________________
૯૪
ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્ય. દાખલા પરથી આપણે જોઈ શકીએ છીએ કે એ પદ્ધતિ પ્રજાની નીતિમાં વૃદ્ધિ કરવામાં ઉપયોગી નિવડી નથી. “ઇટલિ અને પેઈન તરફ દૃષ્ટિ કરે અને જુઓ કે જ્યારથી પુસ્તકો પર તપાસની સખ્તી શરુ થઈ છે ત્યારથી એ બેમાંથી કોઈ રતિ માત્ર પણ વધારે સારું, વધારે પ્રામાણિક, વધારે જ્ઞાનયુક્ત કે વધારે પવિત્ર થયું છે? જરા યે નહિ) હા, સ્પેઇન કદાચ એમ કહી શકે કે અહિની પ્રજા વધારે રૂઢિચૂસ્ત થઈ છે. પણ તેથી શું? નીતિ વિષયમાં એની જરા પણ પ્રગતિ થઈ જ નથી. મુદ્રણનિયંતા નીમવાની પ્રથા કલ્પવામાં આવતા તે ફાયદા કરતી નથી જ, બલ્ક હાનિ કરે છે. મિલ્ટન તે રાષ્ટ્રિય સ્વાતંત્ર કરતાં પણ વિચાર સ્વાતંત્ર્યને વધારે ઉંચું સ્થાન આપે છે. બીજાં બધાં સ્વાતંત્ર્યો કરતાં મહને મહારા અંતઃકરણના અવાજ અનુસાર જ્ઞાન મેળવવાની, બોલવાની અને સ્વતંત્ર ચર્ચા કરવાની છૂટ આપો.” એજ મહને સર્વથી પ્રિય છે.
પ્રજાતંત્ર (Commonwealth) ના અંત પછી રાજાશાસન (Monarchy) પુનર્જીવન પામ્યું અને એંગ્લિકન ચર્ચ (Church) ફરીથી સત્તારૂઢ થયું. આ સમયમાં (Dissenters) ડિસેન્ટર્સ વિરુદ્ધ દમનનીતિ શરુ થયું, કાયદાઓ ઘડાયા અને ધાર્મિક સ્વાતંવ્યનું નામનિશાન ભૂસાઈ ગયું. પછી બળ જાગે અને એ બળવાને પરિણામે ૧૬૮૯ ની સાલમાં મતાંતરક્ષમાને કાયદો પસાર થયો. આજની ઘડીએ ઈગ્લેંડ જે ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્ય ભગવે છે તે એ કાયદાનું મિષ્ટ ફળ છે. આ કાયદાની રુઈએ પ્રેઅિટેરિઅન, (Congregationalists) સંઘવાદીઓ, જળસંસ્કારવાદીઓ અને કકરને પૂજાસ્વાતંત્ર્યને અધિકાર મળ્યો. પરંતુ કેથલિકે અને એકમૂર્તિવાદીઓ (Unitarians) ને ઇરાદાપૂર્વક બાતલ રાખવામાં આવ્યા હતા. બીજા ચાર્લ્સના સ્વાતંત્ર્યને કચડી નાંખનારા કાયદાઓ એ બે પંથે વિરુદ્ધ કાયમ જ રહ્યા. આ મતાંતર ક્ષમાને કાયદે” અંગ્રેજી મુત્સદ્દીગીરીનું લાક્ષણિક ઉદાહરણ છે. ન્યાય દૃષ્ટિથી જોતાં એ કાયદો અયુક્તિક,
