________________
૨૦૬
બુદ્ધિવાદને વિકાસ શકાય. (કારણ તેઓ કંઇ ન જાણવાને દાવો કરે છે.) ત્રીજું દૃષ્ટિબિંદુ ધરાવનારા લોકે દશ્ય જગતની પેલે પાર દષ્ટિ નાંખે છે; કારણકે તેઓ એવું પ્રતિપાદન કરે છે કે દશ્ય જગતની પાછળ અંતિમ તત્ત્વ છે, પરંતુ તે અય છે. પણ “અયવાદી’ શબ્દ સામાન્ય રીતે ત્રીજા અને ચોથા એ બન્ને વર્ગો અર્થાત જેઓ અય તત્ત્વ છે પણ એ વિષે આપણે કશું જાણું શકીએ નહિ એમ કહે છે તેમને તથા અન્ય તત્ત્વ છે કે નહિ એ અમે જાણતા નથી એવું કહેનારાઓને માટે વપરાય છે. ઉદાહરણ તરીકે, કેસ્ત અને સ્પેન્સર જેઓ અય તત્ત્વના અસ્તિત્વમાં માનતા હતા તેમને અયવાદી તરીકે ગણવામાં આવ્યા છે. અયવાદી અને અનીશ્વરવાદી વચ્ચે એટલો તફાવત છે કે અનીશ્વરવાદી ખુલ્લી રીતે ઈશ્વરનું અસ્તિત્વ ઇન્કાર છે, ત્યારે અયવાદી તેના અસ્તિત્વમાં માનતા નથી. * આ યુગને સાથી સમર્થ, શુદ્ધ અયવાદી લેખક મી. લેસ્લિ સ્ટિવન હતું. તેણે અતિ કડક રીતે ઈશ્વરવિદ્યાવિદેના મતોને તક અને બુદ્ધિની કસેટી પર કસ્યાં. તેના “અયવાદીને બચાવ” નામના એક ઉત્તમ નિબંધમાં તેણે એવો પ્રશ્ન કર્યો છે કે શ્રુતિપ્રેમી ઈશ્વરવિદ્યાવિદોના અયુક્તિક જડગ્રાહામાં કશું અર્થ છે ? એ જડેગ્રાહો વિશ્વના વિરોધને સમજી શકાય એવો ખુલાસો આપી શકે છે?
જ્યારે ઈશ્વરના મનુષ્યના સાથેના વ્યવહાર વિષેના ઈશ્વરવિદ્યાવિદોના ખુલાસાઓ તકની કટી પર ચઢાવીએ છીએ ત્યારે ઈશ્વરવિદ્યાવિદ . એ સંબંધનું રહસ્ય સમજ્યા જ નથી, એમ પુરવાર થાય છે. વિશ્વના વિધે, પ્રભુને મનુષ્ય સાથે વ્યવહાર વગેરે પ્રશ્નોને સંતોષકારક ખુલાસે ઈશ્વરવિદ્યાવિદો આપી શકે એમ નથી. ત્યારે પછી એ ઈશ્વવિદ્યાવિદોના અજ્ઞાન અને અજ્ઞેયવાદમાં ફેર શો ? હમે હમારી શંકાને રહસ્ય એવું નામ આપે; પરંતુ અયવાદીઓ જેને અયવાદ કહે છે તેને માટે ઈશ્વરવિદ્યાવિદ “રહસ્ય” એવો શબ્દ વાપરે છે, “જે દરેક પ્રમાણિક માણસ એકાંતમાં એમ કબુલવા
