________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઈતિહાસ. લીધા વગર એ ઉપદેશ આપતે હતે. એ ચર્ચાઠારા ઉપદેશ કરતે. આ ચર્ચાનું ઘણું વાર કાંઈ વાસ્તવિક પરિણામ નહોતું આવતું; પણ અમુક પ્રચલિત વિચાર (received opinion) અપ્રતિપાદ છે, તથા સત્યનો નિર્ણય કર મુશ્કેલ છે, એટલું બતાવવા પૂરતી તો તે ચર્ચાની અસર થતી જ. જ્ઞાન અને સગુણ વિષે સોક્રેટીસ ખરેખર અમુક ચોક્કસ વિચારો ધરાવતો. તત્ત્વજ્ઞાનના ઇતિહાસમાં એ વિચારો અતિ મહત્ત્વના છે, પરંતુ આપણને તો ચર્ચા અને વિવેચનમાં સોક્રેટીસ જે ઉત્સાહ દાખવતે તેટલા પૂરતી જ તેની અગત્ય છે. જે કોઈ તેનું કહ્યું સાંભળતું તેની સાથે સોક્રેટીસ પાત્રાપાત્રને. વિવેક કર્યા વગર વાર્તાલાપમાં ઉતરતે અને દરેક સ્ત્રઢ માન્યતાનું સત્ય બહુમતિના અભિપ્રાય કે આત ગણાતાં પુરૂષોનાં કથન અનુસાર ન કસતાં, નિખાલસ ચિત્તે બુદ્ધિ કે તર્કદ્વારા કસવાને એ સર્વ કેાઈને ઉપદેશ કરત. ટૂંકાણમાં, અમુક અભિપ્રાયનું સત્ય તપાસવા માટે ઘણું લોકેએ જે ધેરણ સ્વીકાર્યું હોય તે સિવાયનાં બીજાં ઘેરો શોધી કાઢવાનું એ લોકોને ઉપદેશ. આગામી જમાનાના તત્ત્વવેત્તાઓ થવાનું જેમના ભાગ્યમાં લખાયેલું હતું તથા એથેન્સના ઇતિહાસમાં જેમણે આગળ પડતો ભાગ ભજવ્યું હતું એવા કેટલાયે યુવકે સોક્રેટીસનું શિષ્યમંડળ ભાવતા.
એથેનીઅન પ્રજાને હાથે એકાદ દૈનિક પત્ર ચાલતું હોત તો પત્રકારોએ સોક્રેટીસને ભયંકર આદમી તરીકે ધિક્કારી કાઢયે હોત. તેઓ એક (comedy) સુખાવસાની નાટક દ્વારા તત્ત્વવેત્તાઓ, સેરીસ્ટ અને તેમના મિથ્યા સિદ્ધાંતને વારંવાર હાસ્યાસ્પદ બનાવતા. એરીસ્ટેફેન્સનાં વાદળ–The clouds of Aristophanes નામના એક નાટકમાં સેક્રેટીસને દેવનિંદાપૂર્ણ અને ધ્વસાત્મક વિચારેના એક લાક્ષણિક હિમાયતી તરીકે નિંદવામાં આવ્યો છે. આ પ્રકારની કનડગતે છતાં એક પણ અનિષ્ટના ભંગ થયા વિના પોતાના બંધુજનને ઉપદેશ આપવાનું સતત કામ કરતા કરતા સેક્રેટીસ વૃદ્ધા
