________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઈતિહાસ
૧૬૭ થયો અને એના પ્રકાશક ઈટનને ૧૮ માસની કેદ ઉપરાંત એક મહિના સુધી (Pilloried) તેના હાથ અને ડોકું હેડમાં પૂરવામાં આવ્યાં હતાં. તપાસ ચલાવનાર ન્યાયાધીશ લૈર્ડ એલનબરેએ પ્રકાશકના ગુન્હા સંબંધમાં કહ્યું કે આપણે ધર્મના પાયારૂપ પુસ્તકનાં સત્યને ઈન્કાર કરવાની કોઈ કાળે છૂટ નથી. કવિ શેલિએ લોર્ડ એલનબરેને નીચે પ્રમાણેને કડક પત્ર લખ્યો હત–
“શું આપ ઈટનનું જીવન ખારું કરીને તેને આપના ધર્મમતને કરવા ધારે છે? રાક્ષસી દેહદમન કરીને આપ આપના ધર્મસિદ્ધાંતે કદાચ એને મુખે કબુલાવી શકે, પરંતુ જ્યાં સુધી આપ આપના ધર્મના સિદ્ધાંતે ગળે ઉતરે એવા ન કરે ત્યાં સુધી એ આપના સિદ્ધાંતો માની શકે નહિ, પણ સિદ્ધાંતોમાં શ્રદ્ધા ઉપજાવવી એ કદાચ આપની શક્તિ બહારની વાત છે. આપના ધર્મોત્સાહના આવા પ્રદર્શનથી આપ આપના પૂજ્ય દેવને ખુશ કરવા માગે છે કે શું? જો એમ જ હોય તો મહારે કહેવું પડશે કે પિશાચ જેને કેટલીક પ્રજાઓ મનુષ્યનાં શબના બલિદાન આપે છે તે પણ સુધરેલી સમાજના ઈષ્ટદેવ કરતાં ઓછા જંગલી છે.” ૧૮૧૯ માં રિચર્ડ કાર્લાઇલે પેઈનનું પુસ્તક પ્રકટ કર્યું. એથી એની પણ સૌના જેવી દશા થઈ તેના પર ફોજદારી કામ ચાલ્યું અને તેને ભારે દંડ ભરવાની તથા ૩ વર્ષની કેદની સજા થઈ. એ દંડ આપવા અસમર્થ હોવાથી એને ત્રણ વર્ષ પર્યત કેદમાં રાખવામાં આવ્યો હતો, એની પત્નીએ તથા બહેને પ્રકાશકને ધંધે ચાલુ રાખે, તેમ પુસ્તક વેચવાનું પણ જારી રાખ્યું, એટલે તેમને પણ દંડ કરવામાં આવ્યું હતો અને પાછળથી જેલમાં ગોંધવામાં આવ્યા હતા. દુકાનના કામમાં મદદ કરનારા બધા કામદારોની પણ એ જ વલે થઈ હતી.
પેઈનના પુસ્તકના પ્રકાશક ઈંગ્લેંડમાં જુલમના ભોગ બન્યાં તો પેઈનને પોતાને અમેરિકામાં ખમવું પડ્યું. ત્યાંની ધર્મધ પ્રજાની કનડગતેને લીધે પેઈનની જીંદગીના છેલ્લાં વર્ષો દુઃખમય થયાં હતાં.
