જતી હતી અને ભાગ્યેજ એ વિદ્યાના દુરૂપયોગ કર્યાના આરોપસર કઈ પર ફરજદારી ચલાવવામાં આવતી. ૧૭૧૨ માં Hertfordshire-6213214271 243 418237 Jane Whenham) જેન વીનહામ નામની સ્ત્રીને જાદુકામણના આરોપસર દરબારમાં ઘસડી. એ મુકદ્દમે ડાકણ પર છેલ્લો મુકદ્દમે હતે. પંચે તે સ્ત્રીને ગુન્હેગાર ઠેરવી પરંતુ ચુકાદો કરનાર ન્યાયાધીશે તેની તરફેણનું લખાણ કરી તેના પરની શિક્ષા રદ કરાવી. ૧૭૩૫ની સાલમાં કામણુવિદ્યા સામેના કાયદાઓ રદ થયા. આમ દિનપ્રતિદિન લેકેની કામવિદ્યાના અસ્તિત્વ વિષેની માન્યતા કમી થતી જતી હતી.
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
૧૨૭
કામણવિદ્યાના અસ્તિત્વને માનવું એ બાઇબલ પુસ્તકને ન માન્યા અરાબર છે એવા ઉદ્ગારા (John Wesley Hobbes) એ જોન વેસ્લિએ પૂર્ણ સત્યથી ઉચ્ચાર્યાં હતા; કારણુ, એ વિદ્યાના અસ્તિત્વના પુરાવા માઇબલ પુસ્તક સિવાય અન્ય સ્થળે-વ્યવહારમાં—મળી શકતા ન હતા. ફ્રાન્સ અને હાલેંડમાં શયતાનની આ મેલી પ્રવૃત્તિમાં લેાક એકીવખતે રસ લેતા અને અશ્રદ્દા દાખવતા થયા—સ્કાટલે ડમાં ઇશ્વર વિદ્યાનું પૂર જોર હોવાથી ૧૭૨૨ માં એક સ્ત્રીને શકપર આળવામાં આવી હતી. આમ છતાં સત્ર એ મેલી વિદ્યાના અસ્તિત્વ વિષે ઉંડી શંકા ઉત્પન્ન થઇ હતી. આધુનિક વિજ્ઞાન અને આધુનિક ફિલસુપ્રીના જન્મકાળમાં જ ડાકણા સંબંધીને વ્હેમ સામાન્યતઃ ઘટતા ગયા એ કઇ આકસ્મિક યાગ ન હતા. પરંતુ અનેક મુદ્ધિયુક્ત વિચારાના પ્રચારનું એ ક્રમિક પરિણામ હતું.
(૧) ૧૭ મા શતકના કદાચ સશ્રેષ્ઠ અંગ્રેજ વિચારક હામ્સ નાસ્તિક (Free thinker) અને જડવાદી હતેા. જડવાદને તેના એપીકયુરીઅન રૂપમાં પુનર્જીવિત કરનારા એના મિત્ર ફ્રેન્ચ તત્ત્વવેત્તા (Gassendi) ગેસેન્ડીની હામ્સ પર અસર થઇ હતી, છતાં તે અંતઃકરણ સ્વાતંત્ર્યનેા અગ્રગણ્ય હિમાયતી ન હતા. નિરંકુશ, છેલ્લા પાટલાની નિગ્રહ નીતિની તે હિમાયત કરતા. પોતાના (Levithan) લેવિધન પુસ્તકમાં એણે જે રાજનીતિ પ્રતિપાદન કરી છે તેમાં એણે અન્યક્ષેત્રાની જેમ ધક્ષેત્રમાં પણ રાજકર્તાને આપ ખુદ સત્તા આપી છે અને સરકારી ધમ પાળવાની પ્રજાની અનિવાય કરજ છે એવા અભિપ્રાય દર્શાવ્યા છે. આવી રીતે એ પુસ્તકમાં ધાર્મિક જુલમની નીતિને બચાવ કરવામાં આવ્યા છે. પરંતુ ચર્ચને સ્વતંત્ર સત્તા આપવામાં આવી નથી. Hobbes હામ્સને સિદ્ધાંત આમ નિગ્રહનીતિની હિમાયત કરે છે છતાં જે નિયમેા પર હોમ્સે પેાતાના સિદ્ધાંત ધાયા તે નિયમે! બુદ્ધિવાદના હતા. એણે ધર્મ અને નીતિને રાખાં કર્યું। તથા સાચી નૈતિક ફિલસુી અને કુદરતના કાનુનને
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮
બુદ્ધિવાદને વિકાસ.
સત્ય સિદ્ધાંત’ એક જ ગણાવ્યાં. આપણને હેબ્સના ધર્મ સંબંધી વિચારે એની નીચેની ટીકા પરથી સમજાય છે.' અજ્ઞાનને લીધે અદશ્ય વસ્તુની મનુષ્યને જે કાલ્પનિક ભીતિ ઉત્પન્ન થાય છે તેમાંથી પરિણમતી લાગણું એજ ધર્મ, પિતાના હૃદયમાંની એ ઉર્મિને મનુષ્ય ધર્મ કહે છે અને પોતાનાથી તદ્દન ભિન્ન રીતે અદશ્ય તત્ત્વને પૂજનાર પુરુષની તેવીજ ઉર્મિને મનુષ્ય વહેમ કહે છે. બીજા ચાર્લ્સને રાજ્યમાં હોમ્સને ભાષણ કરવાની મનાઈ કરવામાં આવી હતી તથા એનાં પુસ્તકોને બાળી દેવામાં આવ્યાં હતાં.
(૨) હેલેંડને યહુદિ તત્ત્વવેત્તા સ્પાઇનેઝા ડેકાટને અને રાજનીતિ સંબંધી વિચારોમાં હેબ્સને અત્યંત ઋણી છે, પરંતુ એના
એ બંને ગુરુ કરતાં સ્પાઇનેઝાની ફિલસુફી ખ્રિસ્તી મતની વધારે વિરુદ્ધ છે. એ પરતત્ત્વ–પરમાત્માને નિર્વિશેષ, પૂર્ણ નિરાકાર લેખો અને સંત અને ચિત એ એના સ્વાભાવિક ગુણો માનતે. સર્વે સુખના સારરૂપ પ્રભુપ્રેમ એટલે નિશ્ચિત અને અવિચલ સિદ્ધાંતને વશ વર્તાનારી માનવસ્વભાવ તથા કુદરતની વ્યવસ્થાનાં જ્ઞાન અને ધ્યાન એવી સ્પાઇનેઝાની પ્રભુપ્રેમની વ્યાખ્યા હતી. કાર્યકારણ સંબંધ દ્વારા પ્રવર્તતી કુદરત સહેતુક પ્રવર્તે છે એ ધાર્મિક માન્યતાને એ વહેમ ગણતા અને માણસને સ્વતંત્ર ક્રિયાશક્તિ છે એ પણ એ હેતે સ્વીકારતો. એની ફિલસુફીને આપણે કોઈ નામથી ઓળખાવવા માગતા હોઈએ તે આપણે એને સર્વેશ્વરવાદનું નામ આપી શકીએ. એની ફિલસુફીને ઘણીવાર અનીશ્વરવાદ તરીકે વર્ણવવામાં આવી છે. અનીશ્વરવાદ એટલે સાકાર પ્રભુને અસ્વીકાર એવો સામાન્ય વ્યવહારમાં એને જે અર્થ કરવામાં આવે છે તે હોય તે સ્પાઇનેઝા ખરેખર અનીશ્વરવાદી હતું. આ સંબંધમાં એટલું ધ્યાનમાં લેવાની જરૂર છે કે સત્તરમા અને અઢારમા શતકમાં કોઈ પણ શાસ્ત્ર ઈશ્વરક્ત નથી એવું માનનારા નવીન વિચારકેની અતિ
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ. ૧૨૯ અસભ્ય રીતે નિંદા કરવા માટે અનીશ્વરવાદી” અથવા “નાસ્તિક શબ્દનો પ્રયોગ કરવામાં આવતો હતો, પરંતુ બહુ કાળજી વગર લખનારા લેખકોનાં અનીશ્વરવાદી વિષેનાં લખાણ વાંચીએ છીએ ત્યારે આપણે સાધારણ રીતે એમ માનીએ છીએ કે અનીશ્વરવાદી તરીકે લેખાતા લકે વસ્તુતઃ કેવળેશ્વરવાદી હતા. અર્થાત તેઓ સાકાર પ્રભુમાં માનતા પરંતુ ખ્રિસ્તી શ્રુતિમાં આસ્થાહીન હતા.
સ્પાઈનોઝાની ધૃષ્ટતાભરી ફિલસુફી તેને સમયના વિચાર વહેણને મળતી ન હોવાથી ઘણા લાંબા કાળ સુધી પ્રજાના વિચાર પર તેની ઉંડી અસર થઈ શકી નહિ, પરંતુ જેન લેક નામના વિચારકના લેખો અસરકારક અને સમયાનુકૂળ હોવાથી તેની તે સમયના લોકો પર સારી અસર પહોંચી. એ લોક થેડેઘણે અંશે પિતે એપ્લિકન મતાનુસારી હોવાની જાહેર ડોળ કરતે. તત્ત્વજ્ઞાનના ક્ષેત્રમાં એને ફાળો અધિકારના અયોગ્ય આક્રમણ સામે બુદ્ધિના પ્રબળ બચાવ સમાન છે. ૧૬૯૦ એણે પ્રકટ કરેલા હ્યુમન અન્ડર-સ્ટેન્ડિંગ (Human Understanding ) પરના નિબંધને હેતુ જ્ઞાન માત્ર અનુભવ પ્રાપ્ત છે એ બતાવવાનો છે. એ શ્રદ્ધાને બુદ્ધિથી છેક હલકી ગણે છે. બુદ્ધિની દાસીરૂપ ગણે છે. લોક ખ્રિસ્તી ધર્મની કૃતિ માન્ય રાખતા પરંતુ તે કહે કે જે એ શ્રુતિ બુદ્ધિની વધુ ઉંચી અદાલતને વિરોધ કરે તે શ્રુતિ ત્યાજ્ય પ્રમાણવી; બુદ્ધિથી આપણને જેટલું ચોક્કસ જ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે તેટલું ચોકકસ જ્ઞાન કૃતિ આપણને આપી શકે નહિ. આપણે લકના જ શબ્દો ટાંકીએ; “જે કઈ કૃતિને સ્વીકાર કરાવવા માટે બુદ્ધિનું બલિદાન આપે છે તે મનુષ્ય શ્રુતિ તેમજ બુદ્ધિને પ્રકાશ બુઝાવી નાખે છે. તથા અન્ય પુરુષને દૂરદર્શક યંત્રની સહાયથી અદસ્ય તારાને દૂરને પ્રકાશ મેળવવવા માટે આંખો ફાડી નાખવાની સલાહ આપનાર પુરુષના જેવું જ કામ કરે છે.” ખ્રિસ્તી શ્રુતિ બુદ્ધિ વિરુદ્ધ નથી એ પુરવાર કરવા માટે એણે એક પુસ્તક
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૦
બુદ્ધિવાદને વિકાસ લખ્યું હતું અને એ ગ્રંથના ધ રિઝનેબલનેસ એવિ ક્રિશ્ચિઆનિટિ’ એવા નામમાં પછીના સે વષ માં ધર્મ સંબંધી જે વિતંડાવાદ ચાલ્યો તેને ધ્વનિ ઉઠે છે. શ્રુતિવાદી તેમજ શ્રુતિ વિરોધી બંને પક્ષો કહેતા હતા કે ઈશ્વર પ્રેરિત ધર્મના મોટા મોટા દાવાઓ ત્યારે જ ખરા ઠરે જ્યારે તેઓ બુદ્ધિની કસોટીમાંથી પસાર થાય. બુદ્ધિગ્રાહ્યતા એ પૌરુષેય ધર્મની ખરી કસોટી છે. લૈંકના લખા
ની ટેલેંડ નામના કેથલિક ધર્મમાંથી વટલાયેલા એક આયરીશ પુરુષ પર સીધી અસર પહોંચી હતી અને ટોલેંડે એ અસર પામીને ‘ક્રિશ્ચિઆનિટિ નોટ મિસ્ટિરિઅસ” એ નામનું સંક્ષોભકારક પુસ્તક ૧૬૯૬ માં પ્રસિદ્ધ કર્યું હતું. એ ધર્મ સાચે છે એવું તે માની લે છે અને એ ધર્મમાં કશી ગુપ્ત ક્રિયાઓ નથી એવું પ્રતિપાદનતે એ ગ્રંથમાં કરે છે. એ કહે છે કે ગુપ્ત ક્રિયાઓ કે વિષયો અગમ્ય અયુક્તિક જડગ્રાહો વા અંધ મંતવ્ય; બુદ્ધિદ્વારા તેમને સ્વીકારી શકાય નહિ. જે શ્રુતિ (revelation) ન્યાયી, દેવકી હોય તો તેનો હેતુ જ્ઞાન પર પ્રકાશ પાડવાને હવે જોઈએ, નહિ કે મનુષ્યની બુદ્ધિને ગુચવવાને. ખ્રિસ્તી ધર્મ સાચે છે એવી જે માન્યતા ટોલેંડે એના ગ્રંથમાં દર્શાવી છે એ તે માત્ર બહાનું હતું એવું બુદ્ધિશાળી વાચકને સ્પષ્ટ ભાન થયા વિના રહેશે નહિ. એ લૅકની ફિલસુફીનું તર્કસિદ્ધ નિગમન હોવાથી એ ઉપયોગી હતું, બેલગ્રેડમાં ડી મેરી પૅટલી મોન્ટેગ્યને તુર્કસ્તાનને એક એલચી મળેલે તેણે તે સ્ત્રીને મી. ટોલેંડના સમાચાર પૂછયા હતા. આ પરથી ટેલેંડની ખ્યાતિને ખ્યાલ આવી શકે છે.
બુદ્ધિ અને અધિકાર વચ્ચેની ૧૭–૧૮ મા શતકમાં ચાલેલી લડતનું મુખ્ય લક્ષણ એ છે કે ૧૮ મી સદીના અગ્રગણ્ય ફ્રેન્ચ વિચારકે સિવાયના જે જે બુદ્ધિવાદીઓ ઈશ્વરવિદ્યાના ખરાપણાં પર પ્રહાર કરતા હતા તે સર્વે સામાન્ય રીતે પોતે જે વિચારનું ખંડન કરતા તેમનું સત્ય કબુલ રાખવાને ડોળ કરતા. પિતાના
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
૧૩૧
જેમને
એ ખરે
વિચારાને ધમ સાથે કશી જ લેવા દેવા નથી એવા મિથ્યા દાવા કરી તેઓ મુદ્ધિ અને શ્રદ્ધાનાં ક્ષેત્ર નેાખાં પાડી શકતા. શ્રુતિના સત્ય વિષે શંકા કર્યાં વગર તેને નિરક ઠેરવી શકતા. તેએ પ્રાચીન મત—અથવા ધર્મવિદ્યા પ્રમાણેના સત્તાવાર મતને આદર કરી શકતા અને સાથે સાથે એ જોડે કદી મેળ ન ખાય એવા વિચાર। પણ દર્શાવી શકતા એમની ખૂબી જ હતી. મુદ્ધિક્ષેત્રમાં તેએ જે ભૂલાને ઉઘાડી પાડતા તેજ ભૂલેાને ધના ક્ષેત્રમાં તેએ વક્રતાથી સત્ય તરીકે સ્વીકારતા. આમ આ સમયના વિચારકા ધમાધ પ્રાચીનમતાનુસારીના જુલમમાંથી ઉગરવા માટે મધ્યયુગમાં અજમાવાયલે દ્વૈત સત્યને સિદ્ધાંત તેમજ અન્ય યુકિતઓને (આત્મ રક્ષણાર્થે) આશ્રય લેતા. અલબત્ત એ યુકિતએ સફળ થતી ન હતી. આ યુગનું બુદ્ધિવાદને લગતું ઘણું સાહિત્ય વાંચતાં આપણે અતિ કાળજીપૂર્વક લખેલા શબ્દોને ખરા ભાવાર્થ સમજવા પડે છે. એઈલના ગ્રંથા આ ખખતના ઉદાહરણ રુપ છે.
લાકે પેાતાની ફીલસુરી દ્વારા અધિકારનું યોગ્ય સ્થાન નિર્ણિત કરીને તથા સર્વજ્ઞાન અનુભવજન્ય છે એવું પ્રતિપાદિત કરીને બુદ્ધિવાદની પ્રવૃત્તિને પ્રબળ ઝેક આપ્યા. ત્યારે લાકના સમકાલીન વિચારક એઇલે અતિહાસિક અન્વેષણ દ્વારા મુદ્ધિવાદને આગળ ધપાવ્યા. ફ્રાન્સમાંથી બહિષ્કૃત થયા બાદ એઈલ એમસ્ટર્ડમ જઈ વસેલે અને ત્યાં એણે દાનિક કેાષ” નામક ગ્રંથ પ્રકટ કરેલા. વસ્તુતઃ મેઈલ સ્વતંત્ર વિચારક–કાઈ પણ શાસ્ત્ર ઈશ્વરાકત નથી એવું માનનાર–હતા, પરંતુ પાતે પ્રાચીનમતાવલખી હોવાનેા ડાળ એણે કદી છેડેલા નહિ. આ કારણથી એના લખાણમાં ખાસ લાક્ષણિક ઝમઝમાટે આવ્યેા છે. મુખ્ય મુખ્ય ખ્રિસ્તી સિદ્ઘાંતા સામે ખ્રિસ્તેતર લેાકેાએ ( Heretics) જે જે વાંધા ઉઠાવ્યા હતા તે સર્વને અતિ ઉત્સાહપૂર્વક મેઇલે પેાતાના ગ્રંથમાં રીત
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૨
બુદ્ધિવાદના વિકાસ.
સર ગાઠવ્યા છે. ડેવીડનાં ગુન્હા અને પશુસમાન કૃત્યા એણે કડક રીતે ઉધાડાં પાડયાં છે અને એ “સર્વ શક્તિમાન પ્રભુના પ્રિય જન” સાથે મનુષ્ય હાથ મેળવતાં–(હસ્તધૂનન કરતા)–અચકાય એવા એ અધમ નર પિશાચ હતા એમ એણે બતાવી આપ્યું છે. આવી અશ્લીલ, અશ્રદ્દા અને અજ્ઞાન વધારે એવી ખેઇલની નટાઈથી જનતામાં ઘણા ખળભળાટ થયા હતા. બધા વિરોધીઓને જવાબ આપતી વેળા એઇલે, મેાન્ટેન અને પાસ્કલની વૃત્તિને સ્વીકાર કરીને શ્રદ્દાને બુદ્ધિ સાથે અથડાવી મારી હતી.
તે કહેતા હતા કે શ્રુતિનાં સત્યાને કેવળ ઇશ્વરના પ્રમાણથી સ્વીકારવાં-ઇશ્વરાક્ત માની ખરાં પ્રમાણવાં-એ શ્રદ્ધાના ધદષ્ટિએ અતિ ઉચ્ચ ગુણ છે. જો તમે આત્માના અમરત્વનેા સિદ્ધાંત તાત્ત્વિક કારણસર માન્ય કરાતા તમે પ્રાચીનમત–પૂજક ગણાઓ ખરા, પરંતુ હમારામાં ઉચ્ચ શ્રદ્ધા છે એમ કહેવાય નહિ; કારણ કે હમે એ સિદ્ધાંત શ્વરાકત હોવાથી સાચા છે. એમ શ્રદ્ધાપૂર્વક સ્વીકારતા નથી, પરંતુ તત્ત્વવિચારથી તેનું સત્ય માન્ય રાખેા છે. શ્રુતિનું સત્ય જેમ જેમ મનની સ શક્તિયે।ને વધુ વધુ અગમ્ય થતું જાય તેમ તેમ શ્રદ્દાની કિંમત વધતી જાય છે. એવું અગમ્ય સત્ય સ્વીકારનારની શ્રદ્દા સાચે જ અપ્રતિમ લેખાય. સત્ય જેમ બુદ્ધિમાં ન હસે એવું હાય, તેમ તેને માનવામાં આપણે વધારે ભાગ આપ્યા ગણાય, અને ઈશ્વર પ્રત્યેની આપણી આજ્ઞાંકિતતા વધુ સહી ગણાય. વસ્તુસ્થિતિ આમ હોવાથી ખ્રિસ્તીધર્મના સિદ્ધાંતા સામે બુદ્ધિવાદીએના જે જે વાંધા છે તે સની પૂર્ણ અને વિસ્તૃત નોંધ લેવાથી આખરે શ્રદ્ધાનીજ કિંમત અને મહત્તા વધે છે. આમ શ્રદ્દાની મહત્તાની સુપ્રીઆ ક્લીલથી એઈલ વિરાધીઓને શાંત પાડતા.
આ ઉપરાંત, ઈશ્વરના અસ્તિત્વને ઇન્કાર કરનારની નૈતિક શ્રેષ્ઠતાની મેઇલે પોતાના ગ્રંથમાં ન્યાયપુરઃસર પ્રશંસા કરી તે માટે
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
૧૩૩ પણ એના “કેષ' વિરુદ્ધ ટીકા થઈ હતી. પિતાના લખાણ વિરુદ્ધને બડબડાટ સાંભળી બેઈલે જવાબ વાળલે કે કઈ પણ અનીશ્વરવાદી ચિંતકે દુષ્ટ અધમ જીવન ગાળ્યાને પુરા મહને મળ્યા હતા તે જરૂર એમના દુર્ગુણનું દિગ્દર્શન કરવાના કાર્યમાં હું રસપૂર્વક મંડી પડત, પરંતુ એ એકે દુરાચારી અનીશ્વરવાદી મહેં જાણે કે સાંભ
ળ્યો નથી. (ઉલટું) પિતાનાં અધમ, ઘર, તિરસ્કરણીય કૃત્યોથી કમકમાં ઉપજાવનારા જે જે ગુન્હેગારો વિષે આપણે ઈતિહાસમાં વાંચીએ છીએ તે સર્વની અપવિત્રતા, ધર્મભ્રષ્ટતા અને દેવનિન્દા પરથી પુરવાર થાય છે કે તેઓ ઈશ્વરને માનનારા હતા. આવાં ઘેર 5 શાનું પરિણામ છે? શયતાન–કેાઈ કાળે પણ અનીશ્વરવાદી થવાને અસમર્થ એ શયતાન-મનુષ્યને પાપમાગે પ્રેરનાર છે, એ સિદ્ધાંતનાં એઠાં નીચે મનુષ્યો ઘેર કૃત્યો કરવા પ્રેરાય છે. એમની દુષ્ટતા એથી શયતાનની દુષ્ટતા જેવીજ હોય. અને શયતાન અનીશ્વર વાદી ન હોવાથી શયતાનની પ્રેરણાથી અધમ કાર્યમાં પ્રેરાતા મનુષ્યો પણ ઈશ્વરના અસ્તિત્વમાં આસ્થા ધરાવનારાજ હોવા જોઈએ. ઈશ્વરના અસ્તિત્વમાં શ્રદ્ધા રાખનારા મનુષ્યજ ઘેર પાપીઓ થાય એ સંભવ છે. હવે હું પૂછું છું કે અધમમાં અધમ ગુન્હેગારે અનીશ્વરવાદી નથી તથા અનીશ્વરવાદી તરીકે છપાયેલા લેકમાંને મોટો વર્ગ પ્રમાણિક છે, એ શું પ્રભુના અપાર ડહાપણનો પુરાવો નથી? આવી યોજના કરીને દયાળુ પ્રભુ મનુષ્યની અનીતિને મર્યાદિત કરે છે– અનીતિનો આંક બાંધે છે. કારણ જે અનીશ્વરવાદ અને નૈતિક સડે એ એકજ વ્યક્તિમાં સાથે સાથે વસતા હોત તે વિશ્વની સમાજે પાપના પ્રાણ-વિનાશક ઓઘના ભોગ બનત.
આને આજ શિલીમાં બેઈલે બીજું ઘણું લખ્યું છે. અને એ લખાણનું તાત્પર્ય ધર્મશ્રદ્ધાની મહત્તા વધારવાના મિથ્યા કેળ દ્વારા ખ્રિસ્તિ ધર્મના સિદ્ધાતે મુખ્યત્વે બુદ્ધિને અગમ્ય છે એ બતાવવાનું છે.
બેઈલના ગ્રંથ અસાધારણ પાંડિત્ય અને વિદ્વતાથી અંકિત
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૪
બુદ્ધિવાદના વિકાસ.
હાવાથી એનાં લખાણાની ઇંગ્લેંડ અને ફ્રાંસમાં ભારે અસર થયેલી.. બન્ને દેશામાંના ખ્રિસ્તી ધર્મ પર હલ્લા કરનારાને એઇલનાં લખાણામાંથી સારી શસ્ત્ર સામગ્રી પ્રાપ્ત થઇ. ખ્રિસ્તી ધર્મોપર પ્રથમ તે અંગ્રેજ કેવળેશ્વરવાદીએએ અતિ ઉત્સાહ અને શક્તિથી હુમલા કર્યાં. એમના લેખે જોકે હાલમાં ભાગ્યેજ કાઇ વાંચે છે છતાં તેમણે ઇશ્વરાક્ત ધર્મના અધિકાર સામે તકરાર ( કલમ યુદ્ધ ) ઉઠાવીને ચિરસ્મરણીય કામ સાધ્યું.
બુદ્ધિ દ્વારા જેમનું અસ્તિત્વ પ્રતિપાદ્ય મનાતું એવા નિસગ ધર્માંના દેવતા અને ખ્રિસ્તી ધર્મના પ્રણેતા પ્રભુ તે એકજ છે કે કેમ એ પ્રશ્ન પર એ બે પક્ષા વચ્ચે તકરાર ચાલ્યા કરી. કેવળેશ્વરવાદીને એ એની એકતા અસંભવિત લાગી. બુદ્ધિગમ્ય ઇશ્વરસ્વરુપ અને શ્રુતિપ્રાક્ત ખ્રિસ્તી ધર્મમાં વર્ણવેલા ઇશ્વરના સ્વરૂપ વચ્ચે આસમાન જમીનનું અંતર લાગ્યું, પરંતુ આ બે વિરોધી પક્ષા એ બાબતને સમાન રીતે સત્કારતા અને અનિવાય લેખતા. શ્રુતિના બચાવ કરનારા સમથ પુરૂષા પણ કેવળેશ્વરવાદીની માફક બુદ્ધિતેજ પ્રાધાન્ય આપતા અને બુદ્ધિના આશ્રય લેવાથી એમનામાંના કેટલાક તે પાખ ડમતધારી બન્યા હતા. આ વાતના સમનમાં આપણે માત્ર સૌથી વધારે સમ શ્રુતિરક્ષક કલાકનું ઉદાહરણ આપી સંતેષ પામીશું. ત્રિમૂર્તિવાદના સિદ્ધાંત પરનું એનું લખાણ સયુક્તિક નથી, વળી બંને પક્ષા નીતિની વૃદ્ધિને પોતાનું મુખ્ય ધ્યેય માનતા એ વાત લક્ષમાં લેવી ઘટે છે. શ્રુતિરક્ષકે માનતા કે સત્કર્મ કે દુષ્કમના ભવિષ્યમાં યાગ્ય બદલા કેદડ મળશે એવા શ્રુતિને સિદ્ધાંત નીતિપ્રચાર માટે આવશ્યક છે. કેવળેશ્વરવાદી માનતા કે નીતિને આધાર કેવળ મુદ્ધિ છે અને ખ્રિસ્તી ધર્મમાં નીતિની દૃષ્ટિએ ઘણું વાંધા લેવા જેવું છે. બન્ને પક્ષેા નીતિની પ્રીતિ પ્રકાશતા હતા. આખી અઢારમી સદીમાં એંગ્લીકન દેવળના ધર્મગુરૂઓ churchmen નીતિને માદક લેખતા. ધર્માંત્સાહી જતાના આત્માને ચર્ચમાં
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
૧૩૫ સંતોષ મળ્યો નહિ. તેઓ ચર્ચાની બહાર નીકળી પડ્યા અને પરિણામે વેસ્લી અને ઉબહાઇટફીલ્ડના નેતૃત્વ નીચે મેથેડીઝમને એક ન ફટે ફુટ.
ધર્મશાસ્ત્રનાં સૂપર પણ અન્ય કોઈ પણ પુસ્તકની માફક ટીકા થવી જોઈએ એ સિદ્ધાંતને કેવળેશ્વરવાદીઓ અતિ મહત્ત્વને ગણુતા. એ સિદ્ધાંત સ્પાઈનેઝાએ ૧૬૭૦માં પ્રતિપાદિત કર્યો હતો. ધર્માધિ પુરૂષોના સિતમમાંથી ઉગરી જવા માટે કેવળેશ્વરવાદીઓ પિતાનાં ખરાં અનુમાનેને શ્રુતિમાન્યતાના આછા કૃતિમ પડદા નીચે ઢાંકી દેતા. ૧૬૭૦ની સાલ સુધી છાપખાનાને લગતે કાયદો અમલમાં હોવાથી પાખંડમત ફેલાવનારા પુસ્તકોની પ્રસિદ્ધિ સફળતાથી અટકાવવામાં આવી હતી. આથી બુદ્ધિવાદના પ્રચારનું પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ મળી શકતું ન હતું, પરંતુ નાસ્તિક મતને વખોડી કાઢનારાં પ્રાચીન મતાવલંબી પુરૂષોનાં પુસ્તક પરથી બુદ્ધિવાદ કેવી રીતે પ્રચાર પામ્યો હતા તેનું અનુમાન કાઢી શકાય છે. ૧૬૯૫માં છાપખાનાને લગતા કાયદો બંધ કરવામાં આવ્યું અને એકાએક કેળવેશ્વરવાદીઓનાં લખાણને રાફડો ફાટયે, પરંતુ દેવનિંદાને લગતા કાયદાની રૂએ મુકદ્દમા ચાલવાની કેવળેશ્વર વાદીઓને ભીતિ રહેતી. ખ્રિસ્તી ધર્મપર હલ્લો કરનાર સામે ત્રણ કાયદેસર શો મંડાયેલા હતા. (૧) ધર્મગુરુઓનાં ન્યાયમંદિરે, અનીશ્વરવાદ, દેવનિંદા, પાખંડમત પ્રચાર અને ધિક્કારવા લાયક અભિપ્રાય ફેલાવનારને વધુમાં વધુ છે મહિનાની કેદની શિક્ષા ફરમાવવાને આ મંદિરને અધિકાર હતા. (૨) રાજ્યને સામાન્ય કાયદો, અને ખાસ કરીને લૈર્ડ હેલ Hale નામના મુખ્ય ન્યાયાધીશે એ કાયદાને જેવો અર્થ કર્યો હતો હતો એ અર્થમાં એ કાયદો ભયરૂપ હતું. કેઈ એક Taylor ટેલર નામના ગૃહસ્થ પર ધર્મને પ્રપંચ કહેવાને અને ઇસુ ખ્રિસ્તની નિંદા કરવાનો આરોપ મૂકવામાં આવ્યો હતો, ન્યાયાધીશે આરોપીને દંડ કર્યો તથા તેને હાથને ડોકું હેડમાં પૂરીને સજા કરી. (pilloried)
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૬
બુદ્ધિવાદને વિકાસ. એ મુકદમાને ઉદ્દેશ ન્યાયાધીશે લખેલું કે “આ મુકદમે ચલાવવાને The Court of King's Bench :વરિષ્ટ કટ (અથવા રાજ્ય ન્યાયમંદિર) ને કાયદેસર અધિકાર છે, કારણકે ટેલરે જે નિદાત્મક શબ્દો વાપર્યા છે તે શબ્દોમાં કાયદાનો ભંગ છે તથા રાજદ્રોહ છે. ખ્રિસ્તી ધર્મ વિરુદ્ધ શબ્દ ઉચ્ચાર એ કાયદાના ઉલ્લંઘન સમાન છે, કેમકે ખ્રિસ્તી ધર્મ એઈગ્લંડના કાયદાનું એક અંગજ છે.” કાયદાને આવો દુરાકૃષ્ટ અમલ એ ખરેખર ખ્રિસ્તી ધર્મને વિરોધ કરનારાના શિરપર ઝઝૂમતું જાલીમ શસ્ત્ર હતું. (૩) ૧૬૯ને ઠરાવ. આ કાયદાની શરતે એવી હતી કે જે ખ્રિસ્તી તરીકે કેળવાયેલો કેઇ પણ મનુષ્ય લખી, છાપી, ઉપદેશી અથવા ચઢામણીથી પવિત્ર ત્રિમૂર્તિમાંના કોઈ પણ પુરૂષનો દેવ તરીકે અસ્વીકાર કરશે કે એકથી વધુ દેવો (Gods) છે એવું પ્રતિપાદન કે સમર્થન કરશે, કે ખ્રિસ્તી ધર્મને સાચો નહિ માને કે જૂના અને નવા કરાર (Testament) નાં પવિત્ર પુસ્તકને ઈશ્વરક્ત નહિ માને અને પરિણામે ગુન્હેગાર ઠરશે તે પહેલી વખતના ગુન્હા બદલ જાહેર અધિકારની પદવીઓ કે નોકરી મેળવવાને તે કાયદાની દૃષ્ટિએ નાલાયક ગણાશે અને બીજી વખતના ગુન્હા બદલ નાગરિક તરીકેના તેના બધા હક્કો ઝુંટવી લેવામાં આવશે તથા તેને ત્રણ વર્ષની કેદ કરવામાં આવશે.” એ કાયદે ચેખી રીતે એજ સૂચન કરે છે કે અલ્પકાળથી ઘણા માણસોએ ખ્રિસ્તી ધર્મના સિદ્ધાંત અને નિયમ વિરુદ્ધ દેવનિંદાત્મક અને અપવિત્ર અભિપ્રાયો બાંધવા અને ફેલાવવા માંડ્યા છે.
(આમ આવા પ્રતિબંધક કાનુન દ્વારા બુદ્ધિ-સ્વાતંત્ર્યવાદની પ્રગતિનું પક્ષ પ્રમાણ આપણને પ્રાપ્ત થાય છે.)
ગયા બે સૈકામાં દેવનિંદાના આરોપસર જેટલી તપાસ થયેલી તે સર્વમાં આરોપીઓ ઉપર્યુક્ત ત્રણ શસ્ત્રમાંના બીજાના ભોગ બનેલા. આમ અમલમાં, રાજન સામાન્ય કાયદો વધારે ભયરૂપ નીવડે; પરંતુ ૧૬૮૮ને કાયદો ભારે દહેશત ઉપજાવે એવો હતો,
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
૧૩૭ અને એથી જ પાખંડમત પ્રચારકો વાંચકોને ભૂલાવામાં નાંખે એવા સંદિગ્ધાર્થ લેખ દ્વારા પિતાના સાચા વિચારો પર આછો પડદે નાંખતા. પિતાના અભિપ્રાયો છૂપાવવાના હેતુથી પાખંડીઓએ જે અનેક યુક્તિઓ અજમાવેલી તેમાં એક ખ્રિસ્તી ધર્મશાસ્ત્રનો અર્થ રૂપક દ્વારા કરવાની હતી. જે શાસ્ત્રને અક્ષરશઃ અર્થ કરવા બેસીએ તે ઈશ્વરનાં જ્ઞાન અને ન્યાય સાથે મેળ ન બેસે એવી ઘણું વિચિત્રતા અને અસંગત ઉક્તિએ તરી આવે એમ છે; પણ ઈશ્વરનાં ડહાપણ અને ન્યાય વિષે શંકા ઉઠાવવી ન ઘટે માટે શાસ્ત્રાર્થ રૂપક દ્વારાજ કરવું જોઈએ, એવું તેઓ ઢોંગી અનુમાન કાઢતા; પરંતુ ઈશ્વરનાં ડહાપણ અને ન્યાયના બચાવમાં કાઢેલું એમનું ડોળઘાલું અનુમાન તરછોડીને વાચક ખ્રિસ્તી શ્રુતિની મહત્તાને તોડી પાડનારું અનુમાન તેમનાં લખાણમાંથી ઝીણું નજરે ખેંચી કાઢે એમજ તેમને અંતરાશય હતે.
ખ્રિસ્તી શ્રુતિ ઇશ્વરક્ત અને યથાર્થ છે એવું પુરવાર કરવા માટે જે જે દલીલે રજુ કરવામાં આવતી તેમાં ખાસ આગળ પડતી બે દલીલ હતી. (૧) ભવિષ્ય કથનની સફળતા. (૨) નવા કરારમાંના ચમત્કારે. લૈંકના એક ગ્રામવાસી શિષ્ય એન્થની કેલીસે ૧૭૩૩માં “
ડિકૅર્સ ઓન ધ ગ્રાઉન્ડસ એન્ડ રિઝન્સ ઓવ ધ ક્રિશ્ચિએન રિલિજન’ નામનું પુસ્તક પ્રકટ કરીને, રાકૃષ્ટ અને અસ્વાભાવિક આલંકારિક અર્થો પર આધાર રાખતાં ભવિષ્ય કથનની સફળતા વિષેને પુરાવા કે પાંગળો હતો તે ખુલ્લી રીતે દર્શાવી આપ્યું. ર૦ વર્ષ પહેલાં એણે A Discourse of Free Thinking “એ ડિસ્કસ આવું ફિ થિન્કિંગ” નામના પ્રબંધદ્વારા સ્વતંત્ર ચર્ચા અને ધર્મના પ્રશ્નને બુદ્ધિદ્વારા નિશ્ચય કરવાની હિમાયત કરેલી. એના સમયમાં જે અસહિષ્ણુતા પ્રવર્તતી તે સામે એણે પિકાર ઉઠાવેલ. પણ અસહિષ્ણુતાના અસ્તિત્વને પુરાવો આપનારી હકીકતે થકી અશ્રદ્ધાને પણ પ્રચાર થતે હતો, એવું પુરવાર થાય છે.
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
બુદ્ધિવાદના વિકાસ.
"C
કાલીન્સ તે મુકાબલે શિક્ષામાંથી ઉગરી ગયા હતા પર ંતુ કે બ્રીજની સીડની સસેક્ષ કાલેજના 2ામસ વુલ્સ્ટન નામના એક “ફેલા”એ આપણા તારણહારના ચમત્કારો સંબધી 5 છ આક્રમણશીલ પ્રશ્નધા” લખીને પોતાની ઉદ્ધતાઇનું ફળ ચાખ્યું. એની ફેલેની પદવી ઝુંટવી લેવામાં આવી તથા અદનક્ષી કર્યાંના આરેાપસર તેને સેા પાઉન્ડના દંડ અને એક વર્ષની સજા કરવામાં આવ્યાં. દંડ આપવાની તેનામાં શક્તિ ન હેાવાથી તે કારાગૃહમાં પંચત્વ પામ્યા. ચમત્કારા અશ્રદ્ધેય અને અશક્ય છે એવું પ્રતિપાદિત કરવાની વાદપતિના એ આશ્રય લેતા નથી. એ તે બાઇબલમાં વર્ણવેલા મુખ્ય ચમત્કારાની વાસ્તવિકતા તપાસે છે અને અપૂર્વ શક્તિ તથા વિચક્ષણ–ઝીણી સામાન્ય અક્કલથી તે દર્શાવી આપે છે કે એ ચમત્કારી અયુક્ત અને કર્તાને ન છાજે એવા છે. વળી, તેણે એ પણ દર્શાવી આપ્યું છે કે ભુંડ ડુક્કરના ટાળામાં ચમત્કારથી રાક્ષસને ઘુસાડવાનું કૃત્ય ગેરવાજખ્ખી હતું અને એ દ્વારા અન્યની માલમિલકતને અક્ષમ્ય ધેાકેા પહોંચ્યા હતા. ઇશ્વરી ચમત્કારથી કરમાઈ જતા (Blasting) અંજીરના ઝાડ વિષેની વાર્તા સંબંધે એ લખે છે કે “ ધારે કે જો કેન્ટને કાઇ જમીનદાર ખેડુત ઈસ્ટરના તહેવારામાં (એમ મનાય છે કે આ સમયેજ ઇસુ ખ્રિસ્ત અંજીરની શોધમાં ફરતા હતા) પીપીન્સ નામનાં વિલાયતી ફળા થયાં છે કે નહિ તે જેવાને પોતાની વાડીમાં જાય અને ઈસુના ચમત્કારથી શુષ્ક થયેલા ઝાડને જોઇને નિરાશામાં ઝાડના ઉચ્છેદ કરે તેા શું પરિણામ આવે ? એના પાડેાશીએ એને કેવા લેખશે? બધાજ તેને હાસ્યાસ્પદ લેખી બનાવશે અને ભાગજોગે એ ખાના જાહેરપત્રામાં ઘુસી જાય તે! એ ખીચારા માણસ માત્રની મશ્કરીને
પાત્ર થાય.
૧૩૮
""
એની દલીલ પતિ યથા ચીયાને ચમત્કાર પરની એની
સમજવા માટે. મેથેસ્ડાના ખામાટીકા વાંચીએ. ત્યાં એક દેવદૂત
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
૧૩૯
હ ંમેશ પાણીને ડહાળતા. એક દિવસ એવા ચમત્કાર થયા કે જે મનુષ્યે એ ખાખાચીયામાં સૌથી વહેલા પગ મૂક્યા તેને વ્યાધિ મટી ગયા. આ ચમત્કાર પરના બુલ્સ્ટનના શબ્દો નીચે પ્રમાણે છે; “દૈવી કૃપા વર્ષાવવાને આ કેવા વિચિત્ર અને હાસ્યકારક માર્ગો છે ! કાઈ એમ પણ ધારે કે માનવજાતિનું કલ્યાણ સાધવા કરતાં પોતાના આનંદવિલાસ ખાતર દેવતા આ પ્રમાણે કરતા હતા, કદાચ જેમ કેટલાક લેાકેા કુતરાને લડાવી મારવાની મઝા મેળવવા માટે તેમના ટાળામાં હાડકું ફેકે છે, અથવા ખીજાએ બાળકે કેવી લૂંટાલૂટ અને ખેચતાણ કરે છે એ જોવા માટે માત્ર ગમ્મત દાખલ એમની ટાળી વચ્ચે નાણાંના એકાદ સિકકા ફેકે છે, તેમ કેવળ પેાતાનાજ આનદ અર્થે, લેશ પણ પરોપકારવૃત્તિ વગર, દેવદૂતા ખેથેસ્સાના ખાએાચીયામાં ખેલ ખેલતા હતા. રક્તસ્રાવથી પીડાતી એક સ્ત્રીને સૂઝ આવી ગયાની ચમત્કારી વાત વિષે એ લખે છે કે ધારો કે જો કાઇ પાપે કાઇ સ્ત્રીને રક્તસ્રાવની પીડામાંથી મુક્ત કર્યાંનું આપણને કહેવામાં આવે તેા પ્રોટેસ્ટટ પથીએ એ સંબંધમાં શું કહેશે ? વળા કહે શુ ? તેઓ કહેશે કે એક મૂખ, અંધશ્રદ્ધાળુ અને વ્હેમી સ્ત્રીએ પેાતાની સહજ માંદગી મટી જવાથી માની લીધું કે એ માંદગી પેાપના ચમત્કારથી દૂર થઈ; અને લુચ્ચા પે અને તેના અનુયાયીઓએ લેાકપ્રશંસા પ્રાપ્ત કરવાની આકાંક્ષાથી માની લીધેલા આકસ્મિક વ્યાધિનાશને માટું રૂપ આપીને ચમત્કારી લેખાવ્યા. પેાપના ચમત્કારની આ કલ્પિત કથા ઈસુના ચમત્કાર સબંધમાં લાગુ પાડવી સહેલી છે. પાપ વિષેના આપણા અભિપ્રાય કરતાં ઈસુ વિષે જેમને વધુ ઉંચા અભિપ્રાય નથી એવા ખ્રિસ્તી શાસ્ત્રને ઇશ્વ રોક્ત ન માનનારા નાસ્તિકા (Infidels) યહુદીઓ તથા મહમદ ૫થીએ પાપના ચમત્કારની કલ્પિત કથાના ઈસુના ચમત્કારની ટીકામાં ઉપયાગ કરે અને એ વાર્તામાં ગ્રેટેસ્ટટ જેમ પેપને હસી કાઢે છે તેમ તેઓ તિરસ્કારે તે તેમાં આપણા કશા ઉપાય નથી.”
99
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૦
બુદ્ધિવાદને વિકાસ આમ કલ્પિત કથાનકે અને માર્મિક ટકા શબ્દોથી વુલ્હન ચમત્યારની વાતને યથાર્થ ઠેરવે છે.
બાઈબલ (ખ્રિસ્તી) Scripture ધર્મશાસ્ત્ર ઈશ્વર પ્રેરિત નથી એવું વુલ્હન જાહેરમાં કદીએ કહેતું ન હતું. શ્રદ્ધાળુ હોવાને ડેળ એણે ત્યાં ન હતું. એ કહે કે બધા ચમત્કારેનાં વર્ણનને વાર્થ જોતાં એ સાચા હોય એમ સંભવી શકતું નથી. પરંતુ એ વર્ણન મનુષ્યના આત્મામાં ચાલતી ઈસુની ગૂઢ અકળ ક્રિયાએનાં રૂપક છે, એ સિદ્ધાંત પ્રચાર પામેલે, અને યુસ્ટન એ સિદ્ધાંત માનવાને ટૅગ કરત. (Origen) ઓરિગન નામના એક સાધારણ ધર્મશ્રદ્ધાળુ ખ્રિસ્તી ધર્મગુરુએ એ ચમત્કારનાં વર્ણનને રૂપક દ્વારા સમજાવ્યાં હતાં. યુસ્ટન પોતાના અભિપ્રાયોનું સમર્શન કરવા માટે ઓરિગનના લેખો ટાંકે છે. ગુસ્ટનની આકરી ટીકાઓ બધીજ એકસરખી અગત્યની નથી. પરંતુ ઘણે ઠેકાણે એની ટીકાઓના પ્રહાર સચોટ થાય છે. હાલના કેટલાક ટીકાકારે વુલ્સનના લેખોને નીચ અને નફટ લેખી તેમની ઉપેક્ષા કરે છે એ સદંતર ગેરવાજબી છે. વુલ્હનની લેખપત્રિકાઓનો સારે ઉપાડ થએલે અને વલ્સન સારી રીતે જગબત્રીશીએ ચઢેલો. નીચેની રમુજી કથા એની પ્રસિદ્ધિને પુરાવા આપે છે. એક સમય એક વિલાસી યુવતી વેશ્યા ફરતાં ફરતાં એને રસ્તામાં મળી હતી. તે એકદમ વુલ્સનને કહેવા લાગી કે “એ પાકા શઠ, હજી તું ફાંસીને લાકડે ચઢ નથી?” યુસ્ટને જવાબ વાળ્યો. “ ભલી બાઈ, હું આપને એળખતે નથી, પણ જરા કહેવાની કૃપા કરશો કે મેં આપને શે અપરાધ કર્યો છે?” એટલે બાઈએ પ્રત્યુત્તર આપે કે “ શઠ, હું મારા તારણહાર વિરુદ્ધ લેખે ચીતર્યા છે. મારા એ પ્રિય તારણહાર ન હોય તે મારા પાપી આત્માની શી વલે થાય?”
