________________
૧૬૦
બુદ્ધિવાદને વિકાસ.
કામળતા, એ એ સત્ય અને ધર્મને હિતકર હતાં. આજના જમાનામાં બહુ ભેાળા શ્રદ્ધાળુ હ્રયામાં પણ અવ્યકત રીતે અને એમની ઈચ્છા વિરૂદ્ધ સંશયવાદે સ્થાન મેળવ્યું છે. તે પ્રકૃતિબાહ્ય સત્યાને માન્ય રાખે છે તે પણ ઉત્સાહી સંમતિથી નથી રાખતા પરંતુ નિરુત્સાહી અને મંદ અનુમતિથી માન્ય રાખે છે. આપણી બુદ્ધિને અથવા કંઇ નહિ તે આપણી કલ્પનાશક્તિને કુદરતના અવિચળ ક્રમને અવલે - કવાની અને સન્માનવાની ચિરકાળથી ટેવ પડી ગઇ હોવાથી તે દેવતાના visible action પ્રત્યક્ષ કા અથવા સાક્ષાત્ કૃત્યનું સમન કરવા જોઇએ તેટલી તૈયાર નથી.
જ્ઞાન પ્રાપ્તિનાં જે જે મૂળા ગીખને શોધી કાઢયાં હતાં તેપર એની પછીના જમાનામાં શ્રદ્ધાપૂર્વક સુક્ષ્મ વિવેચન કરવામાં આવ્યાં હતાં. અલબત્ત એવાં સૂક્ષ્મ વિવેચનેને લાભ ગીખનના ભાગ્યમાં નહતા, કિંતુ અસલી ચર્ચાના સાંકેતિક ઇતિહાસનું જે સાચું સ્વરૂપ એણે ચતુરાઇપૂર્વક ઉધાડુ' પાડયું છે તે આદિન સુધી ઘણી ખાખતામાં સંપૂર્ણ રીતે વાસ્તવિક ગણાયું છે. મને એમ લાગે છે કે કદાચ વાલ્હેરની ધનુવિધા કરતાં ગીમનનાં અગ્ન્યાસ્ત્રાની અસર પછીના જમાનાના મુદ્ધિશાળી લેાકેા પર વિશેષ થઇ, કારણ મધ્યયુગના ઇતિહાસ તરીકે એવું પુસ્તક અનિવાય થઇ પડયું; ઉદ્દામ પ્રાચીનમતાવલખીને પણ એની મદદ બહુ આવશ્યક લાગતી અને એમ હાવાથી ખરેખર એ પુસ્તકની ઝેરી અસર વાચકના મનપર થઈજ હશે.
આપણે જોયું કે ૧૮ મી સદીના પૂર્વાધમાં ઈશ્વરાક્ત ધર્મ નિસ ધમ ને સંવાદી અને અનુરૂપ છે કે કેમ એજ પ્રશ્ન પર શાસ્ત્રાર્થ ચાલ્યા કરતા. આ શાસ્ત્રયુદ્ધમાં કેવળેશ્વરવાદીઓને મારા એ સદીના મધ્યભાગમાં લગભગ સમાપ્ત થઈ ગયા હતા અને પ્રાચીનમતાવલબીએ માનતા કે તેમની લીલાના સતાષકારક જવાબ અપાઇ ચૂક્યા છે. પરંતુ ઇશ્વરાક્ત ધર્મ બુદ્ધિગમ્ય છે એટલું પુરવાર કર્યું પતે એમ નહતું, એ ધર્માં સાચા છે અને ઇતિહાસના સંગીન પાયા પર રચા
