________________
૧૬૨
બુદ્ધિવાદને વિકાસ. આંખોથી જેનારા પયગમ્બરે એમાં પૂર્ણ માનતા હતા, નહિ તે એમના નૂતન ધર્મને કાજે તેઓ કંઈ કરત કે દુઃખ ભગવત નહિ. પાલેએ જે બચાવ કર્યો છે તે ઈશ્વરને કાયદાની બાબતમાં સલાહ આપનાર એક સમર્થ ધારાશાસ્ત્રીના કાર્ય જેવું છે.
૧૮ મી સદીના ઇંગ્લંડના કેવળેશ્વરવાદી લેખકોની યાદી એક જ લેખકનું નામ ઉમેરતાં સંપૂર્ણ થશે. આ છેલ્લો લેખક તે ટેમસ પેઈન. એની પહેલાંના સર્વ લેખકે કરતાં પેઈન વિશેષ વિખ્યાત હતે. એ મૂળ રફેકને વતની હતો, પરંતુ અમેરિકા જઈ વસેલે અને એણે (કાન્સના) બળવામાં આગળ પડતો ભાગ લીધો હતો, પછી તે ઈગ્લેંડ પાછો ફર્યો હતો અને ૧૭૯૧ માં એણે એનું
રાઈટસ ઓવ મેન” મનુષ્યોના હક્કો નામનું પુસ્તક બે ભાગમાં પ્રસિદ્ધ કર્યું હતું. હું કેવળ ચર્ચાના ક્ષેત્રમાંના વિચારસ્વાતંત્ર્યનો ઈતિહાસ અવલોકી રહ્યો છું, એ ક્ષેત્રમાં જ વિચાર કેવી રીતે સ્વતંત્ર થયા તેની ચર્ચા કરી રહ્યો છું, કારણકે એને સામાન્ય રીતે સર્વ ક્ષેત્રમાંના વિચારસ્વાતંત્ર્યન (ઉમા) માપક યંત્ર પે ગણી શકાય. ૧૮ મી સદીના આ અંતકાળમાં રાજકારણ કે ઈશ્વરવિવાના ક્ષેત્રમાં વ્યુત્ક્રાંતિકારક વિચારે પ્રકટ કરવા એ ઘણું જોખમભરેલું હતું. પેઈન અમેરીકન રાજ્યબંધારણનો ઉદ્દામ, અતિ ઉત્સાહી પ્રશંસક હતા તેમ જ ફેન્ચ વિપ્લવ (જેમાં એને ભાગ ભજવવાને હવે તે) ને પણ એ ટેકે આપતા હતા. એનું “મનુષ્યના હકક” નામનું પુસ્તક રાજા શાસન (પદ્ધતિ) ને દૂષિત ઠરાવી, પ્રતિનિધિત્વવાળા પ્રજાશાસનની હિમાયત કરે છે. આ પુસ્તકની ખરીદી માટે પડાપડી થઈ હતી, પછીથી સસ્તી આવૃત્તિ બહાર પાડવામાં આવી હતી અને ગરીબ વર્ગ પણ એને સહેલાઈથી લાભ લઈ શકતું હતું એ જેઈ સરકારે લેખક પર ફોજદારી કામ ચલાવવાનો નિર્ણય કર્યો. પેઈન કાન્સ હાસી ગયો, એને કેલેના બંદર પર ભારે સન્માન મળ્યું અને ત્યાંના લોકેએ એને પ્રજાકીય મંડળમાં પ્રતિનિધિ તરીકે ચૂંટી મોકલ્યો.