લગભગ એજ સમયે મેથ્ય ટિડેલ નામના લેખકે વધુ સામાન્ય દષ્ટિબિન્દુથી ખ્રિસ્તી શ્રુતિપર હુમલો કર્યો. પોતાના “સૃજન જૂનો ખ્રિસ્તી
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
| વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
૧૪૧ ધર્મ”નામના ગ્રંથમાં બાઈબલ ઈશ્વરક્ત કૃતિગ્રંથ તરીકે નિરર્થક-છે એ બતાવી આપવાને એણે પ્રયાસ આદર્યો. બાઈબલની નિરર્થકતાના પુરાવામાં એ લખે છે કે પરમાત્માએ સૃષ્ટિકાળથી કેવળ બુદ્ધિના તેજથી જે નિસર્ગધર્મ જગજન સમક્ષ પ્રકાશિત કર્યો તે નિસર્ગધર્મમાં કશે વધારે કરે એવું એક પણ તત્ત્વ બાઈબલ ગ્રંથમાં નથી. શ્રુતિ વોક્ત ધર્મ અને નિસર્ગધર્મ એકસરખા છે એવી દલીલથી જેઓ શ્રુતિને બચાવ કરે છે અને એમ કરીને ધર્મમાં બુદ્ધિ અને સત્તાનું દ્વિમુખ શાસન પ્રતિપાદિત કરે છે તેઓ એ દ્વિમુખ શાસનમાં ગાથાં ખાય છે. અને ભ્રષ્ટ સ્તરે ભ્રષ્ટ. ) જેવી દશા ભેગવે છે. પુસ્તકનું ખરાપણું તેમાંના સુત્રોને આધારે પ્રતિપાદિત કરવું અને એ સૂત્રોનું સત્ય તે પુસ્તકને આધારે સમર્થને કરવું એ ઘણે વિચિત્ર ગોટાળે છે. આટલું કહ્યા પછી ટિન્ડેલ બાઈબલની વિગતવાર ટીકામાં ઉતરી કહે છે કે જ્યાં જ્યાં તકશાસ્ત્ર વિરુદ્ધ લખાણે તમારી નજરે ચઢે છે ત્યાં તમે લખાણોનો અક્ષરાર્થ ઉંચે મૂકી યથામતિ અર્થ કરવા મંડી પડે છે, કારણ હમારે બુદ્ધિને આઘાત પહોંચવા દેવો નથી અને સાથે સાથે બાઈબલનું અચૂકપણું (Infallibility) પણ જાળવવું છે. ખરી યુક્તિ ! હું હમને પૂછું છું કે જે ઈસ્લામી હર એક પ્રસંગે કોરાનના ફરમાનેના અક્ષરાર્થને જતો કરે તેને હમે કોરાને અનુસાર વર્તનાર ઈલામી તરીકે પ્રમાણશે ? શું હમે તેને એમ નહિ કહો કે “ભાઈ જે આમ જ છે તે તે હારા ઈશ્વરપ્રેરિત ધર્મગ્રંથ કરતાં સીસેરેનાં ઈશ્વરીપ્રેરણા વિનાનાં લખાણે હજાર દરજે સારાં, કારણ કે
ત્યાં લખાણના અક્ષરાર્થને મારી મચડી બદલવાનો પ્રસંગ જ ઉપસ્થિત થતો નથી.”
ખ્રિસ્તી ધર્મશાના અચૂપણનું ખંડન કરનારી ઐતિહાસિક અને પ્રાકૃતિક ખામીઓ ઉઘાડી પાડનારી દલીલને એક પાદરીએ પૂરતી યોગ્યતાથી નીચે પ્રમાણે જવાબ આપ્યો. “બાઈબલ ઈશ્વર
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૨
બુદ્ધિવાદને વિકાસ પ્રેરિત છે એમાં તે સંદેહ નહિ પરંતુ મનુષ્યને પિતાની ભાવના પ્રમાણે તેમાંથી અર્થ સૂઝે છે. વાંચનારના બેટા અભિપ્રાયો સુધારવાનું કામ કૃતિનું નથી.'
પાદરીની એ દલીલને ટિન્ડેલે નીચે પ્રમાણે જવાબ વાળે ઐતિહાસિક અને પ્રાકૃતિક વિષયમાં મનુષ્યના અભિપ્રાય ઈશ્વર સુધારે નહિ. તેમાં અને સુધારવા ગ્ય વિચારે તે જાતે ધરાવે તેમાં; અથવા તે મનુષ્યનાં તર્ક અને વકતૃત્વકળા જ્યાં જ્યાં ખામી ભર્યા હોય ત્યાં ત્યાં પ્રભુ તેમાં સુધારે ન કરે તેમાં, અને એવા જ ભૂલ ભર્યા તર્ક ઈશ્વર જાતે ચલાવે તેમાં અથવા તો સામાન્ય વિચારેને ઈશ્વર વિરોધ ન કરે તેમાં અને તે વિચારો અનુસાર વાણી ઉચ્ચારી તેમને પુષ્ટિ આપે તેમાં શું કશે. ફરક નથી ?
આવાં અધમ કાર્યોને આશ્રય લીધા વિના શું પ્રભુને લોક પ્રીતિ સંપાદન કરવાની કે ટકાવી રાખવાની બાબતમાં હતાશ થવું પડે એમ છે?
ટિન્ડેલની તીવ્ર ટકેર આટલેથી અટકતી નથી. “નિરાસક મેક્ષ” ના સિદ્ધાંતની ક્રૂરતા તે સારી સફળતાથી ઉઘાડી પાડે છે.
હું પૂછું છું કે જે પુરૂષના અવતાર પહેલાં બુદ્ધિની પ્રેરણુઓને પ્રમાણિકપણે અમલ કરનારા લોકોને માટે સ્વર્ગનાં દ્વાર ખુલ્લાં હતાં, તે પુરુષ તેવાઓ માટે સ્વર્ગનાં દ્વાર બંધ કરવા અવતરે તે તેને પ્રભુએ મનુષ્યના તારણહાર તરીકે મેક છે એમ કહી શકાશે?” આગળ ટીકા કરતાં ટિન્ડેલ જણાવે છે કે (પ્રકૃતિદ્વારા આપણું જાણવામાં આવેલા) પ્રકૃતિગમ્ય પ્રભુના નિષ્પક્ષપાત અને સાર્વત્રિક સસ્વભાવ સાથે જેહવાહ અને તેના પયગમ્બરેનાં કૃત્યો. મેળ બેસાડે અશક્ય છે. ઉદાહરણ તરીકે ઈલીજાએ સાડા ત્રણ વર્ષ સુધી વરસાદને વર્ષાતાં અટકાવ્યો તે કૃત્ય લઈએ. આ કૃત્યથી કુદરતી ક્રમને ભંગ થયો હતો અને તે પણ નિર્દોષ મનુષ્યને દંડવા માટે.
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્રને ઇતિહાસ. ૧૪૩ હવે જે ગુન્હેગારોને બદલે નિર્દોષને શિક્ષા કરવા કાજે ઈશ્વર પિતાની પ્રજાના પાલનના સામાન્ય નિયમોનો ભંગ કરે અને આપણા વર્તમાન જીવનમાં આપણી પ્રત્યે એવીજ અગ્ય વર્તણુક ચલાવે તે ભાવિજીવનમાં આપણી પ્રત્યે એવી વર્તણુક ચલાવવામાં નહિ આવે તેની ખાત્રી શી? જે ન્યાયના સનાતન સિદ્ધાંતોનો એકવાર ભંગ થયો તે એ ભંગ થતો જ્યારે ખટકશે એ આપણે કેવી રીતે કળી શકીએ ? પરંતુ જૂના. કરારમાંના ન્યાય અને શુદ્ધિ (Holiness ) ના આદર્શો વિચિત્રજ છે. જે મનુષ્યોને વધારે પવિત્ર ચિતર્યા છે તે વધારે નિર્દય અને શાપ દેવામાં વધારે મશગુલ જણાય છે. ઈશને Bald Pate “તારા માથા પર તાલ છે એવું કહેવા માટે પાક પયગમ્બર ઇલીશા નાના બાળકોને શાપ આપે છે એ કેવું આશ્ચર્યજનક લાગે છે! અને એથી વધારે આશ્ચર્યજનક તે એ છે કે તુરતજ બે ભંડાણ કરી નહાનાં બાળકને ઝુબેહ કરી જાય છે.
આગળ કહેવામાં આવ્યું છે કે આ યુગના બ્રહ્મવાદીઓ પ્રાયઃ ખ્રિસ્તી ધર્મને શ્રદ્ધામૂલક માનતા ન હતા. પરંતુ બુદ્ધિમૂલક માનતા હતા. સને ૧૭૪૧ માં ન્હાના હેત્રી ડવેલ નામના લેખકે “ક્રિશ્ચિઆનિટિ નોટ ફાઉન્ડેડ આન આર્ગ્યુમેન્ટ” એ નામનું રસિક પુસ્તક પ્રકટ કર્યું. આ પુસ્તક એફડમાં રહેતા એક યુવાન ગૃહસ્થને ઉદેશીને લખાયેલા પત્ર રૂપ હતું, અને બુદ્ધિમાં વિશ્વાસ રાખવાનાં હાનિકારક પરિણામે તેમાં નિર્દેશ કરવામાં આવ્યો હતો. આ પુસ્તકમાં બેલના સિદ્ધાંતનું કટાક્ષયુકત વિવેચન છે અને ખ્રિસ્તી ધર્મ સ્વભાવથી જ અયુકિતક છે તથા તેમાં શ્રદ્ધા રાખવા ઈચ્છનારે બુદ્ધિને આશ્રય લે એ વિનાશકારી છે એવી વાત ઘટાવવામાં આવી છે. બુદ્ધિની ખીલવણી અને શ્રદ્ધાના વિકાસનાં પરિણામ જુદાં જુદાં આવે છે; દાર્શનિકને તેનું ઈન્દ્રિયજન્ય જ્ઞાન જ દૈવી અસર મેળવવા માટે નાલાયક બનાવે છે; પોતાના પાઠ શીખવા ઉપરાંત જેને બીજી એક પણ વૃત્તિ હેતી નથી એવા
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૪
બુદ્ધિવાદના વિકાસ.
ખાળકની માળા વાક્ય પ્રમાણમ્—ખુશામતી તાબેદારીથી આપણે ખ્રિસ્તીશાસ્ત્ર માન્ય કરવું જોઇએ. ઈશુએ કયારે એના સિદ્ધાંતાની વાસ્તવિકતા તત્ત્વદષ્ટિએ ચર્ચાય એવી ઈચ્છા દર્શાવી છે ? નથી એણે એના શિષ્યા સમક્ષ પેાતાના પેગામની યાગ્યતાયેાગ્યતા દર્શાવનારી લીલે। રજુ કરી; નથી એણે એ સિદ્ધાંતાની સબળતા સંબંધી શાંતિપૂર્વક વિચાર કરવા પૂરતા શિષ્યાને સમય આપ્યા, કે નથી એણે એ શિષ્યાને તેમની બુદ્ધિનાં ક્રમાતાને વશ વી નિર્ણય કરવાની છૂટ આપી. એ શિષ્યા તેમના કાળના મનુષ્યેામાં છેક અજ્ઞાન અને ભેાળાબાળા હેાવાથી ઈશુના પેગામ સંબંધી તત્ત્વનિ ય કરવાની તેમનામાં લાયકાત પણ ન હતી. ડેાડવેલ નીચેના શબ્દમાં પ્રેોટેસ્ટંટ પક્ષની વિચિત્રતા પ્રકટ કરે છે. “ મનુષ્ય માત્રને આત્મનિર્ણયની છૂટ આપવી અને સાથે સાથે એવી આશા રાખવી કે તે બધાં ઉપદેશકાનાં મત માન્ય રાખે એ એકતા માટેની એક એવી યેાજના છે કે કાઇ પણ મનુષ્ય તત્ત્વવિચારમાં એવી યેાજના ઘડવા પૂરતી નબળાઈ બતાવે એવું ભાગ્યે જ કાઈ કલ્પી શકે, તા પછી કેાઈ મનુષ્ય એ યેાજના સ્વીકારવાની અને અમલમાં મૂકવાની ધૃષ્ટતા કરે એ તે। માનવામાં આવે જ કેમ ?” રેશમના લોકો બધા વિચારશીલ પુરુષો સમક્ષ આ જમાના વિરુદ્ધ ફરીઆદ રજુ કરી તેને ધિક્કારી કાઢશે, કારણ તેએાની તે માત્ર એક જ મૂર્ખામી હતી. તેઓ પેાતાની જાતને સાચા અધિકારી ગણાવતા. અમારું કહેવું અચૂક અને નિઃસંદેહ છે એવું તે કહેતા હતા. પર ંતુ પ્રોટેસ્ટંટ પક્ષની વિચિત્રતા તા એથી વિશેષ છે. કારણ વાતા આત્મનિયની અને ઇચ્છા જુદીજ.
હજુ મ્હારે શેકટ્ટસમેરીના ત્રીજા અમીર સંબંધી એ શબ્દો લખવાના છે. એની લેખનશૈલીને લીધે એનાં લખાણો અંધારામાં પડી રહેતાં ખચ્યાં. આવી આકર્ષીક શૈલીવાળા શેટ્ટસમેરીને નીતિના વિષયમાં બહુ રસ પડતા. આપણે જોઈ ગયા કે ઘણાખરા પાખંડી
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઈતિહાસ.
૧૪૫
લેખકોએ પોતાના ગ્રંથમાં અતિમાનુષી ધર્મની ખંડનાત્મક ટીકા કરી એ એમનું અમુલ્ય કર્તવ્ય હતું, આપણે એમ પણ જોયું કે તેઓ નિસર્ગ ધર્મને વળગી રહેતા–અર્થાત સૃષ્ટિના સૃજનકર્તા, કુદરતી કાનુનથી તેનું શાસન કરનાર અને આપણું સુખ ઈચ્છનાર માયાળુ અને ડહાપણવાળા સાકાર પ્રભુને માનતા હતા. આવા સાકાર પ્રભુના અસ્તિત્વને સિદ્ધાંત પ્રાચીન તવેત્તાઓને આભારી છે અને ચેરબેરી (cherbury) ના લૈર્ડ હર્ટે સત્ય વિષે (On Truth) ના પોતાના નિબંધમાં એ સિદ્ધાંતને પુનર્જીવિત કર્યો હતું. આ માન્યતા જ નીતિની સ્થાપના માટે પૂરતી છે અને ખ્રિસ્તી ધર્મમાં સદાચાર માટે જે પ્રલોભને છે તે બીલકુલ નિરર્થક છે એવું કેવળેશ્વરવાદીઓ કહેતા. શેફસબેરીએ પિતાના Inquiry Concerning Virtue (સગુણ સંબંધી તપાસ) નામના પુસ્તકમાં નીતિને પાયે શે ? એ પ્રશ્નની ચર્ચા કરતી વખતે એમ જણાવ્યું છે કે સ્વર્ગ, નરકની સંસ્થા વિષેની યોજના અને તેને પરિણામે માનવ હદયમાં પુરતી સ્વાર્થી આશાઓ અને શંકાઓ એ સર્વ નીતિમાં બગાડ કરે છે. ખુદ સગુણનું સૌન્દર્ય એજ સહવર્તણુકની પ્રેરણું કરનારે સ્તુત્ય હેતુ છે. એ તે કેવળેશ્વરવાદને પણ નીતિશાસ્ત્રનું આવશ્યક અંગ માનતું નથી અને કહે છે કે એનીશ્વરવાદથી નીતિના પાયા ખોદાઈ જતા નથી. કેવળેશ્વરવાદ ત્યાં જ નીતિ અને અનીશ્વરવાદ ત્યાં અનીતિ જ, એવી વ્યક્તિ તેને માન્ય નથી. પરંતુ આ વિશ્વનો કોઈ નિયંતા છે એવી માન્યતા સગુણું આચરણને વેગ આપે છે એમ એ માને છે. એ પાકે આશાવાદી છે
અને જેમાં એક પ્રાણુને બીજાના લક્ષ્ય થવાની કુદરતી ફરજ લેખાય છે એવા સાધ્ય સાધનના સ્તુત્ય સંયોજનમાં એને પૂર્ણ સંતોષ છે. પરંતુ કુદરતના સમર્થ કર્તાની દયાવૃત્તિ સાથે કુદરતનાં ક્રર, કારમાં કૃત્યોને કેવી રીતે મેળ બેસાડી શકાય એ બાબતને ખુલાસે આપવાને શેફસ્ટ્રબેરીએ પ્રયાસ કર્યો નથી. એકંદરે સૃષ્ટિમાં
૧ ૦
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૬
બુદ્ધિવાદના વિકાસ.
સર્વ પદાર્થો પરસ્પર અનુકૂળ અને સુવ્યવસ્થિત હેાય છે, એમ એનું કહેવું હતું. શેફટ્ટસ્કેરીની ફિલસુીમાં સંબંધમાં અનીશ્વરવાદીએ કદાચ એમ કહ્યું હાત કે એની (શેક) વ્યવસ્થા અનુસાર જે કાઈ આપ ખુદ પુરુષે માખીઓને કરાળીએના ભક્ષ્ય થવા સર્જી હોય તે તેવાના તંત્ર તળે રહેવા કરતાં અદૃષ્ટની કૃપા પર જીવવું હું વધારે પસંદ કરું. પરંતુ ૧૮ મી સદીના વિચારકાને વિશ્વ (રહસ્ય) ની આ બાજૂ ખાસ સક્ષેાલક લાગ્યું ન હતું. આમ સ્વાભાવિક રીતે શેકટ્ટસ્ફેરીથી ઉપયુ કત વિગતમાં દુર્લક્ષ થઈ જાય છે. પરંતુ બીજી આજૂએ જૂના કરારમાં આપેલા ઈશ્વર પરિચયથી શેક્દ્રસ્થેરીને ક્રોધ જાગૃત થયા હતા. (Scripture) શાસ્ત્ર પર સીધેા હુમલા કરવાનું પડતું મૂકી શેટ્ટસ્મેરી વક્રાકિત અને (allusion) ઉદાહરણ દ્વારા તેજ કાર્ય સાધે છે. જો ઇશ્વર હાય જ તેા રેવાવાહના રૂપમાં તેને સ્વીકારનારના કરતાં અનીશ્વરવાદી ઉપર મ્હને એછી અપ્રીતિ થાય.’ આ શબ્દો સાથે ગ્લુટાર્કના સ્વસંબંધમાં ઉચ્ચારાયલા શબ્દો સરખાવવા જેવા છે. “ પ્લુટાકના નામને કાઇ એક અસ્થિર, વિકારી, ચીઢિયા અને ઝેરીલેા આદમી હતા એવું કહેવાય તેના કરતાં તેા પ્લુટાર્ક હતા જ નહિ એમ કહેવાય એ હું પસંદ ક” શેકટસ્મેરીએ અહિક હેતુઓ ઉપર આધાર રાખતી નીતિસ્થાપના રચી એ એની અગત્ય દર્શાવે છે અને એમાં ઉંડુ તત્ત્વદર્શન ન હોવા છતાં ૧૮ મી સદીના ફ્રેન્ચ અને જર્મન ચિંતા પર શેક--- એરીની અસર અસાધારણ હતી.
ધર્મગુરુ મિડલટન કેટલીક બાબતામાં કદાચ સર્વથી સમ અને પંડિત કેવળેશ્વરવાદી હતા. એ ચર્ચના સભ્ય હતા અને ખ્રિસ્તીધર્મની ઉપયેાગિતાના કારણસર તે તેને ટેકા આપતા. તે કહેતા કે ધમ કેવળ પાખંડ હાય તાપણ તેને નાશ કરવા અયાગ્ય ગણાશે; કારણ તે સ્મૃતિસંમત અને પરંપરાગત છે. કાઈ પણ પ્રકારના પરપરાગત ધર્મ આવશ્યક છે અને બુદ્દિદ્વારા ખ્રિસ્તીધમ ને ઉંધા વાળ
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઈતિહાસ.
૧૪૭ વને પ્રયાસ નિષ્ફળ નિવડશે. આમ છતાં ખ્રિસ્તીશ્રુતિને ઉન્મલ કરે એવી અસરકારક દલીલે એનાં લખાણમાં ગુંથાયેલી છે. એનું ખ્રિસ્તીધર્મના ચમત્કારે સંબંધી “સ્વતંત્ર તપાસ’ નામનું ૧૭૪૮ માં પ્રકટ થયેલું પુસ્તક ઘણું ઉપયોગી હતું. ચર્ચ ચમત્કાર કરવાની શક્તિ ક્યારે ગુમાવી ?–એ પ્રશ્નને એના પુસ્તકમાં નવીન અને ભયંકર રૂપમાં રજુ કરવામાં આવ્યું છે. ગીબને મિડલટનની પદ્ધતિ કેવી રીતે કામે લગાડી એ આપણે હમણાં જ જોઈશું.
કેવળેશ્વરવાદીઓના અગ્રગણ્ય વિધીઓ પણ તેમની માફક બુદ્ધિની મદદ લેતા અને એમ કરવામાં અધિકારનો પાયો ખોદવામાં ઘણે અંશે સાધનભૂત થતા. Faith (શ્રદ્ધા)ના સર્વથી સમથ બચાવ રૂપે ગણાતા પાદરી બીશપ બટલરના “સાદસ્ય (Analogy) એનેલોજી નામક ગ્રંથથી મનુષ્યની શંકાએ શાંત થઈ તેના કરતાં વધારે નવી ઉત્પન્ન થઈ એમ કહેવાય છે. હાન વિલિઅમ પીટને એવો અનુભવ હતું અને એ ગ્રંથના વાચનથી ઉપયોગિતાવાદી મિલ પણ નાસ્તિક થયો હતે. ખ્રિસ્તીશ્રુતિમાં વર્ણવેલા અન્યાયી અને ક્રૂર ઈશ્વર, અને કુદરત દ્વારા સિદ્ધ થયેલા પ્રભુ,-બને એકજ ન હોઈ શકે એવું કેવળેશ્વરવાદીઓ કહેતા. તેના જવાબમાં બટલર કુદરતમાં પણ અન્યાય અને ક્રૂરતા છે એવું જણાવતે. બટલરની આ દલીલ શેફરુએરીના આશાવાદને ઉડાવી દેવા માટે ખરેખર સમર્થ હતી, પરંતુ બલટર પુરવાર કરવા માગતે એથી તદ્દન ઉલટું જ અનુમાન–અર્થાત ન્યાયી અને પરોપકારી ઈશ્વર છે જ નહિ એ—એની દલીલમાંથી ફલિત થતું. આપણે તદ્દન અજ્ઞાન છીએ; બધું શક્ય છે,-શાશ્વત નરક-અગ્નિ સુદ્ધાં અને આથી ખ્રિસ્તી સિદ્ધાંત સ્વીકારવો એ જ સહિસલામત અને ડહાપણભર્યો માર્ગ છે. આવા સંશયાત્મકવાદ તરફ પાછા વળવાની બટલરને જરુર પડેલી. બટલરની આ દલીલની ટીકામાં કરી શકાય કે ભેડા ઘણું ફેરફાર સાથે એ તર્કબાજી મક્કા કે ટિમ્બક્ટ્રમાં પ્રચાર પામેલા બીજા ધર્મોની તરફેણમાં પણ ચલાવી
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૮.
બુદ્ધિવાદના વિકાસ.
""
શકાય. ખરું જોતાં, બટલરે પાસ્કલની નીચે પ્રમાણેની દલીલને પાતાના ગ્રંથમાં ફરી ઉભી કરી છે. (પાસ્કલ કહેતા કે) “ ખ્રિસ્તી ધર્મ સાચા છે એવા અનેકમાં એકાદ સંભવ હાય તે! ખ્રિસ્તી થવામાં મનુષ્યનું કલ્યાણ છે; કારણ તે જુઠા ઠરે તે એમાં માનવા ખાતર મનુષ્યને કશી હાનિ પહેાંચશે નહિ અને તે સાચા ઠરશે તે તેને બેસુમાર લાલ થશે. ” ખ્રિસ્તીધમ સાચા પુરવાર થવાના ભારે સંભવ છે એવું દર્શાવવાને લટર પ્રયાસ કરે છે. પરંતુ બુદ્ધિની અને નીતિની દૃષ્ટિએ એની દલીલની અગત્ય પાસ્કલના જેટલી જ છે.. અટલરની લીલે વાચકને સરલ ન્યાયમાર્ગે એપ્લિકન ચર્ચમાંથી રામન ચર્ચ તરફ વાળે છે એમ દર્શાવવામાં આવ્યું છે. એ વાત નીચેના તક પરથી સ્પષ્ટ થશે. કેથલિક કદાચ બચી જાય એવું કેથલિક અને પ્રોટેસ્ટંટ બન્ને કબુલે છે અને કેથલિકાનું કહેવું છે કે પ્રેટેસ્ટ ટેને નિરંતર નરકવાસ થશે; માટે, કેથલિક ધમ સ્વીકારવા એ સહિસલામત મા છે. (ફ્રાન્સના ચેાથા હેત્રીએ આ પ્રમાણે દલીલ કરી હતી.)
ઇંગ્લેંડના કેવળેશ્વરવાદી સંબંધે મ્હે અતિ વિસ્તારથી લખ્યું છે, કારણકે એક બાજૂએ ઇંગ્લેંડમાં બુદ્ધિસ્વાતંત્ર્યવાદના ઇતિહાસમાં તેઓ અગત્યનું સ્થાન ભાગવે છે અને ખીજી બાજૂએ એઇલની સાથે સાથે તેમણે પણ ઈંગ્લીશ ચેનલની બીજી બાજૂના દેશમાંના સમ લેખકેાની વાણીના વિસ્તાર રૂપ બનેલેા વિચાર પૂરા પાડયા છે. આ લેખકેાની લેખન ચમત્કૃતિને પ્રતાપે ફ્રાન્સને શિષ્ટસમાજ મેઇલ અને ઇંગ્લેંડના કેવળેશ્વરવાદીઓએ પૂરા પાડેલા વિચાર પર મુગ્ધ થયે હતા. હવે આપણે વાસ્તેરના યુગમાં વિચરીએ છીએ. એ પુરેપુરા કેવળેશ્વરવાદી હતા. વિશ્વની ઘટના જોતાં તેને કાઇ સચેતન કોં છે અને લેાકવ્યવહારની સુવ્યવસ્થા અથવા પ્રપંચના કલ્યાણ માટે ઇશ્વરની જરુર છે એમ એ માનતા અને અનીશ્વરવાદને તીવ્ર વિરાધ કરતા. ધાર્મિક સહિષ્ણુતા સ્વીકરાવવા માટે એણે જે સફ્ળ શ્રમ ઉઠાવ્યો તથા ધાર્મિક મૂઢ ગ્રાહા (Superstitious) સામે એણે જે
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
૧૪૯
વ્યવસ્થિત યુદ્ધ ચલાવ્યું તે વોરની મહાન સિદ્ધિઓ હતી. અંગ્રેજી ચિંતકની અને ખાસ કરીને ભેંકની અને બોલિંગાકની એના પર ભારે અસર થઈ હતી. એના જીવનકાવ્યમાં ખ્રિસ્તી ધર્મ પ્રત્યેની પતાની નાસ્તિકતા અંગત મિત્ર સિવાય બધાથી એણે ગુપ્ત રાખી હતી; બહિષ્કત દશામાં એ કાન્સમાં ચિરકાળ પર્યત રહ્યા હતા અને એના બુદ્ધિવાદીય નિબંધો એના મરણ પછી ૧૭૫૪ માં પ્રકટ થયા હતા. અંગ્રેજ વિચારકાના કાર્યને વિશ્વબળમાં ફેરવી નાખનાર આ પ્રતિભાશાળી લેખક વોલ્ટેરે ૧૮મી સદીના મધ્યકાળ સુધી ખ્રિસ્તીધર્મ સામે શસ્ત્રસંપાત પ્રવૃત્ત કર્યો ન હતો; પરંતુ ત્યારબાદ જ્યારે મિથ્થા ધાર્મિક આચાર અને ધાર્મિક જુલમે એના દેશમાં કલંકરૂપ થવા લાગ્યા ત્યારે તેણે યુદ્ધનું મંડાણ કર્યું. એકેએક ક્ષેત્રમાં કેથલિક ચર્ચ પર તેણે ઉપહાસ અને વક્તિને મારે ચલાવ્યું. ટ્રમ્બ એવું ફેનેટિસિઝમું (ધમધતાની કબર) (રચા સાલ ૧૭૩૬-પ્રકટન સાલ ૧૭૬૭) નામના પિતાના એક નાના પુસ્તકમાં શરૂઆતમાં તે એવી ટીકા કરે છે કે સામાન્ય રીતે જેમ ઘણું માણસ કરે છે તેમ) જે કઈ પિતાના ધર્મનાં સત્યાસત્ય તપાસ્યાં વગર તેને સ્વીકારે છે તે સ્વેચ્છાથી ગળા પર ઝૂંસરી પડવા દેનાર બળદ જેવો છે; અને આગળ ચાલતાં બાઈબલ ગ્રંથમાંની મુશ્કેલીઓ, ખ્રિસ્તી ધર્મની ઉત્પત્તિ અને ચર્ચના ક્રમિક ઇતિહાસનું અવલોકન કરી તે એવું અનુમાન કાઢે છે કે બુદ્ધિમાન પુરુષે ખ્રિસ્તીમતને ઘેર લેખ જોઈએ. કોઈ એક સાદા અને સાર્વત્રિક ધર્મ કરતાં જે ધર્મમત અતિ વિચિત્ર છે અને જે રક્તથી દૂષિત થયેલો છે, ફાંસી અને અગ્નિદાહ જેનાં ભૂષણરૂપ (લક્ષણો) છે અને ધર્મને નામે ધન અને સત્તા મેળવનારાજ જેની પ્રત્યે ધર્મમતને અભિરુચિ દર્શાવે છે તે ધર્મમત મનુષ્યો પસંદ કરે છે એ હકીકત એવા મનુષ્યોને અંધાપે જ સૂચવે છે. “સર્મન એવું ધ ફિફિટી એન્ડ કવેશ્ચન્સ એવું ઝપાટા’ નામના લખાણ પરથી બેઈલ અને અંગ્રેજ ટીકાકારેને વતેર કેટલો કણી હતા તે આપણે જોઈ
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૦
બુદ્ધિવાદને વિકાસ. " શકીએ છીએ, પરંતુ એ બધા કરતાં એનું લખાણ જરા ઓછું કડવાશવાળું છે અને એની વક્રોક્તિ વધારે અસરકારક છે. જૂના કરારમાંની ભૌગોલિક ભૂલના સંબંધમાં એની ટીકા નીચે પ્રમાણે છેઃ“ઈશ્વર ખરેખર ભૂગોળના વિષયમાં એક્કા ન હતા.” લેંટની પત્નીએ પાછા ફરીને જોવાને “ઘેર અપરાધ” કર્યો હતો અને જેને લીધે તે મીઠાના સ્તમ્ભમાં ફેરવાઈ ગઈ હતી તે વાત તરફ એ આપણું લક્ષ દેરે છે અને કટાક્ષ કરે છે કે શાસ્ત્રોની વાતોથી ભલે આપણું જ્ઞાન પર વધુ પ્રકાશ ન પડતું હોય પરંતુ તેમનાથી આપણે વધારે નીતિમય થઈએ તો સારું. ખ્રિસ્તી ધર્મના સિદ્ધાંત પર વિવેચન કરવાની એની ઘણું પ્રિય રીતેમાં એક એ હતી કે વિવેચન કરતી વખતે જાણે એણે પોતાની જીંદગીમાં માત્ર પહેલી જ વાર ખ્રિસ્તીઓ અને યહુદીના અસ્તિત્વની વાત સાંભળી ન હોય એવી વૃત્તિ એ ધારણ કરતા.
૧૭૬ ૩ માં પ્રસિદ્ધ થયેલું એનું સોલ નામનું નાટક જેને પોલીસ ખાતાએ દાબી દેવાનો પ્રયાસ કર્યો હતો તે આખી ખ્રિસ્તી આલમે મહાત્મા લેખે સ્વીકારેલા સંત ડેવીડના જીવનની બધી નિષ્ફરતા બરબર ઉઘાડી પાડે છે. જે દશ્યમાં એગેગ (agag)ની કલ્લ ન કરવા માટે સેમ્યુએલ સેલને ઠપકો આપે છે તે પરથી નાટકના અંતરાશયની સહેજ કલ્પના આવશે. - સેમ્યુએલ–(સેલ પ્રત્યે) હને રાજા નીમીને ઈશ્વરને પશ્ચાત્તાપ થાય છે એ વાત હુને વિદિત કરવાની ઈશ્વર મહને આજ્ઞા કરે છે.
સે–પ્રભુ પશ્ચાત્તાપ કરે છે ! માત્ર અપરાધીઓ જ તેમ કરે છે. પ્રભુ અનંત ડહાપણવાળા હોવાથી અદાના બની શકે નહિ. પ્રભુ અપરાધ કરી શકે જ નહિ.
સે–અપરાધ કરનારાઓને ગાદી પર મૂકવાન કૃત્ય માટે તે પશ્ચાત્તાપ કરી શકે.
સે –ઠીક; કાણુ પ્રમાદ નથી કરતું ? મહને કહે કે મહારે શો ગુન્હો છે ?
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યના ઇતિહાસ
સેહે. એક રાજાને માપી આપી છે.
એગેગઃ—વચમાં) શું ! સસુંદર સદ્ગુણ (ક્ષમા)ને જ્યુડામાં અપરાધ લેખવામાં આવે છે ?
સે॰એગેગ પ્રત્યે) ગ્રૂપ ! ઇશ્વરનિંદા ન કર
(સાલ પ્રત્યે) સાલ ! યહુદીઓના ભૂતપૂર્વ રાજા ! સ્ત્રી, કુમારિકાએ અને કેડમાંનાં ખાળકાને પણ છેાડયા વગર બધાજ Amaliekites આપેલેકાઇટ્સને પૂરા કરવાની આજ્ઞા પ્રભુએ મ્હારે મુખે હને ન્હાતી ક્રમાવી ?
એગેગઃ——હમારા પ્રભુએ–આવી આજ્ઞા ફરમાવી ! હમારી ભૂલ થાય છે, હમારા પિશાચે, શયતાને ફરમાવી એમ મે કહેવા માગતા હશે।.
સે—સાલ, વ્હે. પ્રભુની આજ્ઞા માની છે
સા—હું ન્હાતા ધારતા કે આ આજ્ઞા માનવી જ પડશે. પરમાત્માનું મુખ્ય લક્ષણ ભલાઇ હશે અને યાળુ અંતઃકરણવાળા માણસથી તે કદી નારાજ નિહ થતા હોય એમ હું માનતા હતા.
સે—નાસ્તિક, તું ભૂલે છે. ઇશ્વર હારા પર કા છે અને ત્યુને શાપ આપે છે. ત્હારી રાજસત્તા ખીજાના હાથમાં સંક્રાંત થશે.
ખ્રિસ્તી આલમમાં વાસ્તેર જેટલે અણગમા કદાચ કાઈ પણ લેખકે જાગૃત કર્યાં નથી. એને એક પ્રકારના 'શુવિરેાધી તરીકે લેખવામાં આવ્યા હતા. એ સ્વાભાવિક હતું, કારણ કે ખ્રિસ્તીધર્મ પર એણે જે હુમલા કર્યાં તે એના સમયમાં બહુ અસરકારક નિવડયા હતા. પરંતુ એણે માત્ર ખંડન જ કર્યું અને જ્યાં જ્યાં એણે ઈમારતા નીચે ખેંચી પાડી ત્યાં ત્યાં નવી બાંધવાને એણે પ્રયાસ કર્યો નથી એવા આરેાપસર તેને નિવામાં આવ્યેા છે. આ રિઆમાં વાદ નથી. આ આરેાપના જવાબમાં એમ કહી શકાય કે જો ભરાયેલી ગટરાથી શહેરમાં મરકી ફેલાતી હોય તે ગટરની નવી
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૨
મુદ્ધિવાદના વિકાસ,
ચેાજના ધડાય ત્યાં સુધી આપણે મેરીએ સાફ કરવાના કામમાં ઢીલ કરી શકીએ નહિ. અને વાલ્હેરના સમયમાં ફ્રાન્સમાં પળાતા ધર્મ રોગ ઉત્પન્ન કરનારી ગટર જેવા જ હતા એમ કહેવામાં કશી અતિશયાક્તિ નથી. ફરિયાદને આ એક જવાબ છે; પરંતુ ખરા જવાબ તા એ છે કે જ્ઞાન, અને તેથી જ સંસ્કૃતિ, જેટલાં મંડન અને સાક્ષાત્ શેાધથી પ્રગતિ પામે છે તેટલાં જ ખંડન અને વિવેચનથી પણ પામે છે. જો અસત્ય, ધાર્મિક વ્હેમા અને પાખંડને સખત ફટકા મારવાની કેાઈ માણસમાં મુદ્દેિ હાય તા તેને ઉપયેગ કરવાની એની ફરજ છે; હા, કાઇ પણ સામાજીક ફરજો હોય તે તે એક ફરજ છે.
મંડનાત્મક વિચારણા માટે આપણે ફ્રેન્ચ વિચારકામાંના એક બીજા મહાન નેતા ા તરફ વળવું જોઇએ. એણે વાત્તેરથી જુદીજ રીતે વિચાર સ્વાતંત્ર્યના ઈતિહાસમાં પોતાને ફાળા આપ્યા. એ કેવળેશ્વરવાદી હતા, પરંતુ એને કેવળેશ્વરવાદ વાસ્તેરથી જુદા પ્રકારનેા, ધાર્મિક અને ઉમિ`પ્રધાન હતા. ખ્રિસ્તીધર્મ પ્રત્યે એ માન અને શંકાની મિશ્ર લાગણી ધરાવતા પરંતુ એને વિચાર વ્યુત્ક્રાંતિકારક અને પ્રાચીનમત (orthodoxy) ને ...હાનિકર્તા હતા. દરેક ક્ષેત્રમાં એ વિચાર અધિકાર વિરુદ્ધ હતા અને એ ઘણા અસરકારક નિવડેલે. વાસ્તેરનાં ઉપહાસ અને ખંડનાત્મક લીલેા કરતાં રુસાના સિદ્ધાંતાથી પાદરીવગ (clergy) કદાચ વધારે ભડકતા હતા. કેટલાક વર્ષ સુધી વિશાળ વસુધાના એક ભાગથી ખીજા ભાગમાં તેને ભાગાભાગ કરવી પડી હતી. ૧૯૬૨ની સાલમાં પ્રસિદ્ધ થયેલા એમિલ' નામના શિક્ષણશાસ્ત્ર પરના એના ઉત્તમ ગ્રંથમાં ધર્માંવિષે ધણું સુંદર લખાણ હતું. એમાં લેખના કેવળેશ્વરવાદનું દૃઢ પ્રતિપાદન અને ખ્રિસ્તીધમ ના સ્વિરપ્રેરિત હોવાના દાવાનું તથા બ્રહ્મવિદ્યાનું ખંડન છે. પેરિસમાં એમિલ (પુસ્તક)ને જાહેરમાં સળગાવવામાં આવ્યું હતું અને સોને પકડવાના હુકમ નિકળ્યા હતા. એના મિત્રાએ એને ન્હાસી જવાની
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
૧૫૪ ફરજ પાડી અને જીનીવાની સરકારે પેરિસને પગલે ચાલી સેને જીનીવા પાછા ફરવાની બંધી કરી. બીચારે સે બનના પરગણામાં જઈ ભરાયે, પણ ત્યાંથી જતા રહેવાને તેને હુકમ કરવામાં આવ્યો. પછી તે પૃશિયાના Neurchasel (ન્યૂફશટલ) નામના પ્રદેશમાં હાસી ગયો ત્યાં તેને મહાન ક્રેડરિકે રક્ષણ આપ્યું. આ કેડરિક સસેના યુગને એક ખરેખરે સહિષ્ણુ રાજકર્તા હતે. પરંતુ સોને ત્યાંના ધર્મગુરુઓએ હેરાન હેરાન કર્યો અને તેની ફજેતી કરવા માંડી. જે ફ્રેડરિક વચ્ચે આડે ન હોત, તે એ ગુરુઓએ સેને હાંકી કા હેત. આખરે કનડગતથી વાજ આવી, સસે ૧૭૬ ૬માં ઈગ્લેંડ ગયો અને ત્યાં થેડા માસ પસાર કરી તે છેવટે ક્રન્સમાં પાછો ફર્યો,
જ્યાં તેને મરતાં સુધી સુખશાંતિમાં રહેવા દેવામાં આવ્યો. સેના ધર્મવિચારે એના નવીન બંડખોર વિચારેની સરખામણીમાં બહુ થોડા અગત્યના છે, રસોએ દુનિયા ખળભળાવી નાખી હતી તે એના સામાજીક અને રાજપ્રકરણ વિચારોને પ્રભાવે, ધાર્મિકને લીધે નહિ. જે ગ્રંથના એના સામાજીક અને રાજપ્રકરણું વિચારે સંગ્રહવામાં આવ્યા હતા તે ગ્રંથને જીનિવામાં બાળી મૂકવામાં આવ્યો હતે. સેનાં સિદ્ધાંતનું સૂક્ષ્મ પરીક્ષણ કરવામાં આવે તે કદાચ તેઓ એક ક્ષણ પણ ટકી શકે નહિ. એના સિદ્ધાંતમાં મનુષ્યને ધર્મઝનુની કરવાની અસાધારણ શકિત હોવાથી ખરાબી થતી એ ખરું, પરંતુ વિશેષાધિકારને વડી કાઢવામાં અને રાજ્યને હેતુ એકેએક પ્રજાજનનું કલ્યાણ સાધવાને છે એ વિચાર સ્થાપન કરવામાં સાધનભૂત થઈ, સેના સિદ્ધાંતે વિચારસ્વાતંત્ર્યની ગતિ વધારી.
સેને અર્ધખ્રિસ્તી અને વલ્લરને ઈસુવિધી કેવળેશ્વરવાદ રેતીમાં રચેલા બંગલા જે હતે; અને એને પાયે ખોદી કાઢનારા વિચારકો કાન્સ, ઈગ્લેંડ અને જર્મનીમાં ઉભા થયા. ૧૭૭૦માં હોલબેચનું “સિસ્ટમ ઓવ નેચર’ નામનું પુસ્તક પ્રકટ થયું. એમાં ઈશ્વરના અસ્તિત્વ અને આત્માના અમરત્વને ઈન્કાર કરવામાં આવ્યો.
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૪ -
બુદ્ધિવાદને વિકાસ, હતું, અને આ વિશ્વ પિતે અનાદિ, સ્વયંભૂ અને સ્વયંગતિમાન છે એવું જણાવવામાં આવ્યું હતું. આ પ્રગભ પ્રતિપાદનથી ખેંચ વાચકે ઘણા ચમકી ઉઠયા હતા.
હલબેચ ડિડેરને મિત્ર હતો. આ ડિડેરેને પણ એક સચ્ચિદ્વાદ (અથવા કેવળેશ્વરવાદ)માં શ્રદ્ધા ન હતી. ઘણું અગ્રગણ્ય વિચારકોની સહાયથી તૈયાર કરવામાં આવેલા એના જ્ઞાનકોષ (Encyclopedia) માં ચર્ચાવિરુદ્ધની લડતના મુખ્ય મુખ્ય વિચારેનો સમાવેશ હતો. એ “કેષ” કેવળ નિર્દેશગ્રંથ ન હતે પણ વિવેકશન્ય શ્રદ્ધાના વિરોધીઓએ ઉપાડેલી સમસ્ત પ્રવૃત્તિના પ્રતિનિધિરૂપ ગ્રંથ હતે. એને ઉદેશ ખ્રિસ્તી ધર્મ અને તેની અસલી પાપ વિષેની માન્યતામાંથી મનુષ્યનું ચિત્ત ઉઠાડી, આ વિશ્વ સુખરૂપ થઈ શકે એમ છે અને તેમાંના સાક્ષાત અનિષ્ટો મનુષ્ય સ્વભાવના કુદરતી અપરાધોનાં પરિણામો નથી પરંતુ અવળી સંસ્થાઓ અને પ્રતિકૂળ શિક્ષણનાં ફળસ્પ છે એવી વિશ્વ સંબંધી નવીન કલ્પના માનવહૃદયમાં જાગૃત કરવાનો હતે. મનુષ્યોને ધર્મના અયક્તિક જડ ગ્રાહમાં (Dogmas) રસ લેતાં અટકાવી તેમની વૃત્તિ સમાજ સુધારણના કાર્યમાં વાળવી. અને મનુષ્યનું શાશ્વત કલ્યાણ શ્રતિ પર અવલંબતું નથી, કિન્તુ સામાજીક પરિવર્તન પર આધાર રાખે છે, એવી જગજજનોને ખાતરી કરાવવી એજ ધ્યેય સિદ્ધ કરવા માટે રૂસો અને ડિડેરોએ જુદી જુદી રીતે સખત પ્રયાસો કર્યા હતા, અને તેમના એવા સહદય અને સતત શ્રમસાધ્ય કાર્યની પ્રાચીન મતાવલંબીઓ પર ભારી અસર થઈ હતી, રે! ખુદ ચર્ચની ભાવનામાં પણ તેથી કંઈક ફેરફાર થયે હતે. ૧૮મી સદીમાંનું કાન્સમાંનું કેથેલીક ચર્ચા ક્યાં અને ૧૯મી સદીમાંનું કયાં? એ બેમાં આસમાન જમીનને ફેર હતું. તેર રૂસે, ડિડેરે અને તેમના રણનુયાયીઓના કાર્ય વગર શું ચર્ચામાં સુધારે થયો હત? હું મેલીના શબ્દો નીચે ટાંકું છું. “બધાં ખ્રિસ્તિ ચર્ચો પોતપોતાના સિદ્ધાંતની મર્યાદામાં રહીને બનતી ઝડપે
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
૧૫૫ નવીન પ્રકાશ, વધુ ઉદાર નીતિભાવનાઓ અને સર્વધર્મની બહાર રહેલા તથા મનુષ્યના આત્માના શત્રુ ગણાઈ સદા નિંદાપાત્ર બનેલા ગુરૂઓની ઉચ્ચતર આધ્યાત્મિકતા પોતાના જીવનમાં અપનાવી રહ્યા છે.”
