________________
૧૫૦
બુદ્ધિવાદને વિકાસ. " શકીએ છીએ, પરંતુ એ બધા કરતાં એનું લખાણ જરા ઓછું કડવાશવાળું છે અને એની વક્રોક્તિ વધારે અસરકારક છે. જૂના કરારમાંની ભૌગોલિક ભૂલના સંબંધમાં એની ટીકા નીચે પ્રમાણે છેઃ“ઈશ્વર ખરેખર ભૂગોળના વિષયમાં એક્કા ન હતા.” લેંટની પત્નીએ પાછા ફરીને જોવાને “ઘેર અપરાધ” કર્યો હતો અને જેને લીધે તે મીઠાના સ્તમ્ભમાં ફેરવાઈ ગઈ હતી તે વાત તરફ એ આપણું લક્ષ દેરે છે અને કટાક્ષ કરે છે કે શાસ્ત્રોની વાતોથી ભલે આપણું જ્ઞાન પર વધુ પ્રકાશ ન પડતું હોય પરંતુ તેમનાથી આપણે વધારે નીતિમય થઈએ તો સારું. ખ્રિસ્તી ધર્મના સિદ્ધાંત પર વિવેચન કરવાની એની ઘણું પ્રિય રીતેમાં એક એ હતી કે વિવેચન કરતી વખતે જાણે એણે પોતાની જીંદગીમાં માત્ર પહેલી જ વાર ખ્રિસ્તીઓ અને યહુદીના અસ્તિત્વની વાત સાંભળી ન હોય એવી વૃત્તિ એ ધારણ કરતા.
૧૭૬ ૩ માં પ્રસિદ્ધ થયેલું એનું સોલ નામનું નાટક જેને પોલીસ ખાતાએ દાબી દેવાનો પ્રયાસ કર્યો હતો તે આખી ખ્રિસ્તી આલમે મહાત્મા લેખે સ્વીકારેલા સંત ડેવીડના જીવનની બધી નિષ્ફરતા બરબર ઉઘાડી પાડે છે. જે દશ્યમાં એગેગ (agag)ની કલ્લ ન કરવા માટે સેમ્યુએલ સેલને ઠપકો આપે છે તે પરથી નાટકના અંતરાશયની સહેજ કલ્પના આવશે. - સેમ્યુએલ–(સેલ પ્રત્યે) હને રાજા નીમીને ઈશ્વરને પશ્ચાત્તાપ થાય છે એ વાત હુને વિદિત કરવાની ઈશ્વર મહને આજ્ઞા કરે છે.
સે–પ્રભુ પશ્ચાત્તાપ કરે છે ! માત્ર અપરાધીઓ જ તેમ કરે છે. પ્રભુ અનંત ડહાપણવાળા હોવાથી અદાના બની શકે નહિ. પ્રભુ અપરાધ કરી શકે જ નહિ.
સે–અપરાધ કરનારાઓને ગાદી પર મૂકવાન કૃત્ય માટે તે પશ્ચાત્તાપ કરી શકે.
સે –ઠીક; કાણુ પ્રમાદ નથી કરતું ? મહને કહે કે મહારે શો ગુન્હો છે ?
