________________
બુદ્ધિવાદના વિકાસ.
૧૮ મી સદીના મધ્યયુગમાં જર્મનીમાં જ્ઞાનયુગના સૂર્યના ઉદય થયા. ઈંગ્લેંડ કરતાં જર્મનીનાં ઘણાં રાષ્ટ્રામાં વિચારસ્વાતંત્ર્ય બહુ ઓછુ હતું. મહાન ફ્રેડરિકના પિતાના સમયમાં વુલ્ફ નામના તત્ત્વનને પ્રશિયામાંથી દેશનિકાલ કરવામાં આવ્યા હતા; કારણકે, એણે (લેાકમાન્યતા મુજબ ) માત્ર ખ્રિસ્તી ધર્મના જેવાં વખાણ થઇ શકે તેવાં વખાણુ ચીનના સંત કેાયુસીયસના નીતિશિક્ષણ સંબંધમાં કા હતાં. ફ્રેડરિક ગાદીએ આવ્યા ત્યારે વુલ્ફ પાછે પ્રશિયામાં આવ્યે. ફ્રેડરિકના રાજ્યમાં મતાંતરક્ષમા ઠીક પ્રવર્તતી અને વૃશિયા એની આજૂબાજૂનાં રાજ્યમાં સ્વતંત્ર વિચારો ફેલાવવા ખાતર રાજ્યના જુલમને ભાગ બનનારા લેખકેાનું આશ્રયસ્થાન હતું. અલબત્ત, એના સમયના ઘણા અંગ્રેજ મુદ્ધિવાદીઓની માફક ફ્રેડરિક પણ એમ માનતા કે નવીન વિચાર (free thought) અથવા નાસ્તિક મત જનસમુદાય માટે ઈષ્ટ નથી, કારણ, લેાકેા ફિલસુી સમજવાને અસમ હાય છે. હાલ પણ આવા વિચાર ધરાવનારા ઘણા લેાકેા છે. જમનીમાં અંગ્રેજ કેવળેશ્વરવાદીની ફ્રાન્સના સ્વતંત્ર વિચારકાની અને સ્પાઈનાઝાની અસર થઈ હતી; પરંતુ ૧૮ મી સદીમાં જર્મનીમાં બુદ્ધિવાદનું જે પ્રચારકામ ચાલ્યું તેમાં અપૂર્વ, રસિક કે પ્રજામાં જાગૃતિ પેદા કરે એવું કશું જ હતું નહિ. બુદ્ધિવાદના એ પ્રચારકા તરીકે આપણે (Edlemann) ઈલમાન અને (Bahrdt) ખાલ્દ નાં નામેા ગણાવીએ. દિલમાનાં પુસ્તકામાં બાઇબલ ઈશ્વરપ્રેરિત ગ્રંથ છે એ વાતને વિરાધ કરવામાં આવ્યા હેાવાથી જુદાં જુદાં શહેરામાં એના ગ્રંથે સળગાવવામાં આવ્યા હતા અને એને અર્લિન ન્હાસી જઇ ફ્રેડરિકના આશ્રય લેવાની જરુર પડી હતી. ખાહ એના સમયના બધા લેખકા કરતાં વધારે આક્રમણશીલ હતા. પ્રથમ એ ધર્મોપદેશક હતા, પરંતુ પછી ધીમે ધીમે એ પ્રાચીન મતથી વિરુદ્ધ થતા ગયા. નવા કરારનું એણે ભાષાંતર કર્યું એ કાળથી પાદરી તરીકેની એની જીંદગીના અંત આવ્યા. એની જીંદગીના અંતિમ ભાગ
૧૬૮