ઈગ્લેંડમાં કેવળેશ્વરવાદને જે પ્રચાર થયેલે તેને લીધે કાન્સમાંના કેવળેશ્વરવાદથી જેવાં બૌદ્ધિક પરિણામે આવ્યા તેવાં ત્યાં આવ્યાં નહિં. આમ છતાં ૧૮ મી સદીના સર્વ શ્રેષ્ઠ અંગ્રેજ તત્ત્વચિંતક હ્યુમે દર્શાવી આપ્યું કે વિશિષ્ટ વ્યક્તિત્વવાળા ઇશ્વરના અસ્તિત્વ સંબંધે સામાન્ય રીતે જે જે લીલો રજુ કરવામાં આવે છે તે ટકી શકે તેવી નથી. પ્રથમ હું ચમત્કાર વિષેની તેની ચર્ચાને અત્રે ઈશારે ક. ૧૭૪૮ ની સાલ પહેલાં ઇશ્વરવિદ્યાવિદેની માન્યતાઓનો આધાર લીધા વગર ચમત્કારોના પ્રામાણ સંબંધી સામાન્ય સત્યાન્વેષણ થતું ન હતું. દરેક ચમત્કારી બનાવ વિરૂદ્ધ મનુષ્યને એક સરખે અનુભવ હોવો જોઈએ, નહિ તે પછી તેને ચમત્કાર એવું નામ ક્યાંથી ઘટે ? તથા સર્વને અનુભવમાં આવતી વસ્તુના સમર્થન કરતાં એવી ચમત્કારી વસ્તુના સમર્થનમાં વધારે સબળ પ્રમાણની અપેક્ષા રહેશે એવું જણાવીને હ્યુમ નીચે મુજબનું સામાન્ય સુત્ર સ્થાપિત કરે છે; “અમુક ચમત્કારની વાસ્તવિકતા સાબિત કરવા માટે જે પુરા રજુ કરવામાં આવે તે પુરાવો પોતે ટે પડે તે મૂળ સાબિત કરવા ધારેલા ચમત્કાર કરતાં પણ વિશેષ ચમત્કારી બાબત ગણાય એવું ન બને ત્યાં સુધી કઈ પણ પુરા સંતોષકારક ગણાય નહિ. પરંતુ વાસ્તવિક રીતે એવું કોઈ પણ પ્રમાણ નથી કે જે ખોટું પડે તે જરા અભુત જેવું લાગે. જેના સમર્થનમાં નિઃશેષ ભ્રમમુક્ત, અકીય સદ્દભાવ સંપન્ન, કેળવાયેલા અને વિદ્યાવંત; અન્યને છેતરવાની કપટભાવનાના અસ્તિત્વની જેમના સંબંધમાં શંકા પણ ન લાવી શકાય એવી અશંકનીય પ્રમાણિકતાવાળા, કોઈ પણ પ્રકારના જુઠાણની જેમનામાં ગંધ સરખીયે જણય તે જેઓ ઘણું જોખમમાં આવી પડે.
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૬
બુદ્ધિવાદને વિકાસ. એવી મોટી લેકપ્રતિષ્ઠાવાળા અને સત્યાસત્ય પકડી પાડતાં વાર ન લાગે એવી જાહેર રીતે અમલમાં આવેલા ભૂતાર્થોને પુરાવો આપનારા,-(મનુષ્યના નિષ્પક્ષપાત અને શ્રદ્ધાપાત્ર પ્રમાણની ખાતરી કરાવી આપનારી ઉપલી બધી શરતે જેમના જીવનમાં પૂર્ણપણે પળાઇ હોય એવા) સંખ્યાબંધ પુરુષોનું પ્રમાણ હોય એવો એક પણ ચમત્કાર આપણને ઈતિહાસમાંથી જડ અશક્ય છે.
૧૭૭૬ ની સાલ સુધી અપ્રસિદ્ધ રહેલા અને એના મરણ પછી પ્રકટ થયેલા “ડાયલોગ્સ ઓન નેચરલ રિલિજન” નામના એના ગ્રંથમાં ઈશ્વરના અસ્તિત્વના સમર્થનમાં ખ્રિસ્તીઓ તેમજ કેવળેશ્વરવાદીઓએ વિશ્વરચના પરથી વિશ્વને કર્તા સિદ્ધ થાય છે એવી જે દલીલ કરેલી તેને ઘુમે બેટી ઠરાવવાનો પ્રયાસ કર્યો. આ દલીલ એવી છે કે વિશ્વમાં રચનાના સ્પષ્ટ ચિહ્નો છે, સાથે સાધનનું યોગ્ય સંયોજન માલુમ પડે છે. માટે આ દુનિયા કોઈ પ્રખર બુદ્ધિશાળી વ્યક્તિની હેતુપૂર્વક ઘડાયેલી યોજના રૂપ હોવી જોઈએ. આ અનુમાનના વિરોધમાં હ્યુમાં કહે છે કે માત્ર બુદ્ધિશાળી વ્યક્તિજ આ વિશ્વરૂપ કાર્યનું પુરતું કારણ હોઈ શકે નહિ, કારણ આ સ્કૂલ વિશ્વના બંધારણના કારણ તરીકે સૂક્ષ્મ યેાજના હોવી જોઈએ અને જેમ સ્કૂલ વિશ્વના કારણની અપેક્ષા રહે છે તેમ સુક્ષ્મસૃષ્ટિના કારણની પણ રહે. આમ અનવસ્થાને પ્રસંગે ઉપસ્થિત થાય છે, કારણ જે સૂક્ષ્મસૃષ્ટિ, ધૂળના કારણરૂપ હોય તે સૂક્ષ્મનું કારણ શું? અને તે કારણનું કારણ શું? અને તેનું શું એમ પ્રશ્ન પરંપરા જારી જ રહેશે. આમ છતાં વિશ્વરચના પરથી તેને કઈ કર્તા છે જ એ દલીલ કદાચ ટકી શકે તે પણ એ દલીલ દ્વારા કઈ એવા જ પ્રભુનું અસ્તિત્વ પુરવાર થવાનું કે જેની શક્તિઓ માનવ શક્તિઓ કરતાં ઉચ્ચ હોવા છતાં ઘણું મર્યાદિત હશે, અને જેનું સૃજનકૌશલ્ય ઘણું અપૂર્ણ હશે. કારણ ઉચ્ચતર ધરણની સુષ્ટિએ આ વિશ્વ કદાચ ખામીભર્યએ જણાય અને એ કદાચ
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાત ત્ર્યના ઇતિહાસ.
૧૫૭
C
પોતાની ખામીવાળી કૃતિથી શરમાઇ પાછળથી તેને ત્યાગ કરનાર કાઇએક દેવને પહેલેા જંગલી અખતરા હાય, અથવા તે એ કૃતિ જોઇને ચઢિઆતા દેવા હશે એવા કેાઈ ઉતરતા દેવનું કાર્ય હાય; અથવા તે કાઇ કલાતીત દેવની એ કૃતિ હાય–જે કૃતિ તેના કર્તાના જીવનકાળમાં તેની પ્રેરણાથી અતિવેગ પામી તેના મરણ પછી જોખમભરી સ્થિતિમાં આવી પડી હોય. જે લીલ આવા દેવેને પ્રચારમાં આણે છે તે કેવળેશ્વરવાદ કે ધર્મ માટે તદન નિરક છે !
૧૮ મી સદીમાં ઇંગ્લેંડમાં ધણા વિચાર સ્વાતંત્ર્ય દર્શાવનારાં પુસ્તકા પ્રકટ થયાં. પરંતુ એ સમાં ગીબનનું પુસ્તક આજની ઘડિયે પણ શિષ્ટ પુસ્તક તરીકે વંચાય છે, એ ગ્રંથના ૧૫-૧૬ માં પ્રકરણાને ડૅા. જોન્સનના એક સ્ત્રી મિત્રે એ લાગણી દુઃખાયે એવાં પ્રકરણેા' કહ્યાં હતાં અને તેમાં પહેલીજ વાર ખ્રિસ્તીધર્મની ઉત્પત્તિ અને વિજયનાં કારણેાને કેવળ સાદા અતિહાસક બનાવ તરીકે વિવેચક દૃષ્ટિથી તપાસવામાં આવ્યાં હતાં. ધાર્મિક જીલમમાંથી પેાતાની જાતને અને પેાતાના ગ્રંથને અક્ષત રાખવા માટે ગીબન એના સમકાલીન નાસ્તિકાનું અનુકરણ કરતા અને પ્રાચીનમત પ્રત્યે મ્હાંની વફાદારી દર્શાવતા, પણ કદાચ ધર્મગુરુઓને ભય નહાત તા પણ પ્રાચીનમતની નિર્દય કત્લ કરવા માટે એની વક્રાતિથી વધુ તીક્ષ્ણશાસ્ત્ર એને ભાગ્યેજ બીજાં કાઇ મળ્યું હોત. કટાક્ષમય લખાણ એને મન હાથ લાકડીની રમત જેવું હતું. ખ્રિસ્તી મ સિદ્ધાંતનું પ્રતીતિકારક પ્રમાણ અને તેના પ્રચારકની વ્યવસ્થા. સબંધી દીદિષ્ટ એ એ ખ્રિસ્તીધર્મના વિજયને સ્પષ્ટ અને સ તાષકારક મુખ્ય કારણા છે એમ પ્રથમ દર્શાવી, ગીબન ધટતી નમ્રતાથી એ વિજય થવાનાં ગૌણુકારા તપાસવા લાગે છે, એ ધના જન્મકાળથી તે ઠેઠ કન્સ્ટાઇનના કાલ સુધીના ધાર્મિક ઇતિહાસ ઞીખન એવી યુક્તિથી આલેખે છે કે તેનું ભાવિ ઘડવામાં ઈશ્વરી
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૮
. બુદ્ધિવાળે વિકાસ. હાથ હોવાની માન્યતા નિરર્થક છે; અને જાણે તે કેવળ માનુષી ઘટના છે એવાં સ્પષ્ટ સૂચને એના લખાણમાંથી ઉઠે છે. ખ્રિસ્તીધર્મના કહેવાતા અતિમાનુષી નિયંત્રણ સામે જે જે રદીઆઓ છે તે સર્વને ગીબન પિતાના ગ્રંથમાં વ્યાજબી વિરોધ સાથે વ્યહબદ્ધ ગોઠવે છે. મુશા અને પયગમ્બરની ગીબન જાતે ટીકા કરતા નથી પરંતુ તેમના પ્રામાણ્ય વિરૂદ્ધ નોસ્ટિક પંથીઓના પતરાજી શાસ્ત્રીએએ જે જે વાંધો ઉઠાવેલા તે તે પોતાના ગ્રંથમાં ઉતારે છે. એ કહે છે કે યહુદિ સ્મૃતિમાં આત્માના અમરત્વને સિદ્ધાંત છેડી દેવામાં આવ્યો છે એ વાત સાચી, પરંતુ એ તે દીર્ધદષ્ટિવાળા દયાળુ પ્રભુની અકળ કળાને વિનિયોગ હતિ. ખ્રિસ્તી ધર્મના સૌથી પહેલા ચેલાઓ પર અજ્ઞાન અને દુર્બોધતાનો અતિઉદ્ધતાઈથી જે આપ મૂકવામાં આવે છે તે આપણે તદને દૂર તે ન કરી શકીએ પરંતુ આપણે એ નિંદાના પ્રસંગમાંથી બને તેટલો બધ તારવવો જોઈએ, અને યાદ રાખવું જોઈએ કે આ અસલી ખ્રિસ્તીઓ સંસ્કૃતિની નીચી ભૂમિકા પર હતા એટલે આપણે સ્વીકારીએ તે તેમના ગુણ અને વિજયની કદર કરવાનું આપણને વધારે કારણ મળશે.
ગીબને શુદ્ધ ઐતિહાસિક દષ્ટિબિન્દુથી ચમત્કારે સંબંધમાં જે ચર્ચા કરી હતી તે ખાસ ખળભળાટ ફેલાવે એવી હતી. ખ્રિસ્તી ધર્મ સ્થપાય તેની શરૂઆતના વર્ષોમાં ચર્ચાના લાભાર્થે કુદરતના કાનુનને પરમાત્મા વારંવાર ઉચે મૂકતા હતા, પરંતુ ગ્રીસ અને રેમના ઋષિઓ આ ભયંકર ઘટવાનું દુર્લક્ષ કરતા હતા અને જીવનના સામાન્ય વ્યાપાર તથા અભ્યાસમાં રચ્યાપચ્યા હેવાથી વિશ્વના નૈતિક અને ભૌતિક તંત્રમાં થતા ફેરફારોથી તેઓ અજ્ઞાત દેખાતા હતા, ટાઇબેરીઅસના રાજ્યમાં આખી પૃથ્વી પર અથવા કંઈ નહિ તેયે રેમન રાજ્યના એક પ્રખ્યાત પ્રાંત પર ત્રણ કલાક સુધી અલૌકિક અંધકાર છવાઈ રહ્યા હતા. માનવજાતિના આશ્ચર્ય, કૌતુક અને ભક્તિને જાગૃત કરે એવો આ ચમત્કારી બનાવ વધ્યું
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
૧૫૯
નોંધ્યા પસાર થઇ ગયેા. આ ઘટના સેનેકા અને મેટા પ્લીનીના જીવનકાળમાં બની; અને તેમણે એ ચમત્કારનાં તાત્કાલિક પરિણામે। અનુભવ્યાં હાવાં જોઇએ અથવા એના તાજા સમાચાર એમણે મેળવ્યા હેાવા જોઇએ. આ બન્ને તત્વજ્ઞાએ પેાતાના અશ્રાંત ઉત્સાહ અને કુતૂહળ મુદ્દિવડે ધરતીકંપ, ખરતા તારા, ધૂમકેતુએ અને ગ્રહણા જેવા બધા કુદરતી બનાવાની ધણા શ્રમથી તૈયાર કરેલા એક પુસ્તકમાં પુરી નોંધ લીધી છે. ન્હાની ન્હાની ખાખતાની પણ અતિ ઝીણવટથી નોંધ લેનારા એ બન્ને લેખકેાએ સૃષ્ટિના સૃજનકાળથી માંડીને અદ્યાપિ પર્યંત અપૂર્વ એવા આ અતિમહાન બના વની નોંધ સરખી લીધી નથી. તેમની બુદ્ધિને નહિ પરંતુ તેમની ઇન્દ્રિયાને સર્વશક્તિમાન પ્રભુએ પ્રત્યક્ષ દેખાડેલા બનાવા પ્રત્યેના (મૂત્તિપૂજક) અને તત્ત્વજ્ઞાનપ્રેમી લેાકેાના (સેનેકા અને પ્લીનીના કાળના) આ ગાફેલ દુક્ષ માટે આપણે તેમને કેવી રીતે ક્ષમા આપી શકીએ ?
વળી, જો દરેક શ્રદ્ધાળુ માણસને ચમત્કારના સાચાપણાની ખાતરી થઈ હાય તેા દરેક ન્યાયી પુરૂષને ચમત્કારા બંધ પડયા છે તેની ખાતરી પણ થઇ છે. આમ છતાં દરેક યુગમાં ચમત્કારે (ના અસ્તિત્વ)વિષેના પુરાવા હાય છે અને દરેક યુગના પુરાવા એની અગાઉના યુગના પુરાવાથી કાઇ રીતે એછે આદરપાત્ર નથી. ( ત્યારે ) ચમત્કારા બંધ પડયા ? જે યુગના લેાકેા છેલ્લા સાચા ચમત્કારા જોઈ શકયા તે લેાકેાએ પછી જે પાખડી ( ચમત્કાર લેખાતા ) બનાવા થાય તે અને પેલા ચમત્કારે વચ્ચેના ભેદ કેમ સમજી ન શક્યા ? શું મનુષ્યે દૈવી શિલ્પીની શૈલીને એમ એકદમ ભૂલી ગયા હતા? આ બધા પ્રશ્ના પરથી એજ અનુમાન નીકળી શકે છે કે સાચા અને ખાટા ચત્કારી બનાવાને છૂટા પાડવા અશકય છે. એ એ અવિભાજ્ય દશામાં છે. પરંતુ અસલના શ્રદ્ઘાળુ જનાનાં અતિવિશ્વાસ ( Credulity) અને સ્વભાવની
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૦
બુદ્ધિવાદને વિકાસ.
કામળતા, એ એ સત્ય અને ધર્મને હિતકર હતાં. આજના જમાનામાં બહુ ભેાળા શ્રદ્ધાળુ હ્રયામાં પણ અવ્યકત રીતે અને એમની ઈચ્છા વિરૂદ્ધ સંશયવાદે સ્થાન મેળવ્યું છે. તે પ્રકૃતિબાહ્ય સત્યાને માન્ય રાખે છે તે પણ ઉત્સાહી સંમતિથી નથી રાખતા પરંતુ નિરુત્સાહી અને મંદ અનુમતિથી માન્ય રાખે છે. આપણી બુદ્ધિને અથવા કંઇ નહિ તે આપણી કલ્પનાશક્તિને કુદરતના અવિચળ ક્રમને અવલે - કવાની અને સન્માનવાની ચિરકાળથી ટેવ પડી ગઇ હોવાથી તે દેવતાના visible action પ્રત્યક્ષ કા અથવા સાક્ષાત્ કૃત્યનું સમન કરવા જોઇએ તેટલી તૈયાર નથી.
જ્ઞાન પ્રાપ્તિનાં જે જે મૂળા ગીખને શોધી કાઢયાં હતાં તેપર એની પછીના જમાનામાં શ્રદ્ધાપૂર્વક સુક્ષ્મ વિવેચન કરવામાં આવ્યાં હતાં. અલબત્ત એવાં સૂક્ષ્મ વિવેચનેને લાભ ગીખનના ભાગ્યમાં નહતા, કિંતુ અસલી ચર્ચાના સાંકેતિક ઇતિહાસનું જે સાચું સ્વરૂપ એણે ચતુરાઇપૂર્વક ઉધાડુ' પાડયું છે તે આદિન સુધી ઘણી ખાખતામાં સંપૂર્ણ રીતે વાસ્તવિક ગણાયું છે. મને એમ લાગે છે કે કદાચ વાલ્હેરની ધનુવિધા કરતાં ગીમનનાં અગ્ન્યાસ્ત્રાની અસર પછીના જમાનાના મુદ્ધિશાળી લેાકેા પર વિશેષ થઇ, કારણ મધ્યયુગના ઇતિહાસ તરીકે એવું પુસ્તક અનિવાય થઇ પડયું; ઉદ્દામ પ્રાચીનમતાવલખીને પણ એની મદદ બહુ આવશ્યક લાગતી અને એમ હાવાથી ખરેખર એ પુસ્તકની ઝેરી અસર વાચકના મનપર થઈજ હશે.
આપણે જોયું કે ૧૮ મી સદીના પૂર્વાધમાં ઈશ્વરાક્ત ધર્મ નિસ ધમ ને સંવાદી અને અનુરૂપ છે કે કેમ એજ પ્રશ્ન પર શાસ્ત્રાર્થ ચાલ્યા કરતા. આ શાસ્ત્રયુદ્ધમાં કેવળેશ્વરવાદીઓને મારા એ સદીના મધ્યભાગમાં લગભગ સમાપ્ત થઈ ગયા હતા અને પ્રાચીનમતાવલબીએ માનતા કે તેમની લીલાના સતાષકારક જવાબ અપાઇ ચૂક્યા છે. પરંતુ ઇશ્વરાક્ત ધર્મ બુદ્ધિગમ્ય છે એટલું પુરવાર કર્યું પતે એમ નહતું, એ ધર્માં સાચા છે અને ઇતિહાસના સંગીન પાયા પર રચા
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાત ત્ર્યના ઇતિહાસ.
૧૬૧
"7
9
ચેલે છે એ બતાવી આપવું જરૂરી હતું. હ્યુમે અને મીડલટને ચમત્યારા વિષે જે ચર્ચા ઉભી કરી હતી તેમાં આજ પ્રશ્નને તીવ્ર રૂપ આપવામાં આવ્યું હતું.ખ્રિસ્તીધમની ઐતિહાસિક વાસ્તવિક્તાની શંકા કરનારને ૧૭૯૪માં ખ્રિસ્તી “ એવિડેન્સીસ એન્ ક્રિશ્ચિઆનિટિ ધનાં પ્રમાણા નામના પુસ્તકમાં (Paley) પાલેએ સમજવાખ આપ્યા. ખ્રિસ્તીધમ ના બચાવ માટે ૧૮ મી સદીમાં પ્રકટ થયેલાં પુસ્તકામાં આ જ એક એવું પુસ્તક છે જે હાલ ખાસ ઉપયાગી ન હાવા છતાં લેાકમાં આદરપૂર્વક વંચાય છે. પાલેને ઈશ્વરવિદ્યાવાદ theology પ્રાચીન મતવાદીઓના અભિપ્રાયા પર અજ્ઞાતપણે યુગને પાસ કેવી રીતે બેસે છે તેના ઉદાહરણ રૂપ છે. એના નેચરલ થિએલેાજી ' પ્રાકૃતિક ધર્મવાદ નામના પુસ્તકમાં ઇશ્વરનું અસ્તિત્વ પુરવાર કરાયું છે. જેમ તેના રચનારનું અનુમાન થય શકે છે તેમ કુદરતમાંની ચેાજનાએ પરથી દૈવી કારીગરનું અનુમાન ખેંચી શકાય છે. આવી યેાજનાના દાખલા પાલે માટે ભાગે માનવ શરીરનાં બંધારણ અને ઇન્દ્રિયામાંથી લે છે. ઈશ્વર જરા હઠીલા જડ પદાથ પર પેાતાની કળા અજમાવી રહેલા એક કુશળ કારીગર છે, એવી પાલેની ઈશ્વર સંબંધી ભાવના છે. મી. લેસ્લી સ્ટીવન કહે છે કે પાલેને ઈશ્વર મનુષ્યની માફક સુધરેલા છે, તે વૈજ્ઞાનિક અને ચતુર થયા છે. યાંત્રિક અને રાસાયણિક સાધના (Contrivances) યેાજવામાં તે (પાલેને ઇશ્વર) વાટ અને પ્રિસ્ટલી કરતાં ચઢીઆા છે અને તેથી વાટ અને પ્રિસ્ટલી જે યુગના પ્રખ્યાત–માગ દક-પુરૂષો હતા તે યુગની ભાવના અનુસાર પાલેને! ઈશ્વર કલ્પવામાં આવ્યા છે. આ પ્રકારના શ્વરનું અસ્તિત્વ પ્રતિપાદિત થાય તેા પછી ચમત્કારા વિષે કશી મુશ્કેલીઓ રહેતી નથી. પાલે ચમત્કારને ખ્રિસ્તી ધર્મના ખચાવના પાયા તરીકે લેખાવે છે–બીજી બધી લીલેાને તે ગૌણુ લેખે છે. નવા કરારમાંના ચમત્કારાના પુરાવામાં પાલે જણાવે છે કે એ ચમત્કારાને પેાતાની
૧૧
"
વિશ્વરચના દ્વારા આળ પરથી
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૨
બુદ્ધિવાદને વિકાસ. આંખોથી જેનારા પયગમ્બરે એમાં પૂર્ણ માનતા હતા, નહિ તે એમના નૂતન ધર્મને કાજે તેઓ કંઈ કરત કે દુઃખ ભગવત નહિ. પાલેએ જે બચાવ કર્યો છે તે ઈશ્વરને કાયદાની બાબતમાં સલાહ આપનાર એક સમર્થ ધારાશાસ્ત્રીના કાર્ય જેવું છે.
૧૮ મી સદીના ઇંગ્લંડના કેવળેશ્વરવાદી લેખકોની યાદી એક જ લેખકનું નામ ઉમેરતાં સંપૂર્ણ થશે. આ છેલ્લો લેખક તે ટેમસ પેઈન. એની પહેલાંના સર્વ લેખકે કરતાં પેઈન વિશેષ વિખ્યાત હતે. એ મૂળ રફેકને વતની હતો, પરંતુ અમેરિકા જઈ વસેલે અને એણે (કાન્સના) બળવામાં આગળ પડતો ભાગ લીધો હતો, પછી તે ઈગ્લેંડ પાછો ફર્યો હતો અને ૧૭૯૧ માં એણે એનું
રાઈટસ ઓવ મેન” મનુષ્યોના હક્કો નામનું પુસ્તક બે ભાગમાં પ્રસિદ્ધ કર્યું હતું. હું કેવળ ચર્ચાના ક્ષેત્રમાંના વિચારસ્વાતંત્ર્યનો ઈતિહાસ અવલોકી રહ્યો છું, એ ક્ષેત્રમાં જ વિચાર કેવી રીતે સ્વતંત્ર થયા તેની ચર્ચા કરી રહ્યો છું, કારણકે એને સામાન્ય રીતે સર્વ ક્ષેત્રમાંના વિચારસ્વાતંત્ર્યન (ઉમા) માપક યંત્ર પે ગણી શકાય. ૧૮ મી સદીના આ અંતકાળમાં રાજકારણ કે ઈશ્વરવિવાના ક્ષેત્રમાં વ્યુત્ક્રાંતિકારક વિચારે પ્રકટ કરવા એ ઘણું જોખમભરેલું હતું. પેઈન અમેરીકન રાજ્યબંધારણનો ઉદ્દામ, અતિ ઉત્સાહી પ્રશંસક હતા તેમ જ ફેન્ચ વિપ્લવ (જેમાં એને ભાગ ભજવવાને હવે તે) ને પણ એ ટેકે આપતા હતા. એનું “મનુષ્યના હકક” નામનું પુસ્તક રાજા શાસન (પદ્ધતિ) ને દૂષિત ઠરાવી, પ્રતિનિધિત્વવાળા પ્રજાશાસનની હિમાયત કરે છે. આ પુસ્તકની ખરીદી માટે પડાપડી થઈ હતી, પછીથી સસ્તી આવૃત્તિ બહાર પાડવામાં આવી હતી અને ગરીબ વર્ગ પણ એને સહેલાઈથી લાભ લઈ શકતું હતું એ જેઈ સરકારે લેખક પર ફોજદારી કામ ચલાવવાનો નિર્ણય કર્યો. પેઈન કાન્સ હાસી ગયો, એને કેલેના બંદર પર ભારે સન્માન મળ્યું અને ત્યાંના લોકેએ એને પ્રજાકીય મંડળમાં પ્રતિનિધિ તરીકે ચૂંટી મોકલ્યો.
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્રને ઇતિહાસ. ૧૬૩ રાજદ્રોહના ગુન્હાસર ૧૭૯૨ ના અંતમાં એની તપાસ ચાલી. એના ગ્રંથમાંના જે ફકરાઓને લીધે એના પર રાજદ્રોહનો આરોપ ઘડવામાં આવ્યો હતો તે ફકરાઓ નીચે મુજબ છે –
પરાપૂર્વથી ચાલી આવેલી બધી સરકારે સ્વભાવથી જાલિમ છે. કરોડો રૂપીઆને ધુમાડે કરીને હેલેંડ, હેનવર, ઝેલ અને બ્રસ્બીકથી ઈંગ્લેંડનાં કાયદા, ભાષા અને લોકકલ્યાણથી અજ્ઞાત તથા (Parish) ગ્રામના કોસ્ટેબલની પદવી માટેની પણ લાયકાત વિનાની વ્યક્તિઓને તેડાવી મંગાવવાના કૃત્ય માટે ઈગ્લેંડને એક સમે પિતાના પર હસવું આવશે. અને આ સમય બહુ દૂર નથી. જે આવાને હાથે રાજ્યની લગામ સંપી શકાય તે પછી રાજતંત્ર ચલાવવામાં કશી ધાડ મારવાની નથી અને એને લગતા એકેએક કાર્ય માટે ઈંગ્લેન્ડના દરેક ગામ અને શહેરમાંથી જોઈએ તેવી સાધનસામગ્રી મળી શકે.”
અસ્કન પેઈનને બચાવ કરનાર હતો. એણે વિચારસ્વાતંત્ર્યના બચાવમાં નીચે મુજબનું સુંદર, છટાદાર ભાષણ કર્યું હતું –
(“જુલમ વિરોધને સ્વાભાવિક ઉત્પાદક છે.) જુલમ કર્યો કે સામે માણસ સ્વાભાવિક રીતે માથું ઉંચકવાને જ; અને જુલમ કરનારમાં બુદ્ધિ-વિવેકનું શૂન્ય હોય છે એ વાત જુલમ થતાં જ સબળ રીતે સાબીત થઈ જવાની. ગૃહસ્થ ! લ્યુશીઅનની લખેલી રમુજી વાત હમારે બધાએ યાદ રાખવી ઘટે છે. એક સમય જ્યુપીટર (બહસ્પતિ) અને એક ગામડીએ પૂરી છુટછાટથી અને ગાઢ પરિચય હેાય તેવી રીતે સ્વર્ગ અને મૃત્યુલોક વિષે વાત કરતા હતા. ગામડિઓ જ્યુપીટરનાં વાક્યને ધ્યાનપૂર્વક હુંકારા અને અનુમતિથી સાંભળ્યું જ હતું અને જ્યુપીટર પિતાના વિચારોની ગામડીઆને ખાતરી કરાવવા પ્રયાસ કરતા હતા, પણ એકાદ સ્થળે ગામડીઆએ શંકા કર્યા જેવું લાગ્યું એટલે યુપીટરે એકદમ ફરીને પેલા ગામડીઆને પિતાના વજની બીક બતાવી. પેલે ગામડીઓ સાશ્ચર્ય બેલી ઉઠે-“હં, હું, યુપીટર હવે હું સમજ્યો કે હુમારું કહેવું
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૪
બુદ્ધિવાદને વિકાસ. ખેટું છે. જ્યારે મે હમારા વજની બીક બતાવે છે (સરલ દલીલેથી શંકાનું સમાધાન કરવાની અશક્તિ હોવાથી) ત્યારે ત્યારે હમે ટાજ હે .” મહારી પણ આ જ સ્થિતિ છે. હું ઈગ્લેંડના એક સાથે ન્યાયી, તાર્કિક દલીલમાં ઉતરી શકું, પરંતુ અધિકારીએના વજ–ભારી ધમકીઓ-સામે હું ખૂઝી શકું નહિ. (સત્તાના મદમાં ધાર્યું કરવા મથનારા સામે હું બુદ્ધિથી કશું ઉકાળી શકું નહિ. મદેન્મત્ત સત્તા આગળ મારું શાણપણ કશું ન ચાલે.)
* તપાસમાં પેઈન ગુન્હેગાર ઠર્યો, અને રાજ્યમાંથી બહિસ્કૃત થયો. ૧૭૯૪-૯૬ માં એણે “ધી એજ એવું રિઝન” એ નામનું ખ્રિસ્તી ધર્મવિરોધી પુસ્તક પ્રકટ કરી ન અપરાધ કર્યો. રોબસ્વીઅરની આજ્ઞાથી જ્યારે એને પેરીસના કેદખાનામાં રહેવાને યોગ પ્રાપ્ત થયે ત્યારે ત્યાં રહ્યા રહ્યા એણે આ ગ્રંથ લખો શરૂ કર્યો હતે. એમાં છેક સરળ ભાષામાં, સહેજ પણ શબ્દસંકોચ કે કૃત્રિમ ઢાંકપીડા વગર, ખ્રિસ્તી ધર્મની મેક્ષ વિષેની યેજનાની અને બાઈ. બલની સખત ઝાટકણું કરવામાં આવી છે અને આવી જાતનું એ પ્રથમ ઉપયોગી પુસ્તક હોવાથી એ ઘણું ખ્યાતિ પામ્યું છે. એ સારી પ્રસિદ્ધિ પામ્યું એનું બીજું કારણ એ હતું કે પુસ્તક સામાન્ય જનતામાં પણ. સારે પ્રચાર પામે એવી અનુકૂલ શૈલીમાં લખાયેલું હતું, અને બાઈબલ પર ટીકા કરવામાં પેઈનનું વલણ જો કે એના પુરોગામી કેવળેશ્વરવાદીઓના વલણને મળતું હતું તો પણ ખગોળશાસ્ત્રની દૃષ્ટિએ પ્રતીત થયેલી વિશ્વ સંબંધી કલ્પના સાથે ખ્રિસ્તી ધર્મની યોજનાને કશી જ અનુરૂપતા નથી એ વાત સચેટ રીતે સાબીત કરવાનું પ્રથમ માન તે પેઈનને જ ઘટે છે. આવા અપૂર્વ અને બળવત્તર. પ્રતિપાદનને લીધે પણ એના પુસ્તકની સારી પ્રશંસા થઈ છે.
આપણે પેઈનના શબ્દો તરફ વળીએ એટલે ખ્રિસ્તી પ્રણા-- લિકાના અને ખગોળશાસ્ત્રના અનુમાન વચ્ચેનો વિરોધ સ્પષ્ટ થશે.
આપણે જે દુનીઆમાં વસીએ છીએ તે જ આખું વસવાયોગ્ય
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
• વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
૧૬૫ ભૂમંડળ છે-આપણી દુનીઓથી અતિરિક્ત બીજી કોઈ દુનીઆ જ નથી–એવું ખ્રિસ્તી પ્રણાલિકામાં સ્પષ્ટ કથન તો નથી, છતાં યહુદિઓની સૃષ્ટિની ઉત્પત્તિને વૃત્તાંત, ઇવ અને સફરજનની કથા અને પ્રભુપુત્રના મૃત્યુવાળા એ વાર્તાને ઉત્તર ભાગ-એ સર્વ જોતાં એ પ્રણલિકાની ઘટના એવી છે કે એથી ઉલટું જે અર્થાત દુનીઆ અનેક છે અથવા તે જેટલા તારાઓ છે એટલી તે છે જ એવું–માનવાથી ખ્રિસ્તીઓની ધર્મપ્રણાલિકા એકદમ નજીવી અને હાસ્યાસ્પદ થઈ જાય છે. એક જ મનુષ્ય એક વખતે આ બે ખ્રિસ્તીશાસ્ત્ર અને ખગળશાસ્ત્રમાંની પરસ્પર વિરુદ્ધ માન્યતાઓ પિતાના હૃદયમાં ધરાવી શકે નહિ અને જે કંઈ એ બન્નેને માનવાને ડોળ કરે તેને વિષે એટલું જ કહી શકાય કે એને એ બેમાંથી એકે વિષે ભાગ્યે જ કંઈ વિચાર હશે.”
કુદરત પ્રભુના આવિષ્કારરૂપ છે એટલું એક ઉત્સાહી કેવળેશ્વરવાદી તરીકે પોતે માનતે હોવાથી પેઈન એ વાતનું અતિ સબળ રીતે સમર્થન કરી શકે છે. જૂના કરારમાંની કેટલીક વાર્તાઓને ઉદેશીને તે લખે છે –
આ અગમ્ય, ઈદ્રિયાતીત સમસ્ત વિશ્વ જેને ઘણું કરે તે માત્ર એક ભાગ મનુષ્યને દૃષ્ટિગોચર થઈ શકે તેના પ્રેરક અને નિયામકની (Immensity) અમાપ શક્તિને આપણે ખ્યાલ કરીએ તો આવી તુચ્છ વાતને ઈશ્વરક્ત કહેતાં આપણે શરમાવું જોઈએ.”
પઈન ના પુસ્તકને ધર્માધ્યક્ષ વૈટસને જવાબ વાળે. વૈટિસન ૧૮ મી સદીમાંના સારા, પ્રશંસાપાત્ર ધર્મગુરુઓમાંને એક હતા અને એ મનુષ્યને સ્વાત્મનિર્ણયનો હક્ક છે એ વાત કબુલ તથા દલીલ સામે દલીલથી લડવું જોઈએ, દબાણ કરવું ન જોઈએ, એ અભિપ્રાય ધરાવતે. એણે પેઈનને જે લેખધારા જવાબ વાળ્યો, તે લેખનું નામ “એન એપેલેજ ફેર ધ બાઈબલ’ અર્થસૂચક હતું. વૅટસનના આ જવાબને ઉદ્દેશીને ૩ જા જે કહ્યું હતું કે બાઈબલ જેવા ગ્રંથના બચાવની કશી જરૂર પડે એવું મારા જાણ્યામાં નથી. બચાવ
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬ બુદ્ધિવાદને વિકાસ. ' ઘણે લુલ અને ઢીલે છે; આમ છતાં પેઈને શાસ્ત્ર (Scripture બાઈબલ) પર જે કેટલીક ટીકા કરી છે અને જેમને લીધે બાઈબલના અચૂકપણાને સિદ્ધાંત જોખમમાં આવી પડે એમ માનવું હતું, તે ટીકાઓને ટસનના લેખમાં સ્વીકાર કરવામાં આવ્યો છે એથી એ લેખ ધ્યાન ખેંચે એ છે.
પેઈનના પુસ્તકને જબરો ફેલાવો થયે. તેથી દુર્ગુણલ્મન મંડળે ( Society for the Suppression of Vice ) એના પ્રકાશક પર ફોજદારી કરવાનો નિશ્ચય કર્યો. ઉચ્ચ વર્ગોમાં તે અશ્રદ્ધા સાધારણ થઈ પડી હતી, પરંતુ સાધારણ જનતાને માટે ધર્મ આવશ્યક છે અને નીચલી કેમેમાં અશ્રદ્ધા ફેલાવવાના કોઈ પણ પ્રયાસને મૂળમાં જ દાબી દેવો જોઈએ એ સર્વેને દઢ અભિપ્રાય હતે. ગરીબ વર્ગને વ્યવસ્થામાં રાખવા માટે ધર્મ અતિ ઉપયોગી સાધન છે એવી સામાન્ય માન્યતા હતી. પણ ઘૂસ્ટનની વાત બાજુ પર મૂકીએ તે શરૂઆતના બુદ્ધિવાદીઓમાંથી શિક્ષાપાત્ર થવામાં તે પિટર એનેટ નામને એક શિક્ષક જ હતે. એણે (free thought) નાસ્તિકમત લોકપ્રિય કરવાનો પ્રયાસ કર્યો હતું અને એવા અતિ નિંદ્ય, ઘેર વિચારે જનતામાં ફેલાવવાના ગુન્હાસર તેને જાહેરમાં બદનામ કરવામાં આવ્યો હતો તથા સખત મજુરીની શિક્ષા ફરમાવવામાં આવી હતી. પેઈનનું માનવું હતું કે સમગ્ર જનસમાજને નવા વિચારના સંસર્ગમાં આવવાનો અધિકાર હતો અને એણે ભણેલા અભણ સર્વ કેઇના હાથમાં જાય એવી રીતે પોતાનો ગ્રંથ રચેલો. આથી એના પુસ્તક પર અંકુશ મૂકાય એ વાત સ્વાભાવિક હતી. ૧૭૯૭ માં તપાસ ચાલી તે સમયે ન્યાયાધીશે પ્રકાશકના બચાવમાં બને તેટલાં વિદને નાંખ્યાં અને તેને એક વર્ષની કેદની શિક્ષા ફરમાવી.
પિઈનના ગ્રંથને અંગે ચાલેલી તપાસને આટલેથી અંત ન આવ્યો. ૧૮૧૧ માં “એજ એવું રિઝન” ને ત્રીજો ભાગ પ્રસિદ્ધ
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઈતિહાસ
૧૬૭ થયો અને એના પ્રકાશક ઈટનને ૧૮ માસની કેદ ઉપરાંત એક મહિના સુધી (Pilloried) તેના હાથ અને ડોકું હેડમાં પૂરવામાં આવ્યાં હતાં. તપાસ ચલાવનાર ન્યાયાધીશ લૈર્ડ એલનબરેએ પ્રકાશકના ગુન્હા સંબંધમાં કહ્યું કે આપણે ધર્મના પાયારૂપ પુસ્તકનાં સત્યને ઈન્કાર કરવાની કોઈ કાળે છૂટ નથી. કવિ શેલિએ લોર્ડ એલનબરેને નીચે પ્રમાણેને કડક પત્ર લખ્યો હત–
“શું આપ ઈટનનું જીવન ખારું કરીને તેને આપના ધર્મમતને કરવા ધારે છે? રાક્ષસી દેહદમન કરીને આપ આપના ધર્મસિદ્ધાંતે કદાચ એને મુખે કબુલાવી શકે, પરંતુ જ્યાં સુધી આપ આપના ધર્મના સિદ્ધાંતે ગળે ઉતરે એવા ન કરે ત્યાં સુધી એ આપના સિદ્ધાંતો માની શકે નહિ, પણ સિદ્ધાંતોમાં શ્રદ્ધા ઉપજાવવી એ કદાચ આપની શક્તિ બહારની વાત છે. આપના ધર્મોત્સાહના આવા પ્રદર્શનથી આપ આપના પૂજ્ય દેવને ખુશ કરવા માગે છે કે શું? જો એમ જ હોય તો મહારે કહેવું પડશે કે પિશાચ જેને કેટલીક પ્રજાઓ મનુષ્યનાં શબના બલિદાન આપે છે તે પણ સુધરેલી સમાજના ઈષ્ટદેવ કરતાં ઓછા જંગલી છે.” ૧૮૧૯ માં રિચર્ડ કાર્લાઇલે પેઈનનું પુસ્તક પ્રકટ કર્યું. એથી એની પણ સૌના જેવી દશા થઈ તેના પર ફોજદારી કામ ચાલ્યું અને તેને ભારે દંડ ભરવાની તથા ૩ વર્ષની કેદની સજા થઈ. એ દંડ આપવા અસમર્થ હોવાથી એને ત્રણ વર્ષ પર્યત કેદમાં રાખવામાં આવ્યો હતો, એની પત્નીએ તથા બહેને પ્રકાશકને ધંધે ચાલુ રાખે, તેમ પુસ્તક વેચવાનું પણ જારી રાખ્યું, એટલે તેમને પણ દંડ કરવામાં આવ્યું હતો અને પાછળથી જેલમાં ગોંધવામાં આવ્યા હતા. દુકાનના કામમાં મદદ કરનારા બધા કામદારોની પણ એ જ વલે થઈ હતી.
પેઈનના પુસ્તકના પ્રકાશક ઈંગ્લેંડમાં જુલમના ભોગ બન્યાં તો પેઈનને પોતાને અમેરિકામાં ખમવું પડ્યું. ત્યાંની ધર્મધ પ્રજાની કનડગતેને લીધે પેઈનની જીંદગીના છેલ્લાં વર્ષો દુઃખમય થયાં હતાં.
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
બુદ્ધિવાદના વિકાસ.
૧૮ મી સદીના મધ્યયુગમાં જર્મનીમાં જ્ઞાનયુગના સૂર્યના ઉદય થયા. ઈંગ્લેંડ કરતાં જર્મનીનાં ઘણાં રાષ્ટ્રામાં વિચારસ્વાતંત્ર્ય બહુ ઓછુ હતું. મહાન ફ્રેડરિકના પિતાના સમયમાં વુલ્ફ નામના તત્ત્વનને પ્રશિયામાંથી દેશનિકાલ કરવામાં આવ્યા હતા; કારણકે, એણે (લેાકમાન્યતા મુજબ ) માત્ર ખ્રિસ્તી ધર્મના જેવાં વખાણ થઇ શકે તેવાં વખાણુ ચીનના સંત કેાયુસીયસના નીતિશિક્ષણ સંબંધમાં કા હતાં. ફ્રેડરિક ગાદીએ આવ્યા ત્યારે વુલ્ફ પાછે પ્રશિયામાં આવ્યે. ફ્રેડરિકના રાજ્યમાં મતાંતરક્ષમા ઠીક પ્રવર્તતી અને વૃશિયા એની આજૂબાજૂનાં રાજ્યમાં સ્વતંત્ર વિચારો ફેલાવવા ખાતર રાજ્યના જુલમને ભાગ બનનારા લેખકેાનું આશ્રયસ્થાન હતું. અલબત્ત, એના સમયના ઘણા અંગ્રેજ મુદ્ધિવાદીઓની માફક ફ્રેડરિક પણ એમ માનતા કે નવીન વિચાર (free thought) અથવા નાસ્તિક મત જનસમુદાય માટે ઈષ્ટ નથી, કારણ, લેાકેા ફિલસુી સમજવાને અસમ હાય છે. હાલ પણ આવા વિચાર ધરાવનારા ઘણા લેાકેા છે. જમનીમાં અંગ્રેજ કેવળેશ્વરવાદીની ફ્રાન્સના સ્વતંત્ર વિચારકાની અને સ્પાઈનાઝાની અસર થઈ હતી; પરંતુ ૧૮ મી સદીમાં જર્મનીમાં બુદ્ધિવાદનું જે પ્રચારકામ ચાલ્યું તેમાં અપૂર્વ, રસિક કે પ્રજામાં જાગૃતિ પેદા કરે એવું કશું જ હતું નહિ. બુદ્ધિવાદના એ પ્રચારકા તરીકે આપણે (Edlemann) ઈલમાન અને (Bahrdt) ખાલ્દ નાં નામેા ગણાવીએ. દિલમાનાં પુસ્તકામાં બાઇબલ ઈશ્વરપ્રેરિત ગ્રંથ છે એ વાતને વિરાધ કરવામાં આવ્યા હેાવાથી જુદાં જુદાં શહેરામાં એના ગ્રંથે સળગાવવામાં આવ્યા હતા અને એને અર્લિન ન્હાસી જઇ ફ્રેડરિકના આશ્રય લેવાની જરુર પડી હતી. ખાહ એના સમયના બધા લેખકા કરતાં વધારે આક્રમણશીલ હતા. પ્રથમ એ ધર્મોપદેશક હતા, પરંતુ પછી ધીમે ધીમે એ પ્રાચીન મતથી વિરુદ્ધ થતા ગયા. નવા કરારનું એણે ભાષાંતર કર્યું એ કાળથી પાદરી તરીકેની એની જીંદગીના અંત આવ્યા. એની જીંદગીના અંતિમ ભાગ
૧૬૮
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
૧૬૯
એણે મુસાફરખાનાંના માલિક તરીકે ગુજાર્યાં. એનાં લખાણા–ઉ. ત.
'
બાઈબલ પરના પત્રા' (Letters on the Bible)–ની ઘણી અસર થઈ હાવી જોઇએ; નહિ તા ઈશ્વર વિદ્યાવિદ્યામાં ખાહ પ્રત્યે સખત તિરસ્કાર જાગૃત થાત નહિ.
આમ છતાં, આ સૈકામાંને જર્મનીમાંના બુદ્ધિવિકાસ ( Enlightenment) બુદ્ધિવાદના પ્રચારકામાં સીધા આવિષ્કાર ન પામતાં, સાહિત્ય અને તત્ત્વજ્ઞાનમાં પ્રાદુર્ભાવ પામ્યા. ગેટ (Goethe)-સ્પાઈનાઝાનાં લખાણાની જેના પર ઘણી પ્રૌઢ અસર થઇ હતી તે—તથા શિલર જેવા સુવિખ્યાત લેખકે ચર્ચામાં જોડાયા ન હતા, અને તેમનાં લખાણા તથા તત્કાલીન સાહિત્ય પ્રવૃત્તિની અસરથી મનુષ્યના અનુભવતી ખૂબ છૂટથી ચર્ચા થવા માંડી અને વિચારસ્વાતંત્ર્ય પરના અંકશે! અલેાપ થવા માંડયાં.
