________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઈતિહાસ.
૧૧૩ અને ભ્રાતૃભાવ” એ બળવાખેરેને ધર્મ, અનુલ્લંધનીય ધર્મ જ હતો. જેમ આદિ પ્રચારકોના મંતવ્યથી લકે મંત્રમુગ્ધ થતા તેમ આ બળવાખોરોએ પિતાના ત્રિગુણાત્મક સિદ્ધાંતની જનસમાજ પર ભુરકી નાંખી હતી; અને એ સિદ્ધાંતના પ્રચાર કાર્યમાં, જેમ ખ્રિસ્તી ધર્મ અને પ્રોટેસ્ટંટ ધર્મના પ્રચારમાં થયું હતું તેમ, બુદ્ધિ કે વિવેકને ભાગ્યે જ સ્થાન હતું. પિતાના સિદ્ધાંતને પ્રચાર કરવા માટે બુદ્ધિના એ ધર્મઝનુની અને મનુષ્યસ્વભાવથી અજ્ઞાત પ્રચારકોએ જે નીતિ અંગીકાર કરી હતી એ તેમના ત્રિગુણાત્મક સિદ્ધાંતને અનનુરૂપ હતી અને ખાસ કરીને “સ્વતંત્રતા’ને તેમાં અભાવ હતે. ધર્મ પ્રચાર માટેના સર્વ કાળના સામાન્ય શસ્ત્ર–ત્રાસ અથવા બળાત્કારનો ફ્રાન્સના બળવા સમયે જેટલો ઉપયોગ થયો એટલો કોઈ કાળ થયે નથી. બળવાખાના સિદ્ધાંતના સત્યની કોઈ શંકા કરે છે તે પાખંડ મતવાદી લેખાતે અને એની દશા પણ પાખંડમતવાદી જેવી જ થતી. દરેક ધર્મપ્રવૃત્તિમાં બને છે તેમ આ “સ્વતંત્રતા, સમાનતા અને ભ્રાતૃભાવ” ધર્મ ફેલાવનારી બળવાખોર પ્રવૃત્તિમાં શાંત અને ઓછા અવિવેકી પુરુષ ધર્માન્ત પ્રચારકેને વશ થયા. બુદ્ધિને નામે પિતાના સિદ્ધાંતને પ્રચાર કરનારા અને પોતે બુદ્ધિનું રાજ્ય સ્થાપે છે એવું માનનારા આ બળવાર આગેવાનોને હાથે બુદ્ધિનું પવિત્ર નામ જેટલું કલંકિત કરવામાં આવ્યું હતું તેટલું કોઈ કાળ કેાઈને હાથે થયું ન હતું.
છતાં આ બળવામાંથી બીજાં ઘણું શુભ પરિણામની સાથે સાથે ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્ય પણ જન્મ પામ્યું. ધર્મ અને રાષ્ટ્રનાં કાર્યક્ષેત્ર માં કરવાની પદ્ધતિમાં ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્યનાં પ્રથમ દર્શન થયાં. અને પછીથી કાન્સના પ્રજાસત્તાક રાજ્ય અને કેથલિક ધર્મગુરુ પિપ વચ્ચે જે કરાર થયા તેથી ધર્મસ્વાતંત્ર્ય સ્થાપિત થયું હતું. એક શતકસુધી એકશાસન તેમજ બહુશાસન રાજ્યપદ્ધતિ દરમ્યાન એ કરાર પળાયા. પરંતુ ૧૯૦૫ના ડિસેમ્બર માસમાં વળી પાછી રાજ્ય અને ધર્મનાં ક્ષેત્રો નેખાં કરવાની પદ્ધતિ દાખલ થતાં કરાર રદ થયા.
