________________
વિચારસ્વાત ત્ર્યના ઇતિહાસ.
૧૫૭
C
પોતાની ખામીવાળી કૃતિથી શરમાઇ પાછળથી તેને ત્યાગ કરનાર કાઇએક દેવને પહેલેા જંગલી અખતરા હાય, અથવા તે એ કૃતિ જોઇને ચઢિઆતા દેવા હશે એવા કેાઈ ઉતરતા દેવનું કાર્ય હાય; અથવા તે કાઇ કલાતીત દેવની એ કૃતિ હાય–જે કૃતિ તેના કર્તાના જીવનકાળમાં તેની પ્રેરણાથી અતિવેગ પામી તેના મરણ પછી જોખમભરી સ્થિતિમાં આવી પડી હોય. જે લીલ આવા દેવેને પ્રચારમાં આણે છે તે કેવળેશ્વરવાદ કે ધર્મ માટે તદન નિરક છે !
૧૮ મી સદીમાં ઇંગ્લેંડમાં ધણા વિચાર સ્વાતંત્ર્ય દર્શાવનારાં પુસ્તકા પ્રકટ થયાં. પરંતુ એ સમાં ગીબનનું પુસ્તક આજની ઘડિયે પણ શિષ્ટ પુસ્તક તરીકે વંચાય છે, એ ગ્રંથના ૧૫-૧૬ માં પ્રકરણાને ડૅા. જોન્સનના એક સ્ત્રી મિત્રે એ લાગણી દુઃખાયે એવાં પ્રકરણેા' કહ્યાં હતાં અને તેમાં પહેલીજ વાર ખ્રિસ્તીધર્મની ઉત્પત્તિ અને વિજયનાં કારણેાને કેવળ સાદા અતિહાસક બનાવ તરીકે વિવેચક દૃષ્ટિથી તપાસવામાં આવ્યાં હતાં. ધાર્મિક જીલમમાંથી પેાતાની જાતને અને પેાતાના ગ્રંથને અક્ષત રાખવા માટે ગીબન એના સમકાલીન નાસ્તિકાનું અનુકરણ કરતા અને પ્રાચીનમત પ્રત્યે મ્હાંની વફાદારી દર્શાવતા, પણ કદાચ ધર્મગુરુઓને ભય નહાત તા પણ પ્રાચીનમતની નિર્દય કત્લ કરવા માટે એની વક્રાતિથી વધુ તીક્ષ્ણશાસ્ત્ર એને ભાગ્યેજ બીજાં કાઇ મળ્યું હોત. કટાક્ષમય લખાણ એને મન હાથ લાકડીની રમત જેવું હતું. ખ્રિસ્તી મ સિદ્ધાંતનું પ્રતીતિકારક પ્રમાણ અને તેના પ્રચારકની વ્યવસ્થા. સબંધી દીદિષ્ટ એ એ ખ્રિસ્તીધર્મના વિજયને સ્પષ્ટ અને સ તાષકારક મુખ્ય કારણા છે એમ પ્રથમ દર્શાવી, ગીબન ધટતી નમ્રતાથી એ વિજય થવાનાં ગૌણુકારા તપાસવા લાગે છે, એ ધના જન્મકાળથી તે ઠેઠ કન્સ્ટાઇનના કાલ સુધીના ધાર્મિક ઇતિહાસ ઞીખન એવી યુક્તિથી આલેખે છે કે તેનું ભાવિ ઘડવામાં ઈશ્વરી