એક જર્મન વિચારકે આખી દુનિયાને ખળભળાવી એ જર્મીન તે કેન્ટ નામના ફિલસુફ્ હતા. એણે એના · ક્રિટિક એવું પ્યૂર રિઝન’ નામના પુસ્તકમાં દર્શાવી આપ્યું કે બુદ્ધિની મદદથી ઈશ્વરના અસ્તિત્વ અને આત્માના અમરત્વના સિદ્ધાંત પુરવાર કરવાને આપણે પ્રયાસ કરીએ છીએ ત્યારે આપણે ન છુટકે પરસ્પર વિરુદ્ધ વચને ઉચ્ચારવાં પડે છે, વિશ્વરચના પરથી તેના કર્તાના અસ્તિત્વ વિષેનાં અનુમાનપર તથા બધી ઇશ્વરવિદ્યા પર કેન્ટે જે ખંડનાત્મક વિવેચન કર્યું છે તે હ્યુમની ચર્ચા કરતાં વધારે પૂર્ણ છે અને કેન્ટની તથા લીકની પતિ જુદી હતી છતાં કેન્ટની ફિલસુીનું વ્યવહારું પરિણામ લાકની ફિલસુીના જેવું જ આવ્યું છે, જ્ઞાન માત્ર અનુભવગમ્ય છે. એ સૂત્ર કેન્ટની ફિલસુીમાંથી પણ નિકળતું, નીતિશાસ્ત્ર (Ethics) ના લાભમાં કેન્ટે જે દેવને આગળે ખારણેથી હાંકી કાઢયા હતા તે દેવને જ તેણે પાછલે બારણેથી છાનાછૂપા ઘુસાડવાને પાછળથી પ્રયાસ કર્યો હતા એ વાત સાચી છે, પરંતુ એને પ્રયાસ નિષ્ફળ
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૦
બુદ્ધિવાદના વિકાસ,
નિવડયા હતા.૧ એની ફિલસુફ઼ીને આધારે નવી નવી વિચારપદ્ધતિ ઉદ્ભવી હતી અને તેમાં કેવળેશ્વરવાદીએ ઈશ્વર' શબ્દ જે અમાં વાપરે છે તેથી છેક જુદો અર્થ સૂચવવા માટે ઈશ્વર નામના પ્રયાગ કરવામાં આવ્યા હતા, આમ અનેક નવીન વિચારપદ્ધતિઓને જન્મ આપનારી કેન્દ્રની ફિલસુરી બુદ્ધિને અધિકારની ઝુંસરીમાંથી મુક્ત કરવાના માર્ગીમાં બહુ મદદગાર નિવડી હતી.
૧ આના વધુ ખુલાસા માટે કેન્ટનુ નીતિશાસ્ત્રનુ” ઉપરનુ` પુસ્તક જોવું.
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યના ઇતિહાસ.
પ્રકરણ ૭
+vro
૧૭૧
બુદ્ધિવાદની પ્રગતિ.
સત્તરમું શતક આધુનિક વિજ્ઞાનના જન્મનું શતક હતું. કાપરનિકસના સંશાધને એ એના જન્મતી આગાહી કરાવી અને એના સિદ્ધાંતની સત્યસિદ્ધિ, ગુરુત્વાકષ ણુ અને રક્તપરિભ્રમણના સિદ્ધાંતાની શોધ તથા આધુનિક રસાયણશાસ્ત્ર અને પ્રકૃતિશાસ્ત્રની સ્થાપના— આ બધાં સત્તરમા શતકમાં થયાં હોવાથી એમણે એ શતકની મહત્તા વધારી. ધૂમકેતુનું સાચું સ્વરૂપ નિશ્ચિત કરવામાં આવ્યું એટલે તે દૈવી કાપનાં ચિહ્ન તરીકે લેખાતા અટક્યા હતા પણ પ્રેગ્રેટેસ્ટંટ મુલકામાં વિજ્ઞાનશાસ્ત્રી ઈશ્વરવિદ્યાના શત્રુઓને અચાનક સરદાર થઈ પડે ત્યાર પહેલાં કેટલીક પેઢીએ વીતવી બાકી હતી. ૧૯મી સદી સુધી તે પૃથ્વીની ગતિના પ્રશ્ન જેવી નજીવી ખાખતામાં જ સિદ્ વૈજ્ઞાનિક સત્યા અને બાઇબલ શાસ્ત્ર વચ્ચે વિરાધ ભાસતા અને ધમસૂત્રેાને નવા અર્થો કરીને આવા નજીવા વિરેાધાને ઉડાવી દેવાનું કામ ઘણું સહેલું હતું, આમ છતાં વિજ્ઞાનશાસ્ત્ર નહિ સ્પર્શેલ એવા ઘણા મશહુર બનાવે દિનપ્રતિદિન વધતા જતા હાવાથી બાઈબલમાંનાં અતિહાસિક કથનામાંથી લેાકની શ્રદ્ધા ઉડી જવાની ભીતિ રહેતી હતી અને નેાહાની નૌકા અને જળપ્રલયની વાતે સાચી હોય તે। પછી તરવાને અને ઉડવાને અસમર્થ એવા પશુએ અમેરિકામાં તથા એશિયાના ટાપુએમાં વસ્યાં ક્યાંથી ? વળી પ્રાચીન દુનિયામાં હતી જ નહિ એવી નવી જાતિએ નિરંતર નવી દુનિયામાં દષ્ટિએ ચઢતી હતી તેનું શું કારણ ? આસ્ટ્રેલીઆના કેંગારુએ શું અહ્વરથી પડયા ? આવા આવા પ્રશ્નદ્વારા ખાઇબલનાં ઐતિહાસિક કથને અશ્રદ્ધેય જણાતાં ગયાં, આ પ્રશ્નાના ઉત્તર પ્રચલિત ઇશ્વરવિદ્યાને વિરોધ ન થાય એવી અનુકૂળ રીતે માત્ર એક અટકળથી અપાય એમ ભાસતુ અને તે એ કે જળપ્રલય પછી પણ સુજનનાં નવાં અગણિત કાર્યો
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૨
બુદ્ધિવાદની પ્રગતિ. થતાં હતાં. જે કંઈપણ ક્ષેત્રમાં ૧૮ મી સદીના વિજ્ઞાનવેત્તાઓને સત્તાધારીઓને સૌથી વધુ જુલમ ખમવો પડ્યો હોય તે તે પ્રાકૃતિક ઈતિહાસના ક્ષેત્રમાં જ હતો, એ જ ક્ષેત્રને લગતા પ્રશ્ન સંબંધે લિનીઅસને સ્વીડનમાં સહન કરવું પડ્યું હતું અને બફને કાન્સમાં જુલમ જીરવ પડેલો; બફને ૧૭૬૯ માં પ્રસિદ્ધ થયેલા પિતાના “નેચરલ હિસ્ટરી” “પ્રાકૃતિક ઈતિહાસ’ નામના ગ્રંથમાં પૃથ્વીની ઘટના વિષે જે અનુમાને કરેલાં તે પાછો ખેંચી લેવાની તથા બાઈબલમાં વર્ણવેલા વિત્પત્તિની કથા પિતે પૂર્ણપણે માને છે એવું જાહેરમાં જણાવવાની તેને ફરજ પાડવામાં આવી હતી.
૧૯ મા શતકની શરુઆતમાં લેસ્લેસે સમસ્ત વિશ્વ અજયય હતું Nebulous' એ અનુમાન પર તેની ઉત્પત્તિ ઘટાવી. એનાં અનુમાનોથી ઈશ્વર આ સૃષ્ટિને કર્તા છે એ તક ઉડી જતો હતો અને તેથી તેમને યોગ્ય વિરોધ કરવામાં આવ્યો હતે. લેપ્લેશને સિદ્ધાંત એ હતી કે પૃથ્વી અને સૂર્યમંડળ ઘડાયાં ત્યાર પહેલાં લાંબા કાળથી ભૌતિક પ્રક્રિયા ચાલુ જ હતી. આવા સિદ્ધાંતથી બાઈબલની ઇતિહાસ મહત્તા તૂટી પડે એમ લાગતું ખરું, પરંતુ સહેજ બુદ્ધિચાતુર્યથી લેલેસે તેડવા ધારેલી જેનેસીસ (બાઈબલનાં પુસ્તકોમાંનું પહેલું) (જૂને કરાર–ઉત્પત્તિ વિજ્ઞાન) ના પહેલા પ્રકરણની મહત્તા રક્ષી શકાય એમ હોવાથી લેપ્લેસને સિદ્ધાંત ઘણો ભયંકર ન હતું. બાઈબલમાં વર્ણવેલી ઉત્પત્તિ અને જળપ્રલયની કથાને નાપાયાદાર ઠેરવવા માટે તે ભૂસ્તરવિદ્યા નિર્માઈ હતી. લેપ્લેસના સિદ્ધાંત કરતાં ધર્મશાસ્ત્રીઓને ભડકાવે એ શત્રુ એ ભૂસ્તરવિદ્યા હતી. એક ફેન્ચ પ્રકૃતિશાસ્ત્રી (Naturalist) કુવીએ (Cuvier) એવું અનુમાન કર્યું હતું કે પૃથ્વીમાં વારંવાર વજાતે થયા હતા અને દરેક વજ્રપાતને પ્રસંગે નવી ઉત્પત્તિની જરૂર પડી હતી. આ અનુમાનથી સૃષ્ટિના સુજનના કાર્યમાં ઈશ્વરને હાથ છે એ માન્યતા રાખવાની જરૂર ક્ષણભર જતી રહી હતી. ૧૮૦૩ માં
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
૧૭૩
લયાલે (Lyell) “
પ્રિન્સપલ્સ એવ જીઓલોજી” “ભૂસ્તર વિદ્યાના તો” નામનું પુસ્તક પ્રસિદ્ધ કર્યું. તેમાં એણે તે ફેન્ચ પ્રકૃતિશાસ્ત્રી કુવિએ (Cuvier) ની માન્યતા–પૃથ્વીમાં નિરંતર વજપા (catastrophy) થયા કરે છે તેનું ખંડન કર્યું અને પૃથ્વીને ઇતિહાસ આજે પણ નજરે આવતી સામાન્ય પ્રક્રિયાઓ દ્વારા સમજાવી શકાય એમ છે એવું પુરવાર કર્યું. આમ છતાં એણે પણ નવી નવી ઉત્પત્તિઓ ક્રમવાર થયા જ કરતી એ વિચારને પુષ્ટિ આપી. ૧૮૬૩ માં પ્રકટ થએલા એના “એન્ટિકિવટિવ મેન” “મનુષ્યની પ્રાચીનતા’ નામના ગ્રંથમાં સબળ પ્રમાણે રજૂ કરીને એણે પુરવાર કરી આપ્યું કે બાઇબલમાં જણાવેલા કાળથી હજારેક વર્ષો પૂર્વે માનવજાતિ વિશ્વમાં વસ્તી હતી. યહુદી શાસ્ત્રમાંની ઉત્પત્તિની કથામાં આવતા દિવસ શબ્દનો અર્થ “લા કાળ” જેવો “બ્રહ્માના દિવસ” કરીએ તે કેવળ પૃથ્વી સંબંધમાં જ નહિ, પરંતુ છેડે, ઉતરતા પ્રાણવર્ગોના સંબંધમાં પણ બાઈબલના લેખને વિજ્ઞાનનાં અનુમાન સાથે મેળ બેસાડી શકાય ખરે. કિંતુ માનવોત્પત્તિના વિષયમાં આવી કશી છટકબારી નથી, કારણ કે એ વિષે બાઈબલને કાલનિર્ણય તદ્દન ચોક્કસ છે. સત્તરમી સદીના એક અંગ્રેજ ધર્મગુરુએ ઘણી ચતુરાઈથી ગણતરી કરી હતી કે ઇસ્વી પૂર્વે ૪૦૦ ની સાલના ઓકટોબરની ૨૩ મી તારીખે સવારના નવ વાગે ખ્રિસ્તી ત્રિપુટિએ મનુષ્યને ઉત્પન્ન કર્યો હતો, અને બાઈ-- બલની કઈ પણ ગણતરીથી મનુષ્ય આથી વહેલો ઉત્પન્ન થયેલ હતે એમ સાબીત થઈ શકે એમ નથી. ભૂસ્તર વિદ્યાનાં અનુમાન નેને બીજા પ્રમાણેની પણ પુષ્ટિ મળી; પરંતુ ભૂસ્તરવિદ્યા એકલી જ યહુદિશાસ્ત્રમાંની ઉત્પત્તિ વિજ્ઞાનનું અતિહાસિક સત્ય સદા માટે ખંડન કરવા સમર્થ હતી. મનુષ્યને છેતરવાના સ્પષ્ટ હેતુથી ઈશ્વરે બાઈબલમાં ભ્રામક વિચારે ઘુસાડયાં એવું અનુમાન કરીએ તે જ યહુદિકથાની મહત્તા રક્ષી શકાય એમ હતું.
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
બુદ્ધિવાદની પ્રગતિ.
ભૂસ્તરવિદ્યાએ બાબલનું અચૂકપણું ખાટું પાડયું, પરંતુ આવા આદમ અને ઇવની ઉત્પત્તિની પ્રાગૈતિહાસિક (Prehistoric) વાર્તા તેણે સ્પર્શી નહિ. આથી આ વાર્તા અસંભવિત ન લાગી, પરંતુ ભૂસ્તરવિદ્યાએ નહિ સ્પર્શેલી ખાખત જુઠી ઠેરવવાનું કામ પ્રાણીવિદ્યાએ ઉપાડી લીધું અને તેણે માનવેત્પત્તિ સંબંધી પોતાના અભિપ્રાય દર્શાવ્યેા. મનુષ્ય સમેત સ ઉચ્ચ વર્ગનાં પ્રાણીએ મૂળ ઉતરતી યાનિના પ્રાણીએમાંથી જ વિકાસ પામ્યા હતાં એવી જૂની માન્યતા હતી અને દૃશ્યમાન્ જગત્ અતિમાનુષી ડખલગીરી વગર નિરંતર ચાલતી પ્રક્રિયાઓનું પરિણામ છે તથા એકરૂપ કુદરતી કાનુનેાથી તેનું સ્વરૂપ નિશ્ચિત કરી શકાય એવું છે એ માન્યતા તરફ મહાન્ ચિંતકા વળવા માંડયા હતા. પરંતુ નિર્જીવ પદાર્થીના સંબંધમાં કુદરતી કાનુનાનું શાસન સ્થાપિત થવાને ભાસ થતા હતા—એ પદાર્થોના નિયમનમાં કાષ્ઠ દૈવી શક્તિનેા હાથ ન હતેા કિંતુ તેઓ કુદરતી કાનુનેાને વશ વતા હતા એમ માની શકાતું—તા પણ જ્યાં સુધી વિજ્ઞાનશાસ્ત્રી પ્રાણીએ અને છેડેની ભિન્ન ભિન્ન જાતિની ઉત્પત્તિ વિષે સંતાષકારક કારણા ન દર્શાવી શકે ત્યાં સુધી સજીવ પદાર્થોના ઉત્પત્તિ કાય માં ઇશ્વરના હાથ હાવાની માન્યતા સંપૂર્ણ સયુતિક ગણાતી. આથી ૧૮૫૯ માં પ્રસિદ્ધ થયેલું ડારવિનનું ‘એરિજીન એવ સ્પિસિસ' ‘જાતિની ઉત્પત્તિ' નામનું પુસ્તક કેવળ વિજ્ઞાનશાસ્ત્રનું જ નહિ, પરંતુ વિજ્ઞાનશાસ્ત્ર અને ઈશ્વરવિદ્યા વચ્ચેની લડતનું પણ સીમાચિહ્ન છે. એ પુસ્તક પ્રકટ થયું ત્યારે વિલ્ગરફેાસ નામના પાદરીએ ખરું જ કહ્યું હતું કે કુદરતની પસંદગીના સિદ્ધાંતને ઈશ્વરાકત શાસ્ર સાથે કશા મેળ ખાય એમ નથી. એ પુસ્તકમાં દેવને રાજભ્રષ્ટ કરવાના સૃષ્ટિના કાઈ એવેા નિયામક નથી, કુદરતી પ્રક્રિયાથી જ સજીવ, નિર્જીવ પદાર્થી વિકાસ પામે છે એવું પુરવાર કરવાના—જે ભયંકર પ્રયાસ કરવામાં આવ્યા હતા તે સામે ઇંગ્લેડ, ફ્રાન્સ અને જમ
૧૭૪
,
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.'
૧૭૫ નીના ઈશ્વરવિદ્યાવિદે (Theologians) એ સખત વિરોધ દર્શાવ્યું. ૧૮૭૧ માં ડિસેન્ટ ઓવમેન “માનવાવતાર પ્રકટ થયું; મનુષ્યજાતિ હલકી જાતિઓથી વિકાસ પામી છે એ પુરવાર કરવા માટે એમાં સચોટ રીતે મનુષ્યોની વંશાવલી દેરવામાં આવી હતી, આથી જૂને પિકાર ફરી તાજો થશે. બાઈબલમાં લખ્યું છે કે ઈશ્વરે મનુષ્યને ઘડતાં તેને પોતાની જ આકૃતિ આપી. ડારવિન એવું પ્રતિપાદિત કરે છે કે મનુષ્ય વાનર નિમાંથી ઉતરી આવ્યો છે. ડારવિનના આ ઉદ્ધત શાસ્ત્રવિરોધથી પ્રાચીનમતવાદીઓ (Orthodox) ભડકી ઉઠયા હતા. નીચે આપેલા ગ્લૅડસ્ટનના શબ્દોમાં તેમની લાગણીઓને ચિતાર આપી શકાયઃ “ઉત્ક્રાંતિવાદને બહાને ઇશ્વરને સૃષ્ટિ ઉત્પન્ન કરવાની મહેનતમાંથી મુકત કરવામાં આવ્યો છે અને અવિચળ કાનુનોને નામે તેના શિરપરથી સૃષ્ટિ પર શાસન કરવાને ભાર દૂર કરવામાં આવ્યું છે. આમ સૃષ્ટિકર્તાના અને નિયંતાના કામમાંથી ઈશ્વરને છૂટો કરવામાં આવ્યો છે. સ્પેન્સરના કહેવા મુજબ ન્યૂટને ગુરુત્વાકર્ષણને સિદ્ધાંત શોધ્યો તે દિવસથી જ જગનિયંતાના કાર્ય ભારમાંથી ઈશ્વરને છૂટી મળી હતી. હાલ મનાય છે તે મુજબ ડારવિને જાતિઓની ઉત્પત્તિનાં પૂર્ણ કારણે નથી આપ્યાં એ વાત કબુલ રાખીએ તોપણ એનાં સંશોધનોથી કઈ અતિમાનુષી શક્તિ વિશ્વની સરજનહાર અને નિયંતા છે એ સિદ્ધાંત ભાંગી પડ્યું અને સજીવ, નિર્જીવ સમસ્ત સૃષ્ટિમાં સતત વિકાસ ચાલ્યા કરે છે એવા સમર્થ વિચારકોના અભિપ્રાયને ટેકે મળ્યા. બાવા આદમનાં પતન અને ઉત્પત્તિની કથાનાં નાનાં પ્રમાણે સામે આમ બીજું સફળ તીર છૂટયું હતું અને ઈશુના પ્રાયશ્ચિતથી થયેલા માનદ્ધારને સિદ્ધાંત રક્ષવા માટે એના આધારભૂત યહુદિકથા સાથે એને સંબંધ તોડવાને એક જ માર્ગ રહ્યા હતા.
કઈ પ્રકૃતિબાહ્ય અને અપાર બુદ્ધિ સામર્થ્ય સંપન્ન પ્રબળ વ્યક્તિએ કુદરતમાં સાધ્ય સાધનને સુયોગ કર્યો છે એ સિદ્ધાંતને
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૬
બુદ્ધિવાદની પ્રગતિ.
ડારવિનવાદે તેડી પાડ્યું. વિશ્વરચનાના આધારે ઈશ્વરનું અસ્તિત્વ પુરવાર કરવાની દલીલોની અયોગ્યતા કેન્ટ અને હ્યુમે તર્કદ્વારા દર્શાવી હતી, પરંતુ કુદરત અને કલાને સાદસ્ય છે એમ કહીને જે સાદસ્યને નામે ઈશ્વરકતૃત્વ પુરવાર કરવાનો પ્રયાસ થતે તે સાદસ્થ કુદરતમાંની પ્રાણપ્રક્રિયાના અવલોકન પછી ઘટી શકતું જ નથી. લૅગ (Lange) નામના જર્મન લેખકે ઘણી અસરકારક રીતે આ સાદસ્યની અયોગ્યતા પુરવાર કરી આપી છે. “અમુક ખેતરમાંના એકાદ સસલાને શિકાર કરવા ઈચ્છનાર પુરુષ હજાર બંદુકો મેળવી તથા ખેતરને ઘેરે ઘાલી પછી બધી બંદુકો ફેરવતું નથી, તેમ એકાદ ઘરમાં રહેવા ઇચ્છનાર પુરુષ પહેલાં આખું શહેર બંધાવી પાછળથી એક સિવાયનાં બધાં ઘરને ગડગડી જવા દેતા નથી. જે તેવો પુરુષ આ બેમાંનું એકાદ મહત્કાર્ય અમલમાં મૂકે તે તેને આપણે છેક બબુચક કહીશું. એના કાર્ય પરથી કોઈ પણ એમ નહિ જ માને કે તેની બુદ્ધિ તીવ્ર છે અને સાધ્ય સાધનનું યોગ્ય સંજન કરવામાં તે ઘણે પાવરધે છે. પણ કુદરત તે આજ પ્રકારનાં કાર્યો કરે છે. જેના વંશવિસ્તારનાં કાર્યમાં કુદરતનું ઉડાઉપણું છેક આંધળું છે. હજારમાં માત્ર એક જ વખત હેતુ ફલિભૂત થાય છે, સામાન્ય નિયમ તે વિનાશ અને નિષ્ફળતાનો છે. આવી ઢંગધડા વિનાની પ્રક્રિયામાં બુદ્ધિ જેવું કાંઈ હોય તે ખરેખખર એ બુદ્ધિ અતિશય ઉતરતી કોટિની લેખાય; અને એવી તુચ્છબુદ્ધિની પૂર્ણકૃતિને વ્યવસ્થા કે રચનાવાળી લેખવી એ તે રચનારની નાલાયકી દર્શાવવા બરાબર છે. દા.ત. મનુષ્યની આંખ લે. એક પ્રખ્યાત વિજ્ઞાનશાસ્ત્રી Hemholtz હેમહોઝે કહ્યું છે કે
જે કોઈ નેત્રશાસ્ત્રી મારા પર મનુષ્યની આંખ એક યંત્ર તરીકે મેકલે તે તેની યંત્ર બનાવવાના કામની બેદરકારી માટે તેને ઠપકો લખી હું એ આંખ તેના પર પાછી પધરાવું અને મારા પૈસા પાછા ધરી દેવાની માગણી કરૂં“ ડારવિને બતાવી આપ્યું છે કે કુદરતના
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઈતિહાસ.
૧૭૭ દ એ કાંઈ કેઈએ હેતુપૂર્વક ઉપજાવેલા બનાવો નથી, પરંતુ સંજોગોમાં વિરલ મિલનેનાં પરિણામરૂપ બનેલાં છે.
કુદરતી બનાવે અથવા દશ્યજગત અવિચળ સિદ્ધાંત અનુસાર સમકાલીન અસ્તિત્વ ધરાવતી અને એકની પાછળ એક આવતી એવી વસ્તુઓનું એક તંત્ર છે. ૧૯ મી સદીના પ્રારંભકાળમાં આ ભયાનક સિદ્ધાંત વિજ્ઞાનશાસ્ત્રના સૂત્ર તરીકે પ્રતિપાદિત કરવામાં આવ્યો હતો. મિલે પિતાના તર્કદર્શન' (System of Logic) નામના ગ્રંથમાં આ સિદ્ધાંતને વૈજ્ઞાનિક વ્યાપ્તિ ( Scientific induction) ના પાયા તરીકે વર્ણવ્યો છે. એને અર્થ એવો છે કે કઈ પણ ક્ષણે અખિલ વિશ્વની સ્થિતિ આગળની ક્ષણે એની જે સ્થિતિ હતી તેનું પરિણામ છે; આવી ક્રમવાર આવતી બે અવસ્થાઓ વચ્ચે કાર્યકારણભાવ કોઈની નિરંકુશ નડતરથી તૂટતો નથી. કાર્ય અને કાર વચ્ચેનો સંબંધ પલટાવનારી કે દાબી દેનારી કાઈ નડતર જ નથી. કેટલાક પ્રાચીન ગ્રીક તત્ત્વોને આ અખંડ કાર્યકારણના સિદ્ધાંતની ખાતરી થઈ હતી અને દરેક ક્ષેત્રમાં એ સિદ્ધાંત સાબીત કરવાનું કામ આધુનિક વિજ્ઞાને કર્યું છે. પણ આ સિદ્ધાંતનું આવું અમર્યાદિત પ્રતિપાદન કરવાની જરૂર નથી. હાલમાં વિજ્ઞાનશાસ્ત્રીઓ એ કહેલું સૂત્ર મર્યાદાપૂર્વક અને વધારે સયુતિક રીતે રજૂ કરે છે. આ શાસ્ત્રીઓ એટલું કબુલ રાખવા તૈયાર છે કે એ સિદ્ધાંત વિનાં વિશ્વ સંબંધી શાસ્ત્રીય જ્ઞાન અશકય થઈ પડે એમ છે; અને તેઓ અને કાર્યકારણનો સિદ્ધાંત કહેવા કરતાં અનુભવની એકતા તરીકે ઓળખાવવા વધુ ઉત્સુક છે. (કારણ કાર્યકારણને સિદ્ધાંત સ્વીકારવાથી અધ્યાત્મ વિદ્યા Metaphysics તરફ વળવું પડે છે એમ તેમનું માનવું છે.) આટલું કબુલવા તે તેઓ તૈયાર છે. કિંતુ તેમના પુરગામી કાર્યકારણના સિદ્ધાંતમાં અપવાદો કબુલવા જેટલા તૈયાર હતા તે કરતાં આ લોક અનુભવની એકતાના સિદ્ધાંતમાં અપવાદો સ્વીકારવા વધુ તૈયાર નથી, અર્થાત.
૧ર
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૮
બુદ્ધિવાદને વિકાસ.
પોતાના સિદ્ધાંતામાં અપવાદો સ્વીકારવાની ખન્નેની સરખી ના છે.
આ વિકાસને સિદ્ધાંત કેવળ કુદરતને જ નહિ, પરંતુ મનુષ્યના મનને તથા ધર્માં, વિચાર અને સંસ્કૃતિના ઇતિહાસને પણ લાગુ પાડવામાં આવ્યા છે. Hegal હેગલે એ સિદ્ધાંત આખા વિશ્વને વ્યવસ્થાપૂર્વક લાગુ પાડવાને સૌથી પહેલે! પ્રયાસ કર્યો. હેગલ સૃષ્ટિવિજ્ઞાન-Natural Science−ને અભ્યાસી ન હતા, કિંતુ અધ્યાત્મશાસ્ત્રી હતા, એ વાત લક્ષમાં લેવી ઘટે છે. એના અતિ કઠણ તત્ત્વજ્ઞાનની (જનતાના) વિચાર પર ઘણી વિશાળ અસર થઈ હાવાથી એને વિષે એ ખેલ લખવા જોઈ એ. હેગલનું માનવું એવું હતું કે સમસ્ત વિશ્વ એ સ્વસત્તાના નિયમેાને બળે પ્રથમ પ્રકૃતિમાં પ્રાદુર્ભાવ પામી, અને પછી વ્યક્તિના અંતઃકરણમાં જીવાત્માની સંજ્ઞા પામી, વિશ્વની પ્રક્રિયામાં વ્યક્ત થતું દેશકાલાતીત નિર્વિશેષ તત્ત્વ છે. આથી એની ફિલસુફીતે નિવિશેષ વિજ્ઞાનવાદ Absolute Idealism કહે છે. ૧૯ મી સદીના પ્રચલિત વિચારા સાથે હેગલની ફિલસુરી મળતી આવતી; કારણ કે (Nature and Spirit) પ્રકૃતિ અને જીવાત્મા, જડ અને ચેતન બધાં વિષે વિશ્વની પ્રક્રિયામાં ઉતરતી ભૂમિકાથી ઉચ્ચ ભૂમિકા સુધી વિકાસક્રમ ચાલ્યેા આવ્યા છે, એવું હેગલની ફિલસુફ્રીમાં દર્શાવવામાં આવ્યું હતું. કદાચ સમકાલીન વિચારના આ સામ્યને લીધેજ હેગલની ફિલસુરી ઘણી આકષ ક થઈ પડી હતી. વિશ્વની પ્રક્રિયાને સંપૂર્ણ માને છે અને એના સમયના બીજા વિચારકાને લાગતું તેમ તેને ભિવિષ્યમાં વધુ વિકાસ થવાનેા સંભવ લાગતા ન હતા. આટલે અંશે હેગલની દષ્ટિ મર્યાદિત હતી. પણ એની ફિલસુરીના ગુણદોષનું સૂક્ષ્મ પરીક્ષણ કરવાનું આપણું કામ નથી. આપણે તે માત્ર એટલુંજ લક્ષમાં લેવાનું છે કે હેગલની ફિલસુફી વિજ્ઞાનવાદી હેાવા છતાં અને વિશ્વનું ઉપાદાન કારણ સ્થૂલ નહિ, પરંતુ સૂક્ષ્મ છે એમ જણાવતી હાતી છતાં પ્રાચીન, યથાશાસ્ત્ર મતાનું ખંડન કરવા માટે તે કાઈ પણ જડવાદી સંપ્રદાય જેટલીજ
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
૧૭૯ સમર્થ છે. હેગલની ફિલસુફી ખ્રિસ્તી ધર્મને ટેકો આપે છે એવો કેટલાક દાવો કરે છે એ ખરું છે. ખુદ હેગલના જ અભિપ્રાયથી આ માન્યતાને કંઈ આધાર મળી આવે છે. એ કહે છે કે ખ્રિસ્તી મત સર્વ શ્રેષ્ઠ છે અને તેના સિદ્ધાંતોમાં સર્વોત્તમ ફિલસુફી-હેગલની પિતાની–ના કેટલાક વિચારે અપૂર્ણપણે પ્રદર્શિત થયા છે. અને સાકારપણું એ એની નિર્વિશેષ પરતત્ત્વની કલ્પનાને બીલકુલ અસંગત લેખાય તોપણ હેગલ કેટલીકવાર નિર્વિશેષ તત્ત્વને સાકાર તરીકે વર્ણવે છે. પણ એ ખ્રિસ્તી ધર્મની ગમે તે કિંમત આંકતે હોય આપણને તે સાથે કશી લેવાદેવા નથી. હેગલ શુદ્ધ, બૌદ્ધિક ફિલસુફીના ઉચ્ચતર ધારણ અનુસાર ખ્રિસ્તી ધર્મને સત્યના ખાસ આવિ
કાર તરીકે નહિ; પરંતુ કેવળ તત્ત્વજ્ઞાન જ શોધી શકે એવા સત્યની ઘણી પાસે રહેનારા ધર્મ તરીકે લેખે છે, એટલું જ જણાવવું બસ થશે. જેના પર હેગલની જાદુઈ અસર થશે તેને વિશ્વની ઉત્પત્તિ વિષે એવો સિદ્ધાંત પ્રાપ્ત થશે કે કોઈ પણ શ્રુતિપ્રેક્ત ધર્મની તેને નહિ જરૂર રહે કે નહિ ઈચ્છા થાય એમ વિશ્વાસપૂર્વક કહી શકાય ખરું. જર્મની, રશિઆ અને અન્ય સ્થળેએ એની ફિલસુફીએ પાખંડ મતને પ્રચાર વધાર્યો, લોકો રૂઢ, યથાશાસ્ત્ર વિચારેના બંધનોમાંથી છૂટયા અને પાખંડમત તરફ વળવા લાગ્યા.
હેગલ આક્રમણશીલ ન હતો. એની ફિલસુફી ઉચ્ચતર હતી. ખ્રિસ્તી ધર્મ અને ઈશ્વરવિદ્યા પ્રત્યે એ ઉદાસીન હતો. એના સમકાલીન ફ્રેન્ચ તત્ત્વજ્ઞ લેખક કોતે પણ સર્વસ્પર્શી વિચારપદ્ધતિ છે. કાઢી હતી, પરંતુ તે હેગલની માફક ઉદાસીન ન હતો. એણે ઈશ્વર વિદ્યાને પ્રચંડ વિરોધ કર્યો અને તે દ્વારા વિશ્વનું રહસ્ય ઉકેલવાની રીતિ છેક રૂઢિભ્રષ્ટ છે એમ સાબીત કરી એણે ઈશ્વરવિદ્યાનું ખંડન કર્યું. વળી અધ્યાત્મવાદીઓ માત્ર અમૃત શબ્દોમાં દૃશ્યમાન જગતનું વર્ણન કર્યા કરે છે. પરંતુ સ્પષ્ટ કરતા નથી તેથી, અને વિશ્વના ઉત્પત્તિ અને અસ્તિત્વના પ્રશ્નો બુદ્ધિથી સહેજ પણ ઉકેલી શકાય
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૦
બુદ્ધિવાદને વિકાસ. એવા નથી તેથીઆમ આ બે કારણસર એણે અધ્યાત્મવિદ્યા તથા હેગલના વિચારને પણ અસ્વીકાર કર્યો. વિજ્ઞાન અર્થાત કાર્યકારણ અને સમકાલીન અસ્તિત્વ ધરાવતા પદાર્થોની શોધ કરનાર શાસ્ત્ર એ ઈશ્વરવિવાથી અને અધ્યાત્મવિદ્યાથી પર છે, અને સમાજની ભાવિ પ્રગતિનો આધાર કેવળ તર્ક પરજ નહિ, પરંતુ અનુભવગમ્ય પ્રમાણેનેજ સ્વીકારનારી શાસ્ત્રીય દૃષ્ટિ પર રહેશે. ધર્મ એ સમાજને આવશ્યક વસ્તુ છે એવી કોસ્તની દઢ માન્યતા હતી; આથી એની નજરમાં મૃતપ્રાયઃ જણાતા ઇશ્વરવિદ્યાવાદી ધર્મોને સ્થાને એણે માનવદયાને નવો ધર્મ છે. ધર્મ અને જગતના મહાન ધર્મોમાં ફરક એટલો હતો કે એના ધર્મમાં અતિમાનુષી કે અયુક્તિક ધર્મોનિયમ, ન હતા. આ કારણસર કૅસ્તને ભાગ્યેજ કોઈ અનુયાયી મળ્યો હતો, પરંતુ કૅસ્તના નિરીશ્વરવાદની ઘણી ભારે અસર થઈ છે અને ઈંગ્લેડમાં પણ તે કંઇ જેવી તેવી થઈ નથી. કારણ કે ૧૯મી સદીના ઉત્તરાર્ધમાં અધિકાર વિરુદ્ધ બુદ્ધિના બચાવ માટે તનતોડ મહેનત કરનારાઓમાંના એક અગ્રાન્ત કાર્યકર્તા ફ્રેડરિક હેરિસને કૅસ્તના સિદ્ધાંતને ઇંગ્લેંડમાં ખાસ પ્રચાર કર્યો હતે.
હર્બર્ટ સ્પેન્સર નામના એક અંગ્રેજે બીજે નો સર્વસ્પર્શી વાદ ઉભે કર્યો હતો. કૌસ્તના વાદની માફક સ્પેન્સરને વાદ પણ વિજ્ઞાનને આધારે રચાયો છે અને વિશ્વ અન્નમય હતું એ માન્યતાથી શરુ કરીને માનસિક, સામાજીક અને ભૌતિક સમસ્ત રેય વિશ્વ સંબંધી કેવી રીતે નિગમન થાય એ દર્શાવવાના એમાં પ્રયાસો છે. બીજા કશા કરતાં એની સમીકરણની ફિલસુફીએ ઈગ્લેંડમાં સમુત્ક્રાંતિવાદ કદાચ વધારે ફેલાવ્યો.
વિશ્વરહસ્ય સમજાવવા માટેની એક બીજી આધુનિક પદ્ધતિને અત્રે ઉલ્લેખ કરીશું. આ પદ્ધતિના પ્રચારક છના (Jena) ના અધ્યાપક અને સમુત્ક્રાંતિવાદના પયગમ્બરની ઉપાધિને પાત્ર મનાતા હેઇકલ Haeckel નામના પ્રાણીવિદ્યાશાસ્ત્રી હતા. ૧૮૬૮ માં
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
૧૮૧
પ્રકટ થયેલાં એનાં ‘માનવાત્પત્તિ’ (ક્રિએશન એવુમેન) નામના પુસ્તકમાં ડારવિનના “ડિસેન્ટ એવું મેન” માનવાવતાર' ગ્રંથમાં ચચેલા વિષયજ ચર્ચા છે. હેઈકલનું આ પુસ્તક ઘણા બહાળેા ફેલાવા પામ્યું હતું, અને હું ધારું છું ત્યાં સુધી તેનું ૧૪ ભાષામાં ભાષાંતર કરવામાં આવ્યું હતું. એનું ૧૮૯૯ માં પ્રકટ થયેલું (ઉવર્લ્ડ રિડલ્સ) ‘વિશ્વ સંબંધી ફૂટ પ્રશ્ના’ નામનું પુસ્તક પણ એટલુંજ પ્રખ્યાત છે. સ્પેન્સરની માફક એણે પણ એવા ઉપદેશ કર્યાં છે કે સમુત્ક્રાંતિવાદના સિદ્ધાંત કેવળ પ્રકૃતિના ઇતિહાસનેજ નહિ પરંતુ મનુષ્યની સંસ્કૃતિ અને વિચારને પણ લાગુ પડે છે. પરિદૃશ્યમાન જગતની પાછળ કાઈ અનેય તત્ત્વ છે એવું એ અનુમાન કરતા નથી. સ્પેન્સર અને કામ્સથી હેઇકલ આટલા જુદો પડે છે. એના વિરાધીએ એના સિદ્ધાંતને સામાન્ય રીતે જડવાદ કરી નિંદે છે, પરંતુ એ ભૂલ છે, સ્પાઇનેાઝાની માફક એ જડ અને ચિત, સ્થૂલ અને સૂક્ષ્મ બન્નેને પરતત્ત્વ જેને એ ઇશ્વર કહે છે તેની બે નિત્યસહવર્તી બાજૂ લેખે છે. વસ્તુતઃ એ પોતાની ફિલસૂરી અને સ્પાઇનેઝાની ફિલસુીને એકસરખી કહે છે અને જડપરમાણુએ વિચારશ્રમ છે એવા સયુક્તિક ત કરે છે. ભાક્તિક વિશ્વ સંબંધીને એના વિચાર કાલાતીત થઈ ગયેલા અને હાલ છેલ્લાં ઘેાડાં વર્ષોથી જુઠા કરેલા જડવાદ પર ચેાજાયેલા છે. પરંતુ હેઈકલના અદ્વૈતવાદને ઘેાડા વર્ષોં પર નવું રુપ આપવામાં આવ્યું છે અને આ નવા રૂપાંતર પછી જમનીના વિચારશીલ પુરુષા પર તેની વિશાલ અસર થવાની આશા રખાય છે. એ અદ્વૈતવાદની હિલચાલ આગળ ઉપર ચર્ચીશ.
જેટલે અંશે કુદરત કાર્યકારણના સિદ્ધાંતને વશ છે તેટલેજ અંશે મનુષ્યનાં કાર્યો અને માનવ ઇતિહાસ પણ એ સિદ્ધાંતને વશ છે; કાય કારણના સિદ્ધાંત એ ત્રણેમાં પ્રવર્તે છે, એવા કાન્તની ફિલસુપ્રીના મુખ્ય સિદ્ધાંત હતેા. ૧૮૫૫ માં ઇંગ્લેંડમાં એંનિકૃત ‘ઇન્દ્રિયા અને બુદ્ધિ” અને સ્પેન્સરના “માનસશાસ્ત્રના (પ્રિન્સિપલ્સ એક્
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૨
બુદ્ધિવાદના વિકાસ.
સાકેાલાજી) સિદ્ધાંતેા” નામનાં એ પુસ્તક (સેન્સિસ ઍન્ડ ઈન્ટેલેક્ટ) પ્રકટ થયાં, તેમાં આપણી ઈચ્છાએ કાર્યકારણની પરંપરાનાં અનિવા પરિણામા હાવાથી સંપૂર્ણ નિશ્ચિત થયેલી છે. એમાં હવે વધુ વિકાસને સંભવ નથી એવું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે. પરંતુ એ વર્ષ પછી પ્રકટ થયેલા બકલના ઈંગ્લેડની સંસ્કૃતિને ઇતિહાસ” (હિસ્ટરિ એવુ સિવિલિઝેશન ઈન ઈંગ્લેડ) નામના ગ્રંથમાં આ સિદ્ધાંત ઈતિહાસને લાગુ પાડવાના પ્રયાસ કરવામાં આવ્યા હતા. ઉપર્યુક્ત એ પુસ્તક! કરતાં બકલના આ ગ્રંથની અસર વધારે ઉંડી થઈ હતી. એ પ્રયાસ કેવી રીતે કરવામાં આવ્યા હતા તે નીચેની દલીલેા પરથી સ્પષ્ટ થશે. મનુષ્યનાં કાર્યાં એમના હેતુઓના ફળરૂપ છે અને એમના હેતુએ પુરાગામી બનાવાનાં પરિણામરુપ છે; આથી જો આપણે બધા પૂગામી બનાવા તથા તેમની ગતિના કાનુને જાણતા હાઇએ તે આપણે સ્હેજ પણ ભૂલ વગર એ આગળના બનાવાનાં શાં તાત્કાલિક પરિણામેા આવશે તેની ચોક્કસ આગાહી કરી શકીએ. આમ ઇતિહાસ કાર્યકારણની અખંડ પરંપરા છે. અકસ્માત્ એ આપણા જ્ઞાનની ખામીનુંજ ખીજૂં નામ છે એમ કહી એને ઈન્કાર કરવામાં આવ્યા છે. ગૂઢ, ઇશ્વરી સત્તાની ડખલ દૂર કરવામાં આવી છે. અકલ ઈશ્વરના અસ્તિત્વનું સમર્થન કરતા હતા, પરંતુ ઇતિહાસમાં એણે તેમને પડતા મૂક્યા હતા. મનુષ્યનાં કર્માં સાર્વત્રિક કાર્યો કારણભાવના સિદ્ધાંતને વશ નથી એવા તને અકલના ગ્રંથે (Resounding blow) ગાજતી લપડાક મારી અર્થાત્ લગભગ તેાડી પાડયા.
છેલ્લાં ઘેાડા વર્ષોથી માનવશાસ્ત્રના અભ્યાસ અતિ રસમય વિષય થઇ પડયા છે. અસલના માણસની દશા નિર્ધાર કરવા માટેની શાધાને પરિણામે એમ માલુમ પડયું છે કે માણસ ઉચ્ચદશામાંથી અવગતિ પામ્યા એવી માન્યતા ટકી શકે એમ નથી. શાધેા થકી જે કાંઈ પ્રમાણ મળ્યું છે તે માણસ કેવળ પશુત્વમાંથી વિકાસ
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
પામીને તેની હાલની સ્થિતિમાં આવ્યા છે એવું સ્પષ્ટ સૂચન કરે છે. ધાર્મિક માન્યતાએ પ્રથમ કેવી રીતે શરુ થઈ તેનું બારીક અન્વે ષણ કરવામાં આવ્યું છે અને એ શેાધનાં પરિણામે પ્રાચીન મતાવલખીએ અશાંત કરે એવાં છે. માનવશાસ્ત્ર તથા સાપેક્ષ દૃષ્ટિએ ધર્મોના અભ્યાસ કરનારાઓની શેાધેા પરથી એમ પુરવાર થઇ ચૂકયું છે કે ખ્રિસ્તીધમ શ્રુતિમાં ખાસ વિશિષ્ટ ગણાતાં ગૂઢ વિચારા, અયુક્ત જડગ્રાહા અને ક્રિયાએ પ્રાચીન અસંસ્કારી ધર્મોના અપકવ વિચારાને મળતાં જ છે. યુકેરિસ્ટ (Eucharist)ની અગમ્યતા પ્રાચીન ખ્રિસ્તતર ધર્મમાં મૃતદેવને ખાવાની જે ક્રિયા હતી તે સાથે સરખાવી શકાય. ખ્રિસ્તીધર્માંના ખાસ આધારભૂત દેવનું મૃત્યુ અને તેમના પુનર્જીવન સંબંધીના સિદ્ધાંતા તથા તારણહાર ઇસુને ચમત્કારી જન્મ વગેરે બાબતે મૂર્તિ પૂજક ધમ માં પણ જણાય છે. આમ ખ્રિસ્તી અને પુરાતન અસંસ્કારી ખ્રિસ્તતર ધર્મો વચ્ચે ઘણું સામ્ય છે એવાં અનુમાનેા માનવશાસ્ત્રી અને સર્વ ધર્મોના અભ્યાસીએની શેાધે! પરથી નીકલી શકતાં હતાં. પરંતુ આ સંબંધમાં કદાચ એમ પણ કહેવામાં આવે કે આ વિચારે પ્રાચીન મતને ભલે ગમે એટલા પ્રતિકૂળ હાય કિંતુ પ્રચલિત ઈશ્વરવિદ્યાનું ગૌરવ એમનાથી ધટે એમ ન હતું. ખ્રિસ્તીશ્રુતિના અંગ તરીકે એવાં વિચારા કંઇ નવા જ અ પામતા અને મનુષ્યાના પૂર્વગ્રહોને રોચક થઇ પડે એવી મુક્તિની યેાજના ઘડવાના હેતુથી ઈશ્વરે ડહાપણ વાપરી પ્રચલિત વિચારાને ઠીક લાભ ઉઠાવ્યેા હતા. આ વિચારે ખાટા અને મનુષ્યને ક્રૂર આચારા તરફ વાળે એવા હતા; તેપણ ખૂદ ઈશ્વરે એમને ફેલાવા દીધેલા એવી માન્યતા પણ કદાચ ધારણ કરવામાં આવે. આ પ્રકારના ખુલાસાથી કેટલાકને સંતાષ થાય ખરા; પરંતુ જે થાડાઘણા અભ્યાસીએ આધુનિક સંશાધનાદ્રારા ધાર્મિક માન્યતાઓનું મૂળ નક્કી કરવા મથે છે તેમાંનાં ઘણાંને ખ્રિસ્તીધમ ને અન્ય ધર્મોંથી નેાખાં પાડનારાં સીમાચિહ્નો વિલુપ્ત થતાં માલુમ પડશે.
