________________
૧૩૦
બુદ્ધિવાદને વિકાસ લખ્યું હતું અને એ ગ્રંથના ધ રિઝનેબલનેસ એવિ ક્રિશ્ચિઆનિટિ’ એવા નામમાં પછીના સે વષ માં ધર્મ સંબંધી જે વિતંડાવાદ ચાલ્યો તેને ધ્વનિ ઉઠે છે. શ્રુતિવાદી તેમજ શ્રુતિ વિરોધી બંને પક્ષો કહેતા હતા કે ઈશ્વર પ્રેરિત ધર્મના મોટા મોટા દાવાઓ ત્યારે જ ખરા ઠરે જ્યારે તેઓ બુદ્ધિની કસોટીમાંથી પસાર થાય. બુદ્ધિગ્રાહ્યતા એ પૌરુષેય ધર્મની ખરી કસોટી છે. લૈંકના લખા
ની ટેલેંડ નામના કેથલિક ધર્મમાંથી વટલાયેલા એક આયરીશ પુરુષ પર સીધી અસર પહોંચી હતી અને ટોલેંડે એ અસર પામીને ‘ક્રિશ્ચિઆનિટિ નોટ મિસ્ટિરિઅસ” એ નામનું સંક્ષોભકારક પુસ્તક ૧૬૯૬ માં પ્રસિદ્ધ કર્યું હતું. એ ધર્મ સાચે છે એવું તે માની લે છે અને એ ધર્મમાં કશી ગુપ્ત ક્રિયાઓ નથી એવું પ્રતિપાદનતે એ ગ્રંથમાં કરે છે. એ કહે છે કે ગુપ્ત ક્રિયાઓ કે વિષયો અગમ્ય અયુક્તિક જડગ્રાહો વા અંધ મંતવ્ય; બુદ્ધિદ્વારા તેમને સ્વીકારી શકાય નહિ. જે શ્રુતિ (revelation) ન્યાયી, દેવકી હોય તો તેનો હેતુ જ્ઞાન પર પ્રકાશ પાડવાને હવે જોઈએ, નહિ કે મનુષ્યની બુદ્ધિને ગુચવવાને. ખ્રિસ્તી ધર્મ સાચે છે એવી જે માન્યતા ટોલેંડે એના ગ્રંથમાં દર્શાવી છે એ તે માત્ર બહાનું હતું એવું બુદ્ધિશાળી વાચકને સ્પષ્ટ ભાન થયા વિના રહેશે નહિ. એ લૅકની ફિલસુફીનું તર્કસિદ્ધ નિગમન હોવાથી એ ઉપયોગી હતું, બેલગ્રેડમાં ડી મેરી પૅટલી મોન્ટેગ્યને તુર્કસ્તાનને એક એલચી મળેલે તેણે તે સ્ત્રીને મી. ટોલેંડના સમાચાર પૂછયા હતા. આ પરથી ટેલેંડની ખ્યાતિને ખ્યાલ આવી શકે છે.
બુદ્ધિ અને અધિકાર વચ્ચેની ૧૭–૧૮ મા શતકમાં ચાલેલી લડતનું મુખ્ય લક્ષણ એ છે કે ૧૮ મી સદીના અગ્રગણ્ય ફ્રેન્ચ વિચારકે સિવાયના જે જે બુદ્ધિવાદીઓ ઈશ્વરવિદ્યાના ખરાપણાં પર પ્રહાર કરતા હતા તે સર્વે સામાન્ય રીતે પોતે જે વિચારનું ખંડન કરતા તેમનું સત્ય કબુલ રાખવાને ડોળ કરતા. પિતાના
