________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
૧૪૯
વ્યવસ્થિત યુદ્ધ ચલાવ્યું તે વોરની મહાન સિદ્ધિઓ હતી. અંગ્રેજી ચિંતકની અને ખાસ કરીને ભેંકની અને બોલિંગાકની એના પર ભારે અસર થઈ હતી. એના જીવનકાવ્યમાં ખ્રિસ્તી ધર્મ પ્રત્યેની પતાની નાસ્તિકતા અંગત મિત્ર સિવાય બધાથી એણે ગુપ્ત રાખી હતી; બહિષ્કત દશામાં એ કાન્સમાં ચિરકાળ પર્યત રહ્યા હતા અને એના બુદ્ધિવાદીય નિબંધો એના મરણ પછી ૧૭૫૪ માં પ્રકટ થયા હતા. અંગ્રેજ વિચારકાના કાર્યને વિશ્વબળમાં ફેરવી નાખનાર આ પ્રતિભાશાળી લેખક વોલ્ટેરે ૧૮મી સદીના મધ્યકાળ સુધી ખ્રિસ્તીધર્મ સામે શસ્ત્રસંપાત પ્રવૃત્ત કર્યો ન હતો; પરંતુ ત્યારબાદ જ્યારે મિથ્થા ધાર્મિક આચાર અને ધાર્મિક જુલમે એના દેશમાં કલંકરૂપ થવા લાગ્યા ત્યારે તેણે યુદ્ધનું મંડાણ કર્યું. એકેએક ક્ષેત્રમાં કેથલિક ચર્ચ પર તેણે ઉપહાસ અને વક્તિને મારે ચલાવ્યું. ટ્રમ્બ એવું ફેનેટિસિઝમું (ધમધતાની કબર) (રચા સાલ ૧૭૩૬-પ્રકટન સાલ ૧૭૬૭) નામના પિતાના એક નાના પુસ્તકમાં શરૂઆતમાં તે એવી ટીકા કરે છે કે સામાન્ય રીતે જેમ ઘણું માણસ કરે છે તેમ) જે કઈ પિતાના ધર્મનાં સત્યાસત્ય તપાસ્યાં વગર તેને સ્વીકારે છે તે સ્વેચ્છાથી ગળા પર ઝૂંસરી પડવા દેનાર બળદ જેવો છે; અને આગળ ચાલતાં બાઈબલ ગ્રંથમાંની મુશ્કેલીઓ, ખ્રિસ્તી ધર્મની ઉત્પત્તિ અને ચર્ચના ક્રમિક ઇતિહાસનું અવલોકન કરી તે એવું અનુમાન કાઢે છે કે બુદ્ધિમાન પુરુષે ખ્રિસ્તીમતને ઘેર લેખ જોઈએ. કોઈ એક સાદા અને સાર્વત્રિક ધર્મ કરતાં જે ધર્મમત અતિ વિચિત્ર છે અને જે રક્તથી દૂષિત થયેલો છે, ફાંસી અને અગ્નિદાહ જેનાં ભૂષણરૂપ (લક્ષણો) છે અને ધર્મને નામે ધન અને સત્તા મેળવનારાજ જેની પ્રત્યે ધર્મમતને અભિરુચિ દર્શાવે છે તે ધર્મમત મનુષ્યો પસંદ કરે છે એ હકીકત એવા મનુષ્યોને અંધાપે જ સૂચવે છે. “સર્મન એવું ધ ફિફિટી એન્ડ કવેશ્ચન્સ એવું ઝપાટા’ નામના લખાણ પરથી બેઈલ અને અંગ્રેજ ટીકાકારેને વતેર કેટલો કણી હતા તે આપણે જોઈ