૧૮૩
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૪
- બુદ્ધિવાદને વિકાસ. - વિજ્ઞાન અને માનવશાસ્ત્રની પ્રગતિને પરિણામે વિશ્વરચના સંબંધી નવીન અને સંગત વિચાર જન્મ પામ્યો. આ નવીન વિચારઘટનામાં અશાસ્ત્રીય યુગના વિચારો અને સમસ્ત વિશ્વ મનુષ્યો (ના ઉપભેગ) માટે ઉત્પન્ન કરવામાં આવ્યું છે એવી ઉદ્ધત કલ્પના પર આધાર રાખતી ખ્રિસ્તી યોજનાને યોગ્ય સ્થાન ન હતું. વિજ્ઞાનની શોધ અને ખ્રિસ્તી ધર્મનાં અનુમાને વચ્ચે કશી જ સંગતતા નથી એવું પેઈનને સે વર્ષ પૂર્વે પ્રતીત થયેલું, પરંતુ એ હકીકત વધારે સ્પષ્ટ તો અત્યારે જ થઈ છે. પણ આ અસંગતતાની ખાતરી બધાઓને થઈ નથી. મનુષ્યની પ્રાચીનતા વિષે બાઈબલનાં લખાણ ખોટા છે એવું ઘણાં કબુલ કરશે પરંતુ વિશ્વરચના વિષેના ઈશ્વરવિદ્યાવિદ અને વિજ્ઞાનશાસ્ત્રીઓના અભિપ્રાયો વચ્ચેના વિરોધથી તેમના પર કશી અસર થઈ નથી કે તેમના વિચારમાં કશે. પલટ થયા નથી.
આવા મનુષ્યો પર વિજ્ઞાન મહાન વિજય મેળવી શકાયું નથી. એમનાં હૃદમાં ઘૂસેલી માત્ર થોડી જ માન્યતાઓ એ છોડાવી શકયું છે અને આ માન્યતાઓ છેડવાથી એ મનુષ્યને ભારે હાનિ થાય એમ ન હતું. વિજ્ઞાને બાઈબલના અચૂકપણાનું પ્રાચીન મત અપ્રતિપાદ્ય ઠેરવ્યું છે અને વિવોત્પત્તિ અને બાવા આદમના પતન વિષેના સિદ્ધાંત ઉડાવી દીધા છે. પણ આટલાથી ખ્રિસ્તી ધર્મને અતિમાનુષી હોવાને દા નાબુદ કરી શકાય એમ નથી. જ્યાં સુધી માત્ર પ્રકૃતિશાસ્ત્રના પ્રમાણે અને ખ્રિસ્તી ધર્મ વચ્ચે વિરોધ રહે ત્યાં સુધી ખ્રિસ્તી ધર્મ બાઈબલના અધિકારના અને ઈસુના પ્રાયશ્ચિતથી થયેલા માનદ્ધારના પોતાના સિદ્ધાંતમાં સહેજ ફેરફાર કરી પિતાનું અતિમાનુષીપણું રક્ષી શકે એમ છે. એનું અતિમાનુષીપણું રક્ષનારાં એમ કહી શકે ખરાં કે સાર્વત્રિક કાર્યકારણ સિદ્ધાંત એ અનુભવ પરથી ઘટાવેલી કલ્પના છે, પણ અનુભવમાં તે ઈતિહાસનાં પ્રમાને પણ સમાવેશ થાય છે અને આ જોતાં નવા કરારમાં ચમત્કારી
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઈતિહાસ.
૧૮૫ બનાવો વિષે જે સ્પષ્ટ પ્રમાણ છે તેની પણ નેંધ લેવાવી જોઈએ આમ વિજ્ઞાનની વ્યાપ્તિઓ સામે ઐતિહાસિક બનાવોની દૃઢ ભૂમિ પર ખ્રિસ્તી ધર્મ ઉભો રહી શકે ખરે; પણ એ દઢભૂમિનો પાયો ઐતિહાસિક વિવેચનથી છેક ખોદાઈ ગયો છે. અઢારમી સદીના સામાન્ય બુદ્ધિના આધારે થયેલા વિવેચન કરતાં આ ઐતિહાસિક વિવેચન ખ્રિસ્તી ધર્મને વધારે ભયંકર નિવડયું છે અને એ વિવેચનને લીધે ખ્રિસ્તી ધર્મને દાવો પોકળ ઠર્યો છે.
બાઈબલમાંની નેને કેવળ માનુષી લખાણો કલ્પી તેમનું પદ્ધતિસર પરીક્ષણ કરવાનું કામ ઓગણીસમી સદીમાં સધાયું. ત્યાર પહેલા આ વિષયમાં થોડી ઘણી હિલચાલ થઈ હતી ખરી. ઉદાહરણ તરીકે સ્પાઇનોઝા અને જેનાં પુસ્તકો બાળી મૂકવામાં આવ્યાં હતાં તે સાઈમન નામને ફ્રેન્ચ લેખક એ બેએ આવું પરીક્ષણ કરવાની પહેલ કરી હતી અને જૂના કરારનું હાલ જે વિવેચન થાય છે તે પેરિસ શહેરના એસ્ટ્રક (Astruc) નામના વૈદકવિદ્યાના અધ્યાપકે શરુ કર્યું હતું. એના જ કાળને Reimarus રીમારસ નામને જર્મન જે નવા કરારને અભ્યાસી હતો તેણે ઈસુને વિચાર ન ધર્મ સ્થાપવાનો હતો નહિ એવા હાલમાં કરવામાં આવતાં અનુમાનની આગાહી કરી હતી, અને સંત જેનના ઈસુચરિતમાં તથા બીજા લેખકોનાં ઈસુચરિતામાં ફરક છે એ તેણે જોયું હતું. આમ છતાં પરીક્ષણનું ખરું કામ તે ૧૯મી સદીમાં જ થયું.
૧૯મી સદીમાં જર્મન વિદ્વાનોએ હેમર (ની કૃતિઓ)નું અને રામની પ્રાચીન ઐતિહાસિક નેંધાનું ચર્ચાત્મક વિવેચન કરવા માટે જે રીતિઓ કામે લગાડી હતી તે બાઈબલના પરીક્ષણના કાર્યમાં પણ કામે લગાડવામાં આવી. એ પરીક્ષણનું કાર્ય ખાસ કરીને જર્મનીમાં થયેલું છે. પ્રાચીન કરારના પહેલાં પાંચ સ્કંધ (Pentateuch) મુસાએ (Moses) લખેલા એવું પ્રાચીન મત છેક છેટું ઠરાવવામાં આવ્યું છે. જેમણે ભૂતાર્થોને અભ્યાસ કર્યો છે તે સર્વે એકમતે
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૬
બુદ્ધિવાદને વિકાસ, હાલમાં સ્વીકારે છે કે એ કંધે જુદા જુદા યુગના જુદા જુદા લેખો-જેમાં સૌથી પહેલો ઈ. સ. પૂ. ૯મી સદીમાં અને છેલ્લો ઈ. સ. પૂર્વે પમી સદીમાં લખાયે હતા તે–નો સંગ્રહ છે અને એ સ્કંધમાં પાછળથી કેટલાક નજીવા વધારાઓ પણ કરવામાં આવ્યા છે. નાતાલના કેલેઝ નામના અંગ્રેજ પાદરીએ આ વાત ઉઘાડી પાડવામાં અચાનક, પરંતુ અગત્યને, ફાળો આપ્યો હતે. જેનેસિસના ૧લા પ્રકરણમાં શરુ થતી કથા એ જૂનામાં જૂને લેખ હતો, એવી માન્યતા હતી, પણ આ કથાને ઈ. સ. પૂર્વે પાંચમી સદીમાં ઘડાયેલાં લેવિટિકસનાં ધારાધેરણે સાથે કંઈક મેળ લાગતો એજ ખરી મુશ્કેલીની વાત હતી; (કારણ જે એ પાંચમી સદીમાં જ લખાઈ હોય તે પછી તેને જૂનામાં જૂની માની જ કેમ શકાય ?) કોલેન્ઝોએ ૧૮૬૨માં “પ્રાચીન કરારના પહેલાં પાંચ સ્કંધ અને જોશુઆના પુસ્તકનું ચર્ચાત્મક પરીક્ષણ” નામના પિતાના ગ્રંથને પહેલો ભાગ પ્રસિદ્ધ કર્યો. તેણે જૂના કરારના ઐતિહાસિક સત્ય વિષે ઉંડી શંકા હતી અને એક ધાર્મિક ઝુલુએ તેને નીચેને ચતુર પ્રશ્ન પૂછીને તેની શંકા ઓર જાગૃત કરી હતી. જળપ્રલયની કથા શું મે સાચી માને છે ? પૃથ્વી પરના બધા ન્હાના, મોટા તથા શીત અને ઉષ્ણ પ્રદેશમાં વસનારાં પશુઓ, પક્ષીઓ અને સપદિ પેટે ચાલનારાં પ્રાણીઓ બે બેની જોડીમાં આવીને આહની નૌકામાં દાખલ થયાં અને નોઆહે એ સર્વ માટે પશુઓ અને શિકારી પક્ષીઓ અને બીજાં બધાં માટે–ખેરાક એક કર્યો એવી જળપ્રલયની કથા શું હમે ખરેખર માને છે ?” આ સંશયજનક પ્રશ્નથી કોલેન્ગોની શંકા વધુ જાગૃત થઈ અને તેણે ઈશ્વરે પ્રેરિત ગ્રંથમાંની સંખ્યાત્મક હકીકતને આધારે એ ગ્રંથનું ખરાપણું તપાસવાનું શરુ કર્યું. આ કડક પરીક્ષણનું પરિણામ એ આવ્યું કે ઉપર્યુક્ત ગ્રંથમાંની હકીકતે અતિહાસિક નેધ તરીકે સાચી ઠરી નહિ. એણે ચમત્કારના સંભવાસંભવને પ્રશ્ન છેડયો જ ન હતા.
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાત ત્ર્યને ઇતિહાસ.
૧૮૭
એટલે એ ચમત્કારના અનૈતિહાસિકત્વની વાત તે। દૂર રહી પણ ઈજીપ્ત તથા અરણ્યમાંના યહુદીઓના અલ્પવાસની આખી વાર્તા જ વિચિત્ર અને અશકયતાથી ભરેલી છે એવું એણે સાખીત કરી આપ્યું. કાલેન્ઝાના પુસ્તકથી ઈંગ્લેન્ડની પ્રજા ઘણી ઊકળી ઉઠી હતી. પરંતુ ઇંગ્લેંડેતર યુરેાપીય દેશામાં તા એ પુસ્તક જુદા જ આવકાર પામ્યું હતું. એણે પાંચ સ્કંધ અને જોશુઆના પુસ્તકના જે ભાગે અનૈતિહાસિક ઠરાવ્યા હતા તે ભાગા જેનેસિસની જે કથાને લીધે અતિહાસિક સંશોધનેામાં ઘણી ગુંચવણ ઉભી થઇ હતી તે કથાને લગતાજ હતા, અને કાલેન્ઝાનાં અનુમાનેાને આધારે વિવેચકે એવા નિર્ણય પર આવ્યા હતા કે એ કથા લેવિટિકસે ઘડેલાં ધારાધેારણા સાથે સંબંધ ધરાવતી હાવાથી ઇ. પૃ. પાંચમી સદીમાં રચાયેલી હાવી જોઇએ.
જૂના કરાર સંબંધી સશેાધનેનું એક અતિ અસરકારક પરિણામ આવ્યું કે ખુદ યદિ લેાકેાજ પેાતાની સામ્પ્રદાયિક કથાને છૂટથી ચર્ચવા લાગ્યા. પાછળથી સંકળવામાં આવેલા અને એક પછી એક ક્રમવાર લખાયેલા લેખેામાંના દરેકના લખનાર જૂની સામ્પ્રદાયિક કથા પ્રત્યે સ્વતંત્ર વલણ ધરાવતા. એ કથા દૈવી છે એવી લેખકેાને જરા પણ શંકા ન હેાવાથી તેઓએ કથાનાં પ્રમાણેાને વજન આપતા ન હતા. ભિન્ન ભિન્ન યુગમાં લખાઈ હાવાથી ભિન્ન ભિન્ન વલણા વાળા, કંઈક અંશે વાર્તાભાગમાં પણ જૂદી પડતી, આ અસંગત અને અવ્યવસ્થિત ઢગલાબંધ યહુદિ કથાનું અચૂકપણું સાખીત કરવાનું કામ ખ્રિસ્તીએ પર છેડવામાં આવ્યું હતું. ઉપર કહેલાં પુસ્તકા સિવાયનાં જૂના કરારનાં ખીજા ઘણાં પુસ્તકાનાં પરીક્ષણના પરિણામે એ પુસ્તકાનાં ઉત્પત્તિ અને પ્રકાર વિષે જે પ્રાચીન મત હતું તેથી વિરુદ્ધ અનુમાન નિકળ્યું છે. ગત શતકના ઉત્તરાર્ધમાં પુનઃ મળી આવેલા એબીલાનીઆના સાહિત્યને આધારે ખીજા ઘણા મુદ્દાઓ વિષે નવું જ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૮
બુદ્ધિવાદને વિકાસ. છે. સૌથી વહેલામાં વહેલી ( ૧૮૭૨ ) અને સંભકારક શોધોમાંની એક એ હતી કે યહુદિઓએ એમની જળપ્રલયની કથા બેબીલોનીઅન પ્રજાની પૌરાણિક કથાઓમાંથી લીધી છે. આમ, સંશોધનેને પરિણામે જૂના કરારની અતિહાસિકતા નષ્ટ થઈ છે.
બાર (Baur) અને સ્ટીસ (Strauss) ના ગ્રંથ પ્રસિદ્ધ થયા ત્યારથી નવા કરારનું આધુનિક વિવેચન શરુ થયું. ૧૮૩૫ માં પ્રકટ થયેલા એમનાં “ઈસુનું જીવન ચરિત્ર' નામના ગ્રંથમાં અતિમાનુષી, અદ્ભુત કથાભાગે સમૂળગા કાઢી નાખવામાં આવ્યા છે. આ પુસ્તક અત્યંત પ્રસિદ્ધિ પામ્યું હતું અને એને લીધે પ્રચંડ વિવાદો ઉભા થયા હતા. આ “ચરિત' ના બને બુદ્ધિવાદી લેખકે પર હેગલની અસર હતી. આજ અરસામાં (લાટિન અને ગ્રીક ગ્રંથના વિદ્વાન અભ્યાસી) લોકમેને નવા કરારની પહેલી શાસ્ત્રીય આવૃત્તિ બહાર પાડી, નવા કરારના ગ્રીક ગ્રંથના વિવેચનને પાયે નાખે. ૧૮૩૫ ની સાલથી સિત્તેર વર્ષ પર્યત સંશોધનનું જે કામ ચાલ્યું તેને લીધે કંઇક ચેકસ પરિણામે આવ્યાં છે અને આજ સર્વ કઈ સામાન્ય રીતે તેમને સ્વીકારે છે.
પ્રથમ છે, જે બુદ્ધિશાળી પુરષે આધુનિક વિવેચનનો અભ્યાસ કર્યો છે તે ઈસુનું દરેક જીવનચરિત્ર એક એકથી સ્વતંત્ર રીતે લખાયેલું છે અને એમાંની હકીકતેના સાચાપણના સ્વતંત્ર પુરાવા છે એવું જૂનું મત ધરાવતા નથી. એ ચરિત્રમાંના જે જે વિભાગે એક કરતાં વધારે ચરિત્રમાં સામાન્ય છે અને એકસરખી ભાષામાં લખાયેલા છે તેમની ઉત્પત્તિ પણ એક જ છે અને તેમાં એક જ પ્રકારને પુરાવો છે એવું હવે મનાવા લાગ્યું છે. દરેકની ઉત્પત્તિ અને દરેકને પુરા એક એકથી સ્વતંત્ર છે એ વાત જુદી ઠરી છે. બીજું, જે ચરિત સૌથી પહેલું લખાયેલું ગણાતું તે જૂનામાં જૂનું નથી અને મેથ્ય તેને કર્તા નથી એવું હાલમાં સ્વીકારાય છે. વળી
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યનો ઈતિહાસ.
૧૮૯ માર્કકૃત ચરિત સર્વથી જૂનું છે એવી પણ કંઇક સામાન્ય માન્યતા થઈ છે. એથું ચરિત, જે પહેલાંની માફક નજરે જોનારને હાથે લખાયું છે એમ મનાતું તેના કર્તૃત્વ સંબંધી હજી ઝઘડે ચાલે છે, પણ જેઓ અદ્યાપિ દંતકથાને માન આપે છે તેઓ પણ એટલું તે કબુલે છે જ કે એમાં ઈસુ વિષે જે તર્ક કર્યો છે તે બીજા ચરિત્ર લેખકોના અભિપ્રાયથી અતિભિન્ન છે.
આ બધાનું પરિણામ એ આવ્યું છે કે ઈસુના જીવનચરિત્ર માટે નજરે જોનારાને પુરાવો છે એવું હવે વધારે વાર કહી શકાય એમ નથી. એનું માર્કે લખેલું સર્વથી જૂનું ચરિત્ર વહેલામાં વહેલું ઇસુના કુશારોહણ પછી ત્રીશ વર્ષે લખાયું હતું. જે આ પુરાવાના આધારે માર્કના લેખમાંના અતિમાનુષી બનાવો સાચા ઠરાવી શકાય તે પછી કહેવાતા, કોઇ પણ અતિમાનુષી બનાવો આપણે શા માટે સાચા ન માની શકીએ ? આના જવાબમાં કઈ કદાચ કહેશે કે. બીજા કહેવાતા અલૌકિક બનાવાની વાત જુદી અને આ ઈસુચરિતની વાત જુદી છે. ત્રીશ વર્ષનું અંતર એ કંઈ બહુ મોટું અંતર ન કહેવાય, એટલા અલ્પકાળમાં કપલ કલ્પિત ગપ્પાઓ ઉભા. કરી શકાય નહિ. આથી, એ લેખમાં ઈસુનાં અલૌકિક કામને જે ઉલ્લેખ છે તેમાં શંકા લાવવી ન જોઈએ. પ્રત્યુત્તરમાં એટલું જ જણાવવાનું કે માત્ર ત્રીસ વર્ષ પછી એ લેખ લખાય તેથી કંઈ. બીજા બનાવો અને એ લેખમાં વર્ણવેલા બનાવમાં કશો જ ફરક થતું નથી. ગપ્પાં ઉભાં થવા માટે ત્રીશ વર્ષની મુદત કંઈ અલ્પ. ગણાય નહિ. પૂર્વના દેશમાં તે તમે ફકત બે દિવસ પર જ બનેલા ચમત્કારની કહાણી સાંભળશે. ધર્મોની ઉત્પત્તિ સદાકાળ દંતકથાઓમાંથી જ છે, દંતકથાઓ જ ધર્મનું મૂળ છે અને જેમ સોલોમન રેઈનેચે (Reinach) કહ્યું છે તેમ જે ખ્રિસ્તી ધર્મની જન્મકથા સાચે ઈતિહાસ નિવડે તે એ ચમત્કારિક વસ્તુ લેખાશે.
પહેલાં ત્રણ ઈસુચરિતના સમદર્શી પરીક્ષણનું બીજું પ્રતિ
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
બુદ્ધિવાદને વિકાસ.
કૂળ પરિણામ એ આવ્યું કે જે ઈસુના નેંધાયેલા શબ્દો સાચા માનીએ તે ઈસુને નવો ધર્મ સ્થાપવાનો વિચાર હતો જ નહિ એવું પુરવાર થાય છે. વળી, સૃષ્ટિને અંત બહુ નજદીક આવ્યો છે એવી તેને ખાતરી થઈ હતી એ વાત ઉપરના પરીક્ષણથી સ્પષ્ટ થઈ છે. આજની ઘડીએ, ઈસુને બધે ઉપદેશ ઉપરની એની ભ્રાંતિકારક માન્યતાને આધારે રચાયો હતો કે નહિ એ જ ઉચ્ચ વિવેચન મુખ્ય પ્રશ્ન થઈ પડ્યો છે.
જ્ઞાનમાં પ્રગતિ થઈ છે છતાં આત્માના અમરત્વ વિષેની માન્યતા-જેને માત્ર ધર્મગુરૂઓના કહેવાથી સ્વીકારવાની આપણી પાસે માગણી કરવામાં આવે છે અને જે ખ્રિસ્તી ધર્મની અતિ ઉપયોગી માન્યતાઓમાંની એક લેખાય છે તેના સંબંધમાં કશું અજવાળું પડયું નથી એમ કહેવાય ખરું. પ્રાણીગુણધર્મશાસે તથા માનસશાસ્ત્ર જ્ઞાનતંતુવાળા મગજ વિના વિચારક્ષમ મનનું અસ્તિત્વ કલ્પવામાં ઘણી મુશ્કેલીઓ છે એવું ભારપૂર્વક જણાવ્યું છે. કેટલાક લોકે અતિ આશાપૂર્વક એમ માને છે કે માનસિક દૃશ્યોના શાસ્ત્રીય પરીક્ષણ દ્વારા મરેલાઓના આત્માઓ છે કે નહિ એ કદાચ જાણી શકીએ ખરા. જે મૃતાત્માની સૃષ્ટિનું અસ્તિત્વ એક વાર પુરવાર થાય તે ખ્રિસ્તી ધર્મ ને આજ સુધી કદી નથી વાગે એ ફટકે વાગે; કારણ ખ્રિસ્તી ધર્મ અને બીજા કેટલાક ધર્મો એવો દાવો કરે છે કે અમારું પાલન કરવાથી જ મરણતર સ્થિતિનું ભાન થઈ શકે અને આ દાવો કરીને એ ધર્મો પોતાનું સર્વોપરિપણું લેકના મનમાં ઠસાવી પિતાને સ્વીકાર કરવા લોકોને લલચાવે છે. જે મરણ પછી જીવાત્માનું અસ્તિત્વ હોય છે એ પુરવાર થાય અને ગુરુત્વાકર્ષણના સિદ્ધાંતની જેમ વિજ્ઞાનિક સિદ્ધાંત તરીકે એ સ્થાપિત થાય તે પછી ઇશ્વરેત ધર્મોની સત્તા ઢીલી થઈ જાય; કારણ, આવા દરેક ધર્મનું રહસ્ય એ છે કે એ ધર્મ શાસ્ત્રીય અથવા વૈજ્ઞાનિક સત્ય પર આધાર રાખતું નથી. જાણું છું
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યના ઇતિહાસ.
૧૯૧
ત્યાં સુધી જેટલા લેાકેાને આધ્યાત્મિક પ્રયાગાથી પેાતે મૃત પુરુજેના આત્મા સાથે વાર્તાલાપ કરી શકે છે એવી ખાતરી થઇ ગઇ છે અને જેમને, પ્રમાણુ ગમે તેવું ભ્રાંતિકારક હોય છતાં, એ વાતચીત અનુભવસિદ્ધ વસ્તુ લાગે છે તેમને ધર્મવિષયમાં કશે! રસ પડતા નથી. તેમને જ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું હેાવાથી તેઓ ધર્મ ને જતા કરી શકે છે, ધર્મ વિના નિભાવી લે છે.
અતિહાસિક અને વૈજ્ઞાનિક વિવેચન કરનારાઓએ પ્રાચીન મતાનું ખંડન કરવાના અને તેમની મહત્તા તાડવાના જે પ્રયાસ કર્યાં તેથી પ્રાચીન મતાવલંબીએમાં ધણા ઉહાપાહ થયેા. તે
આ વિવેચકાના વિરેધ શાંતપણે સાંખી રહ્યા નહિ. વિરાધીઓને પહોંચી વળવા માટે એમણે વાગ્યુદ્ધ અને બીજા શસ્ત્ર કામેા લગાડયાં. ટ્રાસનું ટયુબીજન (Tubingen) નું પ્રેાફેસર પદ લઈ લેવામાં આવ્યું અને એની જીંદગી બગાડવામાં આવી. રેનને લખેલા અતિ સંક્ષેાભકારક ઇસુરતમાં ચમત્કારી વાતને ઉલ્લેખ સરખે ન હાવાથી એને ફ્રાન્સની કાલેજમાંની જગા પરથી દૂર કરવામાં આવ્યા. બ્રૂકનેરે (Buchner) વિશ્વેશ્વત્પત્તિ વિષે જે અતિમાનુષી કારણે! અને ખુલાસાએ આપવામાં આવ્યાં હતાં તેની નિરર્થકતા એના ફેાસ અને મેટર’(શક્તિ અને દ્રવ્ય) નામના પુસ્તકમાં દર્શાવી હેાવાથી અને એ પુસ્તક લોકપ્રિય થઈ પડયું હેાવાથી એને ૧૮૫૫ ની સાલમાં ‘ટયુબીન' માંથી કાઢી મૂકવામાં આવ્યેા હતેા. હઇકલને જીનામાંથી હાંકી કાઢવાને પ્રયાસ કરવામાં આવ્યા હતા. માત્ર ઘેાડાં જ વર્ષોં પર એક્ખી વાઝી નામના એક ફ્રેન્ચ કેથલિકે નવા કરારના અભ્યાસમાં નાંધવા લાયક ફાળા આપ્યા છે અને આના અદલામાં ૧૯૦૭ ની સાલમાં એને ખ્રિસ્તી ધર્મ મ`ડળમાંથી ખાતલ કરવામાં આવ્યા હતા.
કેથલિક ધ સંસ્થાની અંદર માનિઝમ (Modernisn) નામની
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૨
બુદ્ધિવાદના વિકાસ.
દિનપ્રતિદિન વૃદ્ધિ પામતી હિલચાલમાં ક્વાઝી (Loisy) સૌથી આગળ પડતા ભાગ ભજવે છે. કેટલાક લેાકેા આ હિલચાલને ૧૩મી સદીથી ઠેઠ અત્યાર સુધીના ચર્ચના ઇતિહાસમાં અતિગંભીર પ્રસંગ લેખે છે. આધુનિકા (Modernists)ને કાઈ સુવ્યવસ્થિત પક્ષ નથી, તેમ તેમને કાઈ મુકરર કાર્યક્રમ નથી. તેએ ચ`, તેના સંપ્રદાયેા તથા તેની મંડળીઓને વફાદાર છે; પણ ખ્રિસ્તી ધમ` પ્રગતિશીલ છે, પ્રગતિ પામ્યા છે અને પ્રગતિ પામ્યા કરે તેાજ જીવન્ત અને ચેતન ભર્યો રહે એવું તે માને છે. અયુક્તિક જડગ્રાહાના આધુનિક વિજ્ઞાન અને વિવેચન અનુસાર ફરી અર્થ કરવાને તેએ નિશ્ચય કરી બેઠા છે. ખ્રિસ્તીધમ પ્રગતિશીલ છે એવી માન્યતા જાહેર કરીને જેમ . આધુનિકાએ વિકાસને સિદ્ધાંત રજુ કર્યો છે તેમ એમની પહેલાં ન્યુમેન નામના ધર્મગુરુએ કેથલિક ધર્મવિદ્યાના સંબંધમાં એ વિકાસને સિદ્ધાંત લાગુ પાયેા હતેા ખરા-એ એવું કહેતા કે આઘ્ધિમ` કુદરતી અને સયુકિતક રીતે વિકાસ પામીને જ કેથલિક ધવિદ્યામાં રૂપાંતર પામ્યા છે, પણ આધુનિકાની જેમ ન્યુમેન એવા અનુમાન પર આવ્યા ન હતા કે જો કેથલિક ધમે પેાતાની વિકાસની સત્તા ગુમાવવી ન હેાય અને મૃત્યુવશ થવું ન હોય તે તેણે આધુનિક વિચારનાં કેટલાંક નિગમને વધાવી લેવાં જોઇએ. આધુનિકા કેથલિક ધ માટે આજ કાય કરવાના પ્રયાસ કરી રહ્યા છે.
દશમા પીઅસ નામના પાપે આધુનિકાને દાબી દેવા માટે ચાલ્યા તેટલા પ્રયત્ન કર્યાં. ૧૯૦૭ ના જુલાઈ માસમાં એણે સ્વાઝીના પુસ્તકમાં જેમનું સમર્થન કરવામાં આવ્યું છે તે બાઈબલ પરની આધુનિક ટીકાનાં પરિણામેાને તિરસ્કારી કાઢનારૂં ફરમાન કાઢ્યું. “ચની ધટના અધિકારી નથી પરંતુ દરેક સમાજની જેમ ખ્રિસ્તી સમાજ પણ સદાકાળ સમુત્ક્રાંતિ અથવા વિકાસ પામે છે,”
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
૧૯૩
અને “ જે અયુક્તિક જડ ગ્રાહકેાને ચર્ચા ઈશ્વરાક્ત માને છે. તે સાક્ષાત્ ઇશ્વરે કથેલા નથી પરંતુ અતિ મહેનતને પરિણામે મનુષ્યને જે ધાર્મિક સત્યા લાધ્યાં છે તેની સંકલના માત્ર છે. ” એ બે મુખ્ય સિદ્ધાંત!—જેમનું મૂળ ન્યુમેનનાં લખાણામાં શેાધી શકાય તેને ધિક્કારી કાઢવામાં આવ્યા છે. ત્રણ મહિના બાદ પેાપે જગદ્વેાધક પ્રકાશપત્ર જાહેર કર્યાં, તેમાં તેણે આધુનિકાના વિચારાની વિસ્તારપૂર્વક ચર્ચા કરી હતી તથા એ અનિષ્ટ (આધુનિકાના વિચારાના ફેલાવારૂપ) ને દાખી દેવાના જુદા જુદા માર્ગો આલેખ્યા હતા. પાપને આલેખ આધુનિકાના વિચાર। યેાગ્ય રીતે રજુ કરે છે એમ કાઈ પણ આધુનિક કબુલ નહિ કરે. આમ છતાં કેટલીક ટીકા મુદ્દાસર હતીઃ-જેવી કે, આધુનિકાનું એક પુસ્તક લેા. તેના એકાદ પાના પર કેશલિકની સહી હશે. જરા પાનું ઉથલાવશે તે તમને લાગશે કે હમે બુદ્ધિવાદોનું પુસ્તક વાંચી રહ્યા છે. ઇતિહાસ લખતી વખતે તેએ ઈસુની દિવ્યતાને કશે। ઉલ્લેખ કરતા નથી, પરંતુ વ્યાસપીઠ પરથી તેએ એ વાત ઘાંટા પાડીને જાહેર કરે છે.
""
66
જૂના અયુક્તિક જડગ્રાહાના અસલી અર્થે ખાટા ઠેરવી તેમના માત્ર શબ્દો કાયમ રાખવાના આધુનિકાના આ પ્રયાસેાથી કાઈ સરલચિત્ત પુરુષ ગુંચવાઇ જાય એવેા સંભવ છે, અને ચના મુખ્ય મુખ્ય સિદ્ધાંતાને વિનાશરૂપ નિવડે એવા આ નવા જ્ઞાનના પ્રચાર સામે કેથલિક ધમ સંસ્થાના વડે ગુરુ જાહેર રીતે વ્યવસ્થિત અને તીવ્ર વિરાધ કરે એ સ્વાભાવિક છે એમ માનવા તે પ્રેરાય એમાં કાંઇ નવાઇ નથી. ચિરકાળથી આધુનિકા જે કામ કરી રહ્યા છે તે જ કામ પ્રેટેસ્ટંટ ચર્ચોમાં ઉદારમતવાદી ધર્મગુરુઓ કરી રહ્યા છે. ઇસુનું દૈવીપણું’ એવા શબ્દ સમૂહને તેએ પ્રયાગ કરે છે ખરા, પણ તેઓ એ શબ્દસમૂહને એવી રીતે સમજાવે છે કે એમાંથી ઇસુને જન્મ ચમત્કારી હતા એવા અનિકળતા નથી. તેઓ ઇસુના પુનરુત્થાન વિષેના સિદ્ધાંતના ઉપદેશ કરે છે. ખરા, પરંતુ એ સિદ્ધાંત
૧૩
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૪
બુદ્ધિવાદને વિકાસ તેઓ એવી રીતે સમજાવે છે કે એમાંથી મૃતશરીર ચમત્કારી રીતે ફરી પાછું ઉભું થાય છે એવો અર્થ નિકળતું નથી. તેઓ બાઈબલને પ્રેરણાયુક્ત ગ્રંથ કહે છે ખરા, પણ પ્રેરણ’ શબ્દને પ્રયોગ, જેમ કઈ પ્લેટે પ્રેરિત લેખક હતા એવા વાક્યમાં કરે છે તેમ આ ચક્કસ અર્થમાં–નહિ કે પ્રભુ પ્રેરિત એવા અર્થમાં-કરવામાં આવ્યો છે; અને પ્રેરણા વિષેના આ નવા વિચારની અક્કસતાને સગુણ તરીકે ગણાવવામાં આવી છે. ચમત્કારી વાતમાં સહેજ પણ ન માનનારા ઉદ્દામ વિચારના માણસે અને પ્રાચીનમતાવલંબીઓ વચ્ચે ઘણું જૂદી જૂદી ચઢઉતર માન્યતાઓ ધરાવનારા પંથે છે. ઇંગ્લેંડના આજના ચર્ચામાં ધર્મોપદેશકા તથા સંસ્થાના સભ્યોએ ઓછામાં ઓછી કેટલી બાબતે માનવી આવશ્યક ગણાય છે એ કહેવું મુશ્કેલ થઈ પડે છે. કદાચ એકેએક આગેવાન ધર્મગુરુ આ પ્રશ્નને નવો ન જ ઉત્તર આપશે.
ઈગ્લેંડના ચર્ચામાં બુદ્ધિવાદ કેવી રીતે ઉદય પામે એ કથા રસિક છે અને એ ચર્ચ અને રાજ્ય વચ્ચેનો સંબંધ પ્રકટ કરે છે.
ઇવેન્જલિકેલિઝમને નામે જાણીતી થયેલી અને વિમ્બરફેર્સના પ્રેકટિકલ વ્યુ એવું ક્રિશ્ચિઆનિટિ' નામના પુસ્તકથી અતિ પ્રસિદ્ધિમાં આવેલી ભક્તિપંથી હિલચાલથી ઈગ્લેંડના ચર્ચામાં “મેથેડિઝમની ભાવના દાખલ થઈ; અને તે સમયથી, ગબનના કહેવા પ્રમાણે, મને કમને ધર્મસિદ્ધાંત કબુલ રાખનારા ૧૮ મી સદીના આનંદી ધર્મગુઓની આવૃત્તિ બંધ પડી, સબાથ (પવિત્ર દિવસે)ને દિવસે કામ કરવાની સન્ન મનાઈ ફરી પાછી શરુ થઈ રંગભૂમિ તિરસ્કારપાત્ર બની, મનુષ્ય સ્વભાવ ભ્રષ્ટ છે એ ઉપદેશ મુખ્યત્વે
અપાવે માં અને બાઇબલની અપૂર્વ અંધપૂજાના ગણેશ મંડાયા. કાન્સ વિપ્લવ નાસ્તિકતાને લીધે થયો હતે એવી લોકમાન્યતાથી ઉપર્યુક્ત ધાર્મિક પ્રતિક્રિયાને સારે ટેકે મળે, એ માન્યતા ધાર્મિક પ્રતિક્રિયાની સફળતાનું કારણ ન હતું, છતાં જનસમાજની એવી
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
૧૮૫ માન્યતા ન હતા તે ઉપર વર્ણવેલી ધાર્મિક પ્રતિક્રિયા આટલી સફળ થઈ ન હતી. કાન્સના વિપ્લવનો દાખલો આપી પ્રજાને વ્યવસ્થિત રાખવામાં ધર્મની અગત્ય કેટલી છે તે દર્શાવવામાં આવતું હતું. ખુદ ૯ કાન્સમાં પણ ધાર્મિક પ્રતિક્રિયા શરૂ થઈ હતી. પરંતુ આ બે હિલચાલો પ્રચાર પામી હતી તે પરથી એમ સમજવાનું નથી કે તે સમયે વિચાર સ્વાતંત્ર્ય ઘણું ઓછું હતું. હકીકત એ હતી કે જનતાના મોટાભાગની માન્યતાઓ વધારે આક્રમણશીલ હતી. એ માન્યતાનો પ્રચાર કરનારા સમર્થ વક્તાઓ હતા અને અઢારમી સદીમાં બુદ્ધિવાદ અગ્રાહ્ય થઈ પડયો હતો. નવા પ્રકારનો બુદ્ધિવાદ પ્રચારમાં આવ્યો. જર્મન તત્ત્વવેત્તાઓની અસર પામેલો કલરિજ આ નવી બુદ્ધિવાદી શાખાના પ્રતિનિધિરૂપ હતા. નવીન શાળાના બુદ્ધિસ્વાતંત્ર્યવાદીઓ પ્રાચીનમતોને એવી ઉદાર રીતે અર્થ કરતા કે તેમને અને ફિલસુફીનાં નિગમનને મેળ બેસી જાય. કોલરિજ ચર્ચાની તરફેણમાં હતો અને એણે ૧૯ મી સદીના મધ્યભાગમાં અતિ બળવાન અને વજનદાર લેખાયેલી ઉદારમતવાદી ઈશ્વરવિદ્યાની શાખા (School of Liberal Theology) ને પાયો નાંખવામાં સારે ફાળો આપ્યો હતે. “હાઈચચ પક્ષના સર્વથી પ્રખ્યાત અનુયાયી ન્યુમેને કહ્યું હતું કે કોલરિજ એટલું બધું વિચારસ્વાતંત્ર્ય વાપરતે કે કોઈ ખ્રિસ્તી ભાગ્યેજ તે સાંખી શકે. ૧૮૨૫ થી ૫૦ ના વર્ષોમાં પ્રચારમાં આવેલી હાઈચર્ચાની પ્રવૃત્તિ ધાર્મિક મતસ્વાતંત્ર્યને ઇજેલિકેલિઝમના જેટલી જ પ્રતિકૂળ હતી.
૧૯ મા શતકના મધ્યકાલ સુધી આ વસ્તુસ્થિતિ ચાલી. પરંતુ ત્યાર પછી ઈગ્લેંડના ચર્ચ પર હેગલ અને કોસ્તની ફિલસુફીઓની તથા ઈગ્લેંડેતર દેશમાં બાઇબલ ગ્રંથ પર જે જે ટીકાઓ લખાઈ તેની અસર પહોંચી અને વસ્તુસ્થિતિમાં સ્પષ્ટ પરિવર્તન થયું. ૧૮૫૦ ની સાલમાં એફ. ડબલ્યુ ન્યુમેનનું “ફેઝિઝુ એવુ ક્રેથ” અને ગ્રેગનું ક્રિડ એવું ક્રિસ્ટેન્ડમ” એવાં બે ર્વિરલ સ્વાતંત્ર્યવાદી પુસ્તકો પ્રકટ
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
બુદ્ધિવાદને વિકાસ થયાં. ન્યુમને (ધર્મગુરુ ન્યુમેનના ભાઈ) ખ્રિસ્તી ધર્મ સાથેને પિતાને બધે સંબંધ તેડી કાઢયે અને જે માનસિક ક્રિયાના પરિણામે એણે પિતાની એક વખતની માન્યતા છેડી દીધી તે ક્રિયા એણે એના પુસ્તકમાં વિસ્તારપૂર્વક વર્ણવી છે. એ કહે છે કે –“નવા કરારમાંને. બોધ નીતિની પરિપાટિ તરીકે ખામીભર્યો છે. એના ગ્રંથમાંને આ સર્વથી રસિક મુદ્દે છે. ગ્રેગ એક-મૂર્તિવાદી હતું. એ પ્રેરણા કે અયુકિતક જડગ્રાહોમાં માનતું ન હતું, પરંતુ એ પોતાને ખ્રિસ્તી લેખતો. સર જે. એક સ્ટિવને ગ્રેગની સ્થિતિ નીચેના માર્મિક શબ્દોમાં સુંદર રીતે વર્ણવી છે. પ્રેગની સ્થિતિ “જેણે ગિરિપ્રવચન સાંભળ્યું હોય પણ જેનું ચિત્ત ચમત્કામાં લાગ્યું ન હોય અને જે ઈસુનું પુનરુત્થાન થતાં પહેલાં મરણ પામ્યો હોય એવા શિષ્યની સ્થિતિના જેવી” હતી.
ઇંગ્લેંડના કેટલાક પાદરી લો અને ખાસ કરીને એફિડના માણસે જર્મનીમાં બાઈબલ પર જે ટીકાઓ લખાઈ તેમાં રસ લેતા હતા–તેમને રસપૂર્વક વાંચતા હતા. તેઓને વિચારે વિશાળ હતા. ઇજેલિકલ્સ (Evangelicals) અને હાઈચર્ચાવાળાઓને આ વિચારો નર્યા નાસ્તિક જ લાગતા. જર્મન ટીકાઓમાં રસ લેનારા આ થડા. પાદરીઓની વિચારશ્રેણીમાં અને નાસ્તિકમાં એમને કશો ભેદ લાગતો ન હતે. આપણે આ પાદરીગણને “બ્રાડ ચર્ચ” વાળાઓને નામે ઓળખીશું-જો કે “બ્રાડ ચર્ચ” એ નામ બહુ મોટું પ્રયોગમાં આવ્યું. ૧૮૫૫ ની સાલમાં નોવેટે સંત પિલના પત્રની એક આવૃત્તિ બહાર પાડી. તેમાં એની તોફાની વૃત્તિ સ્પષ્ટ તરી આવે છે. એ પુસ્તકમાં પ્રાયશ્ચિતના સિદ્ધાંતની મૂળોછેદક ટીકા હતી. પ્રાચીન પાપ વિષેની માન્યતાને સ્પષ્ટ ઇન્કાર કરવામાં આવ્યું હતું અને ઈશ્વરના અસ્તિત્વના પ્રશ્નની બુદ્ધિવાદીઓની રીતિથી ચર્ચા કરવામાં આવી હતી. પરંતુ આ અને એવાં બીજા ઉદારમતવાદી ઈશ્વરવિદ્યવિદોને હાથે લખાયેલાં પુસ્તક પ્રત્યે પ્રજાનું લક્ષ ભાગ્યેજ કંઈ ખેંચાયું હતું.
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યનો ઇતિહાસ.
૧૭
અલબત્ત એ ગ્રના કર્તાઓને છેડે ઘણે જુલમ ભોગવવો પડે હતા. પાંચ વર્ષ બાદ નોવેટે અને ઉદારમતવાદી મંડળના બીજા કેટલાક સભ્યોએ “સરલમાં સરલ અને સ્પષ્ટ સત્યના પ્રતિપાદનની મના કરનારી જુલમની તિરસ્કરણીય પદ્ધતિની સામે થવાનો નિર્ણય કર્યો, અને ૧૮૬૦ માં છે પાદરીઓ અને બીજો એક એમ મળી સાત લેખકોના હાથનું “નિબંધે અનેઅવલોકનો' નામનું પુસ્તક પ્રકટ થયું. એ પુસ્તકમાં જે વિચારે દર્શાવવામાં આવ્યા છે તે આજની દષ્ટિએ–ચાલુ જમાનાની દૃષ્ટિએ-નરમ લાગે છે અને સુશિક્ષિત પાદરીઓને મોટે ભાગ હાલ એ વિચારમાંના ઘણાને વગર સંકેચે સ્વીકારે. પરંતુ એ પુસ્તક જે સમયે પ્રસિદ્ધ થયું તે સમયે એની અસર ઘણું દુઃખકારક નિવડી. એના લેખકેને “ઈસુના શત્રુઓ'ની ઉપમા આપવામાં આવી હતી. જે રીતે બીજા કોઈ પણ ગ્રંથને અર્થ કરવામાં આવતો હોય તે રીતે બાઇબલનો પણ અર્થ કરવો જોઈએ એવું એ પુસ્તકમાં પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું હતું.
