________________
૧૨૬
બુદ્ધિવાદને વિકાસ. પ્રસન્ન કરવાને પ્રયાસ કરતે હેય પરંતુ એની તાત્વિક પદ્ધતિ બુદ્ધિવાદના વિચારને અત્યંત ઉત્તેજન આપનારી હતી. આ યુગનાં ઉચ્ચ બુદ્ધિવાળાં બધાંજ માણસની સામાન્ય વૃત્તિ અધિકાર અને શ્રદ્ધાને ભેગે બુદ્ધિની મહત્તા વધારવા તરફ હતી, અને ઈગ્લેંડમાં લકે અધિકાર કરતાં બુદ્ધિની મહત્તા એવી દઢ રીતે સ્થાપિત કરી હતી કે આખા અઢારમા સૈકામાં ચાલેલા શાસ્ત્રાર્થમાં ઈગ્લેંડમાંના બંને પક્ષો બુદ્ધિનેજ આશ્રય લેતા અને કઈ પણ વજનદાર ઈશ્વરવિદ્યાવાદી શ્રદ્ધાને બુદ્ધિથી ઉચ્ચ શક્તિ તરીકે સ્વીકારતે નહિ.
ધર્મક્ષેત્રમાં શ્રદ્ધાના રાજ્ય પર બુદ્ધિશાંત અને ચોક્કસ આક્રમણ કરી જતી હતી. ડાકણવિદ્યા (Witchcraft) સંબંધી જાહેર પ્રજાના વિચારોમાં સત્તર, અઢારનાં શતકમાં જે ભારે પરિવર્તન થયું હતું તે ઉપરની વાતનું સમર્થન કરે છે. પહેલા જેસે “તું એક પણ ડાકણને રહેવા દઈશ નહિ” એવી બાઈબલની આજ્ઞાનું અક્ષરશઃ પાલન કરવાના જે પ્રયત્ન કરેલા તે સુવિખ્યાત છે. એના પછી પ્રજાતંત્રના સમયમાં યુરિટન લેકે શયતાન સાથે વ્યવહાર રાખનારી, દુષ્ટ અને કામણ વિદ્યામાં કુશળ મનાતી વૃદ્ધ સ્ત્રીઓને ત્રાસ આપવામાં જેમ્સને પણ ટપી ગયા હતા, પરંતુ પુનઃ સ્થાપના (Restoration) પછી શિક્ષિત વર્ગની કામવિદ્યા વિષેની માન્તા ઘટતી જતી હતી અને ભાગ્યેજ એ વિદ્યાના દુરૂપયોગ કર્યાના આરોપસર કઈ પર ફરજદારી ચલાવવામાં આવતી. ૧૭૧૨ માં Hertfordshire-6213214271 243 418237 Jane Whenham) જેન વીનહામ નામની સ્ત્રીને જાદુકામણના આરોપસર દરબારમાં ઘસડી. એ મુકદ્દમે ડાકણ પર છેલ્લો મુકદ્દમે હતે. પંચે તે સ્ત્રીને ગુન્હેગાર ઠેરવી પરંતુ ચુકાદો કરનાર ન્યાયાધીશે તેની તરફેણનું લખાણ કરી તેના પરની શિક્ષા રદ કરાવી. ૧૭૩૫ની સાલમાં કામણુવિદ્યા સામેના કાયદાઓ રદ થયા. આમ દિનપ્રતિદિન લેકેની કામવિદ્યાના અસ્તિત્વ વિષેની માન્યતા કમી થતી જતી હતી.
