________________
૧૧૪
ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્ય. . હવે આપણે જર્મની તરફ વળીએ. જર્મન સંસ્થામાં સ્થપાયેલા ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્યના ઇતિહાસને ફ્રાન્સમાંના ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્ય સાથે અનેકવિધ વિરોધ છે, છતાં કાન્સના સ્વાતંત્ર્ય વિકાસ સાથે જર્મન સંસ્થાનેમાંના ધર્મવાતંત્ર્યના ઈતિહાસનું એટલું સામ્ય છે કે શઆતમાં જર્મન સંસ્થામાં પણ યુદ્ધ દ્વારાજ મર્યાદિત સ્વાતંત્ર્ય
સ્થપાયું હતું. સત્તરમા શતકના પ્રથમાધમાં જર્મન સંસ્થાનેમાં “ત્રીશ વર્ષની લઢાઈથી પક્ષાપક્ષી ઉભી થઈ હતી અને ઇંગ્લેંડના આંતરવિગ્રહની માફક આ લઢાઈ પણ રાજદ્વારી અને ધાર્મિક કારણસર ઉપસ્થિત થઈ હતી. છેવટે ૧૬૪૮ની વૅસ્ટફેલિઆની સબ્ધિથી એ વિગ્રહને અંત આવ્યો. ૧૬૪૮ના આ કાયદાની એ (The Holy Roman Empire) પવિત્ર રેમન સામ્રાજ્ય કેથલિક મત, લૂથર મત તથા પુનર્ધાટિત મતને કાયદેસર પ્રમાણ્યાં અને ત્રણેને સમાન ભૂમિકા પર મૂક્યાં. ઈતર સર્વ ધર્મને બાતલ કરવામાં આવ્યા હતા. છતાં સામ્રાજ્યનાં જર્મન સંસ્થાને અન્ય ધર્મ પ્રત્યે ક્ષમા, અક્ષમા દર્શાવવાના વિષયમાં સ્વતંત્ર હતાં –એટલે કે ગમે તે સંસ્થાનનો રાજકર્તા પિતાની પ્રજા પાસે ઉપર્યુક્ત ત્રણ ધર્મો પૈકી ગમે તે એક પળાવે અને બીજા ધર્મોને પિતાના પ્રાંતમાં રક્ષણ આપવાની કે સહન કરવાની ના પાડી શકે; અથવા તેની ઈચ્છા હોય તે બાકીના બેમાંથી એક યા બનેનું તે પિતાના રાજ્યમાં નિરંકુશ પાલન થવા દે અને આ ધર્મમત ત્રિપુટિથી ઈતરમતવાદીઓને પણ પોતાના રાજ્યમાં આશ્રય આપે, તેમજ તેમની વિશિષ્ટ ક્રિયાઓનું તેમના ઘરમાં ખાનગી રીતે વગર દડે આચરણ કરવાની છૂટ પણ આપે. આમ પ્રત્યેક સંસ્થાનની નીતિ અનુસાર ધર્મસ્વાતંત્ર્યમાં ભેદ હત; કોઈમાં વધતું તે કઈમાં એાછું, કેઈમાં એ ત્રણમાંથી ગમે તે એક, બે કે ત્રણેને તે વળી કઈ સંસ્થાનમાં એ ત્રણથી ભિન્ન ધર્મમને પણ સરક્ષણ આશ્રય મળત.
અન્ય સ્થળોની માફક જર્મનીમાં પણ અને ખાસ કરીને પ્રશિ