બીજા ગ્રંથને જે સિદ્ધાંતે લાગુ પાડતાં વિદ્યાર્થી સંકોચ પામે તે સિદ્ધાંત બાઈબલને લાગુ પાડવા, સામાન્ય ઈતિહાસના પરીક્ષણ વખતે જે વિરેને ગમે તેમ મેળ બેસાડવાને તે તત્પર ન થાય તે વિધે. શાસ્ત્રના ઇતિહાસમાં માલુમ પડે તો તે ક્ષેત્રમાં તેમને અષ્ટપષ્ટ ખુલાસો આપી ઉપર ઉપરથી સમાધાની કરી એ વિરેાધે શમાવી દેવા, સાદા સરલ શબ્દના બેવડા અર્થો કરવા અને આરંભગુરુઓ તથા ટીકાકારોના તર્કો અને અટકલેને સાચા જ્ઞાન તરીકે સ્વીકારવા એ વિદ્યાર્થીને લાભકારક નથી.” હિબ્રુ ભવિષ્ય કથનમાં ભવિષ્ય વાણીનું તત્ત્વ જ નથી એમ સૂચવવામાં આવ્યું છે. પરસ્પર વિરોધી વૃત્તાંતે અથવા આમ થવું જોઈએ; તેમ થવું જોઈએ, એવી અટકળ દ્વારા સંગત કરાવી શકાય એવી હકીકતે ઈશ્વરપ્રેરિત હોવાને સંભવ નથી. મેથ્ય તથા લ્યુકનાં ઈસુચરિતામાં અથવા તે ઈસુના મૃતદેહના પુનરુત્થાનની કથામાં આપણી ખામીભરી શક્તિઓને
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૮
બુદ્ધિવાદને વિકાસ
લીધે વિરે દૃષ્ટિગોચર થાય છે, અથવા તે એ દષ્ટિગોચર થતા વિરેની પછાડી સયુક્તિક અને ડહાપણભરી ગૂઢ યોજના છે, અથવા તે એ વિધયુક્ત કથાના લેખકો અંશતઃ દેવી શક્તિસંપન્ન હવાથી એ વિરેને ભાસ થાય છે, એમ કહી શકાય નહિ. પ્રાચીન મતાવલંબીઓ ચમત્કારી બનાવ સંબંધી નજરે જોનારાને પુરા હોવાથી તે સાચા છે એવી જે સમર્થ દલીલ રજૂ કરે છે તે દલીલ, પ્રમાણ બહુ આધારભૂત વસ્તુ નથી, પ્રમાણ તે આંધળા ભમીયા જેવું હોઈ સાચું માર્ગદર્શન કરાવી શકે નહિ, અન્યના પ્રમાણમાં માનનારો પોતાની બુદ્ધિના ચક્ષુથી ભૂતાર્થનું સત્ય તપાસતે નથી. અને સ્થાયી વ્યવસ્થામાં માનવા માટે આપણી પાસે જે કારણે છે તેમની તથા બુદ્ધિની સામે પ્રમાણનું કશું ચાલે એમ નથી એ ઉત્તરથી ઉડી જાય છે. એમ દલીલ કરવામાં આવી છે કે ૩૯ ધર્મસિદ્ધાંત અનુસાર માણસની વાચાથી બોલતા ગધેડાની, ખડક જેવા ઘટ્ટ રાશિપે થંભેલા પાણીની, તથા ડાકણ વગેરે પિશાચ યોનિના અનેક જીવોની વાર્તાઓને દંતકથા, કવિતા કે માત્ર બોધ આપવાના હેતુથી લખાયેલી કલ્પિત સુવાર્તા માનવાથી અને સંબંધના નિયમની વાસ્તવિકતાને તેમજ શેતાન તરીકે વર્ણવવામાં આવતું. પાત્ર કલ્પિત છે કે એવું કઈ દેહધારી હતું તેને આપણી બુદ્ધિ મુજબ નિર્ણય કરવાની છૂટ છે. એ બધાને આપણે ઈચ્છા વિરુદ્ધ પણ ઐતિહાસિક અને સાચા માનવાને એ ૩૯ સિદ્ધાંતના એઠા નીચે દુરાગ્રહ કરાતો નથી. “ઇસુના સાત શત્રુઓ'ની ઉપમા પામેલા એ સાત જણાના હાથે લખાયેલા પુરતકને અંતરાય નીચેના વાક્યમાં કદાચ સારી રીતે સ્કુટ કરવામાં આવ્યો છે. “ખુદ ખ્રિસ્તી ધર્મને ઉર્દૂભવ સંભવયુક્ત પ્રમાણ પર આધાર રાખે છે એવું જે કઈ પિતાના અંતર્તાનથી પામી જાય તો તે ખ્રિસ્તી ધર્મની ઉત્પત્તિને લગતા ઘણા ગુંચવણીયા પ્રશ્નની ગરબડમાંથી ઉગરી જાય; કારણ કે અતિહાસિક હકીકત તરીકે જે વર્ણનનું સત્યાસત્ય શંકાસ્પદ કારણથી
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
૧૯૯ નક્કી કરી શકાય અને જેમને ઇતિહાસ તરીકે સાચા ઠરાવવાનું અશક્ય થઈ પડે તે વર્ણને ઈતિહાસની દૃષ્ટિએ ભલે અસત્ય હોય છતાં આધ્યાત્મિક દૃષ્ટિએ ઘણે નિશ્ચિત બોધ દેનારા હોઈ શકે ખરાં.”
સૌથી વધારે પ્રગ૯ભ નિબંધ રેવન્ડ બેડન પેવેલે લખેલો ખ્રિસ્તી ધર્મનાં પ્રમાણને અભ્યાસ સ્ટડિ એવું ધી એવિડન્સીસ એવ ક્રિશ્ચિઆનિટિ” એ નામનો ગ્રંથ હતે. પવેલ સમુત્ક્રાંતિવાદમાં માન, ડારવિનવાદ સ્વીકારત અને ચમત્કારેને અશક્ય લેખતે. ધર્માધ્યક્ષોએ આ ગ્રંથને ધિક્કારી કાઢયો. આ ગ્રંથમાં લેખ આપનારા (contributors) બે ધર્મોપદેશકે ચર્ચામાંથી વેતન લેતા હતા; આથી જે એ વેતનને દુરુપયોગ કરી તેઓ ખ્રિસ્તી ધર્મનું અહિત કરવા પ્રવૃત્ત થાય તે તેમના પર કાયદેસર કામ ચલાવી શકાય એમ હતું, એટલે ૧૮૬૨ ની સાલમાં એ બે ધર્મોપદેશકો પર દાવો મંડાયો અને ખ્રિસ્તી ધર્મ મંડળની કચેરીમાં તેમની તપાસ ચાલી. તપાસમાં કેટલીક બાબતોમાં નિર્દોષ તે કેટલીકમાં ગુન્હેગાર ઠર્યા હોવાથી તેમની પરહિતવૃત્તિ એક વર્ષ માટે બંધ કરવામાં આવી. આથી તેમણે પ્રીવી કાઉન્સીલમાં અપીલ કરી હતી. તે વખતના ઊંડ ચેન્સેલર લૈર્ડ વેસ્ટબેરીએ પ્રીવી કાઉન્સીલની ન્યાય સમિતિ તરફથી ચુકાદો આપ્યો તેમાં ખ્રિસ્તી ધર્મ મંડળની કચેરીને નિર્ણય ફેરવી નાંખવામાં આવ્યું. આ સમિતિએ એવો અભિપ્રાય જાહેર કર્યો કે પુરોહિતવૃત્તિ કરનારા ધર્મોપદેશકે શાશ્વત નરકવાસ વિષેની માન્યતા સ્વીકારવાની આવશ્યકતા નથી. આ નિર્ણય આપ્યાને લીધે લૈર્ડ વેસ્ટબેરી માટે નીચેને સ્મરણલેખ લખાયે.
લૈંડ વેસ્ટબેરીએ પિતાના પાર્થિવ જીવનના અંતકાળે નરકનો દાવો ખરચ સાથે કાઢી નાખ્યો અને ઈલેંડના ચર્ચના (બીચારા) પ્રાચીનમતાવલંબી સભ્ય પાસેથી તેમની શાશ્વત નરકવાસની છેલ્લી આશા ઝૂંટવી લીધી.”
ઉપરના બનાવથી બ્રાંડચર્ચવાળાઓને મહાન વિજય થશે,
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૦
બુદ્ધિવાદને વિકાસ. અને ઈંગ્લેંડના સરકારી ચર્ચ (English State Church) ના ઈતિહાસમાં એ બનાવ ઘણું અગત્ય ધરાવે છે. લેમેને એક અને કેન્ટરબરીને મુખ્ય ધર્માધ્યક્ષોના નિર્ણયની ઉપરવટ થઈને કયા ધર્મસિદ્ધાંત ધર્મોપદેશકોને બંધનકર્તા છે અને કયા નથી તે નક્કી કર્યું. તેણે ચર્ચના પ્રદેશમાં ચર્ચાના પ્રતિનિધિઓના મોટા ભાગની દૃષ્ટિએ અનિષ્ટ ગણાતું મત સ્વાતંત્ર્ય વાપરવાની છૂટ આપી. ૧૮૬૫ ની સાલમાં પાર્લામેન્ટના એક કાનુનથી આ મતસ્વાતંત્ર્યનો અધિકાર વ્યવહારિક રીતે સ્થાપિત થયો અને એ કાનુનથી અત્યાર પહેલાં જે પદ્ધતિથી ધર્મોપદેશકો ૩૯ ધર્મ નિયમે માન્ય કરવાની પ્રતિજ્ઞા લેતા હતા તે પદ્ધતિમાં ફેરફાર થયો. આ “નિબંધ અને અવલોકન'ની ઉપકથા ઈગ્લેંડના ધર્મવિચારના ઇતિહાસમાં સીમાચિસ્પ છે.
બૅડચર્ચવાળાઓના ઉદાર વિચારોની તથા બાઈબલ પ્રત્યેના તેમનાં વલણની તેમના પ્રખર વિરોધીઓ પર ધીમે ધીમે અસર થઈ, અને આજને દિને એવો એક પણ મનુષ્ય નથી જે કંઈ નહિ તે છેવટે જેનેસિસ (બાઈબલના પહેલા પુસ્તક)ના તેરમા પ્રકરણનું લખાણ ઈશ્વરની સાક્ષાત પ્રેરણા વિના લખાયું છે એમ ન માનતો હેય.
પછીના થોડા વર્ષોમાં લાયલના “એન્ટિવિટિ એવું મેન” મનુષ્યની પ્રાચીનતા” અને લેકીના હિસ્ટરિ એવું રેશનાલિઝમ, બુદ્ધિવાદને ઈતિહાસ” જેવા સુપ્રસિદ્ધ ગ્રંથે પ્રકટ થયા. એ સર્વમાં અધિકારની ઝાટકણી, ઉપેક્ષા અથવા તેનો ઇન્કાર કરવામાં આવ્યો હોવાથી પ્રાચીનમતાવલંબીઓના અભિપ્રાય જોખમમાં આવી પડયા અને તેઓ આભા બની ગયા. જાણે આટલેથી બસ ન હોય તેમ સ્વાતંત્ર્યની હિમાયત કરનારે એક નવું કવિ ઉત્પન્ન થયો અને તેણે અધિકાર જેને જેને પવિત્ર લેખતે તે સર્વ સામે પોતાને પ્રચંડ અવાજ ઉઠાવવાની હિંમત કરી; ૧૯મી સદીના બધાજ કવિઓ થોડે ઘણે અંશે શાસ્ત્ર વિરોધી હતા. વર્ડ્ઝવર્થ-તેની ઉચ્ચ પ્રેરણાના વર્ષોમાં સર્વેશ્વર વાદી હતો અને એ સદીમાં સર્વશ્રેષ્ઠ કવિ શેલી તે ખુલ્લે
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઈતિહાસ.
૨૦૧ અનીશ્વરવાદી હતા. દેવ અને રાજતંત્રનાં જુલમી કૃત્યને નિડર શબ્દોથી વાડી કાઢવામાં સ્વીબેનને શેલી જેટલી જ અદમ્ય ધગશ હતી. નાટકનાં પાત્રોના ઉગારી માટે લેખક મુખ્યત્વે જવાબદાર ગણાય નહિ, તોપણ એના “એટલાન્ટા ઈન કેલીડેન’ નામના નાટકમાં “સર્વથી મોટામાં મોટા અનિષ્ટ-ઈશ્વર”ની નિંદા દ્વારા અધિકારના કિલ્લાઓને છિન્નભિન્ન કરી નાખે એવા અપૂર્વ દ્ધાના અવતરણની આગાહી કરવામાં આવી છે. ૧૮૬૬ માં પ્રકટ થયેલા એનાં કાવ્યો અને ગીતમાં ખ્રિસ્તી આલમના પૂર્વગ્રહો અને પવિત્રતાઓ (પવિત્ર વિધિઓ)ને તિરસ્કારનારા મૂર્તિપૂજકના વિચાર પ્રદર્શિત કરવામાં આવ્યા છે.
પરંતુ ઈગ્લેંડમાં પ્રાચીન મત સામે લેખો અને પત્રિકાઓદ્વારા અતિ તુમુલ અને સંભકારક યુદ્ધ તો ૧૮૬૯ના અરસામાં શરુ થયું, અને તે બાર વર્ષ પર્યત ચાલ્યું. ૧૯મી સદીના કેઈપણ સમય કરતાં આ ૧૮૬૯ના અરસામાં અયુક્તિક જડગ્રાહોના બધા શત્રુઓ વધારે વાચાળ અને વધારે આક્રમણશીલ હતા, લૈર્ડ મેલિએ એક સ્થળે લખ્યું છે કે તાત્ત્વિક સાહિત્યની ચોટનો આધાર તાત્કાલિક પરિસ્થિતિ ઉપર રહેલો છે.
૧૮૭૦ થી '૮૦ સુધીમાં પ્રકટ થએલું બુદ્ધિવાદી સાહિત્ય મલિની ટીકા સાચી ઠરાવે છે. આ દશક આશા અને શંકા, પ્રગતિ અને નીતિનું દશક હતું. ૧૮૬૯ માં આયલેંડના ચર્ચમાં સ્થાપના ભંગ થયે, અને તેજ વર્ષમાં એક કાયદે નિકળ્યો જેની એ અનીશ્વરવાદીઓને કોર્ટમાં સાક્ષી પુરાવો આપવાનો અધિકાર પ્રાપ્ત થયું. ૧૮૭૧ માં યુનિવર્સિટિઓમાં ધાર્મિક પરીક્ષા લેવાને જે ક્રમ હતું તે નાબુદ થયે. ૧૮૭૧ પહેલાં આ પગલું ઘણુવાર અજમાવવામાં આવ્યું હતું. પણ ફેકટ આ ત્રણ મહત્ત્વના ફેરફારોથી સાંસારિક તેમજ બુદ્ધિવાદીઓ ઘણું ઉત્તેજન પામ્યા. એમનાં જીવનમાં ઉજજવળ આશાઓ ઉભરાવા લાગી. બીજી બાજૂએ, ૧૮૭૦
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૨
બુદ્ધિવાદને વિકાસ. માં શિક્ષણને કાયદો નિકળે. એ કાયદે પ્રગતિકારક હતા, છતાં લૌકિક શિક્ષણના હિમાયતીઓને તેનાથી અસંતોષ ઉત્પન્ન થયે અને તેઓ એ કાયદાને પાદરીઓની બળવાન લાગવગનું અમંગળ ચિહ્ન લેખવા લાગ્યા. વળી, આખા યુરેપમાંથી જેટલાં લેકે રોમન ચર્ચની બહાર હતા તેમજ ચેડાંઘણાં જેઓ તે ચર્ચામાં જ હતાં તે બધા ૧૮૬૯-૭૦ ની રેમન ધર્માચાર્યોની સભાએ પિપના અચૂકપણાને જે ઠરાવ પસાર કર્યો તેનાથી ભડકી ઉઠયા. આ ઠરાવ પસાર કરાવનારા અનેક કાર્યકુશળ ઉઘોગી પુરુષોમાં મેનિંગ નામનો એક અંગ્રેજ ધર્મગુરુ હતું. જે પ્રજાજનોનાં ચિત્તમાં પપે આધુનિક ભ્રાંતિને તિરસ્કાર જાહેર કરનારી પત્રિકાઓ બહાર પાડ્યાની વાત તાજી ન હોત તો કદાચ રોમન ધર્માચાર્યોની સભાના પેલા ઉપર કહેલા પિપના અચૂકપણ વિષેના ઠરાવથી લોકો આટલાં હેબકી જાત નહિ. ૧૮૬૪ની સાલ પૂરી થતાં પિપે ૧૯મી સદીની મુખ્ય મુખ્ય ભ્રાંતિઓને લગતું ટિપ્પણ બહાર પાડી જગતને ભડકાવી નાંખ્યું હતું, આ મુખ્ય બ્રાંતિઓમાં તે નીચેની હકીકત ગણાવે છે –
(૧) મનુષ્ય માત્ર તેની બુદ્ધિના પ્રકાશથી તેને પિતાને જે ધર્મ સારો લાગે તે પાળવાને સ્વતંત્ર છે; (૨) ચર્ચને શરીરબળ વાપરવાને કશે અધિકાર નથી; (૩) ધર્માચાર્યો કે ખ્રિસ્તી ધર્મમંડળના અધ્યક્ષની મદદ લીધા વગર સ્વતંત્ર રીતે અધ્યાત્મશાસ્ત્રને અભ્યાસ થઈ શકે અને થવો જ જોઈએ; (૪) પર મુલકમાંથી આવી વસેલાં લોકોને જાહેર રીતે પિતાતાના ધર્મનું આચરણ કરવાની છૂટ આપવામાં કેથલિક રાજ્ય ગ્ય પગલું ભરે છે; (૫) પિપે ચાલુ યુગની પ્રગતિ, ઉદારવાદ અને સામ્પ્રત સંસ્કૃતિ સાથે સમાધાની કરવી જોઈએઆવા આવા વિચારે ચાલુ યુગની મુખ્ય ભ્રાંતિઓમાંની કેટલીક છે એમ પિપે પિતાના ટિપ્પણમાં જાહેર કર્યું. પોપને આ લેખ બુદ્ધિસંસ્કાર સામેના સંગ્રામના ઢંઢેરાપ મનાયો હતો અને રેમનાચા
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૩
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ. ર્યોની સભાને તામસી સેનાના પ્રથમ દાવપેચ તરીકે ગણવામાં આવી હતી. બુદ્ધિવિરોધી શક્તિઓ (Powers of Obscurantism ) પિતાનું માથું ઉંચકીને પ્રજા પર નવા ભય ઉતારવાને ડર આપી રહી હોય એમ લાગતું હતું, અને બુદ્ધિની તમામ શક્તિઓને રણ ક્ષેત્ર પર એકત્રિત કરવાની સર્વને સહજ લાગણું પેદા થઈ હતી. છેલ્લાં ચાલીશ વર્ષને ઈતિહાસ દર્શાવી આપે છે કે અચૂકપણાને સિદ્ધાંત હવે સ્થાપિત મત થયેલું હોવાથી અસલ કરતાં વધારે નુકસાનકર્તા નથી. પરંતુ રેમનાચાર્યોની સભા ભરાઈ ત્યારપછીના વર્ષોમાં કેથલિક ચર્ચ ફ્રાન્સનાં પ્રજાસત્તાક રાજ્યોને ઉથલાવી પાડવાની તથા જર્મને સંસ્થાને માં ફાટyટ કરાવવાની જે કોશિષો કરી તે પૂરેપૂરી અશાંતિકારક હતી. બીજી બાજૂએ, પેપની લૌકિક સત્તાને નાશ તથા ઇટાલિમ્ સંપૂર્ણ સ્વાતંત્ર્ય ઉપરના સંભકારક અનર્થોને અવેજ વાળતાં હતાં એ લક્ષમાં લેવું જોઇએ. આ બનાવથી (પિપની સત્તાને નાશ અને ઈટલિનું સંપૂર્ણ સ્વાતંત્ર્ય) ધર્મપંથે અને સિતમગાર પ્રત્યે તીવ્ર તિરસ્કારથી ભરેલાં અને વિપ્લવ તથા અનીશ્વરવાદીની બીજભૂમિપ સ્વીબર્નકૃત “સૂર્યોદય પહેલાંનાં ગીતને ઉલ્ય થયે. આ ગ્રંથમાંની સર્વોત્તમ કવિતા-માનવવર્ચા-જે સમયમાં રામનાચાર્યોની સભા ભરાઈ હતી તે સમયે લખાઈ હતી. એ કાવ્ય પિપની લૌકિક સત્તાના નાશથી ઘવાયેલા પાદરીઓના ઈશ્વર ઉપરના વિજ્યનું ગીત હતું. આવો ગ્રંથ છૂટથી પ્રસિદ્ધ થઈ શક્યો એ હકીકત આમ વર્ગને ઉદ્દેશીને લખાયેલાં પુસ્તક સામે જ દેવનિંદાને લગતા કાયદો લાગુ પાડવાની અંગ્રેજ લોકોની રાજનીતિના ઉદાહરણરૂપ છે.
આ પ્રમાણે રાજદ્વારી સંજોગેએ બુદ્ધિવાદીઓને હિંમતપૂર્વક આગળ આવવાને આમંત્રણ તથા ઉત્તેજન આપ્યાં, પરંતુ આપણે
ડચર્ચાવાળાઓની તથા ડારવિનવાદની અસરને ગણતરી બહાર કાઢી નાંખવી ન જોઈએ. “માનવાવતાર' (Descent of man) નામનું
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
બુદ્ધિવાદના વિકાસ.
પુસ્તક બરાબર ૧૮૭૧ માં પ્રસિદ્ધ થયું. અયુક્તિક જગ્રાહા રહિત નવા ખ્રિસ્તીધમ ને જાહેર વ્યાસપી· પરથી પ્રચાર થતા હતા. ૧૮૭૩ માં લૅસ્સિ સ્ટિવને લખ્યું હતું કે આપણે જરા પણ અતિશયેાક્તિ વિના કહી શકીએ કે અત્યારે ખ્રિસ્તીધમમતામાંના એકે એક સામે આપણે તીવ્ર વિરેાધ જાહેર કરી શકીએ અને સમાજ આપણને કંઇ કનડે નહિં; એટલુંજ નહિ, પરંતુ પ્રાચીનમતાવલંબીઓની પ્રશંસા સંપાદન કરવાના હેતુથી કરવામાં આવતાં પ્રવચનમાં પણ કેવળ ગમે તે આદમી નહિ પરંતુ બિશપ જેવી ઉંચી આપવી માટે ઉમેદવારી કરનાર પુરુષ પણ એમાંના કોઈ પણ મતનું જાહેર રીતે ખંડન કરવા ઉભા થઇ શકે. પણ આ સમયના લેાકેાની મનેાદશાનું દૂખતૢ ચિત્ર ચના એક હલકા અધિકારીની સુપ્રસિદ્ધ કથામાં દૃષ્ટિગોચર થાય છે. આ માણસ ધર્માધિકારીના ઉપદેશનું સામાન્ય વલણ વખાણતા હતા. એને એ ઉપદેશમાં સુંદર વિચારેા, સુંદર શબ્દો વગેરે વખાણવા જેવું લાગેલું; પરંતુ એક મુદ્દા વિષે શંકા ઉઠાવવાના ોખમમાં ઉતારવાની તેને જરુર જણાઇ. એણે ક્ષમા માગતા હોય એવી રીતે કહ્યું:~ સાહેબ, મ્હને લાગે છે કે (કદાચ) પ્રભુ છે ! આપનું ભાષણ તા સુંદર છે પણ ખ્રિસ્તીધમના કાનુને નામાંના પહેલાં જ અર્થાત્ ઈશ્વરના અસ્તિત્વ વિષે આપ ભાષણમાં કશેા સારા જ કરતા નથી એ જરા વિચિત્ર લાગે છે, આથી આપ નાસ્તિક છે! એમ કહેવાતા મ્હારા ઇરાદો નથી, આપને એ બાબતને ઈસારા કરવામાં રુચિભંગ લાગ્યા હશે; બાકી સ્તુતે તેા લાગે છે કે કદાચ પ્રભુ છે. આમ સામાન્ય જનતામાં હજી ધર્મશ્રદ્ધા હતી.
,,
૨૦૪
રસ્કિન, મેરિસ, અને પેટર વગેરે પ્રિરાફાએલાઇટ લેખકે અને ચિત્રકારોએ પ્રચલિત કરેલી ‘ઈસ્થેટિક’ પ્રવૃત્તિની જનતાના શિષ્ટ વર્ગો પર જે અસર થઈ તે પણ તે સમયના વિચાર આન્દોલનના ચિહ્ન તરીકે લેખી શકાય; કારણ કે આ બધા વિવેચકેા, કલાવિધાયકા અને કવિએનું વલણ મુખ્યત્વે કરીને અખ્રિસ્તી (Pagan) હતું. ઇશ્વર
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ. ૨૦૫ વિદ્યાનાં સંરક્ષક સત્ય આ બધાની દૃષ્ટિએ જાણે પ્રચારમાં હતાં જ નહિ એવાં હતાં. જ્યાં સ્વગ ની કલ્પના કે ભાવના હતી જ નહિ– અર્થાત જ્યાં સ્વર્ગને ઇન્કાર કરવામાં આવ્યો હત–એ જ પ્રદેશ એમનું પરમ સુખધામ હતું.
આ સમય મન મૂકીને વાત કરવા માટે, પિતાના વિચારે સંપૂર્ણ નિખાલસતાથી જાહેર કરવા માટે ઘણે અનુકૂળ હતો. યુવકવર્ગને અસર કરનારા અને શ્રદ્ધાળુજનોને ગૂંકાવનારાં જે જે પુસ્તકો તથા નિબંધ પ્રકટ થયાં તેમાંનાં ઘણાં તે પ્રોફેસર હલેએ હમણાં જ યોજેલા “અયવાદી એવા વ્યાપક નામથી જેમને ઓળખાવી શકાય એવા માણસોને હાથે લખાયેલાં હતાં.
અયવાદીનું કહેવું છે કે માનવબુદ્ધિને મર્યાદા છે.અમુક ક્ષેત્રમાં તેને ગજ વાગી શકતા નથી, રે ! તેને પ્રવેશ થઈ શકતું નથી; અને ઈશ્વરવિદ્યાનું ક્ષેત્ર આવું એક ક્ષેત્ર છે. વિજ્ઞાનશાસ્ત્ર અને માનસશાસ્ત્ર જે દુનિયા સાથે સંબંધ ધરાવે છે તે માનવબુદ્ધિગોચર છે, તેમાં માનવબુદ્ધિનો સુપ્રવેશ થઈ શકે છે. વિજ્ઞાનશાસ્ત્રનો પૂર્ણ સંબંધ દશ્ય જગત સાથે છે અને એ દશ્ય જગતની પાછળ જે અંતિમ તત્ત્વનું અસ્તિત્વ હોઈ શકે તે તત્વના રૂપ વિષે વિજ્ઞાનશાસ્ત્રને કશું કહેવાનું નથી. આ તત્ત્વ સંબંધી ચાર દષ્ટિબિંદુઓ પ્રચારમાં છે. એક અધ્યાત્મવાદીઓ તથા ઈશ્વરવિદ્યાવિદોનું દૃષ્ટિબિંદુ છે. અંતિમ તત્ત્વ છે અને અંશતઃ જાણ શકાય એમ છે એવી આ લોકેની પાકી ખાતરી છે. બીજું દૃષ્ટિબિંદુ અંતિમ તત્ત્વ છે જ નહિ એવું કહેનારાઓનું છે, પણ આ મનુષ્યો પણ અધ્યાત્મવાદી હવા જોઈએ; કારણકે અધ્યાત્મશાસ્ત્રની દલીલોને આધારે જ અંતિમ તત્વનું અસ્તિત્વ ઉડાવી શકાય. ત્રીજું દષ્ટિબિંદુ, અંતિમ તત્ત્વ છે ખરું, પરંતુ એ વિષે આપણે કશું જાણી શકીએ નહિ એવું કહેનારાઓનું છે, અને ચોથું, અંતિમ તત્ત્વ છે કે કેમ એ આપણે જાણી શકીએ એમ નથી એવું કહેનારાઓનું છે. આ છેલ્લાં લેકેને ખરી રીતે અયવાદી કહી
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૬
બુદ્ધિવાદને વિકાસ શકાય. (કારણ તેઓ કંઇ ન જાણવાને દાવો કરે છે.) ત્રીજું દૃષ્ટિબિંદુ ધરાવનારા લોકે દશ્ય જગતની પેલે પાર દષ્ટિ નાંખે છે; કારણકે તેઓ એવું પ્રતિપાદન કરે છે કે દશ્ય જગતની પાછળ અંતિમ તત્ત્વ છે, પરંતુ તે અય છે. પણ “અયવાદી’ શબ્દ સામાન્ય રીતે ત્રીજા અને ચોથા એ બન્ને વર્ગો અર્થાત જેઓ અય તત્ત્વ છે પણ એ વિષે આપણે કશું જાણું શકીએ નહિ એમ કહે છે તેમને તથા અન્ય તત્ત્વ છે કે નહિ એ અમે જાણતા નથી એવું કહેનારાઓને માટે વપરાય છે. ઉદાહરણ તરીકે, કેસ્ત અને સ્પેન્સર જેઓ અય તત્ત્વના અસ્તિત્વમાં માનતા હતા તેમને અયવાદી તરીકે ગણવામાં આવ્યા છે. અયવાદી અને અનીશ્વરવાદી વચ્ચે એટલો તફાવત છે કે અનીશ્વરવાદી ખુલ્લી રીતે ઈશ્વરનું અસ્તિત્વ ઇન્કાર છે, ત્યારે અયવાદી તેના અસ્તિત્વમાં માનતા નથી. * આ યુગને સાથી સમર્થ, શુદ્ધ અયવાદી લેખક મી. લેસ્લિ સ્ટિવન હતું. તેણે અતિ કડક રીતે ઈશ્વરવિદ્યાવિદેના મતોને તક અને બુદ્ધિની કસેટી પર કસ્યાં. તેના “અયવાદીને બચાવ” નામના એક ઉત્તમ નિબંધમાં તેણે એવો પ્રશ્ન કર્યો છે કે શ્રુતિપ્રેમી ઈશ્વરવિદ્યાવિદોના અયુક્તિક જડગ્રાહામાં કશું અર્થ છે ? એ જડેગ્રાહો વિશ્વના વિરોધને સમજી શકાય એવો ખુલાસો આપી શકે છે?
જ્યારે ઈશ્વરના મનુષ્યના સાથેના વ્યવહાર વિષેના ઈશ્વરવિદ્યાવિદોના ખુલાસાઓ તકની કટી પર ચઢાવીએ છીએ ત્યારે ઈશ્વરવિદ્યાવિદ . એ સંબંધનું રહસ્ય સમજ્યા જ નથી, એમ પુરવાર થાય છે. વિશ્વના વિધે, પ્રભુને મનુષ્ય સાથે વ્યવહાર વગેરે પ્રશ્નોને સંતોષકારક ખુલાસે ઈશ્વરવિદ્યાવિદો આપી શકે એમ નથી. ત્યારે પછી એ ઈશ્વવિદ્યાવિદોના અજ્ઞાન અને અજ્ઞેયવાદમાં ફેર શો ? હમે હમારી શંકાને રહસ્ય એવું નામ આપે; પરંતુ અયવાદીઓ જેને અયવાદ કહે છે તેને માટે ઈશ્વરવિદ્યાવિદ “રહસ્ય” એવો શબ્દ વાપરે છે, “જે દરેક પ્રમાણિક માણસ એકાંતમાં એમ કબુલવા
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
તૈયાર હોય કે એકે એક અંતિમ પ્રશ્નની પાછળ અગમ્ય રહસ્ય છે તે શા માટે પ્રમાણિક પુરુષા જાહેર વ્યાસપીઠે પરથી ખુલંદ અવાજે પોકારીને કહે છે કે અસ ંદિગ્ધ નિશ્ચય–વગર વિલએ બધું માની લેવું–એ કેવળ મૂઢ અને અજ્ઞાન જનાના ધમ છે? જે વિષયેમાં આપણને જ શંકા હેાય તે વિષય વગર વિલખે પૂર્ણ શ્રદ્ધાથી સ્વીકારવાની મૂઢને ફરજ પાડવી અથવા મૂઢની ક્રુજ છે એમ કહેવું એ ઠીક ખરું ? આપણે બધાં અજ્ઞાન છીએ અને આપણી દૈનિક જરુરીઆતા પ્રમાણે આપણે ઝાંખા ઝાંખા પ્રકાશ મેળવીએ છીએ પરંતુ પાતપેાતાના માર્ગોનું અંતિમ મૂળ વર્ણવાના પ્રયાસ કરીએ છીએ ત્યારે એક બીજાથી અત્યંત જુદા પડીએ છીએ. આમ છતાં જ્યારે કાઇ બીચારા હિંમતપૂર્વક એમ જણાવે છે કે આ વિશ્વને નકશા (Map of the Universe) તથા આપણા પોતાના અતિ ન્હાનામાં ન્હાના પરાં (Infinitsim Parish) વિષે આપણે કશું જ જાણતા નથી ત્યારે લેાકેા એને ધૂતકારી કાઢે છે, એની નિંદા કરે છે તથા એની અશ્રદ્ધાને માટે એ અનંત કાળપર્યંત નરકયાતના ભાગવશે એવું એને સંભળાવે છે. ” લેસ્સિ સ્ટિવનના નિબંધોનું ખાસ લક્ષણ એ છે કે એ નિબંધે પ્રાચીન ઈશ્વરવિદ્યાવિદેનું મત જુઠ્ઠું છે એમ સીધી રીતે દર્શાવતા નથી, પરંતુ એ મતમાં કશી વાસ્તવિકતા નથી અને ગહન પ્રશ્નના ઇશ્વરવિદ્યાવિદોએ જે ખુલાસા આપ્યા તે જુઠ્ઠા છે એમ દર્શાવી આપે છે. જે કેાઇ ગુપ્ત રહસ્યના અમુક ભાગને એ મતદ્રારા ઉકેલ થયા હોત તે! અલબત્ત આપણે એ મતને આવકારદાયક લેખત, પરંતુ એમ થયું નથી; ઉલટું એનાથી નવી મુશ્કેલીઓ વધે છે. ઇશ્વરવિદ્યાવાદ એ માત્ર પેાલ પાલ હતું, એમાં કશું સત્ય હતું નહિ. અંતિમ તત્ત્વ માનવબુદ્ધિથી પર છે એવું તદ્વારા પુરવાર કરવાને લેખક પ્રયાસ કરતા નથી. બધા તત્ત્વનાનીએ એક બીજાથી છેક જુદા પડે છે એ હકીકત પરથી જ સ્ટિવન એવાં નિગમન પર આવે છે કે અંતિમ તત્ત્વ માનવબુદ્ધિને અગ્રાવ
૨૦૭
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०८
બુદ્ધિવાદના વિકાસ.
છે. જો ભૌતિકશાસ્ત્રની જેમ તત્ત્વજ્ઞાનને વિષય બુદ્ધિગમ્ય હોત તા જુદા જુદા તત્ત્વજ્ઞાનીઓ વચ્ચે કંઈક સમાધાની થઇ હેાત–જુદાં જુદાં તત્ત્વમતામાં કંઇક સામ્ય જણાત.
ખ્રિસ્તી ધર્મને વધુ ઉદાર કરવાની, તેને અસાંપ્રદાયિક અને સયુક્તિક કરવાની તથા ઈશ્વરવિદ્યાવાદ અને વિજ્ઞાન વચ્ચે કંઈક સમાધાની કરવાની બ્રાડચ વાળાઓની પ્રવૃત્તિ લેસ્ટિ સ્વિટનને આકર્ષી શકી નહિ, અને એણે બ્રાડચવાળાના ઉપલા બધા પ્રયાસા પર કંઇક તિરસ્કારપૂર્વક ટીકા કરી. “પ્રાર્થનાના પ્રભાવ વિષે તકરાર ચાલુજ હતી. પ્રાર્થનાની સત્તા શી છે ? તે ફળદાયક છે ?” વગેરે પ્રશ્ન ચર્ચાતા હતા. ઉ. ત. વષઁદ માટે પ્રાર્થના કરવી એ બુદ્ધિયુક્ત કહેવાય ? એ વિજ્ઞાનશાસ્ત્રના પ્રદેશમાં આવનારા પ્રશ્ન સંબંધી ઈશ્વરવિદ્યાવાદ અને વિજ્ઞાન વચ્ચે તકરાર ઉઠેલી. કેટલાક ઇશ્વર વિદ્યાવિદા એવા સમાધાન પર આવ્યા હતા કે ગ્રહણ વિરુદ્ધ પ્રાર્થના કરવી એ મૂર્ખામી છે, પરંતુ વર્ષાદ માટે પ્રાર્થના કરવી એ કંઇક અક્કલવાળુ કહી શકાય, આ સંબંધમાં સ્ટિવને લખ્યું હતુ` કે જેટલે અંશે એક દૃશ્ય નિશ્ચિત કારણાને આધારે અને છે તેટલેજ અશે ખીજાં પણ તે કારણેાથીજ પરિણમે છે. પણ જ્યાં કુદરતની શક્તિ એવી સરળ રીતે યેાજાઈ હાય કે તેમને આધારે આપણે કકિ આગાહી કરી શકીએ ત્યાં ઇશ્વરીસત્તા ગૂઢ છૂપાઇ રહી છે. એમ માનવા કરતાં જ્યાં એ શક્તિ અતિ અટપટી રીતે પ્રયાગમાં આવી હેાય અને તેથી વાયુવિજ્ઞાન સંબંધી દસ્યા વિષેની આપણી ગણતરી ખોટી પડવાના સંભવ હોય ત્યાં ઈશ્વરીસત્તા ગૂઢ રીતે રહેલી છે એમ માનવું વધારે સહેલું થઇ પડે છે. (ગ્રહણ અને વાઁદની ખામતમાં ઉપલી ટીકા ચેાગ્ય છે. પણ વિજ્ઞાનની દૃષ્ટિએ આ ભેદ અયેાગ્ય છે. સર્વ શક્તિમાન પ્રભુ પંચાંગમાં ન જણાવેલા બનાવાને જેટલી સહેલાઇથી થાપી ઉથાપી શકે છે તેટલીજ સહેલાઇથી પંચાંગમાં જણાવેલા મનાવાને પણ થાપી ઉથાપી શકે છે. એની શક્તિને
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
૨૦૯ વળી મર્યાદા કેવી ! વિજ્ઞાન જેમ જેમ આગળ વધતું જાય છે તેમ તેમ ઈશ્વર પાછો જતો જાય છે અને ફેન્કલિને દશ્યજગતના કાનુને પ્રકટ કર્યા ત્યાર પહેલાં વિજળીના કડાકામાં પ્રભુને અવાજ ઘેરાત હતું અને હવે તેમ નથી એવી અટકળ કઈ કરી શકે નહિ, એવી અટકળ કરવાને કઈને અધિકાર નથી.
વળી જ્યારે પ્રજાનું લક્ષ “નરકના પ્રશ્ન વિષેની ચર્ચા અને તકરારોમાં પરેવાયું હતું તથા એ સિવાયની બીજી બાબતમાં પ્રાચીનમત સ્વીકારનારા ઈશ્વરવિદ્યાવિદ એમ માનવા લાગ્યા હતા કે
ન નિયંત વારા અથવા શાશ્વત નરકવાસને સિદ્ધાંત ભયંકર સિદ્ધાંત છે, અને એને મંહિને પુરા નિર્ણયાત્મક નથી, તથા પિતાની માન્યતા જાહેર રીતે પ્રકટ કરવાની તેઓ હિંમત કરવા લાગ્યા હતા ત્યારે લેસ્લિ સ્ટિવને આગળ આવી એમ દર્શાવી આપ્યું કે જે આ ઇશ્વર વિદ્યાવિદો કહે છે તે મુજબ પેલો સિદ્ધાંત ભયંકર જ હોય તે પછી એતિહાસિક ખ્રિસ્તી ધર્મ વિરુદ્ધ તેના કટ્ટા દુશ્મને પ્રસ્તુત પ્રશ્ન (નરકવાસ)ના સંબંધમાં જે જે કાંઈ ઉચ્ચાર્યું કે લખ્યું છે તે સર્વ યોગ્ય છે. જે સમયે મનુષ્યનાં હૃદયો પર ખ્રિસ્તી ધર્મનું પ્રભુત્વ હતું તે સમય “નરક’ વિષેના સિદ્ધાંત સામે એક પણ શબ્દ ઉચ્ચારવાની કોઈની તાકાત ન હતી. જે એ સિદ્ધાંતને ખ્રિસ્તીમત સાથે ગાઢ સંબંધ ન હોત, જે એ કેવળ બીન અગત્યને અને આકસ્મિક સિદ્ધાંત હોત તો જ્યાં જ્યાં ખ્રિસ્તીમત પૂર જોરમાં હતો ત્યાં ત્યાં તે સિદ્ધાંત આગ્રહ અને ઉત્સાહપૂર્વક મનાતે ન હેત. એ સિદ્ધાંતને દૂર કરવાનો કે નરમ કરવાનો પ્રયાસ એ અવગતિનું જ ચિહ્ન છે.
હવે છેવટે હમારું મત નાશ પામતું જાય છે એ મત વિષે હમે કશું જાણતા નથી, સ્વર્ગ અને નરક એ બધી સ્વમાની વાત છે, એના પોતાના મૂઢગ્રાહામાં ન માનવાથી હું સદાકાળ નરકમાં
૧૪
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૦
બુદ્ધિવાદને વિકાસ. પડીશ એમ કહેનારે ઉદ્ધત યુવાન પાદરી અને હું બેઉ જણાં એક સરખાં અજ્ઞાન છીએ અને મહારું જ્ઞાન મહારા કુતરાના જ્ઞાન કરતાં તલભાર વિશેષ નથી,-એ બધું લોકો પામી ગયા છે. હમારાં મતનું પ્રાબલ્ય આમ નરમ થતું જાય છે અને પછી ëમે ઠાવકા થઈને કહે છે કે “ભાઈ, હમારી બધી ભૂલ થાય છે. માત્ર અમુક વસ્તુમાં માને અને બધું સમજાશે. ફક્ત આટલું કબુલે તે અમે નરક સંબંધીને અમારે સિદ્ધાંત રહેજ નરમ કરવા તૈયાર થઈશું; અમારી ભાવના પલટીશું. એ ભાવના અનુસાર નરકમાં ધગધગતા અશ્ચિને સ્થળે શરીર સુખાકારીને અનુકૂળ ઠંડી, ગરમી હશે. ત્યાં કેવળ જુડાસ ઈઝેરિઅટ અને બીજા એક બે જણ જ હશે તથા શેતાન એની રીતભાત સુધારવાનો નિશ્ચય કરશે તે એને પણ ઉદ્ધાર વા મુક્તિની તક મળશે. પણ “નરકવાસ'ને હમારે સિદ્ધાંત આમ નરમ કરવાને પ્રયાસ જ બતાવી આપે છે કે હારા ખ્રિસ્તીમતની હાલ પડતી થઈ છે.
હું ધારું છું કે મેથ્ય આર્નોલ્ડને આપણે અયવાદીઓમાં ગણી શકીએ, પણ એ જુદા જ પ્રકારને હતો. એણે બાઈબલના વિવેચનને નવોજ-અર્થાત સાહિત્યની દૃષ્ટિએ વિવેચન કરવાને-પ્રકાર શરૂ કર્યો. ધર્મની અને નીતિની રક્ષા માટે એને ઉંડી ચિંતા હતી. ( “એસ્ટાબ્લીશ”) ચર્ચની તે તરફદારી કરતો હતો. એણે “સંત પિલ અને પ્રોટેસ્ટંટ ધર્મ” (૧૮૭૦), “સાહિત્ય અને અયુક્તિક જગ્રાહ” (૧૮૭૩) અને “ઈશ્વર અને બાઈબલ.” (૧૮૭૫;)-એ ત્રણ ગ્રંથે લખી બાઈબલને પિતાના ખાસ રક્ષણમાં લીધું અને એની નજરે ખ્રિસ્તી ધર્મને વણસાડનારા જણાતા બાઇબલના પ્રાચીન મતવાદી હિમાયતીઓના ભ્રષ્ટ સંસર્ગમાંથી બાઈબલને એણે ઉગારી લીધું. એ કહે છે કે પ્રાચીનમતાવલંબી ઇશ્વરવિદ્યાવિદોએ સાહિત્ય અને વિજ્ઞાનની દષ્ટિએ બાઈબલ ગ્રંથનું ખરાબ વિવેચન કર્યું હોવાથી આપણે-બીજાઓને નાસ્તિક કહેનારા એ લોકોને નાસ્તિક કહીએ અને
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
૨૧૧
દર રવિવારે વ્યાસપીઠ પરથી (ધર્મગુરુઓ) નાસ્તિકતાના ધોધ ચલાવે છે એમ કહીએ તે તેમાં કશું ગેરવ્યાજબી નથી, પણ આમ કરવું એ ભાગ્યેજ સાચા ખ્રિસ્તીને છાજે એવું કવ્ય લેખાય. ખ્રિસ્તી ધને બગાડવાને બધો દોષ ઇશ્વરવિદ્યાવિદ્યાને માથે છે. છેક ગાંડપણ ભર્યાં સ્વેચ્છાચારથી ઇશ્વરનું અસ્તિત્વ પ્રતિપાદિત કરી, અમરત્વને સિદ્ધાંત રજૂ કરી, માનવજાત તથા વિશ્વના કાર્યના નિયંતા કાઇ અપ્રાકૃતિક પુરુષ છે એવા ત` ઉભા કરી તથા “ આઇબલમાંના ઇશ્વર સંબંધી છૂટા છૂટા ઉદ્ગારા એકઠા કરી અને તેમને અક્ષરસઃ સાચા સમજી ઇશ્વરનું કાલ્પનિક વર્ણન આપી, ઇશ્વરવિદ્યાવિદોએ ખ્રિસ્તી ધર્મને ભ્રષ્ટ કર્યાં છે.” ઇશ્વરની પ્રવૃત્તિએ અને ચેાજનાઆ વિષે પ્રાચીન મતવાદીએ પેાતાને જે વિગતવાર નાન હેાવાનું માને છે તેની મેથ્યુ આર્નોલ્ડ સભ્ય કરડાકીથી ટીકા કરે છે અને ઠાવકા માર્મિક શબ્દોમાં એ વાદીઓની માહિતીના દોષ દર્શાવી આપે છે. “પિતા, પુત્ર અને પવિત્ર આત્મા એ ત્રિપુટિની સભામાં જે કાંઇ બન્યું તે પોતે જાણે છે એવું તેએ-પ્રાચીન–મતવાદીએ-સહેલાઇથી માની શકે, રે! એ ત્રિમૂર્ત્તિના સભામંડપમાં શા શા શણગારા હતા તે પણ તેઓ જાણે છે એવું તેએ વગર હરકતે માની શકે.” છતાં બાઇબલ ધર્મનાં ભાવના અને પ્રકાર સાથે ત્રિમૂર્ત્તિ એ શબ્દ કઢ ંગે! અને અયુકત લાગે છે; પણ રખે સેાસીનીઅને આ સાંભળીને મલકાઇ જાય માટે અમે સાથે સાથે એટલું ઉમેરવાની જરૂર ધારીએ છીએ કે આ ત્રિસૂત્તિની માફક વિશિષ્ટ વ્યક્તિત્વવાળુ આદિકારણ એ શબ્દો પણ બાઇબલ ધર્મ વિરુદ્ધ ભાસે છે. બુદ્ધિ જેનું સ પ્રચલિત નિયમપૂર્વક યે!જના રૂપે પ્રતિપાદન કરવા મથે છે અને હૃદય જેતે કલ્યાણ રૂપે અનુભવવા પ્રયાસ કરે છે એવી વ્યવસ્થાનું લગભગ સૂચન કરવા માટે તે ઈશ્વર શબ્દને પ્રયાગ કરે છે અને ઇશ્વર એટલે જે વૃત્તિ દ્વારા બધી વસ્તુઓ પોતપાતાનાં જીવનના ક્રમ પરિપૂર્ણ કરવા પ્રયત્ન કરે છે એ વૃત્તિનેા પ્રવાહ–એવી ઇશ્વર’
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૨
બુદ્ધિવાદને વિકાસ શબ્દની વ્યાખ્યા આપે છે. આગળ એ ઈશ્વર એટલે સત્ય પ્રત્યે વાળનારી સત્તા એવી તેની વ્યાખ્યા આપે છે અને આમ અયઃ વાદીના દષ્ટિબિંદુથી ઘણે આગળ વધે છે. બાઈબલના લખાણનું પૃથકરણ કરનારી તથા તેમાંની અસંગત અને વિચિત્ર ઉક્તિઓ ઉઘાડી પાડનારી બાઈબલની અતિ સૂક્ષ્મ ટીક આર્નોલ્ડને અસહ્ય લાગતી. વળી, સાપેક્ષ દૃષ્ટિએ સર્વ ધર્મોને અભ્યાસ કરવાની ઉપયોગિતા એમને સમજાતી ન હતી. પણ જ્યારે ટૂંક સમય પર ભરાયેલી ચર્ચની કેંગ્રેસમાં એક ઉંચી પદવી પરને ધર્માધિકારી જૈનાહ અને ડેનિઅલનાં પુસ્તકમાંના વૃત્તાંતે આપણે સ્વીકારવા જ જોઈએ; કારણ એ વૃત્તાંતે ઈસુએ કથેલાં છે એમ કહે છે ત્યારે બુદ્ધિગાંભીર્યના અભાવ. માટે એ ધમાંધિકારી જેવા રૂઢિચુસ્ત લોકોને ઠપકો આપવા અહિં આપણે વચ્ચે હોય એવું આપણે ઇચ્છીએ છીએ.
