________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ. ૨૦૫ વિદ્યાનાં સંરક્ષક સત્ય આ બધાની દૃષ્ટિએ જાણે પ્રચારમાં હતાં જ નહિ એવાં હતાં. જ્યાં સ્વગ ની કલ્પના કે ભાવના હતી જ નહિ– અર્થાત જ્યાં સ્વર્ગને ઇન્કાર કરવામાં આવ્યો હત–એ જ પ્રદેશ એમનું પરમ સુખધામ હતું.
આ સમય મન મૂકીને વાત કરવા માટે, પિતાના વિચારે સંપૂર્ણ નિખાલસતાથી જાહેર કરવા માટે ઘણે અનુકૂળ હતો. યુવકવર્ગને અસર કરનારા અને શ્રદ્ધાળુજનોને ગૂંકાવનારાં જે જે પુસ્તકો તથા નિબંધ પ્રકટ થયાં તેમાંનાં ઘણાં તે પ્રોફેસર હલેએ હમણાં જ યોજેલા “અયવાદી એવા વ્યાપક નામથી જેમને ઓળખાવી શકાય એવા માણસોને હાથે લખાયેલાં હતાં.
અયવાદીનું કહેવું છે કે માનવબુદ્ધિને મર્યાદા છે.અમુક ક્ષેત્રમાં તેને ગજ વાગી શકતા નથી, રે ! તેને પ્રવેશ થઈ શકતું નથી; અને ઈશ્વરવિદ્યાનું ક્ષેત્ર આવું એક ક્ષેત્ર છે. વિજ્ઞાનશાસ્ત્ર અને માનસશાસ્ત્ર જે દુનિયા સાથે સંબંધ ધરાવે છે તે માનવબુદ્ધિગોચર છે, તેમાં માનવબુદ્ધિનો સુપ્રવેશ થઈ શકે છે. વિજ્ઞાનશાસ્ત્રનો પૂર્ણ સંબંધ દશ્ય જગત સાથે છે અને એ દશ્ય જગતની પાછળ જે અંતિમ તત્ત્વનું અસ્તિત્વ હોઈ શકે તે તત્વના રૂપ વિષે વિજ્ઞાનશાસ્ત્રને કશું કહેવાનું નથી. આ તત્ત્વ સંબંધી ચાર દષ્ટિબિંદુઓ પ્રચારમાં છે. એક અધ્યાત્મવાદીઓ તથા ઈશ્વરવિદ્યાવિદોનું દૃષ્ટિબિંદુ છે. અંતિમ તત્ત્વ છે અને અંશતઃ જાણ શકાય એમ છે એવી આ લોકેની પાકી ખાતરી છે. બીજું દૃષ્ટિબિંદુ અંતિમ તત્ત્વ છે જ નહિ એવું કહેનારાઓનું છે, પણ આ મનુષ્યો પણ અધ્યાત્મવાદી હવા જોઈએ; કારણકે અધ્યાત્મશાસ્ત્રની દલીલોને આધારે જ અંતિમ તત્વનું અસ્તિત્વ ઉડાવી શકાય. ત્રીજું દષ્ટિબિંદુ, અંતિમ તત્ત્વ છે ખરું, પરંતુ એ વિષે આપણે કશું જાણી શકીએ નહિ એવું કહેનારાઓનું છે, અને ચોથું, અંતિમ તત્ત્વ છે કે કેમ એ આપણે જાણી શકીએ એમ નથી એવું કહેનારાઓનું છે. આ છેલ્લાં લેકેને ખરી રીતે અયવાદી કહી