આજ સમયે જેન મોલિએ પોતેર (૧૮૭૨), સો (૧૮૭૩), અને ડિડેરે,-એ ત્રણ મહાન ફ્રેન્ચ સ્વતંત્ર વિચારકેના ગ્રંથેની સહાનુભૂતિપૂર્ણ સમાલોચના કરી. મેલિ “ફેર્ટનાઈટલિ રિવ્યને અધિપતિ હતા અને આ રિવ્યુમાં વિદ્વાન લેખકે અનેક દષ્ટિબિંદુથી પ્રચલિત ધર્મ સંબંધી સુંદર વિવેચને લખતા હતા. એના કેઍમાઈઝ નામના પાછળથી પ્રસિદ્ધ કરવામાં આવેલાં પુસ્તકને એક ભાગ એ “રિટ્યૂ'માં પ્રકટ થયો હતો. એ ગ્રંથમાં એણે પ્રજામાં સામાન્ય રીતે પ્રચલિત માન્યતાઓને ઘડનારાં વાસ્તવિક મંતવ્યોની રચનાને ભયંકર લેખી છે અને એ મંતવ્યો ન માનનારાઓને પોતાના. વિચારે ખુલ્લી રીતે દર્શાવવાનો આગ્રહ કર્યો છે. આપણું અંતરના વિચારને વિના સંકેચે પ્રકટ કરવા એ આપણી બેંદ્ધિક ફરજ છે. અંગ્રેજ પ્રજાને પિતાની રાજદ્વારી જવાબદારીનું તીવ્ર ભાન છે પણ બૌદ્ધિક જવાબદારીનું તેટલું જ મંદ ભાન છે. રાજદ્વારી જુસ્સો એ સત્યને પ્રેમ તથા ચોક્કસ તક પદ્ધતિને ગૌણ પદે મૂકનારું મહાન . બળ છે અને આ બળને ઝપાટામાં અસાધારણ પુરુષે પણ આવી
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
૨૧૩ ગયા છે અને માઠી અસર પામ્યા છે. વળી, રાજનીતિના ક્ષેત્રમાં પ્રચલિત થયેલાં વલણે ઇશ્વરવિદ્યાવિદોએ પણ પોતાના લાભાર્થે સ્વીકાર્યો છે. રાજદ્વારી પુરુષો તેમજ ઈશ્વરવિદ્યાવિદે સત્યને ગૌણ પદ આપતા થયા છે, પહેલો વર્ગ સગવડને પહેલું અને સત્યને બીજું સ્થાન આપે છે, ત્યારે બીજો વર્ગ હૃદયની સાત્વના ને પ્રથમ અને સત્યને દ્વિતીય સ્થાન આપે છે. જે ધાર્મિક દષ્ટિએ એ પ્રકારની અનીતિ ભારે દૂષણ ગણાતી ન હોય તે ભલે પણ બુદ્ધિએ જે માન્યું તે છૂપાવવાની અપ્રમાણિકતા એ ખરેખર મહાન કલંક ગણાય. સત્યને દબાવી દેવું એ સમાજ સામે મહાન અપરાધ કર્યો કહેવાય; કારણ કે જે લેકે સત્ય સાથે ગમે તે હેતુથી રમત કરે છે–સત્યને તુચ્છ ગણે છે, તે લોકે મનુષ્યની ગતિ વધારનારા બળને તુચ્છકારી રહ્યા છે, જેને મેલિએ આ પ્રમાણે જે બાદ્ધિક અપ્રમાણિકતા વાડી છે તે આજને દિને પણ સર્વત્ર જોવામાં આવે છે. હજુ અંગ્રેજ પ્રજાની મૂળ પ્રકૃતિ પલટાઈ નથી; રાજદ્વારી જુસ્સો હજુ તેમના જીવનમાં પ્રથમ સ્થાન ભોગવે છે અને ઉત્તરોત્તર વધતો જાય છે. અને રાજકીય ક્ષેત્રમાં સમાધાન આવશ્યક છે તેમ બૌદ્ધિક ક્ષેત્રમાં પણ સમાધાની પર આવવું એ જરુરનું છે એવા અભિપ્રાયથી હાલ પણ આપણું અંગ્રેજોનું (વ્યવહાર) તંત્ર ચાલી રહ્યું છે.
મોલિના રક્ષણ અને નિરીક્ષણથી પ્રકટ થતું “ફેર્ટનાઇટલિ રિવ્યું જ્ઞાનપ્રચારનું સફળ સાધન હતું. આ લડાઈખોર વર્ષોમાં સુપ્રસિદ્ધ થયેલા બીજા સાહિત્યકાર અને વૈજ્ઞાનિકના ગ્રંથને આ ન્હાના ગ્રંથમાં ઉલ્લેખ કરવા પૂરતી જગા મહારી પાસે નથી, પણ એટલું નોંધવું જોઈએ કે જ્યારે એક બાજૂએ વ્યાસપીઠ પરથી આધુનિક વિચાર પ્રત્યે તીવ્ર વિરોધ દર્શાવાતે હતો તથા વિચારકેને અનેકાનેક ધમકીઓ અપાતી હતી ત્યારે બીજી બાજૂએ એ વિરોધો અને એ ધમકીઓ છતાં ઘણું લોકે અને ખાસ કરીને બ્રેડલે જાહેર
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૪
-બુદ્ધિવાદને વિકાસ. ભાષણ દ્વારા અને નેશનલ રિફેમર’ નામના પોતાના પત્ર દ્વારા, નાસ્તિક વિચાર લોકમાં સારી રીતે ફેલાવતા હતા, અને તેમ કરી પૌરાધિકારીઓને civil authority વિરોધ વહેરી લેતા હતા.
ગયા બે સૈકામાં અશાસ્ત્રીય વિચારને દાબી દેવા માટે ઈગ્લેંડના સત્તાધીશે જ્યારે જ્યારે વચમાં પડ્યા હતા ત્યારે ત્યારે તેમને કેવળ એક જ હેતુ-અર્થાત સ્વતંત્ર વિચારને સામાન્ય જનતામાં ફેલાતો અટકાવવાને-હતો. એ અમલદારની સત્તાના ભાગ ચહાય તે ગરીબ, અશિક્ષિત જન થતાં અથવા તે લોક ઉપર અસર કરી શકે એવી રીતે સ્વતંત્ર વિચારને ફેલાવો કરનારા કે એમના સપાટામાં આવતા હતા. પેઇનને ઉલ્લેખ કરતી વખતે આ વાતને નિર્દેશ હું કરી ગયો છું, અને ૧૯ મી અને ૨૦ મી સદીમાં સ્વતંત્ર વિચારકે પર ગુજરેલા સિતમોથી આ કથન સત્ય કરે છે. અમલદારે ભલે એમને આંતર હેતુ કબુલતા નથી પરંતુ એવા વિચારોના ફેલાવાથી લોક ભડકી જશે, તેઓ નિયમનમાં રહી શકશે નહિ, એવી બીકથી જ એ લોકો સ્વતંત્ર વિચારકે પર જુલમ કરવા પ્રેરાય છે. ગરીબ લેકેને વ્યવરિત રાખવા માટે ઈશ્વરવિદ્યા એ સારું સાધન મનાય છે અને અશ્રદ્ધા અથવા નાસ્તિકતાને ભયંકર રાજદ્વારી વિચારોની જનેતા વા સહધર્મિણી સમજવામાં આવે છે. ગરીબ વર્ગમાં સ્વતંત્ર વિચારની ગંધ પેસે, તેઓ સ્વતંત્ર વિચાર કરતા થાય એ એમને માટેની નિર્ણિત (નાસ્તિક વિચાર) મર્યાદાને ભંગ કર્યા બરાબર છે, તેમને સંતુષ્ટ રાખવા માટે સદાકાળ હેમને વહેમી રાખવાની ખાસ આવશ્યકતા છે. તેમનાથી ચઢિઆતા લોકેએ એમને માટે જે જે ઈશ્વરવિદ્યાને લગતી તથા સામાજીક જનાઓ ઘડી છે તે માટે તેમણે તેમને આભાર માનવો જોઈએ-આવા આવા વિચારે હજુ સુધી છેક નાબુદ થયા નથી. ધાર્મિક સંસ્થાઓ પ્રત્યે ગરીબોએ કયા પ્રકારનું વલણ રાખવું યોગ્ય છે એ સંબંધમાં હું મી. ફેડરિક હેરિસનના એક નિબંધમાંની એક પ્રસંગોચિત વાર્તા ટાંકુ છું – '
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાત ત્ર્યના ઇતિહાસ.
૨૧૫
*સેકસના અનાથ કાર્યાલયના ( work house ) માલીકને એકવાર મરણ પથારી પર પડેલા એક કંગાળ માણસના પાદરી તરીકે કામ કરવા માટે ખેાલાવવામાં આવ્યા. એ ગરીબ માણસે ગદ્ગતિ કઠે સ્વર્ગ માટે સ્હેજ આશા દર્શાવી, પણ તે માલીકે એ નોકરને મેલતાંજ વચમાં તેાડી પાડયા અને નરક પ્રત્યે દષ્ટિ ફેરવવા માટે તેને ચેતવણી આપીને કહ્યું કે હને છેવટે જવા માટે નરકનું સ્થાન પણ મળે છે એટલું હારું' અહાભાગ્ય માની ત્યારે ઉપકાર માનવા જોઇએ.
અંગ્રેજ સ્વતંત્ર વિચારકા પૈકી ઐહિકવાદ (Secularism) ને પ્રચારક હાલીએક અને ધડલા એ એ સૌથી અગત્યનું સ્થાન રાકે છે. એમણે પોતાનાં લખાણે! અથવા ભાષણા દ્વારા જનસમૂહ પર ઉંડી અસર કરી હતી. બ્રૅડલેાની સવથી મહાન કાર્યસિદ્ધિ શપથ લીધા વગર પાર્લામેન્ટમાં બેસવાને નાસ્તિકાને ૧૮૮૯ માં એણે અધિકાર અપાવ્યા એ હતી અને આ મહાન કાર્યને લીધે એની સ્મૃતિ ચિરકાળપર્યંત ભૂંસાશે નહિ. દેવનિંદાના આરેાપસર ન્હાની ઉંમરે કેદખાનાની સહેલ કરી આવનાર હેાલીએક લેાકમાં જ્ઞાનના પ્રચાર થવામાં મહાન્ અંતરાય રૂપ છાપખાનાં પરના કરતા કાયદો નાબુદ કરાવવામાં પેાતાના તરફને ઉત્તમ ફાળા આપ્યા હતા. ઇંગ્લેંડમાંથી મુદ્રણનિયંતાની પદવી કયારની કાઢી નાંખવામાં આવી હતી, પરંતુ યુરોપના ખીજા ઘણાખરા દેશમાં ૧૯ મી સદી દરમ્યાન મુદ્રણનિ યતા નિમવાના ચાલ નાબુદ થયા હતા.
છેલ્લાં ત્રીશ વર્ષ દરમ્યાન યુરેપના પ્રગતિશીલ દેશામાં લોકમત તરફની સહિષ્ણુતા ખુલ્લી રીતે વધતી જતી હતી. ગયા જમાનામાં જોન મેલિએ લખ્યું હતું કેઃ “ હજુ પ્રાથમિક ભૂમિકા પર– પોતાની આખાજૂના લેાકેાની માન્યતાઓથી તદ્દન સ્વતંત્ર રીતે પેાતાના વિચારા બાંધવા માટે મનુષ્ય માત્રને સમાજ અનિયંત્રિત
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
બુદ્ધિવાદને વિકાસ.
અધિકાર આપે એ ભૂમિકા પર–આપણે ભાગ્યે જ આવ્યા છીએ.” હું માનું છું કે આપણે એ પ્રાથમિક ભૂમિકા વટાવી ગયા છીએ. ઈગ્લેંડને દાખલો લો. જે દિવસમાં ડૅ. આર્નોલ્ટે મેટા મિલને ધર્મવિરુદ્ધ વિચારે પ્રદર્શિત કરવા બદલ બેટાની બેમાં મેકલ્યો હોત તે દિવસે હવે ગયા છે; આટલું જ નહિ પરંતુ જે સમયે ડારવિનના “માનવાવતાર' નામના પુસ્તકથી લોકમાં ઉહાપોહ થયો હતો તે સમય પણ ગયો છે અને ડારવિનનું શબ વેસ્ટ મિસ્ટર એબીમાં દફન થયું તે સામે કોઈએ વાંધો ઉઠાવ્યો નથી. ઈસુ એતિહાસિક પુરુષના હતા એવું કહેનારાં–પુસ્તકો સમાજમાં હેજ પણ ખળભળાટ મચાવ્યા વગર પ્રકટ થઈ શકે છે. “આપણું યુગમાં એવા ઘણા શિક્ષિત પુરુષો પડ્યા છે જે જુલમ ગુજારવાનું કામ યોગ્ય માને છે એવું ૧૮૭૭ ની સાલમાં લૈર્ડ અકટને જે લખેલું તે હવે સાચું પડે કે કેમ એ માટે શંકા છે. ૧૮૯૫ ની સાલમાં ડબ્લિન યુનિહસિટિ તરફથી પાર્લામેન્ટ માટે લેકીએ ઉમેદવારી કરી હતી. એના વિરોધીઓએ એના સ્વાતંત્ર્યવાદી વિચારોની યાદ આપી લોકોને એને ચૂંટતા અટકાવવાને પ્રયાસ કર્યો હતે; પણ મતદારોનો મોટો ભાગ પ્રાચીન ધર્માવલંબી હેતે છતાં લેકી ફત્તેહમંદ નિવડ્યું હતું. ૧૮૭૦ થી '૮૦ની સાલ સુધીમાં એણે ઉમેદવારી કરી હતી તે તે ચોક્કસ નિષ્ફળ નિવડત. સ્વતંત્ર વિચારક જરૂર અનીતિમાન હવે જોઈએ એવી જૂના કાળની સામાન્ય ઉક્તિ હવે કાને પડતી નથી.
આજ રોમન ધર્માચાર્યોની સભા સિવાય બધે સ્થળે થેડી ઘણું પ્રતિષ્ઠા પામેલો પ્રત્યેક પુરુષ કબૂલે છે કે જૂના જમાનામાં ધર્માધિકારીઓ પિતાની જે માન્યતાઓ પ્રજા પાસે પરાણે કબુલાવતા તે માન્યતાઓને આધાર લીધા વિના જેની નિર્ભયપણે કાયદે
(૧) બાટાની બે-આપણાં આંદામાન, બેટાની બેમાં મોકલવું-દેશપાર કરવું.
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
૨૧૭ સર ચર્ચા ન કરી શકાય, એ આ લોક કે પરલોક સંબંધી એક પ્રશ્ન નથી.
૧૯ મી સદીમાં બુદ્ધિને જે જે વિજ મળ્યાં તેનું સંક્ષિપ્ત અવકન કરતી વખતે આપણે પ્રાચીન શાસ્ત્રમને અતાર્કિક ઠેરવનારાં વૈજ્ઞાનિક શોધ અને ઐતિહાસિક વિવેચનને વિચાર કર્યો. પણ વિચારસ્વાતંત્ર્યની જે પ્રગતિ થઈ, આજથી સો વર્ષ પહેલાંના અને હાલના સમયમાં પ્રત્યેક દેશમાં મનુષ્યના ઈશ્વરવિદ્યાવેદો પ્રત્યેના વલણમાં જે પરિવર્તન થયું, તે કંઈ કેવળ તાર્કિક દલીલનું પરિણામ હતું એમ કહી શકાય નહિ. ઐતિહાસિક વિવેચકોએ તાર્કિક દલીલો વાપરી પ્રાચીનની માન્યતાઓને બેટી પાડી એટલા કારણે જ ઉપરના બે બનાવો બન્યા એમ કહેવું એ વધારે પડતું છે. ખરી રીતે જોતાં, જનસમૂહના વિચારને પલટાવવા માટે નવા જન્મેલા વિચારેનું જેટલું સામર્થ્ય છે તેટલું જૂના વિચારોના કડક, ખંડનાત્મક વિવેચનનું સામર્થ્ય નથી. અંતિમ પ્રશ્નને વિષે જનસમૂહની મનોવૃત્તિમાં સામાન્ય રીતે પરિવર્તન કરવામાં તાર્કિક પ્રાગે કારણભૂત નથી, પરંતુ નવા સામાજીક ખ્યાલો પ્રચારમાં આવવાથી જ સમાજની મનોવૃત્તિ સદંતર પલટાય છે. આથી હું ધારું છું કે ૧૯ મી સદીમાં માણસનાં મનમાં જે પરિવર્તન થયું તેનું મુખ્ય કારણ સમાજ પ્રગતિ કરી રહ્યા છે એ વિચાર હો જોઈએ. હું માનું છું કે આ નવા વિચારના ઉભવથી જ ઈશ્વરવિદ્યાને લગતી માન્યતાઓ એક પછી એક નાબુદ થઈ હશે. માણસની શક્તિ પૃથ્વીને રમ્ય બનાવવા માટે વપરાવી જોઈએ એવા ડિડેરા અને તેના મિત્રના શિક્ષણ વિષે હું કહી ગયો છું. ઈશ્વરવિદ્યાને લગતા સિદ્ધાંતને આધારે યોજાયેલા પ્રાચીન આદર્શને સ્થાને નૂતન આદર્શ સ્થપાયો હતે. સૌથી મોટી સંખ્યાનું સાથી મેટું સુખ સાધવું એ જ કર્તવ્ય માત્રને પરમહેતુ હે જોઈએ, એ જ નીતિનું મૂળ હોવું જોઈએ, એવો ઉપદેશ કરનારા બેન્જામ,
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૮
બુદ્ધિવાદને વિકાસ.
જેમ્સ મિલ, જે. એસ. મિલ તથા ગ્રેટ જેવા અંગ્રેજ ઉપયોગીતાવાદીઓએ નવા આદર્શની પ્રેરણા પામ્યા હતા. આ આદર્શને અિતિહાસિક પ્રગતિના સિદ્ધાંતથી ભારે પુષ્ટિ મળી હતી. આ પ્રગતિને સિદ્ધાંત ટોંએ ૧૭૫૦ ની સાલમાં ફ્રાન્સમાં પ્રચારમાં આર્યો હતો અને એ ચિંતક પ્રગતિને ઈતિહાસના મૌલિક સિદ્ધાંત તરીકે ગણાવતે હતે. ટર્ગોના આ સિદ્ધાંતને કેડેસેટે (Condorset) ૧૮૯૩ ની સાલમાં વિકસાવ્યો અને પ્રિસ્ટલિએ તે જ સિદ્ધાંત ઇંગ્લેડમાં રજૂ કર્યો. ફ્રાન્સના સમાજવાદી તત્ત્વવેત્તા સંત સીમન તથા પુરીરે એ નવો વિચાર વધાવી લીધું. રીરને આશાવાદ એટલી હદે પહોંચ્યું હતું કે મનુષ્ય પોતાની બુદ્ધિચાતુર્યથી ખારા સમુદ્રને લીંબુના શરબત જેવો મટૅ બનાવશે, આ વિશ્વમાં હેમર જેવા ત્રણ કરોડ અને સિત્તેર લાખ કવિઓ, મોલિએર જેવા તેટલાજ લેખક અને ન્યૂટન જેવાં તેટલાજ વૈજ્ઞાનિક પેદા થશે એવી તે આશા રાખતે. પણ આ અતિહાસિક પ્રગતિના સિદ્ધાંતને ગૌરવાવિત તથા બળવત્તર કરવાનું માન કૅમ્સને ઘટે છે. એની સામાજીક ફિલસુફી તથા માનવદયાનો ધર્મ-એ બને એ સિદ્ધાંત પર જાયા. છે. વિજ્ઞાનના વિજયથી એ સિદ્ધાંતને પુષ્ટિ મળી. વિજ્ઞાનના સમુત્કાતિના સિદ્ધાંત સાથે આ પ્રગતિના સિદ્ધાંતનું સાહચર્ય છે. અને એ સિદ્ધાંત ૧૯ મી સદીમાં માનવમાત્રને ઈષ્ટ માર્ગે ચઢાવનારું મહાન આધ્યાત્મિક બળ હતું એમ કહીએ તે તે યોગ્ય ગણાશે. એને લીધે ભાવિ પ્રજા પ્રત્યેની જવાબદારીને નૈતિક સિદ્ધાંત જન્મ પામે. માનવજાતની પ્રગતિમાં અને ભવિષ્યમાં નવયુગના મનુષ્યો જે રસ લેતા થયાં છે તે રસે કરીને જૂના કાળમાં મરણત્તર જીવન વિષે લોક જે રસ લેતા હતા તે કંઈ અજાણતાં જ નિમેળ થયો છે એમ કહેવું ભાગ્યે જ છેક અસત્ય લેખાશે. આ પ્રગતિના સિદ્ધાંતનું અતિ મંગળ પરિણામ એ આવ્યું છે કે એથી મનુષ્ય મૂળથી જ ભ્રષ્ટ અથવા પાપી છે એ નિરાશાજનક સિદ્ધાંત નષ્ટ થયો છે.
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ. ૨૧૯ આ ઐતિહાસિક પ્રગતિને સિદ્ધાંત જર્મન પ્રજામાં જાગૃતિ આણનારી અદ્વૈતવાદની પદ્ધતિમાં જેટલો માન્ય થયો એટલે બીજે કોઈ પણ સ્થળે ભાગ્યે જ આદર પામ્યો હશે. આ અદ્વૈતવાદ છેકલના વિચારો પર જાય છે અને લેકે હેઇકલને એને ઉત્પાદક ગણે છે પણ નવા નેતા ઍવૅલ્ડની અસરથી એ વિચારમાં મહાન પરિવર્તન થયું છે. હેઈકલ પ્રાણુ ગુણધર્મવિદ્ધ હતું, ત્યારે ઍ ર્લ્ડ ખાસ કરીને રસાયણશાસ્ત્ર અને પદાર્થજ્ઞાનનાં ક્ષેત્રમાં ઉત્તમ કામ કરેલું છે. જૂના અને અદ્વૈતવાદમાં પહેલો ફેરફાર તો એ છે કે આ નો વાદ છે અયુક્તિક છે. આપણે અનુભવ માત્ર તેને મળતા વિજ્ઞાનનો વિષય થઇ શકે, આપણું અનુભવમાં વિવિધતાના જેટલા પ્રકાર છે તે દરેક પ્રકાર માટે વિજ્ઞાન સંભવી શકે છે એવું આ વાદમાં પ્રતિપાદન છે. આ નવો અદ્વૈતવાદ કઈ પરિપાટિ કરતાં વધારે અંશે પદ્ધતિ (Method) રૂપ છે એનો અંતિમ હેતુ માનવમાત્રના વિવિધ અનુભવમાં જ્ઞાનની એકતા જોવાનો છે અથવા એ અનુભવને જ્ઞાનની એકતાઠારા સમજવાનો છે. બીજો ફરક નીચે પ્રમાણે છે.. હેઇકલના વાદની માફક આમાં પણ સમુત્ક્રાંતિને સિધ્ધાંત જીવંત વસ્તુઓને ઈતિહાસ સમજવામાં માર્ગદર્શક છે એવું પ્રતિપાદિત, કરવામાં આવ્યું છે છતાં આ ન વાદ હેઇકલના સર્વેશ્વરવાદ તથા પરમાણુઓ વિચારક્ષમ છે એ સિધ્ધાંત ઈન્કારે છે. આ વિશ્વ યંત્રવત ચાલે છે એવો જૂને સિધ્ધાંત ધીરે ધીરે નાબુદ થતું જાય છે અને તેને સ્થાને વિશ્વ ભૌતિક વસ્તુ માત્રના પરમાણુઓના આન્દોલનથી. ચલાયમાન થાય છે એ વિચાર રુઢ થતો જાય છે. આ આન્દોલન–વા શક્તિના સિધ્ધાંતને ખાસ પ્રચારક આલ્ડ એ સિદ્ધાંતને અદ્વૈતવાદના મુખ્ય સિદ્ધાંત તરીકે ગણાવે છે. જેને દ્રવ્ય કહેવામાં આવે છે એ બીજાં કાંઈ નહિ પણ, હાલ માનવામાં આવે છે તે. પ્રમાણે માત્ર શક્તિને સમુદાય છે. આસ્વાÒ આ (energy) શક્તિ વા આન્દોલનનો સિદ્ધાંત ભૌતિક તેમજ માનસિક, પ્રાણુગુણધર્મ
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२०
બુદ્ધિવાદને વિકાસ. વિદ્યાને લગતા તેમજ સામાજીક દયેના સંબંધમાં લાગુ પાડે છે. છતાં આ શક્તિને સિદ્ધાંત પૂર્ણ છે, એનાથી ચઢિયાતે બીજે સિદ્ધાંત સંભવી શકે નહિ, એવો દાવો કરવામાં આવતું નથી. આપણે હાલ જ્ઞાનની જે ભૂમિકા પર છીએ તે ભૂમિકા અનુસાર એ તર્ક કરવામાં આવ્યો છે અને જેમ જ્ઞાનમાં પ્રગતિ થતી જાય તેમ એ સિધ્ધાંતનું સ્થાન બીજો કોઈ વિચાર લઈ લે અને એ સિધ્ધાંતને ઉતરતે પદે મૂકી પણ દે.
અદ્વૈતવાદ એટલે ઈશ્વરવિદ્યા, ગૂઢવાદ અને અધ્યાત્મવિદ્યાના સંસર્ગ રહિત શુધ્ધ વિજ્ઞાનમૂળક જીવનદષ્ટિ એવા અર્થમાં અદ્વૈતવાદ કેસ્તના નિરીશ્વરવાદ તથા કોસ્તીય ધર્મને મળતું આવે છે. અને ધર્મ એટલે વિશ્વ અને આપણી વચ્ચે પ્રવર્તતા સંવાદ (Harmony)ની પ્રતીતિથી ઉત્પન્ન થતી લાગણી–એવી મી. મેકેટેગાર્ડે આપેલી વ્યા
ખ્યા સ્વીકારીએ તે અદ્વૈતવાદને આપણે ધર્મ પણ કહી શકીએ, પરંતુ એ વાદને “ધર્મ' એવા નામથી ન ઓળખાવો એજ બહેતર છે. જેમકેતે નિરીશ્વરવાદી ચર્ચ સ્થાપ્યું હતું તેમ અદ્વૈતવાદી દેવળ સ્થાપવાને અદ્વૈતવાદીઓને વિચાર સરખે નથી. તેઓ આગ્રહપૂર્વક જણાવે છે કે વિજ્ઞાન અને ધર્મની દૃષ્ટિમાં ગંભીર વિરોધ છે અને ધર્મ દિવસે દિવસે ઓછા અનિવાર્ય થતું જાય છે તેમાં તેઓ વિજ્ઞાનની પ્રગતિનું ચિહન જુએ છે. આમ, જેમ જેમ ભૂતકાળ તરફ પાછા વળીએ છીએ તેમ તેમ ધર્મ સંસ્કૃતિનું વધારે અગત્યનું તત્ત્વ લાગે છે, પણ આપણે જેમ આગળને આગળ વધતા જઈએ-ભૂતકાળની ભીતિ ઓળંગી, વર્તમાનને વટાવી ભવિષ્યપર દૃષ્ટિ ફેંકીએ છીએ તેમ તેમ ધર્મ તુચ્છ સ્થાન લેતે જાય છે અને વિજ્ઞાન તેનું સ્થાન ઝૂંટવી લેતું જાય છે. આધુનિક દુનિયાનો વિચાર કરતાં બધા જ ધર્મો સિધ્ધાંતથી (નિરાશાવાદી) લાગે છે, ત્યારે અદ્વૈતવાદ (આશાવાદી) છે; કારણ કે સમુત્ક્રાંતિની ક્રિયાથી મનુષ્યમાંનું અનિષ્ટ તત્ત્વ ભારે પ્રમાણમાં નષ્ટ થયું છે અને ઉત્તરોત્તર નષ્ટ થતું જતું એવું
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
વાદીએ માને છે. અદ્વૈતવાદ કહે છે કે વિકાસ અને પ્રગતિ એ માનવ આચારનાં વ્યવહારિક સૂત્રેા છે, ત્યારે ચર્ચો, અને ખાસ કરીને કેથલિક ચર્ચો, સદા પ્રગતિ વિરેાધી હોય છે; અને પ્રગતિ થતી અટકાવવામાં તે નિષ્ફળ નિવડયાં છે. તે પણ જ્યારે જ્યારે પ્રગતિનાં ચિહ્ના પ્રકટ થતાં જણાયાં છે ત્યારે ત્યારે તે ચર્ચાએ તેમને ભૂસી નાંખવાના પ્રયાસ કર્યો છે. ૧૯૧૧માં હેમ્બંગમાં મળેલી અદ્વૈતવાદીએની મહાસભાની ક્ત્તેહ જોઇ એ અદ્વૈતવાદને પ્રચાર વધારનારાએ ચકિત થઈ ગયા હતા. આ અદ્વૈતવાદની પ્રવૃત્તિ બુદ્ધિવાદના વિચારા ફેલાવવામાં અતિ સમ નિવડશે એવી આશા રખાય છે.
આપણે પશ્ચિમ યુરાપનાં ત્રણ મહાન્ રાષ્ટ્રા જેમનામાં ખ્રિસ્તીએને માટે। ભાગ કૅથલિક પથી છે તેમનેા ઇતિહાસ અવલેાકીશું તે પ્રગતિના આદર્શના, વિચાર સ્વાત ત્ર્યને તથા ધર્મ ગુરુઓની સત્તાની પડતીના કેવા સહયાગ છે તે આપણા જોવામાં આવશે. સ્પેઇન જ્યાં ચર્ચ હજુ ઘણું ધનવાન અને સત્તાવાન છે અને જ્યાં ચના અધિકારીઓ, ધારાશાસ્ત્રી અને રાજનીતિજ્ઞા પાસે પેાતાનું ધાયું` કરાવવાની સ્થિતિમાં છે ત્યાં કાન્સ અને ઇટલિમાં પ્રાણુરૂપ થઇ પડેલે પ્રગતિને વિચાર ઉંડી અસર કરી શકયા નથી. ઉદારમત (Liberal Thought) અલબત્ત કેળવાયલા પુરુષાના ન્હાના વર્ગોમાં ઠીક પ્રચાર પામ્યા છે. પરંતુ વસ્તીને ઘણા ભાગ હજી અભણ છે અને તેને અભણ રાખવામાં ચર્ચના સ્વા છે. સ્પેઇનના અધા સંસ્કારી જનેા કબુલ છે કે લેાકેાને કેળવવા એ દેશની મુખ્ય જરૂરીઆત છે. આધુનિક શિક્ષણને છૂટથી પ્રચાર થવા દેવામાં આવે ત્યાર પહેલાં કેટલાંયે ભયંકર વિઘ્ના જીતવાની આવશ્યકતા છે એ વાત માત્ર ચાર વર્ષોં પર જ થયેલા ફ્રાન્સીસ્કા ફેરરની કરુણ કથાથી તરી આવે છે. પશ્ચિમ યુરોપના એક ખુણામાં હજુ પણ મધ્યયુગના સંસ્કાર સુદૃઢ છે, મધ્યયુગીન પ્રાણ જોરભેર ઝુકાય છે, એની આ ઉપરના અનાવે સર્વને પ્રતીતિ કરાવી છે. ફેરરે ૧૯૦૧ ની
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
બુદ્ધિવાદને વિકાસ. સાલથી કેન્ટાલિઆ પ્રાંતમાં “આધુનિક શાળાઓ સ્થાપવામાં પિતાનું ચિત્ત પરોવેલું હતું. એ બુદ્ધિવાદી હતો અને વિશિષ્ટ રીતે ફોહમંદ નિવડેલો. એની શાળાઓ કવળ સાંસારિક હતી. ખ્રિસ્તી ધર્માધિકારીઓએ ફેરરને ગાળો ભાંડી તેની નિંદા કરી અને તેના પર શાપ વર્ષાવ્યા અને ૧૯૦૯ ની ગ્રીષ્મઋતુમાં દૈવે ફેરરને નાશ કરવાની એ ધર્માધિકારીઓને તક આપી. બારસિલના કામદારોની હડતાલ દિન પ્રતિદિન વધતી ચાલી અને પરિણામે ઉગ્ર બળ થશે. આ હડતાલની પ્રવૃત્તિના શરૂઆતના દિવસોમાં ફેરર અચાનક ત્યાં જઈ ચઢેલો અને તેના વિરોધીઓએ ઉગ્ર બળવામાં પરિણમેલી–એ–હડતાલ માટે એને જવાબદાર ઠરાવવાની અનુકૂળ તક સાધી. ખેટા સાક્ષી પુરાવા ઉભા કરવામાં આવ્યા, ખોટા દસ્તાવેજો પણ લખાયા. ફેરરના બચાવના પુરાવા ગુપ્ત રાખવામાં આવ્યા હતા. કેથલિક પંથી વર્તન માનપત્રોએ ફેરર વિરુધ્ધની લાગણી ઉશ્કેરનારાં લખાણ પ્રકટ કર્યા અને બારસિલેનાના આગેવાન ખ્રિસ્તી ધર્મગુરુઓએ બધા તોફાનના મૂળરૂપ “આધુનિક શાળાઓના સ્થાપનારને જાતે ન કરવા માટે સરકારને આગ્રહ કર્યો. લશ્કરી અદાલતે ફેરરને ગુન્હેગાર ઠરાવ્યો અને ફેરર ગોળીથી મરાયો. આજની ઘડીએ તપાસકારિણી સભાઓ (Inquisition) અસ્તિત્વમાં ન હોવાથી એના શત્રુઓને ફેરરને મરાવવા માટે દેહ અને અરાજક્તા ફેલાવવાના બેટા આરોપો તેની સામે ઉભા કરવા પડ્યા હતા. ફેરરે બુદ્ધિસ્વાતંત્ર્ય અને વિચારસ્વાતંત્ર્ય માટે પિતાનું મેંઘું બલિદાન આપ્યું હતું. આ બનાવથી યુરોપમાં જે કોધાગ્નિ પ્રકટ થયા હતા અને ફ્રાન્સમાં એ કૃત્ય સામે સામે જાહેર રીતે જે તિરસ્કાર અથવા અણગમે પ્રદર્શિત કરવામાં આવ્યો હતો તે પરથી ભવિષ્યમાં આવાં અંતિમ પગલાં ફરીથી ભરાતાં અટકશે એ સંભવિત છે, પણ જે દેશમાં ચર્ચ આટલું બધું સત્તાવાન અને આટલું બધું ધર્મધ છે અને જ્યાં રાજનીતિજ્ઞો આટલા બધા ભ્રષ્ટ છે કે દેશમાં લગભગ બધું જ બની શકે. . .
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
૨૨૩
પ્રકરણ ૮ મું,
વિચાર સ્વાતંત્ર્યની વાસ્તવિકતાને વિ.
આધુનિક રાષ્ટ્રના સ્વતંત્ર વાતાવરણમાં ઉછરેલી ઘણી વ્યક્તિઓ અધિકાર સામેના સતત સંગ્રામમાં સ્વાતંત્ર્ય પ્રત્યે સહાનુભૂતિ ધરાવે છે; આથી નવા વિચારે તથા સ્વતંત્ર તર્કોને દાબી દેવા માટે સરકારે તેમજ કેમ અને સંસ્થાઓએ જે જુલમી અને અત્યંત દુરાગ્રહી નીતિ અંગીકાર કરી હતી તેના બચાવના બે શબ્દયે તેમને કયાંથી સુઝે? આગળનાં પાનાંઓમાં આપણે જે આ વિરોધનું લેખન કર્યું તે જાણે પ્રકાશ અને અંધકાર વચ્ચેનું યુદ્ધ ન હોય એમ આપણને ભાસે છે અને માનવપ્રગતિ વિરુધ્ધ રાષ્ટ્ર અને ધર્માલયોએ કારમાં કાવત્રાં રચ્યાં એમ આપણે પુકારી ઉઠીએ છીએ. ઠેબી નહિ તે આંધળા એવા સત્તાધારીઓને હાથે બુધ્ધિનાં રક્ષકોએ જે અસહ્ય જુલમ સહ્યા તેને વિચાર કરતાં આપણે કંપી ઉઠીએ છીએ..
છતાં દમનનો ખરે નહિ તે વધતેઓછે અંશે ખરો જણ બચાવ કરી શકાય. આ માટે સમાજની પૃથકૂપૃથફ વ્યક્તિ પર કાયદાની
એ સમાજની જે સત્તા છે. તેને અતિ સંકુચિત વિચાર કરીએ. મિલની માફક આપણે પણ કહી શકીએ કે સમાજને અથવા તેની એક વ્યક્તિને બીજી વ્યક્તિના કાર્યસ્વાતંત્ર્ય પર અંકુશ મૂકવાનો એક જ રીતે અધિકાર પ્રાપ્ત થાય છે –અર્થાત જ્યારે જ્યારે તે સમાજ કે તે વ્યક્તિના આત્મરક્ષણનો પ્રશ્ન ઉભું થાય ત્યારે આત્મરક્ષણ માટે જુલમ ગુજારી શકાય અને બીજાને નુકસાન થતું અટકાવવા માટે જુલમ ગુજારવો એ વાજબી જ છે એવા મિલના કથનને આપણે પણ હંકારે ભણી શકીએ. જુલમ ગુજારવા માટે દરેક રાષ્ટ્ર ઓછામાં ઓછે એટલે દાવો તો કરી શકે જ. પિતાના સભ્યોને
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૪ વિચારસ્વાતંત્ર્યની વાસ્તવિકતાને નિર્ણય. નુકસાન થતું અટકાવવું એ રાષ્ટ્ર માત્રને સ્વતઃસિદ્ધ અધિકાર છે; આટલું જ નહિ, એમ કરવું એ રાષ્ટ્રની અનિવાર્ય ફરજ છે, રાષ્ટ્રનું અસ્તિત્વ એ ફરજ અદા કરવા માટે છે, એ વાત કેણ ના કબુલ કરશે ? વર્તન સ્વાતંત્ર્ય પ્રાપ્ત થાય કે વાણું સ્વાતંત્રે મળવું જ જોઈએ અથવા કાર્ય સ્વાતંત્ર્યના અનેક પ્રકારમાં ખાસ કરી વાણુસ્વાતંત્ર્યને વિશિષ્ટ અધિકાર મળવો જોઈએ-વાણીસ્વાતંત્ર્ય પર જ ખાસ ભાર મૂકાવે જોઈએ-એ કાંઈ સિદ્ધાંત નથી, તેમ સમાજને ખાતરી થઈ જાય કે તેના કોઈ એક સભ્યની વાણી દ્વારા આખા સમાજને હાનિ પહોંચવાની ભીતિ છે, ત્યારે પણ સમાજે આત્મરક્ષણની તૈયારી ન કરવી અને માત્ર હાથ જોડી બેસી રહેવું એ પણ કાંઈ નિયમ નથી. આગામી ભયની અટકળ બાંધવી એ દરેક સરકારનું કાર્ય છે. સરકારને નિર્ણય ખોટે યે હોય, પણ કોઈ પણ વ્યક્તિના વાણીસ્વાતંત્ર્યથી સમાજના હિતને ધોકો પહોંચે છે એવી જે સરકારને ખાતરી થાય તે વચ્ચે પડવાની તેને યોગ્ય લાગે તે જુલમ ગુજારવાની તેની ફરજ નથી શું ?
ઉપર આપણે જે દલીલ કરી તેના આધારે પ્રાચીન અને અર્વાચીન કાળમાં સ્વતંત્ર વિચારને કચડી નાખવા માટે સરકારે સ્વીકારેલી સિતમવૃત્તિને બચાવ થઈ શકે છે. એ જ રીતે તપાસકારિણી સભા (Inquisition); મુકણનિયંતાની પદવી, દેવનિંદાને લગતા કાયદા અથવા તે એ જ પ્રકારનાં બધાં જુલમી પગલાં માટે એમ કહી શકાય કે ભલે એ પગમાં અંતિમ હતા અથવા અવિવેકથી અમલમાં મૂકવામાં આવ્યાં હતાં તેપણ એ પગલાં ભરનારાને હેતુ સમાજ પર ઝઝુમતા ભયમાંથી સમાજને ઉગારી લેવાનો હતો અને એથી એવાં પગલાં ભરવાં એ એમનું ધર્મકર્તવ્ય હતું. (અલબત્ત, જુલમના ભંગ થઈ પડેલા માણસોના કહેવાતા કલ્યાણ માટે અર્થાત તેમની ભાવિ મુક્તિને નામે જે ઘર પગલાં ભરાયાં તેમને ઉપર પ્રમાણે બચાવ થઈ શકે નહિ.)
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઈતિહાસ.
૨૨૫ આજને દિને આપણે આવાં એકે એક પગલા સામે જાહેર તિરસ્કાર દર્શાવીએ છીએ, અને રાષ્ટ્રને કોઈ પણ વ્યક્તિના વિચાર સ્વાતંત્ર્યની આડે આવવાનો અધિકાર છે એ વાત આપણે સ્વીકારતા નથી. આજે વિચારસ્વાતંત્ર્યને સિદ્ધાંત આપણું હદયમાં એવું ઉંડું મૂલ ઘાલી બેઠે છે કે ઉંધે માર્ગે દોરાયેલાં આપણા પૂર્વજોનાં ઘેર કૃત્યે આપણને કોઈ પણ રીતે વ્યાજબી ભાસતાં નથી; એ કૃત્ય આપણે શાંતપણે સહી શકતા નથી. તો આ વિચારસ્વાતંત્ર્યના સિદ્ધાંતની વાસ્તવિકતા આપણે કેવી રીતે પુરવાર કરીશું ? એ સિદ્ધાંત કઈ ગૂઢ પાયા પર રચા નથી, વા પાયે સમાજથી છેક અસંબદ્ધ કોઈ નિયમ પર અવલંબતો નથી, પણ તે સિદ્ધાંત કેવળ ઉપયોગિતાની દૃષ્ટિએ યોજાએલો છે.
ચર્ચા સ્વાતંત્ર્યની સામાન્ય અગત્ય સોક્રેટિસ કેવી રીતે દર્શાવિતે તે આપણે જોઈ ગયા. આવું સ્વાતંત્ર્ય જ્ઞાનની પ્રગતિ માટે ઘણું આવશ્યક છે એવું મિલ્ટનનું કથન પણ આપણે વાંચ્યું. પણ જે સમય દરમ્યાન સહિષ્ણુતા માટે યુદ્ધો ખેડાતાં અને ચોખ્ખી રીતે છતાતાં તે સમયે સેક્રેટિસ કે મિલ્ટનની દલીલોને આધાર લેવાતે ન હતા, પરંતુ જો કોઈ પુરુષ પ્રમાણિકપણે એને છૂટકે ન હોવાથી અમુક સિદ્ધાંત ધરાવતું હોય તે તે સિદ્ધાંત ભ્રાંતિકારક હોય તોપણ તેને શિક્ષા કરવી એ ગેરવાજબી છે એવી દલીલ કરવામાં આવતી હતી. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તે ભ્રાંતિ એ ગુન્હો નથી અને તેથી ભ્રાંતિને દંડવી એ અન્યાય છે એવી દલીલ કરવામાં આવતી હતી, અને એ દ્વારા સહિતના પાલન પર ભાર મૂકવામાં આવતો હતે. છતાં આ દલીલથી ચર્ચાસ્વાતંત્ર્યની વાસ્તવિકતા પૂરવાર થઈ શકતી ન હતી. ઉપરની દલીલને જુલમના હિમાયતીઓ એવો જવાબ આપી શકે કે કઈ પણ માણસને તેની ખાનગી બ્રાંતિકારક માન્યતાઓ માટે શિક્ષા કરવી એ અન્યાય છે એ વાત અમે કબુલીએ છીએ; પણ અમને ખાતરી થાય કે એ માન્યતાઓ (સમાજને) હાનિકર્તા .
૧૫
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૬ વિચારસ્વાતંત્ર્યની વાસ્તવિકતાને નિર્ણય. છે તે તેને પ્રચાર થતું અટકાવ એ અન્યાય નથી. મનુષ્યને અમુક વિચારો ધરાવવા ખાતર નહિ પરંતુ ફેલાવવા ખાતર શિક્ષા કરવી એ બીલકુલ ગેરવાજબી નથી. સાચી વાત તો એ છે કે આ બધા સિદ્ધાંતનું પરીક્ષણ કરવામાં ન્યાય અન્યાયની કમેટી લાગુ જ પડતી નથી. “ Physiological or social ” એ શબ્દો experience' શબ્દ સાથે લેવાના છે. બધા સદ્ગણે સામાજિક અથવા શારીરિક અનુભવમૂલક છે અને ન્યાયીને સદ્ગણ પણ આ બાબતમાં અપવાદ રૂપ નથી. અનુભવથી જે નિયમ કે સિદ્ધાંતિની સામાજીક અગત્ય સર્વોપરિ મનાતી હોય અને જેમને કાજે તાત્કાલિક પ્રસંગોચિતતાના બધા વિચારે પડતા મૂકવા પડે એવા નિયમના કે સિદ્ધાંતના વર્ગને “ન્યાયી એવા શબ્દથી ઓળખવામાં આવે છે. સામાજીક અગત્ય એ જ માત્ર કસોટી છે. આથી વિચારસ્વાતંત્ર્યને સિદ્ધાંત સમાજના હિતાર્થ એટલે બધો ઉપયોગી છે કે બીજા બધા વિચારે વેગળા કરવા જોઈએ એમ જ્યાં સુધી દર્શાવી શકાય નહિ ત્યાં સુધી સ્વતંત્ર વિચારને કચડી નાંખવામાં સરકાર અન્યાયી પગલું ભરે છે એમ કહેવું મિથ્યા છે. સમાજને સ્વાતંત્ર્ય બહુ કિંમતી છેએ જોરણે કરેલી સેક્રેટિસની દલીલમાંથી તેની ઊંડી દીર્ઘ દૃષ્ટિ જણાઈ આવે છે.
વિચાર સ્વાતંત્ર્યની વાસ્તવિકતા કરાવવાનું કાર્ય ૧૮૫૯ માં પ્રકટ થયેલા પિતાના “સ્વાતંત્ર્ય” નામના ગ્રંથમાં વિચારસ્વાતંત્ર્યની ચર્ચા કરનાર જે. એસ. મિલને આભારી છે. આ ગ્રંથ સામાન્ય રીતે સ્વાતંત્ર્ય વિષે ચર્ચા કરે છે અને વ્યક્તિ સ્વાતંત્ર્ય ક્યા ક્ષેત્રમાં, અને કેટલે અંશે અમર્યાદિત ( absolute ) અને દ્રઢ( unassailed ) હોવું જોઈએ એ પ્રશ્ન નકકી કરવાને પ્રયાસ કરે છે. ગ્રંથના બીજા પ્રકરણમાં વિચારસ્વાતંત્ર્ય તથા ચર્ચાસ્વાતંત્ર્ય વિષેના વિચારે દર્શાવવામાં આવ્યા છે અને મિલ અણઘટતી રીતે સમાજનાં કાર્યોમાં કાપકૂપ કરે છે તથા વ્યક્તિ
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
૨૨૭ સામેના સમાજના હક્કની કિંમત ઓછી આંકે છે એવું જે ઘણાં ધારતાં હોય તો પણ એ ગ્રંથમાંની મુખ્ય મુખ્ય દલીલોની ન્યાયપૂરસરતા વિષે તથા મિલના નિગમનની સપ્રમાણતા વિષે ભાગ્યે જ કોઈને શંકા હશે.
મિલ કહે છે કે સમાજ એની પૃથફ પૃથફ વ્યક્તિના વર્તન સ્વાતંત્ર્યની આડે આવે એ કાર્યની ગ્યતા નક્કી કરવા માટે નિશ્ચિત ઘેરણ સર્વમાન્ય થઈ પડયું ન હતું. આગળ, મિલ સમાજના કર્તાવ્યની યોગ્યતાનું ધોરણ આત્મરક્ષણ–અર્થાત બીજાને હાનિ થતી અટકાવવીએ છે એવું પ્રતિપાદિત કરે છે. મિલને સિદ્ધાંત સ્વતંત્ર વા કાલ્પનિક હકકો પર યોજાયેલ નથી, પરંતુ પ્રગતિશીલ મનુષ્યના સ્થાયી હિત પર અવલંબે છે. મનુષ્યના સ્થાયી હિતની દૃષ્ટિએ એ સિધ્ધાંત યોજાયેલો છે. પછી, ચચસ્વાતંત્ર્ય અને વિચારસ્વાતંત્ર્યને દાબી દેવાં એ મનુષ્યના સ્થાયી હિતની વિરુદ્ધ છે એ પુરવાર કરવા માટે મિલ નીચેની દલીલ કરે છે.
જેઓ નવા વિચારને દાબી દે છે તેઓ તેનું સત્ય ઈન્કારે છે, પણ તેઓ જાતે અચૂક હોતા નથી. તેઓ ખેટા યે હોય કે ખરા યે હોય, અથવા અંશતઃ ખરા, બેટા હોય. - (૧) જે તેઓ ખોટા હોય અને જે વિચાર તેઓ દાબવા ઈચ્છતા હોય તે સાચો હોય તે તેઓ જગતને સત્યથી વંચિત રાખે છે. આ દલીલને તેઓ જવાબ વાળશે કે “વિચારને દાબી દેવાનો અમારે પ્રયાસ બીલકુલ ગેરવાજબી નથી. અમે અમારી શક્તિ અનુસાર અમારી વિવેકબુધ્ધિ કામે લગાડી. હવે જે અમારી વિવેકબુદ્ધિ ચૂક કરે એવી હોય છે તેથી અમારે તેને ઉપયોગ જ ન કરવો એવું અમને કહી શકાય ? અમને જે વિચાર છે અને અનિષ્ટકારી હોવાની પાકી ખાતરી લાગી તેને પ્રચાર થતે અમે અટકાવ્યો. જાહેર સત્તાથી કરવામાં આવતા કઈ પણ કાર્ય કરતાં અમારા આ
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૮ વિચારવાતંત્ર્યની વાસ્તવિકતાને નિર્ણય. કર્તવ્યમાં અચૂકપણાને વધારે દાવો નથી. અમારે કાર્ય કરવું જ હોય તે અમારે અમારે અભિપ્રાય સાચે માનવો જ જોઈએ.” ”
મિલ આને સચોટ પ્રત્યુત્તર વાળે છે.
“અમુક અભિપ્રાયને ખોટા ઠરાવવાની એકે એક તક પ્રાપ્ત થવા છતાં એ અભિપ્રાયનું ખંડન થયું નથી માટે તેને સાચો માનવ તે અને એનું ખંડન થતું અટકાવવાના હેતુથી જ તે (અભિપ્રાય)ને સાચે માન–એ બેમાં મેટું અતર છે. વ્યવહારકાર્યમાં આપણું અભિપ્રાય વિષે શંકા દર્શાવવાની અને તેને ખોટો ઠરાવવાની બીજાને પૂર્ણ છૂટ આપીએ તે જ આપણે આપણો અભિપ્રાય સાચો છે એમ માનવામાં વાજબી ઠરીએ; આ સિવાયની બીજી કઈ પણ શરતે માનવશક્તિથી વિભૂષિત થયેલા કોઈ પણ પ્રાણીને પિતે ખરે જ છે એની બૌધ્ધિક ખાતરી થઈ શકે નહિ.”
(૨) જે પ્રચલિત મત સાચે હોય તે પણ તેની વિરૂદ્ધ થતી બ્રાંતિ ભરેલી ચર્ચાને દાબી દેવાથી જનકલ્યાણ સધાતું નથી. પ્રચલિત મત સાચે હોય છે તે પૂરેપૂરો સાચે તે ભાગ્યેજ હોય છે ) તે પણ જ્યાં સુધી એની વિરુદ્ધ થતી બધી ચર્ચા ખોટી કરે નહિ, એની વિરુદ્ધ ગમે તેવી કઠોર ચર્ચા થાય છતાં પ્રચલિત મતને કશો ધકે પહોંચે નહિ. ત્યાં સુધી એ મતના ખરાપણાંની પૂરી ખાતરી થઈ શકે નહિ. વિરુદ્ધ ચર્ચા ટી કરવાથી ખરે મનાતે. પ્રચલિત મત વધારે દઢ બને છે.
(૩) વધારે સામાન્ય અને ઘણું અગત્યની બાબત છે જ્યાં પરસ્પર વિરુદ્ધ મત–પ્રચલિત મત અને કચડી નાંખવામાં આવેલો મત-માં સત્યને અંશ હોય તે છે. આ સંબંધમાં પ્રજાએ સ્વીકારેલાં એકપક્ષી સભ્યોની ન્યૂનતા પ્રજાએ અવગણેલાં બીજાં સોથી પૂરવાની અગત્ય મિલ સહેલાઈથી સમજાવી શકે છે. એ કહે છે કે સત્યના અંશવાળા એ બે વિરોધી મતેમાંથી જે કઈ સહિષ્ણુતા પાત્ર કે ઉત્તેજનપાત્ર હોય તે તે અલ્પમતિએ સ્વીકારેલો મત છે;
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યનો ઇતિહાસ.
૨૨૯ કારણ કે ક્ષણભર એ મત કલ્યાણથી વંચિત રહેલી વ્યક્તિઓને મત છે અથવા સરળ શબ્દોમાં કહીએ તો અમુક કાળ પર્યત એ મત ધરાવનારાઓનું હિત અવગણવામાં આવ્યું છે. દા. ત. તે સેના સિદ્ધાંતે લે છે. આ સિદ્ધાંતોને ભયંકર લેખી દાબી દેવામાં આવ્યા હોત. પણ ૧૮મી સદીના આત્મસંતોષી જનોને એ સેના સિદ્ધાંતથી કલ્યાણકારક આઘાત પહોંચેલે, લાભદાયી અસર થઈ હતી. એ સિદ્ધાંતોના ફેલાવાથી ૧૮મી સદીના એકપક્ષી પ્રચલિત મતોનું પ્રાબલ્ય શિથિલ થયું હતું. “સોના સિદ્ધાંત કરતાં પ્રચલિત મતો સત્યની વધારે નજદીક હતા, તથા ઓછા ભ્રાંતિકારક હતા. છતાં સોના સિદ્ધાંતમાં પ્રચલિત મતની ખામીઓ દૂર કરનારા, તેની ન્યૂનતા પૂરનારા સત્યનો ઘણે અંશ હતો અને જ્યારે ભરતીની છેળો શમી ગઈ ત્યારે સેના સિદ્ધાંતો અવશેષ રૂપે પાછળ રહી ગયા.
મિલની મુખ્ય દલીલોનું તાત્પર્ય ઉપર મુજબનું છે. પણ હું વિચારસ્વાતંત્ર્યની વાસ્તવિકતા મિલની તક પદ્ધતિને આધારે છતાં કઈ જૂદા જ પ્રકારથી પૂરવાર કરવાનું પસંદ કરીશ. જે સંસ્કૃતિની પ્રગતિ અંશતઃ મનુષ્યની સત્તા બહારના સંજોગે પર અવલંબેલી હોય તો મહારે કહેવું જોઈએ કે એ પ્રગતિનો ખરે આધાર વિશેષ કરીને, અને ઘણા મોટા પ્રમાણમાં, મનુષ્યના હાથમાં રહેલી બાબતો પરજ છે. આ બાબતમાં ખાસ કરીને જ્ઞાનની પ્રગતિ અને પલટાતા સંજોગોને પિતાની સંસ્થાઓનું વાતાવરણ અને પિતાની ટેવ અનુકૂળ કરી દેવાની સહદય વૃત્તિ એ બેને ગણાવી શકાય. જ્ઞાનની ગતિ વધારવા માટે અને ભૂલભ્રાંતિ સુધારવા માટે અનિયંત્રિત ચર્ચા સ્વાતંત્ર્ય અતિ આવશ્યક છે. ગ્રીસમાં જ્યારે પૂર્ણ વિચારસ્વાતંત્ર્ય હતું ત્યારે જ્ઞાનવિકાસ પામતું એ વાત ઈતિહાસ દર્શાવી આપે છે અને ચાલુ જમાનામાં સ્વતંત્ર તપાસ કરવાની પદ્ધતિ સામેનાં બધાં જ નિયંત્રણે નાબુદ કરવામાં આવ્યાથી મધ્યકાલીન ચર્ચાને ગુલા
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૦
વિચારસ્વાતંત્ર્યની વાસ્તવિકતાના નિર્ણય.
માને તે સમયની ચર્ચની વ્યવસ્થામાં અંધ શ્રદ્ધા રાખનારાઓને અતિ અનિષ્ટ વા પૈશાચી લાગે એવા વેગથી નાન વૃદ્ધિ પામ્યું છે. ત્યારે, આ પરથી એટલું સ્પષ્ટ થાય છે કે સામાજીક રીતરિવાજો, સંસ્થાએ અને પતિએને, નવી જરુરીઆતાને અને નવા સંજોગેને અનુકૂળ કરવા માટે એ સર્વાંનાં સત્યનું કહેણ પરીક્ષણ કરવાની, તેમની વિરુદ્ધ ચર્ચા કરવાની તથા પ્રચલિત મતને ગમે તેટલેા આધાત પહેાંચતા હોય છતાં અપ્રિય વિચારે। જાહેર કરવાની અમાઁતિ સ્વત ત્રતા હોવી જોઇએ. સંસ્કૃતિના ઇતિહાસ જો કોઈ પણ પાઠ શીખવતા હાય તે! તે આ જ છે:-કે માનસિક અને નૈતિક પ્રગતિ સિદ્ધ કરવાનું અમેાધ સાધન વિચારનું અને ચર્ચાનું પૂર્ણ સ્વાતંત્ર્ય છે અને આ સાધન પ્રાપ્ત કરવું એ મનુષ્યના પેાતાના જ હાથમાં છે. આવા સ્વાતંત્ર્યની સ્થાપનાને આધુનિક સંસ્કૃતિની અતિ ઉપયાગી સિદ્ધિ લેખી શકાય અને સામાજીક પ્રગતિના સાધન રૂપે એ સ્વતંત્રતાની પ્રાપ્તિ પ્રધાન ગણાવી જોઈ એ. એ સ્વતંત્રતાના આધાર રૂપ સ્થાયી ઉપયાગિતાના વિચારાને પ્રાધાન્ય મળવું જોઈ એ અને તાત્કાલિક લાભના બધા વિચારા જે કાઈ કાળે સ્વત ંત્રતાને નાશ કરે એવા સંભવ હાય, તે વિચારાને ગૌણુ, તુચ્છ પદ અપાવું જોઈ એ.
એ તે સ્પષ્ટ છે કે આ આખી દલીલ માનવજાતિની પ્રગતિ, તેને બૌદ્ધિક તેમજ નૈતિક વિકાસ, એ કાલ્પનિક સ્વપ્ત નથી, પરંતુ અસંદિગ્ધ સત્ય છે અને અતિ કિંમતી (પ્રાપ્તિ) છે એવી માન્યતા પર આધાર રાખે છે. જે કાઈ કાર્ડિનલ ન્યૂમેનના મત પ્રમાણે એમ માને છે કે માનવજાતિની પ્રગતિની અને પૂર્ણતાની વાત એ તે કેવળ સ્વપ્નું છે, કારણ શ્રુતિ એ વાત સ્વીકારતી નથી તે માણસને ઉપરની કશી અસર થવાની નથી. એવા માણસ કાર્ડિનલ ન્યૂમનની માન્યતા, અર્થાત્ જો આ દેશ હાલ જણાય છે તે કરતાં ધણા વધારે વ્હેમી, અંધશ્રદ્ધાળુ, ઉદાસી અને ધવિષયમાં વધુ ઝનુની હાત તા તેથી દેશને લાભ થાત એ માન્યતાને પૂરી સંગતતાથી પેાતાના ટેકા પણ આપી શકે.
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
૨૩૧ મિલ જે સમયે એને અતિ સમર્થ અને બધાએ વાંચવા યોગ્ય નિબંધ લખી રહ્યો હતો ત્યારે (૧૮૫૮ ની સાલમાં) જુલમીએનું ખુન કરવું એ કાયદેસર છે એવા સિદ્ધાંતનો પ્રચાર કરનારાઓ પર એ સિદ્ધાંત અનીતિમય છે એવા કારણસર અંગ્રેજ સરકાર ફેજદારીઓ ચલાવી રહી હતી. સહભાગે આ ફોજદારીઓ દુરાગ્રહ પૂર્વક ચલાવાતી ન હતી. મિલ આ બાબત વિષે લખે છે કે “જુલમીની હત્યા કરવાને “સિદ્ધાંત ગમે તેટલે અનીતિમાન હેય છતાં તે સિદ્ધાંતની ચર્ચા માટે અને તે માનવા માટે પૂર્ણ સ્વાતંત્ર્ય હોવું જોઈએ એ નિયમના અપવાદ રૂપ નથી.” અથત એ સિદ્ધાંત પણ પૂર્ણ સ્વાતંત્ર્યથી ચર્ચા જોઈએ.
ઉપલા નિયમના અપવાદ અર્થાત જ્યાં અધિકારીઓની ડખલગીરી યોગ્ય ગણાય તેવા પ્રસંગે સુસ્પષ્ટ છે, કારણ તેઓ ખરી રીતે બીજા નિયમમાં આવે છે. ઉ. ત. જ્યાં સીધી ઉશ્કેરણથી માણસને હિંસાનાં અમુક કાર્યો પ્રત્યે પ્રેરવામાં આવતા હોય ત્યાં સત્તાધીશે કે સરકારેને વચ્ચે પડવા માટે યોગ્ય પ્રસંગ ઉભું થાય છે. પણ આ ઉશ્કેરણી સીધી અને હેતુપૂર્વક કરવામાં આવી હોવી જોઈએ. હું એક પુસ્તક લખી ચાલુ સમાજે પ્રત્યે તિરસ્કાર દર્શાવું તથા અરાજકતાના સિદ્ધાંતને બચાવ કરું, અને જો કોઈ માણસ એ પુસ્તક વાંચી એકદમ અત્યાચાર કરવા ઉશ્કેરાય તે હારા પુસ્તકથી એ માણસ અરાજક બન્યો અને એણે ગુન્હ કર્યો એમ ચેખા રીતે પુરવાર કરી શકાય. પણ જ્યાં સુધી એણે જે ગુન્હો કર્યો હોય તે ગુન્હો કરવા માટે તેને સીધી રીતે ઉશ્કેરે એવું કશું મહારા પુસ્તકમાં હોય નહિ ત્યાં સુધી મને શિક્ષા કરવી કે મહારા પુસ્તકને દાબી દેવું એ અન્યાયી ગણાય.
સ્વાતંત્ર્યના સિદ્ધાંતનો ભંગ કરવા માટે સરકારનું મન લલચાય અને પ્રજાના ઉહાપેહથી તે તેમ કરવા પ્રેરાય એવા ગંભીર, મુશ્કેલ, પ્રસંગે ઉભા થાય એ સમજી શકાય એવું છે. આપણે
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩ર વિચારસ્વાતંત્ર્યની વાસ્તવિકતાને નિર્ણય. લગભગ ન બને એ પરંતુ પ્રસ્તુત પ્રશ્નને સ્પષ્ટતાથી અને સચેટતાથી સમજાવે એ એક પ્રસંગ કલ્પીએ. ધારે કે બીજાઓને આંજી નાખે એવા પ્રભાવશાળી, આકર્ષક વ્યક્તિત્વવાળા અને પિતાના ગમે તેવા અયુક્તિક વિચારેને પણ બીજાને ચેપ લગાડવાની અદ્રભુત શક્તિવાળા (ટૂંકાણમાં, નમુનારૂપ ધર્મનેતા) એક પુરુષને વિશ્વની ગતિ થેડા મહિનામાં બંધ પડી જશે એવી ખાતરી થાય છે. એ દેશના ખુણેખુણમાં ભટકે છે અને જ્યાં ત્યાં પોતાની માન્યતાના પ્રચાર માટે પત્રિકાઓ વહેંચે છે. અને સ્થળે સ્થળે ઉપદેશ કરે છે. એના શબ્દોમાં વીજળી જેવી શક્તિ હોવાથી શિક્ષિત તેમજ અશિક્ષિત જનસમુદાયને ખાતરી થઈ જાય છે કે કયામતના દિવસની તૈયારી માટે ઘણા ટાંચા દિવસો રહ્યા છે. બાકી રહેલો સમય પ્રાર્થના કરવામાં તથા પયગમ્બરનાં બોધવચને સાંભળવામાં ગાળવાના હેતુથી સંખ્યાબંધ લોકો પોતપોતાને ધંધે છોડી દે છે. કામ બંધ પડે છે. આ રાક્ષસી હડતાળથી દેશ દુબળ બની જાય છે, ગતિહિન થઈ જાય છે. હુન્નર અને ઉદ્યોગે અટકી પડે છે. લોકેને પિતાના ધંધારોજગાર પડતા મેળવીને અને પયગમ્બરને એની માન્યતા ફેલાવવાને કાયદાની દૃષ્ટિએ પૂર્ણ અધિકાર છે. આજ માન્યતા ઈસુ અને એના અનુયાયીઓ એટલી જ ભ્રાંતિથી ધરાવતા હતા. કોઈ કહેશે કે જેવો ગંભીર રોગ તેવા આકરા ઇલાજે' હોવા જોઈએ અને આ સૂત્રાનુસાર પેલા ઝનુનીને બોલતે અટકાવવાનું ઘણું મન પણ થાય. પણ જે મનુષ્ય કાયદાનો ભંગ કરતું નથી કે બીજાને બેધ આપી તેને કાયદાનો ભંગ કરવા ઉશ્કેરતું નથી અથવા જાતે સુલેહશાંતિને ભંગ કરતા નથી તેને કેદ પકડવો એ હડહડત જુલમ કહેવાય. સ્વાતંત્ર્યની ગતિ પાછી વાળવાથી થતું અનિષ્ટ બ્રાંતિકારક સિદ્ધાંતના પ્રચારથી ઉપસ્થિત થતાં બધાં અનિષ્ટો કરતાં વધારે ભયંકર નિવડે એવું ઘણાનું માનવું હશે. છતાં વાણુસ્વાતંત્ર્યથી કઈ વેળા અમુક પ્રકારનું નુકસાન થાય એ વાત નકારવી એ
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાત ત્ર્યને ઇતિહાસ.
૨૩૩
મૂર્ખામીભરેલું ગણાશે. દરેક સારી વસ્તુ કૈાઈવાર નુકસાન કરે છે. દાખલા તરીકે, સરકાર ગંભીર, વિનાશકારી ભૂલેા કરે છે અને કાયદા વારંવાર અન્યાયથી અને ઘણી કડક રીતે અમલમાં મૂકવામાં આવે છે-અને ખ્રિસ્તીઓના નિરાસક મેાક્ષના સિદ્ધાંતની કેવી અસર થઈ છે ? એ સિદ્ધાંતથી અકથ્ય દુ:ખા પેદા થાય છે એવું ખ્રિસ્તીઓને યાદ કરાવવામાં આવે તે ખ્રિસ્તીએ “દરેક સારી વસ્તુ પણ કૈાઈવાર નુકસાન કરે છે” એ સિવાય ખીજી શી લીલ, ખીજે શે। બચાવ, રજૂ કરી શકે !
એક વાર વિચારસ્વાતંત્ર્યના સિદ્ધાંતને સામાજીક પ્રગતિના ઉત્તમ સાધન તરીકે સ્વીકારવામાં આવે કે તુરત તે સામાન્ય ઉપયેાગિતાના ક્ષેત્રને વટાવી વધારે ઉંચી ઉપયેાગિતાના-અર્થાત્ ન્યાયના ક્ષેત્રમાં ક્રમણ કરે છે. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તે। એ સિદ્ધાંત મનુષ્ય માત્રને કિંમતી હક્ક થઈ પડે છે. હવે આ હક્ક અંતે ઉપયેાગિતા પર અવલખતા હેાવાથી સરકાર ઉપયેાગિતાનું મ્હાનું આપી અમુક ખાતામાં એ હક્કની કાપકૂપ કરે તે તેથી કાંઈ સરકાર વા કામ કરે છે એમ કહી શકાય નહિ.
દેવનિ દાને લગતા
દેવિન દાના ગુન્હા બદલ ટૂંક સમય પર ઇંગ્લેંડમાં જે ત્રાસજનક શિક્ષાએ ગુજારવામાં આવી હતી તે ઉપર ચર્ચલે મુદ્દો સ્પષ્ટ કરે છે. સામાન્ય માન્યતા એવી હતી કે કાયદા રદ કરવામાં આવ્યા ન હતા છતાં તેમને અમલ થતા ન હાવાથી તે રદ થયા ખરેાખર જ હતા. પણ ૧૯૧૧ થી માંડીને અત્યાર સુધી (૧૯૧૫ સુધી) છ માણસોને આ ગુન્હા બદલ કેદમાં પૂરવામાં આવ્યા છે. આ છએ પ્રસંગે ખ્રિસ્તી સિદ્ધાંતાનું ખંડન કરનારા માણસે વધતે એછે અંશે અભણ હતા અને તેમણે અસભ્ય અને ક્રાત્પાદક શબ્દોમાં ખ્રિસ્તી સિદ્ધાંતા વિરુદ્ધ અભિપ્રાય જાહેર કર્યો હતા. કેટલાક ન્યાયાધીશે એવા મતના હતા કે ખ્રિસ્તીધર્મના મુખ્ય સિદ્ધાંતા વિરુદ્ધ વિચારા પ્રકટ કરતી વખતે
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૪
વિચારસ્વાત ંત્ર્યની વાસ્તવિકતાના નિર્ણય.
સભ્યતા જાળવવામાં આવે તે દેવનદાને ગુન્હા થતા નથી, પરંતુ અસભ્ય રીતે વિરાધ દર્શાવવામાં આવે તે એ ગુન્હે! ગણાય. ધનિદાને લગતા કાયદાની આ નવી જ વ્યાખ્યા ગણાય અને એ કાયદાઓ ઘડવાના અને અમલમાં મૂકવાના હેતુથી વિરુદ્ધ છે—એથી કાયદા ઘડવાના હેતુ માર્યો જાય છે. સર જે-એક સ્ટિવને બતાવી આપ્યું છે કે લા હેલ (૧૭ મી સદી) ના સમયથી માંડીને ઠેઠ ઝુટની તપાસ ચાલી (૧૮૮૩) તે સમય સુધીમાં ન્યાયાધીશ માત્રને સિદ્ધાંત એ જ હતા કે ખ્રિસ્તીધર્મના મુખ્ય મુખ્ય સિદ્ધાંતાનું સત્ય ઇન્કારવું અથવા તે એ સિદ્ધાંતાના તિરસ્કાર કે ઉપહાસ કરવા, એ કાયદાની દૃષ્ટિએ ગુન્હા છે, અને એમને આ સિદ્ધાંત ખ્રિસ્તીધમ દેશના કાયદાનું એક અંગ જ છે એ માન્યતા પર યેાજાયા હતા.
પેલા છ માણસ પર ચલાવવામાં આવેલા મુકમા અને તેમને કરવામાં આવેલી શિક્ષાઓના બચાવમાં એમ કહેવામાં આવે છે કે ધમ (ભાવના) નાં અપમાન અને ઉપહાસ થતાં અટકાવવાના હેતુથી એ પગલાં ભરવામાં આવ્યાં હતાં. સર. જે, એફ. સ્ટિવન લખે છે, કે જો કાયદા ખરેખર નિષ્પક્ષપાતી હોય અને દેવિનંદાના ગુન્હા કરનારને જ દંડતા હાય-કારણુ દેવનંદા કરનારા લેાકેા શ્રદ્ધાળુજનાની લાગણી દુઃખાવે છે-તે નાસ્તિકા (અશ્રદ્ધાળુ જને) ની લાગણી દુઃખાવે એવા ઉપદેશેા કરનારને પણ કાયદાએ દડવા જોઇએ. પોતાનું બધું જ ખરું' અને સારું' કહેવડનારા જગત્ પર ઘણા ઉત્સાહી ધર્મો એ ધર્મોંમાં ન માનનારાઓની લાગણી દુઃખાવવામાં કશી મણા રાખતા નથી. અને કાયદા આવા ધર્મોને ક્યાંદડે છે? ખરી રીતે જોતાં, કાયદાનું ન્યાયીપણું કેવળ જેને હું એના એક જ સાચા સિદ્ધાંત અર્થાત જુલમને સિદ્ધાંત તરીકે માનું છું તે સિદ્ધાંતને આધારે પુરવાર કરી શકાય. ” ખાકી કાયદાનું નિષ્પક્ષપાતીપણું પુરવાર કરવું અશક્ય છે. ખ્રિસ્તીધમ ખોટેજ હોય તે તેને સભ્યતાપૂર્વક વિરોધ કરવા એવા કાંઈ નિયમ ન
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્રને ઇતિહાસ. ૨૩૫ હોઈ શકે, એનું સારાપણું એના સાચાપણ પર આધાર રાખે છે, એનું જુઠાપણું સિદ્ધ થાય કે પછી એને ખાસ રક્ષણ આપવું જોઈએ, એના મુખ્ય સિદ્ધાંતનું ખંડન કરતી વખતે સભ્ય શબ્દો વાપરવા જોઈએ એવી માગણું કરી શકાય નહિ એમ દલીલ કરવાને ખ્રિસ્તી ધર્મના વિરોધીઓને ન્યાયની દષ્ટિએ એ અધિકાર છે. પણ કાયદો આ વાત લક્ષમાં લે એમ ક્યાં છે ! ખ્રિસ્તી ધર્મ વિરુદ્ધ વિચાર દર્શાવનારે એકદમ કાયદાના ઝપાટામાં આવી જાય છે. આથી ઉલટું કોઈ ખ્રિસ્તીને ઉપદેશ ઈતરધમીને ગમે તેટલે. ગુસ્સે ચઢાવે એ હોય તો પણ કાયદા ખ્રિસ્તી (ના વર્તનસ્વાતંત્ર્ય) ઉપર કશે અંકુશ મૂકતા નથી, માટે કાયદો ગુસ્સે ઉપજાવે એવી ભાષાનો ઉપયોગ અટકાવવાની નિષ્પક્ષપાત અભિલાષા પર
જાયેલો નથી, માટે એ ખ્રિસ્તી ધર્મ સાચે છે એવા તર્ક પર યોજાયેલો છે અને તેથી જ દમન એ એને એક અને અદ્વિતીય સિદ્ધાંત છે.
ધર્મનિંદાને લગતા સામાન્ય કાયદાને હાલ જે રીતે અમલ. થાય છે તે જોતાં માનવજાતિની પ્રગતિને વેગ આપે એવા સમર્થ નાસ્તિકનું સ્વાતંત્ર્ય ભયમાં આવી પડતું નથી એ ખરું, પરંતુ, એનાથી ચર્ચાસ્વાતંત્ર્ય તથા વિચારસ્વાતંત્ર્યના સર્વોપરિ સિદ્ધાંતને ભંગ તે થાય છે જ, એ સામાન્ય કાયદાને આજ જે અમલ થાય છે તેને પરિણામે ભણેલા અને સાવધ લેકે જે બીના વધારે. અસરકારક રીતે, કપટથી અને શિક્ષા થવાના રહેજ પણ ભય વગર કહી શકે છે તેને તેજ બીના બીચારા અભણ અને અણઘડ લોકે એમની પોતાની જ શૈલીમાં પ્રકટ કરે છે તેમાં કાયદે આડે આવે છે. આવા લોકો એમની સરળ, ગામડીઆ ઢબે જ જે કાંઈ કહેવાનું હોય છે તે કહી શકે છે. બીજી દંભી રીતે એ લોકો શીખ્યા નથી. આથી આ લોકો ઘણીવાર કાયદાના પાશમાં આવી જાય છે. ગયા બે વર્ષ દરમ્યાન (૧૯૧૩–૧૧) કારાવાસમાં
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૬
વિચારસ્વાતંત્ર્યની વાસ્તવિકતાને નિર્ણય.
પૂરાયેલા કેટલાક માણસની વસ્તુ સ્થિતિ વિચારીશું તે આપણને ખાતરી થશે કે એ બીચારાઓને દોષ એજ હતા કે એમણે જે વિચાર। દર્શાવ્યા તે જરા શેાચનીય, અસભ્ય શૈલીમાં દર્શાવેલા. બાકી એમણે પ્રકટ કરેલા વિચારા તે! ભાંગ્યુંતુટયું સ્હેજસાજ ભણેલા એકે એક પાદરીના ખાનગી પુસ્તકાલયમાંની ચેાપડીઓમાં ઘેાડા ધણા વિનયપૂર્વક દર્શાવવામાં આવ્યા છે, જો કાયદા નિષ્પક્ષપાત અને યથા હેાય તે આવાં પુસ્તકાના લખનારા સામે એને અમલ થવા જ જોતા હતા. પણ કપટભરી સભ્યતા શિક્ષામુક્ત રહે છે ત્યારે નિષ્કપટ અસભ્યતા દંડાય છે, આમ, કાયદાનેા હાલ એવા અમલ થાય છે કે તેથી અરુચિકર પદ્ધતિથી પોતાના વિચારે જાહેર કરનારાએ ઈંડાય છે અને અભણ સ્વતંત્રવિચારકા અંધી વાતે નાલાયક ઠરે છે. જો આ વિચારકાના શબ્દોથી ત્રાતાવગ માં કશી ગરબડ ઉભી થતી હેાય તે એ વિચારકા સામે જાહેર શાંતિને ભંગ કરવા બદલ કામ ચાલવું જોઇએ; દેવનિ દાના ગુન્હાને એમના પર આરેાપ મૂકી શકાય નહિ. જે કાઈ માણસ દેવળમાંનું બધું ધન લૂંટી લે કે દેવળને કશું નુકસાન કરે અથવા ધર્મગુરુઓને મહેલ લૂંટી લે તે તેના પર ચૌરકમ કે એવાજ કાઈ ગુન્હાસર કામ ચલાવી શકાય, પણ પવિત્ર વસ્તુને ભ્રષ્ટ કરવાના અપરાધસર એના પર કામ ચલાવવામાં આવે એ ક્યાંને ન્યાય ?
૧૮૮૯ ની સાલમાં બ્રેડલેાએ દેવનિંદાના ગુન્હા માટેની શિક્ષાએ નાબુદ કરવા માટે આમની સભામાં ઠરાવ મૂક્યા હતેા, પણ તે ઉડી ગયેા હતેા. આ સુધારા જલદી કરવાની જરુર છે. આમ થશે તે ગમે તેવે અણુધાયે સમયે ચલાવવામાં આવતા નામેાશીભરેલા ફોજદારી મુકમાઓની પુનરાવૃત્તિ બંધ પડી જશે. આવી ફે।જદારીએથી કાઇનું કશુંયે હિત સધાતું હેત તે તે જૂદી વાત પણ એથી કાઇનું કદી કાળ કંઈ પણ સુધર્યું હાય એવા એકે દાખલા (જાણ્યા, સાંભળ્યા) નથી. ધમ ભાવનાને અપમાનિત
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાત ત્ર્યને ઇતિહાસ.
કે તિરસ્કૃત થતી અટકાવવાના જે હેતુપૂર્ણાંક એવા મુકમા ચલાવવામાં હતા તે હેતુ પણ સિદ્ધ થઇ શકયા નથી. આવી ફાજદારીએથી ધર્મને નામે ઘણીવાર ખાનગી ઝેરવેર વાળવાને અવકાશ પ્રાપ્ત થાય છે. આથી ઉપર કરેલા સુધારા જેમ વહેલા દાખલ થાય તેમ વધારે સારુ.
૨૩૭
અધિકાર સામેના બુદ્ધિના સંગ્રામમાં મુદ્દિને સ્વાતંત્ર્ય માટે નિશ્ચયાત્મક અને સ્થાયી વિજય મળ્યેા હેાય, સ્વાતંત્ર્ય મળી ગયું હોય. એમ ભાસે છે, જગતના પ્રગતિશીલ અને સંસ્કૃત દેશામાં ચર્ચાસ્વાતંત્ર્ય મુખ્ય સિદ્ધાંત તરીકે સ્વીકારાય છે. વસ્તુતઃ ચર્ચાસ્વાતંત્ર્ય એ સંસ્કારિતાનું ધેારણુ મનાય છે. જે દેશમાં ચર્ચાસ્વાતંત્ર્ય પ્રવર્તે છે તે દેશ સુધરેલા ગણાય છે. અને જ્યાં વિચારસ્વાતંત્ર્ય પર વધતાં ઓછાં નિયંત્રણા મૂકાય છે એવા સ્પેઈન અને રશિયા જેવા દેશે! એમની આજૂબાજૂના દેશશ કરતાં ઓછા સુધરેલા છે એવું રસ્તે ચાલતા માણસ પણ કબુલવા તૈયાર છે. બધીજ પ્રતિષ્ઠિત વ્યક્તિએની દૃઢ માન્યતા છે કે ઐહિક કે પારલૌકિક એવા એક પણ વિષય નથી જેના સત્યનું સશાધન ઈશ્વર વિદ્યાવિદ્યાના વિચારાને આધાર લીધા વગર થઇ શકેજ નહિ. આજે વૈજ્ઞાનિકા પેાતાની શોધખેાળા નિભયપણે પ્રસિદ્ધ કરે છે, પછી ભલેને એ શેાધા પ્રકટ કરવાથી પ્રચલિત માન્યતાઓને ગમે તેવા ધેાકેા પહોંચે. ધાર્મિક સિદ્ધાંતાની ચર્ચા તથા રાજદ્વારી અને સામાજીક સંસ્થાઓની ટીકા આજ પૂરી છુટથી થઈ શકે છે. બુદ્ધિના વિજય સનાતન છે. બૌદ્ધિક સ્વાતંત્ર્ય એ હવે માનવજાતિને શાશ્વત અધિકાર થઇ ચૂક્યા, એ સ્વાતંત્ર્યની ખાધક શક્તિએ થાડા વખતમાં છિન્નભિન્ન થઈ જશે અને પૃથ્વીના પછાત ભાગેામાં પણ બુદ્ધિસ્વાતંત્ર્ય ધીમે ધીમે પગપેસારા કરશે એવું એવું આશાવાદી મનુષ્યા શ્રદ્ધાપૂર્વક માની શકે ખરાં. છતાં ઇતિહાસ સૂચવે છે કે જો આશા લિભૂત થવાની હજી પાકી ખાતરી રાખી ન શકાય, તેા શું આપણી ગતિ જોરથી પાછી નહિ
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૮ વિચારસ્વાતંત્ર્યની વાસ્તવિકતાને નિર્ણય. ફરે એવું આપણે છાતી ઠોકીને, પૂરા વિશ્વાસથી ઉચ્ચારી શકીએ ખરા? નહિ જ. કારણ પ્રાચીનકાળમાં રોમ અને ગ્રીસમાં ચર્ચા સ્વાતંત્ર્ય અને વિચારસ્વાતંત્ર્ય પૂર જેસમાં હતાં અને ત્યારપછી ખ્રિસ્તી ધર્મરૂપે એક અદષ્ટ શક્તિ આવી તેણે મનુષ્યના મનને બેડી પહેરાવી, તેના વિચારો પર અંકુશ મૂક્યાં, સ્વાતંત્ર્યને કચડી નાંખ્યું અને ગુમાવેલા સ્વાતંત્ર્યની પુનઃ પ્રાપ્તિ માટે થકવી નાંખે એવાં યુદ્ધ ખેડવાનું મનુષ્યને લલાટે લખ્યું; એ આપણે જાણીએ છીએ. આવા જ પ્રકારનું કંઈક ફરીથી બને એ શું વિચારી શકાય એવી વાત નથી ? કઈ નવી જ શક્તિ, અજ્ઞાતમાંથી ઉત્પન્ન થઈ, જગતને આશ્ચર્યચકિત કરી નાખે અને તેની ગતિ એકદમ પાછી વાળે એ શું કલ્પનીય નથી ?
આવું બને એની ના તે ન કહેવાય; છતાં કેટલીક બાબતો વિચારતાં એ વસ્તુસ્થિતિ ઉભી થવી અસંભવિત લાગે છે. અસલના
અને હાલના બૌદ્ધિક વાતાવરણમાં મૂળથી જ તફાવત છે. ભાતિક વિશ્વ વિષે ગ્રીક પ્રજાને ઘણા છેડા ભૂતાર્થો જાણીતા હતા. શીખવાનું એમાંનું ઘણું સિદ્ધ કરવામાં આવતું નહતું. (ગણિત ઉપરાંત) ખગોળવિદ્યા અને ભૂગળ એ બે વિષયમાં એ લોકો બહુ જ આગળ વધેલા એમને જ દાખલો લો અને એમના જ્ઞાનની સાથે તુલના કરે. જ્યારે સિદ્ધ-ભૂતાર્થો ઘણા ઓછા હતા ત્યારે તર્કસ્વાતંત્ર્ય માટે અત્યંત અવકાશ હતું. હવે એકાદ સિદ્ધાંતને માટે બીજા પ્રતિસ્પર્ધી સિદ્ધાંતેને દાબી દેવા એ અને સ્થાપિત ભૂતાર્થોની આખી પરિપાટિઓને દાબી દેવી એ બે ઘણું જૂદી બાબત છે. બન્નેમાં મહદ અત્તર છે. ઉ. ત. ખગોળવેત્તાઓની એક શાખા એમ માનતી હોય કે પૃથ્વી સૂર્ય પાછળ ફરે છે અને બીજી, સૂર્ય પૃથ્વી પાછળ ફરે છે, અને બેમાંથી કઈ પિતાની માન્યતા પ્રયોગ સિદ્ધ કરવાને સમર્થ ન હોય તે દમનનીતિ ચલાવવાની શક્તિવાળી સત્તા બેમાંથી ગમે તે એકને સહેલાઈથી કચડી નાંખી શકે. પણ એકવાર પૃથ્વી સૂર્ય પાછળ ફરે છે એ વિચાર બધા ખગોળવેત્તાઓ એકમતે સ્વીકારે છે તે પછી
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઈતિહાસ. ર૩૯ ગમે તે સત્તાને એથી ઉલટો વિચાર માણસ પાસે કબુલાવતાં ભારે થઈ પડે. ટૂંકાણમાં, આજે બુદ્ધિના કાબુમાં ઘણા સિદ્ધ ભૂતાર્થો હોવાથી, જે સમયે ખ્રિસ્તી ઈશ્વરવિદ્યા તેને કેદીની જેમ દેરતી તેના કરતાં હાલ બુદ્ધિ વધારે દઢ ભૂમિ પર ઉભી છે. આ બધા સિદ્ધ ભૂતાર્થોએ એના વજનિર્મિત કેટ-કિલ્લાઓ છે. વળી, જ્ઞાનની સતત પ્રગતિને ભવિષ્યમાં કંઈ ચીજ અટકાવી શકે એ કલ્પવું કઠણ છે. પ્રાચીન સમયમાં આ પ્રગતિને આધાર ઘણું થડી પ્રજાઓ પર હતું, હાલ એ કાર્યમાં ઘણી પ્રજાએ પરેવાઈ છે. પ્રાચીન સમયમાં ગ્રીસમાં પ્રચલિત ન હતી એવી વિજ્ઞાનની અગત્ય વિષેની દૃઢ માન્યતા સામાન્ય રીતે આજે પ્રચારમાં છે, અને આજ સંજોગે એવા છે કે આવી ભૌતિક (Material) સંસ્કૃતિને વિકાસ વિજ્ઞાન પર અવલંબતો હોવાથી વિજ્ઞાનિક શોધખોળનું કામ અટકી નહિં પડે એવી વ્યવહારિક ખાતરી થઈ ગઈ છે. ખરું જોતાં, ધર્મની જેમ વિજ્ઞાન પણ એક સામાજીક સંસ્થા લેખાય છે.
આમ વિજ્ઞાન કંઈક સહિસલામત દેખાય છે છતાં જે દેશમાં વૈજ્ઞાનિક ભાવ પૂર્ણ આદર પામે છે ત્યાં સામાજીક, રાજપ્રકરણ અને ધાર્મિક પ્રશ્નને લગતા વિચાર પર ગંભીર નિયંત્રણ મૂકાય એ સદા સંભવિત વાત છે. રશિયાના વૈજ્ઞાનિકોથી ગાંજ્યા જાય એવા નથી છતાં ત્યાં પેલે જાણીતું (notorious) મુદ્રણનિયંતા નિમવાને ચાલ મોજુદ છે. જ્યાં આજ વિચારસ્વાતંત્ર્ય વિકસે છે ત્યાં આવતી કાલ દમનનીતિ દાખલ થાય એ અકલ્પનીય નથી. (ફ્રાન્સના વિપ્લવના અગ્રણીઓ જેવા ) અમૂર્ત સિદ્ધાંતોમાં દઢ શ્રદ્ધા રાખનારા અને પિતાના સિદ્ધાંત બીજા પાસે બળાત્કારે કબુલાવવાને નિશ્ચય કરી બેઠેલા લોકો એકાદ બળવાખોર સામાજીક હિલચાલ ફેલાવે તે જરૂર દમનનીતિ અમલમાં મૂકાય એ આપણે અનુભવ પરથી જાણી શકીએ છીએ. આમ, સ્વાતંત્ર્યની ગતિ જોરથી પાછી વાળવા માટે ભવિષ્યમાં પ્રયાસો નહિ થાય એ માનવું મૂર્ખામીભરેલું છે; તે પણ રામન સામ્રાજ્યના સમયમાં સ્વાતંત્ર્ય જે સ્થિતિમાં હતું તે કરતાં હાલ
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४०
વધારે સારી અને અનુકૂળ સ્થિતિમાં છે. કારણ તે સમયે વિચારસ્વાતંત્ર્યની સામાજીક અગત્ય લોકને બરાબર સમજાતી ન હતી, ત્યારે આજ એ સ્વાતંત્ર્યના પુનઃ સ્થાપન માટે ખેડવામાં આવેલી લાંબી લડતને પરિણામે માણસે એની અગત્ય સમજતા થયા છે. આ દઢ માન્યતા જ કદાચ રવાતંત્ર્ય વિરુદ્ધનાં બધાં કાવત્રાને પહોંચી વળશે. દરમ્યાન, વિચારસ્વાતંત્ર્ય એ માનવ પ્રગતિનું સૂત્ર છે એ વાત ઉછરતા યુવકોના મન પર ઠસાવવામાં આપણે કશી મણ રાખવી ન જોઈએ. છતાં શંકા કે દીર્ઘ કાળપર્યત આવા પ્રયાસો થશે નહિ, કારણ પ્રાથમિક શિક્ષણની આપણું પદ્ધતિઓ અધિકાર પર રચાયેલી છે. બાળકોને કેટલીક વાર સ્વતંત્ર રીતે વિચાર કરવાનો બોધ આપવામાં આવે છે એ વાત ખરી. છતાં આ શ્રેષ્ઠ સલાહ આપનાર પિતાનું કે ગુરુનું ધારવું હોય છે કે બાળકની વિચારશ્રેણીનાં જે પરિણામે આવશે તે એનાં મુરબ્બીઓની દષ્ટિએ ઇષ્ટ લાગતા વિચારેને મળતાં જ આવશે. અધિકાર દ્વારા એના મનમાં જે સિદ્ધાંત ઉતારવામાં આવ્યા છે તે સિધ્ધાંતાનુસાર જ બાળક તર્કો ચલાવશે એવું ધારી લેવામાં આવે છે, પણ જે સ્વતંત્ર વિચારપધ્ધતિ ધાર્મિક અને નૈતિક પ્રશ્ન વિષે શંકા ઉઠાવવાની રીતિમાં રૂપાંતર પામે તે તેના ગુરુઓ અને માતપિતાઓ અદ્દભુત વ્યક્તિઓ નહિ હોય તો જરુર તેથી નાખુશ થશે અને ઘડી ઘડી પ્રશ્નો કરવાની એની ટેવને ઉત્તેજન આપશે નહિ, અને બાળકને ઉત્સાહ તેડી પાડશે. અલબત્ત, ઉપર કહ્યું તેવું વિચારસ્વાતંત્ર્ય તે અસાધારણ અને ભવિધ્યમાં મહાન થવાની આશા આપનારા બાળકોમાં જ દૃષ્ટિગોચર થશે. આવાના સંબંધમાં એમ કહી શકાય કે –માતૃ ભવ, પિતૃમા એથી ઉલટ બોધ બાળકનું વિચારસ્વાતંત્ર્ય પોષાય તે માટે આશા આપનાર છે. વસ્તુસ્થિતિ આમ હોવાથી, બાળક સમજણે થાય ત્યારથી પરપ્રમાણ ક્યારે સ્વીકારવું યોગ્ય છે અને ક્યારે અયોગ્ય છે એ નક્કી કરવાની તાલીમ આપવી અને તે એની કેળવણીનું અંગ ગણવું જોઈએ.
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
_